Techniki Budowy Zamków W Typie Kasztelu W Państwie Krzyżackim W Prusach

architektura f architecture

Bogusz Wasik archeolog, konserwator archaeologist, conservator

Techniki budowy zamków w typie kasztelu w państwie krzyżackim w Prusach

Techniques of construction of castellum- type castles in the state of the Teutonic Order in Prussia

Abstrakt Abstract W artykule scharakteryzowane zostały techniki budowy zamków regu- The article describes the techniques of building regularly-shaped cas- larnych (kasztelowych) w Prusach. Wznoszono je od ok. 1280 r., kiedy tles (Castelle) in Prussia. They started to appear around 1280, when the to stabilizacja i rozwój państwa stworzyły podstawy do rozwoju monu- stabilization and development of the state provided a basis for the de- mentalnej architektury. Okres ten charakteryzuje ilościowy i jakościowy velopment of monumental architecture. This period is characterized by rozwój budownictwa. Wysoka klasa architektury szła w parze z rozwo- rapid advances in architecture, both in quantitative and in qualitative jem technik budowlanych i realizacją przemyślanych inwestycji. Nowsze terms. The development of high-class architecture was accompanied badania wskazują, że zamki kasztelowe budowano według podobnych by progress in building techniques and the completion of well thought- schematów, począwszy od wyboru miejsca budowy, przez projektowa- out investments. More recent studies indicate that castellum-type cas- nie, porządek prac murarskich, po wielki nakład prac ziemnych. Cechy tles were built according to similar patterns, ranging from the choice of te, powtarzalne do pocz. XV w., wskazują na obecność ugruntowanej a construction site, through design, order of masonry work, to extensive tradycji budowlanej w Prusach. earthworks. These features, repetitive until the beginning of the 15th century, evidence the presence of a well-established building tradition Słowa kluczowe: zamki krzyżackie, kasztele, zamki konwentualne, in Prussia. średniowieczne techniki budowlane, zakon krzyżacki Keywords: Teutonic Order castle, Castelle, conventual castles, medieval building techniques, Teutonic Order

amki z terenu dawnego pruskiego astles from the areas that were Zwładztwa zakonu niemieckiego budzą żywe Cformerly under the rule of the German Order zainteresowanie badawcze od XIX wieku1. Wiedzę have attracted keen interest of researchers since the na temat technik ich budowy pozwoliły znacznie 19th century1. The recent archaeological and archi- poszerzyć prowadzone w ostatnich latach na ziemi tectural research in the Chełmno Land has expanded chełmińskiej badania archeologiczno-architektonicz- the knowledge about their construction techniques ne. Na ich podstawie wyłonił się obraz regularnych and shed a new light on regular castellum-type cas- zamków kasztelowych ziemi chełmińskiej jako gru- tles in the Chełmno Land as a group of buildings py budowli wznoszonych według analogicznych za- erected according to analogous rules and techniques2. sad i technik2. Nasuwa się w tej sytuacji pytanie, czy In this situation, a question arises if and to what ex- i na ile zaobserwowany tam schemat można odnieść tent the pattern observed there was also applied in także od kasztelowych zamków z innych części Prus, castellum-type castles in other parts of Prussia, erect- wznoszonych w różnych okresach od ostatniej ćwier- ed in different periods between the last quarter of the ci XIII do początku XV wieku. Stan wiedzy o zam- 13th century and the beginning of the 15th century. kach z innych obszarów nie zawsze jest zadowalają- The state of knowledge about castles from other are- cy, ale przesłanki i wyniki prowadzonych w różnym as is not always satisfactory, but the assumptions and zakresie badań pozwalają podjąć próbę zarysowania results derived from various areas of research fit into szerszego obrazu. a wider picture.

33 architektura f architecture

Zamki krzyżackie dzieli się na kilka grup czy też The castles of the Teutonic Order can be divid- typów (także w obrębie zamków regularnych), które ed into several groups or types (the group of regular- wyróżniane są na podstawie cech formalnych, styli- ly-shaped castles can be subdivided too) on the basis stycznych i chronologii3. W kwestii tego ostatniego of their distinguishable formal, stylistic and chron- wyróżnika zauważyć jednak należy, że budowa po- ological features3. As regards the latter, however, it szczególnych grup zamków zazębiała się czasowo should be noted that the construction of particular i prowadzona była często w bardzo zbliżonym okresie, groups of castles overlapped in time and it was often dlatego nie można ich traktować jako następujących completed in a very similar period, therefore they can po sobie, całkowicie odmiennych ogniw ewolucji. not be treated as consecutive and completely differ- Za pierwsze regularne zamki krzyżackie uznaje ent stages of evolution. się grupę budowli znad Zalewu Wiślanego4. Nie były It is thought that the first regular Teutonic castles to jeszcze typowe czteroskrzydłowe kasztele i pier- are the ones built at the Vistula Lagoon4. These were wotnie miały być najpewniej jedynie trójskrzydłowe; not typical four-wing castellum-type castles yet and dopiero późniejsze przebudowy doprowadziły do were originally built as only three-winged castles, to uformowania z nich założeń czteroskrzydłowych5. be subsequently rebuilt as four-wing structures5. In W dawniejszej literaturze zamki te datowano bardzo previous literature, these castles were dated to an ear- wcześnie, nawet na lata 60. XIII wieku, jednak now- lier period, even to the 1260s, however, more recent sze badania wskazują, że budowano je raczej najwcze- research indicates that they were not built before śniej w ostatniej ćwierci XIII wieku, jak na przykład the last quarter of the 13th century. For example, the zamek w Brandenburgu, który powstał w latach 80. Brandenburg castle was built in the 1280s6. Most of tego stulecia6. Większość z zaliczanych do tej grupy the castles classified into this group (Brandenburg, zamków (Brandenburg, Lochstedt, Królewiec) nie Lochstedt, Królewiec – now Kaliningrad) have not przetrwała do naszych czasów. Nie przeprowadzono survived to our times. No research has been carried też badań, które umożliwiłyby rekonstrukcję etapów out that would shed some light on the stages and i techniki ich budowy. Wyjątkiem jest zamek w Mal- techniques of their construction. The exception is the borku, a dokonane odnośnie do niego obserwacje castle in Malbork. The observations concerning the traktować należy jako najprawdopodobniej reprezen- Malbork Castle should probably be treated as repre- tatywne także dla pozostałych obiektów z tej grupy. sentative for other structures of this kind. Budowę domu konwentu w Malborku rozpoczę- The construction of the convent house in Mal- to w 2. połowie lat 70. lub na początku lat 80. XIII bork started in the second half of the 1270s or in early wieku7. Była to wzniesiona w nowym miejscu siedzi- 1280s7. It was a seat of the commander (Komture) and ba komtura i konwentu translokowanego z Zantyru8. of the convent, erected in a new place after the Teu- Z powodu braku badań archeologicznych nie można tonic Knights had relocated their headquarters from nic pewnego stwierdzić na temat tego, czy pozosta- Santir (Zantyr)8. In the absence of archaeological re- łe regularne zamki znad Zalewu Wiślanego budowo search, it is not known for certain whether the other w miejscu starszych warowni drewniano-ziemnych. regularly-shaped castles from the Vistula Lagoon area Wiadomo, że zarówno w Brandenburgu (Pokarmi- were built on the sites formerly occupied by older nie), jak i Królewcu funkcjonowały takie obiekty, ale wood-and-earth strongholds. It is known that such nie ma dowodów, że stały one dokładnie w miejscu structures existed both in Brandenburg (Pokarmin) murowanych zamków, choć w przypadku Królewca and Królewiec (now Kalinigrad), but there is no ev- jest to sugerowane9. Wracając do domu konwentu idence that they were erected on sites formerly occu- w Malborku, zauważyć należy, że w wyniku badań pied by brick-built castles, although such suggestions architektonicznych stwierdzono, iż jego pierwotna exist in the case of Królewiec9. Returning to the topic forma (nigdy w planowany sposób nie ukończona) of the convent house in Malbork, one should men- wznoszona była etapami. W pierwszej kolejności tion the results of architectural research which has wytyczono obrys zamku (stosując starą miarę cheł- led to the conclusion that the convent house was mińską; il. 1A) oraz wykonano fundamenty kurtyny built in its originally intended form in stages (despite

34 architektura f architecture

1 obwodowej i skrzydła głównego (północnego)10. not having been completed as planned). First, the Co prawda brak jednoznacznych przekazów z Prus outline of the castle was delineated (using the old wskazujących na wykonywanie rysunków projek- Chełmno measure; fig. 1A) and the foundations of towych11, ale trudno przyjąć, że takowych nie sto- the enclosing curtain wall and of the main (northern) sowano, zwłaszcza że były one wykorzystywane na wing were built10. Historical records from Prussia do zachodzie Europy12. Średniowieczni budowniczowie not contain any clear evidence that design drawings najczęściej kreślili szkice fasad, detali architekto- were made11, but it would probably be wrong to as- nicznych i rzuty fragmentów budynków. Rysunki te sume that no such drawings were used, given the fact pomagały architektowi określić proporcje budowli13. that they were in use in Western Europe12. Most of- Projektowano, wykorzystując różne metody geome- ten, medieval builders sketched façades, architectur- tryczne, zwłaszcza oparte o wymiary kwadratów (ad al details and projections of fragments of buildings. quadratum) i trójkątów (ad triangulum)14. Kazimierz These drawings helped the architect to determine the Pospieszny, analizując rzut i widok elewacji skrzydła proportions of the building13. Architects produced głównego zamku w Malborku, wskazuje, że jego bry- designs using various geometric methods, especially łę projektowano metodą ad quadratum15. Modułem those based on the dimensions of squares (ad quadra- miał być kwadrat o boku równym połowie długości tum) and triangles (ad triangulum)14. Analyzing the dłuższej kurtyny domu konwentu (il. 1B). Przy zasto- projection and the façade view of the main wing of sowaniu jego wymiaru wytyczony miał zostać rzut the Malbork Castle, Kazimierz Pospieszny concludes domu konwentu wraz z pierwotnie planowanym that its shape follows the ad quadratum scheme15. wjazdem oraz wysokość skrzydła głównego (wraz The square with a side equal in length to a half of the z dachem). Analogicznie miano projektować także longer curtain wall of the convent house served as a measuring module (fig. 1B). Its dimension was to be used to delineate a projection of the convent house 1. Dom konwentu w Malborku: A – etapy budowy na poziomie pierwszego piętra (wg A. Kąsinowski, Źródła with the originally planned entrance and the height materialne historii budowy kaplicy NMP, [w:] Spotkania malborskie im. Macieja Kilarskiego, cz. 1-3, pod red. of the main wing (together with the roof ). The A. Dobrego, Malbork 2010, s. 47), B – ad quadratum rzutu Brandenburg castle is thought to have been designed (wg K. Pospieszny, Domus Malbork. Zamek krzyżacki w typie regularnym, Toruń 2014, s. 249) in a similar way. Even though this concept raises 1. Convent house in Malborku: A – construction stages some doubts16, one should note, rather than reject- on the first floor level (according to A. Kąsinowski,Źródła materialne historii budowy kaplicy NMP, [in:] Spotkania ing it completely, that the design of those castles may malborskie im. Macieja Kilarskiego, parts 1-3, ed. by have been based on an scheme too, A. Dobry, Malbork 2010, p. 47), B – ad quadratum projection ad quadratum (according to K. Pospieszny, Domus Malbork. A Tutonic Order however, it resembled the scheme used in the castles castle with a regular outline, Toruń 2014, p. 249) of the Chełmno Land, which is described below17.

35 architektura f architecture

zamek w Brandenburgu. Mimo że koncepcja ta budzi The construction of the convent house in Mal- pewne wątpliwości16, to – nie odrzucając jej całkowi- bork (fig. 1A) began with the erection of sections of cie – zauważyć należy, że na zamkach tych mogła być the enclosing curtain wall (only the northern curtain zastosowana także metoda projektowania ad quadra- wall was built to its full height). Next, the internal tum, jednak analogiczna do tej scharakteryzowanej walls of the main wing (north) were built. From the poniżej w przypadku zamków z ziemi chełmińskiej17. very beginning, the plan of the interior layout in- Przystępując do budowy domu konwentu w Mal- cluded toothing for partition walls and vault bases borku (il. 1A), w pierwszej kolejności wzniesiono od- installed in the curtain walls that were being erected. cinki kurtyny obwodowej (do pełnej wysokości tylko Nevertheless, corrections were made in the course of kurtynę północną), a w dalszej następowało muro- the investment. They included changes to the form wanie wewnętrznych ścian skrzydła głównego (pół- of some window openings and to the layout of vaults. nocnego). Od początku planowano układ wnętrz, At the initial stage of the work, the location of the wykonując we wznoszonych kurtynach strzępia pod entrance gate was probably changed. According to ściany działowe i opory sklepienne. Mimo to w toku the original concept, it was probably intended to be inwestycji wprowadzano korekty, zmieniając formę placed on the axis of the northern wing. From the niektórych otworów okiennych i przebieg oporów. very beginning, the builders endeavoured to com- Na wstępnym etapie prac zmieniono także najpew- plete, as quickly as possible, the part of the castle ac- niej lokalizację bramy wjazdowej, która według pier- commodating the chapel. Therefore, on the first floor, wotnej koncepcji miała się zapewne znajdować na osi the eastern wall of the wing would be completed first, skrzydła północnego. Od początku dążono też do whereas its western section would not be built to its jak najszybszego ukończenia części zamku mieszczą- full height at this stage. At a later stage, the outer cej kaplicę, tak więc na piętrze jako pierwsze wznie- western curtain wall of the convent house was raised siono w pełni ściany wschodniej części skrzydła, nie to its full height and the western wing was erect- murując na tym etapie zachodniej jego części do ed as high so as to reach the first floor level. At that pełnej wysokości. Na dalszym etapie podniesiono ze- time, the western section of the northern wing and wnętrzną kurtynę zachodnią domu konwentu do ca- of the western wing were probably covered with mo- łej wysokości oraz wzniesiono skrzydło zachodnie do no-pitched roofs18. From the side of the courtyard, the poziomu pietra. Wtedy też zachodnią część skrzydła wings were connected by the original cloister. During północnego i skrzydło zachodnie przykryto najpew- this period (until the beginning of the 14th century), niej dachami pulpitowymi18. Od strony dziedzińca however, the southern wing was not built, despite skrzydła spinał pierwotny krużganek. W okresie having been planned19. Further work that was carried tym (do początku XIV w.) nie powstało natomiast out in the castle in the first half of the 14th century skrzydło południowe, choć było planowane19. Dal- was based on a different concept. As a result, a four- sze prace prowadzone na zamku w 1. połowie XIV -wing castellum-type castle came into being20. One wieku związane były już z inną koncepcją, w wyniku should also mention here that in the first decades której powstał czteroskrzydłowy kasztel20. Dodać tu of the 14th century, a zwinger21 (non-built-up space należy, że w pierwszych dekadach XIV wieku wznie- between the outer and inner walls of the defensive siono wokół domu konwentu w Malborku parcham21 circuit) was established around the convent house i choć niewiele można powiedzieć o charakterze prac in Malbork, and although there is too little informa- ziemnych prowadzonych podczas budowy zamku, to tion to characterize the earthworks that were carried forma jego tarasu pozwala sugerować, że podczas jego out during the construction of the castle, the form of wznoszenia wykonano podobne nasypy do opisanych its terrace suggests that the embankments that were niżej z terenu ziemi chełmińskiej. made then were similar to the ones from the Chełm- Jak wspomniano na wstępie, stan wiedzy na te- no Land, as described below. mat techniki budowy zamków z ziemi chełmińskiej As mentioned in the introduction, the state of umożliwia ich bardziej kompleksową charakterysty- knowledge concerning the technique of building kę. Starszą grupę na tym obszarze stanowią tak zwane castles in the Chełmno Land enables one to infer

36 architektura f architecture

wczesne kasztele chełmińskie, będące pierwszymi the characteristic features of those castles in a more czteroskrzydłowymi kasztelami w Prusach. Ich bu- comprehensive manner. The older group in this area dowę rozpoczęto w zasadzie w zbliżonym czasie co comprises the so-called early Chełmno castles – the zamków znad Zalewu Wiślanego. Budowle ucho- first four-wing Castelle in Prussia. Generally speak- dzące za najstarsze (Papowo Biskupie i Rogóźno) za- ing, those castles and the castles from the Vistula częto wznosić na przełomie lat 70. i 80. lub w latach Lagoon area began to appear in approximately the 80. XIII wieku, natomiast najmłodsze obiekty z tej same period. The buildings considered to be the grupy (Kowalewo i Golub) realizowano już w ciągu oldest (Papowo Biskupie and Rogóźno) were built pierwszych trzech dekad XIV wieku. Młodsze od between the late 1270s and the early 1280s or in the nich są, wznoszone w ciągu 1. połowy XIV wieku, tak 1280s, whereas the youngest castles from this group zwane kasztele klasyczne (Radzyń Chełmiński, Brod- (Kowalewo and Golub) were not built until the first nica, a także zamek w Gniewie na Pomorzu Gdań- three decades of the 14th century. The so-called clas- skim). Obie grupy różniły się nieco pod względem sic Castelle (Radzyń Chełmiński, Brodnica, as well as stylistycznym – starsze budowle cechowała większa the castle in Gniew in the Gdańsk Pomerania) come surowość, a ponadto brak konsekwencji w występo- from a later time, having been erected in the first half waniu takich elementów, jak bergfriedy czy parchamy, of the 14th century. Both groups differed slightly co było już regułą w przypadku młodszej grupy. Pod with their style – older buildings were more crude in względem technik budowlanych oba typy cechuje their design. Moreover, such elements as bergfrieds znaczna jednorodność, w związku z czym omówi- (free-standing towers) or zwingers were not used in my je łącznie. W kontekście powyższych zamków a consistent manner, which was already the rule in wymienić należy także siedziby biskupów chełmiń- the case of the younger group. In terms of construc- skich – zamek w Wąbrzeźnie (nawiązujący do wcze- tion techniques, both types are fairly homogeneous snych kaszteli chełmińskich) i w Lubawie (mający and therefore they will be discussed jointly. In the wiele cech kasztelu klasycznego)22. context of the above castles, one should also men- Rozpatrując kwestię wyboru miejsca pod budo- tion the seats of the Chełmno bishops – the castle wę, zauważyć należy, że w świetle badań archeologicz- in Wąbrzeźno (similar in style to the early Chełmno nych kasztele te wznoszono najchętniej na surowym Castelle) and in Lubawa (with many features of a clas- korzeniu (Papowo Biskupie, Kowalewo Pomorskie, sical Castellum)22. Radzyń Chełmiński, Brodnica oraz biskupie Wą- Considering the chosen construction sites, it brzeźno i Lubawa), choć w przypadku większości should be pointed out that, according to archaeolog- z nich wiadomo, iż istniały odpowiadające im wcze- ical findings, these castles were usually erected from śniejsze warownie drewniano-ziemne23. Analogiczną scratch (Papowo Biskupie, Kowalewo Pomorskie, sytuację stwierdzono także w Gniewie na Pomorzu24. Radzyń Chełmiński, Brodnica and the bishop seats Przyczyny, dla których pod budowę murowanego in Wąbrzeźno and Lubawa), although most of them zamku wybierano nowe miejsce w sąsiedztwie star- are known to have predecessor structures – wood- szej siedziby, nie są znane, ale można dopatrywać się and-earth strongholds23. In Gniew in Pomerania, the kilku wyjaśnień. Przede wszystkim pozostawienie situation was similar24. It is not known why the then starszego obiektu podczas budowy nowego zapew- builders tended to choose a new site for construct- niało warunki bytowe konwentowi podczas trwania ing a brick castle, despite the existence of an older inwestycji. O wyborze nowej lokalizacji decydować seat nearby. However, this may be explained by sev- mogło wskazanie przez architekta dogodniejszego eral reasons. First of all, the old building continued miejsca – lepiej spełniającego potrzeby posadowienia to provide the convent with living quarters when dużej i regularnej budowli murowanej, zwłaszcza że the new investment was in progress. A new location obszar starszych warowni był zazwyczaj mały. Nie may have been chosen, for example, when the archi- bez znaczenia mogła być też chęć powiązania zamku tect identified a more convenient site for building z nowo lokowanym miastem25. Budowa w całkowi- a large and regularly-shaped brick structure, all the cie pustym miejscu nie była jednak regułą absolutną. more so because older strongholds usually occupied

37 architektura f architecture

Na ślady być może starszej drewniano-ziemnej siedzi- a smaller area. The builders may also have wanted to by krzyżackiej natrafiono pod zamkiem w Rogóźnie. connect the castle with a newly established town25. Tymczasowa strażnica krzyżacka mogła funkcjono- Even though most castles were built in completely wać także w Golubiu. Stwierdzono tam fortyfikacje new locations, this was not an absolute rule. Traces of ziemne na przedzamczu (służące do połowy XIV w., probably an older wood-and-earth seat of Teutonic kiedy zbudowano murowane), choć nie można wy- knights were discovered under the castle in Rogóźno. kluczyć, że tworzyły one osłonę podczas przygotowań A temporary Teutonic outpost may also have func- do budowy zamku murowanego, stanowiąc niejako tioned in Golub. Earth fortifications were excavated wstępny etap prac26. Aktualne badania dowiodły na- there in the inner ward of the castle (they continued tomiast, że w miejscu grodu wczesnośredniowiecz- to be in use until the mid-14th century, when brick nego (zaadaptowanego w XIII w. przez Krzyżaków) fortifications were built). It cannot be ruled out, zbudowano dom konwentu w Lipienku27. however, that they were initially erected as a cover Budowle wymierzano w terenie, stosując starą lub when preparations were underway for the construc- nową stopę chełmińską (il. 2A)28. Proporcje określa- tion of the brick castle26. Current research proved, no natomiast najpewniej metodą ad quadratum, we- however, that on the site of an early medieval castle dług wzoru znanego w zachodniej Europie (il. 3A-B). (adapted by the Teutonic Knights in the 13th centu- Polegała ona na tym, że modułem do pobierania po- ry), a convent house was built in Lipienko27. miarów były kolejne, wpisywane w siebie kwadraty, Buildings were measured in the field, using the z których pierwszy (bazowy) wyznaczał obrys domu old or the new Chełmno foot (fig. 2A)28. Propor- konwentu, a kolejne – szerokości skrzydeł i dziedziń- tions, on the other hand, were probably determined ca29. Na podstawie tych wielkości wyznaczano rzut using the ad quadratum method, according to a pat- poziomy, a przynajmniej w niektórych wypadkach tern known in Western Europe (fig. 3A-B). In this także wysokość budowli (Papowo Biskupie, Ra- method, the module for taking measurements were dzyń Chełmiński). Odstępstwem od tej zasady jest successive squares, which were proportionally relat- prawdopodobnie zamek w Golubiu, gdzie elewacja ed to one another. The first (base) square delineated skrzydła głównego ma co prawda proporcje 1:2, ale the outline of the convent house and the next ones – wymiary nie pochodzą z rozrysu ad quadratum wy- the width of the wings and of the courtyard29. On korzystanego przy projektowaniu rzutu30. the basis of those measurements, a horizontal projec- Badania dowodzą, że charakteryzowane kasztele tion was established, and at least in some cases also wznoszono co prawda etapami, ale były to jedynie the height of the building (Papowo Biskupie, Radzyń

38 architektura f architecture

3 kolejne działania w ramach z góry zaplanowanego Chełmiński). This rule was probably not obeyed in projektu. Mimo to w toku inwestycji wprowadzano the castle in Golub. Even though the 1:2 propor- czasem korekty, w wyniku czego na przykład zamu- tions are maintained in the façade of the main wing, rowywano wykonane okna i zakładano sklepienia nie dimensions do not follow an ad quadratum outline w miejscu pierwotnych oporów. which was used when designing the projection30. W pierwszej kolejności wykonywano rowy funda- Research proves that even though the Castelle mentowe (il. 5-6). Budowlę posadawiano najchętniej under analysis were constructed in stages, they con- na bardziej stabilnym glinianym calcu. Standardowo stituted successive steps of a pre-determined project. pod kurtyny domu konwentu wykonywano wyko- In spite of this, corrections were sometimes intro- py wąskoprzestrzenne31 o głębokości około 1-1,5 m, duced when the investment was in progress, for ex- a więc nieszczególnie głębokie, biorąc pod uwagę ku- ample, windows would be bricked up or vaulting baturę gmachu. Pod piwnice nie kopano szczególnie would be made in a place other than the one where głęboko – wykonywano najczęściej bardzo płytkie bases originally were. wkopy szerokoprzestrzenne, sytuując poziom piwni- First, foundation trenches were dug out (fig. cy niemal na pierwotnym poziomie gruntu lub nie- 5-6). The preferred stratum for building a castle was wiele poniżej32. a more stable clay barren soil. Narrow-space foundation trenches31 were normally dug out for the curtain walls of the convent house. They had about 1-1.5 m 2. Rzuty domów konwentów na siatce o module pół pręta miary chełmińskiej: A – Golub – stara miara chełmińska, in depth, so they were not very deep, taking into ac- B – Mała Nieszawka/Nieszawa – nowa miara chełmińska. count the cubature of the building. The trenches dug Oprac. B. Wasik 2. Projections of convent houses on a grid with a module out for the cellars were not particularly deep. They equal to one half of the Chełmno measure (pręt): A – Golub were usually wide and shallow. As a result, the cellar – old Chełmno measure, B – Mała Nieszawka/Nieszawa – new Chełmno measure. Prepared by B. Wasik level was nearly aligned with the original ground lev- 3. Projektowanie ad quadratum wybranych kaszteli różnych el or was only slightly below32. typów: A – Kowalewo Pomorskie, B – Gniew, C – Mała Nieszawka (mury zrealizowane do zmiany koncepcji), Within these trenches foundations were built D – Ostróda, E – Lidzbark Warmiński, F – Barciany. Oprac. B. Wasik from stones, usually jointed only with clay, to which 3. Ad quadratum designs of selected castella of different limestone mortar was sometimes added – they were types: A – Kowalewo Pomorskie, B – Gniew, C – Mała Nieszawka (masonry walls built before the concept was built without any large berms and a brick wall was changed), D – Ostróda, E – Lidzbark Warmiński, F – erected above the original ground level, on a high- Barciany. Prepared by B. Wasik er or lower stone pedestal33. Bricklayers most often

39 architektura f architecture

W obrębie wykopów wykonywano – z kamieni used suspended scaffolding platforms, which is ev- łączonych najczęściej tylko gliną, czasem z dodat- idenced by the presence of putlog holes. Walls of kiem zaprawy wapiennej – fundamenty bez więk- convent houses were erected in a repeatable order szych odsadzek, a powyżej pierwotnego poziomu (fig. 3A). In the first stage, an enclosing curtain wall gruntu, na wyższym lub niższym cokole kamiennym, was built. Normally, its construction up to its full wznoszono mur ceglany33. Murowano najczęściej height preceded the construction of internal walls34. z rusztowań jednosztandarowych, na co wskazuje In Golub, a crenellation was temporarily placed on its obecność otworów maculcowych. Ściany domów top35. When it was erected, toothings for walls, vault konwentów wznoszono w powtarzalnej kolejności bases and various openings were also made. In the (il. 3A). W pierwszym etapie wykonywano kurtynę obwodową, która standardowo na całej wysokości 34 4. Etapy budowy wybranych domów konwentów różnych wyprzedzała budowę ścian wewnętrznych . W Go- typów: A – Golub, B – Brodnica (stan do poł. XIV w.), lubiu zwieńczono ją tymczasowo krenelażem35. Przy C – Mała Nieszawka (mury zrealizowane do momentu zmiany koncepcji), D – Ostróda. Oprac. B. Wasik jej wznoszeniu wykonywano od razu strzępia pod 4. Construction stages of selected convent houses of ściany, opory sklepienne i różnego rodzaju otwory. different types: A – Golub, B – Brodnica (as of the mid-14th century), C – Mała Nieszawka (walls erected before the Często w obwodowej kurtynie wykonywano także concept was changed), D – Ostróda. Prepared by B. Wasik strzępia pod przyszłą szyję bramną (np. w Radzy- 5. Dom konwentu w Papowie Biskupim – przekrój wschód-zachód (widok na północ) z zaznaczeniem nasypów niu Chełmińskim i Papowie Biskupim). W drugim ziemnych wykonanych podczas budowy. Oprac. B. Wasik etapie wznoszono skrzydło główne, mieszczące naj- 5. The convent house in Papowo Biskupie – the east- -western cross-section (northward view) with marked ważniejsze pomieszczenia dla konwentu (kaplicę earth embankments made during the construction process. i refektarz), a pozostałe powstawały w dalszej kolej- Prepared by B. Wasik 6. Radzyń Chełmiński – etapy budowy parchamu ności. Zauważyć tu należy, że odstępstwo od tego zachodniego. Oprac. B. Wasik porządku stawiania skrzydeł nastąpiło w Brodnicy 6. Radzyń Chełmiński – stages of building the western (il. 4B). Poza rozwarstwieniem związanym z owym zwinger. Prepared by B. Wasik

40 architektura f architecture

etapowaniem budowy, na niektórych 5 budowlach zauważalne są także pozio- me dylatacje wynikające z sezonowo- ści prac budowlanych (np. na elewacji domu konwentu w Radzyniu Chełmiń- skim czy bergfriedzie w Brodnicy)36. Po wzniesieniu ścian zamku przynajmniej do pewnej wysokości przystępowano do kolejnych prac ziemnych, polegających na formowa- niu nasypów tarasów ze stokiem wo- kół kaszteli i podnoszeniu poziomów dziedzińca (il. 5-6). Nanoszono w tym celu od około 1 do nawet 3-4 m ziemi (nawet 10 tys. m3)37. Powodowało to „zagłębienie” piwnic i fundamentów. W Lipienku obecność wału grodu wy- musiła na budowniczych modyfikację opisanego postępowania. Problem rozwiązali, usuwając wał do połowy szerokości. Wykopano w nim w tym celu rów o pła- enclosing curtain wall, toothings were also made for skim dnie i głębokości około 2 m (il. 7). Jego stromo the future gate neck (e.g. in Radzyń Chełmiński and opadająca krawędź odsunięta była o 1,5-2 m od lica Papowo Biskupie). In the second stage, the main wing ściany południowej domu konwentu. Poniżej tego was erected. In the main wing, there were the most poziomu fundament muru wykonano bez wątpienia important rooms for the convent (the chapel and w ciasnym rowie. Splantowanie części wału umożli- the refectory). Other parts of the castle were built wiło budowniczym wymurowanie ścian piwnicy, tak later. It should be noted that the wings in Brodnica jak w innych zamkach tego typu – z wolnej ręki. Po were built in a different order (fig. 4B). In addition wzniesieniu muru rów zasypano, zakrywając ziemią to the layers associated with particular stages of the mur piwnicy38. construction, on some buildings one can also notice

41 architektura f architecture

Ostatnimi czynnościami były standardowo za- horizontal expansion joints which can be traced back daszenie skrzydeł (wcześniej zapewne stosowano to the seasonal character of the construction works zadaszenie tymczasowe), budowa sklepień i szczy- (e.g. on the façade of the convent house in Radzyń tów39. Jeśli obwód parchamu był murowany, wyko- Chełmiński or on the bergfried in Brodnica)36. nywano go zazwyczaj pod koniec budowy kasztelu. After the walls of the castle were erected at least Podnoszono wówczas poziom terenu na całym mię- to a certain height, further earthworks were under- dzymurzu. Można zaobserwować dwa sposoby wy- taken. They involved the formation of the embank- konywania tego elementu. W pierwszym (Radzyń ments of the terraces, with a slope around the Castelle, Chełmiński) usypywano wpierw sam taras ze sto- and the elevation of the courtyard levels (fig. 5-6). For kiem, a dopiero w dalszej kolejności u jego stopy this purpose, the ground level was raised by about wznoszono mur parchamu i wypełniano ziemią za- 1 meter or even by as much as 3-4 m (even 10 thou- głębienie między nim a stokiem40. Druga możliwość sand m3)37. As a result, the cellars and the foundations polegała na wzniesieniu jednocześnie kurtyny domu were positioned deeply inside. In Lipienek, the pres- konwentu i obwodu parchamu i w dalszej kolejności ence of the town’s defensive wall forced the build- wypełnieniu całego międzymurza nawarstwieniami ers to modify the above-described procedure. They ziemnymi (Lubawa)41. solved the problem by reducing the defensive wall Na koniec charakterystyki technik budowy zam- to a half of its width. A flat-bottomed trench with ków z ziemi chełmińskiej zauważyć należy, że w przy- a depth of about 2 m (fig. 7) was dug out for this pur- padku siedzib biskupich zauważalne są odstępstwa pose. Its steeply sloping edge was 1.5-2 m apart from od zaprezentowanego przebiegu i charakteru inwe- the external face of the southern wall of the convent stycji. W Wąbrzeźnie brak typowych nasypów wy- house. Below this level, the foundation of the wall równujących dziedziniec i międzymurze, co można was undoubtedly erected in a narrow trench. The flat- łączyć z gorszą klasą warsztatu wznoszącego warow- tening of a part of the defensive wall made it possible nię. Ponadto w Lubawie, w wyniku badań prowadzo- for the builders to erect the brick walls of the cellars, nych na przełomie XX i XXI wieku, stwierdzono, iż just as in other castles of this type – by hand. After kurtynę obwodową i skrzydła zamku (trzy, gdyż erecting the brick wall, the builders filled the trench czwarte, choć zaplanowane od początku, wykonano with earth, covering the wall of the cellar38. później) murowano jednocześnie42, z pominięciem etapowania charakterystycznego dla zamków krzy- 7. Lipienek – przekrój przez południowe skrzydło, parcham żackich43. Prawdopodobnie analogicznie postąpiono i wał zewnętrzny z zaznaczeniem nasypów budowlanych i starszego wału. Oprac. B. Wasik w Wąbrzeźnie, wznosząc w pierwszej kolejności kur- 7. Lipienek – cross-section of the southern wing, zwinger tynę obwodową z wieżą, a w dalszej w tym samym and the outer defensive wall, with marked embankment czasie skrzydła44. layers and the older defensive wall. Prepared by B. Wasik

42 architektura f architecture

Kolejna grupa kasztelowych domów konwentów, The last stages of the construction process nor- którą wydzielił Tomasz Torbus, nie jest – jak zauwa- mally included the production of roofs for the wings ża sam autor – jednorodna stylistycznie45. Zaliczone (previously probably covered with temporary roofs) zostały do niej wznoszone w ciągu 2.-3. ćwierci XIV and the construction of vaults and gables39. If the wieku dość różne pod względem formalnym zamki, wall encircling the zwinger (outer ward) was made of przede wszystkim z Pomorza Gdańskiego, ale także bricks, it was usually built at the end of the construc- z innych obszarów, jak kujawska Nieszawa (obecnie tion of the castle. The terrain level was then raised in Mała Nieszawka). Nie zagłębiając się w analizę szcze- the entire zwinger. One can distinguish two methods gółów architektury tych zamków, skupimy się na do- of doing so. In the first one (Radzyń Chełmiński), the stępnej na podstawie badań wiedzy o sposobach ich terrace was made first together with the slope. Then, at budowy. the foot of the terrace, a brick enclosure of the zwing- Jak wynika z badań archeologicznych, podobnie er was erected and the depressed area between the jak w przypadku wczesnych kaszteli chełmińskich zwinger and the slope was filled with earth40. The sec- i tak zwanych klasycznych, większość z zamków tej ond method consisted in simultaneous construction niejednorodnej grupy zbudowano w miejscu, na któ- of the curtain wall of the convent house and of the en- rym nie stał wcześniejszy obiekt drewniano-ziem- closure of the zwinger. Then, the entire zwinger would ny. Tak było w przypadku zamków w Człuchowie46, be filled with earth embankment layers (Lubawa)41. Świeciu47 i Małej Nieszawce48, mimo że odnośnie The characteristics of the techniques of building do dwóch ostatnich wiadomo ze źródeł o istnieniu castles of the Chełmno Land would not be complete starszych warowni, które jednak musiały znajdować without noting that the construction of the seats of się w innym miejscu. Odstępstwem od tej reguły był bishops progressed differently and deviated from the zamek w Gdańsku, który został wkomponowany above-presented investment pattern. In Wąbrzeźno, w wały wczesnośredniowiecznego grodu tak, że były there are no typical embankment layers raising the one jeszcze wykorzystywane podczas funkcjonowa- courtyard and the zwinger to the same level, perhaps nia zamku, zanim ukończono parcham49. because the builder was less skilled and not so well Analiza rzutów domów konwentów w Świeciu equipped. Moreover, research carried out in Lubawa i Małej Nieszawce50 wskazuje, że rozmierzono je, sto- at the turn of the 21st century led to the conclusion sując nową miarę chełmińską (il. 7B)51. Natomiast ich that the enclosing curtain wall and the wings of the rozpatrzenie pod kątem projektowania ad qudratum castle (three, because the fourth wing was built lat- dowodzi, że proporcje rzutu poziomego budowli wy- er, despite having been planned from the beginning) znaczano tu najpewniej przy zastosowaniu podobnej were erected simultaneously42, without following techniki jak przy opisanych wyżej wczesnych cheł- the stages that were characteristic of the Teutonic mińskich i klasycznych kasztelach (il. 3C, 8). Stan castles43. The same was probably done in Wąbrzeźno, zachowania zamku nieszawskiego nie pozwala na where the enclosing curtain wall with a tower was analizowanie pod tym kątem wysokości, ale w przy- erected first, but the construction of the wings com- padku zamku w Świeciu jest to możliwe i zauważyć menced soon afterwards and progressed in parallel44. należy, że bazą do wyznaczenia wysokości ścian ma- Another group of castellum-type convent houses, gistralnych był najprawdopodobniej czwarty wpisany identified by Tomasz Torbus, is not stylistically uni- kwadrat, a rozmiar piątego z kolei wyznacza poziom form – as the author notes himself45. It includes cas- kroksztynów wieży głównej powyżej koron ścian tles built in the second and third quarters of the 14th skrzydła. century, mainly from the Gdańsk Pomerania, but Na podstawie badań archeologicznych zamku also from other areas, such as Nieszawa in Kujawy w Świeciu z lat 60. XX wieku można stwierdzić, że (currently Mała Nieszawka). They differ considerably jego mury posadowiono w wąskich rowach fun- in terms of their formal features. Let us focus on the damentowych o głębokości około 1,4 m52 (il. 9). research-based knowledge on how these castles were Wznoszenie ścian na omawianych zamkach (Świecie, built, without carrying out an in-depth analysis of Człuchów, Mała Nieszawka) odbywało się według their architectural details.

43 architektura f architecture

8 Most of the castles from this in- homogeneous group were built on previously unfortified sites, with no pre-existing wood-and-earth structures, just as was the case for the earlier Chełmno Castelle and the so-called classical Castelle. Such was the case in the castles in Człuchów46, Świecie47 and Mała Nieszawka48, even though in case of the last two of them it is known from historical records that there were older strongholds, probably nearby. An exception to this rule was the castle in Gdańsk, which was incorporated into the ramparts of the early medieval town, so that they were still utilized when the castle was put to use, until the zwinger was completed49. Analysing the projections of the convent houses in Świecie and Mała Nieszawka50, one can conclude that they were measured using the new Chełmno measure (fig. 7B)51. Howev- er, when they are analysed according to the ad qudratum design principles, one can see that the proportions of the horizontal projection of the podobnych schematów jak w przypadku charakte- building were probably established with a similar ryzowanych wcześniej budowli z ziemi chełmińskiej. technique to the one applied in the early Chełmno Zauważyć jednak należy, że w Człuchowie, ze wzglę- and classical Castelle, as described above (fig. 3C, 8). du na spadek pierwotnego poziomu terenu, zastoso- The condition of the Mała Nieszawka castle makes it wano nierówny poziom fundamentowania kurtyny impossible to analyze heights in this way, but in the domu konwentu53. W pierwszej kolejności stawiano case of the castle in Świecie it is possible and it should kurtynę obwodową (wraz z przewiązanymi wieżami, be noted that the basis for determining the height of jeżeli były), włącznie ze strzępiami pod planowane the load-bearing walls was probably the fourth in- ściany wewnętrzne, oporami sklepiennymi i otworami, corporated square, whereas the size of the fifth one a następnie, etapami, skrzydła54. W Świeciu55, zgodnie determines the level of the corbels of the main tower z wcześniejszą praktyką, wpierw powstało skrzydło above the crowns of the wing walls. mieszczące kaplicę i refektarz. Inaczej mogło być jed- According to the archaeological research on the nak w Człuchowie, gdzie prawdopodobnie pierwsze castle in Świecie from the 1960s, its walls were erect- powstało skrzydło południowe (mieszczące m.in. ed in narrow foundation trenches about 1.4 m52 deep kuchnię), a następnie wschodnie56. Natomiast na zam- (fig. 9). The walls on the castles under discussion ku w Małej Nieszawce, którego nigdy nie ukończono (Świecie, Człuchów, Mała Nieszawka) were erected zgodnie z pierwotnym projektem, w pierwszej kolej- according to schemes that were similar to the ones ności do kurtyny obwodowej dostawiono skrzydło used for previously described buildings from the północne z przejazdem (il. 4C). Co ciekawe, w pełni Chełmno Land. It should be noted, however, that in

44 architektura f architecture

wymurowano jedynie zachodnią część, od wschodu Człuchów, due to the decrease of the original terrain wznosząc tylko niepełny odcinek ściany. Następnie level, the foundations of the curtain wall of the con- wzniesiono ścianę skrzydła południowego (mieszczą- vent house were not built on an equal level53. In the cego według badaczy kaplicę57) i zachodniego. Później first place, an enclosing curtain wall was built (with nastąpiła znaczna zmiana planów, w wyniku której towers attached to it, if there had been any), together nie wykonano skrzydła wschodniego w planowanej with toothings for the planned internal walls, vault postaci, zaniechano budowy części piwnic i ścian, bases and openings. Then the wings were built in mimo że przygotowane były w kurtynie obwodowej stages54. In Świecie55, in accordance with the pre-exist- odpowiednie strzępia i opory58. ing practice, the first wing to be built was the wing ac- Wznoszeniu murów opisanych zamków towarzy- commodating the chapel and the refectory. However, szyły podobnie szeroko zakrojone prace nasypowe it may not have been the case in Człuchów, where jak w charakteryzowanych wcześniejszych kasztelach. the southern wing (accommodating the kitchen and other facilities) was probably built first, followed by 56 8. Dom konwentu w Świeciu – rysunek ad quadratum the eastern wing . In contrast, at the castle in Mała rzutu i elewacji południowej skrzydła głównego Nieszawka, which was never completed as original- (z wykorzystaniem mniejszych kwadratów wpisanych jako wymiarów wysokości). Oprac. B. Wasik, rzuty ly designed, the northern wing with a passage was wg F. Polakowski, Zamek w Świeciu n/Wisłą – woj. bydgoskie. Inwentaryzacja – uaktualnienie architektura, mps w zbiorach added to the enclosing curtain first (fig. 4C). Inter- Archiwum WKZ w Bydgoszczy estingly, only the western part was fully built. From 8. Convent house in Świecie – projection based on ad quadratum principles and the façade of the southern main the east, only an incomplete section of the wall was wing (with the incorporated smaller squares used for erected. Then, the wall of the southern wing was built measuring heights). Prepared by B. Wasik, projections 57 according to F. Polakowski, Zamek w Świeciu n/Wisłą – (according to researchers, there was a chapel there ) woj. bydgoskie. Inwentaryzacja – uaktualnienie architektura, typescript in the archives of the Regional Monuments and of the western one. The plans were later changed Inspector in Bydgoszcz significantly, as a result of which the eastern wing was 9. Dom konwentu w Świeciu – przekrój północ-południe (widok na wschód) z zaznaczeniem nasypów ziemnych not erected as originally planned and some cellars wykonanych podczas budowy. Oprac. B. Wasik, na and walls were not built at all, despite the fact that podstawie badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych pod kierunkiem G. Wilkego oraz A. Chęcia appropriate toothings and bases had been prepared oraz inwentaryzacji, F. Polakowski, jw. in the enclosing curtain wall58. 9. The convent house in Świecie – the north-southern cross-section (eastward view) with marked earth The construction of the walls of the above-de- embankments made during the construction. Prepared by scribed castles was accompanied by embankment B. Wasik, on the basis of archaeological and architectural research conducted under the direction of G. Wilke and works, which were just as extensive as in the earlier A. Chęć and of the inventory, F. Polakowski, op. cit. Castelle. In Mała Nieszawka the level of the courtyard

45 architektura f architecture

W Małej Nieszawce poziom dziedzińca podniesiono was elevated by about 2.7 m59, and considering the o około 2,7 m59, a biorąc pod uwagę, że dom konwen- fact that the convent house was surrounded by a spa- tu otoczony był przez obszerny i wypiętrzony taras cious and raised terrace of the zwinger, a similar parchamu, to także tam musiano wykonać podobny embankment had to be made there, too. Traces of nasyp. Również w Człuchowie stwierdzono znaczne significant earthworks were also found in Człuchów, prace ziemne, które objąć musiały także nadsypanie they must have included also the elevation of the i niwelację dziedzińca i parchamu60. Natomiast ana- courtyard and of the zwinger to the same level60. liza układu warstw zarejestrowanych w latach 60. However, the analysis of the arrangement of layers XX wieku podczas badań archeologicznych zamku registered in the 1960s during archaeological studies w Świeciu61 wskazuje, że tamtejszy parcham formo- at the castle in Świecie61 indicates that the zwinger wano w taki sam sposób jak ten z zamku w Radzyniu there was formed in the same way as in the castle in Chełmińskim, a więc usypano wpierw stok, u któ- Radzyń Chełmiński: first, a slope was made and at its rego stopy przystąpiono do budowy muru parcha- foot the wall of the zwinger was constructed. In the mu, wypełniając na końcu przestrzeń między nim end, the space between the zwinger and the original a pierwotnym nasypem (il. 9). W efekcie w Świeciu embankment was filled with earth (fig. 9). As a result, na międzymurzu naniesiono około 3 m nawarstwień in Świecie about 3 m of clay and sand were deposited gliniano-piaskowych. Jak wykazały późniejsze bada- in the zwinger. Subsequent research demonstrated nia, podniesiono tam też o około 2-3 m i wyrównano that the courtyard was also raised by about 2-3 m and poziom dziedzińca62. Powyższy sposób kształtowa- levelled62. The above method of shaping the zwing- nia parchamu prawdopodobnie był najczęstszy, gdyż er was probably the most common, because also in także w Gdańsku mur parchamu wzniesiono w póź- Gdansk the wall of the zwinger was erected at a later niejszym etapie niż kurtynę domu konwentu63. stage than the curtain wall of the convent house63. In W Człuchowie proces ten przebiegał jednak inaczej. Człuchów, however, this process progressed differ- Mury obwodowe domu konwentu i parchamu miały ently. The enclosing walls of the convent house and powstać w zbliżonym czasie, a przestrzeń parchamu of the zwinger are thought to have been built at ap- była sukcesywnie nadsypywana ziemią64. proximately the same time, whereas the area of the Najpóźniejszą grupą komturskich zamków kasz- zwinger was gradually filled with soil64. telowych są obiekty wznoszone w 2. połowie XIV po The latest group of Castelle of commanderies początek XV wieku na wschodnich, dotąd słabiej za- (Komtureien) are the structures erected between the gospodarowanych obszarach państwa (np. Ostróda, second half of the 14th century and the beginning of Ragneta). Obok siedzib komturskich zaliczane są do the 15th century in the eastern, previously less devel- niej także zamki, które otrzymały podobną formę, ale oped, areas of the state (e.g. Ostróda, Ragnit). Apart centrami komturstw nie zostały (np. Szczytno, Wy- from the seats of commanders (Komture), this group struć). Części zamków nigdy nie ukończono w czte- also includes castles built in a similar form, which roskrzydłowej postaci (np. Barciany, Ryn). Schyłkowe however never became centres of commanderies (e.g. kasztele cechuje częściowa redukcja formy, objawia- Szczytno, Wystruć). Some of these castles were never jąca się brakiem wież i najczęściej także parchamów completed in a four-wing form (e.g. Barciany, Ryn). przy zachowaniu tradycyjnego programu funkcjonal- Late Castelle are characterized by a partial reduction nego wnętrz65. Stan badań archeologicznych i archi- of the form. They have no towers and most of them tektonicznych tych obiektów jest słaby, co utrudnia have no zwingers either, even though their interiors wyciąganie wniosków na temat techniki budowy. still fulfil their traditional functions65. The state of Na zamku w Ostródzie, będącym typowym archaeological and architectural research on these przedstawicielem tej grupy, badania oraz inwentaryza- structures is unsatisfactory, which makes it difficult cję przeprowadzono w latach 60. i 70. XX wieku, lecz to draw any conclusions about the related construc- wnioski badaczy są częściowo ze sobą sprzeczne66. Mu- tion techniques. rowany dom konwentu wzniesiono na pustym miej- In the castle in Ostróda, which is a typical repre- scu, najprawdopodobniej opodal starszej warowni sentative of this group, research and inventory taking

46 architektura f architecture

10 was performed in the 1960s and 1970s, but the conclusions of researchers are partly contradictory66. The masonry-built convent house was erected on a previously unfortified site, probably in the vicinity of an older wood-and-earth stronghold67. The analysis of the castle’s projection shows that the proportions of the building were probably determined using the already known ad quadratum method (fig. 3D) and measured in the field with the new Chełmno measure (the side of the square amounted to about 10.5 pręt)68. According to archaeological research, the walls were anchored in narrow-space foundation trenches69. Under the northern curtain wall, a trench was made, about 30-40 cm deep. Its bottom was levelled with a layer of gravel, on which log beams were placed because the terrain was marshy70 (fig. 10). The castle was built in stages, however, there are opposing views on their character. The authors of a brief archaeological survey from 1974 proved that the enclosing curtain wall had been erected first, to drewniano-ziemnej67. Analiza rzutu zamku wskazuje, the ground floor level71. It was later concluded, main- że proporcje budowli projektowano najpewniej znaną ly on the basis of measurements of bricks, that four już metodą ad quadratum (il. 3D) i rozmierzono w te- wings had been erected at the same time. This con- renie nową miarą chełmińską (bok kwadratu wynosi clusion, however, is not fully convincing72 and the blisko 10,5 pręta)68. Jak wynika z badań archeologicz- results of the research performed by Zbigniew Naw- nych, mury posadowiono w wykopach wąskoprze- rocki seem to be more reliable here. According to strzennych69. Pod kurtynę północną wykonano rów those results, the wings were erected in stages and the o głębokości około 30-40 cm, wyrównując dno war- eastern and southern ones were the first to be com- stewką żwiru, na której ułożono belki rusztu z bali, co pleted73. Their arrangement shows that the southern wynikało z podmokłości terenu70 (il. 10). wing (accommodating the chapel) was probably com- Zamek wznoszono etapami, jednak co do ich pleted first, which conflicts with Nawrocki’s opinion charakteru nie ma zgodności. Autorzy skróconych (fig. 4D). The next stages were planned from the -be badań architektonicznych z 1974 roku dowiedli, że ginning, which is evidenced by the presence of vault w pierwszym etapie wymurowano kurtynę obwo- bases74 and of toothings for the wall of the gate neck, dową na wysokość parteru71. W dalszej kolejności, which was added later75. głównie na podstawie wyników pomiarów ce- The castle did not have a zwinger and no terrace gieł, stwierdzono, że jednocześnie powstały cztery was constructed around it, with only an embankment of 20-50 cm76 having been made on its outer site 10. Ostróda – fundament i nasyp przy kurtynie północnej, (fig. 10). A larger leveling embankment was made in wykop 1/94. Oprac. B. Wasik, wg J. Gula, Ostróda – zamek. 77 Badania sondażowe fundamentów zewnętrznej ściany skrzydła the courtyard, which was raised by about 1 m . północnego zamku – 1994 r., dokumentacja w archiwum Conclusions about particular stages of the con- WUOZ w Olsztynie, delegatura w Elblągu, sygn. E/9214, Warszawa 1994 struction process can also be drawn on the basis of 10. Ostróda – a foundation and an embankment at the the castles that were never finished, all the more so northern curtain wall, excavation 1/94. Prepared by B. Wasik, according to J. Gula, Ostróda – zamek. Badania because they are de facto in a “freeze” stage of that sondażowe fundamentów zewnętrznej ściany skrzydła północnego zamku – 1994 r., documentation in the archives process, having been only supplemented with some of the Regional Monuments Protection Office in Olsztyn, elements. One of these buildings is located in Bar- branch office in Elblag, ref. no. E/9214, Warsaw 1994 ciany, where architectural research was carried out in

47 architektura f architecture

skrzydła. Wniosek ten nie jest jednak w pełni prze- the 1980s. It was found then that the lower section konywujący72 i godniejsze zaufania wydają się tu of the walls of the main (eastern) wing with the en- wyniki badań Zbigniewa Nawrockiego, według któ- closing curtain wall was built in the first stage, to the rego skrzydła wznoszono etapami, najpierw powsta- ground floor level78. Traces on the façade of this wing ły wschodnie i południowe73. Ich układ wskazuje, suggest that it was erected in stages and that it was że – wbrew opinii Nawrockiego – prawdopodobnie temporarily covered with crenellation, just as was the jako pierwsze wzniesiono południowe (mieszczące case in Golub. They also prove that the design was kaplicę) (il. 4D). Kolejne etapy planowano od po- corrected during the construction process. In ad- czątku, na co wskazuje wykonanie oporów sklepien- dition, the builders planned to build further wings, nych74, a także strzępi pod mur dostawionej później which is clearly indicated by the toothings on the szyi bramnej75. side facing the courtyard. The construction of the Zamek nie miał parchamu i nie usypano wokół northern wing began in the next stage and its upper niego tarasu, wykonując po jego zewnętrznej stronie storeys (lower than initially planned) were erected af- jedynie nasyp o grubości 20-50 cm76 (il. 10). Większy ter the original concept of a four-wing castellum-type nasyp niwelacyjny wykonano na dziedzińcu, podno- castle had been abandoned. The opinion that the sząc go o około 1 m77. main wing was erected first together with the curtain Wnioski na temat etapowania budowy można wall (up to a certain height) is questionable, because wyciągać także na podstawie zamków niedokoń- the stratification analysis suggests that the internal czonych, tym bardziej, że de facto „zastygły” one (western) wall on the first floor level was added to the podczas tego procesu i zostały jedynie uzupełnione enclosing curtain wall, supporting the hypothesis (at o pewne elementy. Jeden z tych obiektów znajduje least at this stage) that they were built in a different się w Barcianach, gdzie przeprowadzono badania ar- order. The view that the curtain wall was built before chitektoniczne w latach 80. XX wieku. Stwierdzono the wing is confirmed by observations of Tomasz Tor- wówczas, że w pierwszym etapie wzniesiono dolny bus, who points out that it was temporarily covered poziom ścian skrzydła głównego (wschodniego) wraz with crenellation. At the same time, the hypothesis z kurtyną obwodową na wysokość parteru78. Ślady that the castle was from the beginning planned as na elewacji tego skrzydła wskazują, że murowano je a four-wing convent house is supported by the anal- w górę etapami, wieńcząc, podobnie jak wcześniej ysis of the projection in terms of the ad quadratum w Golubiu, tymczasowo krenelażem i dokonując jed- design (fig. 3F). It indicates that at that time it was nocześnie korekt projektu. Planowano też budowę given the proportions of a four-winged castle, which dalszych skrzydeł, na co wyraźnie wskazują strzępia would not have been possible if the basement of the od strony dziedzińca. Budowę skrzydła północnego main wing had been created before this concept was rozpoczęto w kolejnym etapie, a wzniesienie jego gór- produced. Thus, the building referred to in histor- nej (niższej niż pierwotnie planowano) kondygnacji ical records from 132579, which was the seat of the związane było już z zarzuceniem pierwotnej kon- prosecutor mentioned in subsequent records, was cepcji budowy czteroskrzydłowego kasztelu. Pewne probably a wood-and-earth stronghold, whereas the wątpliwości budzi pogląd, że w pierwszej kolejności construction of a brick-built castle should probably wzniesiono wraz z kurtyną (do pewnej wysokości) be dated to the last quarter of the 14th century. As skrzydło główne, zwłaszcza że, jak wynika z rozwar- no extensive research has been carried out, it is not stwienia, na poziomie piętra wewnętrzna (zachodnia) known whether these two structures functioned in ściana skrzydła została dostawiona do kurtyny obwo- the same place, however, one should notice the pres- dowej, co sugeruje (przynajmniej na tym poziomie) ence of a fortified settlement about 450 m north of inną kolejność. Pogląd, że budowa kurtyny wyprze- the castle. Returning to the ad quadratum design of dziła stawianie skrzydła, potwierdza spostrzeżenie the castellum-type castle under discussion, it should Tomasza Torbusa, iż zwieńczono ją tymczasowo kre- be pointed out that probably only the proportions nelażem. Jednocześnie za tym, że zamek planowano of the projections were calculated with a method od początku jako czteroskrzydłowy dom konwentu, known from other castles, because, as follows from

48 architektura f architecture

przemawia analiza rzutu pod kątem projektowania the analysis of the façade of the main wing, even ad quadratum (il. 3F). Wskazuje ona, że już wówczas though its 1:3 proportions are based on ad quadra- nadano mu proporcje kasztelu czteroskrzydłowego, tum principles (fig. 11), the dimensions derived from co nie byłoby możliwe, gdyby przyziemie skrzydła the outline utilized in the planning process were not głównego powstało wcześniej, niż tę koncepcję po- used for this purpose. wzięto. Tak więc wzmiankowany w 1325 roku obiekt79, The castle in Ryn, erected in the same period as będący siedzibą wymienianego w późniejszych latach the castle in Barciany, has a similar history. It was prokuratora, był najpewniej drewniano-ziemny, a bu- built on the site of an older brick stronghold. Archi- dowę zamku murowanego należy datować na ostat- tectural research has proven that the wings of this un- nią ćwierć XIV wieku. Z powodu braku szerszych finished castle were also erected in successive stages badań nie wiadomo, czy oba te obiekty funkcjono- according to the original plan of the castle80. wały w tym samym miejscu, tu jednak należy zwrócić The last Teutonic castle in the form of a four- uwagę na obecność grodziska około 450 m na północ -winged castlellum-type castle that was erected od zamku. Wracając do kwestii projektowania ad in Prussia is the castle in Ragnit. In contrast to the quadratum omawianego kasztelu, zauważyć należy, structures described above, there are written records że znaną z innych zamków metodą wyznaczono naj- which provide insights into how that castle was con- pewniej jedynie wymiary proporcji rzutu, gdyż anali- structed. Fortunately, this castle is unique in that it za elewacji głównego skrzydła wskazuje, że co prawda has numerous records. In recent years, they have nadano mu przy pomocy kwadratów proporcje 1:3 been analysed by historians again (Sławomir Jóźwiak (il. 11), lecz nie posłużono się w tym celu wymiarami and Janusz Trupinda). The construction of the cas- pochodzącymi z rozrysu wykorzystanego przy wy- tle began in 139781. The investment was completed znaczaniu planu. from scratch, because the older stronghold (proba- Podobnie jak w Barcianach prezentuje się histo- bly a wood-and-earth one) was still in use until 1403, ria wznoszonego w tym samym czasie zamku w Rynie. when it was demolished82. Sources do not provide Zbudowano go w miejscu starszej murowanej warow- sufficient information on the scope of works in the ni. Badania architektoniczne dowiodły, że skrzydła first period, but some walls were already constructed tego niedokończonego zgodnie z pierwotnym pla- in 1399 and 140083. It is certain that the curtain wall nem zamku wznoszono także po kolei, etapami80. of the outer circle and the walls of the wings facing

11. Barciany – proporcje elewacji skrzydła głównego. Oprac. B. Wasik, widok elewacji wg C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. IV: Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit, Berlin 1920, Tafel 46 11. Barciany – proportions of the façade of the main wing. Prepared by B. Wasik, the façade view according to C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. IV: Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit, Berlin 1920, Tafel 46

49 architektura f architecture

Ostatni krzyżacki zamek w typie czteroskrzy- the courtyard had already been build by the end of dłowego kasztelu wzniesiony w Prusach to Ragneta. 1402 or the beginning of 140384. Written sources do W przeciwieństwie do opisywanych wyżej obiektów not make it clear whether the first stage of the invest- wnioski na temat przebiegu budowy tego zamku ment began with the construction of the enclosing można wyciągać na podstawie źródeł pisanych. Szczę- curtain wall, however, the information contained śliwie ich zasób wyróżnia ten zamek, a w ostatnich in them suggests that the wings were constructed in latach były one przedmiotem ponownych analiz hi- stages. It is indicated by the fact that specific works storyków (Sławomira Jóźwiaka i Janusza Trupindy). were intensified in several periods. According to Budowę zamku rozpoczęto w 1397 roku81. Inwesty- historical records, roofing works began as early as cję realizowano na surowym korzeniu, gdyż starsza 1400. Window glazing works commenced in 1401. warownia (prawdopodobnie drewniano-ziemna) This leads to the conclusion that the construction of pełniła swoje funkcje do 1403 roku, kiedy to ją roze- some parts of the castle was already at an advanced brano82. Źródła nie pozwalają na wskazanie dokład- stage. According to historical records, in 1402 ma- nego zakresu prac w pierwszym okresie, ale w latach sonry works intensified again and all the main walls 1399 i 1400 wznoszone były już jakieś mury83. Pew- were constructed, as mentioned before. In the years ne jest, że do końca 1402 lub początku 1403 roku 1402-1403, the roofing and glazing works were con- zbudowano kurtynę obwodu zewnętrznego i ściany tinued85. Finishing works were performed in the in- skrzydeł od strony dziedzińca84. Co prawda na pod- teriors, with numerous corrections and alterations stawie źródeł pisanych nie można wywnioskować, of brick walls being made on that occasion. In 1403, czy w pierwszym etapie rozpoczęto inwestycję od a contract for the construction of vaults was also kurtyny obwodowej, ale informacje w nich zawarte signed86. As mentioned in historical records, the fin- pozwalają sądzić, że budowa skrzydeł odbywała się ishing works in the interiors were not evenly spread etapami. Wskazuje na to kilka okresów intensyfikacji over time, which supports the hypothesis that they różnych prac. Już w 1400 roku mowa jest o pracy przy were performed in stages. The southern wing was więźbie dachowej, a w 1401 roku o pozyskaniu szkle- completed first, because the chapel which was situ- nia. Można z tego wnioskować, że część zabudowy ated there was already furnished in 1403. It was the była już wówczas w zaawansowanym stanie. Według main wing. According to historians, there was also źródeł w 1402 roku miała miejsce kolejna intensyfi- a refectory there87. Therefore, the earliest information kacja prac murarskich, która doprowadziła do wspo- about the roofing and glazing works probably refers mnianego wzniesienia wszystkich głównych ścian. to that wing. Other wings were still under construc- W latach 1402-1403 prowadzono kolejne prace nad tion at that time. When brothers-knights left the old dachami i gromadzono szklenie do szyb85. Wykańcza- headquarters and moved to the new castle, the north- no wówczas wnętrze, wprowadzając przy okazji licz- ern and eastern wings were certainly not fit to live in, ne korekty i przemurowania. W 1403 roku podpisany because various works were still in progress there. On został także kontrakt na budowę sklepień86. Jak wyni- the other hand, apart from the southern wing (the ka ze źródeł, wykończenie wnętrz w poszczególnych main one), the western wing was probably finished skrzydłach prowadzono nierównomiernie, co jest po- by then88. A roof truss was placed on the finished twierdzeniem etapowości ich budowy. Najwcześniej buildings and it was temporarily covered with wood- ukończono skrzydło południowe, gdyż mieszcząca się en planks. Then, the vaults were gradually produced. tam kaplica była wyposażana już w 1403 roku. Było to Planks were only replaced with roof tiles when the skrzydło główne, mieszczące, jak wynika z dociekań works were completed. Historical records include historyków, także refektarz87. Tak więc najprawdo- a bill from 1405 for covering one of the wings (per- podobniej właśnie tego skrzydła dotyczyły najwcze- haps the last one) with roof tiles. The fire wall was śniejsze informacje o szkleniu okien i budowie więźby. also built then – probably its upper section89. All this Jednocześnie inne skrzydła były jeszcze w budowie. suggests that the order of the construction process W momencie likwidacji starej siedziby braci-rycerzy was similar to the one followed in the older Castelle i przenosin do nowego zamku do zamieszkania nie of the Teutonic knights. Interestingly, the digging of

50 architektura f architecture

nadawały się na pewno skrzydła północne i wschod- moats commenced when the construction was al- nie, gdyż prowadzono tam jeszcze różne prace. Nato- ready well in progress (first information in 1403). At miast poza południowym (głównym) na ukończeniu the same time, there were delays in the construction było wówczas najprawdopodobniej skrzydło zachod- of a well (mentioned as late as 1407) due to errors nie88. Na kończonych budynkach wznoszono więźbę in the building process90. In the absence of archaeo- i przykrywano ją tymczasowo deskami. Następnie logical research, it would be difficult to say anything sukcesywnie wznoszono sklepienia. Deski zastąpiono about embankment works. One can assume that they dachówką dopiero pod koniec prac. Z 1405 roku po- were performed to some extent in the courtyard to chodzi rachunek za pokrycie nią jednego (być może even out its level. Similarly to the castle in Ostróda, ostatniego) ze skrzydeł. Wzniesiono wówczas też ścia- the castle did not have a zwinger (historical records nę ogniową – najpewniej szczyt89. Rysuje się tu więc mention a palisade91), which means that no extensive podobny porządek budowy jak w starszych kaszte- works of this type were performed on the outer site lach krzyżackich. Co ciekawe, kopanie fos rozpoczęto, of the building. The castle did not require any exten- gdy budowa była już zaawansowana (pierwsza infor- sive earthworks known from earlier Castelle and it macja w 1403 roku). Jednocześnie prowadzono prace had a simplified shape (with no towers), which may nad studnią, które się przeciągały (wzmianki jeszcze have contributed to the fast construction of the con- w 1407 roku) ze względu na nieprawidłowe wykona- vent house in Ragnit. nie90. Z powodu braku badań archeologicznych trud- The construction of the above-discussed late no coś stwierdzić na temat prac nasypowych. Można Castelle of the Teutonic Order coincided with the przypuszczać, że wykonano je w jakimś zakresie na construction of one of the best-preserved episcopal dziedzińcu, w celu wyrównania jego poziomu. Za- castles in Prussia – the seat of the Warmian bishops mek nie miał jednak, podobnie jak ostródzki, parcha- in Lidzbark Warmiński. The projection of this castel- mu (w źródłach mowa o częstokole91), przez co raczej lum-type castle proves that it was also designed with nie prowadzono tu większych prac tego typu po ze- the ad quadratum92 method (fig. 3E). Recent studies wnętrznej stronie budynku. Brak wielkich, znanych have verified and modified former views on the con- z wcześniejszych kaszteli prac ziemnych oraz uprosz- struction stages of that castellum-type castle93. It is czona (bezwieżowa) bryła mogły przyczynić się do known today that it was from the beginning planned szybkiej realizacji domu konwentu w Ragnecie. as a four-wing castle and that it was not erected on W tym samym czasie, kiedy wznoszono omówio- the site of an older wood-and-earth stronghold. Just ne wyżej późne kasztele krzyżackie, powstał także like in the Teutonic castles, the investment was com- jeden z najlepiej zachowanych zamków biskupich pleted in stages, with toothings and bases made in w Prusach, a mianowicie siedziba biskupów warmiń- the walls that were being erected, intended for use skich w Lidzbarku Warmińskim. Analiza rzutu tego in further works. Also in this case, the original plan kasztelu wskazuje, że także jego projektowano me- was corrected during the construction process. As todą ad quadratum92 (il. 3E). Ostatnie badania zwe- a result, some window openings were bricked up. In ryfikowały i zmodyfikowały dawny pogląd na temat the first stage, an encircling wall was erected (togeth- etapów budowy tego kasztelu93. Obecnie wiadomo, er with a tower) but only on the lower storey level. że był on od początku planowany jako czteroskrzyd- Then, the construction of brick-built cellars of the łowy i że nie zrealizowano go w miejscu starszej wa- wings was undertaken and their vaults were also pro- rowni drewniano-ziemnej. Inwestycję, podobnie jak duced. From the beginning, the builders had planned w zamkach krzyżackich, prowadzono etapami, wyko- to construct a gate neck, as evidenced by the tooth- nując we wznoszonych ścianach strzępia i opory wy- ings. The wings above the cellars were erected in korzystywane przy dalszych pracach. Także tu w toku stages, with the following wings being added to the budowy wprowadzano korekty do pierwotnego pla- curtain walls: first the southern one (accommodating nu, czego efektem było na przykład zamurowywanie the chapel and the refectory); the eastern wing (with niektórych otworów okiennych. W pierwszym etapie the bishop’s apartment) was erected a little later or si- wzniesiono mur obwodowy (wraz z wieżą), ale tylko multaneously. It was followed by the northern wing

51 architektura f architecture

na poziomie dolnej kondygnacji. Następnie przystą- and finally by the western wing. During the construc- piono do murowania piwnic skrzydeł i ich przeskle- tion of the wings, the foundations of the cloisters piania. Od początku planowano też budowę szyi were probably built, too94. What is essential, there bramnej, na co wskazują wykonane strzępia. Skrzydła are written records which provide information on powyżej piwnic wznoszono etapami, dostawiając do the period of the investment. It can be inferred from kurtyn: najpierw południowe (mieszczące kaplicę them that the basic works on the four-wing building i refektarz), nieco później lub równolegle wschodnie were performed between 1350 and 1373, however, the (z apartamentem biskupim), następnie północne i na cloisters were not built until the end of the 14th cen- końcu zachodnie. Prawdopodobnie równocześnie tury95. Unfortunately, there is much less information z budową skrzydeł wykonano fundamenty krużgan- on the extent of the earthworks during the construc- ków94. Co istotne, na okres inwestycji światło rzuca- tion process. It is known, however, that the level of ją źródła pisane. Wynika z nich, że zasadnicze prace the courtyard was raised96. przy czteroskrzydłowym gmachu wykonano w latach To sum up the above-discussed issues concerning 1350-1373, przy czym krużganki wymurowano dopie- the techniques and stages of constructing Castelle ro w końcu XIV wieku95. Niestety, znaczenie mniej in Prussia, it should be noted that they were essen- można powiedzieć o zakresie prac ziemnych prowa- tially built in a similar manner in the entire period dzonych podczas budowy, wiadomo jednak, że nad- under analysis. The Teutonic Order generally aimed sypano poziom dziedzińca96. to locate its castles on previously unfortified sites, Reasumując powyższe rozważania na temat tech- some distance away from the older seat. The propor- nik i etapowania budowy zamków kasztelowych tions of the regularly-shaped castles were probably w Prusach, zauważyć należy, że w zasadniczym zrę- determined with the ad quadratum method. The bie realizowane były one w podobny sposób przez investments were completed in stages according to cały omawiany okres. Najchętniej wznoszono je na a predetermined plan, which did not prevent the nowym miejscu, poza starszą siedzibą. Proporcje re- builders from making corrections and alterations gularnych zamków ustalano najpewniej metodą ad during the construction process. First, an enclosing quadratum. Inwestycje prowadzono etapami, które curtain wall was built, followed by the wings. The były z góry zaplanowane, co nie przeszkadzało we main wing with the chapel and the refectory was usu- wprowadzaniu korekt i przeróbek podczas budowy. ally constructed first (although there are exceptions). Murowanie rozpoczynano od kurtyny obwodowej, The above pattern might not have been followed a następnie stawiano po kolei skrzydła, przy czym in the castles of the Chełmno bishops, where three zazwyczaj (choć są wyjątki) jako pierwsze wznoszo- wings were probably erected simultaneously. Dur- no skrzydło główne, mieszczące kaplicę i refektarz. ing the construction of the Castelle in the Chełmno Odstępstwo od tego mogły stanowić zamki bisku- Land and in the Gdańsk Pomerania, extensive earth- pów chełmińskich, gdzie trzy skrzydła murowano works were also performed, in the course of which prawdopodobnie jednocześnie. Przy wznoszeniu terraces of zwingers were constructed and the levels kaszteli na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim of courtyards were raised. Despite some ambiguities prowadzono ponadto wielkie prace ziemne, usypując resulting from the state of research, it should be con- tarasy parchamów i podnosząc poziomy dziedzińców. cluded that the late Teutonic Castelle from the sec- Mimo pewnych niejasności wynikających ze stanu ond half of the 14th century were erected in a similar badań stwierdzić należy, że schyłkowe kasztele krzy- way as the older ones. The main difference is associat- żackie z 2. połowy XIV wieku wznoszono w podobny ed with a much smaller scope of earthworks, result- sposób jak starsze, a główną różnicę stanowi znacznie ing among other things from the absence of zwingers. mniejszy zakres prac ziemnych, wynikający między The bishop’s castle in Lidzbark Warmiński, construct- innymi z braku parchamów. Przykład realizowanego ed in the same period, is an example which proves w tym samym okresie zamku biskupiego w Lidzbarku that the building techniques which had been utilized Warmińskim potwierdza trwałość i kontynuację sto- since the end of the 13th century, were durable and sowanych od końca XIII wieku technik budowy. continued to be used.

52 architektura f architecture

Dr Bogusz Wasik, absolwent archeologii (specjalność – ar- Bogusz Wasik, PhD, a graduate in archaeology (specialisa- cheologia architektury) w Instytucie Archeologii Wydziału Nauk tion – archaeology of architecture) at the Institute of Archae- Historycznych oraz ochrony dóbr kultury (specjalność – konser- ology of the Faculty of History, as well as Protection of Cul- watorstwo) w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa tural Heritage (specialisation – conservation) at the Institute Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika of Monuments and Conservation, the Faculty of Fine Arts of w Toruniu. Autor rozprawy doktorskiej pt. Budownictwo zamko- the Nicolaus Copernicus University in Toruń. He received his we na ziemi chełmińskiej (XIII-XV wiek), obronionej w Instytucie PhD at the Institute of Archaeology at the Nicolaus Copernicus Archeologii UMK. Do jego zainteresowań należy architectura University for the dissertation titled: Budownictwo zamkowe na militaris oraz historia technik budowlanych. Brał udział w bada- ziemi chełmińskiej (XIII-XV wiek) [Castle building in the Chełmno niach archeologicznych zamków ziemi chełmińskiej. Aktualnie region (13th-15th century)]. His interests include architectura uczestnik projektu badawczego „Castra Terrae Culmensis – na militaris and the history of construction techniques. He has rubieży chrześcijańskiego świata”, prowadzonego przez Marci- participated in archaeological research of castles in the Chełm- na Wiewiórę z Instytut Archeologii UMK. no Land. Currently a participant in a research project “Castra Terrae Culmensis – at the boarders of the Christian world”, led by Marcin Wiewióra from the Institute of Archaeology of the Nicolaus Copernicus University.

Przypisy Endnotes

1 M. Arszyński, Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego 1 M. Arszyński, Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454), Toruń 1995, s. 51-74; B. Wasik, Budow- w Prusach (1230-1454), Toruń 1995, pp. 51-74; B. Wasik, Bu- nictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), downictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 15-23; tam dalsza literatura. Toruń 2016, pp. 15-23; with references to further literature. 2 Zagadnienia te były przedmiotem dociekań i tematem dy- 2 These issues were investigated and looked into in the doc- sertacji doktorskiej autora niniejszego artykułu; por. B. Wa- toral dissertation of the author of this article; cf. B. Wasik, sik, jw. op. cit. 3 T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, 3 T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München 1998, s. 52-248; tenże, Zamki konwentualne pań- München 1998, pp. 52-248; idem, Zamki konwentualne pań- stwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014, s. 49-285. stwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014, pp. 49-285. 4 Na formalną odrębność tych warowni zwrócił uwagę już 4 The formal distinctiveness of these strongholds has al- B. Schmid w: Die Burgen des Deutschen Ritterordens in ready been noted by B. Schmid in: Die Burgen des Deutschen Preuβen, Berlin 1938, s. 6. Ritterordens in Preuβen, Berlin 1938, p. 6. 5 T. Torbus, Die Konventsburgen…, jw., s. 88-124; tenże, Zamki 5 T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., pp. 88-124; idem, konwentualne…, jw., s. 93-141. Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 93-141. 6 Utworzono wówczas w Brandenburgu komturstwo; S. Jóź- 6 A commandary in Brandenburg was established then; S. Jóź- wiak, Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżac- wiak, Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżac- kiego w Prusach w latach 1228-141. Rozwój – przekształcenia – kiego w Prusach w latach 1228-141. Rozwój – przekształcenia – kompetencje, Toruń 2001, s. 61-64. kompetencje, Toruń 2001, pp. 61-64. 7 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Organizacja życia na zamku krzy- 7 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Organizacja życia na zamku krzyżac- żackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309-1457), kim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309-1457), Mal- Malbork 2011, s. 53; K. Pospieszny, Domus Malbork. Zamek bork 2011, p. 53; K. Pospieszny, Domus Malbork. Zamek krzy- krzyżacki w typie regularnym, Toruń 2014, s. 25-33; T. Torbus, żacki w typie regularnym, Toruń 2014, pp. 25-33; T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 109-110. Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 109-110. 8 K. Pospieszny, jw., s. 26; T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., 8 K. Pospieszny, op. cit., p. 26; T. Torbus, Zamki konwentualne…, s. 109. op. cit., p. 109. 9 T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 101, 132-133. 9 T. Torbus, Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 101, 132-133. 10 A. Kąsinowski, Źródła materialne historii budowy kaplicy NMP, 10 A. Kąsinowski, Źródła materialne historii budowy kaplicy [w:] Spotkania malborskie im. Macieja Kilarskiego, cz. 1-3, Mal- NMP, [in:] Spotkania malborskie im. Macieja Kilarskiego, parts bork 2010, s. 40-41. 1-3, Malbork 2010, pp. 40-41. 11 Na potwierdzenie wykonywania takich rysunków w pań- 11 Researchers referred to a source from the beginning of the stwie krzyżackim badacze przytaczali źródło z początku 15th century which confirmed that such drawings had been XV w., w którym padają dwa terminy, mające określać szkice: produced in the state of the Teutonic Order. It mentions sytuacyjny – gelegenheit i prezentujący ogólny kształt bu- two terms relating to sketching: situational – gelegenheit dowli – gestalt. Ostatnio tę interpretację podważyli jednak and a sketch presenting the general shape of the building Sławomir Jóźwiak i Janusz Trupinda, wskazując na nadinter- – gestalt. However, this interpretation has recently been pretację źródła; M. Arszyński, Technika i organizacja budow- disputed by Sławomir Jóźwiak and Janusz Trupinda, who nictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV i pierwszej połowie XV point out that it was an overinterpretation of the source; wieku, „Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1970, t. 9, M. Arszyński, Technika i organizacja budownictwa ceglanego s. 103; tenże, Organizacja i technika średniowiecznego budow- w Prusach w końcu XIV i pierwszej połowie XV wieku, “Studia nictwa ceglanego w Prusach w kontekście europejskim, Malbork z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1970, vol. 9, p. 103; idem,

53 architektura f architecture

2016, s. 221; Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Organizacja i technika średniowiecznego budownictwa ceglane- Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft go w Prusach w kontekście europejskim, Malbork 2016, p. 221; und –Geographie, Petersberg, Olsztyn 2007, s. 141; S. Jóźwiak, Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussen- J. Trupinda, Uwagi na temat sposobu wznoszenia murowanych land. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und – zamków krzyżackich w państwie zakonnym w Prusach w końcu Geographie, Petersberg, Olsztyn 2007, p. 141; S. Jóźwiak, J. XIV – pierwszej połowie XV wieku, „Komunikaty Warmińsko- Trupinda, Uwagi na temat sposobu wznoszenia murowanych -Mazurskie” 2011, nr 2 (272), s. 202-208. zamków krzyżackich w państwie zakonnym w Prusach w końcu 12 J. Harvey, The medieval architect, London 1972, s. 110-113. XIV – pierwszej połowie XV wieku, “Komunikaty Warmińsko- 13 A. Wyrobisz, Budownictwo murowane w Małopolsce w XIV -Mazurskie” 2011, no. 2 (272), pp. 202-208. i XV wieku, „Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1963, 12 J. Harvey, The medieval architect, London 1972, pp. 110-113. t. 3, s. 87. 13 A. Wyrobisz, Budownictwo murowane w Małopolsce w XIV 14 J. Harvey, jw., s. 121-127; M. Łodyńska-Kosińska, Geometria i XV wieku, “Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1963, architektów gotyckich, „Kwartalnik Architektury i Urbanisty- vol. 3, p. 87. ki” 1964, t. 9, z. 2, s. 89-114. 14 J. Harvey, op. cit., pp. 121-127; M. Łodyńska-Kosińska, Geome- 15 K. Pospieszny, jw., s. 248-254. tria architektów gotyckich, “Kwartalnik Architektury i Urbani- 16 Powodami są m.in. oparcie analizy na starym rzucie C. Stein- styki” 1964, vol. 9, issue 2, pp. 89-114. brechta, brak konsekwencji i rozbieżności w proponowanej 15 K. Pospieszny, op. cit., pp. 248-254. metodzie odnośnie Malborka, Brandenburga i Ragnety. 16 The causes of these doubts include: old C. Steinbrecht’s pro- 17 B. Wasik, jw., s. 58-59. jection as the basis for analysis, inconsistencies and discrep- 18 Fakt przykrywania nieukończonych skrzydeł tymczasowymi ancies in the method proposed for Malbork, Brandenburg dachami z tarcic jest poświadczony źródłowo w młodszej and Ragnit. o stulecie Ragnecie; S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, 17 B. Wasik, op. cit., pp. 58-59. jw., s. 208-209; por. też K. Pospieszny, Gotyckie krużganki 18 Unfinished wings were covered with temporary roofs made zamku wysokiego w Malborku. Zagadnienia rekonstrukcji formy from wooden planks. This fact is confirmed by historical architektonicznej na tle dziejów budowy krzyżackiego domu kon- records concerning the Ragnit castle, erected one centu- wentualnego do około roku 1300, [w:] Zabytkoznawstwo i kon- ry later; S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, op. cit., serwatorstwo – Materiały ze zjazdu absolwentów UMK w Toru- pp. 208-209; also comp. K. Pospieszny, Gotyckie krużganki niu, Toruń 14-15.11.1985, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony zamku wysokiego w Malborku. Zagadnienia rekonstrukcji for- Zabytków” ser. B, t. 81, Warszawa 1987, s. 79-101. my architektonicznej na tle dziejów budowy krzyżackiego domu 19 Jw., s. 42-43; K. Pospieszny, jw., s. 40-46, 52-72. konwentualnego do około roku 1300, [in:] Zabytkoznawstwo 20 K. Pospieszny, jw., s. 176-194. i konserwatorstwo – Materiały ze zjazdu absolwentów UMK 21 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Organizacja…, jw., s. 64. w Toruniu, Toruń 14-15.11.1985, “Biblioteka Muzealnictwa 22 B. Wasik, jw., s. 318-321, 329-330; T. Torbus, Die Konvents- i Ochrony Zabytków”, series B, vol. 81, Warszawa 1987, burgen..., j.w., s. 88-176; tenże, Zamki konwentualne…, jw., pp. 79-101. s. 141-202. 19 Op. cit., pp. 42-43; K. Pospieszny, op. cit., pp. 40-46, 52-72. 23 Niektóre z nich, będąc siedzibami komturów, funkcjono- 20 K. Pospieszny, op. cit., pp. 176-194. wały w drewnianej formie bardzo długo, jak np. warownia 21 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Organizacja…, op. cit., p. 64. w Radzyniu Chełmińskim, wzniesiona w latach 30. XIII w. 22 B. Wasik, op. cit., pp. 318-321, 329-330; T. Torbus, Die (komturia od poł. XIII w.) musiała spełniać swoje funkcje do Konventsburgen..., op. cit., pp. 88-176; idem, Zamki konwentu- 1. poł. XIV w.; B. Wasik, Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Tech- alne…, op. cit., pp. 141-202. nika i etapy budowy, „Ochrona Zabytków” 2015, z. 1, s. 167. 23 Some of them served as headquarters of commanders 24 Pod zamkiem brak śladów starszego grodu. W świetle now- (komturs) and retained their wooden form for a very long szych badań znana ze źródeł pisanych starsza gniewska wa- time, for example, the stronghold in Radzyń Chełmiński, rownia drewniano-ziemna lokalizowana jest w miejscowości erected in the 1230s (the commandery from the mid-13th Dybów; T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 171-172. century), continued to be used for its intended purposes un- 25 Zwarty zespół tworzą przykładowo, powstałe równolegle, za- til the first half of the 14th century; B. Wasik, Zamek w Ra- mek i ufortyfikowane miasto w Kowalewie Pomorskim – być dzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy, “Ochrona Za- może chęć stworzenia tego kompleksu była jedną z przyczyn bytków” 2015, issue 1, p. 167. budowy zamku w nowej lokalizacji, a nie na miejscu starszej 24 There are no traces of an older town under the castle. In warowni. the light of more recent research, the older wood-and-earth 26 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, jw., s. 27-32. stronghold in Gniew, known from written records, is locat- 27 Badania wykonane w ramach projektu „Castra terrae cul- ed in the village of Dybów; T. Torbus, Zamki konwentualne…, mensis – na rubieży chrzescijańskiego świata”, kierowanego op. cit., pp. 171-172. przez Marcina Wiewiórę z Instytutu Archeologii UMK w To- 25 For example, the castle and the fortified town in Kowalewo runiu (projekt badawczy 2bH 15 0078 83), finansowanego Pomorskie were built simultaneously, forming a compact w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Huma- complex – perhaps the wish to create such a complex was nistyki – moduł Rozwój 2b; B. Wasik, Wstępne sprawozdanie the reason why the castle was built in a new location and z badań archeologiczno-architektonicznych zamku w Lipienku not on the site of the older stronghold. (stan. 1), mps w archiwum WUOZ w Toruniu, Toruń 2018. 26 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, op. cit., pp. 27-32. 28 Jw., s. 42-48. 27 Research carried out as part of the project “Castra terrae cul- 29 Na podstawie analizy rzutów zamków rozwiązanie takie mensis – on the outskirts of the Christian world” directed by można stwierdzić w Papowie Biskupim, Golubiu, Kowalewie Marcin Wiewióra from the Institute of Archeology of the Pomorskim, Radzyniu Chełmińskim i Brodnicy. Nicolaus Copernicus University in Toruń (research project

54 architektura f architecture

30 Szerzej na temat metody ad quadratum stosowanej przy 2bH 15 0078 83), financed under the National Programme wznoszeniu zamków z ziemi chełmińskiej w: B. Wasik, Bu- for the Development of Humanities – module Development downictwo zamkowe…, jw., s. 49-61; tenże, Metoda projektowa- 2b; B. Wasik, Wstępne sprawozdanie z badań archeologiczno- nia zamków konwentualnych na ziemi chełmińskiej. Przyczynek -architektonicznych zamku w Lipienku (stan. 1), typescript in do badań nad zastosowaniem kwadratury w krzyżackim budow- the archives of the Voivodeship Office for the Protection of nictwie zamkowym, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” Historical Heritage in Toruń, Toruń 2018. 2013, t. 58, z. 4, s. 79-91. 28 Ibid., pp. 42-48. 31 Do innego postępowania mogły budowniczych przymusić 29 After analysing the projections of castles, one can conclude wyjątkowo złe warunki posadowienia, jak w Kowalewie Po- that such a solution was used in Papowo Biskupie, Golub, morskim, gdzie wykonano pod kurtyny wykopy szerokoprze- Kowalewo Pomorskie, Radzyń Chełmiński and Brodnica. strzenne; B. Wasik, M. Wiewióra, Próba rekonstrukcji układu 30 For more information about the ad quadratum method przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie used during the construction of castles in the Chełmno Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych Land, please refer to: B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, wyników badań archeologiczno-architektonicznych, „Wiadomo- op. cit., pp. 49-61; idem, Metoda projektowania zamków kon- ści Konserwatorskie” 2016, nr 45, s. 62. wentualnych na ziemi chełmińskiej. Przyczynek do badań nad 32 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, jw., s. 67, 70-71. zastosowaniem kwadratury w krzyżackim budownictwie zamko- 33 Wyjątkiem jest dom konwentu w Papowie Biskupim, który wym, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2013, vol. 58, wzniesiono niemal całkowicie z kamienia, wykonując z ce- issue 4, pp. 79-91. gły jedynie ganek koronujący i ościeża dużych otworów 31 Builders may have been forced to use different methods in okiennych i drzwiowych. locations where the conditions for placing the foundations 34 Ganek koronujący mógł zostać już wzniesiony wraz ze were particularly unfavourable, such as Kowalewo Pomor- skrzydłami, jak np. w Golubiu. skie, where wide-space foundation trenches were dug out; 35 I. Sławiński, Zamek w Golubiu, Warszawa, Poznań, Toruń B. Wasik, M. Wiewióra, Próba rekonstrukcji układu przestrzen- 1976, s. 24. nego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomor- 36 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, jw., s. 184-210, 271-304, skim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników 322; T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 173-174. badań archeologiczno-architektonicznych, “Wiadomości Kon- 37 Z. Hołowińska, R. Massalski, Badania archeologiczno-archi- serwatorskie” 2016, no. 45, p. 62. tektoniczne na terenie zamku w Gniewie w 1982 roku, „Zeszy- 32 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, op. cit., pp. 67, 70-71. ty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura” 1987, 33 One exception is the convent house in Papowo Biskupie, z. 26, nr 407, s. 110-135; B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, jw., which was almost entirely made of stone. Only the crown- s. 95-114. ing porch and the reveals of large window and door open- 38 B. Wasik, Wstępne sprawozdanie..., jw; badania przeprowa- ings were made of brick. dzono wiosną 2018 r. w ramach projektu kierowanego przez 34 The crowning porch may have been erected together with Marcina Wiewiórę z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu the wings, just as for example in Golub. (projekt badawczy 2bH 15 0078 83), finansowanego w ra- 35 I. Sławiński, Zamek w Golubiu, Warsaw, Poznań, Toruń 1976, mach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki – p. 24. moduł Rozwój 2b. 36 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, op. cit., pp. 184-210, 271- 39 M. Arszyński, Budownictwo…, jw., s. 165, 167. 304, 322; T. Torbus, Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 173- 40 B. Wasik, Parchamy zamków krzyżackich – technika budowy 174. i zabudowania, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2015, 37 Z. Hołowińska, R. Massalski, Badania archeologiczno-archi- nr 2 (288), s. 271-272; tenże, Zamek w Radzyniu…, jw., s. 170- tektoniczne na terenie zamku w Gniewie w 1982 roku, “Zeszyty -172. Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura” 1987, issue 41 A. Andrzejewski, L. Kajzer, M. Lewandowski, Badania arche- 26, no. 407, pp. 110-135; B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, ologiczno-architektoniczne prowadzone w latach 1998-2000, [w:] op. cit., pp. 95-114. Zamek w Lubawie. Dawniej i dziś Lubawa 2001, s. 70-71. 38 B. Wasik, Wstępne sprawozdanie..., op. cit.; research carried 42 Na tym etapie wzniesiono w Lubawie trzy skrzydła i fun- out in the spring of 2018 as part of a project under the direc- dament czwartego, gdyż jego naziemną część zbudowa- tion of Marcin Wiewiora from the Institute of Archeology no później; A. Andrzejewski, L. Kajzer, M. Lewandowski, of the Nicolaus Copernicus University in Toruń (research jw., s. 70-71; B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, jw., s. 307- project 2bH 15 0078 83), financed with a grant under the -308. National Programme for the Development of Humanities – 43 W ostatnich latach w znacznie większym stopniu niż po- module Development 2b. przednio odkryto wnętrza piwnic, co być może przyczyni się 39 M. Arszyński, Budownictwo…, op. cit., pp. 165, 167. do weryfikacji tej rekonstrukcji. Brak jednak jeszcze opraco- 40 B. Wasik, Parchamy zamków krzyżackich – technika budowy wania z tych badań. i zabudowania, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2015, 44 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, jw., s. 307-308. no. 2 (288), pp. 271-272; idem, Zamek w Radzyniu…, op. cit., 45 T. Torbus, Die Konventsburgen…, jw., s. 177; Zamki konwentual- pp. 170-172. ne…, jw., s. 203. 41 A. Andrzejewski, L. Kajzer, M. Lewandowski, Badania arche- 46 M. Kurdwanowski, M. Starski, Zamek w Człuchowie. Historia – ologiczno-architektoniczne prowadzone w latach 1998-2000, Architektura – Archeologia, Człuchów, Warszawa 2015, s. 6. [in:] Zamek w Lubawie. Dawniej i dziś, Lubawa 2001, pp. 70-71. 47 G. Wilke, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicz- 42 Three wings were built at that stage, as well as the foun- nych prowadzonych w 1969 roku na domniemanym (II) grodzi- dation of the fourth one, which was erected later; A. An- sku pomorskim oraz zamku pokrzyżackim w Świeciu n. Wisłą, drzejewski, L. Kajzer, M. Lewandowski, op. cit., pp. 70-71; „Komunikaty Archeologiczne” 1972, t. 1, s. 131. B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, op. cit., pp. 307-308.

55 architektura f architecture

48 R. Domagała, Zamek krzyżacki w Małej Nieszawce koło Torunia 43 The interiors of the cellars have been explored more exten- w świetle badań archeologicznych, „Rocznik Muzeum w Toru- sively in recent years, which may help to verify this recon- niu” 2002, t 11, s. 107. struction. However, the findings have not been compiled yet. 49 J. Jarzęcka-Stąporek, M.K. Kocińska, Gród i krzyżacki za- 44 B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, op. cit., pp. 307-308. mek w świetle badań na stanowisku 1 przy ul. Grodzkiej 10-11 45 T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., p. 177; Zamki konwen- w Gdańsku, [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2: Od późne- tualne…, op. cit., p. 203. go średniowiecza do czasów nowożytnych, Gdańsk 2013, s. 543; 46 M. Kurdwanowski, M. Starski, Zamek w Człuchowie. Historia – T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 51. Architektura – Archeologia, Człuchów, Warszawa 2015, p. 6. 50 W przypadku zamku w Świeciu do analizy wykorzystano 47 G. Wilke, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicz- dokumentację pomiarową PKZ, a Małej Nieszawki – rzut nych prowadzonych w 1969 roku na domniemanym (II) grodzi- sporządzony na podstawie badań archeologiczno-architek- sku pomorskim oraz zamku pokrzyżackim w Świeciu n. Wisłą, tonicznych; R. Domagała, jw., s. 110; F. Polakowski, Zamek “Komunikaty Archeologiczne” 1972, vol. 1, p. 131. w Świeciu n/Wisłą – woj. bydgoskie. Inwentaryzacja – uaktu- 48 R. Domagała, Zamek krzyżacki w Małej Nieszawce koło Torunia alnienie architektura, mps, zbiory Archiwum WKZ w Byd- w świetle badań archeologicznych, “Rocznik Muzeum w Toru- goszczy. niu” 2002, vol. 11, p. 107. 51 Dom konwentu w Nieszawie mierzył 8 × 8 pręta, a w Świe- 49 J. Jarzęcka-Stąporek, M.K. Kocińska, Gród i krzyżacki za- ciu (bez wież) 11,5 × 11,5 pręta nowej miary chełmińskiej. mek w świetle badań na stanowisku 1 przy ul. Grodzkiej 10-11 1 nowa stopa wynosiła 28,8 cm, a 1 pręt (15 stóp) – 4,32 m; w Gdańsku, [in:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2: Od późne- Ch. Herrmann, jw., s. 113. go średniowiecza do czasów nowożytnych, Gdańsk 2013, p. 543; 52 G. Wilke, jw., s. 128-129. T. Torbus, Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 51. 53 M. Starski, Archeologia o zamku wysokim w Człuchowie, [w:] 50 In the case of the castle in Świecie, the measurement docu- Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego od XIV do XX wieku. mentation of the Monuments Conservation Workshop (PKZ) Architektura, administracja, polityka. Materiały z konferencji was used, and in the case of the castle in Mała Nieszawka – w dniu 22 stycznia 2016 r., Człuchów 2016, s. 15. a projection drawn on the basis of archaeological and archi- 54 Wyraźna dylatacja między ścianą wewnętrzną skrzydła tectural research; R. Domagała, op. cit., p. 110; F. Polakowski, głównego (północnego) a kurtyną obwodową domu konwen- Zamek w Świeciu n/Wisłą – woj. bydgoskie. Inwentaryzacja – tu w Świeciu wskazuje, że budowa obwodu wyprzedzała na uaktualnienie architektura, typescript, archive collection of całej wysokości wznoszenie ściany wewnętrznej. the Regional Monuments Inspector in Bydgoszcz. 55 Por.: B. Wasik, Zamek w Świeciu. Topografia i technika budowy 51 The convent house in Nieszawa measured 8 × 8 pręta zamku krzyżackiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (Chełmno measure = 4.35 m) and the one in Świecie (exclud- 2018, nr 2 (w druku). ing the towers) measured 11.5 × 11.5 pręta (new Chełmno 56 Ponieważ szeroko zakrojone badania zamku w Człuchowie measure). 1 new foot was equal to 28.8 cm, whereas 1 pręt nie doczekały się jeszcze pełnej publikacji, a wyniki znane są (15 feet) – 4.32 m; Ch. Herrmann, op. cit., p. 113. z artykułów cząstkowych, nie można na razie wskazać osta- 52 G. Wilke, op. cit., pp. 128-129. tecznych wniosków; M. Kurdwanowski, M. Starski, Człuchów 53 M. Starski, Archeologia o zamku wysokim w Człuchowie, [in:] (zamek), woj. pomorskie. Badania w roku 2011, „Światowid” Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego od XIV do XX wieku. 2011, t. 9 (50), fasc. B, s. 300; M. Starski, M. Kurdwanow- Architektura, administracja, polityka. Materiały z konferencji ski, Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w dniu 22 stycznia 2016 r., Człuchów 2016, p. 15. w 2008 roku, „Merkuriusz Człuchowski” 2008, nr 4 (58), s. 5. 54 A clearly visible expansion joint between the internal wall 57 W kontekście opisywanych schematów etapowania budowy of the main (northern) wing and the enclosing curtain wall zamków kasztelowych należy się zastanowić, czy kaplica nie of the convent house in Świecie indicates that the enclosing miała się jednak znajdować w skrzydle północnym. wall had been built to its full height before the internal wall 58 R. Domagała, jw., s. 98-101. was constructed. 59 R. Franczuk, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architekto- 55 Comp.: B. Wasik, Zamek w Świeciu. Topografia i technika bu- nicznych na zamku pokrzyżackim (st. 1) w Małej Nieszawce, gm. dowy zamku krzyżackiego, “Komunikaty Mazursko-Warmiń- Wielka Nieszawka, woj. Toruń, w roku 1985, Toruń, mps w ar- skie” 2018, no. 2 (in print). chiwum WUOZ w Toruniu, s. 2. 56 The extensive research concerning the Człuchów castle has 60 M. Starski, Człuchów (zamek), woj. pomorskie. Badania w latach not been fully published yet and the results are known from 2009-2010, (Pl. 96-99), „Światowid” 2009-2010, t. 8 (49), fasc. partial articles, therefore it is not possible to present the fi- B, s. 187-188; G. Wilke, jw., s. 128-129. nal conclusions yet; M. Kurdwanowski, M. Starski, Człuchów 61 B. Wasik, Zamek w Świeciu..., jw.; G. Wilke, jw., s. 128-129. (zamek), woj. pomorskie. Badania w roku 2011, “Światowid” 62 Nawarstwienia o niewątpliwie nasypowym charakterze 2011, vol. 9 (50), fasc. B, p. 300; M. Starski, M. Kurdwanow- zarejestrowano w kilku wykopach badawczych z 2005 r., ski, Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie jednak ich ograniczony zasięg nie pozwala na pełną rekon- w 2008 roku, “Merkuriusz Człuchowski” 2008, no. 4 (58), p. 5. strukcję procesu sypania tych nawarstwień; A. Chęć, Doku- 57 In the context of the above-described schemes of stages in mentacja rysunkowo-fotograficzna nadzorów archeologicznych, the construction of Castelle, one must consider whether the przeprowadzonych na zamku pokrzyżackim w Świeciu, pow. chapel was not to be place in the northern wing after all. loko, woj. kujawsko-pomorskie, Toruń 2005, mps w Instytucie 58 R. Domagała, op. cit., pp. 98-101. Archeologii UMK. 59 R. Franczuk, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architekto- 63 J. Jarzęcka-Stąporek, M.K.G. Kocińska, jw., s. 543. nicznych na zamku pokrzyżackim (st. 1) w Małej Nieszawce, gm. 64 M Starski, Archeologia o zamku..., jw., s. 16. Wielka Nieszawka, woj. Toruń, w roku 1985, Toruń, typescript 65 T. Torbus, Die Konventsburgen…, jw., s. 211-213; tenże, Zamki in the archives of the Regional Monuments Protection Of- konwentualne…, jw., s. 238-240. fice in Toruń, p. 2.

56 architektura f architecture

66 J. Gula, Badania wykopaliskowe w latach 1968-1969 na terenie 60 M. Starski, Człuchów (zamek), woj. pomorskie. Badania w latach zamku w Ostródzie, „Wiadomości Archeologiczne” 1975, t. 39, 2009-2010, (Pl. 96-99), “Światowid” 2009-2010, vol. 8 (49), z. 3, s. 373-383; J. Jerka, R. Maubolf, Z. Nawrocki, Ostróda – fasc. B, pp. 187-188; G. Wilke, op. cit., pp. 128-129. zamek. Inwentaryzacja architektoniczna (dokumentacja w ar- 61 B. Wasik, Zamek w Świeciu..., op. cit.; G. Wilke, op. cit., pp. chiwum WUOZ w Olsztynie, delegatura w Elblagu, sygn. 128-129. E/9667), 1967; Studium Podyplomowe Konserwacji Zabyt- 62 Typical embankment layers were registered in several ex- ków Politechniki Warszawskiej, Ostróda – zamek. Badania ploratory excavations in 2005, however, their limited range architektoniczne – rozwarstwienia (dokumentacja w archiwum does not make it possible to fully reconstruct the process WUOZ w Olsztynie, delegatura w Elblagu, sygn E/9670), of making those layers; A. Chęć, Dokumentacja rysunkowo- 1974; tenże, Ostróda – zamek. Wnioski z badań architektonicz- -fotograficzna nadzorów archeologicznych, przeprowadzonych nych zamku (dokumentacja w archiwum WUOZ w Olsztynie, na zamku pokrzyżackim w Świeciu, pow. loko, woj. kujawsko-po- delegatura w Elblagu, sygn E/9672), 1974; J. Tytus-Wań- morskie, Toruń 2005, typescript at the Institute of Archaeol- kowska, Ostróda – zamek. Badania architektoniczne – wnioski ogy of the Nicolaus Copernicus University. konserwatorskie i wytyczne do projektowania architektonicznego 63 J. Jarzęcka-Stąporek, M.K.G. Kocińska, op. cit., p. 543. (dokumentacja w archiwum WUOZ w Olsztynie, delegatura 64 M Starski, Archeologia o zamku..., op. cit., p. 16. w Elblągu, sygn. E/9678), Olsztyn 1977. 65 T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., pp. 211-213; idem, 67 T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 244. Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 238-240. 68 Analizę przeprowadzono w oparciu o rzut wykonany przez 66 J. Gula, Badania wykopaliskowe w latach 1968-1969 na terenie PKZ w latach 60. XX w. zamku w Ostródzie, “Wiadomości Archeologiczne” 1975, vol. 69 J. Gula, jw., s. 377. 39, issue 3, pp. 373-383; J. Jerka, R. Maubolf, Z. Nawrocki, 70 J. Gula, Ostróda – zamek. Badania sondażowe fundamentów Ostróda – zamek. Inwentaryzacja architektoniczna (documen- zewnętrznej ściany skrzydła północnego zamku – 1994 r. (doku- tation archived by the Regional Monuments Protection Of- mentacja w archiwum WUOZ w Olsztynie, delegatura w El- fice in Olsztyn, branch office in Elbląg, ref. no. E/9667), 1967; blągu, sygn. E/9214), Warszawa 1994, s. 2-3. Postgraduate studies in the Conservation of Monuments 71 Studium Podyplomowe Konserwacji Zabytków Politechniki at the Warsaw University of Technology, Ostróda – zamek. Warszawskiej, Ostróda – zamek. Badania architektoniczne…, Badania architektoniczne – rozwarstwienia, (documentation jw.; tenże, Ostróda – zamek. Wnioski…, jw., s. 1-2. Wnioski te archived by the Regional Monuments Protection Office in przyjęli kolejni badacze; J. Tytus-Wańkowska, jw., s. 8. Olsztyn, branch office in Elblag, ref. no. E/9670), 1974; idem, 72 Jak stwierdziła J. Tytus-Wańkowska, badania architektonicz- Ostróda – zamek. Wnioski z badań architektonicznych zamku ne studentów miały charakter niepełny. Zauważyć należy, (documentation archived by the Regional Monuments Pro- że stosowanie jednej wielkości budulca nie musi przesądzać tection Office in Olsztyn, branch office in Elbląg, ref. no. o jednoetapowym wznoszeniu wszystkich skrzydeł. E/9672), 1974; J. Tytus-Wańkowska, Ostróda – zamek. Badania 73 J. Tytus-Wańkowska, jw., s. 8-9. architektoniczne – wnioski konserwatorskie i wytyczne do projek- 74 Studium Podyplomowe Konserwacji Zabytków Politechniki towania architektonicznego (documentation archived by the Warszawskiej, Ostróda – zamek. Wnioski…, jw., s. 2. Regional Monuments Protection Office in Olsztyn, branch 75 Jw., s. 375, 378. office in Elbląg, ref. no. E/9678), Olsztyn 1977. 76 J. Gula, Ostróda – zamek…, jw., s. 3. 67 T. Torbus, Zamki konwentualne…, op. cit., p. 244. 77 Zniszczenie podczas nowożytnych remontów górnego pozio- 68 The analysis was based on the projection produced by the mu nasypu uniemożliwiło dokładne określenie jego grubo- Monuments Conservation Workshop (PKZ) in the 1960s. ści; jw., s. 375-377. 69 J. Gula, op. cit., p. 377. 78 U. Madeja-Kulecka, M. Pietkun, B. Kurnatowicz-Walde, Do- 70 J. Gula, Ostróda – zamek. Badania sondażowe fundamentów kumentacja badań architektonicznych, t. 1-2 (dokumentacja zewnętrznej ściany skrzydła północnego zamku – 1994 r., (docu- w archiwum WUOZ w Olsztynie), Olsztyn 1986, sygn. 2304; mentation archived by the Regional Monuments Protection T. Torbus, Die Konventsburgen…, jw., s. 234; tenże, Zamki kon- Office in Olsztyn, branch office in Elbląg, ref. no. E/9214), wentualne…, jw., s. 268. Warszawa 1994, pp. 2-3. 79 T. Torbus, Die Konventsburgen…, jw., s. 354; tenże, Zamki kon- 71 Postgraduate studies in the Conservation of Monuments at wentualne…, jw., s. 265-268. the Warsaw University of Technology, Ostróda – zamek. Bada- 80 T. Torbus, Zamki konwentualne…, jw., s. 270-272; T. Wilde, Ar- nia architektoniczne..., op. cit.; idem, Ostróda – zamek. Wnioski…, chitektura zamków wschodniego pogranicza państwa krzyżac- op. cit., pp. 1-2. These conclusions were accepted by subse- kiego w świetle badań architektoniczno-archeologicznych, „Rocz- quent researchers; J. Tytus-Wańkowska, op. cit., p. 8. nik Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji 72 J. Tytus-Wańkowska concluded that the architectural research Zabytków” 1987 (wyd. 1988), z. 2, s. 124-125. carried out by the students was not complete. It should be not- 81 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, jw., s. 208. ed that the use of a building material of the same size does not 82 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Budowa krzyżackiego zamku komtur- necessarily mean that all wings were constructed in one stage. skiego Ragnecie w końcu XIV – na początku XV wieku, „Kwar- 73 J. Tytus-Wańkowska, op. cit., pp. 8-9. talnik Historii Kultury Materialnej” R. 57: 2009, nr 3-4, 74 Postgraduate studies in the Conservation of Monuments s. 341, 351. at the Warsaw University of Technology, Ostróda – zamek. 83 Jw., s. 342. Wnioski…, op. cit., p. 2. 84 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, jw., s. 208-209. 75 Ibid., pp. 375, 378. 85 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Budowa…, jw., s. 343-344. 76 J. Gula, Ostróda – zamek…, op. cit., p. 3. 86 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, jw., s. 209. 77 The upper layer of the embankment was destroyed during 87 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Budowa…, jw., s. 345-346, 349-350. repairs performed in modern times, which made it impossi- 88 Jw., s. 352. ble to specify its thickness exactly; ibid., pp. 375-377.

57 architektura f architecture

89 Jw., s. 347, 356. 78 U. Madeja-Kulecka, M. Pietkun, B. Kurnatowicz-Walde, Do- 90 Jw., s. 344, 359. kumentacja badań architektonicznych, vol. 1-2 (documenta- 91 Jw., s. 356. tion archived by the Voivodeship Office for the Protection of 92 Analiza na podstawie rzutu wg W. Wółkowski, Zamek bisku- Historical Heritage in Olsztyn), Olsztyn 1986, ref. no. 2304; pów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim – dzieje budowlane T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., p. 234; idem, Zamki i problemy konserwatorskie, Olsztyn 2016. konwentualne…, op. cit., p. 268 93 Jw., s. 13-15. 79 T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., p. 354; idem, Zamki 94 Jw., s. 31-35. konwentualne…, op. cit., pp. 265-268. 95 M. Jarzebowski, Die Residenzen der Preussischen Bischöfe bis 80 T. Torbus, Zamki konwentualne…, op. cit., pp. 270-272; 1525, Seria „Prusia Sacra. Historische Beschreibung der Kir- T. Wilde, Architektura zamków wschodniego pogranicza państwa che im Deutschordensstaat in Preussen”, vol. 3, Toruń 2007, krzyżackiego w świetle badań architektoniczno-archeologicznych, s. 91. “Rocznik Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konser- 96 W. Wółkowski, jw., s. 35, przyp. 31. wacji Zabytków” 1987 (1988 edition), issue 2, pp. 124-125. 81 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, op. cit., p. 208. 82 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Budowa krzyżackiego zamku komturskiego Ragnecie w końcu XIV – na początku XV wieku, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” Y. 57: 2009, no. 3-4, pp. 341, 351. 83 Ibid., p. 342. 84 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, op. cit., pp. 208-209. 85 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Budowa…, op. cit., pp. 343-344. 86 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Uwagi na temat…, op. cit., p. 209. 87 S. Jóźwiak, J. Trupinda, Budowa…, op. cit., pp. 345-346, 349-350. 88 Ibid., p. 352. 89 Ibid., pp. 347, 356. 90 Ibid., pp. 344, 359. 91 Ibid., p. 356. 92 An analysis based on W. Wółkowski’s projection, Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim – dzieje budowlane i problemy konserwatorskie, Olsztyn 2016. 93 Ibid., pp. 13-15. 94 Ibid., pp. 31-35. 95 M. Jarzebowski, Die Residenzen der Preussischen Bischöfe bis 1525, Series “Prusia Sacra. Historische Beschreibung der Kirche im Deutschordensstaat in Preussen”, vol. 3, Toruń 2007, p. 91. 96 W. Wółkowski, op. cit., p. 35, author’s note no. 31.

Bibliografia / Bibliography

Andrzejewski A., Kajzer L., Lewandowski M., Badania archeolo- Franczuk R., Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicz- giczno-architektoniczne prowadzone w latach 1998-2000, [w:] nych na zamku pokrzyżackim (st. 1) w Małej Nieszawce, gm. L. Kajzer (red.), Zamek w Lubawie. Dawniej i dziś, Lubawa 2001. Wielka Nieszawka, woj. Toruń, w roku 1985, Toruń, mps w archiwum WUOZ w Toruniu. Arszyński M., Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Pru- sach (1230-1454), Toruń 1995. Gula J., Badania wykopaliskowe w latach 1968-1969 na terenie zamku w Ostródzie, „Wiadomości Archeologiczne” 1975, t. 39, Arszyński M., Organizacja i technika średniowiecznego budownictwa z. 3. ceglanego w Prusach w kontekście europejskim, Malbork 2016. Gula J., Ostróda – zamek. Badania sondażowe fundamentów ze- Arszyński M., Technika i organizacja budownictwa ceglanego wnętrznej ściany skrzydła północnego zamku – 1994 r., War- w Prusach w końcu XIV i pierwszej połowie XV wieku, „Studia szawa 1994, dokumentacja w archiwum WUOZ w Olsztynie, z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1970, t. 9. delegatura w Elblągu, sygn. E/9214.

Chęć A., Dokumentacja rysunkowo-fotograficzna nadzorów - ar Harvey J., The medieval architect, London 1972. cheologicznych, przeprowadzonych na zamku pokrzyżackim w Świeciu, pow. loko, woj. kujawsko-pomorskie, Toruń 2005, Herrmann Ch., Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Un- mps w Instytucie Archeologii UMK. tersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und –Geographie, Petersberg, Olsztyn 2007. Domagała R., Zamek krzyżacki w Małej Nieszawce koło Torunia w świetle badań archeologicznych, „Rocznik Muzeum w Toru- Hołowińska Z., Massalski R., Badania archeologiczno-architek- niu” 2002, t. 11. toniczne na terenie zamku w Gniewie w 1982 roku, „Zeszyty

58 architektura f architecture

Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura” 1987, z. 26, [w:] Skibiński S. (red.), Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo – nr 407. Materiały ze zjazdu absolwentów UMK w Toruniu, Toruń 14–15.11.1985, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabyt- Jarzebowski M., Die Residenzen der Preussischen Bischöfe bis 1525, ków”, Seria B, t. 81, Warszawa 1987. Toruń 2007. Schmid B., Die Burgen des Deutschen Ritterordens in Preuβen, Ber- Jarzęcka-Stąporek J., Kocińska M. K., Gród i krzyżacki zamek lin 1938. w świetle badań na stanowisku 1 przy ul. Grodzkiej 10-11 w Gdańsku, [w:] Paner H., Fundziński M. (red.), XVII Sesja Sławiński I., Zamek w Golubiu, Warszawa, Poznań, Toruń 1976. Pomorzoznawcza, vol. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, Gdańsk 2013. Starski M., Archeologia o zamku wysokim w Człuchowie, [w:] Mo- nikowska K. (red.), Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego Jerka J., Maubolf R., Nawrocki Z., Ostróda – zamek. Inwentaryza- od XIV do XX wieku. Architektura, administracja, polityka. Ma- cja architektoniczna, 1967, dokumentacja w archiwum WUOZ teriały z konferencji w dniu 22 stycznia 2016 r., Człuchów 2016. w Olsztynie, delegatura w Elblagu, sygn. E/9667. Starski M., Człuchów (zamek), woj. pomorskie. Badania w latach Jóźwiak S., Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżac- 2009-2010, (Pl. 96-99), „Światowid” 2009-2010, t. 8 (49), kiego w Prusach w latach 1228-141. Rozwój – przekształcenia – fasc. B. kompetencje, Toruń 2001. Starski M., Kurdwanowski M., Badania archeologiczne zamku Jóźwiak S., Trupinda J., Budowa krzyżackiego zamku komturskiego krzyżackiego w Człuchowie w 2008 roku, „Merkuriusz Człu- Ragnecie w końcu XIV – na początku XV wieku, „Kwartalnik chowski” 2008, nr 4 (58). Historii Kultury Materialnej” 2009, nr 3/4. Steinbrecht C., Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Jóźwiak S., Trupinda J., Organizacja życia na zamku krzyżackim Preussen, Bd. IV: Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit, Berlin w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309-1457), Malbork 1920. 2011. Studium Podyplomowe Konserwacji Zabytków Politechniki Jóźwiak S., Trupinda J., Uwagi na temat sposobu wznoszenia mu- Warszawskiej, Ostróda – zamek. Badania architektoniczne – rowanych zamków krzyżackich w państwie zakonnym w Pru- rozwarstwienia, 1974, dokumentacja w archiwum WUOZ sach w końcu XIV – pierwszej połowie XV wieku, „Komunikaty w Olsztynie, delegatura w Elblagu, sygn. E/9670. Warmińsko-Mazurskie” 2011, nr 2 (272). Studium Podyplomowe Konserwacji Zabytków Politechniki Kąsinowski A., Źródła materialne historii budowy kaplicy NMP, Warszawskiej, Ostróda – zamek. Wnioski z badań architekto- [w:] Dobry A. (red.), Spotkania malborskie im. Macieja Kilar- nicznych zamku, 1974, dokumentacja w archiwum WUOZ skiego, cz. 1-3, Malbork 2010. w Olsztynie, delegatura w Elblagu, sygn. E/9672.

Kurdwanowski M., Starski M., Człuchów (zamek), woj. pomorskie. Torbus T., Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, Badania w roku 2011, „Światowid” 2011, t. 9 (50), fasc. B. München 1998.

Kurdwanowski M., Starski M., Zamek w Człuchowie. Historia – Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Architektura – Archeologia, Człuchów, Warszawa 2015. Gdańsk 2014.

Łodyńska-Kosińska M., Geometria architektów gotyckich, „Kwar- Tytus-Wańkowska J., Ostróda – zamek. Badania architektoniczne – talnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. 9, z. 2. wnioski konserwatorskie i wytyczne do projektowania architektonicznego, Olsztyn 1977, dokumentacja w archiwum WUOZ Madeja-Kulecka U., Pietkun M., Kurnatowicz-Walde B., Doku- w Olsztynie, delegatura w Elblągu, sygn. E/9678. mentacja badań architektonicznych, t. 1-2, Olsztyn 1986, dokumentacja w archiwum WUOZ w Olsztynie, sygn. 2304. Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016. Mroczko T., Arszyński M. (red.), Architektura gotycka w Polsce, t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 1995. Wasik B., Metoda projektowania zamków konwentualnych na ziemi chełmińskiej. Przyczynek do badań nad zastosowaniem kwadra- Polakowski F., Zamek w Świeciu n/Wisłą – woj. bydgoskie. Inwen- tury w krzyżackim budownictwie zamkowym, „Kwartalnik Ar- taryzacja – uaktualnienie architektura, mps w zbiorach Archi- chitektury i Urbanistyki” 2013, t. 58, z. 4. wum WKZ w Bydgoszczy. Wasik B., Parchamy zamków krzyżackich – technika budowy i za- Pospieszny K., Domus Malbork. Zamek krzyżacki w typie regular- budowania, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2015, nr 2 nym, Toruń 2014. (288).

Pospieszny K., Gotyckie krużganki zamku wysokiego w Malborku. Wasik B., Wstępne sprawozdanie z badań archeologiczno-architek- Zagadnienia rekonstrukcji formy architektonicznej na tle dziejów tonicznych zamku w Lipienku (stan. 1), Toruń 2018, mps w ar- budowy krzyżackiego domu konwentualnego do około roku 1300, chiwum WUOZ w Toruniu.

59 architektura f architecture

Wasik B., Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budo- nych, „Rocznik Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie wy, „Ochrona Zabytków” 2015, z. 1. Konserwacji Zabytków” 1987 (wyd. 1988), z. 2.

Wasik B., Zamek w Świeciu. Topografia i technika budowy zam- Wilke G., Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicz- ku krzyżackiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2018, nych prowadzonych w 1969 roku na domniemanym (II) grodzi- nr 2 (w druku). sku pomorskim oraz zamku pokrzyżackim w Świeciu n. Wisłą, „Komunikaty Archeologiczne” 1972, t. 1. Wasik B., Wiewióra M., Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim Wółkowski W., Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku War- na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników ba- mińskim – dzieje budowlane i problemy konserwatorskie, Olsz- dań archeologiczno-architektonicznych, „Wiadomości Konser- tyn 2016. watorskie” 2016, nr 45. Wyrobisz A., Budownictwo murowane w Małopolsce w XIV i XV Wilde T., Architektura zamków wschodniego pogranicza państwa wieku, „Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1963, t. 3. krzyżackiego w świetle badań architektoniczno-archeologicz-