Helper and Protector, 2 Vincenzo Bertolusi Timor Domini Et in Verbum Tuum Semper Speravi

CORO CORO Bartłomiej Pękiel

“This craftsman’s masterful music is presented here with an assured charisma by the mighty Sixteen. Eamonn Dougan draws typically golden performances.” Helper and gramophone Choice, September 2013 cor16110 Protector The Blossoming Vine Italian Maestri in Poland

“The Sixteen luxuriate in its textures and sonorities, offsetting serene, arching lines with more urgent, declamatory passages.”

bbc music magazine Choice, August 2014 Italian Maestri Performance ***** Recording ***** cor16123 in Poland Grzegorz Gerwazy Gorczycki Luca Marenzio “The real excitement here is the baroque repertoire: the urgent syncopations of Illuxit sol, passed like a hot potato between excellent soloists…another significant find in this ambitious series.” Asprilio Pacelli

gramophone Vincenzo Bertolusi cor16130 The Sixteen To find out more about The Sixteen, concert tours, and to buy CDs visit EAMONN DOUGAN www.thesixteen.com cor16141 hen I first began to plan this series of discs, I always had exclamations of ‘gaudete’ in Beati estis or the monumental waves of sound in Christus resurgens, WBarbara Przybyszewska-Jarmińska’s volume of the History the king must surely have been delighted that his musical establishment now suitably of Music in Poland to hand. The paragraph which mentions reflected his own regal splendour. Marenzio’s Missa super Iniquos odio habui states it “is currently known solely in a two-movement form”, beside which is a pencil My thanks to Barbara Przybyszewska-Jarmińska and Ole Kongsted for their scholarship and note I made, to check if the rest of the Mass had yet been found, editions of the works recorded here. It is always a source of great excitement when we have

but without holding out much hope. However, when I did ask Benjamin Harte Photograph: the opportunity to present works for the first time in hundreds of years, which we could not do Barbara, she modestly told me that she had indeed discovered the without the trusts and individuals who continue to support this series. remainder of the Mass and had prepared an edition of it. You will read in her sleeve notes that the source, originating from Silesia, Eamonn Dougan, Associate Conductor has had a colourful history and we are fortunate that a Mass of this quality has survived to be brought back to life on this recording.

Marenzio is perhaps the best known of the composers who worked at the court of Sigismund III and his Missa super Iniquos odio habui shows him at his best. Taking his own motet as the starting point, he subtly but brilliantly varies the start of each movement, so that while the ear recognises the theme, it never sounds the same twice. He was also renowned as a composer lanując tę serię fonograficzną, miałem zawsze pod ręką książkę Barbary Przybyszewskiej- of madrigals and we see this influence in the rhythmic vitality of his writing, constantly playing P-Jarmińskiej wchodzącą w skład serii The History of Music in Poland. W akapicie, w którym with the metre and giving the text a wonderful lightness and lift. We know that Marenzio wspomina autorka o Missa super Iniquos odio habui Marenzia czytamy, że znamy ten utwór directed a performance of his Mass in Warsaw in 1596 – what an impression this new Italian obecnie „tylko w formie dwuczęściowej”. Temu fragmentowi towarzyszy ołówkowa adnotacja, maestro must have made on the listening congregation! którą sporządziłem w celu przypomnienia sobie, by sprawdzić czy w międzyczasie odnale- ziono pozostałe części mszy. Choć nie miałem wielkich nadziei, gdy zapytałem Barbarę, skrom- There is also something of the madrigalist in the writing of Vincenzo Bertolusi, as he paints text nie odpowiedziała, że istotnie odnalazła pozostałe części cyklu i przygotowała już edycję tego in an overtly expressive fashion. His keen use of dissonance and striking harmonic gestures utworu. Przeczytają Państwo w jej omówieniu, że pochodzące ze Śląska źródło pełnej wersji are allied to flowing vocal lines, which combine to give his works a lush, almost sensual feel, mszy miało barwną historię, zatem mamy szczęście, że tak znakomita kompozycja przetrwała nowhere better demonstrated than in the wonderful Ave verum corpus. aż do momentu jej odtworzenia na tym nagraniu.

Sigismund III was known to enjoy the pomp and majesty of polychoral music, so it should Marenzio jest bodaj najlepiej poznanym twórcą spośród kompozytorów pracujących na come as no surprise that Asprilio Pacelli, maestro di cappella to the king for some 20 years, dworze Zygmunta III, a w Missa super Iniquos odio habui ukazuje szczyt swoich twórczych should have written numerous works for two, three and four choirs. Listening to the dancing możliwości. Biorąc za punkt wyjścia motet własnej kompozycji, subtelnie a znakomicie różni- 2 3 cuje początek każdej części w taki sposób, że choć ucho rozpoznaje motetowy temat, nigdy nie brzmi on dwa razy tak samo. Marenzio był także uznanym kompozytorem madrygałów, a 1 Asprilio Pacelli Gaudent in caelis 3.18 wpływ ten widoczny jest w witalności rytmicznej utworu, w którym Włoch ustawicznie bawi (1569/70-1623) się z metrum i nadaje tekstowi słownemu wspaniałą lekkość i zwiewność. Wiemy, że Maren- zio dyrygował wykonaniem swojej mszy w Warszawie w roku 1596. Jakież wrażenie musiał 2 Vincenzo Bertolusi Timor Domini 2.30 wywrzeć nowy włoski maestro na słuchających wiernych! (c.1550-1608) 3 Asprilio Pacelli Beati estis 5.18 Coś z madrygalisty odnajdujemy także w twórczości Vincenza Bertolusiego, który maluje 4 teksty słowne w sposób jawnie ekspresyjny. Chętne użycie dysonansu i uderzające gesty har- Luca Marenzio Iniquos odio habui 3.18 moniczne w połączeniu z płynnymi liniami wokalnymi współtworzą bujną, niemal zmysłową (1553/4-1599) aurę, najlepiej uwidocznioną w cudownym Ave verum corpus. 5 Luca Marenzio Kyrie from Missa super Iniquos odio habui 2.39 6 Luca Marenzio Gloria from Missa super Iniquos odio habui 4.56 Jak wiadomo, Zygmunt III cenił sobie pompę i majestat muzyki polichóralnej. Nic więc dziw- nego, że Asprilio Pacelli, królewski maestro di cappella przez okres ok. 20 lat, napisał wiele 7 Vincenzo Bertolusi Sancta Maria, succurre miseris 3.50 utworów na 2, 3 czy 4 chóry. Słuchając tanecznych okrzyków „gaudete” w Beati estis tudzież 8 Luca Marenzio Credo from Missa super Iniquos odio habui 8.53 monumentalnych fal brzmieniowych w Christus resurgens, król z pewnością był zachwycony, że jego muzyka odpowiednio odzwierciedlała jego własny splendor. 9 Vincenzo Bertolusi Peccantem me quotidie 4.02 bl Luca Marenzio Sanctus from Missa super Iniquos odio habui 2.41 Pragnę podziękować Barbarze Przybyszewskiej-Jarmińskiej oraz Ole Kongstedowi za ich wysiłki naukowe i za przygotowanie wydań nutowych nagranych na tej płycie dzieł. To zawsze bm Luca Marenzio Benedictus from Missa super Iniquos odio habui 2.40 wielkie przeżycie mieć okazję zaprezentować utwory po raz pierwszy od setek lat, co nie bn Luca Marenzio Agnus Dei from Missa super Iniquos odio habui 4.41 byłoby możliwe bez zarządów i osób, w dalszym ciągu wspierających tę serię. bo Asprilio Pacelli Media nocte 4.14 Eamonn Dougan, Dyrygent bp Luca Marenzio Iubilate Deo omnis terra 3.16 bq Vincenzo Bertolusi Ave verum corpus 5.23 br Asprilio Pacelli Christus resurgens 5.52 Total running time 67.32

4 5 oreign musicians are known to have probably arrived in December that year, the court, baronage, nobility and townsfolk, choirs (soprano, alto, tenor, bass), based on Fworked at the courts of kings of included another royal maestro di cappella, by foreign guests, including the special Marenzio’s eight-part motet Iniquos odio Poland during the 15th century and – in Luca Marenzio (b. 1553 or 1554). Marenzio papal envoy for talks over an anti-Turkish habui, to words taken from Psalm 119: 113– greater number – from the beginning of remained in Poland for no more than two league of Christian states, Cardinal Enrico 117. This work was almost certainly written the 16th century, but it was during the and a half years. By the autumn of 1598, Caetani. Music was also essential, both in in Warsaw, and it was first performed on 13 reign of Sigismund III Vasa, son of the king he was back in Italy, where he published Warsaw and in Kraków, at court banquets October 1596 at the Collegiate Church of St of Sweden John III Vasa and the Polish another of his books of madrigals, before and other gatherings. John the Baptist in that city. Giovanni Paolo princess Katarzyna Jagiellonka, who ruled dying soon afterwards, on 22 August 1599, Mucante, the master of ceremonies who the Polish-Lithuanian state from 1587 to in an epidemic, in Rome. We do not know whether Marenzio pursued was accompanying Cardinal Caetani on his 1632, that the royal chapel became radically his compositional work in the madrigal legation to Poland, noted in his diary on internationalised. Sigismund III, raised in During his brief period of activity in Poland, genre while in Poland. Extant sources that day that the royal maestro di cappella Protestant Sweden in the Roman Catholic Marenzio led the ‘Italian’ ensemble, which do inform us, however, that he definitely Marenzio led a performance of a new Mass religion of his mother, was among the contained singers and instrumentalists wrote polychoral sacred works, which of his own composition, which was sung by monarchs who were strongly involved in who were mostly, although not exclusively, were particularly desired by the king, who two choirs in such a way that all the words the Counter-Reformation. In 1594, when from Italy, including at least four other considered, like many other monarchs of the were repeated by both the choirs in the he set about reorganising his music composers, besides the chapel-master day, that the rich sound of music performed manner of an echo. ensemble, he decided to bring in Italian himself (extant sources confirm the by several choirs filling a church symbolised musicians, singularly esteemed at that compositional work of the organist Vincenzo and enhanced his regal might. Such a procedure dominates only in Missa time, in particular musicians associated Bertolusi, the singers Vincenzo Gigli, known super Iniquos odio habui. This composition, with the music chapels of Rome. In 1595, in Poland as Vincentius Lilius, and Giovanni Musicologists link Marenzio’s time in Poland certainly an original setting of the five- following a recruitment drive in the Eternal Battista Cocciola, and also the trombonist with the composing of a three-choir Te movement Mass cycle, was familiar until City, in which the king’s emissaries were Antonio Patart). At that time, Sigismund III Deum laudamus and several polychoral recently solely in the form of the Kyrie supported by church hierarchs, including was based mainly at Wawel Castle in Kraków, Masses, copies of which were produced and Gloria movements, preserved in Pope Clement VIII himself, more than but the king and his court, including the solely in central and northern Europe. All sources that were produced in Protestant twenty musicians, in two groups, made music chapel, also spent many months in the Masses in question belong to the type environments and adapted to their needs. their way to the court of Sigismund III. The Warsaw. In the years 1596 and 1597, the defined as the missa parodia or, more This first recording of the whole cycle of the first group was headed by Annibale Stabile musicians led by Marenzio certainly played accurately, missa ad imitationem. So their Ordinary, including the Credo, Sanctus and (b. c.1535), who unfortunately died in April for the sessions of Parliament that were composer employed polyphonic material Agnus Dei, is possible thanks to a copy from 1595 either on his way to Poland or when taking place in Warsaw and also performed from existing works. Such is the case with 1602 originating from Silesia, which from already in Kraków; the second group, which in church solemnities attended, besides the Missa super Iniquos odio habui for two the 19th century until 1945 was part of a 6 7 large collection of music manuscripts from which the forces are reduced to the high court of the king of Denmark, Christian certain information about the liturgical the 16th and 17th centuries held in the parts in both choirs (two sopranos and two IV Oldenburg. He died in Copenhagen on function of the text Timor Domini, taken Stadtbibliothek in Wrocław. That collection, altos), in imitative texture. In the Agnus Dei, 18 September 1608. Currently known are from the Book of Ecclesiastes (Sirach) and which after the Second World War was the echo effect (still with the same words or two of his instrumental works, transmitted also used by other composers, including considered lost, was appropriated by the passages of text repeated by the two choirs in a handwritten organ tablature from Orlande de Lassus. Soviet authorities and, during the 1950s, in alternation) is strictly adhered to. Samogitia, two motets, published in a secretly transferred to the Staatsbibliothek printed anthology of works by musicians With regard to the style of the musical Preussischer Kulturbesitz in former East Missa super Iniquos odio habui is an excellent associated with the court of Sigismund setting, Bertolusi’s motets refer to 16th- Berlin. Declassified since the fall of the example of how missae ad imitationem III, Melodiae sacrae (Kraków, 1604), and century works by Giovanni Gabrieli, Berlin Wall, it is now accessible to scholars were composed during the second half above all 29 motets for six, seven, eight reflecting well on the musician’s and musicians. of the 16th century. Of fundamental and ten parts, including 11 works for two compositional training; Bertolusi makes significance is the placement of the most choirs, published in the collection Sacrarum accomplished use of counterpoint and The movements of the Mass correspond characteristic segments of the polyphonic cantionum [...] liber primus dedicated to harmonic procedures serving a convincing to varying degree to the profile outlined musical structure of the model, in this Sigismund III (Venice 1601). expressive interpretation of the set words. by Mucante. The echo effect (the strict case Marenzio’s motet Iniquos odio habui, Compared to Marenzio’s Mass, there is a repetition of passages of the text by the primarily in the opening and cadential In contrast to Marenzio’s Missa super Iniquos greater proportion of imitative texture, two choirs) is fundamental to the Kyrie, of parts of the Mass movements. Here, the odio habui, choirs I and II in the polychoral which may easily be explained by the fact lesser significance in the Gloria, and in the link with the motet is underscored also by works of Bertolusi comprise different sets of that the set texts are very short compared Credo concerns almost two-thirds of the rhythmic disturbances, obtained through voices, with a lower and a higher range of to the parts of the Ordinary (especially the setting, whilst the remaining one-third the introduction of short-lived metric notes respectively. Most of the texts set by Gloria and Credo). comprises passages in which successive changes disrupting the tempo of the work. Bertolusi were taken from the Holy Scripture parts of the text are sung by the two choirs and were used in the post-Trent Roman Asprilio Pacelli (b. 1569 or 1570 in Vasciano, in alternation, by the whole ensemble or by The programme of this disc also includes Catholic liturgy. Sancta Maria, succurre near Narni, in Umbria) trained as a boy just one of the choirs, as is the case with the compositions by Vincenzo Bertolusi, an miseris was an antiphon in the Liturgy of singer in the Cappella Giulia in Rome under text ‘Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio organist born in Murano (c. mid-16th the Hours, especially Vespers on feasts of Giovanni Pierluigi da Palestrina, before Pilato; passus, et sepultus est’, set in imitative century) and trained in Venice. Bertolusi the Blessed Virgin Mary. The medieval chant embarking on a musical career in the texture. As regards the Sanctus, it is worth came to Poland at the same time as Ave verum corpus was used during Corpus ecclesiastic institutions of the Eternal City. drawing attention to the homorhythmic Marenzio. He remained in the service of Christi, whilst Peccantem me quotidie In 1602, he became chapel-master of the choral settings of the ‘Hosanna’, based Sigismund III until 1607, when he decided functioned as a responsory in services Cappella Giulia, but after just a few months on the echo effect, and the Benedictus, in to change patron and transferred to the for the dead and during Lent. We have no he left that post and travelled that same year 8 9 to Kraków, to take over the music ensemble during feasts of the Apostles, the latter hoć znani są muzycy zagraniczni, którzy niż dwa i pół roku. Jesienią 1598 roku na of Sigismund III. He was the king’s chapel- during feasts of holy virgins. The antiphon Cdziałali na dworach królów Polski w XV pewno był już z powrotem w Italii, gdzie master from December 1602 until his death Gaudent in caelis is sung during feasts i – w większej liczbie – od początku XVI wieku, wydał kolejną księgę madrygałów, a niedługo on 14 May 1623. During that time, working devoted to martyrs. These three texts were radykalne umiędzynarodowienie kapeli potem zmarł, 22 sierpnia 1599 w Rzymie, w mainly in Kraków, Warsaw and Vilnius, he set by Pacelli as compositions for 12 voices królewskiej dokonało się za czasów Zygmunta czasie szalejącej tam epidemii. exerted a profound influence over the style divided into three choirs, accompanied by III Wazy, syna króla Szwecji Jana III Wazy i of the music written and performed at the organ. Also set in polychoral fashion (16 polskiej królewny Katarzyny Jagiellonki, który Podczas krótkiego okresu działalności king of Poland’s court. voices divided into four choirs and organ) panował w Państwie Polsko-Litewskim w w Polsce Marenzio kierował zespołem is the Alleluia verse Christus resurgens. latach 1587-1632. Zygmunt III, wychowany w „włoskim”, w którym znajdowali się śpiewacy Preserved from the music he wrote in In all these compositions, unlike the protestanckiej Szwecji w rzymskokatolickiej i instrumentaliści głównie, ale niewyłącznie, Poland are several sacred works with Bertolusi settings, all the choirs have a religii swojej matki, należał do władców silnie z Italii, a wśród nich co najmniej czterech, Latin text transmitted in manuscripts, one similar range and always the same set zaangażowanych w kontrreformację. Kiedy poza kapelmistrzem, kompozytorów printed Polish-language composition, two of voices: soprano, alto, tenor and bass. w 1594 roku podjął się reorganizacji swojego (zachowane źródła potwierdzają działalność motets preserved fragmentarily (including Characteristic features here are the quick zespołu muzycznego, postanowił sprowadzić kompozytorską organisty Vincenzo Iniquos odio habui), published in the above- alternation of the choirs, the dominance of do Polski szczególnie już wówczas cenionych Bertolusiego, śpiewaków Vincenzo mentioned anthology Melodiae sacrae, an homorhythmic texture and the relatively muzyków włoskich, zwłaszcza spośród tych, Gigliego, znanego w Polsce jako Vincentius incomplete posthumous edition of Masses large proportion of passages sung by all którzy byli związani z kapelami Rzymu. W Lilius, i Giovanniego Battisty Coccioli, a (Venice 1629), and above all a collection the choirs simultaneously. Gaudent in 1595 roku w wyniku przeprowadzonych w także puzonisty Antonia Patarta). Główną of sacred works dedicated to Sigismund caelis and, in particular, Media nocte are Wiecznym Mieście akcji werbunkowych, w siedzibą Zygmunta III był w tym czasie III, Sacrae cantiones (Venice 1608). All the striking for the use not just of whole choirs, których wysłanników króla wspierali kościelni zamek na Wawelu w Krakowie, ale król works on this disc come from this last but also of single voices from those choirs hierarchowie, a wśród nich sam papież wraz z dworem, w tym kapelą muzyczną, publication, containing 11 motets for five forming two- or more frequently three- Klemens VIII, na dwór Zygmunta III dotarło spędzał też wiele miesięcy w Warszawie. to seven parts a cappella and 15 polychoral part ensembles, set against tutti passages, w dwóch grupach ponad 20 muzyków. Na W latach 1596 i 1597 prowadzeni przez motets for two to five vocal choirs with which may evince tentative attempts at czele pierwszej z nich stał Annibale Stabile Marenzia muzycy z pewnością uświetniali organ accompaniment. introducing a contrast of segments for (ur. ok. 1535), który niestety zmarł w kwietniu odbywające się w Warszawie obrady sejmu, different forces – one of the features of 1595, już w Krakowie lub po drodze z Włoch uczestniczyli w uroczystościach kościelnych, The texts of Beati estis and Media nocte concertato technique. do Polski, z drugą zaś, najpewniej w grudniu w których oprócz dworu, magnaterii, were taken from the Gospel according tego roku, przybył kolejny królewski maestro szlachty i mieszczan brali udział zagraniczni to St Matthew, and they are used in © Barbara Przybyszewska-Jarmińska, 2016 di cappella, Luca Marenzio (ur. w 1553 lub goście, w tym specjalny wysłannik papieski the Roman Catholic liturgy: the former Translation © John Comber, 2016 1554). Jego pobyt w Polsce nie trwał dłużej do rokowań w sprawie ligi państw 10 11 chrześcijańskich przeciwko Turcji, kardynał motecie Marenzia Iniquos odio habui (do obszernej kolekcji rękopisów muzycznych obsadzie zmniejszonej do głosów wysokich Enrico Caetani. Muzyka była też niezbędna, tekstu zaczerpniętego z tekstu Psalmu z XVI i XVII wieku, w Stadtbibliothek we obu chórów (2 soprany i 2 alty), utrzymane tak w Warszawie jak w Krakowie, podczas 119, 113-117). Niemal na pewno powstała Wrocławiu. Kolekcja ta, po zakończeniu II w fakturze imitacyjnej. W Agnus Dei zasada dworskich bankietów i innych spotkań. ona w Warszawie i została po raz pierwszy wojny światowej uznawana za zaginioną, echa (ciągle w rozumieniu powtarzania tych wykonana 13 października 1596 roku w została przejęta przez władze sowieckie i w samych słów lub odcinków tekstu na zmianę Nie wiadomo, czy w okresie działalności tamtejszej kolegiacie św. Jana Chrzciciela. latach 50. XX wieku przekazana w tajemnicy przez oba chóry) jest przestrzegana ściśle. w Polsce Marenzio zajmował się Giovanni Paolo Mucante, mistrz ceremonii do Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz komponowaniem madrygałów. Z towarzyszący kardynałowi Caetaniemu w w dawnym Berlinie Wschodnim. Odtajniona Missa super Iniquos odio habui znakomicie zachowanych źródeł wiemy natomiast jego legacji do Polski, odnotował tego dnia po upadku muru berlińskiego, jest obecnie pokazuje, w jaki sposób w II połowie XVI na pewno, że tworzył religijne utwory w swoim diariuszu, że królewski maestro di dostępna dla badaczy i muzyków. wieku tworzono missae ad imitationem. polichóralne, szczególnie oczekiwane cappella Marenzio poprowadził wykonanie Podstawowe znaczenie ma umieszczenie przez króla, który uważał, jak wielu innych nowo przez siebie skomponowanej mszy, Poszczególne części mszy w różnym najbardziej charakterystycznych fragmentów władców epoki, że bogactwo brzmienia która była śpiewana przez dwa chóry w taki stopniu odpowiadają przedstawionej przez wielogłosowej struktury muzycznej modelu, wypełniającej kościół muzyki wykonywanej sposób, że wszystkie słowa były powtarzane Mucantego charakterystyce. Zasada echa w tym wypadku motetu Iniquos odio habui przez kilka chórów symbolizuje i podkreśla przez jeden i drugi chór w formie echa. (ściślej powtarzania fragmentów tekstu Marenzia, przede wszystkim w partiach jego monarszą potęgę. przez oba chóry) ma znaczenie podstawowe początkowych i kadencyjnych poszczególnych Taką procedurę jako dominującą można w Kyrie, w mniejszym stopniu w Gloria, a w części mszy. Więź z motetem podkreśla tu Z pobytem Marenzia w Polsce muzykolodzy zauważyć tylko w Missa super Iniquos odio Credo dotyczy niemal 2/3 przebiegu, podczas także pewne rozchwianie rytmiczne, osiągane wiążą powstanie trzychórowego Te Deum habui. Kompozycja ta, oryginalne z pewnością gdy w pozostałej 1/3 mieszczą się zarówno poprzez wprowadzanie krótkotrwałych zmian laudamus oraz kilku polichóralnych mszy, stanowiąca opracowanie pięcioczęściowego odcinki, w których kolejne fragmenty tekstu metrycznych zaburzających tempo utworu. których przekazy sporządzono wyłącznie cyklu mszalnego, do niedawna była znana są przekazywane na zmianę przez oba chóry, w Środkowej i Północnej Europie. Wszystkie wyłącznie w postaci części Kyrie i Gloria, prezentowane przez zespół tutti lub przez W programie płyty są także kompozycje msze, o których mowa, należą do typy zachowanych w przekazach sporządzonych jeden chór, jak to ma miejsce w przypadku Vincenzo Bertolusiego, organisty określanego jako missa parodia, czy też, w środowiskach protestanckich i opracowanego w fakturze imitacyjnej pochodzącego z Murano (ur. ok. połowy XVI trafniej, missa ad imitationem. Został w nich dostosowanych do ich potrzeb. Pierwsze tekstu „Crucifixus etiam pro nobis sub wieku), wykształconego w Wenecji. Bertolusi zatem wykorzystany wielogłosowy materiał nagranie całego cyklu ordinarim missae, Pontio Pilato passus, et sepultus est”. Jeżeli przybył do Polski w tym samym czasie co wcześniej istniejących utworów. Tak jest obejmującego także Credo, Sanctus i Agnus chodzi o Sanctus, warto zwrócić uwagę na Marenzio. Pozostał w służbie Zygmunta także w przypadku Missa super Iniquos Dei, jest możliwe dzięki odpisowi z 1602 homorytmiczne chóralne realizacje tekstu III do 1607 roku, kiedy zdecydował się odio habui na 2 chóry w składzie sopran, roku, proweniencji śląskiej, który od XIX „Hosanna”, zbudowane w oparciu o zasadę zmianę patrona i udał się na dwór króla alt, tenor, bas, opartej na ośmiogłosowym wieku do 1945 roku znajdował się, w ramach echa oraz opracowanie „Benedictus” w Danii Chrystiana IV Oldenburga. Zmarł w 12 13 Kopenhadze 18 września 1608 roku. Obecnie Timor Domini, zaczerpniętego z księgi zespołu muzycznego Zygmunta III. Był jego apostołów, w drugim świętych dziewic. znane są jego dwa utwory instrumentalne, Eklezjastyka (Syracha) i wykorzystywanego kapelmistrzem od grudnia 1602 roku do Antyfona Gaudent in caelis jest śpiewana przekazane w rękopiśmiennej Tabulaturze także przez innych kompozytorów, w tym śmierci 14 maja 1623. W tym czasie, działając podczas uroczystość męczenników. Te trzy organowej ze Żmudzi, dwa motety Orlanda di Lasso, nic pewnego nie wiadomo. przede wszystkim w Krakowie, Warszawie i teksty zostały przez Pacellego opracowane opublikowane w drukowanej antologii Wilnie, w zasadniczy sposób wpływał na styl jako kompozycje na 12 głosów podzielonych kompozycji autorstwa muzyków związanych z Z uwagi na styl muzycznego opracowania muzyki tworzonej i wykonywanej na dworze na trzy chóry, którym towarzyszą organy. dworem Zygmunta III Melodiae sacrae (Kraków motety Bertolusiego nawiązują do króla Polski. Polichóralne opracowanie (16 głosów 1604) oraz przede wszystkim 29 motetów szesnastowiecznych utworów Giovanniego podzielonych na cztery chóry i organy) ma na 6, 7, 8 i 10 głosów, w tym 11 utworów na Gabrielego, dobrze świadcząc o Z jego dorobku powstałego w Polsce także werset allelujatyczny Christus resurgens. dwa chóry, wydanych w dedykowanym kompozytorskim przygotowaniu muzyka, zachowało się kilka religijnych utworów z Inaczej niż w realizacjach Bertolusiego, we Zygmuntowi III zbiorze Sacrarum cantionum [...] który sprawnie operował kontrapunktem tekstem łacińskim przekazanych w rękopisach, wszystkich tych kompozycjach poszczególne liber primus (Wenecja 1601). i środkami harmonicznymi służącymi jedna drukowana kompozycja polskojęzyczna, chóry mają podobny zakres dźwięków i przekonującej interpretacji wyrazowej dwa szczątkowo zachowane motety (w zawsze taki sam zestaw głosów: sopran, alt, Inaczej niż w Missa super Iniquos odio habui opracowywanych słów. W porównaniu z mszą tym Iniquos odio habui) opublikowane we tenor i bas. Charakterystyczna jest szybka Marenzia, chóry I i II w utworach polichóralnych Marenzia większy jest w nich udział faktury wspominanej antologii Melodiae sacrae oraz wymienność chórów, dominacja faktury Bertolusiego tworzą różnie zestawiane imitacyjnej, co łatwo można wytłumaczyć także niekompletne wydanie pośmiertne homorytmicznej i stosunkowo duży udział głosy, co powoduje, że mają odpowiednio faktem, że realizowane w tych motetach teksty, mszy (Wenecja 1629) i przede wszystkim przebiegów realizowanych równocześnie wyższy i niższy zakres dźwięków. Większość w porównaniu częściami ordinarium missae dedykowany Zygmuntowi III zbiór utworów przez wszystkie chóry. Gaudent in caelis tekstów opracowanych przez Bertolusiego (zwłaszcza Gloria i Credo) są bardzo krótkie. religijnych Sacrae cantiones (Wenecja 1608). Z i zwłaszcza Media nocte zwracają uwagę została zaczerpnięta z Pisma Świętego i tego ostatniego wydawnictwa, obejmującego ze względu na operowanie nie tylko miała zastosowanie w potrydenckiej liturgii Asprilio Pacelli (ur. 1569 lub 1570 roku w 11 motetów na 5-7 głosów a cappella oraz 15 całymi chórami, ale także wydzielonymi z rzymskokatolickiej. Sancta Maria, succurre Vasciano koło Narni w Umbrii) po okresie polichóralnych, na 2-5 chórów wokalnych nich pojedynczymi głosami, tworzącymi miseris stanowił antyfonę w liturgii godzin, nauki, gdy jako chłopiec śpiewał w rzymskiej z towarzyszeniem organów, pochodzą zespoły dwu- lub częściej trzygłosowe zwłaszcza nieszporów w święta Najświętszej Cappella Giulia pod kierunkiem Giovanniego wszystkie utwory znajdujące się w programie przeciwstawiane fragmentom tutti, co może Marii Panny. Średniowieczny śpiew Ave Pierluigiego da Palestrina, rozwinął muzyczną prezentowanej płyty. być traktowane jako świadectwo nieśmiałych verum corpus miał zastosowanie podczas karierę w instytucjach kościelnych Wiecznego prób wprowadzania kontrastu odcinków o uroczystości Bożego Ciała, Peccantem me Miasta. W 1602 roku został kapelmistrzem Teksty Beati estis i Media nocte zostały różnej obsadzie stanowiącego jedną z cech quotidie funkcjonowało jako responsorium Capella Giulia, ale po kilku miesiącach porzucił zaczerpnięte z Ewangelii św. Mateusza, a mają techniki koncertującej. w nabożeństwach za zmarłych oraz to stanowisko i jeszcze w tym samym roku zastosowanie w liturgii rzymskokatolickiej, wielkopostnych. O liturgicznej funkcji tekstu udał się do Krakowa, aby objąć kierownictwo w pierwszym przypadku podczas święta © Barbara Przybyszewska-Jarmińska, 2016 14 15 TEXTS & TRANSLATIONS 3 Asprilio Pacelli Beati estis Beati estis cum maledixerint vobis homines Blessed are you when men revile you, et persecuti fuerint, and persecute you, 1 Asprilio Pacelli Gaudent in caelis et dixerint omne malum adversum vos and speak all kinds of evil against you mentientes, propter me. falsely, on account of me. Gaudent in caelis animae sanctorum The souls of the saints rejoice in heaven, Gaudete et exsultate Rejoice and be glad qui Christi vestigia sunt secuti they who have followed in Christ’s footsteps quia merces vestra copiosa est in caelis. for your reward is great in heaven. et quia per eius amore and who, because they have shed their blood sanguine suum fuderunt for love of Him, Matthew 5:11-12 ideo cum Christo exsultant sine fine. now rejoice with Christ forever.

Antiphon to the Magnificat at II Vespers for 4 Luca Marenzio Iniquos odio habui the feast of several martyrs Iniquos odio habui et legem tuam dilexi. I hate evildoers and I delight in your law. Adiutor et susceptor meus es tu, You are my helper and protector, 2 Vincenzo Bertolusi Timor Domini et in verbum tuum semper speravi. and I have always put my hope in your word. Declinate a me maligni, Get away from me, evil men, Timor Domini gloria et gloriatio, The fear of the Lord is glory and splendour et scrutabor mandata Dei mei. and I will meditate on the commands of my God. et laetitia et corona exsultationis. and happiness, and the crown of all joy. Suscipe me secundum eloquium tuum Uphold me as you have promised Timor Domini delectabit cor The fear of the Lord will delight the heart et vivam, and I shall live, et dabit laetitiam et gaudium and will give gladness and joy et non confundas me ab expectatione mea. and do not disappoint me of my hope. in longitudinem dierum. for all the length of our days. Adiuva me et salvus ero. Give me your help and I shall be saved. Timenti Deum bene erit, To him who fears the Lord all good will come, et in die defunctionis suae benedicetur. and even on the day he dies he will be blessed. Psalm 119:113-117

Ecclesiasticus (Sirach) 1:11-13

16 17 5 Luca Marenzio Qui sedes ad dexteram Patris, You who sit at the right hand of the Father, Missa super Iniquos odio habui: Kyrie miserere nobis. have mercy upon us. Quoniam tu solus Sanctus, For You only are holy, Kyrie eleison. Lord, have mercy. tu solus Dominus, You only are the Lord, Christe eleison. Christ, have mercy. tu solus Altissimus, Iesu Christe. You alone are most high, Jesus Christ. Kyrie eleison. Lord, have mercy. Cum Sancto Spiritu With the Holy Ghost in gloria Dei Patris. Amen. in the glory of God the Father. Amen.

6 Luca Marenzio 7 Vincenzo Bertolusi Sancta Maria, succurre miseris Missa super Iniquos odio habui: Gloria Sancta Maria, succurre miseris, Holy Mary, come to the aid of the wretched, Gloria in excelsis Deo, Glory be to God on high, iuva pusillanimes, refove flebiles: help the faint-hearted, comfort those who weep: et in terra pax hominibus bonae voluntatis. and on earth peace to men of good will. ora pro populo, interveni pro clero, pray for the people, plead for the clergy, Laudamus te, benedicimus te, We praise You, we bless You, intercede pro devoto femineo sexu. intercede for all holy women consecrated to you. adoramus te, glorificamus te. we worship You, we glorify You. Sentiant omnes tuum iuvamen Let all who celebrate this your holy feast Gratias agimus tibi We give thanks to You quicumque celebrant feel the power of your help. propter magnam gloriam tuam. for Your great glory. tuam sanctam festivitatem. Domine Deus, Rex caelestis, Lord God, heavenly King, Magnificat antiphon for Marian feasts; composed by Bishop Fulbert of Chartres (10th-11th cent.) Deus Pater omnipotens. God the Father almighty. Domine Fili unigenite, Iesu Christe. O Lord, the only-begotten Son, Jesus Christ. Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris. Lord God, Lamb of God, Son of the Father. Qui tollis peccata mundi, You who take away the sins of the world, miserere nobis. have mercy upon us. Qui tollis peccata mundi, You who take away the sins of the world, suscipe deprecationem nostram. receive our prayer.

18 19 8 Luca Marenzio Et iterum venturus est cum gloria And He shall come again with glory Missa super Iniquos odio habui: Credo iudicare vivos et mortuos, to judge both the quick and the dead; cuius regni non erit finis. whose kingdom shall have no end. Credo in unum Deum I believe in God Et in Spiritum Sanctum, And I believe in the Holy Ghost, Patrem omnipotentem, the Father almighty, Dominum et vivificantem, the Lord and giver of life, factorem caeli et terrae, Maker of heaven and earth, qui ex Patre Filioque procedit; who proceedeth from the Father and the Son; visibilium omnium et invisibilium. and of all things visible and invisible. qui cum Patre et Filio simul who with the Father and the Son together Et in unum Dominum, Iesum Christum, And in one Lord Jesus Christ, adoratur et conglorificatur; is worshipped and glorified; Filium Dei unigenitum, the only begotten Son of God, qui locutus est per Prophetas. who spake by the prophets. et ex Patre natum ante omnia saecula. begotten of His Father before all worlds. Et unam sanctam catholicam And I believe in one holy, catholic Deum de Deo, lumen de lumine, God of God, Light of Light, et apostolicam ecclesiam. and apostolic church. Deum verum de Deo vero, very God of very God, Confiteor unum baptisma I acknowledge one baptism genitum, non factum, begotten, not made, in remissionem peccatorum. for the remission of sins. consubstantialem Patri, being of one substance with the Father, Et expecto resurrectionem mortuorum And I look for the resurrection of the dead per quem omnia facta sunt. by whom all things were made. et vitam venturi saeculi. Amen. and the life of the world to come. Amen. Qui, propter nos homines, Who for us men, et propter nostram salutem, and for our salvation, descendit de caelis. came down from heaven. 9 Et incarnatus est de Spiritu Sancto And was incarnate by the Holy Ghost Vincenzo Bertolusi Peccantem me quotidie ex Maria virgine, et homo factus est. of the Virgin Mary and was made man. Peccantem me quotidie Since I sin daily Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato; And was crucified also for us under Pontius Pilate. et non me poenitentem, and yet do not repent, passus et sepultus est. He suffered and was buried. timor mortis conturbat me: the fear of death troubles me: Et resurrexit tertia die, And the third day He rose again miserere mei, Deus, et salva me, have mercy on me, God, and save me, secundum scripturas; according to the scriptures; quia in inferno nulla est redemptio. for in hell no salvation will be found. et ascendit in caelum, and ascended into heaven, sedet ad dexteram Patris. and sitteth at the right hand of the Father. Responsory at Matins for the Dead, 3rd Nocturn

20 21 bl Luca Marenzio bo Asprilio Pacelli Media nocte

Missa super Iniquos odio habui: Sanctus Media nocte clamor factus est: At dead of night the cry went up: Sanctus, Sanctus, Sanctus Holy, holy, holy Ecce sponsus venit; See, the bridegroom comes; Dominus Deus Sabaoth. Lord God of hosts. exite obviam ei. go out to meet him. Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Heaven and earth are full of Your glory. Prudentes virgines ornaverunt suas lampades The wise virgins trimmed their lamps Osanna in excelsis. Hosanna in the highest. et intraverunt cum sponso ad nuptias. and went in with him to the wedding feast. Fatuae autem clamabant: But the foolish virgins cried: Domine, aperi nobis. Lord, open the door to us. Et sponsus respondens ait: And the bridegroom said in reply: bm Luca Marenzio Amen dico vobis, nescio vos. Truly I tell you, I do not know you. Missa super Iniquos odio habui: Benedictus Vigilate ergo, Keep watch then, quia nescitis diem neque horam. for you do not know the day or the hour. Benedictus qui venit in nomine Domini. Blessed is He who comes in the name of the Lord. Osanna in excelsis. Hosanna in the highest. Paraphrase of Matthew 25:6-13

bp Luca Marenzio Iubilate Deo omnis terra bn Luca Marenzio Iubilate Deo omnis terra. Rejoice in God, all the earth. Missa super Iniquos odio habui: Agnus Dei Cantate et exsultate et psallite Domino Sing and rejoice and make music to the Lord Agnus Dei, Lamb of God, in cythara et voce psalmi, on the harp with singing of psalms, qui tollis peccata mundi: who takes away the sins of the world: in tubis ductilibus et voce tubae corneae: on the trumpet and with the sound of the horn: miserere nobis. have mercy on us. Iubilate in conspectu regis Domini. make joy in the sight of the Lord your king.

22 23 Moveatur mare et plenitudo eius, Let the sea and all its teeming life be stirred up, br Asprilio Pacelli Christus resurgens orbis terrarum et qui habitant in eo: the round world and all things living in it: flumina plaudent manu, let the rivers clap their hands, Christus resurgens ex mortuis Christ rising from the dead simul montes exsultabunt and also the mountains will rejoice iam non moritur: now dies no more: a conspectu Domini, in the sight of the Lord, mors illi ultra non dominabitur. death has no more power over him. quoniam venit iudicare terram, for He comes to judge the earth, Quod autem mortuus est peccato For the death he died, he died to sin, orbem terrarum in iustitia to judge the round world with justice mortuus est semel: once and for all: et populos in aequitate. and the peoples with equity. quod autem vivit, vivit Deo. Alleluia. but the life he lives, he lives for God. Alleluia.

Psalm 98:4-9 Romans 6:9-10 Translations © Jeremy White, 2016 bq Vincenzo Bertolusi Ave verum corpus

Ave verum corpus, Hail true body, natum de Maria Virgine, born of the Virgin Mary, vere passum, true victim, immolatum in cruce pro homine, sacrificed on the cross for man, cuius latus perforatum whose pierced side soprano alto tenor bass unda fluxit sanguine: flowed with water and blood: Emma Brain-Gabbott Ian Aitkenhead Simon Berridge Ben Davies Sally Dunkley Daniel Collins Jeremy Budd Tim Jones esto nobis praegustatum may we have received you Kirsty Hopkins Edward McMullan Nicholas Madden Timothy Murphy mortis in examine. when we come to the trial of death. Alexandra Kidgell Kim Porter George Pooley Stuart Young O dulcis! O pie! O sweet one! O loving one! Emilia Morton O Iesu, fili Mariae, miserere mei. O Jesus, son of Mary, have mercy on me. Ruth Provost organ Mark Williams organ supplied and tuned by Keith McGowan 14th cent. attrib. Pope Innocent VI

24 25 EAMONN DOUGAN read music After three decades of worldwide at New College, Oxford, before performance and recording, The Sixteen is continuing his studies at the recognised as one of the world’s greatest Guildhall School of Music and Drama. ensembles. Its special reputation for performing early English polyphony, He is the first Associate Conductor of masterpieces of the Renaissance, Baroque The Sixteen, whom he has directed and early Classical periods, and a diversity of 20th- and 21st-century music, all stems to considerable acclaim. His series of Benjamin Harte Photograph: from the passions of conductor and founder, Harry Christophers. recordings of Polish Baroque music with the group has been received The Sixteen tours internationally giving regular performances at the major concert halls enthusiastically around the world and festivals. At home in the UK, The Sixteen are ‘The Voices of Classic FM’ as well as by audiences and critics alike and Associate Artists of The Bridgewater Hall, Manchester. The group also promotes the Choral the first disc in the series, Bartłomiej Pękiel was nominated for a Gramophone Award. Pilgrimage, an annual tour of the UK’s finest cathedrals. Eamonn works alongside The Sixteen’s Founder and Conductor, Harry Christophers, The Sixteen’s period-instrument orchestra has taken part in acclaimed semi-staged with Genesis Sixteen – the ensemble’s training scheme for young singers. He is the performances of Purcell’s The Fairy Queen in Tel Aviv and London, a fully staged founding Director of Britten Sinfonia Voices, with whom he has conducted a number production of Purcell’s King Arthur in Lisbon’s Belém Centre, and new productions of of world premieres including AQUA by Eriks Esenvalds and Nico Muhly’s Looking Monteverdi’s Il ritorno d’Ulisse at Lisbon Opera House and The Coronation of Poppea at Forward. Increasingly in demand as a guest conductor, he has recently appeared with English National Opera. the Irish Baroque Orchestra, Royal Northern Sinfonia and Huddersfield Choral Society. Over 140 recordings reflect The Sixteen’s quality in a range of work spanning the music Passionate about choral music, Eamonn directs choirs and workshops across the of 500 years. In 2009 the group won the coveted Classic FM Gramophone Artist of the UK and Europe. He is the Music Director for the Thomas Tallis Society and Associate Year Award and the Baroque Vocal Award for Handel’s Coronation Anthems. The Sixteen Conductor for the London Youth Choir. In September 2008 he was appointed a Visiting also features in the highly successful BBC television series, Sacred Music, presented by Professor to the Guildhall School of Music and Drama, London, where he teaches Simon Russell Beale. ensemble singing and directs the Guildhall Consort. In 2011 the group launched Genesis Sixteen, a new training programme for young singers. He has appeared on disc and the concert platform throughout the world with many Aimed at 18- to 23-year-olds, this is the UK’s first fully funded choral programme for young of Britain’s leading ensembles and is a member of the multi award-winning I Fagiolini. singers designed specifically to bridge the gap from student to professional practitioner.

26 27 CULTURE.PL is the flagship brand of the Adam CULTURE.PL to flagowa marka Instytutu Adama Mickiewicza Mickiewicz Institute – a national cultural institution – narodowej instytucji kultury, której celem jest promowanie promoting Poland and Polish culture abroad and Polski i polskiej kultury na świecie oraz aktywny udział taking an active part in international cultural exchange. w międzynarodowej wymianie kulturalnej. Organizując By spearheading high-quality initiatives and events inicjatywy i wydarzenia na najwyższym poziomie w in the fields of music, visual arts, theatre, design and dziedzinie muzyki, sztuki wizualnej, teatru, wzornictwa i filmu, film, Culture.pl aspires to introduce contemporary Culture.pl działa na rzecz upowszechnienia współczesnej Polish culture to international audiences. So far, more than 5,000 events have been kultury polskiej wśród międzynarodowych odbiorców. Dotychczas zorganizowano ponad organized in 67 countries, reaching over 50 million people. 5 000 wydarzeń w 67 krajach dla ponad 50 milionów odbiorców.

Working towards efficient worldwide promotion of Polish culture and initiation of Działając na rzecz skutecznej promocji polskiej kultury na całym świecie oraz inicjowania international cultural exchange, we oversee a series of unique long-term initiatives międzynarodowej wymiany kulturalnej, nadzorujemy realizację szeregu wyjątkowych, like the East European Performing Arts Platform, Polska Design programme, długofalowych inicjatyw, jak Wschodnioeuropejska Platforma Sztuk Performatywnych, I, CULTURE Orchestra and the Polska Music programme. program Polska Design, I, CULTURE Orchestra czy program Polska Music.

Our projects in the field of classical music are prepared in close collaboration with a Nasze projekty w dziedzinie muzyki klasycznej przygotowywane są w ścisłej współpracy z host of high-profile partners around the world, including the London Philharmonic licznymi prestiżowymi partnerami na całym świecie, jak London Philharmonic Orchestra, Orchestra, London Symphony Orchestra, Philharmonia Orchestra, BBC Symphony London Symphony Orchestra, Philharmonia Orchestra, BBC Symphony Orchestra, English Orchestra, English National Opera, Royal Opera House, Berliner Festspiele, Los National Opera, Royal Opera House, Berliner Festspiele, Los Angeles Philharmonic, Lincoln Angeles Philharmonic, Lincoln Centre, Salle Pleyel, Deutsche Grammophon, Chandos Centre, Salle Pleyel, Deutsche Grammophon, Chandos Records, Sony Classical i wielu innych. Records and Sony Classical, to name but a few. Zapraszamy na stronę internetową Culture.pl – codziennie aktualizowany serwis Visit the Culture.pl website for fresh information on the most exciting Polish informujący o najciekawszych wydarzeniach związanych z polską kulturą na całym świecie, cultural events worldwide and a wealth of artist bios, reviews, essays, reports and gdzie znaleźć można liczne sylwetki artystów, recenzje, eseje, opisy i informacje o polskich profiles of Polish cultural institutions. instytucjach kultury. www.culture.pl www.culture.pl

28 29 This recording was made possible by the generous support of the following:

Recording Producer: Mark Brown Recording Engineer: Mike Hatch (Floating Earth) Sally and Michael Payton Recorded at: St Augustine’s Church, Kilburn, London, 24-27 November 2015 Tony Thornburn OBE Cover image: Sigismund’s Column (Kolumna Zygmunta) in Castle Square, Plac Zamkowy, Warsaw, Poland. Ron Zimmern Photograph © Anna Stowe Travel / Alamy Design: Andrew Giles – [email protected]

and a number of donors who wish to remain anonymous. For further information about recordings on CORO or live performances and tours by The Sixteen, call: +44 (0) 20 7936 3420 or email: [email protected]

Also available as a download at www.thesixteendigital.com 30