Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society a Scientific Quarterly

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego kwartalnik naukowy Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society a scientific quarterly

CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO UKŁADÓW REGIONALNYCH I LOKALNYCH pod redakcją Zbigniewa Zioło i Tomasza Rachwała

CONDITIONS FOR ECONOMIC DEVELOPMENT OF REGIONAL AND LOCAL SYSTEMS edited by Zbigniew Zioło and Tomasz Rachwał

DOI 10.24917/20801653.323

32(3) · 2018 Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Geografii Przemysłu Polish Geographical Society – Industrial Geography Commission

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie – Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Pedagogical University of Cracow –PRACE Institute KOMISJI of Geography, GEOGRAFII Department PRZEMYSŁU of Entrepreneurship and Spatial Management POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOGRAFICZNEGO

STUDIES OF THE INDUSTRIAL GEOGRAPHY COMMISSION OF THE POLISH GEOGRAPHICAL SOCIETY

32(3)

Redaktor naczelny / Editor-in-chief:

Zastępca redaktora naczelnego – redaktor Zbigniew prowadzący Zioło / Associate – managing editor:

Rada Redakcyjna / Editorial Board Tomasz Rachwał

Paweł Czapliński, Wiesława Gierańczyk, Anatol Jakobson, Wioletta Kilar, Ana María Liberali, Tadeusz Marszał, Tomasz Rachwał (wiceprzewodniczący/vice-chair), Eugeniusz Rydz, Tadeusz Stryjakiewicz, Anatoly V. Stepanov, Yolanda Carbajal Suárez, Natalia M. Syssoeva, Zdeněk Szczyrba, Anna Tobolska, Krzysztof Wiedermann, Nuri Yavan, Zbigniew Zioło (przewodniczący/chair)Recenzenci współpracujący od 2016 r. / List of reviewers from 2016

Zoltán Bartha, Bernard Bińczycki, Krzysztof Borodako, Marta Chmielewska, Paweł Czapliński, Anna Czaplińska-Kibycz, Joanna Dominiak, Liudmiła Fakaeva, Hanna Godlewska-Majkowska, Bronisław Górz, Andrea Gubik, Mihailo Hamkalo, Bartosz Jenner, Jerzy Kitowski, Arkadiusz Kołoś, Tomasz Komornicki, Joanna Kudełko, Marek Maciejewski, Zbigniew Makieła, RenéMatlovič, Małgorzata Mędrala, Beata Namyślak, Pavel Ptáček, Eugeniusz Rydz, Marcin Salamaga, Maciej Smętkowski, Piotr Stanek, Jacek Strojny, Zdeněk Szczyrba, Vladimir Szekely, Zygmunt Szymla, Przemysław Śleszyński, Katarzyna Świerczewska-Pietras, Maria Tkocz, Radosław Uliszak, Maria Urbaniec, Krzysztof Wach, Robert Włodarczyk, BernadettaRedaktor prowadzący Zawilińska, Agnieszka z Wydawnictwa Żur / Publishing House managing editor:

Redaktor językowy / Language editor: Ewa Zamorska-Przyłuska Korekta w języku angielskim / English Dorotacorrection: Śrutowska Deklaracja wersji pierwotnej / Definition of primary Agata version Ziółkowska

WersjaCzasopismo drukowana jest indeksowane jest wersją pierwotną w bazach publikacji / Journal / is The abstracted primary version and indexed of the journalin: is the printed version.

BazEkon, BazHum, CEJSH (The Central European Journal of Social Sciences and Humanities), ERIH PLUS (The European Reference Index for the Humanities and the Social Sciences), IndexCopernicus, PBN – Polska Bibliografia Naukowa / Polish Scientific Bibliography, Pedagogiczna Biblioteka Cyfrowa / Pedagogical Digital Library, POL-index WebStrona of Scienceinternetowa Core Collection czasopisma - Emerging z informacjami Sources Citationdla autorów Index i(ESCI) dostępem do pełnych tekstów archiwalnych artyku- łów w wersji elektronicznej / Journal website with information for authors and access to the full-text electronic versions of archive papers:

Kontakt z redakcją / Journalwww.prace-kgp.up.krakow.pl, contact ISSN (on-line): 2449-903X

Sekretarze Redakcji (Editorial Secretary): Wioletta Kilar, Karolina Smętkiewicz Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, p. 437 tel. (+48) 12 662 62 55, faks (+48) 12 662 62 43, e-mail: [email protected] © ISSN 2080-1653 Copyright by Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2018

Wydawca/Publisher Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie – Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Pedagogical University of Cracow – Institute of Geography, Department of Entrepreneurship and Spatial Management Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie e-mail: [email protected]; http://www.wydawnictwoup.pl

Współwydawca/Co-publisher Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Geografii Przemysłu Polish Geographical Society – Industrial Geography Commission

Druk/Printed by Zespół Poligraficzny WN UP Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653

Wprowadzenie Nasilające się powiązania gospodarcze, społeczne i kulturowe oraz zmiany relacji politycznych między krajami w istotnym stopniu wpływają na kierunki przemian i możli- wości rozwoju przestrzeni światowej i europejskiej, a także układów krajowych, regionalnych i lokalnych. Dlatego relacje rynkowe oraz zmieniająca się sytuacja polityczna wymagają stałego monitoringu, aby odpowiednio pobudzać i wykorzystywać pojawia- jące się możliwości rozwojowe. W tym zakresie ważną rolę odgrywa systematyczna obserwacja tego procesu, by skutecznie aktywizować potencjał, zwłaszcza układów krajowych, regionalnych i lokalnych. W zmieniających się uwarunkowaniach znacznie zwiększają się rola i możliwości działania władz samorządowych, które – w określo- nym stopniu – mogą wykorzystać zmieniające się uwarunkowania do generowania możliwości rozwoju działalności gospodarczej, przyciągania zewnętrznych kapitałów rozwojowych oraz wdrażania nowych rozwiązań, wynikających z postępu cywilizacyjnego. Istotne znaczenie w tym zakresie mają zasoby intelektualne i stopień wykorzystania kapitału ludzkiego i społecznego, którymi dysponują jednostki samorządu terytorialnego. Należy nadmienić, że poszczególne zjawiska mają niekiedy odmienne możli- wości kształtowania się i poziom ich rozwoju jest inny w różnych układach przestrzennych, stąd poznanie ich, obok walorów teoriopoznawczych, może mieć także znacznie aplikacyjne i służyć racjonalnemu zarządzaniu w strukturach regionalnych i lokalnych. i lokalnych.W nurcie zarysowanej problematyki znajdują się prace zawarte w niniejszym to- mie. Dotyczą one głównie wybranej problematyki kształtowania struktur regionalnych

W procesach rozwoju podstawowe znaczenie ma jakość kapitału ludzkiego, któ- ry w znacznym stopniu wynika ze zmiany pokoleniowej. Wpłynęły na to współczesne warunki życia, które wydłużyły jego trwanie i zmieniły koegzystencję pokoleń. W konsekwencji na rynku pracy uwidaczniają się dwie grupy, pokolenie starsze i młodsze. Na tym tle w pracy dokonano identyfikacji różnic pokoleniowych zasobów pracy i ich zróżnicowania przestrzennego w skali powiatów w latach 2003–2016. Wskazano na możliwości wykorzystania efektu synergicznego poprzez tworzenie zespołów mię- dzypokoleniowych i niwelowanie negatywnych skutków różnorodności pokoleniowej (H. Godlewska-Majkowska, J. Lipiec). Działalność gospodarcza dokonuje się w zmieniających się uwarunkowaniach wy- nikających z wykorzystywania reguł nasilającego się postępu cywilizacyjnego, co odnosi się także do kształtowania małych i średnich firm oraz zarządzania nimi. Na przy- kładzie województwa wielkopolskiego wskazano, że ważną rolę w tym zakresie od- grywają uwarunkowania i możliwości aktywności innowacyjnej, szczególnie w okresie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej. Za najważniejsze czynniki stymulujące aktywność innowacyjną uznano prowadzenie własnych prac badawczo-rozwojowych oraz współpracę z instytutami naukowo-badawczymi i instytucjami otoczenia biznesu 4 Wprowadzenie

(H. Mizgajska, Ł. Wściubiak). Szczególną rolę odgrywają także nowoczesne usługi biznesowe. Wywierają one znaczny wpływ na możliwości rozwoju innowacyjnych pod- miotów gospodarczych na terenie województwa zachodniopomorskiego (K. Łobacz, J. Klimek, P. Niedzielski). Współcześnie w podstawowym stopniu za rozwój gospodarczy odpowiadają innowacje i prace badawczo-rozwojowe, które wpływają na wzrost wartości produkcji przemysłowej i mogą niwelować zapóźnienia w rozwoju układów przestrzennych (A. Świadek, M. Szajt). Duże możliwości rozwoju i przemian społeczno- -gospodarczych układów lokalnych stwarzają procesy inwestycyjne. Wskazuje na to za- rysowana problematyka rozwoju infrastruktury turystycznej, rekreacyjnej, sportowej, zdrowotnej i mieszkaniowej oraz rozwój działalności podmiotów gospodarczych na obszarze gminy miejsko-wiejskiej Uniejów (K. Kulawiak, T. Rachwał, K. Smętkiewicz). Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy układów przestrzennych jest marketing terytorialny, dotyczący zwłaszcza wskazywania w układach lokalnych atrakcyjnych terenów na nowe inwestycje (N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pi- lewicz, M. Zdon-Korzeniowska). Podstawowy wpływ na kierunki i tempo procesu rozwoju gospodarki mają świa- towe centra gospodarcze. Wskazuje na to stopień odporności funkcji kontrolno-zarząd- czych na sytuację kryzysową miast Stanów Zjednoczonych. Wskazano, że w większości dominujących miast amerykańskich spadła liczba siedzib zarządów, ale jednocześnie wzrosła ich odporność na kryzys (P. Raźniak, S. Dorocki, A. Winiarczyk-Raźniak). Po- dobny mechanizm zasad zarządzania oraz zmian funkcji kontrolno-zarządczej omó- wiono w miastach europejskich. W przestrzeni europejskiej zauważono przesunięcie środka ciężkości tych funkcji w kierunku wschodnim oraz spadek znaczenia w tym zakresie ośrodków brytyjskich i niemieckich (S. Dorocki, P. Raźniak, A. Winiarczyk-Raź- niak). Zmiana sytuacji geopolitycznej wpływa na relacje między światowymi potęga- mi militarnymi oraz na kształtowanie określonej polityki obronnej. Problematyka ta została omówiona na przykładzie zmian struktur produkcyjnych krajowego przemy- słu obronnego, w nawiązaniu do przemysłu Stanów Zjednoczonych i krajów Europy Zachodniej (D. Klimek). Ważną rolę w rozwoju europejskim, krajowym i regionalnym odgrywa infrastruktura transportowa. Szczególne znaczenie przypisano transportowi kolejowemu, analizując rozwój produkcji i modernizację taboru kolejowego (S. Wojt- kiewicz, T. Bocheński). W latach transformacji gospodarczej wiele przedsiębiorstw nie miało możliwości dostosowania się do nowych warunków gospodarowania. Problematykę tę przedstawiono na przykładzie upadku Zakładów Radiowych „Diora” oraz zmian funkcji jej terenu poprzemysłowego, który przejął największy w mieście hipermarket Kaufland, a tak- że rozwijająca się nowa strefa usługowa (W. Jurkowski). W wyniku określonej polityki gospodarczej i postępu technologicznego zmienia się funkcja poszczególnych gałęzi przemysłu w rozwoju gospodarczym. Przykładem tego jest zmiana roli hutnictwa żela- za we włoskim regionie Kampania (M. Noviello). Duże możliwości w zakresie rozwoju gospodarczego kraju i układów regionalnych stwarzają powiązania międzynarodowe w zakresie wymiany handlowej. Mechanizm tego procesu zilustrowany został na przy- kładzie powiązań między Turcją a Polską (M.G. Dziwornu, T. Rachwał). W wyniku procesów rozwojowych zwiększa się znaczenie usług, szczegól- nie nowoczesnych usług informatycznych. Dla racjonalnego zarządzania działalno- ścią firm, a także w analizie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego układów

Wprowadzenie 5 przestrzennych, istotne znaczenie ma dostęp do odpowiednich informacji. Na tym tle podjęta została problematyka zintegrowanego gromadzenia i udostępniania informacji niezbędnej m.in. do planowania rozwoju przedsiębiorstw, diagnozowania i oceny kie- runków rozwoju społeczno-gospodarczego układów przestrzennych (B. Stelmach-Fita, M. Pękalska, P. Bartoszczuk). Rozwój działalności usługowej nawiązuje do potencjału społeczno-gospodarczego miast. Problematyka ta omówiona została na przykładzie miast o funkcjach ponadregionalnych. Na podstawie dokonanej klasyfikacji i wyróżnie- nia usług typowych określono prawidłowości hierarchicznego modelu lokalizacji usług na poziomie jednostek podregionalnych na terenie kraju (J. Sołtys, S. Dorocki). Ważną rolę w rozwoju aglomeracji miejskich odgrywają instytucje kulturowe określane ostatnio jako przemysł kultury. Problematyka ta przedstawiona została na przykładzie Wrocławia. Na etapie diagnostycznym w przemyśle kultury wyróżniono: działalność wydawniczą muzyczną, filmową i telewizyjną oraz sektor nowych mediów, w tym gier komputerowych (B. Namyślak). W procesie rozwoju układów lokalnych duże znaczenie odgrywa turystyka. Wska- zuje na to przegląd publikacji z zakresu turystyki i rekreacji, które ukazały się w Polsce w latach 2000–2017 i były poświęcone problematyce pracy (D. Piróg). Zachęcamy Państwa do rozwijania podjętej problematyki badawczej, aby coraz dokładniej poznawać prawidłowości kształtowania się procesów przemian społeczno- -gospodarczych i kulturowych oraz precyzyjniej wskazywać możliwości ich wykorzystania w zarządzaniu podmiotami gospodarczymi i różnej skali układami przestrzennymi, zwłaszcza regionalnymi i lokalnymi. Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653

Introduction Intensifying economic, social, cultural connections and changes in political relationships between countries significantly influence the directions of transformations and possibilities of development of the world and European space, as well as national, regional and local systems. Thus market relations and the changing political situation require constant monitoring in order to properly stimulate and utilize emerging development opportunities. In this regard, a systematic observation of the process plays a vital role. It enables the effective use of the possibility of activation of potential, in particular of national, regional and local systems. In the changing conditions the role and capacity of local authorities increases. They can, to a certain degree, make use of the situation to create possibilities for business development, attracting foreign capital, and implementing new solutions, resulting from the progress of civilisation. In this context of enavital and importance their development are the intellectual level in different resources spatial and the systems use of sometimes human and have social different capital at the disposal of the local government unit. It should be noted that individual phenom- can also have application meaning and serve rational management of regional and local growth possibilities, hence studying them, apart from theoretical and cognitive value, structures. Works included in the present volume refer to the afore-mentioned topics. They are concerned mainly with the selected issues of shaping of regional and local structures. In development process of key importance is the quality of human capital which stems from the generational change. This is influenced by modern living conditions which caused the longer life expectancy and changed the co-existence of generations. As a consequence, the labour market observes the existence of two groups – older and younger generation. On this basis, generational differences in work resources and their generationalspatial differentiation teams in order regarding to eliminate regions the for negative the years effects 2003–2016 of generational have been diversity identified. The authors indicate possibilities of using the synergic effect by creating inter-

(H. Godlewska-Majkowska, J. Lipiec). Economic activity occurs in changing conditions resulting from the possibility of using rules of intensifying civilisation progress, which also relates to the shaping and managing of small and medium companies. Based on the example of the Greater Po- land voivodeship, it was indicated that in this regard, conditions and possibilities of innovative activity, especially during the transition to the fourth industrial revolution, play an important role. Considered the most important factors stimulating innovation activity are as follows: conducting own R&D activity, co-operation with scientific and research institutions and institutions in the business environment (H. Mizgajska, Ł. Wściubiak). In this context, modern business services play a special role as well. They

Introduction 7 have a significant impact on the opportunities for the development of innovative business entities in the West Pomerania voivodeship (K. Łobacz, Ł. Klimek, P. Niedzielski). Nowadays, at a basic level, innovation and R&D influence economic development. They affect the growth of the value of industrial production and can eliminate the delays in development of spatial systems (A. Świadek, M. Szajt). Investments create major opportunities for growth and socio-economic changes of local systems. This is indicated by the issue of development of tourist, recreational, sports, health, and housing infrastruc- icture, development as well as developmentof spatial systems of business is territorial entities marketing within the concerning urban-rural especially commune the of Uniejów (K. Kulawiak, T. Rachwał, K. Smętkiewicz). An important factor in the econom- indication of local sites attractive for new investment opportunities (N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska). World Economic Centres have the primary influence on the direction and pace of development of economy. This is indicated by the level of resistance of the command and control function in the US cities. The authors indicated that in the majority of American cities, the number of headquarters has dropped, but at the same time their resistance to the crisis increased (P. Raźniak, S. Dorocki, A. Winiarczyk-Raźniak). A similar mechanism of governance and change of the command and control function was discussed in relation to European cities. In Europe, it was noticed that the gravity centre of said function was shifted in the Eastern direction. As a result, the importance of Britain and Germany in this context has decreased (S. Dorocki, P. Raźniak, A. Winiarczyk-Raźniak). Changing geopolitical situation affects the relationships between global military powers and shaping of a particular defence policy. This issue was discussed based on the example of changes in production structures of the national defence industry, in reference to the United States and Western European countries (D. Klimek). Transport infrastructure plays an important role in European, national and regional development. Of particular importance appears to be railway transport. The authors reached such a conclusion by analysing the development of production and modernisation of railway rolling stock (S. Wojtkiewicz, T. Bocheński). In the years of economic transformation numerous companies did not have the possibility to adapt to the new conditions of management. This issue was studied based on the example of the decline of “Diora” Factory and changes in the post-industrial area, which was taken over by “Kaufland”, the biggest hypermarket in town, as well as developing new service zone (W. Jurkowski). As a result of specific economic policy and technological progress, the function of individual branches of industry in economic development changes. As an example can serve the change of the role of metallurgy in Italian region of Campania (M. Noviello). Of great importance in terms of economic development of a country and regional systems is the possibility of international trade links. The mechanism of this process was illustrated using the example of ties between Turkey and Poland (M.G. Dziwornu, T. Rachwał). As a result of development, the meaning of services, IT services in particular, increases. In order to rationally manage the activities of a company, access to adequate information is vital. This is also applicable for the analysis of socio-economic development processes in spatial systems. In this context, the issue of integrated gathering and sharing information necessary, among others, for planning the development of enterprises, diagnosis and assessment of directions of development of socio-economic spatial systems (B. Stelmach-Fita, M. Pękalska, P. Bartoszczuk). Development of service 8 Introduction activities refers to the socio-economic potential of cities. This issue was discussed based on the example of cities with sub-regional functions. On the basis of the classification and recognition of common services, the correctness of the hierarchical model of locat- ing services on the sub-regional level was defined (J. Sołtys, S. Dorocki). Cultural institutions, defined lately as cultural industry, play an important role in the development of urban agglomerations. The issue was presented using the example of Wrocław. During the diagnostic phase of study, it was established that cultural industry includes: publishing, music, film, and television industry, as well as new media, including computer games (B. Namyślak). In the process of development of local systems, tourism plays a vital role. This is indicated by a review of tourism and recreation publications which appeared in Poland in 2000–2017 and were labour-related (D. Piróg). We encourage you to research further the issues undertaken in the present volume, in order to more precisely study the properties of processes of socio-economic and culturallocal character. changes, as well as to indicate the opportunities of using them in managing business entities and spatial systems of different scale, in particular those of regional Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.1

HannaSzkoła Godlewska-Majkowska Główna Handlowa, Warszawa, Polska Warsaw School of Economics, Poland

JacekSzkoła Lipiec Główna Handlowa, Warszawa, Polska Warsaw School of Economics, Poland

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy w przestrzeni regionalnej Polski

Managing Generational Diversity of Human Resources in the Polish Regional Spatial Context

Streszczenie:

Współczesne warunki życia spowodowały wydłużenie trwania życia i koegzystencję wielu pokoleń. Na rynku pracy mogą obecnie funkcjonować równocześnie tradycjonaliści oraz pokolenie Z, co stanowi wyzwanie dla zarządzających firmą oraz włodarzy jednostek samorządu terytorialnego. Dla regionu istotne jest zarówno pokolenie najmłodsze, które jest biegłe w korzystaniu z narzędzi informatycznych (gospodarka cyfrowa), jak i starsze pokolenie, które jest nośnikiem wiedzy. Wobec powyższego autorzy określili cel niniejszego artykułu jako identyfikację źródeł różnorodności pokoleniowej zasobów pracy i jej zróżnico- wania przestrzennego w Polsce, a także wskazanie tendencji przestrzennych w rozwoju różnorodności pokoleniowej w latach 2003–2016 w skali powiatów. Ponadto artykuł wskazuje kluczowe obszary zarządzania generacjami w różnych skalach (od mikroekonomicznej przez mezoekonomiczną do krajowej), pozwalające- go na uzyskanie wzmocnionego efektu synergicznego w zespołach międzypokoleniowych oraz niwelującego negatywne skutki różnorodności pokoleniowej. Z analizy trendów przestrzennych w kształtowaniu się demograficznej wymienialności pokoleń wynika, że milenialsi stanowią w skali kraju pokolenie o zmniejszają- cym się udziale w zaludnieniu w latach 2003–2016, ale to właśnie oni, wraz z nadchodzącym pokoleniem Z, będą kształtować w najbliższych latach rynek pracy, zwłaszcza w Wielkopolsce, na Pomorzu i Warmii oraz Mazurach. Jednak srebrną gospodarkę należy postrzegać jako szansę do wykorzystania przez regiony, np. poprzez rozwój opieki senioralnej. W kontekście rynku pracy kluczowe jest zrozumienie tego zagadnienia orazAbstract: stworzenie odpowiedniej komunikacji międzypokoleniowej w miejscu pracy. Current living conditions have contributed to the longer life expectancy and the co-existence of multiple generations. Today, the silent generation and generation Z can exists simultaneously on the labour market that is challenging both for managers and local governors. Both the youngest generation, who are elo- quent in using IT (digital economy), and older generation, who are the knowledge transmitter, are important for regions. According to these assumptions, the authors have defined the goal of this article as the identification of sources of generational diversity in the context of the labour demands and its spatial diversity in Poland. In addition, spatial tendencies in the development of generational diversity of local counties between and2003 diminishing and 2016 was negative provided. effects The of article generational indicates diversity. the key areas The ofspatial managing trends diversity analysis across in the different context scalesof re (microeconomic, mezzo-economic and country) that allow obtaining the synergy of intergenerational teams -

10 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec placement of generations proves that the quota of millennials in Poland diminished between 2003 and 2016. This generation with the forthcoming generation Z will shape the labour market in years to come, in particular in Greater Poland, Pomerania, and Warmia and Masuria. However the silver economy has to be perceived as the opportunity to capture by regions, e.g. by delivering senior healthcare. The adequate communication channelsSłowa kluczowe: for different generations have to be understood and offered in the labour market.

Keywords: gospodarka srebrna; pokolenie; polityka regionalna; różnorodność międzypokoleniowa; współczynnik obciążenia demograficznego Otrzymano:age dependency ratio; generation; generational diversity; regional policy; silver economy Received: 22 grudnia 2017 Zaakceptowano: 22 December 2017 Accepted: 13 lipca 2018 Sugerowana13 cytacjaJuly 2018 / Suggested citation: w przestrzeni regionalnej Polski. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Godlewska-Majkowska, H., Lipiec, J. (2018). Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy 32 , (3), 9–25. https://doi.org/10.24917/20801653.323.1

Wstęp Socjologowie od dawna zauważyli różnice pokoleniowe i potrzebę badania pokoleniowej odmienności (Eisenstadt, 1956; Eyerman, Turner, 1998). Współczesny po- stęp technologiczny wpłynął na wzrost długości przeciętnego życia i spowodował, że na rynku pracy zaczęły funkcjonować nawet cztery pokolenia (Shaw, 2013), spośród których najmłodsze to tzw. pokolenie Z (Stillman, D., Stillman, J., 2017). Tak radykalna zmiana demograficzna, kształtująca relacje na współczesnym rynku pracy, powoduje również transformację wielu aspektów współczesnego życia, od rewizji stosunków pracy w skali mikroekonomicznej po zmianę polityki regionalnej. W konsekwencji tych przeobrażeń wyzwaniem staje się umiejętne prowadzenie komunikacji międzygenera- cyjnej, motywowanie do pracy czy też uwzględnianie odmiennych systemów wartości związanych z różnymi grupami społecznymi w wielu aspektach życia (Martin, Tulgan, 2002; Parry, Urwin, 2011). Zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym, problem różnorodności pokoleniowej dotyczy szczególnie tych regionów, w których doszło do deformacji struktur demograficznych w wyniku selektywności migracji oraz długo- trwałych tendencji starzenia się ludności. Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja źródeł różnorodności pokoleniowej zasobów pracy i jej zróżnicowania przestrzennego w Polsce, a także wskazanie tendencji przestrzennych w rozwoju różnorodności pokoleniowej w latach 2003–2016 w skali powiatów. Dodatkowo artykuł ma na celu wskazać kluczowe obszary zarządzania zasobami pracy w różnych skalach, od mikroekonomicznej przez mezoekonomiczną do krajowej, by nie tylko zmniejszać negatywne skutki różnorodności pokoleniowej, ale też wzmacniać efekt synergiczny, wynikający z tworzenia zespołów międzypokoleniowych. Zasoby pracy są traktowane w sposób szerszy niż odniesienie do ludności w wieku produkcyjnym. W analizach uwzględniamy zarówno pokolenia osób starszych, re- prezentujących grupę zwykle uważaną za poprodukcyjną, jak i pokolenie urodzone po 2000 roku. Wychodzimy bowiem z założenia, że wśród osób, które ukończyły 65 lat, mogą być osoby nadal czynne zawodowo, zwłaszcza reprezentujące przedsiębiorczość rodzinną. Podobnie najstarsze osoby z pokolenia Z mogą już wspierać firmy swoich Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

11 krewnych, czy wręcz zakładać swoje pierwsze start-upy. Szczególnie w firmach rodzinnych mogą zatem tworzyć się zespoły wielopokoleniowe, wymagające identyfikacji wy- zwań związanych z ich strukturą demograficzną.

Dlaczego różnorodność pokoleniowa staje się ważnym elementem w zarządzaniu zasobami pracy

Współczesne globalne zmiany generacyjne kształtujące różne aspekty życia spo- łeczno-gospodarczego wymagają pogłębionych analiz (Edmunds, Turner, 2005). I.C. Woodward, P. Vongswasdi i E.A. More (2015) twierdzą, że współczesne badania nad generacjami są ograniczone i nie prowadzą do jednoznacznych wniosków, czyli część z nich potwierdza wpływ różnorodności pokoleniowej na życie społeczno-gospodarcze, zaś pozostałe – że taka korelacja nie występuje. O ile różnorodność w uję- ciu płci bądź rasowym jest stosunkowo dobrze rozpoznana, o tyle badania w tym zakresie nie mogą być rozstrzygające, gdyż znajdują się we wczesnym stadium badawczym (Shore i in., 2009). Należy również zauważyć, że badanie różnorodności pokoleniowej – w odróżnieniu od innego rodzaju różnorodności – jest bardzo istotne, gdyż człowiek w trakcie swojego życia przechodzi przez cykle pokoleniowe, co wy- wołuje zmiany w sposobie jego funkcjonowania (Erikson, 2012). Współcześnie zachodzące zmiany demograficzne można wytłumaczyć, odwołu- jąc się do prac amerykańskiej antropolog M. Mead. Według niej znajdujemy się obecnie w modelu prefiguratywnym zmian społeczno-kulturowych, zgodnie z którym młodzi wykorzystują nowe technologie, zmieniając świat, zaś ich rodzicie próbują za nimi nadążać, często się od nich ucząc (Mead, 1978: 25). Młodzi (głównie pokolenie Z) tworzą już nową kulturę opartą na nowych technologiach, przyczyniając się do coraz większego rozdźwięku pomiędzy nimi a rodzicami, który jeszcze bardziej się uwydatnia w stosunku do dziadków (Loges, Jung, 2001; Shelley, Thrane, Shulman, 2006; Elmore, 2010; Oh, Reeves, 2014). Nowe technologie powodują, że tradycja, wartości oraz więzi międzypokoleniowe ulegają radykalnemu przeobrażeniu. Ponad- to wpływają one na pogłębianie się różnic między pokoleniami i często prowadzą do przepaści między tymi, którzy są biegli w nowych technologiach, a tymi, którzy za nimi nie nadążają. Takie tendencje są zgodne z determinizmem technologicznym, według którego nowe technologie stają się autonomiczne (Winner, 1977), znacząco determinując ogólny postęp ludzkości (Segal, 1985). Zatem ważnym zadaniem wydaje się być wnikliwe obserwowanie zmian technologicznych, które w efekcie prowadzą do przekształcania stosunków społecznych. Transformację współczesnych stosun- ków społecznych potęgują również inne czynniki. G. Mendel zauważył, że następuje kryzys autorytetu społeczeństwa, w tym rodziny, który pojawił się w wyniku procesu globalizacji (Mendel, 2006). Według niego tak radykalne zmiany utrudniają łagodze- nie lęków atawistycznych. Omawiając zarządzanie różnorodnością pokoleniową, należy przytoczyć jeszcze jeden istotny czynnik przekładający się na dobrobyt gospodarczy, a mianowicie mobil- ność. W szczególności mobilność osób w wieku produkcyjnym jest kluczowa dla transferu wiedzy oraz innowacyjności przekładającej się na wzrost bądź spadek liczby patentów (Mansfield, 1985; Rogers, 1995; Almeida, Kogut, 1999). W wielu badaniach naukowych zwraca się uwagę na rolę, jaką w podnoszeniu innowacyjności regionu odgrywa regionalna mobilność. Relację taką zaobserwowano już dawno w Dolinie Krzemowej (Saxenian,

12 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec

1994), a potwierdziły ją późniejsze badania (Breschi, Lissoni, 2005). Jednak inni badacze zauważają, że mimo istniejących publikacji dokumentujących związek pomiędzy mobil- nością osób w wieku produkcyjnym a innowacyjnością, zarówno z perspektywy firmy, jak i regionu, wciąż brakuje badań w tym zakresie (Kaiser, Kongsted, Rønde, 2015). Ponadto twierdzą oni, że z perspektywy teoretycznej nie udowodniono jednoznacznie pozytywnej korelacji pomiędzy większą mobilnością a wyższą innowacyjnością. Polscy badacze również podejmowali próby analizy i omówienia przestrzennego zróżnicowania przemian demograficznych zachodzących w naszym kraju. S. Ku- rek (2014) analizował różne zagadnienia demograficzne (m.in. migracje, strukturę wieku ludności itp.), wykorzystując typologię Webba dla powiatów oraz typologię struktury wieku ludności metodą typografów. Wykazał istnienie dużej polaryzacji przestrzennej procesów demograficznych pomiędzy obszarami metropolitalnymi a peryferyjnymi, polegającej na koncentracji ludności w metropoliach, przemieszczaniu się jej do obszarów otaczających miasta oraz wyludnianiu się obszarów peryferyjnych. Z kolei P. Śleszyński (2016), badając uwarunkowania demograficzno- -migracyjne, wykazał kształtowanie się hierarchii miast z perspektywy powiązań migracyjnych. Ponadto z jego prognoz wynika, że populacja miast zmniejsza się, zwłaszcza tych średniej wielkości. Badacz twierdzi, że w perspektywie 2050 roku spadek ten wyniesie nawet 40–50%, co według niego może być częściowo kom- pensowane imigracją zagraniczną. P. Eberhardt (2014) potwierdza możliwość pozytywnego wpływu imigracji zagranicznej na zahamowanie negatywnych trendów demograficznych. Uważa także, że problematyka depopulacji oraz procesy starzenia się ludności powinny być rozpatrywane w kontekście międzynarodowym –w szczególności unijnym – gdyż granice pomiędzy krajami członkowskimi się za- tarły, przyczyniając się do swobodnego przepływu ludności pomiędzy krajami człon- kowskimi. Jednak polityka migracyjna będzie musiała być korygowana na szczeblu lokalnym, bowiem z jednej strony nastąpi imigracja młodej ludności, wymagająca prowadzenia odpowiedniej polityki prorodzinnej, a z drugiej będzie zwiększał się odsetek ludności starszej, wymagający zmiany polityki socjalnej. Inna badaczka – E. Kryńska – omówiła obecne oraz przyszłe zmiany demograficzne zachodzące w Pol- sce, wskazując ich wpływ na rynek pracy (Kryńska, 2010). Według niej zmiany te wpłyną na zmienność: (1) poziomu oraz rozwoju liczebności zasobów pracy, (2) relacji pomiędzy zbiorowością osób w wieku produkcyjnym, przed- i poprodukcyjnym oraz (3) procesu starzenia się ludności pracującej. Badaczka konkluduje, że zmiany te będą negatywnie oddziaływać na gospodarkę i finanse publiczne kraju. W związku z powyższym autorzy niniejszej publikacji zakładają kluczową rolę de- terminizmu technologicznego w kształtowaniu relacji społecznych i podejmują próbę analizy tych zmian w społeczeństwie polskim na poziomie regionalnym. Wnioski z takiej analizy mogłyby posłużyć do kształtowania polityki regionalnej. Zdaniem autorów zarządzający regionami powinni mieć wizję polityki społeczno-gospodarczej uwzględ- niającej harmonijne funkcjonowanie dwóch i więcej pokoleń, których sposoby zachowania kształtowane są przez determinizm technologiczny. Młodsze pokolenia, które są biegłe w korzystaniu ze współczesnych technologii, powinny być przyciągane do regio- nów, jako siła napędowa dla lokalnej gospodarki. Jednak starsze pokolenie nie powinno być traktowane jako obciążenie społeczne, ale cenny zasób, którego doświadczenie można i wręcz należy wykorzystać dla regionalnego rozwoju. W przeciwnym razie region może być narażony na ryzyko konfliktów międzypokoleniowych i w konsekwencji Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

13 migracji młodego pokolenia do innych, bardziej otwartych na nową gospodarkę regio- nów. Ponadto prowadzenie analizy demograficznej w ujęciu współistnienia wielu po- koleń jest istotne dla regionalnego kształtowania rynku pracy, służby zdrowia i innych sfer życia człowieka.

Charakterystyka oraz istota różnorodności pokoleniowej Koncepcję pokolenia można odnaleźć już w starożytności (Joshi, Dencker, Franz, 2011), zaś współcześnie tematykę tę podjął K. Mannheim (1952). Autor ten omawiał pokolenia z perspektywy mechanizmu zmian społecznych. Klasyfikacja, której głównym wy- znacznikiem jest przedział wiekowy, wyjaśnia wartości i zachowania jednostekage-cohort (Lyons, Kuron, 2014). Z tego też względu przyjmuje się współcześnie, że granice określone- go pokolenia wyznaczane są poprzez dwa kryteria: przedział wiekowy ( ) oraz wydarzenia o kształcie historyczno-społecznym. Ponadto zauważa się, że pokolenia kształtują tzw. pamięć społeczną poprzez dzielenie wspólnych wartości (Erikson, 2012), zachowań i doświadczeń (Halbwachs, 1950). Wielu badaczy twierdzi, że właśnie te cechy powinny stanowić główny wyróżnik przedziału międzypokoleniowego (Kelan, 2014). Koncepcje ujmowania pokoleń są zatem różne i trudno jest wskazać jednoznacznie kryterium przedziału wiekowego, które klasyfikowałoby osoby urodzone pomiędzy latami granicznymi tego przedziału do określonego pokolenia, gdyż generację może kształtować również perspektywa wydarzeń historycznych (Reither, Hauser, Yang, 2009). Brak jednoznaczności odnośnie do cech kwalifikujących pokolenie (w szczegól- ności innych niż wiek) ogranicza oraz znacząco utrudnia prowadzenie badań z tej tema- tyki (Giancola, 2006; Dencker, Joshi, Martocchio, 2008). Pomimo istnienia tych niezgodności klasyfikacyjnych, W. Strauss i N. Howe zaproponowali definicję pokolenia w oparciu o przedział wiekowy, która została powszechnie zaakceptowana przez badaczy. Według nich pokolenie to „grupa-kohorta, której szerokość wyznaczona jest przez rozpiętość fazy życia i której granice wyznacza oso- bowość” (Strauss, Howe, 1991). Osobowość rozumieją oni jako poczucie przynależno- ści danej jednostki do grupy, będące efektem procesu dojrzewania, przejawiające się podobnym sposobem zachowania i posiadaniem tych samych przekonań oraz spowodowane wystąpieniem podobnych uwarunkowań historycznych. W. Strauss i N. Howe zaproponowali, aby przedział wiekowy dla pokolenia wynosił 20 lat (1991). To właśnie on oraz wspólne doświadczenia stanowią dzisiaj dominujące kryterium badawcze (Costanza, Badger, Fraser, 2012). Uznaje się, że generacyjny po- dział społeczeństwa może ułatwiać analizę zachowań konsumenckich (Noble, Haytko, Phillips, 2009), wybory związane z miejscem pracy (Zemke, Raines, Filipczak, 2000), cyfrowe obywatelstwo (Shelley, Thrane, Shulman, Lang, Beisser, Larson, Mutiti, 2004), zaangażowanie i preferencje polityczne (Miller, Shanks, 1996; Wilhelm, 2000; Shelley, Thrane, Shulman, 2015) i kulturowe (Murphy, Gordon, Anderson, 2004) czy praktyki religijne (Maliepaard, Lubbers, Gijsberts, 2010). Powszechne przyjęcie tej definicji oraz propozycjisilent przedziału generation wiekowego dla generacji spowodowało, że w literaturze zaczęto nadawaćbaby boomers specyficzne nazwy dla określonychbaby pokoleń: bust tradycjonaliści (pokolenie mil- czące, , pokolenie dojrzałe, weterani) – urodzeni w latach 1925–1944; –1945–1964; pokolenie X ( ) – 1965–1979; pokolenie Y (milenialsi, Net Gen, Nexter, Generation Me, Digital Natives) –1980–2000 i pokolenie Z – urodzeni po 2000 roku.

14 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec

Tradycjonaliści to pokolenie kształtowane przez wielki kryzys oraz II wojnę świa- tową, stąd najważniejszą dla niego wartością było bezpieczeństwo, zarówno życia zawodowego, jak i życia samego w sobie. Pokolenie to szanuje pracę zawodową oraz przestrzega zasad moralnych. W kontekście technologicznym okres tradycjonalistów naznaczony zostaje przez przekształcenie Computing Tabulating Recording Corpora- tion w International Business Machines Corporation (IBM) w 1924 roku oraz stworzenie pierwszego komputera ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Computer – Elektroniczny,baby Numerycznyboomers Integrator i Komputer) na Uniwersytecie Pensylwanii, który był w stanie rozwiązywać złożone problemy numeryczne. Z kolei to pokolenie powojenne, które wchodziło na polski rynek pracy w gospodarce planowanej centralnie, a następnie musiało skonfrontować się z gospodarką rynkową. Cechuje je zaangażowanie w pracę, którą preferuje wykonywać na zasadzie współpracy, a nie rywalizacji. Istotną wartość dla tego pokolenia stanowi lojalność. Generacja ta doświadczyła epokirównież pokolenia rewolucji baby technologicznej. boomers Dla części osób, która była w stanie się dostosować, stworzyła nowe możliwości, zaś pozostałą część wyeliminowała z rynku pracy. Koniec wyznaczyło wyprodukowanie pierwszego minikompu- tera z serii PDP przez firmę Digital Equipment Corporation w 1963 roku. Dla pokolenia X najważniejsza była stabilizacja życia zawodowego oraz rodzin- nego. Pokolenie to rozpoczynało pracę zawodową w trudnych czasach transformacji gospodarczej, którą charakteryzowała wysoka stopa inflacji oraz bezrobocia. Z tego też względu jego przedstawiciele cenią stabilizację zawodową, co czyni z nich sumiennych pracowników, wykazujących się wysokim stopniem współpracy, a jednocześnie dbają o rodzinę. Pokolenie X doświadczyło pojawienia się na rynku pierwszych komputerów personalnych powszechnego użytku, czyli ATARI 400 i 600, Sinclair ZX80, Commodore oraz IBM PC. Pokolenie milenialsów pojawiło się w momencie stworzenia oraz rozwijania internetu przez National Science Foundation. W okresie tym nastąpił również dynamiczny rozwój komputerów personalnych, którymi zainteresowanie wzrosło po napisaniu pierwszego arkusza kalkulacyjnego VisiCalc przez D. Bricklina (często nazywanego oj- cem arkuszy kalkulacyjnych) i B. Franstona. Polscy milenialsi stanowią pokolenie wyżu demograficznego, które było już wychowywane w warunkach gospodarki rynkowej. Charakteryzuje ich biegłość komputerowa oraz internetowa, połączona z otwartością na świat. Cenią oni swobodę przemieszczania się i wolność polityczną, co przejawia się m.in. w niskim udziale w wyborach. W przeciwieństwie do poprzednich pokoleń dużą wagę przywiązują do realizacji swoich potrzeb, a zatem mogą być mniej lojalni w pracy, która nie spełnia ich oczekiwań. Natomiast jeśli się zaangażują w pracę, to przejawiają dużą dozę kreatywności. Pokolenie Z to jednostkidigital non natives stop podłączone do sieci, które dopiero zaczynają pojawiać się na rynku pracy. Utożsamiają oni niemalże świat1 realny z wirtualnym (M. Prensky nazywa tę grupę – „cyfrowi tubylcy” ), dlatego odcięcie ich od sieci powoduje alienację. Pokolenie to jest dobrze wykształcone. Znając języki obce, jest skłonne podejmować pracę nawet poza granicami kraju. Obca jest im stabilność w pracy, a kluczowe staje się samodoskonalenie oraz praca w grupie.

Don’t Bother Me Mom – I’m Learning! 1 M. Prensky (2006). Saint Paul: Paragon House. Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

Mimo że nazewnictwo opisanych pokoleń oraz przedział wiekowy powszechnie funkcjonują w literaturze, to nie są one ostatecznie rozstrzygnięte (Smola, Sutton, 2002) i należy je bardziej uznawać za wskazówkę niż za sztywną granicę (Lancaster, Stillman, 2003). Ponadto przedział wiekowycuspers dla klasyfikacji pokoleń należy traktować płynnie, gdyż osoby urodzone w latach granicznych tych przedziałów mogą zostać zakwalifiko- wane do grupy sąsiedniej (tzw. – zob. Lancaster, Stillman, 2002). Przykładowo osoba, która urodziła się w 1978 roku, może bardziej wykazywać cechy pokolenia Y niż X. Zaletą tych osób jest to, że ich doświadczenia i pamięć społeczna umożliwiły lepsze rozumienie obu pokoleń i łatwiejsze niwelowanie konfliktów międzypokoleniowych. W tym miejscu należałoby powrócić do definicji pokolenia W. Straussa i N. Ho- we’a (1991), w której pojawia się słowo „osobowość”. Według nich kształtuje ona zachowania czy przekonania, które są warunkowane historycznie oraz zdeterminowane przez wartości współdzielone przez określone grupy ludzi. Zatem poza powszechnie przyjętym dwudziestoletnim przedziałem wiekowym pokoleń i ich nazewnictwem można spotkać w literaturze inne grupy pokoleniowe, uwarunkowane specyficznymi zdarzeniami historycznymi, np. pokolenie 9/11 w USA naznaczone przez ataki terro- rystyczne z 11 września 2001 roku, pokolenie komunistyczne formowane w dawnych krajach socjalistycznych czy pokolenie JP2 (Szawiel, 2008). Oznacza to, że pojawiają się inne propozycje kwalifikujące pokolenia, jak np. kontekst historyczno-społeczny, który może być dodatkowo powiązany z poziomem edukacji (Woodward, Vongswasdi, More, 2015), czasem wejścia na rynek pracy (Joshi, Dencker, Franz, Martocchio, 2010) czy ge- nealogią (Joshi, Dencker, Franz, 2011). Warto podkreślić, że to ostatnie kryterium jest szczególnie istotne w gospodarkach bazujących na firmach rodzinnych. S. Kurek dokonał analizy zróżnicowania przestrzennego struktury wieku ludności za pomocą metody typografów (Długosz, 1996). Wynika z niej, że w Polsce w okresie poddanym analizie najliczniej reprezentowany jest typ A (wiek przedprodukcyjny oraz młodszy produkcyjny) w województwach podkarpackim, małopolskim, wielkopolskim oraz pomorskim. Badacz ten zaobserwował również występowanie tego typu demo- wgraficznego skali lokalnej. w strefach podmiejskich dużych i średnich miastach. Ujęcie to nie obejmo- wało jednak pokoleń, a grupy wiekowe. Nie uwzględniało także dynamiki tego zjawiska

Podsumowując, każde pokolenie kształtowane jest przez specyficzne warunki gospodarcze, społeczne oraz historyczne, w którym funkcjonuje. Wyróżnikiem pokolenia mogą być poglądy, wartości, wzorce konsumpcyjne czy etyka pracy, które dodatkowo utrudniają klasyfikację pokoleń. Jednak identyfikacja oraz analiza grup pokoleniowych powinna stanowić istotny element kształtowania gospodarki danego kraju, a nawet regionu. Większość badań różnorodności pokoleniowej koncentruje się na krajach zachodnich (Parry, Urwin, 2011), dlatego w niniejszym artykule podjęto próbę analizy różnorodności pokoleniowej w Polsce jako przykładowym kraju Europy Środkowo- -Wschodniej, której gospodarka była planowana centralnie i przez to determinowała określone zachowania społeczne wynikające z kształtowania właściwych dla niej war- tości. Ponadto, w celu analizydigital pokoleń economy na poziomie regionalnym, wykorzystano wskaź- nik obciążenia demograficznego, abysilver lepiej economy zobrazować regiony, w których dominuje gospodarka cyfrowa ( ), oraz regiony, które rozwijają się w oparciu o tzw. tzw. gospodarkę srebrną ( ). Analiza grup pokoleniowych przez włodarzy regionów pozwoli na efektywniejsze pozyskiwanie funduszy oraz na osiąga- nie przez przedsiębiorstwa regionalnych przewag konkurencyjnych.

16 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec

Różnorodność pokoleniowa zasobów pracy – podstawy metodyczne baby boomers Różnorodność pokoleniowa została opisana w literaturze i powszechnie przyjmuje się podział na tradycjonalistów, , pokolenie X, pokolenie milenialsów oraz pokolenie Z. Jednak należy pamiętać, że w ramach przedziałów wiekowych dla tych grup pojawiają się odchylenia i podziały należy traktować raczej jako zakresy referencyjne niż definitywne rozgraniczenie ((Ng, Schweitzer, Lyons, 2010). Ponadto na cha- rakterystykę różnorodności pokoleniowej może mieć wpływ ustrój społeczno-polityczno-gospodarczy danego kraju (Lyons, Kuron, 2014). Na potrzeby niniejszej publikacji podziału na grupy pokoleniowe dokonano, uwzględniając specyfikę sektora technologii informacyjno-komunikacyjnych. Dlatego ostatecznie przyjęto do analizy pokolenia tra- dycjonalistów, milenialsów oraz pokolenie Z, które w najwyższym stopniu przyczyniają się współcześnie do kształtowania różnorodności pokoleniowej. Dokonano przy tym następującego– grupowania danych, na potrzeby identyfikacji liczebności poszczegól- nych pokoleń: –pokolenie tradycjonalistów – urodzeni w latach 1925–1944; dla tej grupy w analizach przyjęto dane dla osób w wieku co najmniej 65 lat w 2003 i 2016 roku (roz- – wiązanie to powoduje niepełną porównywalność danych, ale wynika to z braku danych w podziale na grupy dla ludności powyżej 65 roku życia), –– pokolenie Y (milenialsów) – urodzeni w latach 1980–2000; do badania wzięto pod uwagę osoby w wieku 5–25 lat w 2003 roku i 16–34 lat w 2016 roku, –pokolenie Z – urodzeni po 2000 roku; osoby w wieku 0–2 lata w 2003 roku i 0–15 w 2016 roku. Analizom poddano przestrzenne zróżnicowanie udziałów poszczególnych pokoleń w strukturze demograficznej, przyjmując podział na klasy o rozpiętości 5%, dzięki czemu można prześledzić zmiany udziału danego pokolenia w polskiej przestrzeni w podziale według powiatów w 2003 i 2016 roku.

Zróżnicowanie pokoleniowe polskich regionów – analiza porównawcza dla 2003 i 2016 roku Na sytuację demograficzną w badanym okresie duży wpływ wywarły kolejne słab- nące echa wyżu demograficznego, który wystąpił po zakończeniu II wojny światowej, osiągając swój szczyt w 1960 roku, co było związane ze zmianą prawa regulującego dopuszczalność aborcji. Prowadziło to do powolnego starzenia się ludności, aczkolwiek na znacznie mniejszą skalę niż w innych krajach Europy. Od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku mamy w Polsce do czynienia z dużymi ruchami wę- drówkowymi ludności do krajów UE, szczególnie Wielkiej Brytanii i Republiki Federal- nej Niemiec, co przyspiesza proces starzenia się ludności, mimo napływu migrantów z Ukrainy, Białorusi i Rosji. Temu kierunkowi zmian demograficznych sprzyjały także zmiany na rynku pracy, pro- wadzące do niskiej stabilności ekonomicznej rodzin w latach 2003–2016, co miało wpływ na model rodziny, dzietność kobiet i wiek matek-pierworódek (Kotowska, Magda, 2017). Dlatego pokolenie tradycjonalistów zaczęło stanowić liczną grupę w regionach o najsilniejszym odpływie ludności, czyli dość licznych powiatach (48) położonych głównie na wschodzie Polski, w województwach podlaskim, lubelskim, świętokrzyskim, Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

Ryc. 1. 17

Udział pokolenia tradycjonalistów w strukturze ludności w 2003 i 2016 roku według powiatów – po- równanie 2003 rok

2016 rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

18Ryc. 2. Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec

Udział pokolenia milenialsów w strukturze ludności w 2003 i 2016 roku według powiatów – po- równanie 2003 rok

2016 rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

Ryc. 3. 19

Udział pokolenia Z w strukturze ludności w 2016 roku według powiatów

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS osiągając udziały w granicach 15–20%, a w powiecie hajnowskim nawet nieznacznie przekraczając 1/5 populacji (por. ryc. 1). W 2016 roku znacznie więcej powiatów (239) osiągnęło co najmniej 1/6 udziału pokolenia tradycjonalistów w ogóle ludności, co uwidacznia znaczne rozprzestrzenianie się obszarów zamieszkałych przez starsze roczniki ludności, urodzone w okresie poprzedzającym koniec II wojny światowej. Kolejne analizowane przez nas pokolenie to pokolenie milenialsów, czyli osób urodzonych między 1980 a 2000 rokiem. Roczniki te stanowią grupę osób urodzonych przez liczne matki wyżu powojennego, co powoduje, że są one dość liczne na początku okresu naszej analizy, dopóki nie wzmocniły się zachowania związane z drugim przejściem demograficznym, wzmocnio- ne przez selektywność migracji po wejściu Polski do UE. Dlatego pokolenie milenialsów w 2003 roku stanowiło znaczny odsetek w licznych powiatach odmłodzonych w wyniku powojennych ruchów migracyjnych (zachodnia Polska, szczególnie Pomorze). Udział milenialsów sięgał nawet 35–40% ogółu ludności (42 powiaty), szczególnie na Pojezierzu Kaszubskim. Jednak w 2016 roku widoczne jest zmniejszenie się odsetka milenialsów w ogóle społeczności lokalnych w wielu rejonach. Nie odnotowano już tak rekordowo wysokich udziałów milenialsów w strukturze ludności, a dysproporcje pod tym względem wyraź- nie się zmniejszyły (por. ryc. 2). Kolejne pokolenie (pokolenie Z) jest jeszcze mniej liczne, gdyż stanowi efekt kolej- nego, jeszcze słabszego echa powojennego wyżu demograficznego. Urodzeni po 2000

20 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec roku stanowili nieznaczną część polskich społeczności lokalnych w 2003 roku. We wszystkich powiatach udział ten nie przekroczył 5%. Pod wpływem pojawiania się po 2000 roku kolejnych roczników udział tego pokolenia w strukturze demograficznej wzrósł w 2016 roku w wielu powiatach. Ilustrację tego zjawiska stanowi ryc. 3. Od 1/6 do 1/5 społeczności stanowią oni w rejonach notujących w przeszłości wysokie poziomy stopy urodzeń, dzięki czemu odzywa się tam znowu, choć zmniej- szone, echo wyżu demograficznego (Pojezierze Kaszubskie). Nowym zjawiskiem jest natomiast podwyższona dzietność wokół niektórych polskich dużych miast, co wiąże się z rozwojem stref podmiejskich. Przestają one być tylko strefą dojazdów do pracy, ale też zaczynają być miejscem zamieszkania dla młodych rodzin. Taką interpretację można przypisać powiatom: poznańskiemu, piaseczyńskiemu położonemu w strefie podmiejskiej Warszawy czy powiatom okalającym Trójmiasto (gdański, kartuski, wej- herowski).

Wyzwania zarządcze w regionach zróżnicowanych pokoleniowo a kreowanie atrakcyjności inwestycyjnej regionów Wielkim wyzwaniem zarządczym dla jednostek samorządu terytorialnego szczebla regionalnego i lokalnego może stać się różnorodność pokoleniowa, która polega zwłasz- cza na istnieniu w danym regionie/rejonie licznych roczników reprezentujących skraj- ne grupy wiekowe. Przyjmując, że taka sytuacja występuje, jeśli jednocześnie mamy do czynienia z gospodarką milenialsów i dzieci oraz srebrną gospodarką, to rejony o ponad 1/5 udziału zarówno pokolenia Z, jak i tradycjonalistów stanowią największe wyzwanie. W badanym okresie takiej sytuacji nie zanotowano w obu okresach badawczych, ani w skali województw, ani w skali powiatów. Przyczyną tego stanu rzeczy jest postępujące starzenie się ludności, co obrazują pogarszające się systematycznie wskaź- niki obciążenia demograficznego (por. ryc. 4). Obecnie prowadzony program rządowy „Rodzina 500+” może zmienić decyzje do- tyczące posiadania potomstwa. Jednak warunek, że pomocy udziela się rodzinom już posiadającym potomstwo, może silnie ograniczyć skuteczność tego rozwiązania na obszarach, w których procesy wymienialności pokoleń są najbardziej zachwiane. Wymienialność pokoleń jest więc zjawiskiem systematycznie słabnącym. Przecięt- nie trzech dziadków przypada na dwóch wnuczków w coraz liczniejszych rejonach Pol- ski, szczególnie na południowym Podlasiu (powiaty hajnowski, bielski), Lubelszczyźnie (powiat krasnostawski), Kielecczyźnie (ostrowiecki, skarżyski, kazimierski, Kielce), a także w miastach będących stolicami regionów lub centrami regionalnymi/subregio- nalnymi (Łódź, Gdynia, Koszalin, Bydgoszcz, Opole) oraz w pojedynczych mniejszych ośrodkach przemysłowych, transportowych lub usługowych (Świnoujście, Częstocho- wa). Postępujące starzenie się ludności jest zagrożeniem dla rozwoju gospodarczego. Dlatego należy podkreślić, że wzrost aktywności i społecznej integracji osób starszych nie jest istotny jedynie dla tej grupy, ale przekłada się na możliwości rozwoju społeczności lokalnych (Golinowska, 2012: 76–85). Z drugiej strony stwarza możliwość rozwoju srebrnej gospodarki, szczególnie w dużych miastach, np. w Łodzi (więcej na temat srebrnej gospodarki: Zimnoch, 2013). Rozwój srebrnej gospodarki opiera się na takich fundamentach, jak wydłużenie aktywności zawodowej seniorów, przy jednoczesnym utrzymaniu ich samodzielności. Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

Ryc. 4. 21

Wskaźnik obciążenia demograficznego w polskich powiatach w 2003 i 2016 roku 2003 rok

2016 rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

22 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec

Ważne jest także zagospodarowanie ich wolnego czasu, utrzymywanie dobrej kondycji fizycznej i psychicznej oraz dostrzeżenie w seniorach atrakcyjnej grupy docelowej dla sektora usług finansowych (Szukalski, 2012: 8).

Wnioski Największym współczesnym zagrożeniem ekonomicznym jest postępujące starzenie się społeczeństw. Jakość współczesnego życia jest na tyle wysoka, że na rynku pracy zaczęły funkcjonować równocześnie nawet cztery pokolenia. Powoduje to, że polityka finansowo-gospodarcza państw/regionów/powiatów/gmin musi być proaktywna w kwestii aktywizacji zawodowej, gdyż w przeciwnym razie może przyczynić się do globalnego kryzysu spowodowanego nadmiernym obciążeniem budżetów państwo- wych na rzecz osób starszych. Istotnym wyzwaniem dla rządzących staje się zatem umiejętność aktywizowania zawodowego różnych grup pokoleniowych w taki sposób, aby współpracowały ze sobą w sposób harmonijny i możliwie najbardziej efektywny. Poszukiwanie skutecznych sposobów na promowanie aktywności i zdrowia osób starszych oraz wzmacnianie solidarności międzypokoleniowej nabiera kluczowego charak teru. Należy przy tym brać pod uwagę warunki (technologie), w jakich różne pokolenia egzystowały. Z pewnością w gospodarce cyfrowej kluczową rolę będą odgrywać milenialsi i pokolenie Z, jednak wiedza oraz doświadczenie zgromadzone przez pokolenie, które wyszło z rynku pracy, mogą – i zdaniem autorów powinny – być wykorzystane do podnoszenia innowacyjności regionów. Zarządzanie różnorodnością pokoleniową powinno uwzględniać zgodną współ- pracę wszystkich grup, które uczą się wzajemnie, o czym już dawno temu wspominała M. Mead: „jedynie opierając się na młodych, starsze pokolenie może uzyskać dostęp do nowej wiedzy doświadczalnej, bez której nie sposób układać żadnych sensownych planów” (Mead, 1978: 143). Zatem starsze pokolenie może aktywnie przyczyniać się do wykorzystywania nabytej wiedzy na rzecz podnoszenia innowacyjności regionów. Zda- niem autorów, do podnoszenia innowacyjności regionów najbardziej przyczyniać się powinno przenikanie wiedzy i doświadczenia pomiędzy różnymi pokoleniami (przede wszystkim od pokolenia starszego do młodszego). Przez polskie małe ojczyzny przechodzą zmiany demograficzne, stosownie do kolejnych odsłon echa powojennego wyżu demograficznego. Na to nakładają się skutki selektywności migracji. Rozszerza się gospodarka srebrna, w związku ze starzeniem się ludności i selektywnym charakterem ruchów migracyjnych na wschodzie Polski. Towa- rzyszy temu silne zahamowanie wymienialności pokoleń. Milenialsi stanowią w skali kraju pokolenie o zmniejszającym się udziale w zaludnieniu w latach 2003–2016. Ale to właśnie to pokolenie, wraz z nadchodzącym pokoleniem Z, będzie kształtować w najbliższych latach rynek pracy, zwłaszcza w Wielko- polsce, na Pomorzu i Warmii i Mazurach, zważywszy na charakter trendów przestrzennych w kształtowaniu się wymienialności pokoleń. Współcześnie dużym zagrożeniem dla rozwoju gospodarek, w szczególności cyfrowych, stanowi postępujące starzenie się społeczeństw. Jednak tendencja ta przyczyniła się do powstania tzw. srebrnej gospodarki, która może nieść za sobą wiele korzyści, jak np. rozwój opieki dla seniorów. Zatem z perspektywy zarządzania regionem istotne jest analizowanie trendów demograficznych oraz ich wpływu na gospodarkę regionu, a w szczególności tendencji demograficznych dotyczących pokoleń milenialsów i Z oraz osób w wieku poprodukcyjnym. Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

Zmiany w zarządzaniu zasobami pracy powinny bazować na jak najszerszym wprowadzaniu metod służących zarządzaniu różnorodnością pokoleniową, szczegól- nie w odniesieniu do stosowania nowoczesnych technologii oraz ułatwiania komunikacji międzypokoleniowej w miejscu pracy. Zarządzanie różnorodnością pokoleniową stanowi również duże wyzwanie w kon- tekście politycznym, gdyż to głównie osoby starsze głosują w wyborach, a zatem partie mogą prowadzić agitacje wśród tej grupy osób, wiedząc, że działanie takie przełoży się na wynik wyborczy. Jednak takie działania prowadzą w konsekwencji do nadmiernego obciążenia finansowego regionów, ograniczając tym samym działania nakierunkowane na rozwój młodych. W dłuższej perspektywie prowadzić to może do drenażu młodych Literaturai w konsekwencji upadku regionu. References

networks. Management Science 45 Almeida, P., Kogut, B. (1999). Localization of knowledge and the mobility of engineers in regional spillovers revisited. Annals of Economics, (7), 905–917. and Statistic 79 Breschi, S., Lissoni, F. (2005). Cross-firm inventors and social networks: localized knowledge Journal of Business and Psychology 27, (80), 189–209. Costanza, D., Badger, J., Fraser, R. (2012). Generational differences in work-related attitudes: A meta-analysis. , (4), 375–394.Human Resource Management Dencker,Review J.C., 18Joshi, A., Martocchio, J.J. (2008). Towards a theoretical framework linking generational memories toworkplace attitudes and behaviors. Przegląd Geograficzny, (3),68 180–187. Długosz, Z. (1996). Zróżnicowanie struktury wieku na świecie aRoczniki metody Naukjej klasyfikacji. Społecznych 6 , (1‒2), 151‒165. Eberhardt, P. (2014). Fazy rozwoju demograficznego Polski. , The(2), 135–160.British Journal of Sociology 56 Edmunds, J., Turner, B.S.From (2005). Generation Global generations: to Generation social change in the twentieth century. Generation , iY: (4), Our 559–577. last chance to save their future Eisenstadt, S.N. (1956). . Glencoe: Free Press. Elmore, T. (2010). Dopełniony cykl . Norcross: Gardener Publishing. European Journal of Social Erikson,Theory E.H. 1(2012). życia. Gliwice: Helion. Eyerman, R., Turner, B.S. (1998). Outline of a theory of generations. Human Resource Planning 29 , (1), 91–106. Giancola, F. (2006). The generation gap: More myth than reality? , (4), 32–37. Golinowska, S. (2012). SrebrnaLa mémoire gospodarka collective i miejsce w niej sektora zdrowotnego. Koncepcja i regionalne przykłady zastosowania. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie,Research 1(2011). in Organizational Halbwachs,Behavior M. (1950).31 , Paris: Albin Michel. Joshi, A., Dencker, J.C., Franz, G. (2011). Generations in organizations. ganizations., (1),Academy 177–205. of Management Review 35 Joshi, A., Dencker, J.C., Franz, G., Martocchio, J.J. (2010). Unpacking generational identities in or- Journal of Economic Behavior& Organization ,110 (3), 392–414. Kaiser, U., Kongsted, H.C., Rønde, T. (2015). Does the mobility of R&D labor increase innovation? Sociology Compass ,8 , 91–105. Kelan, E.K. (2014). Organising Generations – What Can Sociology Offer to the Understanding of Generations at Work?Starzenie się ludności, rynek, (1), pracy 20–30. i finanse publiczne w Polsce Kotowska, I.E., Magda, I. (2017). Polityka rodzinna i podaż pracy w Polsce. W: P. Lewandowski, J. Rutkowski (red.). . Warszawa: Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce.

24 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec Rządowa Rada Ludnościowa. Biuletyn 55 Kryńska, E. (2010). Wpływ zmian demograficznych na rynek pracy – aspekty gospodarcze. Ludność,, , 29–37. mieszkalnictwo, usługi – w 70. rocznicę urodzin Kurek,Profesora S. (2014).Przestrzenne Jerzego Dzieciuchowicza. zróżnicowanie Population, przemian Housing, demograficznych Services – 70th w Polsce Anniversary w latach of Professor2002‒2011. Jerzy W: Dzieciuchowicz E. Klima (red.). When generations collide. Who they are. Why they clash. How to solve the generational puzzle at. Łódź:work Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Lancaster, L., Stillman, D. (2002). When generations collide . New York: HarperCollins Publishers. Lancaster,Communication L.C., Stillman, Research D. (2003).28 . New York: Harper-Collins Publisher. Loges, W.E., Jung, J.-Y. (2001). Exploring the digital divide: Internet connectedness and age. , (4), 536–562.Journal of Organizational Behavior 35 Lyons, S., Kuron, L. (2014). Generational differences in the workplace: A review of the evidence and directions for future research. , (1), 139–157. Maliepaard,Ethnic andM., Lubbers, Racial Studies M., Gijsberts,33 M. (2010). Generational differences in ethnic and religious attachment and theirThe interrelation. Sociological A Problem study among of Generations. Muslim minorities Essays on in the Netherlands. Sociology of Knowledge , (3), 451–472. Mannheim, K. (1952). The Journal of Industrial Economics. London: RKP.34 Mansfield, E. (1985). How rapidlyManaging does the new generational industrial mix technology leak out. Kultura, i (2),tożsamość: 217–213. studium dystansu międzypokoleniowego Martin, C.A., Tulgan, B. (2002). . Amherst: HRD Press. Mead, M. (1978). Une histoire de l’autorité . Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.The New American Voter Mendel, G. (2006). . Paris: La Découverte. Miller, W.E., Shanks, J.M. (1996). . Cambridge: Harvard UniversityJournal Press. of Murphy,Applied E.F., ManagementGordon, J.D., Anderson,and Entrepreneurship T.L. (2004). Cross-cultural,9 cross-cultural age and cross-cultural generational differences in values between the United States and Japan. the millennial generation. Journal of Business, (3),and 21–47.Psychology 24 Ng, E.S.W., Schweitzer, L., Lyons, S.T. (2010). New generation, great expectations: A field study of Journal of Business Research 62 , (2), 281–292. Noble, S.M., Haytko, D.L., Phillips, J. (2009). What drives college-age Generation Y consumers? , (6), 617–628. Handbook of Research on Educational Co- Oh, E.,mmunications Reeves, T.C. (2014). and Technology Generational Differences and the Integration of Technology. W: J.M. Spec- tor, M.D. Merrill, J. Elen, M.J. Bishop (red.). dence. International Journal of. ManagementNew York: Springer, Reviews 819–828.13 Parry, E., Urwin, P. (2011). Generational differences in work values: A review of theory and evi- Social Science, (1), & 79–96. Medicine 69 Reither, E.N., Hauser,Diffusion R.M., Yang, of innovationsY. (2009). Do birth cohorts matter? Age-period cohort Regionalanalyses ofadvantage: the obesity Culture epidemic and in competition the United inStates. Silicon Valley and Route 128 , (10), 1439–1448. Rogers,University E.M. (1995). Press. . New York: Free Press.Saxenian, A. (1994). Technological utopianism in American culture . Cambridge: Harvard Press. Segal, H.P. (1985).Sticking points: How to get 4 generations working. Chicago: together University in the 12 placesof Chicago they come apart Shaw, H. (2013). . Carol Stream: Tyndale InternationalHouse Publishers. Journal of Electronic Government Research Shelley,2 M.C., Thrane, L.E., Shulman, S.W. (2006). Generational differences in information technology use and political involvement. , (1), 36–53. E-Government research. Policy and man- Shelley,agement M.C., Thrane, L.E., Shulman, S.W. (2015). Generational differences in it use and political involvement: New directions. W: D. Norris (red.). . Hershey: IGI Publishing, 336–357.Social Science Computer Review 22 Shelley, M., Thrane, L., Shulman, S., Lang, E., Beisser, S., Larson, T., Mutiti, J. (2004). Digital citizenship: Parameters of the digital divide. , (2), 256–269. Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy…

25 Human Resource Shore,Management L. M., Chung-Herrera, Review 19 B. G., Dean, M., Ehrhart, K. H., Jung, D. I., Randel, A. E., Singh, G. (2009). Diversity in organizations: Where are we now and where are we going? , Journal(2), 117–133. of Organizational Behavior 23 Smola, K., Sutton, C.D. (2002). GenerationalGen Z @ Work: differences: How the next revisiting generation generational is transforming work values the work for- theplace new millennium. , (4), 363–382. Stillman, D., Stillman, J. (2017).Generations: The history of America’s future 1584 to 2069 . New York: Harper Business. Strauss, W., Howe, N. (1991).Pokolenie JP2: przeszłość i przyszłość zjawiska religijnego . New York: Morrow. Szawiel, T. (2008). silver economy Polityka Społeczna. Warszawa:5–6. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Szukalski, P. (2012). Trzy kolory: srebrny. Co to takiego Konwersatorium? Wiedzy o Mieście, Śleszyński,1 P. (2016). Współczesne i prognozowane uwarunkowania demograficzno-migracyjne w rozwoju miejskiegoDemocracy systemu in the digital osadniczego age: Challenges Polski. to political life in cyberspace , (29), 97–106. Wilhelm, A.G. (2000).Autonomous technology: Techniques-out-of-Control as a theme in political. New thoughtYork: Routledge. Winner, L. (1977). review of. Cambridge: the research. MIT INSEAD Press. Working Paper 48/OB. Woodward, I.C., Vongswasdi, P., More, E.A. Generations(2015). Generational at work: Managingdiversity at the work: class A of systematic veterans, boomers, x-ers, and nexters in your workplace , Zemke, R., Raines, C., Filipczak, B. (2000). . New York: Amacon. CBOS (2013). Komunikat z badania „Zadowolenie z pracy i jej oceny”. Pozyskano z https://www. cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_010_13.PDFPodlasia. Optimum. Studia Ekonomiczne 4 Zimnoch, K.(2013). Starzenie się i srebrna gospodarka w uwarunkowaniach rozwojowych Hanna Godlewska-Majkowska, , (64), 25–36. prof., Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, prorektor do spraw współpra- cy z otoczeniem, opiekun Studenckiego Koła Naukowego Przedsiębiorczości i Analiz Regionalnych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Zainteresowania naukowo-badawcze: lokalizacja przedsiębiorstw, przed- siębiorczość regionalna, atrakcyjność inwestycyjna i konkurencyjność regionów, marketing terytorialny, źró- Hanna Godlewska-Majkowska, dła sukcesu i zagrożeń MSP, organizacje inteligentne w MSP, zarządzanie finansami JST. professor, Collegium of Business Administration, Vice Rector for Outreach, coordinator of Students’ Scientific Groupon Entrepreneurship and Regional Analyses, Warsaw School of Eco- nomics. Research interests: location of enterprises, regional entrepreneurship investment attractiveness and competitiveness of regions, territorial marketing, Small and Medium Enterprises (sources of success, threats, intelligentAdres/address: organisations), financial management of local government units.

Szkoła Główna Handlowa Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie al. Niepodległości 162, 02-554 Warszawa, Polska Jacek e-mail:Lipiec, [email protected] dr, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Zainteresowa- Jacek Lipiec, nia naukowo-badawcze: przedsiębiorczość rodzinna, zarządzanie zasobami ludzkimi, finanse. Ph.D., Collegium of Business Administration, Warsaw School of Economics. Research interests: familyAdres/address: entrepreneurship, human resource management, finance.

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie al. Niepodległości 162, 02-554 Warszawa, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.2

HannaPaństwowa Mizgajska Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu, Polska The President Stanisław Wojciechowski State University of Applied Sciences in Kalisz, Poland

ŁukaszUniwersytet Wściubiak Ekonomiczny w Poznaniu, Polska Poznań University of Economics and Business, Poland

Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP w okresie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej

Factors Determining Innovation Activity of SMEs in the Greater Poland Region in the Transition to the Fourth Industrial Revolution

Streszczenie:

Celem artykułu jest identyfikacja czynników wpływających na aktywność innowacyjną małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) w okresie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej. W opracowaniu wykorzystano dane empiryczne zebrane za pomocą kwestionariusza ankietowego wśród 88 właścicieli MŚP z terenu Wielkopolski. ZakresSmart czasowy Industry badań Polska obejmował 2017 lata 2012–2014. W toku przeprowadzonych badań weryfikacji poddano 14 hipotez sformułowanych na podstawie literatury przedmiotu, wyników wcześniej- szych badań oraz raportu , opracowanego przez firmę Siemens we współpracy z Ministerstwem Rozwoju. Wpływ wybranych czynników na przyjęte miary aktywności innowacyjnej oceniono na podstawie korelacji rang gamma, a niezbędne obliczenia przeprowadzono za pomocą programu STATISTICA. Wyniki badań pozwalają stwierdzić, że do najważniejszych czynników stymulujących aktyw- ność innowacyjną badanych MŚP należy zaliczyć m.in.: prowadzenie własnych prac B+R, współpracę z instytutami naukowo-badawczymi oraz, co stanowi nowość w porównaniu do wcześniejszych badań, współpracę zAbstract: instytucjami The otoczeniaaim of the biznesu, paper takimiis to identify jak inkubatory factors determiningczy parki technologiczne. innovation activity of small and medi - um-sized enterprises (SMEs) during the transition to the fourth industrial revolution. The analysis is based on the results of empirical research conducted by means of a questionnaire survey on a sample of 88 SMEs from the Greater Poland region. The time range of the study covered the years 2012–2014. In the course of the study, 14 research hypotheses have been tested. These hypotheses were formulated based on the relevant literature, the results of previous research and the report of Smart Industry Polska 2017, prepared by Siemens in co-operation with the Polish Ministry of Development. The impact of selected factors on the innovation activity of the surveyed companies was assessed on the basis of the gamma rank correlation. The necessary calculations were carried out using the STATISTICA software. The results of the analyses show that innovation activity of the surveyed companies is mainly determined by the following factors: the company’s own R&D activity, co-operation with scientific and research units, and, what is new in comparison to the earlierSłowa kluczowe:studies, co-operation with business incubators and technology parks. Keywords: innowacje; małe i średnie przedsiębiorstwa; przemysł 4.0; Wielkopolska Greater Poland Region; Industry 4.0; innovation; small and medium-sized enterprises Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP…

Otrzymano: 27 Received: 21 grudnia 2017 Zaakceptowano: 21 December 2017 Accepted: 4 lipca 2018 Sugerowana 4 July cytacja 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Mizgajska, H., Wściubiak, Ł. (2018). Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP w okre- Geograficznego 3 sie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej. , 32( ), 26–37. https://doi.org/10.24917/20801653.323.2

Wstęp Do najpoważniejszych wyzwań stojących obecnie przed polską gospodarką należy za- liczyć podniesienie poziomu jej innowacyjności. Pomimo intensywnych działań w tym obszarze polskie przedsiębiorstwa w dalszym ciągu wypadają niekorzystnie na tle pod- miotów z krajów wysoko rozwiniętych. Problem niskiej innowacyjności jest szczegól- nie widoczny w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw. Jedną z potencjalnych przyczyn tej sytuacji jest niekorzystna struktura polskiego przemysłu. Pomimo znaczących przeobrażeń oraz działań modernizacyjnych podejmowanych w okresie transformacji ustrojowej cechą charakterystyczną polskiego prze- mysłu jest niski udział najbardziej nowoczesnych branż, odgrywających istotną rolę we współczesnej gospodarce (Sala, 2016). Poważnym problemem jest także niewłaściwie adresowane wsparcie ze środków publicznych, które w zdecydowanej większości tra- fia do przedsiębiorstw przemysłowych reprezentujących relatywnie niski poziom zaawansowania technologicznego oraz podmiotów świadczących usługi rynkowe (Radło, Spałek, 2017). Poszczególne regiony odznaczają się dużym zróżnicowaniem pod względem poziomu innowacyjności. Szczególnie ciekawa wydaje się sytuacja Wielkopolski. Jest to bowiem przykład regionu plasującego się w czołówce pod względem poziomu aktywności gospodarczej, a jednocześnie notującego niskie wskaźniki w odniesieniu do aktywności innowacyjnej (Mizgajska, Wściubiak, 2017). Jedną z przyczyn takiego dysonansu może być struktura przemysłu w Wielkopolsce, preferująca branże o średnim i niskim za- awansowaniu technologicznym (np. przemysł spożywczy, drzewny czy meblarski). Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja czynników wpływających na aktyw- ność innowacyjną małych i średnich przedsiębiorstw w okresie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej. W artykule wykorzystano wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród 88 właścicieli małych i średnich firm z terenu Wielkopolski. Zakres czasowy badań obejmował lata 2012–2014. Przeprowadzone badania skłoniły także autorów do refleksji nad pożądanymi kierunkami wspierania działalności małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz możliwością uczestnictwa tej grupy podmiotów w przeobrażeniach towarzyszących czwartej rewolucji przemysłowej.

Transformacja w kierunku Przemysłu 4.0 Przedsiębiorstwom przemysłowym przychodzi obecnie funkcjonować w coraz trud- niejszych warunkach, wynikających z nasilających się zmian w otoczeniu, coraz bardziej

28 Hanna Mizgajska, Łukasz Wściubiak zindywidualizowanych oczekiwań klientów oraz presji ze strony konkurentów z krajów o niskich kosztach produkcji (np. Chin). Dostrzegając powyższe wyzwania, decydenci polityczni podejmują działania mające na celu doprowadzenie do istotnego przeobra- żenia i modernizacji współczesnego przemysłu. Tendencje te najbardziej widoczne są w krajach Unii Europejskiej, szczególnie w Niemczech, gdzie coraz większą popular- ność zyskuje koncepcja przemysłu 4.0. Podobne działania podejmowane są takżeStrategii w in- nychna rzecz krajach, odpowiedzialnego m.in. w USA, rozwojuna Tajwanie, do roku a nawet 2020 w Chinach (Lin, Shyu, Ding, 2017; Lu, 2017). Szereg odniesień do przemysłu nowej generacji można znaleźć także w (Ministerstwo Rozwoju, 2017). Inicjatywy te są niewątpliwie następstwem ponownego odkrycia i docenienia przemysłu jako ważnego czynnika rozwoju naukowo-technicznego i postępu cywilizacyjnego. Zachodzące zmiany dotyczą zarówno nowych, wyłaniających się działów przemysłu, związanych z elektroniką, robotyką czy nanotechnologią, jak i dziedzin działalności uznawanych dotychczas za tradycyjne, jednak modernizujących się pod względem technologicznym (Zioło, 2016). W literaturze przedmiotu brak jest jednoznacznej definicji przemysłu 4.0. Czwarta rewolucja przemysłowa utożsamiana jest jednak z upowszechnieniem automatyzacji i elastycznych systemów produkcyjnych, przemysłowego internetu rzeczy, inteligentnych fabryk i systemów cyberfizycznych, jak również wykorzystaniem big data w procesach przemysłowych (Sanders, Elangeswaren, Wulfsberg, 2016; Woliński, 2016). Zachodzące przeobrażenia oddziałują takżesharing na economyogólny kształt procesów społecz- no-gospodarczych, w tym m.in. na wzrost efektywności, obniżkę cen większości dóbr konsumpcyjnych czy upowszechnienie tzw. (Paprocki, 2016). Wdra- żaniu czwartej rewolucji przemysłowej towarzyszy także rosnący poziom niepewności, wynikający z coraz większej złożoności stosowanych rozwiązań, które niejednokrotnie stanowią integrację kilku wyłaniających się technologii. Jest to poważne utrudnienie w prognozowaniu dalszych trendów rozwojowych (Magruk, 2016). Należy spodziewać się też znaczących zmian w zakresie sytuacji na rynku pracy, przede wszystkim wzrostu zapotrzebowania na wysoko wykwalifikowanych specjalistów (Woliński, 2016; Stolarczyk, 2017). Czwarta rewolucja przemysłowa stanowi także poważne wyzwanie dla przedsię- biorstw pochodzących z takich krajów jak Polska. Ignorowanie zachodzących zmian niesie bowiem za sobą niebezpieczeństwo utraty konkurencyjności w międzynarodo- wym łańcuchu dostaw oraz skutecznego przejęcia przez zagranicznych partnerów czę- ści zadań produkcyjnych zlecanych dotychczas podwykonawcom (Gӧtz, Gracel, 2017). Wprowadzanie rozwiązań z zakresu przemysłu 4.0 może natomiast napotkać bariery związane z ograniczoną wiedzą przedsiębiorców na temat istoty zachodzących zmian, a także wysokimi kosztami oraz nie do końca jasnymi korzyściami biznesowymi, płyną- cymi z wdrożenia tej koncepcji (Basl, 2017).

Badany problem w świetle literatury przedmiotu Problem uwarunkowań działalności innowacyjnej przedsiębiorstw rozpatrywany jest przez poszczególnych autorów na wielu różnych płaszczyznach, przy czym najczęściej spotkać można podział na dwie zasadnicze grupy: czynniki zewnętrzne oraz czynniki wewnętrzne. Dodatkowo, w odniesieniu do zewnętrznych determinant innowacyjno- ści, wyróżnia się także (Romanowska, 2016): Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP…

– 29

––czynniki bezpośredniego oddziaływania – stanowiące formę rzeczowego lub finansowego wsparcia przedsiębiorstw, ––czynniki pośredniego oddziaływania – odpowiedzialne za tworzenie stabilnej in- frastrukturyinnowacyjnych. działalności innowacyjnej, –czynniki sektorowe – stwarzające przymus i zachętę do podejmowania inicjatyw

Wewnętrzne uwarunkowania działalności innowacyjnej związane są przede wszystkim z charakterystyką przedsiębiorstwa oraz prowadzonej przez nie działalno- ści. Najczęściej zalicza się do nich: wielkość przedsiębiorstwa, poziom nakładów prze- znaczanych na działalność B+R, jakość kapitału ludzkiego, umiejętność nawiązywania współpracy z podmiotami zewnętrznymi oraz stopień umiędzynarodowienia działal- ności (zob. np. Pichlak, 2012; Mizgajska, Wściubiak, 2017). Z omawianą problematyką ściśle wiąże się także kwestia barier, które mogą ogra- niczać aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. Należy do nich zaliczyć m.in.: brak środków finansowych, przestarzałe wyposażenie produkcyjne, wysokie koszty i ryzyko działalności wdrożeniowej, silną konkurencję na rynku, trudności w nawiązywaniu współpracy z partnerami zewnętrznymi, niejasne regulacje prawne czy też brak odpowiedniej polityki innowacyjnej (Madrid-Guijarro, Garcia, van Auken, 2009; Hӧlzl, Jan- ger, 2014). Znaczenie poszczególnych czynników może ewoluować zarówno w wymiarze czasowym, jak i przestrzennym, a także zmieniać się w zależności od specyfiki działalno- ści różnych grup przedsiębiorstw. Przykładowo, wyniki badań przeprowadzonych na podstawie danych CIS (Community Innovation Survey) dla 18 krajów UE wykazały, że w przypadku przedsiębiorstw wywodzących się z gospodarek o najwyższym poziomie rozwoju technologicznego podstawowym problemem jest ograniczony dostęp do wy- kwalifikowanej kadry i wiedzy technologicznej oraz brak odpowiednich partnerów do współpracy. Z kolei w przypadku przedsiębiorstw z takich krajów jak Polska do rangi kluczowej bariery urastają problemy związane z utrudnionym dostępem do zewnętrz- nych źródeł finansowania (Hӧlzl, Janger, 2014). Cykliczne badania małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce wykazały z kolei różnice w zakresie znaczenia czynników stymulujących i barier aktywności innowacyjnej, występujące w okresie przed akcesją do UE i po niej (Mizgajska, 2013). Z punktu widzenia celów niniejszej pracy fundamentalne znaczenie ma odpowiedź na pytanie: Czy przeobrażeniom związanym z przejściem do czwartej rewolucji prze- mysłowej towarzyszą także zmiany znaczenia poszczególnych uwarunkowań działal- ności innowacyjnej przedsiębiorstw? Zdaniem T. Rachwała (2013) zdolność przedsiębiorstwa do funkcjonowania w warunkach nowej gospodarki jest uzależniona od takich czynników, jak: posiadany poten- cjał ekonomiczny oraz zdolność do trwałego finansowania działalności innowacyjnej, umiejętność budowania powiązań kooperacyjnych, jakość kadry zarządzającej oraz kompetencje w zakresie zarządzania wiedzą, jak również otwartość pracowników na dokształcanie się i samorozwój. Można zatem domniemywać, że wraz z przechodzeniem do czwartej rewolucji przemysłowej następować będzie pogłębienie tendencji zaobserwowanych już w okresie po przystąpieniu Polski do UE. Oznacza to wzrost znaczenia takich czynni- ków, jak: prowadzenie własnej działalności B+R oraz współpraca ze środowiskiem naukowym, dysponowanie wysokiej jakości kapitałem ludzkim, umiędzynarodowienie

30 Hanna Mizgajska, Łukasz Wściubiak prowadzonej działalności czy umiejętność wykorzystywania dostępnych instrumen- tów wsparcia publicznego, np. dotacji z funduszy UE. Powyższe przypuszczenia będą oczywiście wymagały weryfikacji w toku dalszych badań empirycznych.

Metodyka badań Smart Industry Polska 2017 Na podstawie doświadczeń wyniesionych z wcześniejszych badań własnych oraz przeprowadzonych studiów literaturowych, w tym raportu (Ministerstwo Rozwoju, Siemens, 2017) wytypowano czynniki mogące mieć wpływ na aktywność innowacyjną badanych firm. Czynniki te związane były m.in. z cechami przedsiębiorstwa (np. wielkość), poziomem kompetencji przedsiębiorcy, organizacją działalności innowacyjnej (np. prowadzenie własnych prac B+R, współpraca z instytucjami naukowo-badawczymi). Dodatkowo, w odniesieniu do barier innowacyjności uwzględniono także czynniki dotyczące finansowych aspektów działalności wdro- żeniowej, niewystarczających kwalifikacji pracowników oraz otoczenia rynkowego przedsiębiorstw. Ostatecznie sformułowano następujące hipotezy badawcze:

Do czynników wpływających na aktywność innowacyjną MSP należą: H1: wielkość firmy, H2: prowadzenie własnej działalności B+R, H3: współpraca z instytutami naukowo-badawczymi, H4: kwalifikacje przedsiębiorcy/menedżera, H5: nowoczesny park maszynowy, H6: stopień zaangażowania w działalność eksportową, H7: wykorzystanie dotacji z funduszy UE, H8: współpraca z centrami innowacji.

Do czynników ograniczających wdrażanie innowacji należą: H9: wysokie koszty wdrożeń, H10: wysokie ryzyko wdrożeń, H11: niewłaściwa polityka fiskalna, H12: silna konkurencja, H13: brak własnych środków finansowych, H14: niewystarczające kwalifikacje pracowników.

W przeprowadzonych badaniach przyjęto następujące miary aktywności innowacyjnej: liczbę nowych produktów wprowadzonych przez przedsiębiorstwo w okresie ostatnich trzech latach, z uwzględnieniem podziału na produkty nowe w skali świato- wej, nowe w skali kraju oraz produkty będące nowością wyłącznie w skali przedsię- biorstwa, liczbę nowych procesów technologicznych wdrożonych w okresie ostatnich trzech latach oraz udział nowych produktów w przychodach ze sprzedaży przedsię- biorstwa. W niniejszym artykule wykorzystano dane empiryczne zgromadzone za pomo- cą kwestionariusza ankietowego skierowanego do właścicieli małych i średnich firm z terenu południowo-wschodniej Wielkopolski. Badania te zostały przeprowadzone w 2015 roku przez odpowiednio przeszkolonych studentów PWSZ w Kaliszu. Zakres Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP…

31 czasowy badań obejmował lata 2012–2014. Ogółem uzyskano 88 prawidłowo wypeł- nionych ankiet. Wpływ wytypowanych czynników na przyjęte miary aktywności innowacyjnej oceniono na podstawie rachunku korelacji rang gamma, a niezbędne obliczenia przeprowadzono za pomocą programu STATISTICA.

Charakterystyka badanych przedsiębiorstw Biorąc pod uwagę kryterium liczby zatrudnionych, w badaniu najliczniej reprezentowane były firmy małe (44,2%) oraz średnie (37,2%). Firmy mikro stanowiły jedynie 18,5% próby. Podmioty te reprezentowały najczęściej tradycyjne sektory działalności, czyli branżę spożywczą (26,1%), meblarską (14,8%), maszynową (13,6%) i metalową (12,5%). Pod względem formy organizacyjno-prawnej dominowały podmioty prowadzone przez osoby fizyczne na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej (47,7%), a w dalszej kolejności spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, z których część powstała w wyniku prywatyzacji dużych przedsiębiorstw w okresie transformacji ustrojowej. Wśród właścicieli badanych firm największą grupę (27,3%) stanowiły osoby w wieku od 55 do 65 lat, zaś średni wiek właściciela/menedżera w badanej próbie wynosił około 50 lat. Pod względem wykształcenia największą grupę stanowili przed- siębiorcy legitymujący się wykształceniem średnim (43,2%) bądź wyższym (38,6%). Wykształcenie zawodowe posiadało tylko 18,2% badanych.

Uwarunkowania aktywności innowacyjnej – wyniki badań Postawione hipotezy badawcze zostały poddane weryfikacji w oparciu o analizę zależ- ności pomiędzy wytypowanymi czynnikami oraz przyjętymi miarami aktywności innowacyjnej. Niektóre czynniki (działalność B+R, kwalifikacje przedsiębiorcy, współpraca z instytucjami otoczenia biznesu) opisane zostały z wykorzystaniem więcej niż jedną Tab.miary. 1. Wyniki przeprowadzonych analiz przedstawiono w tab. 1.

Wpływ wybranych czynników na aktywność innowacyjną badanych przedsiębiorstw (współczynnik korelacji rang gamma)

nowychLiczba nowych nowych nowychLiczba nowychLiczba produktóww skali Liczba Udział produktówdla firmy produktów Wyszczególnienie procesów produktów w skali kraju światowej – – Liczba pracowników 0,18* 0,39** 0,43** ogółem – – Prowadzenie własnych 0,48** 0,35** 0,32** prac B+R Liczba pracowników B+R 0,39** 0,55** 0,42** 0,22* 0,28** Współpraca z instytutami 0,33** 0,69** 0,61** 0,29** 0,28** naukowo-badawczymi – – – – Poziom wykształcenia -0,34** przedsiębiorcy

32 – – Hanna Mizgajska, Łukasz– Wściubiak– Liczba dni szkoleń – – 0,31*– – przedsiębiorcymaszynowego Przeciętny wiek parku -0,27**– – w przychodach Udział eksportu 0,37** 0,45** 0,75**– – – Korzystanie z funduszy 0,35** 0,59** unijnych – – – Współpraca 0,46** 0,27* technologicznymiz inkubatorami Współpraca z parkami – - 0,56** - - 0,66**

Oznaczenia: ** p<0,01; * p<0,05; brak istotnej statystycznie zależności Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań

Uzyskane wyniki pozwoliły na przyjęcie wszystkich ośmiu hipotez (H1–H8), przy czym większość z nich została potwierdzona częściowo, tzn. tylko w odniesieniu do niektórych miar aktywności innowacyjnej. Wielkość firmy (H1) jest skorelowana w sposób statystycznie istotny z aktywno- ścią innowacyjną mierzoną liczbą produktów nowych dla przedsiębiorstwa, nowych w skali kraju, jak i w skali globalnej. Nie odnotowano natomiast podobnej zależności pomiędzy liczbą zatrudnionych pracowników a nowymi procesami technologicznymi i udziałem nowych produktów w sprzedaży. Prowadzenie własnych prac B+R (H2) jest skorelowane w sposób statystycznie istotny z aktywnością innowacyjną mierzoną liczbą nowych produktów w skali świa- towej, liczbą nowych procesów technologicznych oraz udziałem nowych produktów w sprzedaży. Natomiast drugi wskaźnik opisujący intensywność prowadzenia wła- snych prac B+R i mierzony liczbą pracowników zatrudnionych przy B+R jest skorelo- wany ze wszystkimi miarami aktywności innowacyjnej. Wyniki badań jednoznacznie potwierdzają także istotną statystycznie zależność pomiędzy współpracą z jednostkami naukowo-badawczymi a aktywnością innowacyjną wyrażoną za pomocą wszystkich pięciu miar (H3). Co ciekawe, kwalifikacje przedsiębiorcy mierzone poziomem wykształcenia oka- zały się być ujemnie skorelowane z liczbą produktów nowych dla firmy. Oznacza to, że formalne wykształcenie nie ma pozytywnego wpływu na aktywność innowacyjną przedsiębiorstwa. W odniesieniu do drugiej z zastosowanych miar, czyli liczby dni szko- leń odbytych przez właściciela/menedżera firmy, istotną statystycznie oraz dodatnią zależność odnotowano tylko w przypadku jednej miary aktywności innowacyjnej (H4). Podobnie poziom nowoczesności posiadanego przez przedsiębiorstwo wyposaże- nia produkcyjnego (H5) zdaje się mieć ograniczony wpływ na jego aktywność innowa- cyjną. Natomiast stopień internacjonalizacji przedsiębiorstwa (H6) okazał się być sko- relowany w sposób statystycznie istotny z liczbą produktów nowych zarówno w skali firmy, kraju, jak i świata. Potwierdza to dość powszechną opinię, że przedsiębiorstwa eksportujące są bardziej innowacyjne. Wyniki badań wykazały ponadto ścisły związek pomiędzy wykorzystaniem dotacji z funduszy UE (H7) a liczbą wdrażanych produktów reprezentujących nowość dla samego przedsiębiorstwa i dla rynku krajowego. Rezultat ten wydaje się być bardziej optymistyczny od wyników dotychczasowych badań (Kotowicz-Jawor, 2012), w świetle Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP…

33 których środki z funduszy UE były przede wszystkim przeznaczane przez przedsiębior- stwa na inwestycje w wyposażenie produkcyjne. Ostatnia hipoteza (H8) dotyczyła zależności pomiędzy współpracą z instytucjami otoczenia biznesu: inkubatorami przedsiębiorczości oraz parkami technologicznymi. W pierwszym przypadku współpraca ta miała istotny statystycznie wpływ na liczbę wprowadzonych produktów o nowości w skali przedsiębiorstwa oraz liczbę wdro- żonych procesów technologicznych. Z kolei współpraca z parkami technologicznymi okazała się istotnie statystycznie skorelowana z liczbą wprowadzonych produktów o nowości w skali kraju oraz udziałem nowych produktów w uzyskiwanych przez fir- mę przychodach ze sprzedaży. Współpracę z instytucjami otoczenia biznesu nawiązały przede wszystkim te przedsiębiorstwa, które były kierowane przez osoby z wyższym wykształceniem. W ten sposób kwalifikacje formalne właściciela/menedżera mogą mieć pośredni wpływ na aktywność innowacyjną firmy. Uwarunkowania wdrożenia innowacji w latach 2012–2014 zmieniły się w po- równaniu z wcześniejszymi badaniami przeprowadzonymi wśród małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce (Mizgajska, 2013). Obserwowane zmiany dotyczą większego znaczenia prowadzenia własnych prac B+R i współpracy ze środowiskiem naukowym. Ponadto po raz pierwszy wyniki badań wykazały istotny wpływ wykorzystania z funduszy UE oraz współpracy z instytucjami otoczenia biznesu. Być może jest to efekt polityki innowacyjnej prowadzonej w stosunku do MŚP w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG), realizowanego w okresie programo- wania 2007–2013. W programie tym zwiększono tzw. pomoc pośrednią, skierowaną na rozwój instytucji otoczenia biznesu. Szczególnie popierany był rozwój takich ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, jak m.in. parki technologiczne, inkubatory przedsiębior- czości czy centra transferu technologii.

Bariery działalności innowacyjnej Znaczenie analizowanych barier działalności innowacyjnej ustalono na podstawie ich uśrednionych ocen, dokonywanych przez respondentów przy użyciu pięciostopniowej skali porządkowej Likerta (gdzie: 1 – czynnik zupełnie nieistotny dla przedsiębiorstwa, zaś 5 – czynnik stanowiący bardzo poważne ograniczenie). Uzyskane rezultaty zestawiono z wynikami podobnych badań, prowadzonych wcześniej wśród MŚP w Wielko- polsce (tab. 2), a obejmujących lata 2007–2009 (Mizgajska, 2013). Ze względów me- todologicznych rezultaty te nie są w pełni porównywalne, zestawienie to daje jednak możliwość szerszego spojrzenia na badaną problematykę. Najważniejszymi barierami działalności innowacyjnej w latach 2012–2014 oka- zały się wysokie koszty wdrożeń, wysokie podatki, wysokie ryzyko wdrożeń oraz silna konkurencja na rynku. W porównaniu do wcześniejszych lat kolejność tych ogra- niczeń nie uległa zmianie. Silną konkurencję na rynku odczuwały przede wszystkim firmy młodsze, o czym świadczy wskaźnik korelacji między tą przeszkodą a wiekiem firmy (r = –0,17 dla p = 0,01). Problem ten dostrzegany jest także w wynikach innych badań. Według raportu Global Entrepreneurship Monitor (Tarnawa, Węcławska, Zadu- ra-Lichota, Zbierowski, 2016) silną konkurencję w Polsce odczuwa aż 64% młodszych firm. Z kolei M. Nieć (2015) na podstawie danych Eurostatu za 2012 rok przedstawiła czynniki utrudniające działalność innowacyjną w Polsce na tle krajów UE. Największą przeszkodą dla wdrażania innowacji była konkurencja cenowa (48,6% respondentów),

34 Hanna Mizgajska, Łukasz Wściubiak silna konkurencja dotycząca jakości (26,1%), brak popytu (23,5%) oraz brak wystar- czających funduszy (20,2%). Warto zauważyć, że w niniejszym badaniu bariery doty- czące braku wystarczających środków finansowych uplasowały się dopiero na siód- mym i ósmym miejscu pod względem ważności. Pozytywnym sygnałem jest też fakt, że znaczenie tych barier w latach 2012–2014 uległo wyraźnemu zmniejszeniu w porów- Tab.naniu 2. do lat 2007–2009.

Bariery działalności innowacyjnej w latach 2007–2009 oraz 2012–2014 (średnia liczba punktów) Wyszczególnienie 2007–2009 2012–2014 Wysokie koszty wdrożeń 3,74 3,70 Zbyt wysokie podatki 3,68 3,46 Wysokie ryzyko wdrożeń 3,45 3,39 Silna konkurencja na rynku 3,38 3,34 Niejasne regulacje prawne 3,39 3,16 Brak polityki proinnowacyjnej państwa 3,19 3,13 Brak własnych środków finansowych 3,14 2,89 Utrudniony dostęp do zewnętrznego finansowania 3,19 2,84 Brak popytu na nowe produkty 2,81 2,44 Brak informacji o rynku 2,41 2,36 Brak informacji o nowych technologiach 2,31 2,29 Przestarzały park maszynowy 2,71 2,22 Niewystarczające kwalifikacje pracowników 2,43 2,09 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań oraz Mizgajska (2013)

W celu ustalenia związku pomiędzy ważnością poszczególnych barier dla badanych przedsiębiorców a przyjętymi miarami aktywności innowacyjnej zastosowano rachunek korelacji rang gamma. Na tej podstawie można stwierdzić, że istotna statystycznie zależność dotyczyła tylko dwóch barier. Bariera dotycząca przestarzałego parku maszynowego była skorelowana ujemnie z liczbą wdrażanych procesów technologicznych (r = –0,367 dla p = 0,01). Natomiast bariera dotycząca braku odpowiedniej polityki proinnowacyjnej okazała się istotnym ograniczeniem dla przedsiębiorców wdrażających nowe produkty w skali kraju (r–0,20 dla p = 0,05) oraz w skali światowej (r = 0,57 dla p = 0,01). W przypadku innych analizowanych barier nie stwierdzono już takiej zależności.

Zakończenie Małe i średnie firmy nie stanowią homogenicznej grupy. Jednym z czynników, który je różnicuje, jest rodzaj prowadzonej działalności. Większość badanych małych i średnich firm charakteryzuje się niskim poziomem zaawansowania technologicznego, natomiast w czwartej rewolucji przemysłowej mają szansę uczestniczyć przedsiębiorstwa repre- zentujące branże średniej i wysokiej techniki. Przeprowadzone badania wykazały, że głównymi czynnikami stymulującymi wzrost aktywności innowacyjnej małych i średnich firm w okresie przechodzenia do czwartej rewolucji przemysłowej są, oprócz rodzaju branży, wielkości firmy i wysokich kwalifikacji przedsiębiorcy/menedżera, przede wszystkim prowadzenie własnej dzia- łalności B+R oraz współpraca z instytucjami badawczymi. Natomiast najpoważniejsze Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP…

35 czynniki ograniczające wprowadzenie innowacji dotyczą takich kwestii, jak: wysokie koszty i ryzyko wdrożeń, wysokie podatki, co w istotny sposób rzutuje na możliwości zakupu nowych urządzeń produkcyjnych, wykorzystania w praktyce wyników badań naukowych czy wdrożenia nowych technologii. Przy sprzyjającej sytuacji gospodarczej i proinnowacyjnej polityce państwa małe i średnie firmy mają jednak szanse na wdra- żanie elementów czwartej rewolucji przemysłowej. Zaprezentowane wyniki uprawniają także do sformułowania rekomendacji dla polityki innowacyjnej państwa. Niezbędne wydają się działania prowadzące do podniesienia kompetencji przedsiębiorców, co można osiągnąć poprzez rozwój szkoleń i doradztwa z zakresu zarządzania projektami innowacyjnymi. Powyższa uwaga skie- rowana jest szczególnie do instytucji otoczenia biznesu. Z kolei dalsze zacieśnianie współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a środowiskiem nauki wymaga niwelowa- nia barier, sygnalizowanych przez reprezentantów środowiska biznesu: nadmierną biurokrację w instytucjach naukowych oraz długi czas oczekiwania na rezultaty badań. Nieodzowne jest także polepszanie warunków finansowania działalności innowacyjnej. Dotyczy to zwłaszcza zwiększenia dostępu przedsiębiorstw do finansowania obcego w postaci kredytów bankowych, uproszczenie procedur związanych z pozyski- waniem dotacji ze środków UE oraz rozwój instrumentów związanych z tzw. kapitałem wysokiego ryzyka, który w rozwiniętych gospodarkach odgrywa znaczącą rolę w finansowaniu przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym. Strategii na rzecz odpo- wiedzialnegoOstrożnym rozwoju optymizmem do roku 2020napawa fakt, że część powyższych postulatów znalazło odzwierciedlenie w opracowanej przez Ministerstwo Rozwoju . Jednym z jej celów jest bowiem rozwój innowacyjnych przedsiębiorstw. Wypada jednak zaznaczyć, że w chwili obecnej jest jeszcze za wcześnie na kompleksową ocenę planowanych działań w tym zakresie. Zaprezentowane w niniejszej pracy wyniki badań nie są wolne od ograniczeń. Jed- nym z nich jest wielkość przebadanej próby: 88 podmiotów wywodzących się z jednego tylko regionu. Z tego też względu celowe wydaje się podjęcie dalszych badań, uwzględ- niających w szerszym zakresie przedsiębiorstwa z innych regionów, które mogłyby Literaturaokazać się pomocne w weryfikacji uzyskanych wyników. References

Management and Production Engineering Review 8 Basl, J. (2017). Pilot study of readiness of Czech companies to implement the principles of Industry 4.0. Kwartalnik Naukowy Uczelni, Vistula(2), 3–8.1 Gӧtz, M., Gracel, J. (2017). Przemysł czwartej generacji (Industry 4.0) – wyzwania dla badań w kontekście międzynarodowym.Research Policy 43 , (51), 217–235. Hӧlzl, W., Janger, J. (2014). DistanceWpływ to thefunduszy frontier strukturalnych and the perception na transfer of innovationwiedzy do przedsiębarriers- acrossbiorstw European countries. , (4), 707–725. Kotowicz-Jawor, J. (red.) (2012). . Warszawa: Wydawnictwo Key Text. Sustainability 9 Lin, K.C., Shyu, J.Z., Ding, K. (2017). A cross-strait comparision of innovation policy under Industry Journal4.0 and ofsustainability Industrial Information development Integration transition.6 , (5), 786. Lu, Y. (2017). Industry 4.0: a survey on Technologies, applications and open research issues. Journal of Small Business Management, , 1–10. 47 Madrid-Guijarro, A., Garcia, D., van Auken, H. (2009). Barriers to innovation among Spanish manufacturing SMEs. , (4), 465–488.

36 Hanna Mizgajska, Łukasz Wściubiak Business, Management and Education 14 Magruk, A. (2016). UncertaintyStrategia in the sphere na rzecz of theodpowiedzialnego Industry 4.0 – rozwojupotential do areas roku to2020 research. (z per- spektywą do roku 2030) , (2), 275–291. Ministerstwo Rozwoju (2017). . Warszawa.Smart Pozyskano Industry z: Polska https://www.mr.gov.pl/media/36848/ 2017. Adaptacja innowacji w dzia- SOR_2017_maly_internet_03_2017_aa.pdfłalności mikro oraz małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce. Raport z ba- Ministerstwodań Rozwoju, Siemens (2017).

. Warszawa.Aktywność Pozyskano innowacyjna z: http://glowny-mechanik.pl/wp-content/uploads/Raport- małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – zmiany iSmart-Industry-Polska-2017-skompresowane-4.pdf uwarunkowania Mizgajska, H. (2013). . Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Mizgajska, H., Wściubiak, Ł. (2017). Uwarunkowania aktywności innowacyjnejInnowacyjność przedsię i kon- kurencyjnośćbiorstw eksportujących: międzynarodowa. wyniki Nowe badań wyzwania oraz studia dla przedsiębiorstw przypadków firm i państwa średniej wielkości z Wielkopolski. W: A. Janowska, R. Malik, R. Wosiek, A. Domańska (red.). . Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH, Innowacyjna 199–219. przedsiębiorczość w Polsce. Odkryty i ukryty potencjał Nieć, polskiejM. (2015). innowacyjności Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w Polsce na tle krajów Europy. W: P. Zadura-Lichota (red.). , Warszawa: Polska Agencja RozwojuCyfryzacja Przedsiębiorczości, gospodarki i 11–45.społeczeń- Paprocki,stwa. W. Szanse (2016). i wyzwania Koncepcja dla Przemysł sektorów 4.0 infrastrukturalnych i jej zastosowanie w warunkach gospodarki cyfrowej. W: J. Gajewski, W. Paprocki, J. Pieregud (red.). Uwarunkowania innowacyjności organizacji: studium. Gdańsk: teoretyczne Europejski i wyniki Kongres ba- dańFinansowy, empirycznych 39–57. Pichlak, M. (2012). dzy. Prace Komisji. GeografiiWarszawa: Przemysłu Wydawnictwo Polskiego Difin. Towarzystwa Geograficznego 21 Rachwał, T. (2013). Rola przedsiębiorstw przemysłowych w rozwoju gospodarki opartej na wie- Prace Komisji Geografii, ,Przemysłu 189–211. Radło,Polskiego M.J., Spałek, Towarzystwa P. (2017). Geograficznego Deklarowana i31 rzeczywista polityka przemysłowa Polski w świe- tle danych o pomocy publicznej w latach 2007–2014. Przegląd Organizacji , (1), 7–23. Romanowska, M. (2016). Determinanty innowacyjności polskich przedsiębiorstw. nia i tendencje., 2(913), Prace 29–35. Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Sala, 30K. (2016). Zmiany w strukturze przemysłu w Polsce w latach 1990–2014 – uwarunkowa- , (3), 114–126. Journal of Sanders,Industrial A., Elangeswaran, Engineering and C., Wulfsberg,Management J. (2016).9 Industry 4.0 implies lean manufacturing: research activities in Industry 4.0 function as enablers for lean manufacturing. Nierówności Społeczne a Wzrost, (3), Gospodarczy811–833. 3 Stolarczyk, A. (2017). Kapitał ludzki – szanse i wyzwania w kontekście rozwojuRaport z koncepcji badania IndustrieGlobal Entrepreneurship 4.0. Monitor – Polska 2015 , (51), 73–81. Tarnawa, A., Węcławska, D., Zadura-Lichota, P., Zbierowski, P. (2016). . Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Woliński,Ekonomicznego R. (2016). Koncepcja w Katowicach „Industry308 4.0” jako strategia reindustrializacji i wdrożenia proce- sów produkcyjnych kolejnej generacji. Prace Komisji Geografii, Przemysłu, 173–179. Polskiego Towarzystwa Geograficznego 30 Zioło, Z. (2016). Wpływ uwarunkowań międzynarodowych na rozwój przedsiębiorstw przemy- słowych. , (3), Hanna7–24. Mizgajska, dr hab. inż., prof. nadzw. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Prezydenta Stanisła- wa Wojciechowskiego w Kaliszu. Jest autorką 120 publikacji, głównie z zakresu ekonomiki i funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw, w tym trzech monografii. Uczestniczyła w kilkunastu konferencjach mię- dzynarodowych organizowanych przez European Foundation for Management Development (EFMD) oraz International Council for Small Business (ICSB). Jej główne zainteresowania badawcze to aktywność innowacyjna MŚP, wspieranie MŚP oraz przedsiębiorczość kobiet. Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP…

Hanna Mizgajska, 37 an associate professor at the President Stanisław Wojciechowski State University of Ap- plied Sciences in Kalisz. She is an author of 120 publications, mainly about economics and the functioning of SMEs, three of which are monographs. She has also participated in several international conferences organised by the European Foundation for Management Development (EFMD) or International Council for Small Business (ICSB). Her research areas include innovation activity of SMEs, supporting and developing SMEs and womanAdres/address: entrepreneurship.

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych ul. Nowy Świat 4a, 62-800 Kalisz, Polska Łukasze-mail: Wściubiak, [email protected] dr inż., adiunkt. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnień innowacji, współpracy międzyorganizacyjnej, zarządzania własnością intelektualną oraz przedsiębiorczości konferencyjnych.technologicznej. Jest członkiem European Council for Small Business and Entrepreneurschip (ECSB) oraz autorem ponad 30 artykułów opublikowanych w czasopismach naukowych, monografiach oraz materiałach Łukasz Wściubiak,

Ph.D., an assistant professor. His research interests are focused on the issues of innovation, inter-organisational cooperation, intellectual property management and technology entrepreneurship. He is a member of European Council for Small Business and Entrepreneurship (ECSB) and an author of over 30Adres/address: papers released in professional journals, monographs and conference proceedings.

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Zarządzania

al. Niepodległości 10, 61-875 Poznań, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.3

KatarzynaUniwersytet Łobacz Szczeciński, Polska University of Szczecin, Poland

JordanUniwersytet Klimek Szczeciński, Polska University of Szczecin, Poland

PiotrUniwersytet Niedzielski Szczeciński, Polska University of Szczecin, Poland

Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych na innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw – analiza na przykładzie województwa zachodniopomorskiego

The Impact of Big Companies from the Modern Business Services Sector on the Innovativeness of Micro-, Small- and Medium Enterprises – Study Based on the West Pomerania Voivodeship

Streszczenie:

Dyskusja dotycząca roli międzynarodowych korporacji, w tym centrów usług, w regionalnych gospodarkach, choć żywa, wciąż oparta jest na szczątkowych argumentach, pomijających wiele efektów, któ- re są związane z występowaniem centrów usług w regionalnych gospodarkach. Celem artykułu jest dodanie argumentów do tej dyskusji poprzez pokazanie efektów zewnętrznych generowanych przez centra usług, które przenikają do regionalnych gospodarek i wpływają na zachowania biznesowe małych i średnich firm. W szczególności wskazany jest wpływ centów usług na innowacyjność MMSP. Przeprowadzona analiza pozwala wnioskować, że rozwój nowoczesnych usług biznesowych ma pozytywny wpływ na akumulację wiedzy w regionie i pozwala lokalnie funkcjonującym podmiotom na czerpanie z niej. Wskazuje się, że małe firmy korzystające z wiedzy pozyskanej w ramach transferu (np. poprzez transfer ludzi) z firm sektora nowoczesnych usług biznesowych osiągają statystycznie lepsze wyniki w zakresie innowacyjności niż te, które z takiej wiedzy nie korzystają. Dotyczy to zarówno wiedzy związanej z kapitałem ludzkim, jak i z kapitałem materialnym, a znaczenie mają bezpośrednie i pośrednie kanały transferu. Analiza przeprowadzona została w oparciu o dane ilościowe pozyskane na podstawie badań wykonanych na próbie reprezentatywnej małych iAbstract: średnich firm województwa zachodniopomorskiego. Discussion about the role of this sector in regional economies, though alive, is still based on resid- ual arguments, ignoring many effects which are associated with the existence of service centres in regional economies. This article aims to add some more arguments to that discussion, by presenting external effects generated by multinational service centers, which spills over to regional economy and affect business behaviours of small and medium enterprises. In particular, the innovativeness of MSMEs under the impact of these service centres is analysed. Conducted analysis allows to conclude that the development of modern business services has a positive impact on the accumulation of knowledge in a region and allows local entities to make use of that knowledge. It provides evidence that small companies using knowledge gained through the trans- Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

39 fer (e.g. through the transfer of people) from the companies from the sector of modern business services achieve statistically better results in terms of innovation than those, who do not use that knowledge. This applies to both knowledge related to human capital, as well as physical capital, which is transferred through direct and indirect transfer channels, including agency and linkages. The analysis has been conducted based on quantitative data obtained from the research on the representative sample of small and medium firms locatedSłowa kluczowe: in the West Pomerania Voivodeship.

Keywords: centra usług; efekty rozprzestrzeniania się wiedzy; mikro, małe i średnie przedsiębior- stwa; sektor nowoczesnych usług biznesowych centres of services; knowledge spillovers; micro-, small- and medium enterprises; sector of mod- ernOtrzymano: business services Received: 18 grudnia 2017 Zaakceptowano: 18 December 2017 Accepted: 9 lipca 2017 Sugerowana 9 July cytacja 2017 / Suggested citation:

Łobacz, K., Klimek, J., Niedzielski, P. (2018). Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych niopomorskiego. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 na innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw – analiza na przykładzie województwa zachod- , (3), 38–53. https://doi.org/10.24917/20801653.323.3

Wstęp Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce od lat intensywnie się rozwija. W ra- porcie ABSL z roku 2017 można przeczytać następujące stwierdzenie: „Skala i systematyczny wzrost zatrudnienia oraz poszerzanie zakresu działalności firm posiadających w Polsce centra BPO, SSC, IT, R&D pozwalają na wyszczególnienie kraju w gronie naj- ważniejszych miejsc na globalnej mapie usług dla biznesu”. Systematycznie, z roku na rok, rośnie liczba firm należących do tego sektora, podobnie jak wzrasta generowana przez ten sektor liczba miejsc pracy. Podczas gdy wschodnia i centralna Europa należą do regionów, w których w ostatnich latach wystąpiła wysoka intensywność lokalizacji centrów usługowych międzynarodowych korporacji, szczególnie po 2000 roku (Sass, 2011: 53; Myszkowska, 2014), Polska należy do krajów znajdujących się obecnie w czo- łówce wybieranych lokalizacji (ABSL, 2016). Dyskusja dotycząca roli dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych w regionalnych gospodarkach, choć żywa, wciąż jest oparta na szczątkowych argumentach, pomijających wiele efektów, które są związane z występowaniem centrów usług w regionalnych gospodarkach. Chociaż zaobserwowano, że centra nowoczesnych usług biznesowych są źródłem znaczących dla gospodarek efektów zewnętrznych, również w Polsce (np. Borkowska, 2018), niewiele napisano na temat sektora nowoczesnych usług biznesowych jako źródła wiedzy dla regionu i wpływu tej wiedzy na rozwój lokalnych MMSP. Celem artykułu jest pokazanie wpływu dużych firm zaliczanych do sektora nowoczesnych usług biznesowych, w tym centrów korporacji międzynarodowych, na inno- wacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w obszarze regionalnym poprzez transfer wiedzy. Innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw będzie mierzona zaangażowaniem w rozwijanie i wdrażanie nowych produktów. Analiza oparta została na wynikach badań przeprowadzonych na obszarze województwa zachodniopomorskiego w roku 2016, na próbie reprezentatywnej MMSP zarejestrowanych na terenie województwa, z zastosowaniem modelu pomiaru uwzględniającego trzy kanały

40 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski transferu: bezpośredni transfer kapitału, interakcje na poziomie kapitału, transfer po- średni z wykorzystaniem agentury. Uzyskane wyniki sugerują istotny wpływ dużych. firm na innowacyjność lokalnych MMSP, występujący nawet w przypadku ograniczone1 - go rozwoju sektora nowoczesnych usług biznesowych w układzie regionalnym

Sektor nowoczesnych usług biznesowych w lokalnych układach gospodarczychSektor nowoczesnych usług biznesowych – charakterystyka i rola

Sektor nowoczesnych usług biznesowych tworzą firmy obsługujące w sposób profesjonalny i zaawansowany wybrane procesy biznesowe innych firm. Z punktu widzenia roli, jaką centra usług odgrywają w procesach gospodarczych, należy je zdefinio- wać jako firmy realizujące zadania związane z ciągłą obsługą procesów biznesowych innych, zwykle dużych firm. Ich rolą jest obsługa procesów, bez których firmy nie są w stanie funkcjonować i których realizacja (sposób realizacji) wpływa na wykonanie pozostałych procesów w firmie. Mogą one obsługiwać wyspecjalizowane rodzaje pro- cesów (lub ich grupę) zaliczane w przedsiębiorstwie do procesów2 usługowych, jak np. obsługa klienta, logistyka, procesy finansowe, obsługa IT . Outsourcingowane procesy/usługi mają charakter wysoce wystandaryzowany, co oznacza, że do przekazania. w outsourcing nadają się szczególnie procesy o charakterze jednorodnym, odbywające3 się według zasad, które mogą być precyzyjnie zdefiniowane i skodyfikowane Oddziaływanie międzynarodowych korporacji, w tym centrów usług, na lokalne gospodarki– jest z reguły postrzegane przez pryzmat trzech rodzajów efektów (Navaret- ti, –Venables, 2004; Sass, 2011): ––efektów związanych z rynkiem produktów, spillover effect –efektów związanych z rynkiem czynników produkcji, –efektów związanych z napływem wiedzy i dóbr ( ). Relatywne znaczenie poszczególnych efektów zależy od wielu czynników, zwłaszcza od natury dokonanych inwestycji przez4 podmioty zagraniczne, a także od charaktery- dostyki lokalnych regionu, gospodarekw którym się one lokują . W literaturze wyeksponowano i poddano analizie zasadnicze grupy efektów,5 które są związane z wejściem inwestorów zewnętrznych . Efekty te mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Napływ inwestycji zagranicznych może pozytywnie oddziaływać na rozwój lokalnych firm. Ponieważ następuje on zwykle z krajów bardziej rozwiniętych do tych o słabszym poziomie rozwoju, często pociąga za sobą napływ nowych, nieznanych lub 1 Artykuł powstał w oparciu o badania przeprowadzone w ramach projektu finansowanego ze środków NCN przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2011/03/B/HS4/05890. Szerokie wnioski z badań zaprezen- towano2 w: Niedzielski, Łobacz (2017), a artykuł przedstawia wybrane i pogłębione wnioski tego studium. Funkcje usługowe nadające się do zewnętrznego wykonania dotyczą względnie heterogenicznej grupy usług, takich jak: usługi informatyczne, prawne, finansowe, księgowe i marketingowe, procesy badawczo- -rozwojowe,3 medyczne oraz kulturowe. Rodzaj, zakres, koszt, a także jakość świadczonych usług są elementami precyzyjnie określonymi w umowie między świadczeniodawcą a świadczeniobiorcą. Model ten zakłada więc obsługę procesów usłu- gowych w oparciu o najlepsze praktyki rynkowe. Celem nadrzędnym takich centrów staje się zatem nie tylko osiąganie maksymalnej efektywności kosztowej, ale również doskonałości procesowej, przekładających się razem4 na wzrost satysfakcji klienta wewnętrznego z obsługi procesów wspierających. Czynniki te w odniesieniu do Polski opisują raporty przygotowywane regularnie przez ABSL (np. ABSL 5 2016, ABSL 2017, więcej raportów dostępnych jest na: http://absl.pl/pl/publikacje/). Efekty te scharakteryzowano szczegółowo w: Niedzielski, Łobacz (2017). Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

41 niestosowanych technologii, a także wiedzy i umiejętności, które mogą przyczynić się do podniesienia konkurencyjności lokalnych podmiotów w ujęciu międzyregionalnym. Do tych korzyści,knowledge wynikających spillovers z obecności międzynarodowych korporacji w regionie, należą trudno obserwowalne efekty zewnętrzne związane z napływem wiedzy ze- wnętrznej ( ), pozwalające na rozwój mniejszych firm stykających się z barierą w zakresie tworzenia i pozyskiwania wiedzy. Wskazuje się tutaj takie aspekty, jak: uczenie się dzięki współpracy (np. poznawa- nie bardziej zaawansowanych standardów w pracy czy organizacji) i dzięki temu roz- wój w kierunku bardziej zaawansowanych działań; poznanie nowych technologii produkcji, praktyk w obszarze marketingu i podejścia do zarządzania, które mogą być za- adaptowane przez lokalne firmy. Nie bez znaczenia jest także dostęp do pracowników, którzy mogą wnieść nową dynamikę rozwoju do lokalnych firm. Istotne dla rozwoju lokalnego jest również powstawanie powiązań pomiędzy firmami lokalnymi i napływo- wymi, przekładających się często na dostęp do nowych rynków zbytu, oraz pojawianie się nowych okazji rynkowych, np. rozszerzenie działalności wynikające z faktu zostania dostawcą lub podwykonawcą. – W kontekście relacji pomiędzy lokalnymi firmami a dużymiknowledge podmiotami spillovers wchodzą- cymi– na lokalne rynki literatura wyróżnia dwie zasadnicze kwestie:linkages –efekty związane bezpośrednio z napływem wiedzy ( ), –efekty wynikające z tworzenia powiązań pomiędzy firmami ( ). Efekty związane z napływem wiedzy zasadniczo stanowią pozytywne efekty ze- wnętrzne wynikające z obecności korporacji międzynarodowych w lokalnych gospodarkach (Blomström, Kokko, 1997). Wynikają one z naturalnej przewagi wchodzących firm nad firmami lokalnymi (Dunning, 1988) oraz z faktu, że firmy wchodzące nie są w stanie zabezpieczyć w pełni swoich zasobów wiedzy (jest to niemożliwe) lub nie kon- centrują się na tym (nie są tym zainteresowane, nie jest to dla nich szczególnie waż- ne) z uwagi na i tak posiadaną dużą przewagę. Potencjał w zakresie generowania tych efektów wynika zatem z wielkości luki wiedzy, występującej pomiędzy zdolnościami w obszarze wykorzystania technologii, rozwoju kapitału, rozwoju organizacji i technik zarządzania, występującej pomiędzy wchodzącymi firmami a podmiotami lokalnymi (Rugraﬀ, Hansen, 2011). Lokalne firmy mogą ponadto odnosić korzyści z bliskości funkcjonowania korporacji międzynarodowych pomimo braku bezpośredniej interakcji z nimi lub bardzo ograniczonego jej zakresu. Korzyści te mogą bowiem wynikać z samego faktu znajdo- wania się we wspólnym otoczeniu konkurencyjnymlinkages albo obserwowania realizowanych przez inne podmioty (osoby) działań oraz ich efektów (Rugraﬀ, Hansen,spillovers 2011). Udo- wodniono, że bezpośrednie powiązania ( ) mogą w ogromnym stopniu przy- czynić się do wzmocnienia efektów związanych z napływem wiedzy ( ), na co wskazują m.in.: T. Altenburg (2000), J. Scott-Kennel i P. Enderwick (2005), M.W. Hansen Metodykai H. Schaumburg-Müller i podejście badawcze (2006).

W oparciu o wnioski wynikające z przedstawionych powyżej analiz podjęto się określe- nia rezultatów wynikających z przepływu wiedzy pomiędzy dużymi firmami należącymi do sektora nowoczesnych usług biznesowych a mikro, małymi i średnimi przedsiębior- stwami działającymi w układach regionalnych. W tym celu posłużono się przykładem

42 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski województwa zachodniopomorskiego, co pozwoliło przyjrzeć się wskazanym efektom w regionie o niewielkim poziomie oddziaływania, spowodowanym jego ograniczonym – w porównaniu do innych regionów – udziałem w procesach gospodarczych. Ze względu na znaczne podobieństwo dużych firm funkcjonujących w ramach sektora nowoczesnych usług biznesowych, niezależnie od ich krajowego i międzyna- rodowego pochodzenia, wynikające przede wszystkim z podobnego zorientowania na obsługiwane procesy, kumulację wiedzy profesjonalnej związanej z realizowanymi usługami, międzynarodowego zorientowania na klienta, jak również częstych przejęć przez inwestorów zagranicznych (Niedzielski, Łobacz, 2017), przyjęto możliwość anali- zowania generowanych przez nie efektów zewnętrznych w podobnym układzie. Analizę przeprowadzono w oparciu o wyniki badań ilościowych zrealizowanych przez zespół badawczy w roku 2016 na próbie reprezentatywnej 1100 mikro, małych i średnich– przedsiębiorstw województwa zachodniopomorskiego. Badanie uwzględ- niało trzy obszary/kanały transferu wiedzy, czyli: –bezpośredni transfer kapitału (ludzkiego i materialnego) wraz z zakumulowaną – w nim wiedzą; dotyczy zarówno osób na rynku pracy, jak i wiedzy związanej z ka- pitałem materialnym, np. technologiami, –przepływ wiedzy poprzez interakcje na poziomie kapitału (ludzkiego i materialnego); dotyczy bezpośrednich styczności pomiędzy pracownikami lub pomiędzy pracownikami i kapitałem materialnym, w tym przede wszystkim technologiami; ważnym elementem tych efektów jest przepływ wiedzy związanej z know-how – związany z wykorzystywaniem metod zarządzania oraz stosowaniem technologii w określonych procesach, –przepływ wiedzy poprzez pośrednika (agenta); przepływ wiedzy ma w tym przypadku charakter pośredni. i uwzględnia osoby trzecie pośredniczące w przepływie wiedzy pomiędzy firmami6 i będące nośnikami tej wiedzy, w tym przede wszystkim doradców biznesowych W celu określenia rezultatów wynikających z transferu wiedzy posłużono się zmienną odnoszącą się do innowacyjności mikro, małych i średnich firm wynikającej z transferu wiedzy, mierzoną jako liczbę nowych produktów wdrożonych na rynek. Schemat analizy z wyodrębnionymi i opisanymi wcześniej ścieżkami transferu wiedzy przedstawiono na ryc. 1. W przypadku struktury wielkości przedsiębiorstw ze względu na liczbę osób zatrudnionych występuje nadreprezentacja małych i średnich podmiotów, co stanowiło celowy zamysł badaczy. Wynikało bowiem z potrzeby uzyskania danych porównaw- czych odnośnie do zachodzenia badanych zjawisk pomiędzy poszczególnymi kategoriami podmiotów (mikro, małymi i średnimi), co byłoby niemożliwe w przypadku przyjęcia odsetka zgodnego z rozkładem częstości cech w populacji w odniesieniu do wielkości próby badawczej. Pomimo zastosowanego zabiegu nałożenia wagi w próbie struktura wielkości przedsiębiorstw badanych nie odbiega w znaczny sposób od para- metrów populacji. Dobór próby do badania ilościowego uwzględniał następujące parametry: wiel- kość przedsiębiorstwa (liczba osób zatrudnionych), lokalizacja siedziby przedsiębior- stwa, obszar działalności przedsiębiorstwa. Szczegóły próby zestawiono w tab. 1. 6 Jak zaobserwowano, doradcy biznesowi świadczący swoje usługi w oparciu o głębokie modele doradztwa mogą w znaczący sposób oddziaływać na procesy rozwojowe firm, w tym na podejmowane przez nie działania innowacyjne (Łobacz, Głodek, Stawasz, Niedzielski, 2016) Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

Ryc. 1. 43

Schemat analizy efektów zewnętrznych z wyodrębnionymi ścieżkami transferu wiedzy Transfer wiedzy knowledge spillovers

( ) Firma duża (centrum usług) Firma zuzyskanie inwestycji MSP efektów pośredni transfer wiedzy poprzez interakcję

inwestycje

w rozwój kapitału bezpośredni transfer kapitału Kapitał z zakumulowaną wiedzą Kapitał (ludzki / (ludzki / materialny) materialny)

pośredni transfer wiedzy rozwój kapitału poprzez pośrednika (akumulacja wiedzy)

Legenda: jednostka kapitału interakcja na poziomie kapitału kierunek transferu wiedzy związanej z kapitałem kierunek działań/procesów związanych z inwestycjami w rozwój kapitału Źródło: Niedzielski, Łobacz (2017: 142) Tab. 1.

Parametry doboru próby badawczej do badania ilościowego Odsetekzachodniopomorskim przedsiębiorstw Wielkość przedsiębiorstw: liczba w województwie Odsetek przedsiębiorstw osób zatrudnionych objętych badaniem w 2016 roku Mikro (0–9 osób) 96,3% 82,3% Małe (10–49 osób) 3,0% 12,9% Średnie (50–249 osób) 0,6% 4,8% Duże (powyżej 250 osób) 0,1% 0,0% Ogółem 100,0% 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Lokalizacja siedziby przedsiębiorstwa stanowiła podstawowy mechanizm loso- wania przedsiębiorstw do realizacji pomiaru (poprzez wybór połączeń telefonicznych z przedsiębiorstwami z poszczególnych miejscowości regionu) i odzwierciedlała roz- kład liczby przedsiębiorstw w województwie zachodniopomorskim na poziomie po- wiatów. Szczegółową strukturę przedstawiono w tab. 2.

44Tab. 2. Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski

Struktura próby badawczej w badaniu ilościowym – lokalizacja siedziby przedsiębiorstwa zachodniopomorskiego zachodniopomorskimOdsetek przedsiębiorstw w podziale Powiaty województwa w województwie Odsetek przedsiębiorstw objętych badaniem na lokalizację Powiat białogardzki 2,2% 2,2% Powiat kołobrzeski 5,7% 5,7% Powiat koszaliński 3,3% 3,3% Powiat m. Koszalin Powiat sławieński 2,7% 2,6% 8,3% 8,3% Powiat drawski Powiat choszczeński 1,9% 1,9% 2,7% 2,6% Powiat pyrzycki Powiat myśliborski 3,1% 3,1% Powiat szczecinecki 1,7% 1,7% 3,6% 3,6% Powiat świdwiński 2,0% 2,0% Powiat wałecki 2,6% 2,6% Powiat m. Szczecin Powiat łobeski 1,5% 1,5% Powiat goleniowski 30,8% 30,8% Powiat gryficki 4,0% 4,0% 3,5% 3,5% Powiat gryfiński 3,9% 3,9% Powiat policki Powiat kamieński 3,2% 3,2% Powiat stargardzki 4,8% 4,8% 5,6% 5,5% Powiat m. Świnoujście 2,9% 2,9% Ogółem 100,0% 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Struktura przedsiębiorstw uczestniczących w badaniu w zestawieniu z przedsię- biorstwami w województwie zachodniopomorskim również jest zbieżna pod wzglę- dem obszaru działalności, co oznacza, że przedstawiony w opracowaniu obraz rzeczy- wistości społeczno-gospodarczej województwa najprawdopodobniej nie odbiega od Tab.stanu 3. faktycznego. Odpowiednie porównanie przedstawiono w tab. 3.

Struktura próby badawczej w badaniu ilościowym – obszar działalności przedsiębiorstwa Odsetekzachodniopomorskim przedsiębiorstw w województwie Odsetek przedsiębiorstw Sekcja; obszar działalności objętych badaniem w 2014 roku Przetwórstwo przemysłowe 8,0% 7,9% samochodowychBudownictwo 12,5% 12,6% Handel, naprawa pojazdów Transport i gospodarka 23,3% 22,9% magazynowa 6,3% 6,5%

Obsługa rynku nieruchomości 7,3% 7,3% Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

45 Działalność profesjonalna, 7,8% 8,0% naukowa i techniczna Pozostała działalność usługowa 6,1% 6,3% Pozostałe sekcje 28,7% 28,5% Ogółem 100,0% 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Mając na względzie zgodność kontrolowanych charakterystyk próby z charaktery- styką badanej populacji, można uznać, że przyjęta próba spełnia kryteria reprezenta- Oddziaływanietywności dla przeprowadzonego dużych firm sektora badania. nowoczesnych usług biznesowych na innowacyjność mikro, małych i średnich firm

Innowacyjność firm, w tym szczególnie firm mikro, małych i średnich (Łobacz, 2012) zależy od kapitału wiedzy, na którym firma opiera swoje działania. Wiedza, o różnym charakterze, stanowi podstawę lub źródło działań rozwojowych podmiotów gospodarczych (Łobacz, 2015; Stawasz, Głodek, Łobacz, Niedzielski, 2018). Dlatego efekty ze- wnętrzne wynikające z przepływu wiedzy stanowią ważną podstawę rozwoju małych i średnich firm. W tab. 4 przedstawiono porównanie firm, których właściciele mają doświadczenia związane z pracą w korporacjach oraz tych, które nie mają takich doświadczeń – ogó- łem oraz osobno w centrach usług w odniesieniu do działań firm nakierowanych na wprowadzenie na rynek nowych produktów. Uzyskane wyniki sugerują występowanie efektów wynikających z transferu wiedzy z firm o charakterze korporacyjnym, w tym Tab.szczególnie 4. z tych o charakterze usługowym.

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od doświadczenia wła- ścicieli, zatrudnionych w korporacji lub w centrum usług

Firmy,tak które wprowadziły nanie rynek nowe produkty Ogółem tak

wFirmy, korporacji których właściciele mają nie 35,4 64,6 100% doświadczenie związane z pracą tak 21,6 78,4 100% Firmy, których właściciele mają nie 50,0 50,0 100% doświadczenie związane z pracą w centrach usług 22,4 77,6 100% Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne

Z danych wynika, że firmy, których właściciele mają doświadczenie w pracy w centrum usług lub korporacji, częściej wprowadzają na rynek nowe produkty niż te podmioty, których właściciele nie mają tego typu doświadczenia (test Chi kwadrat = 11,097). Pomimo że wskazane zjawisko należy oceniać w kategoriach słabego związ- ku statystycznego (R Pearsona = –0,104), liczba nowych produktów wprowadzanych na rynek jest większa, gdy osoby miały doświadczenia związane z pracą w korporacji. Ponadto większy odsetek właścicieli zachodniopomorskich firm sektora MMSP, którzy

46 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski mają doświadczenie w pracy w centrach usług, wprowadził na rynek nowe produkty (50%) niż odsetek tych właścicieli, którzy mają doświadczenie w pracy ogólnie w korporacjach (35,4%). Dla porównania, średnio co piąty właściciel przedsiębiorstwa z regionu Pomorza Zachodniego (22,6%) wprowadził na rynek nowe produkty. Powyżej pięciu nowych produktów wdrożyło 8,7% firm, które współpracowały z korporacją, a jedynie 4,9% firm niemających takich doświadczeń. Podobne zależności pokazuje analiza oddziaływania, jakie wywierają pracownicy o doświadczeniach korporacyjnych na rozwój firm. Dane obrazujące to zjawisko zesta- wionoTab. 5. w tab. 5.

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od doświadczenia pra- cowników, zatrudnionych w korporacji lub w centrum usług

Firmy, któretak wprowadziły na ryneknie nowe produkty Ogółem tak

Firmy, których pracownicy nie 37,5 62,5 100% charakterystycemają doświadczenie związane z pracą w korporacji o określonej tak 21,2 78,8 100%

Firmy, których pracownicy mają nie 100,0– 0,0– 100% charakterystycedoświadczenie związane z pracą w centrach usług o określonej 100%

Ogółem 23,0 77,0 100% Źródło: opracowanie własne

Wyniki przeprowadzonej analizy przynoszą zaskakujące rezultaty, choć ich interpretacja z uwagi na rozmiar próby powinna być traktowana z pewną ostrożnością. Pokazują one, że zachodniopomorskie firmy sektora MMSP, które zatrudniły pracowni- ków wywodzących się z centrów usług, znacznie częściej wprowadziły na rynek nowe usługi (100% takich firm) niż podmioty, które zatrudniły pracowników z doświadcze- niem pracy w korporacji (37,5%). Dla porównania, jedynie co piąta firma z regionu (23,0%) wprowadziła na rynek nowe produkty. Sugeruje to, że podmioty gospodarcze zatrudniające pracowników z doświadczeniem pracy w centrach usług znacznie częściej wprowadzają na rynek nowe produkty niż pozostałe przedsiębiorstwa (Chi kwadrat = 11,148). Jakkolwiek omówione współwystępowanie należy uznać za bardzo słaby związek statystyczny (R Pearsona = –0,001) – konieczny do potwierdzenia w dalszych badaniach – wydaje się, że przedstawione ustalenia mogą mieć odzwierciedlenie w rzeczywistości społeczno-gospodarczej. W odniesieniu do efektów wynikających z wykorzystania i transferu wiedzy związanej z kapitałem materialnym przeanalizowano związek pomiędzy nabyciem przez MMSP technologii od firm o charakterze korporacyjnym a wykorzystaniem do realizacji swoich działań technologii będących w ich posiadaniu. Dane zestawiono w tab. 6 i 7. Wynika z nich, że zachodniopomorskie przedsiębiorstwa, które nabyły maszyny lub urządzenia będące wcześniej w posiadaniu centrów usług, znacznie czę- ściej wprowadzają na rynek nowe produkty (100%) niż te podmioty gospodarcze, które pozyskały technologie będące wcześniej w posiadaniu korporacji (57,1%). Za- obserwowany związek statystyczny (chi kwadrat = 25,496) należy oceniać jako słaby Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

(R Pearsona = –0,132), jednak znaczący. Powyższe ustalenie zdaje się potwierdzać fakt, że liczba firm, które nie nabyły maszyn lub urządzeń będących wcześniej w posiadaniu centrów usług lub korporacji i wprowadziły na rynek nowe produkty, nie Tab.przekroczyła 6. 22,6%.

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od nabycia maszyn lub urządzeń będących wcześniej w posiadaniu korporacji lub centrum usług

Firmy,tak które wprowadziły nanie rynek nowe produkty Ogółem tak nie Firma nabyła maszyny lub urządzania 57,1 42,9 100% tak będące wcześniej w posiadaniu korporacji 22,3 77,7 100% Firma nabyła maszyny lub urządzania nie 100,0 0,0 100% będące wcześniej w posiadaniu centrum usług 22,5 77,5 100% Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne Tab. 7.

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty w zależności od wykorzystywania do swoich działań maszyn lub urządzeń będących w posiadaniu korporacji lub Centrum Usług

Firmy, któretak wprowadziły na ryneknie nowe produkty Ogółem tak

Firma wykorzystywała do swoich nie 48,4 51,6 100% działań maszyny lub urządzania będące tak w posiadaniu korporacji 22,1 77,9 100% Firma wykorzystywała do swoich nie 100,0 0,0 100% działań maszyny lub urządzania będące w posiadaniu centrum usług 22,6 77,4 100% Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne

Podobnie zachodniopomorskie przedsiębiorstwa, które wykorzystywały do swoich działań maszyny lub urządzenia centrów usług, znacznie częściej wprowadzały na rynek nowe produkty (100%) niż te podmioty gospodarcze, które wykorzystywały do swoich działań technologie korporacji (48,4%). Z kolei liczba firm, które nie wykorzy- stywały do swoich działań maszyn lub urządzeń centrów usług lub korporacji i wpro- wadziły na rynek nowe produkty, nie przekroczyła 22,6%. Innym aspektem jest nabycie kapitału o charakterze materialnym przez MMSP wspólnie z dużymi podmiotami. Dane przedstawiające zależność pomiędzy takim nabyciem a wdrożeniem na rynek nowych produktów zestawiono w tab. 8. Dane te pokazują, że zachodniopomorskie przedsiębiorstwa, które nabyły maszyny lub urządzenia wspólnie z centrami usług, znacznie częściej wprowadzają na rynek nowe produkty (100%) niż te podmioty gospodarcze, które pozyskały technologie bę- dące wcześniej w posiadaniu korporacji (72,7%). Jeśli zatem bezpośredni transfer kapitału z centrów usług do lokalnych małych i średnich przedsiębiorstw wydaje się mieć tak znaczący wpływ na rozwój sektora MMSP, pozostaje pytanie, jakie oddziaływanie ma pośredni transfer wiedzy poprzez

48 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski interakcje. Bazowych informacji na ten temat dostarcza nam analiza tab. 9, przedsta- wiająca odsetek przedsiębiorstw, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależ- ności od doświadczenia współpracy z korporacją lub centrum usług. Wynika z niej, że firmy z regionu Pomorza Zachodniego, które współpracowały z centrami usług (66,7%), znacznie częściej wprowadzały na rynek nowe produkty niż podmioty współpracujące z korporacjami (41,4%). Współwystępowanie dwóch zmiennych, czyli współpracy z centrami usług i wprowadzenia na rynek nowych pro- duktów (Chi kwadrat = 38,107), wskazuje na istnienie słabego związku statystycznego (R Pearsona = –0,192). Dla porównania, odsetek zachodniopomorskich firm, które nie współpracowały z korporacjami lub centrami usług, a które wprowadziły na rynek nowe produkty, nie przekracza 22,6%. Pogłębiona analiza danych empirycznych wskazuje także, że zdecydowanie większą liczbę innowacji wprowadziły właśnie te firmy, które współpracowały z centrami usług lub korporacjami, niż podmioty bez ta- Tab.kiego 8. doświadczenia.

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od nabycia maszyn lub urządzeń wspólnie z korporacją lub centrum usług

Firmy, któretak wprowadziły na ryneknie nowe produkty Ogółem tak nie Firma nabyła maszyny lub urządzania 72,2 27,8 100% tak wspólnie z korporacją 21,8 78,2 100% nie Firma nabyła maszyny lub urządzania 100,0 0,0 100% wspólnie z centrum usług 22,6 77,4 100% Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne Tab. 9.

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od doświadczenia współ- pracy z korporacją lub centrum usług

Firmy, któretak wprowadziły na ryneknie nowe produkty Ogółem tak z korporacjami nie Firmy, które współpracowały 41,4 58,6 100% tak 19,0 81,0 100% nie Firmy, które współpracowały 66,7 33,3 100% z centrami usług 22,2 77,8 100% Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne

Uszczegółowieniem tej analizy jest analiza danych, w których wyodrębniono spo- śród wszystkich form współpracy te interakcje, które związane były z wykorzystaniem maszyn, urządzeń, oprogramowania, co wskazywałoby na pośredni transfer wiedzy związanej z kapitałem materialnym (tab. 10). Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

Tab. 10. 49

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od doświadczenia współ- pracy z korporacją lub centrum usług, związanej z wykorzystaniem maszyn, urządzeń, oprogramowania itp.

Firmy,tak które wprowadziły nanie rynek nowe produkty Ogółem tak

Firmy, które współpracowały 46,3 53,7 100% z korporacjami i była to współpraca nie związana z wykorzystaniem maszyn, tak urządzeń, oprogramowania itp. 37,5 62,5 100% Firmy, które współpracowały z centrami nie 41,7 58,3 100% oprogramowaniausług i była to współpraca itp. związana z wykorzystaniem maszyn, urządzeń, 21,6 78,4 100%

Źródło: opracowanie własne

Z przedstawionych danych wynika, że wpływ technologii i wiedzy technologicznej na wprowadzenie na rynek nowych produktów przez zachodniopomorskie firmy wydaje się być mniejszy, chociaż nie bez znaczenia. Firmy z regionu Pomorza Zachod- niego, które współpracowały z centrami usług z wykorzystaniem maszyn, urządzeń, oprogramowania itp. (41,7%), nieco rzadziej wprowadzały na rynek nowe produkty niż podmioty współpracujące z korporacjami z wykorzystaniem technologii (46,3%). Przedstawione dane stanowią sumaryczne wartości dla różnych rodzajów (poziomów) współpracy, przede wszystkim realizacji wspólnych projektów i zamawiania usług w centrach usług lub korporacji. Ponieważ na transfer wiedzy w małych przedsiębiorstwach mogą mieć także silny wpływ kontakty nieformalne, dodatkowo przeanalizowano udział firm, które wpro- wadziły na rynek nowe produkty, w zależności od utrzymywania przez właścicieli lub pracowników relacji z osobami zatrudnionymi w korporacjach lub centrach usług. Uzy- Tab.skane 11. wyniki przedstawiono w tab. 11.

Udział firm, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od utrzymywania przez wła- ścicieli lub pracowników relacji z osobami zatrudnionymi w korporacjach lub centrach usług

Firmy,tak które wprowadziły niena rynek nowe produkty Ogółem tak pracownicy pozostawali w relacjach Firmy, których właściciele lub nie 39,6 60,4 100% z osobami zatrudnionymi w korporacjach lub centrach usług 19,5 80,5 100% Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne

Wskazują one, że regionalne przedsiębiorstwa sektora MSP, których właściciele lub pracownicy są w stałych relacjach interpersonalnych z przedstawicielami centrów usług lub korporacji, znacznie częściej wprowadzają na rynek nowe produkty (39,6%) niż podmioty, których kadra nie utrzymuje tego typu relacji (19,5%). Wskazany zwią- zek statystyczny (Chi kwadrat = 31,693) należy oceniać jako słaby (R Pearsona = –0,119), jednak w kontekście ogólnej liczby zachodniopomorskich przedsiębiorstw, które wprowadziły na rynek nowe produkty (22,6%), wydaje się on nie bez znaczenia.

50 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski

Dalej wyniki przeprowadzonych badań pokazują, że znaczenie dla rozwoju firm mają także formalne kanały transferu wiedzy, takie jak szkolenia, warsztaty, konferen- cje, wizyty studyjne. Bliskość geograficzna, wynikająca z osiedlania się dużych podmio- tów w określonych regionach, pozwala zwiększyć prawdopodobieństwo uczestnictwa w takich formalnych spotkaniach przedstawicieli firm sektora MSP. Jak obrazują to dane przedstawione w tab. 12 i 13, firmy z próby województwa zachodniopomorskiego, które brały udział w warsztatach, seminariach, konferencjach itp. z przedstawicielami centrów usług lub korporacji, znacznie częściej wprowadzały na rynek nowe produkty (42,2%) niż pozostałe podmioty gospodarcze (22,6%). Wskazany związek statystyczny (Chi kwadrat = 42,586) należy oceniać jako słaby (R Pearsona = –0,139), jednak znaczą- cy w kontekście liczby firm, które nie brały udziału we wspomnianych wydarzeniach z udziałem przedstawicieli centrów usług lub korporacji, a wprowadziły na rynek nowe Tab.produkty 12. (18,6%).

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od udziału ich właści- cieli lub pracowników w warsztatach, szkoleniach, konferencjach, w których głos zajmowały osoby zatrudnione w korporacjach lub centrach usług

Firmy, któretak wprowadziły na ryneknie nowe produkty Ogółem

Firmy, których właściciele konferencjachlub pracownicy itp. uczestniczyli tak 42,2 57,8 100% w warsztatach, szkoleniach,

itp.w tym: związanych z wykorzystaniem maszyn, urządzeń, oprogramowania 46,4 53,6 100%

nie Firmy, których właściciele lub konferencjachpracownicy nie itp. uczestniczyli 18,6 81,4 100% w warsztatach, szkoleniach,

Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło:Tab. 13. opracowanie własne

Przedsiębiorstwa, które wprowadziły na rynek nowe produkty, w zależności od udziału ich właścicieli lub pracowników w wizytach studyjnych z osobami zatrudnionymi w korporacjach lub centrach usług

Firmy, któretak wprowadziły na ryneknie nowe produkty Ogółem

Firmy, których właściciele lub pracownicy uczestniczyli w wizytach tak 44,6 55,4 100% studyjnych itp.w tym: związanych z wykorzystaniem maszyn, urządzeń, oprogramowania 42,3 57,7 nie Firmy, których właściciele lub pracownicy nie uczestniczyli 20,8 79,2 100% w wizytach studyjnych Ogółem 22,6 77,4 100% Źródło: opracowanie własne Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

Podobnie firmy z województwa zachodniopomorskiego, które wzięły udział w wizytach studyjnych w centrach usług lub korporacjach, znacznie częściej wprowadzały na rynek nowe produkty (44,^%) niż podmioty gospodarcze, które nie brały udziału w tego typu przedsięwzięciach (20,8%). Wskazany związek statystyczny (Chi kwadrat = 19,925) należy oceniać jako słaby (R Pearsona = –0,054), jednak w kontekście ogólnej liczby firm, które wprowadziły na rynek innowacje (22,6%), wydaje się to być bardzo istotnym przypuszczeniem. Warto zaznaczyć, że w przypadku firm z regionu wpływ technologii nie powoduje zwiększenia intensywności wprowadzania na rynek innowacji, czyli liczba firm, które nie wzięły udziału w wizytach studyjnych z wykorzystaniem technologii i wprowadziły na rynek nowe produkty, nie przekroczyła 42,3%. Powyższe zdaje się potwierdzać przypuszczenie dotyczące częstszego przejawiania postaw pro- innowacyjnych przez osoby, które miały doświadczenie udziału w wizytach studyjnych w centrach usług lub korporacjach, w tym z wykorzystaniem technologii.

Zakończenie Przeprowadzona analiza pozwala wnioskować, że rozwój nowoczesnych usług biznesowych ma pozytywny wpływ na akumulację wiedzy w regionie i pozwala czerpać z niej lokalnie funkcjonującym podmiotom. Dotyczy to zarówno wiedzy związanej z za- awansowanymzaawansowanych zarządzaniem technologii. procesowym, jak i wiedzy merytorycznej związanej bez- pośrednio z procesem świadczenia usługi czy też z wykorzystaniem w tym procesie

Wyniki badań wskazują, że mikro, małe i średnie firmy korzystające z wiedzy pozyskanej w ramach transferu (np. poprzez transfer ludzi) z firm sektora nowoczesnych usług biznesowych osiągają statystycznie lepsze wyniki w zakresie innowacyjności niż te, które z takiej wiedzy nie wykorzystują. Zależność taka występuje w przypadku wszystkich trzech analizowanych kanałów przepływu wiedzy, czyli bezpośredniego transferu kapitału, interakcji występujących na poziomie kapitału oraz transferu po- średniego z wykorzystaniem agentury. Chociaż efekty zewnętrzne wynikające z bezpośredniego transferu kapitału materialnego wydają się mieć charakter bardziej finansowy i związane są przede wszystkim z obniżeniem kosztów pozyskiwania kapitału (por. Niedzielski, Łobacz, 2017), to jednak pokazana zależność, wynikająca z przeprowadzonych badań, wydaje się bardzo ciekawa poznawczo. Można z tego wnosić, że prawdopodobnie transfer kapitału niesie ze sobą pewien element współpracy, szczególnie w odniesieniu do relacji mikro, mała lub średnia firma – centrum usług, i tym samym dochodzi do przeniesienia pewnego know-how ważnego dla rozwoju firm w sektorze, co nie ma z taką intensywnością miejsca w przypadku pozostałych firm o charakterze korporacyjnym. Jednak przypuszczenie to wymaga dalszego potwierdzenia i może być ciekawym punktem wyjścia dalszych badań. Można ponadto wnioskować, że styczność biznesowa i jakakolwiek forma współ- pracy z korporacjami lub centrami usług najprawdopodobniej pozwalają na zdobycie wiedzy cennej z punktu widzenia wytworzenia przewagi konkurencyjnej, a w szczegól- ności realizacji działań rozwojowych. Wydaje się zatem, że aby podnieść poziom inno- wacyjności przedsiębiorstw sektora MMSP, polityka regionalna mogłaby wpierać ini- cjowanie współpracy tego typu firm z podmiotami o charakterze korporacyjnym, w tym z centrami usług. Jednak w przypadku centrów usług współpraca ta niekoniecznie musi

52 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski być związana z wykorzystaniem kapitału materialnego. Wskazują na to wyniki analizy danych, w których wyodrębniono ze wszystkich form współpracy interakcje związane z wykorzystaniem maszyn, urządzeń i oprogramowania, sugerując pośredni transfer wiedzy związanej bardziej z kapitałem materialnym. Wydaje się także, że utrzymywanie stałych relacji z osobami, które są zatrudnione w przedsiębiorstwach o charakterze korporacyjnym lub centrach usług, może przyczy- niać się do zdobycia wiedzy proinnowacyjnej, pozwalającej na wytworzenie przewagi konkurencyjnej. Konieczne jednak wydaje się przeprowadzenie dalszych, pogłębio- nych badań w tym zakresie, które pozwolą na ustalenie formy i charakteru tychże relacji i ich znaczenia dla kreowania pomysłów biznesowych i sposobów podejmowania Literaturadecyzji w obszarze rozwoju przedsiębiorstw. References

ABSL (2016). Europe’s Business Services Destinations. A journey across 10 countries and 20 cities. Pozyskano z http://abslreport.com/ Altenburg, T. (2000).MNC-SME Linkages Linkages and Spillovers for Development. between Transnational Issues –experiences Corporations – best and practices. Small Proceedingsand Medium-Sized of the Special Enterprises Round in on Developing MNCs, SMEs Countries and Development – Opportunities and Policies. W: UNCTAD (ed.) . The Impact of Foreign Investment on Host. Geneva: Countries: UNCTAD A Review X, 15 of theFebruary, Empirical 3–61, Evidence. Bangkok, World United Bank Nations. Policy Research Working Paper 1745 Blomström, M., Kokko, A. (1997). . New York: World Bank. International Entrepreneurship. Przedsiębiorczość Borkowska,Międzynarodowa A. (2018).4 Wpływ outsourcingu na wybrane aspekty rozwoju ekonomicznego na przykładzie miasta Krakowa. , (1), 49–60.Journal of International Business Studies 19 Dunning, J.H. (1988). The Eclectic Paradigm of InternationalTransnational Production: Corporations A Restatement and Local Firms and inSome Developing Possible Extensions. Countries – Linkages and Upgrading , (1), 1–31. Hansen,School M.W., Press. Schaumburg-Müller, H. (eds.) (2006). Koncepcja oceny procesu komercjalizacji. Copenhagen:przedsięwzięć Copenhagengospodarczych Business w aka- demickich inkubatorach przedsiębiorczości Łobacz,wielony. K. (2012). . Szczecin: rozprawa doktorska, maszynopis po- Nierówności Łobacz,Społeczne K. (2015). a Wzrost Źródła Gospodarczy wiedzy warunkującej41. innowacyjne działania przedsiębiorcze –kon- sekwencje dla sterowania kierunkami rozwoju systemów gospodarczych. , Entrepreneurial Business and Łobacz,Economics K., Głodek, Review P., Stawasz,4 E., Niedzielski, P. (2016). Utilisation of Business Advice in Small Innovative Firms: the Role of Trust and Tacit Knowledge. Entrepreneurial, (2), 117–138. Business and Economics Review 2 Myszkowska, M. (2014). The Scale andMultinational Characteristics Firms of Services in the World Offshoring Economy in the Visegrád Countries.Princeton University Press. , (3), 33–46. Navaretti, G.B., Venables, A.J. (2004). Centra usług w układach regionalnych. Princeton:

Niedzielski, P., Łobacz, K. (red.) (2017). . Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Multinational Corporations and Rugraff,Local E., FirmsHansen, in Emerging M.W. (2011). Economies Multinational corporations and local firms in emerging economies. An Introduction. W: E. Rugraff, M.W. Hansen (ed.). Multinational. Amsterdam: Corporations Amsterdam andUniversity Local FirmsPress. in Emerging Sass, EconomiesM. (2011). The impact of foreign direct investment in business services on the local economy. The case of Hungary. W: . E. Rugraff, M.W. Hansen (ed.). Amsterdam: Amsterdam University Press. Wpływ dużych firm sektora nowoczesnych usług biznesowych…

53 Transnational Corporations 14 Scott-Kennel, J., Enderwick, P. (2005). FDI and Inter-Firm Linkages: Exploring the Black Box of the Investment Development Path. , (1), 13–23.The Business & Stawasz,Management E., Głodek, Review P., Łobacz,8 K., Niedzielski, P. (2018). Development of competitive advantage of small innovative firm – the role of use and utilisation of business advice. Katarzyna Łobacz, , (3), 82–93. dr, pracownik naukowy, autor książek i artykułów z obszaru innowacyjności, transferu i komercjalizacji wiedzy, przedsiębiorczości akademickiej, rozwoju kompetencji. Doświadczona w realizacji projektów badawczych, w tym w zespołach międzynarodowych. Silnie ukierunkowana na praktyczne zastosowanie wiedzy w postaci analiz wdrożeniowych, rozwoju ośrodków wsparcia innowacyjnej przedsiębior- czości,Katarzyna kierowania Łobacz, rozwojem karier studenckich itp. Ph.D., university professor, author of academic publications, especially in the field of innovation, knowledge transfer and commercialisation, academic entrepreneurship, competence-based development. Manager of numerous research projects. Places strong emphasis on practical applications of knowledge through expertise works, development of centres supporting innovation and entrepreneurship, developmentAdres/address: of students carrier pathways, etc.

Uniwersytet Szczeciński Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Katedra Efektywności Innowacji ul. Cukrowa 8, 71-004 Szczecin, Polska Jordane-mail: Klimek, [email protected] mgr, socjolog, badacz kultury w nurcie teorii krytycznej, rozwijający socjologię stosowaną dlaJordan potrzeb Klimek, otoczenia gospodarczego. Autor wielu ekspertyz, analiz, wdrożeń itp. expertise work. M.Sc., sociologist, researcher in the field of critical theory of culture, involved in the development of applied economics for economic environment. Author or many analyses, practical applications and Adres/address:

Uniwersytet Szczeciński Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Katedra Efektywności Innowacji ul. Cukrowa 8, 71-004 Szczecin, Polska Piotr e-mail:Niedzielski, [email protected] prof., pracownik naukowy, doświadczony badacz, szczególnie w obszarze innowacji usłu- gowych, oceny projektów inwestycyjnych, innowacji w sektorze TSL; doświadczony konsultant firm i specja- lista w obszarze komercjalizacji wiedzy z silnym naciskiem na rozwój regionalny. Doświadczony w zarządza- niuPiotr małymi Niedzielski, i dużymi organizacjami, w tym firmami oraz uczelniami wyższymi. Ph.D./professor, university professor, experienced in research, especially in the field of service innovation, investment project appraisal, innovation in the TSL sector; experienced in consultancy and commercialisation of knowledge with strong focus on regional development. Experienced in small and bigAdres/address: organisation management (CEO in many companies, Head of Schools).

Uniwersytet Szczeciński Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług ul. Cukrowa 8, 71-004 Szczecin, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.4

ArkadiuszUniwersytet Świadek Zielonogórski, Polska University of Zielona Góra, Poland

MarekPolitechnika Szajt Częstochowska, Polska The Częstochowa University of Technology, Poland

Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce w latach 2006–2015 – zróżnicowanie regionalne

Impact of Innovation Expenditures on Manufacturing in Poland in 2006–2015 – Regional Diversification

Streszczenie:

Od wielu lat wiemy, że innowacje odpowiadają za rozwój gospodarczy, choć ilościowych stu- diów badawczych z tego zakresu jest cały czas relatywnie niewiele. W krajach rozwiniętych większość nowych technologii powstaje dzięki wewnętrznym wysiłkom badawczo-rozwojowym. W krajach je goniących, takich jak Polska, dominuje transfer technologii, a struktura nakładów na innowacje jest skrajnie odmien- na. Dodatkowo komplikacje w badaniu tych zjawisk tworzą krótkie szeregi czasowe statystyki publicznej. Artykuł ma na celu identyfikację i ocenę wpływu nakładów na innowacje i ich struktury na kształtowanie produkcji przemysłowej (wytwórczości przemysłowej) w Polsce w latach 2006–2015. Uwzględnia on zróż- nicowanie regionalne, opóźnienia czasu i system wag w badanym okresie. Jakie są główne determinanty rozwoju wytwórczości w Polsce? Czy wewnętrzne badania i rozwój? Czy może bierny transfer technologii, w tym z zagranicy? Analizy oparto na wieloczynnikowym panelowym modelowaniu regresji na podstawie szeregów Banku danych lokalnych GUS. Główne wnioski dotyczą: 1) zmian we wpływie poszczególnych kategorii wy- datków na innowacje na wartość produkcji przemysłowej, 2) rosnącego znaczenia wysiłków B+R, przy stale istotnym zakupie maszyn i urządzeń z importu, 3) istotnego znaczenia opóźnionego oddziaływania części nakładów na wyniki przemysłowe, 4) uwzględnienia wpływu zróżnicowania przestrzennego na modelowa- nieAbstract: badanych zjawisk. It is widely known that innovation has got an impact on economic development, although there are still not many quantity studies on this topic. In developed countries new solutions are the effect of the domestic R&D production, but in those that are still catching up, like Poland, technology transfer is dominating and the innovation expenditure structure is a quite different. Additionally, it is complicated to measure this phe- nomenon, because of the short time series in public statistics. The main aim of the article is the identification and evaluation of the impact of innovation expenditures on innovation and their structure on manufacturing production value in Poland in 2006–2015 years, including regional differences, time delays and weight system. What is responsible for manufacturing development in Poland – domestic R&D or passive technology transfer, including foreign one? We were using multiregression panel data (time and spatial) model to find and describe some of the discoveries. We observed that there was a changing influence of every category of Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

55 expenditure on the manufacturing production value. There was a growing importance of the domestic R&D, with parallel strong meaning of the imported passive technology transfer, on manufacturing. Additionally, used time delays were also significant. Finally, there is a necessity to use regional diversity to measure this phenomenonSłowa kluczowe: in less development countries. Keywords: dane panelowe; innowacja; kraj; Polska; przemysł; produktywność; region Otrzymano:country; industry; panel data; Poland; productivity; region Received: 18 grudnia 2017 Zaakceptowano: 18 December 2017 Accepted: 6 lipca 2018 Sugerowana 6 July cytacja 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Świadek, A., Szajt, M. (2018). Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce w la- Geograficznego 32 tach 2006–2015 – zróżnicowanie regionalne. , (3), 54–68. https://doi.org/10.24917/20801653.323.4

Wstęp Od kilku dziesięcioleci trwają próby oceny wpływu działalności innowacyjnej na wiel- kość produkcji i samą produktywność gospodarki. Ze względu na poważne trudności w ocenie tych zjawisk, wynikające z tzw. efektów zewnętrznych innowacji oraz braku odpowiednio długich szeregów czasowych, prowadzone analizy były poważnym uproszczeniem warunków rzeczywistych. W ostatnich 20 latach dominował w tym zakresie model CDM autorstwa B. Crepon, E. Duguet i J. Mairesse (1998), który częściowo wypełniał istniejącą lukę. input Problem z jego stosowaniem polegał na tym, że miał on charakter pośredni, czyli nie szacował związku między wejściem (ang. ) działalności innowacyjnej (w pierwotnej wersji w modelu stosowano jedynie nakłady na działalność B+R) a produktyw- nością, tylko badał relacje tego pierwszego z wdrożeniami nowych wyrobów i technologii. Po tym etapie przechodzono do analiz związków między wdrożeniami a pro- duktywnością. W ten sposób – nie wprost, ale w oparciu o dane zbierane na poziomie przedsiębiorstw – wykazywano, że istnieją związki między wejściem do systemu innowacji a produktywnością gospodarczą. Jest to naturalne ograniczenie tego modelu, które należy wskazywać, niemniej był on – i wciąż jest – powszechnie i z dużym powodzeniem stosowany przez wielu naukowców na świecie. W Polsce w zakresie działal- ności innowacyjnej dysponujemy jedynie danymi rocznymi (statystyka publiczna) i to w bardzo ograniczonym horyzoncie czasu, co należy uznać za niesatysfakcjonujące dla prowadzenia analogicznych analiz. Z kolei w najwyżej rozwiniętych krajach, na skutek wydłużających się szeregów czasowych, rozpoczęto badania zależności bezpośrednich. Istnieje także inny kontekst dla omawianych tu badań. Po przeprowadzonych studiach literaturowych można stwierdzić, że w Polsce dotychczas podjęto tylko jed- ną próbę oszacowania podobnych zjawisk, ale ograniczono ją do oceny efektywności wsparcia publicznego na działalność innowacyjną (Grabowski, Pamukcu, Szczygielski, Tandogan, 2013). Pozostaje zatem nieeksploatowana przestrzeń dla prowadzenia takich analiz w naszym kraju. Co więcej, można dzięki nim poszukiwać specyfiki oraz kon- lub dywergencji w zakresie kształtowania tych zjawisk między Polską a innymi krajami. Dodatkowo nie wiemy nawet czy dostępne dane i poziom rozwoju naszego kraju pozwolą na uzyskanie rzetelnych i zadowalających wyników badawczych.

56 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt

Trzeci przyczynek, dla którego warto podjąć próbę znalezienia wpływu nakładów na działalność innowacyjną na produkcję przemysłową i jej produktywność, to nie- uwzględnianie – zazwyczaj – zróżnicowania regionalnego w badaniach poza granicami naszego kraju, gdy wiadomo jednocześnie, że aktywność innowacyjna silnie warunkuje rozwój społeczno-gospodarczy i jest związana ze zróżnicowaniem regionalnym. Z powodu przytoczonej wcześniej argumentacji artykuł ma na celu określenie: czy i w jakim stopniu istnieje statystycznie istotna współzależność między nakładami na działalność innowacyjną a wielkością produkcji przemysłowej w Polsce oraz jej pro- duktywnością. Podstawową hipotezą badawczą jest twierdzenie, że produkcja przemysłowa w Polsce i jej produktywność są istotnie zdeterminowane nakładami na działalność innowacyjną w podziale na wydatki na badania i rozwój (B+R), nakłady na maszyny i urządzenia i pozostałą aktywność w tym zakresie oraz zróżnicowaniem regionalnym.

Rys teoretyczny dla prowadzonych analiz empirycznych Prowadzone na świecie badania są dwutorowe: 1) obejmują wszystkie lub wiele kra- jów OECD czy UE (badania CIS), 2) studia prowadzone są dla poszczególnych państw, brakuje w nich jednak wskazania na zróżnicowanie regionalne, choć C.F. Baum, H. Lööf, P. Nabavi, A. Stephan (2017: 121) twierdzą, że należy w nich uwzględniać również inne – poza typowymi – warunki ich stosowania, w tym np. sektorowe czy regionalne. To drugie powinno ukazać specyficzny kontekst dla takich analiz. Ponadto dostrzegamy w literaturze przedmiotu odchodzenie od tradycyjnego modelu CDM, mającego już ponad 20 lat, na co wskazano wcześniej, na rzecz podejścia zintegrowanego, czyli bezpo- średniego łączenia rozpoczęcia działalności innowacyjnej z produktywnością uzyski- waną w gospodarce. Innowacyjność regionu jest wypadkową wielu procesów i zjawisk o charakterze społeczno-gospodarczo-przestrzennym. Jest pochodną m.in. innowacyjności podmio- tów gospodarczych, sektora naukowo-badawczego, kapitału ludzkiego i społecznego czy polityki innowacyjnej. Wieloaspektowość i złożoność tego zjawiska powoduje, że analiza jednowymiarowych zależności nie daje dostatecznych podstaw do oceny inno- wacyjności regionu i jego pozycji względem innych. Stosowanie miar syntetycznych jest więc warunkiem koniecznym w tego typu analizach (Feltynowski, Nowakowska, 2009: 12). Innowacje, będące efektem przestrzennych zależności między przedsiębiorstwa- mi a ich otoczeniem, wymagają wsparcia organizacji i instytucji lokalnych. Ważną rolę w rozwoju postępu technicznego i innowacji odgrywają choćby małe i średnie przed- siębiorstwa, silnie związane z otoczeniem, w którym funkcjonują. Większym zaufaniem darzą one partnerów wywodzących się z tego samego regionu, wyznających te same wartości, ukształtowanych przez te same czynniki kulturowe (Górecka, Muszyńska, 2011: 56). Według J. Dominiaka i P. Churskiego (2012: 73) zależność między poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego a poziomem innowacyjności jest bardzo silna. Dzieje się tak dlatego, że specyfika innowacji, wymagających znacznych nakładów finansowych, warunkuje istotny wpływ czynnika sytuacji finansowej oraz poziomu zamożności na kształtowanie zróżnicowania regionalnego poziomu innowacyjno- ści w układzie regionów silnych i słabych gospodarczo. Czynnik ten stanowi jedną Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

57 z podstawowych determinant rozwoju innowacyjności w polskich regionach (Dominiak, Churski, 2012: 74). Sam fakt występowania zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w przestrzeni ekonomicznej nie stanowi bariery dla jego dalszego trwania (Domi- niak, Churski, 2012: 54–55). Są nią natomiast zbyt duże dysproporcje w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, które mogą być rezultatem pogłębiającej się polaryzacji – wzmacniającej obszary rozwoju, przy jednoczesnym pogrążaniu się w stagnacji innych terenów. Problemem pomiaru innowacyjności regionów w Polsce są dane statystyczne, ich dostępność, wiarygodność oraz różnorodność przekrojów czasowych utrudniają- cych analizy porównawcze. Brak ciągłości w badaniach dotyczących innowacyjności, nieadekwatność gromadzonych danych do charakterystyki współczesnych procesów społeczno-gospodarczych, mała ich powszechna dostępność są jednym z podstawowych problemów oceny potencjału i procesów innowacyjnych w ujęciu regionalnym. W większości stosowanych analiz dobór miar potencjału innowacyjnego (który jest naj- ważniejszym elementem tego typu analiz) jest często tylko pochodną ich dostępności, a nie wyborem umożliwiającym rzeczywistą i pełną analizę problemu. W konsekwencji uzyskiwane wyniki innowacyjności polskich regionów dostarczają niepełnego obrazu tego zjawiska, a wnioskowanie na ten temat może być obarczone błędem (Feltynowski, Nowakowska, 2009: 12). W badaniach przeprowadzonych dla krajów OECD przez badaczy d’A. Kancs i B. Siliverstovs (2016: 634) okazuje się, że relacja między nakładami na B+R a pro- duktywnością przedsiębiorstw jest nieliniowa. Średnia elastyczność tego procesu to 0,15, gdy dla podmiotów o niskiej intensywności technologicznej to –0,02, a dla tych o największej intensywności wartość ta dochodzi do 0,33. Stąd występują duże różnice międzysektorowe między przemysłami w tym zakresie. Wyniki te potwierdzają badania prowadzone przez takich badaczy, jak R. Ortega-Argilés, R. Piva i M. Vivarelli (2015: 204) w Stanach Zjednoczonych i Europie w latach 1990–2008 czy S.R. Bond i I. Guceri (2017: 108) w Wielkiej Brytanii (produktywność wyższa średnio o 14% w przedsię- biorstwach realizujących B+R). Interesującym i zastanawiającym z tej perspektywy jest silne wsparcie w Polsce aktywności B+R w przemysłach tradycyjnych przy okazji wdra- żania inteligentnych specjalizacji na poziomie regionalnym. Powołując się na badania J. Lopeza-Rodrigueza i D. Martineza-Lopeza (2017: 37), przeprowadzone na grupie 26 krajów Unii Europejskiej (badania CIS), należy stwier- dzić, że w opracowanych modelach CDM zarówno działalność B+R, jak i ta spoza B+R osiągnęły istotność statystyczną. Wpływ pierwszej z nich na produktywność jest w krajach europejskich dwa razy wyższy niż aktywności spoza B+R. Warto jednak zaznaczyć, że w krajach „goniących” (mniejsza intensywność B+R) nie należy traktować innowacji produktowych i procesowych jako komplementarnych, gdyż pierwsze z nich pozostają domeną bardziej rozwiniętych państw. W latach 2004–2008 inwestycje spoza B+R w Europie były o 10% wyższe niż te w B+R w relacji do PKB (1,55% vs. 1,40%) (Lopez-Rodriguez, Martinez-Lopez, 2017: 40). Sektor niskiej intensywności B+R w dalszym ciągu odpowiada za 40–60% przemy- słowej wartości dodanej (w zależności od kraju) i 50% wszystkich tam zatrudnionych (Hirsch-Kreinsen, 2008; Som, Kirner, Jäger, 2010; Rammer i in. 2011; Som, 2012). Co więcej, ponad 50% innowacyjnych przedsiębiorstw w UE nie prowadzi w ogóle B+R (Rammer i in. 2011; Som, Kirner, Jäger, 2010).

58 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt

W oparciu o analizę 25 mierników w 19 krajach w latach 1998–2008 E. Carayannis i E. Grigoroudis (2014) potwierdzili, że nie ma istotnych luk między innowacjami, pro- duktywnością i konkurencyjnością. Za to występujące drobne różnice między krajami powinny być przedmiotem kolejnych badań, prowadzących do odpowiedzi na pytania: dlaczego one w ogóle występują i na ile wynikają z funkcjonowania interwencjonizmu publicznego w tym zakresie. W innych badaniach przeprowadzonych w czterech rozwiniętych krajach europejskich: Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii, w oparciu o model CDM rów- nież wykazano, że związki między wydatkami na B+R, innowacyjnością i produktywno- ścią przebiegają w zbliżony sposób (Griffith, Huergo, Mairesse, Peters, 2006). Zwrócono jednak uwagę, że nawet w takich krajach nakłady na B+R w ograniczony sposób wyja- śniają aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. Badania prowadzone przez badaczy G. Crespi i P. Zuniga (2012) dla sześciu krajów latynoamerykańskich pokazały, że istnieje związek nawet na relatywnie niskim poziomie rozwoju między rozwijaniem wiedzy a nowymi technologiami i dalej ze wzrostem produktywności pracy. Stwierdzili oni jednocześnie, że determinanty innowacyjności mają znacznie bardziej heterogeniczną naturę niż w krajach OECD. Wiele z nich nie ma wpływu na innowacje. Świadczy to o słabych (brakujących) związkach między elementami w systemach innowacji takich krajów. Kolejne przytaczane analizy były prowadzone w Argentynie (model CDM) w 2001 roku. W tym okresie produkt krajowy brutto na głowę mieszkańca był tam na poziomie polskiego w 2005 roku, a Polska była wówczas słabiej rozwinięta niż w 2015 roku. Wy- kazano wówczas, że już tam istnieją związki między wydatkami na B+R i tymi pozyski- wanymi na technologie ucieleśnione a liczbą innowacji procesowych i produktowych, a to z kolei prowadzi do wyższej produktywności przedsiębiorstw innowacyjnych (Chudnovsky, López, Pupato, 2006: 266). Co więcej, to duże przedsiębiorstwa osiągały tam wyższą produktywność, co jest niezgodne z wynikami badań prowadzonych we dzyWłoszech, tymi krajami. gdzie dowodzono wyższości sektora MŚP w tym zakresie (por. Hall, Lotti, Mairesse, 2009). Może to być konsekwencją sporych dysproporcji rozwojowych mię-

W innych badaniach prowadzonych w jednym z państw transformujących gospo- darkę – Estonii – J. Masso i P. Vahter (2008) dowodzili, że gospodarki „goniące” różnią się jednak od tych rozwiniętych. W tych pierwszych innowacje wynikają z orientacji raczej sprzętowej niż badawczo-rozwojowej. Stąd innowacje procesowe są kluczowe dla wzrostu produktywności na etapie doganiania. Przytoczone wyniki badań prowadzonych na świecie i w Europie na różnych poziomach agregacji pozwalają na sformułowanie wątpliwości co do jednoznaczności ich kształtowania. Nie ma oczywistych wniosków dla krajów „goniących”, które można byłoby uznać przez dedukcję za ogólnie obowiązujące. To pozwala nam na myślenie o tych zjawiskach w sposób niepewny, a jednocześnie intrygują one naukowo w zakresie ich natury w krajowych okolicznościach.

Założenia dla modelowania produkcji i produktywności W badaniu wykorzystano dane pochodzące z Banku danych lokalnych GUS (2016). Dane dotyczyły 16 regionów – województw – polskich i obejmowały lata 2006–2015. Ewidencja statystyczna obejmuje systematyczne gromadzenie poszukiwanych danych Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

59 jedynie na takim poziomie agregacji. W przypadku Polski, gdzie znaczna część środków pochodzi od państwa i w dużej mierze jest dystrybuowana poprzez ministerstwa i wła- dze wojewódzkie, jakość danych wydaje się być satysfakcjonująca, nawet z uwzględ- nieniem pominięcia relacji na niższym poziomie.1 Jako zmienną endogeniczną przyjęto produkcję przemysłową w ujęciu nominalnym oraz produktywność w przeliczeniu na zatrudnionego traktowaną jako produktywność . Jako zmienne egzogeniczne przyjęto wydatki na badania i rozwój, inwestycje w maszyny i urządzenia zakupione za granicą i w kraju oraz pozostałe inwestycje, czyli inwestycje w budynki, budowle i grunty zwią- zane z uruchomieniem produkcji nowych wyrobów lub zastosowaniem nowych technologii. Próba ma charakter przestrzenno-czasowy (panelowy). Taki kształt umożliwia modelowanie badanego procesu przy krótszych szeregach czasowych, posiadanych dla większej liczby obiektów (regionów) o podobnej w założeniu specyfice. Rozmiar wykorzystywanego panelu danych upoważnia nas (obliguje) do zbadania stacjonarności, względnie rzędu integracji użytych zmiennych. Niestacjonarność świadczy o istnieniu pewnych sił, które w badanym okresie wpływają w sposób deterministyczny na dany proces, powodując jego wzrost lub spadek w czasie. W tym celu wykorzystano procedury zawarte w pakiecie Eviews i – zgodnie z możliwościami programu – w tab. 1 przedstawiono wyniki kilku testów pierwiastka jednostkowego wskazujących na istnienie Tab.rzędu 1. integracji.

Wyniki testów pierwiastka jednostkowego dla badanych zmiennych statystyka statystyka Rząd: I~(0) I~(1) Zmienna Metoda: p-value p-value

Im, Pesaran and2 Shin W – statystyka 0,540 0,705 –21,747 0,000

PRZEMZ ADF – Fisher 2χ 25,406 0,789 397,590 0,000 PP – Fisher χ 36,681 0,261 575,607 0,000

Im, Pesaran and2 Shin W – statystyka 1,736 0,959 –18,572 0,000

PRZEM ADF – Fisher2 χ 21,192 0,927 331,949 0,000 PP - Fisher χ 36,383 0,272 538,724 0,000

Im, Pesaran and2 Shin W– statystyka 2,752 0,997 –12,555 0,000

BR ADF – Fisher 2χ 15,995 0,992 209,586 0,000 PP – Fisher χ 16,000 0,992 385,128 0,000

Im, Pesaran and2 Shin W – statystyka –1,433 0,076 –11,855 0,000

IBEZ ADF – Fisher2 χ 47,667 0,037 195,530 0,000 PP - Fisher χ 45,374 0,059 370,748 0,000 IKR Im, Pesaran and2 Shin W – statystyka –2,419 0,008 –11,736 0,000

ADF – Fisher 2χ 51,005 0,018 193,141 0,000 PP – Fisher χ 50,782 0,019 368,312 0,000

Im, Pesaran and2 Shin W – statystyka –1,999 0,023 –11,775 0,000

IMP ADF – Fisher 2χ 48,893 0,028 193,913 0,000 PP – Fisher χ 47,338 0,040 369,053 0,000 Źródło: opracowanie własne

1 Produkcję przemysłową w ujęciu nominalnym wyrażono w wartości produkcji przemysłowej w polskich złotych. Z kolei produktywność to wartość produkcji przemysłowej wyrażonej w polskich złotych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego.

60 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt

W badaniu wykorzystano metody najczęściej proponowane dla prób panelowych: Ima, Pesarana i Shina (Im, Pesaran, Shin, 1997), Fishera ADF i Philipa – Phero- na – Fishera (Maddala, Wu, 1999). Wyniki potwierdziły w większości niestacjonarność szeregów, przy zintegrowaniu rzędu pierwszego (pierwsze różnice są stacjonarne). W związku z tym przeprowadzono testy występowania wektora kointegrującego, któ- rego istnienie umożliwiałoby estymację z wykorzystaniem niestacjonarnych szeregów o podobnym poziomie integracji i wnioskowanie na podstawie wyników. Wnioskowa- nie z pominięciem wspomnianego badania (na szeregach niestacjonarnych) niosłoby za sobą niebezpieczeństwo uwzględniania regresji pozornych. Stosowane testy i metody nie wykrywają i nie eliminują wszystkich rodzajów niestacjonarności, jednak popra- wiają jakość badań na pewnym, uznawanym za akceptowalny, poziomie dokładności Tab.(por. 2. tab. 2).

Wyniki testów kointegracji reszt Pedroniego dla modelu na zmiennych PRZEM BR IBEZ IKR IMP Testy z hipotezą alternatywną o współczynniku AR wewnątrzgrupowym statystyka statystyka Rodzaj modelu Bez trendu Bez trendu i wyrazu wolnego Typ testu p-value p-value Panelowa v-Statystyka –1,319 0,906 3,058 0,001 Panelowa rho-Statystyka –0,493 0,311 –1,240 0,108 Panelowa PP-Statystyka –3,688 0,000 –4,546 0,000 Panelowa ADF-Statystyka –1,187 0,118 –2,260 0,012 Statystyka Statystyka Testy z hipotezą alternatywną o współczynniku AR międzygrupowym Typ testu p-value p-value Grupowa rho-Statystyka 0,800 0,788 –0,631 0,264 Grupowa PP-Statystyka –4,499 0,000 –5,962 0,000

Grupowa ADF-Statystyka –1,593 ,056 –2,466 0,007

Źródło: opracowanie własne

W literaturze możemy znaleźć wiele różnych testów kointegracji panelowej, jednak zgodnie z uwagami P. Pedroniego (Pedroni, 2004) jako najbardziej trafne uznać na- leży stosowanie testów grupowego – ADF i panelowego – ADF, zwłaszcza dla szeregów o długości mniejszej niż 20 obserwacji. Testy grupowe, w odróżnieniu od panelowych, zakładają, że współczynniki autoregresji nie musząPRZEM mieć charakteru jednorodnego w ujęciu wszystkich obiektów (Hsu-Ling, Yahn-Shir, Chi-Wei, Ya-Wen, 2008). Otrzyma- ne wyniki dla modelu produkcji przemysłowej ( ) potwierdziły możliwośćPROD zastosowania prezentowanego rozwiązania ze względu na istniejący wektor kointegracyjny. Podobne wyniki zostały uzyskane również dla równania produktywności ( ). W dalszej kolejności podjęto próbę estymacji modelu dynamicznego wykorzystu- jącego dane panelowe. Zaproponowano następujące postaci modelu: logPRZEMit = α’i+ β1jlogBRit-j + β2jlogIMPit-j + β3jlogIKRit-j + β4jlogIBEZit-j + ξit

logPRODit = α’i+ β1jlogBRit-j + β2jlogIMPit-j + β3jlogIKRit-j + β4jlogIBEZit-j + ξit

a’i i = 16 gdzie: – wyraz wolny (w drugich podejściach zdekomponowany na obiektów – wo- jewództw), Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

61 PRZEMit i w okresie t

PRODit i w okresie – wartość t produkcji przemysłowej w województwie , – produktywność w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w województwie BRit i w okresie t , IMPit i w okresie – wydatki t na badania i rozwój w województwie , – inwestycje w maszyny i urządzenia zakupione za granicą dla województwa IKRit i w okre sie t , – inwestycje w maszyny i urządzenia zakupione w kraju dla województwa - IBEZit i w okresie t. , – wartość pozostałych inwestycji w województwie

Przyjęto, że modele mają postać potęgową, stąd w zapisie pojawiły się logarytmy sprowadzającede facto wskazaną postać do formy liniowej. Można dyskutować o zagrożeniach płynących z „wybuchowego” kształtu tej funkcji w pewnym momencie, jednak założo- no, że mamy do czynienia z funkcją logistyczną, a postać potęgowa jest jedynie przybliżeniem jednego z etapów zjawiska. Długość (krótkość) szeregów uniemożliwia nam pełne zobrazowanie przebiegu badanych zależności, stąd wskazane uproszczenie (Szajt, 2006: 236). Każda zmienna, ze względu na kwartalny typ danych, została opóź- niona do czterech okresów wstecz, co powinno umożliwić wychwycenie rzeczywistych zależności dynamicznych. Część z nich może znajdować następstwa w bliższych odstę- pach czasowych, jednakże niektóre, nie tylko ze względu na uwarunkowania ekonomiczne, ale i na ewidencję finansową i normy, mogą wykazywać oddziaływanie dopiero po roku. Każdy z modeli estymowano w dwóch ujęciach – ze wspólnym wyrazem wolnym i z wyrazem wolnym zdekomponowanym dla poszczególnych regionów. W przypadku nieistotności indywidualnego wyrazu wolnego zakłada się, że dany region zachowuje się dokładnie zgodnie z modelem, czyli indywidualna wartość przypisanego mu wyrazu wolnego wynosi jeden (wyraz wolny oddziałuje w modelu multiplikatyw- nie). Dekompozycja pozwala na wyodrębnienie indywidualnych cech każdego z obiektu. Jej oddziaływanie – ze względu na postać modelu – ma charakter multiplikatywny. Stąd wartości powyżej jeden wzmacniają oddziaływanie pozostałej części modelu, natomiast mniejsze od jedności osłabiają to działanie. Estymacji dokonano w programie Gretl z wykorzystaniem ważonej metody najmniejszych kwadratów. Dzięki temu wyeliminowano niebezpieczeństwo heteroskedastyczności badanego procesu.

Wpływ nakładów na innowacje na produkcję przemysłową w Polsce Model pierwszy ma za zadanie wyjaśnić relację pomiędzy inwestycjami związanymi z szeroko pojętą innowacyjnością a wartością produkcji przemysłowej. Zakłada się – zgodnie z literaturą – że zmienne te powinny być ze sobą związane, przy czym to inno- wacyjność jest determinantą produkcji. Wyniki estymacji zawarto w tab. 3. 2 Dopasowanie do danych empirycznych2 w obu modelach (odpowiednio R = 0,889, (7,486) (20,483) F = 555,175, p < 0,001 i R = 0,986, F = 1666,501, p < 0,001) należy uznać za bardzo wysokie. Oceny parametrów świadczących o wpływie nakładów na działalność B+R na produkcję wskazywałyby na ich istotność raczej w okresie krótkim i z rocz- nym opóźnieniem. Siła tego oddziaływania wydaje się być zbliżona, lecz nieco niższa niż w przypadku nakładów na maszyny i urządzenia, zarówno krajowe, jak i z importu. Co więcej, warto odnotować, że wszystkie trzy kategorie nakładów na innowacje

62 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt oddziałują, co prawda, w podobnym stopniu, ale technologie pochodzące z zagranicy mają głównie bieżący wpływ na wartość produkcji przemysłowej. Świadczy to o ich pełnej gotowości implementacyjnej do systemów produkcyjnych i bezpośrednim prze- łożeniu na osiągane wyniki, inaczej niż w przypadku wydatków na działalność badawczo-rozwojową i inwestycji krajowych. Nie zmienia to faktu, że główną siłą sprawczą wzrostu produkcji przemysłowej w Polsce jest bierny transfer technologii krajowych i zagranicznych łącznie (dwukrotnie wyższy wpływ), czyli zakup gotowych rozwiązań technologicznych,Tab. 3. a nie aktywne ich kreowanie (B+R).

Wartości ocen parametrów strukturalnych dla modelu PRZEM w ujęciu bez dekompozycji i z dekom- pozycją wyrazu wolnego Bez dekompozycji Z dekompozycją constZmienne: współczynnik wartość p współczynnik wartość p BR 1,5330 <0,0001 5,6281 <0,0001 BR – – t–1 0,1010 0,0006 0,1287 <0,0001 BR t–4 0,0464 0,0377 IMP – – 0,0889 0,004 0,1063 <0,0001 IMP – – t–4 0,1164 <0,0001 IKR 0,0566 0,0203 IKR t–4 0,1390 <0,0001 0,0621 <0,0001 IBEZ – – 0,1315 0,0001 0,0680 <0,0001 IBEZ – – t–3 -0,0426 <0,0001 IBEZ – – t–4 0,0806 0,0017 –0,0212 0,0554 Źródło: opracowanie własne

Bardziej szczegółowe podejście – uwzględniające regionalne zróżnicowanie w szybkości reakcji na poszczególne nakłady (wyrażające się wielkością wzmocnienia/osłabienia poprzez czynniki określone w indywidualnej ocenie wyrazu wolnego) – wskazuje na nieco inne wnioski. W modelu z dekompozycją wyrazu wolnego siła oddziaływania nakładów na działalność B+R jest znacząco wyższa niż inwestycji. Co więcej, w ujęciu indywidualnym znaczenie przestają mieć inwestycje w maszyny z importu – ich siła oddziaływania odgrywa rolę jedynie w ujęciu zagregowanym. Ujemna elastyczność względem pozostałych inwestycji może być wynikiem „zjadania” inwestycji istotnych przez pozornie istotne. W warunkach polskich przez wiele lat inwestycje w B+R przeznaczane były w dużej mierze na infrastrukturę twardą, a nie bezpośrednio na badania i zakup technologii. Jednak siła oddziaływania w przypadku tej zmiennej jest jeszcze mniejsza. Istotnym jest potwierdzenie długoterminowego oddziaływania, o czym świadczą istotne statystycznie wartości ocen parametrów przy zmiennych opóźnionych o cztery kwartały. Warto dodać, że zróżnicowanie regionalne słabo deter- minuje poziom inwestycji zagranicznych, co nie oznacza, że mają one niski wpływ na produkcję przemysłową w Polsce. Dekompozycja wyrazu wolnego pozwoliła na wskazanie siły oddziaływania indywidualnego potencjału innowacyjnego poszczególnych regionów na wynik (produkcję) przy zbliżonych poziomach wskazanych zmiennych. W przypadku województw małopolskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego mamy do czynienia z reakcjami zgodnymi z modelem. W województwach Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

Ryc. 1. PRZEM 63

Wartości ocen zdekomponowanych wyrazów wolnych według województw dla modelu 2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0,0 e e e e e e e e e e e e e e e e i i i i i i i i i i i i i i i i k k k k k k k k k k k k k k k s s s s s s s z s s c c l l l l r y ą ą a a d e l l l o o o i z or s u or s or s p ó ś Ś r d z p p p r w Ł ubus k o k m m m o ub e o o a O L o ł o L o o P k z t a P p d -m a a ol n k el ę - i i o o M D o M P w k W s Ś dn io p o ńs k i o w h m j a c r u a a K Z W

wartość powyżej modelowej wartość poniżej modelowej wartość modelowa „1”

█ █ █

Źródło: opracowanie własne dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, pomorskim, śląskim i wielkopol- maz skim obserwujemy wzmocnienie reakcji, a w pozostałych – jej osłabienie. Oznacza to, że województwo mazowieckie (α = 2,359) przy takich samych poziomach zmiennych mał objaśniających osiągnie wynik blisko 2,4-krotnie większy niż małopolskie (α = 1,000) lub i 4,35-krotnie wyższy niż lubelskie (α = 0,542). Prezentowane podejście modelowe umożliwia wskazanie oddziaływania dodatkowych, często trudno identyfikowalnych, czynników na badany proces. Jeśli uwzględnić nominalne wydatki na działalność innowacyjną w przekroju regionalnym, interesująca jest silna pozycja województwa kujawsko-pomorskiego i sła- ba łódzkiego oraz podkarpackiego. Oznacza to wysoką produktywność omawianych nakładów i ich przekształcanie na produkcję przemysłową w pierwszym z nich i niską w dwóch kolejnych regionach. Sytuacja ta powinna podlegać dalszym bardziej szczegó- Tab.łowym 4. badaniom wyjaśniającym tę kwestię. PROD

Wartości ocen parametrów strukturalnych dla modelu w ujęciu bez dekompozycji i z dekompo- zycją wyrazu wolnego Bez dekompozycji Z dekompozycją constZmienne: współczynnik wartość p współczynnik wartość p BR 10,3991 <0,0001 8,5146 <0,0001 BR – – t–1 0,0652 0,0007 0,1097 <0,0001 BR t–4 0,0770 0,0012 IMP – – 0,0707 0,0005 0,0953 <0,0001 IMP – – t–4 0,0525 0,0066 IKR –0,0539 0,0020 0,0655 0,0012 0,0540 <0,0001

64IKRt–4 – – Arkadiusz Świadek, Marek Szajt IBEZ – – 0,0516 <0,0001 IBEZ – – t–1 –0,0972 <0,0001 –0,0665 <0,0001 Źródło: opracowanie własne

W kolejnych modelach – wyjaśniających2 produktywność – dopasowanie2 do danych (6,489) (18,487) empirycznych (odpowiednio R = 0,475, F = 73,800, p < 0,001 i R = 0,894, F = 228,213, p < 0,001) także było satysfakcjonujące. Siła oddziaływania wydatków na dzia- łalność B+R względem nakładów inwestycyjnych okazała się być w nich jeszcze większa niż poprzednio. Elastyczność produktywności względem wydatków na działalność B+R okazała się być istotna w okresie krótkim i długim przy sile porównywalnej do oddzia- ływania innych inwestycji. W modelu z dekompozycją wyrazu wolnego siła oddziaływa- nia została ukazana jako mocniejsza. Na tej podstawie wnioskujemy, że prace badawczo-rozwojowe realizowane w polskim przemyśle mają ogromny i dominujący wpływ na efektywność produkcji liczoną na jednego zatrudnionego zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. Inwestycje w maszyny i urządzenia pochodzące ze środków krajowych i zagranicznych, choć mniejsze, mają pozytywne oddziaływanie tylko w bieżącym okresie. Co więcej, produktywność tych drugich w dłuższej perspektywie spada. Może to być związane z wyczerpywaniem się możliwości technologicznych implementowanych rozwiązań z importu. Przyczyny takiej sytuacji powinny podlegać dalszym badaniom. W modelu produktywności poziom wyrazów wolnych zdekomponowanych dla re- gionów wskazał na wzmocnienie oddziaływania zmiennych egzogenicznych w przypadku województwa lubuskiego, stabilność ich oddziaływania dla opolskiego, podlaskie- Ryc.go, warmińsko-mazurskiego2. i zachodniopomorskiego oraz osłabienie dla pozostałychPROD

Wartości ocen zdekomponowanych wyrazów wolnych według województw dla modelu 1,2

1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

wartość powyżej modelowej wartość poniżej modelowej wartość modelowa „1”

█ █ █

Źródło: opracowanie własne Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

65 województw. W niektórych przypadkach w wynikach opisywanej dekompozycji wskazuje się wzorzec referencyjny, do którego porównuje się pozostałe obiekty (regiony). W tych przypadkach przyjęto, że poziom referencyjny – brak oddziaływania (αi = 1) – jest wystarczający. O ile w modelach opisujących wpływ zróżnicowania regionalnego na wartość produkcji przemysłowej spodziewano się silnego oddziaływania województw dużych te- rytorialnie i pod względem liczby mieszkańców, to w przypadku produktywności osią- gnięte rezultaty okazują się nieoczekiwane. Województwa duże obciążają osiągnięte wyniki, a te mniejsze dokładnie odwrotnie. Świadczy to o silnym wpływie w badanym okresie na produktywność przemysłu województw o małym potencjale ekonomicznym, czyli przyciągających wysoko intensywne rozwiązania technologiczne, choć o niskiej wartości. Dotyczy to obszarów województw: lubuskiego, opolskiego, warmińsko- -mazurskiego, podlaskiego i zachodniopomorskiego. Trzy z nich są zlokalizowane w zachodniej części kraju i tym można wyjaśniać przyczyny wyższej produktywności stosowanych tam innowacyjnych rozwiązań (mała liczba przedsiębiorstw zagranicznych, lecz o wysokiej produktywności), ale województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie pozostają na tym etapie wielką niewiadomą. Z kolei w regionach dużych zjawisko to ma charakter ekstensywny, wynikający z dużej liczby inwestycji technologicznych, ale dotyczących wielu niepowiązanych ze sobą dziedzin gospodarki. Zjawisko to wzmacnia słaba koordynacja inwestycji technologicznych ze strony władz samorządowych. Trudno jednoznacznie ocenić, czy obserwowana sytuacja jest korzystna, czy też nie. Podobnie jak wcześniej, tak i tu niezbędne są dalsze analizy i poszukiwania przyczyn oraz zalet i wad obserwowanych prawidłowości.

Wnioski W świetle przedstawionych wyników badań pojawiają się wnioski, które z punktu widzenia organizacji sfery B+R i polityki innowacyjnej wydają się ważne. Badania potwierdziły istotny, zwykle długoterminowy, niekiedy oddalony w czasie, dodatni wpływ wydatków na działalność B+R na produkcję przemysłową i pro- duktywność. Z punktu widzenia prowadzonych analiz zasadne jest badanie wpływu długoterminowego, gdyż proces innowacyjny, ze względu na swą naturę, znajduje od- bicie w gospodarce dopiero po wdrożeniu do produkcji i skierowaniu na rynek nowych produktów. Jednocześnie inwestycje w technologie ucieleśnione, pochodzące zarówno z kraju, jak i z importu, nie pozostają bez znaczenia, a ich skumulowany wpływ jest prawie dwukrotnie wyższy niż wydatków na B+R. Tym samym można postawić tezę, że w polskich okolicznościach gospodarczych w dalszym ciągu zmiany technologiczne i ich odzwierciedlenie w produkcji przemysłowej są zdeterminowane głównie pa- sywnym transferem technologii (zakup maszyn i urządzeń), z rosnącym znaczeniem działalności badawczo-rozwojowej. Na tym etapie należy zwrócić uwagę, że mowa jest o nakładach ponoszonych wyłącznie przez przedsiębiorstwa, bez względu na źródło ich pochodzenia, a nie przez kraj jako całość. W skali makroekonomicznej wartość wy- datków na B+R jest czterokrotnie wyższa niż tych ponoszonych przez podmioty gospodarcze. Inną sprawą są dywergencje metodologiczne związane z różnym sposobem liczenia jednych i drugich. Efektywność inwestycji w innowacyjność w Polsce okazuje się być silnie zróżni- cowana regionalnie i przy podobnych wartościach wejściowych przynosi różne wyniki

66 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt w przemyśle. Poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów, struktura gospodarki, położenie geograficzne i infrastruktura transportowa odgrywają tu znaczącą rolę. Na efektywność wpływ mają również zasoby ludzkie czy wreszcie kultura innowacyjna na poziomie lokalnym. Część z tych zmiennych jest trudno identyfikowalna, jednak efekt ich zagregowanego wpływu dał się uwidocznić w prezentowanych modelach. W województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, pomorskim, śląskim i wielkopolskim dzięki tym właśnie czynnikom oddziaływanie nakładów innowacyjnych na produkcję jest wzmacniane. W rezultacie w dłuższym okresie obserwowana będzie dywergencja rozwoju produkcji przemysłowej. Wspominane wojewódz- twa mogą się oddalać pod względem wielkości produkcji przemysłowej od pozostałych. Oznacza to polaryzacyjny typ rozwoju naszego kraju. Poważnym dostrzeżonym problemem w tym zakresie jest słaba pozycja województw łódzkiego i podkarpackiego, w których jest relatywnie sporo nakładów na innowacje, ale mają one słabe przełożenie na produkcję przemysłową. Sprawa ta powinna podlegać dalszym szczegółowym badaniom, by znaleźć przyczyny takiego zjawiska. Jednocześnie szczególnie interesująca jest silna pozycja regionu kujawsko-pomorskiego. Tam z kolei przełożenie relatywnie niskich nakładów na wartość produkcji jest wysokie, co również powinno być eksplo- rowane bardziej szczegółowo. Podobnych systemowych wniosków dostarczyły badania nad produktywnością. Tu jednak siła oddziaływania czynników regionalnych na kształtowanie się produk- tywności jest bardziej zrównoważona. Nominalnie wzmocnienie reakcji obserwujemy jedynie w województwie lubuskim. Jednak w ujęciu relatywnym również możemy mieć do czynienia z dywergencją w przyszłości ze względu na osłabienie produktywności dla większości województw względem wspomnianego województwa lubuskiego oraz wo- jewództw opolskiego, podlaskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego, dla których poziom produktywności kształtuje się zgodnie z modelem. Interesujący jest fakt, że o ile B+R wpływa na produktywność w długim okresie, to inwestycje w maszyny i urządzenia wyłącznie w krótkim. Może to wynikać z bezpo- średniego przekształcenia w danym momencie nakładu w wynik, co nie jest obserwowane w dłuższym czasie. Wymaga to jednak prowadzenia dalszych badań w tym zakresie, szczególnie w stosunku do inwestycji technologicznych pochodzących z zagranicy. Kolejną kwestią wymagającą dalszych studiów jest nieoczekiwana wysoka produk- tywność (przekształcenie wektora nakładów w efektywność) województw słabszych gospodarczo zlokalizowanych w zachodniej części kraju, jak lubuskiego, opolskiego czy zachodniopomorskiego. Szczególnie interesująca jest jednak wysoka pozycja dwóch re- gionów wschodniej Polski, czyli warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Na tym etapie ryzykowna byłaby teza, że to wynik niskiej bazy odniesienia (poziom gospodarczy). Po- winniśmy skłaniać się raczej do hipotezy, że realizowana tam działalność innowacyjna cechuje się wysoką intensywnością. Pytanie, które pojawia się w tym miejscu, to: Dla- czego akurat tam? Wymaga to przeprowadzenia bardziej pogłębionych analiz w tym zakresie. Dla odmiany, niska pozycja w zakresie produktywności województw dużych może być wynikiem ekstensywnego (wynikającego z masy) podejścia do realizowanej tam działalności innowacyjnej w połączeniu ze słabą ich koordynacją na szczeblu regio- wnalnym ostatnich i silną latach. izolacją dziedzinową (niezależne przemysły). Ten ostatni problem może być zniwelowany strategiami „inteligentnych specjalizacji”, realizowanymi w Polsce Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce…

Jak każde badanie, tak i to spotkało się z różnymi ograniczeniami w trakcie prac analitycznych. Po pierwsze, długość szeregów czasowych, choć wystarczająca, to w dalszym ciągu jest niesatysfakcjonująca. Brak większej liczby obserwacji uniemożliwia oce- nę wpływu większych opóźnień na badane zjawiska. Po drugie, tajemnica statystyczna redukuje liczbę obserwacji nawet na poziomie agregacji regionalnej. O ile mniejsze jej poziomy wydają się prawdopodobne i logiczne, o tyle najnowsze dane dotyczące roku 2016, wykluczające dwa duże województwa: mazowieckie i łódzkie, stawiają pod zna- Literaturakiem zapytania sens kontynuacji takich badań w przyszłości. References

Economics of Innovation and New Technology 26 Baum, C. F., Lööf, H., Nabavi, P., Stephan, A. (2017). A new approach to estimation of the R&D–innovation–productivity relationship. , (1–2), 121–133. Economics of Innovation and New Technology 26 Bond, S.R., Guceri, I. (2017). R&D and productivity: evidence from large UK establishments with substantialplications for R&D policy activities. and practice. The Journal of Technology Transfer 39, (1–2), 108–120. Carayannis, E., Grigoroudis, E. (2014). Linking innovation, productivity, and competitiveness: im- , (2),Research 199–218. policy Chudnovsky,35 D., López, A., Pupato, G. (2006). Innovation and productivity in developing countries: A study of Argentine manufacturing firms’ behavior (1992–2001). , analysis(2), 266–288. at the firm level. Economics of Innovation and New Technology 7 Crepon, B., Duguet, E., Mairesse, J. (1998). Research, innovation and productivity: an econometric World Development 40 , (2), 115–158. Crespi, G., Zuniga, P. (2012). Innovation and Productivity: Evidence from Six Latin American Countries.gospodarczej w Polsce. Studia ,Regionalne (2), 273–290, i Lokalne doi.org/10.1016/j.worlddev.2011.07.01050 Dominiak, J., Churski, P. (2012). Rola innowacji w kształtowaniu regionów wzrostu i stagnacji Zdolności innowacyjne, polskich(4), 54–77. regionów Feltynowski,, M., Nowakowska, A. (2009). Metoda oceny potencjału innowacyjnego regionów. W: A. Nowakowska (red.). . Łódź: UniwersytetActa UniversitatisŁódzki 11–24. Lodziensis, Folia Oeconomica 253 Górecka, D., Muszyńska, J. (2011). Analiza przestrzenna innowacyjności polskich regionów. , , 55–70. Grabowski, W., Pamukcu, T., Szczygielski, K., Tandogan, V.S. (2013). Does Government Support for Private Innovation Matter? Firm-Level EvidenceInnovation from Turkey and and productivity Poland (August across four26). EuropeanCASE Network countries. Studies & Analyses, No. 458. Griffith, R., Huergo, E., Mairesse, J., Peters, B. (2006). National Bureau of Economic Research, Working Paper 12722, Cambridge.gov.pl GUS (2016, 4 lutego). Główny Urząd Statystyczny. Statystyka regionalna. Pozyskano z www.gus. for Italy. Small Business Economics 33 Hall, B.H., Lotti, F., Mairesse, J. (2009). Innovation andIndustry productivity and Innovation in SMEs:15 empirical evidence , (1), 13–33. Hirsch-Kriensen, H. (2008). Low-Tech Innovations. Economics Bulletin, (1),3 19–43. Hsu-Ling, Ch., Yahn-Shir, Ch., Chi-Wei, S., Ya-Wen, Ch. (2008). The Relationship between Stock Price and EPS: Evidence Based on TaiwanDAE Working Panel Data. Paper 9526. , (30). Im, K.S., Pesaran, M.H., Shin, Y. (1997), Testing for Unit Roots in Heterogeneous ResearchPanels. Revised Policy 45version of University of Cambridge. , Kancs, d’A., Siliverstovs, B. (2016). R&D and non-linear productivity growth. , (3), 634–646. Lopez-Rodriguez,Structural Change J., Martinez-Lopez, and Economic Dynamics, D. (2017). 40 Looking beyond the R&D effects on innovation: The contribution of non-R&D activities to total factor productivity growth in the EU. , 37 San Diego 45.

68 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt Simple Test. Oxford Bulletin of Economics and Statistics 61 Maddala, G.S., Wu, S. (1999). A Comparative Study of Unit Root Tests with Panel Data and a New The, European(S1), 631–652. Journal of Development Masso,Research J., Vahter,20 P. (2008). Technological innovation and productivity in late-transition Estonia: econometric evidence from innovation surveys. , (2), 240–261. Economics of Innovation and New Technology 24 Ortega-Argilés, R., Piva, M., Vivarelli, M. (2015). The productivity impact of R&D investment: are high-tech sectors still ahead? , (3), 204–222. Econometric Theory 20 Pedroni, P. (2004). Panel Cointegration: Asymptotic and Finite Sample Properties of Pooled Time Series TestsStudien with an zum Application deutschen to Innovationssystem. the PPP Hypothesis. , , 597–625. Rammer, C., Koehler, C., Schwiebacher, F., Murmann, M., Kinkel, S., Kirner, E., Schubert, T. Som, O. (2011). Expertenkommission Forschung und Innovation (EFI), TU Berlin. Som, O. (2012). Innovation withoutAbsorptive R&D. Heterogeneous capacity of Non-R&D-intensive Innovation Patterns firms in of the Non-R&D- German Performingmanufacturing Firms industry. in the German Manufacturing Industry. Wiesbaden: Springer Gabler. Som, S., Kirner, E. Jäger, A. (2010). Paper presented at the 35th DRUID Celebration ConferenceDynamic 2013, EconometricBarcelona, Spain, Models June7 17–19. Szajt, M. (2006). Modeling of State Innovativeness Based on Space-time Models. Arkadiusz Świadek, , , 231–238. dr hab., prof. UZ, kierownik Zakładu Innowacji i Przedsiębiorczości na Wydziale Ekono- mii i Zarządzania. Jego zainteresowania naukowo-badawcze dotyczą badań nad innowacjami, zarządzaniem strategicznym, przedsiębiorczością i rozwojem gospodarczym. Obszar badań nad innowacyjnością obejmuje głownie analizy regionalnych systemów przemysłowych. Autor i współautor ponad 200 publikacji nauko- wychArkadiusz oraz raportów Świadek, wykonywanych na zlecenie instytucji samorządowych i przedsiębiorstw. Ph.D. is an associate professor of University of Zielona Góra and the Head of Depart- ment of Innovation and Entrepreneurship of Faculty of Economics and Management. His academic and research interests concern research on innovations, strategic management, entrepreneurship and economic tionsdevelopment. and enterprises. The area of research on innovativeness mainly includes analyses of regional industrial systems. Author and co-author of over 200 publications and reports carried out on behalf of local government institu- Adres/address:

Uniwersytet Zielonogórski Wydział Ekonomii i Zarządzania Zakład Innowacji i Przedsiębiorczości ul. Podgórna 50, 65-246 Zielona Góra, Polska Mareke-mail: Szajt, [email protected] dr hab., prof. PCz, kierownik Katedry Ekonometrii i Statystyki na Wydziale Zarządzania. Jego zainteresowania naukowo-badawcze dotyczą w szczególności: badania innowacyjności na poziomie mikro, mezo i makro, badań przestrzennych, analiz symulacyjnych, modelowania ekonometrycznego z wykorzystaniem prób przestrzenno-czasowych. Autor i współautor ponad 100 publikacji naukowych oraz raportów wykonywanychMarek Szajt, na zlecenie instytucji samorządowych i przedsiębiorstw. Ph.D., is an associate professor at the Częstochowa University of Technology and the Head of Department of Econometrics and Statistics of Faculty of Management. His research interests relate, in particular, to the study of innovation in the micro-, meso- and macro scale, spatial research, simulation analysis, econometric modelling using spatio-temporal sample. Author and co-author of over 100 publications and reportsAdres/address: carried out on behalf of local government institutions and enterprises.

KatedraPolitechnika Ekonometrii Częstochowska i Statystyki Wydział Zarządzania

ul. Dąbrowskiego 69, 42-201 Częstochowa, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.5

AnitaUniwersytet Kulawiak Łódzki, Polska University of Lodz, Poland

TomaszUniwersytet Rachwał Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

KarolinaUniwersytet Smętkiewicz Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych na rozwój układów lokalnych na przykładzie gminy Uniejów w województwie łódzkim

The Impact of Infrastructure, Industrial and Housing Investments on the Development of Local Systems Based on the Example of the Uniejów Commune in the Łódź Voivodeship (Poland)

Streszczenie:

Przedmiotem artykułu są inwestycje w rozwój infrastruktury turystycznej, rekreacyjnej, sportowej i zdrowotnej, a także inwestycje produkcyjne oraz mieszkaniowe, które zostały zrealizowane w latach 2007–2017 na obszarze gminy miejsko-wiejskiej Uniejów w województwie łódzkim, i ich oddziaływanie na rozwój lokalny. Punktem wyjścia w prowadzonych badaniach była identyfikacja czynników lokalizacji inwestycji w Uniejowie w celu poznania mechanizmów decyzji lokalizacyjnych i motywów działań przed- siębiorców. Głównym celem badań jest określenie wpływu inwestycji na rozwój lokalny w wymiarze spo- łeczno-gospodarczym i przestrzenno-funkcjonalnym. W celu osiągnięcia powyższych zamierzeń badawczych przeprowadzono wywiady pogłębione z przedsiębiorcami oraz analizę informacji i danych źródłowych pozyskanych z baz danych statystycznych, bezpośrednio od przedsiębiorców oraz z Urzędu Miasta i Gminy. Wyniki badań wskazują, że przemiany społeczno-gospodarcze zaobserwowane w gminie Uniejów zostały zainicjowane w 2001 roku dzięki wykorzystaniu wody geotermalnej do celów ciepłowniczych, balneoterapeutycznych i rekreacyjnych. Działalność ta przyczyniła się do widocznego rozwoju infrastruktury turystycznej tej niegdyś ubogiej gminy miejsko-wiejskiej o charakterze głównie rolniczym z małym miastem Uniejów, a także do osiągnięcia przez miasto i okoliczne sołectwa statusu uzdrowiska, co wpłynęło na zmiany udziału zatrudnienia mieszkańców w sektorze rolniczym na rzecz sektora usług. Uzyskane wyniki badań wskazują, że trwający przez ostatnie dziesięciolecie dynamiczny rozwój gminy Uniejów ma swoje źródło we wzroście liczby inwestycji, a także jest efektem aktywności władz samorządowych i różnych grup społecznych dzia- łających na terenie gminy. Obserwuje się tu jednocześnie efekt mnożnikowy, w wyniku którego inwestycje samorządoweAbstract: i związany z nimi rozwój przedsiębiorstw generują powstawanie nowych inwestycji. The subject of the article are investments in the development of tourist, recreational, sports and health infrastructure, as well as production and housing investments that were implemented in 2007–2017 in the area of the urban-rural commune of Uniejów in the Lódź voivodeship and their impact on local development. The starting point in the conducted research was the identification of investment location factors in Uniejów in order to learn the mechanisms of location decisions and motives of entrepreneurs’ activities.

70 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

The main objective of the research is to determine the impact of investments on local development in the socio-economic and spatial-functional dimension. In order to achieve the above-mentioned research objectives, in-depth interviews with entrepreneurs and an analysis of information and source data obtained from statistical databases, directly from entrepreneurs and from the Local Government Office were carried out. The research results indicate that the socio-economic changes observed in the Uniejów commune have been initiated since 2001 thanks to the use of geothermal water for heating, balneotherapy and recreation purposes. This activity once led to a poor urban-rural commune of mainly agricultural character with a small town of Uniejów for visible development of tourist infrastructure and for the city and surrounding villages to achieve the status of a health resort, which affected changes in the share of employment in the agricultural sector for the benefit of the services sector. The obtained research results indicate that the dynamic development of the Uniejów commune, lasting for the last decade, has its source in the increase in the number of investments, theand related is the result development of the activity of enterprises of self-government generate new authorities investments. and various social groups operating in the commune. At the same time, a multiplier effect is observed, as a result of which local government investments and Słowa kluczowe:

Keywords: czynniki lokalizacji; gmina Uniejów; inwestycje; przedsiębiorcy; rozwój lokalny; rozwój społeczno-gospodarczy; wody geotermalne entrepreneurs; geothermal water; investments; local development; location factors; socio-eco- nomicOtrzymano: development; Uniejów commune Received: 1 marca 2018 Zaakceptowano: 1 March 2018 Accepted: 18 lipca 2018 Sugerowana 18 cytacjaJuly 2018 / Suggested citation:

Kulawiak, A., Rachwał, T., Smętkiewicz, K. (2018). Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych kim. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 i mieszkaniowych na rozwój układów lokalnych na przykładzie gminy Uniejów w województwie łódz- , (3). 69–97. https://doi. org/10.24917/20801653.323.5

Wstęp Współcześnie zagadnienie rozwoju układów lokalnych i regionalnych jest przedmiotem szczególnego zainteresowania wielu dyscyplin naukowych oraz środowisk samo- rządowych. Z jednej strony wynika to z roli i znaczenia rozwoju lokalnego dla wzrostu gospodarczego kraju, z drugiej – z konieczności zabiegania samorządów o coraz lepszy i wyższy poziom życia mieszkańców. Choć obowiązek podejmowania działań prowa- dzących do zaspokojenia zbiorowych potrzeb wspólnoty dotyczy wszystkich władz lokalnych, w szczególnej sytuacji znajdują się małe układy lokalne położone na obrze- żach dużych aglomeracji, które dodatkowo, na skutek procesu transformacji i przemian cywilizacyjnych, tracą lub już utraciły funkcję bieguna wzrostu. W wyniku tego procesu miasta i gminy wiejskie pozostające pod ich wpływem również ulegają przemia- nom, najczęściej jednak tym niekorzystnym, takim jak: migracje, dramatyczny spadek przyrostu naturalnego, a w konsekwencji i depopulacja, co prowadzi do ich jeszcze większej degradacji. Sytuacji tej nie ułatwia także fakt, że współcześnie głównymi wy- granymi procesu transformacji były i nadal pozostają przede wszystkim metropolie, których cechy jakościowe, takie jak intensywne zagospodarowanie, szerokie zaplecze badawczo-rozwojowe czy posiadanie bogatej infrastruktury instytucjonalnej, sprzyjają rozwojowi działalności zaawansowanej technologicznie, w tym usług wyższego rzędu, o wysokiej wartości dodanej, co pozwala im na zajęcie ważnego miejsca w krajowej lub nawet światowej sieci osadniczej. Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Biorąc pod uwagę zarysowane wyżej procesy, intrygującym zagadnieniem badawczym jest pytanie, na ile układ lokalny jest w stanie przezwyciężyć niepomyślne tendencje w otoczeniu zewnętrznym, wykorzystując zasoby endogeniczne lub warunki sprzyjające dynamizacji swojego rozwoju, a także czy w konsekwencji może mieć to wpływ na rozwój regionalny.

Przedmiot, cele badań, metody i źródła danych W świetle przedstawionych przesłanek w niniejszym artykule podjęto problem wpły- wu inwestycji gospodarczych gminy na jej rozwój społeczno-gospodarczy na przykła- dzie Uniejowa. Głównym celem artykułu jest zatem określenie wpływu inwestycji na rozwój lokalny w wymiarze społeczno-gospodarczym i przestrzenno-funkcjonalnym. Punkt wyjścia do osiągnięcia tego celu stanowi identyfikacja najważniejszych inwestycji turystyczno-rekreacyjnych, sportowych i zdrowotnych oraz mieszkaniowych i produkcyjnych, zrealizowanych w latach 2007–2017 na terenie gminy miejsko-wiejskiej Uniejów oraz poznanie głównych czynników ich lokalizacji. Ponadto artykuł ma także na celu rozpoznanie motywów, które zadecydowały o powstaniu na terenie tej gminy wymienionych inwestycji. W konsekwencji przedstawiono ich wpływ na rozwój gminy i próbę oceny tych oddziaływań. Aby osiągnąć powyższe zamierzenia badawcze, zastosowano następujące jako- ściowe metody badań: wywiad kwestionariuszowy i pogłębiony z przedsiębiorcami oraz analizę informacji i danych źródłowych pozyskanych z baz danych statystycznych, bezpośrednio od przedsiębiorców i z Urzędu Miasta i Gminy. Źródłem danych były zatem przede wszystkim informacje i dane uzyskane w Urzędzie Miasta w Uniejowie oraz wywiady kwestionariuszowe i pogłębione przeprowadzone z inwestorami działający- mi na terenie gminy Uniejów, jak również dane statystyczne pozyskane z Banku danych lokalnych GUS i Statystycznego Vademecum Samorządowca opracowanego przez Urząd Statystyczny w Łodzi.

Inwestycje i rozwój lokalny w świetle literatury przedmiotu definiowane.Do analizy wpływu inwestycji na rozwój układów lokalnych niezbędne jest wyjaśnienie dwóch pojęć: rozwój lokalny oraz inwestycje, które w literaturze przedmiotu są różnie

Rozwój lokalny oznacza proces pozytywnych zmian wzrostu ilościowego i postępu jakościowego w lokalnych jednostkach terytorialnych i zwyczajowo ogranicza się do podstawowych sfer gminy, którymi są: lokalna społeczność, gospodarka lokalna i lokalny ekosystem. Treść tego pojęcia jest zatem bardzo szeroka i złożona. Mieści się ona bowiem, jak zauważa J. Parysek (2001), w przedziale wyznaczonym przez pojmowa- nie rozwoju lokalnego z jednej strony jako tworzenia nowych miejsc pracy dla danego lokalnego systemu terytorialnego (dla roczników wchodzących w wiek produkcyjny i bezrobotnych), z drugiej strony zaś – jako kompleksowego kształtowania możliwie najlepszych warunków życia w lokalnym środowisku lub doskonalenia organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnego terytorialnego systemu społecznego, głównie przez wykorzystywanie lokalnych zasobów rozwoju (Parysek, 2001). Ponadto w innym ujęciu to także zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności lokalnej, władz lokalnych oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w gminie, zmierzające

72 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzenia korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego (Brol, 1998). Niezależnie jednak od sposobu jego definiowania nale- ży podkreślić, że efektem tak rozumianego rozwoju zawsze jest proces tworzenia na szczeblu gminy nowych wartości, którymi są nowe firmy i miejscaSłownik pracy językaoraz nowe pol- dobraskiego i usługi zaspokajające lokalny i ponadlokalny popyt. Podobnie szerokim i wieloznacznym pojęciem są inwestycje. definiuje inwestycje jakoSłownik nakład języka gospodarczy, polskiego którego celem jest stworzenie nowych lub powiększenie już istniejących środków trwałych bądź też przedmiot bę- dący wynikiem tej działalności ( , 1978). Podobne rozumienie tego terminu prezentuje ekonomia, na gruncie której tematyka ta jest obecnie najczę- ściej podejmowana (Kwiatkowski, Milewski, 2005; Grzymała, 2012). Warto podkreślić, że swój wkład w badania nad inwestycjami, szczególnie w kontekście ich wpływu na rozwój układów lokalnych, ma także geografia. Na gruncie tej dyscypliny inwestycje utożsamia się głównie z „kapitałem inwestycyjnym”, przez który rozumie się kapitał, w sposób pośredni lub bezpośredni przyczyniający się do utworzenia nowych miejsc pracy (Parysek, 2001: 110). W skład tak rozumianego kapitału inwestycyjnego wcho- dzą: kapitał inwestorów lokalnych (mieszkańców), kapitał samorządu terytorialnego (własny lub zgromadzony z różnych źródeł), kapitał zewnętrznych podmiotów (w tym także kapitał państwowy). Ponadto niektórzy autorzy pod pojęciem tym rozumieją także proces ponoszenia przez podmioty gospodarcze nakładów na tworzenie nowych zdolności wytwórczych, tj. nabywanie dóbr inwestycyjnych, które będą służyć wytwa- rzaniu innych dóbr i usług (por. Rachwał, 2006). Zdaniem J. Kotlińskiej (2012) inwestycje realizowane w gminie (mieście) mogą być infrastrukturalne (w zakresie zarówno infrastruktury technicznej, jak i społecznej), strukturalne (polegające na restrukturyzacji działalności podmiotu gospodarczego) i produkcyjne (inwestycje, w wyniku których powstaje nowy lub powiększony zostaje dotychczas funkcjonujący podmiot gospodarczy). Poza wymienionymi można je także podzielić według źródła pochodzenia kapitału inwestycyjnego na prywatne i publiczne (w tym państwowe, samorządowe) oraz krajowe i zagraniczne (por. Rachwał, 2006; Kotlińska, 2012). Współcześnie inwestycjom przypisuje się kluczową rolę w rozwoju układów lokalnych, ponadlokalnych i regionalnych. Literatura przedmiotu wciąż bowiem dostarcza nowych dowodów na to, że aktywność inwestycyjna zarówno samorządu, jak i pod- miotów prywatnych prowadzi do poprawy bytu społeczności lokalnej i zaspokajania jej potrzeb, a jednocześnie gwarantuje trwały rozwój jednostki przez aktywizację go- spodarczą regionu (Misterek, 2008). Są one zatem podstawowym czynnikiem wzrostu wartości majątku gminy, a wielkość wydatków (nakładów) inwestycyjnych oraz efek- tów rzeczowych uzyskanych z inwestycji zalicza się często do podstawowych mierni- ków rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Warto jednak podkreślić, że korzyści z inwestycji nie muszą mieć wymiaru stric- te dochodowego, gdyż nie każda inwestycja takie korzyści przynosi. W szczególności inwestycje podmiotów sektora finansów publicznych, mające na celu zaspokajanie zbiorowych potrzeb obywateli, takich dochodów z reguły nie przynoszą. Podobnie jest w przypadku osób fizycznych, które realizują inwestycje w celu zaspokojenia swoich indywidualnych potrzeb, np. mieszkaniowych (Kotlińska, 2012). Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Niektórzy autorzy (m.in. Pronk, 2004; Gorzelak, 2009) zwrócili uwagę, że efektyw- ność działania inwestycji w rozwoju układów lokalnych nie zawsze jest pozytywna. Jej skuteczność zależy bowiem od nastawienia na stymulowanie wzrostu regionu (miasta), nie zaś od rozwiązywania problemów, które powstały w wyniku tego wzrostu. Oznacza to, że działalność inwestycyjna będzie mieć znaczenie prorozwojowe jedynie wtedy, gdy endogenne uwarunkowania pozwolą wykorzystać ją do przyspieszenia zmiany strukturalnej, aby dostosować cechy danego terytorialnego układu społecz- no-gospodarczego do obecnych, a jeszcze lepiej do przyszłych mechanizmów rozwoju i wynikających z nich kryteriów lokalizacji (Gorzelak, 2009). W innym przypadku efekty tej działalności mogą zostać zmarnowane lub – co gorsza – uzyskane w ich wyniku korzyści będą znacznie mniejsze od zakładanych. Zdaniem J.P. Pronka „klucz do spożytkowania tej pomocy zależy głównie od elit politycznych i gospodarczych, które decydują o sposobie wykorzystania sprzyjającego splotu czynników zewnętrznych” (Pronk, 2004: 14). Na czynnik ten zwraca uwagę także Z. Zioło (2015), podkreślając duże znaczenie w rozwoju społeczno-gospodarczym układów przestrzennych jakości elit politycznych i ich zasobów intelektualnych, które umożliwiają poprawną analizę zmieniającej się sytuacji i zwracanie uwagi na szanse rozwoju gospodarczego oraz podnoszenie jakości i poziomu życia społeczeństwa w zmieniających się warunkach zewnętrznych i wewnętrznych. Zdaniem autora głównym celem działania tych elit powinna być dbałość o systematyczne dynamizowanie rozwoju oraz podnoszenie konku- rencyjności gospodarki. Odbywa się to głównie przez wspieranie przedsiębiorczości (Wach 2014; 2015), stanowiącej kluczowy element w aktywizacji gospodarczej i podnoszeniu konkurencyjności układów przestrzennych (Zioło, 2006; 2007; 2015; 2016; Zioło, Rachwał, 2012; Płaziak, Rachwał, 2014). Na potrzeby przeprowadzonych badań przyjęto, że inwestycja to przedsiębior- stwo (podmiot gospodarczy), zarówno krajowy, jak i zagraniczny, mający określoną formę organizacyjno-prawną, którego celem jest osiągnięcie korzyści (zysku), a także zaspokojenie potrzeb społecznych i gospodarczych miasta. W badaniach zostały wzięte pod uwagę inwestycje, które powstały z inicjatywy zarówno prywatnej, jak i samorządowej w Uniejowie w latach 2007–2017, oraz te dzia- łania, które są w trakcie realizacji bądź są planowane według stanu na grudzień 2017 roku.

Gmina Uniejów jako obszar badań

Gmina Uniejów jest gminą miejsko-wiejską położoną2 w centrum Polski na terenie woje- wództwa łódzkiego. Jej powierzchnia liczy 129 km . Liczba mieszkańców gminy wynosi 7,1 tys. osób, w mieście Uniejów żyje 3 tys. osób. Od 1995 roku obserwuje się systematyczny spadek ludności ogółem gminy (ryc. 1) wynikający z ujemnego salda przyrostu naturalnego i migracji (wynoszącego –12). Liczba zameldowanej ludności gminy w wieku przedprodukcyjnym (0–14 lat) wyniosła w 2016 roku 922 osoby (13%), w wieku produkcyjnym (15–59 lat dla kobiet i 15–64 lata dla mężczyzn) były 4464 osoby (63%), zaś w wieku poprodukcyjnym (powyżej 59 lat dla kobiet i powyżej 64 lat dla mężczyzn) – 1682 osoby (24%) (Bank danych lokalnych GUS, 2017). Miasto Uniejów położone jest w północno-zachodniej części województwa łódz- kiego, w powiecie poddębickim, przy drodze krajowej nr 72, łączącej Łódź z Koninem, oraz w pobliżu (10 km) autostrady A2. Uniejów znajduje się także stosunkowo blisko

74Ryc. 1. Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

9000Liczba zameldowanej ludności miasta i gminy Uniejów w latach 1995–2016

8000

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Liczba ludności gminy ogółem Liczba ludności miasta Trend liniowy (Liczba ludności gminy ogółem) Trend liniowy (Liczba ludności miasta)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku danych lokalnych GUS trzech ważnych ośrodków o znaczeniu metropolitalnym, tj. Poznania (140 i zamieszkana km), Łodzi (55 km) i Warszawy (150 km). Badane miasto jest jednym z najmniejszych2 ośrodków na terenie województwa łódzkiego. Jego powierzchnia wynosi 12 km jest przez2 nieznacznie ponad 3 tys. osób (2016). Gęstość zaludnienia wynosi 252 osoby na km . W strukturze ludności odsetek osób w wieku produkcyjnym wynosi blisko 62%, natomiast udział ludności w wieku poprodukcyjnym stanowi 22,5%. W 2016 roku w mieście zarejestrowanych było ponad 6% bezrobotnych. Współcześnie miasto charakteryzuje także dość korzystna struktura ludności, którą dodatkowo wzmacnia dodatni przyrost naturalny. Obecnie jest to ośrodek pełniący funkcję uzdrowiska (od 2012 roku) o silnie wy- specjalizowanej funkcji turystyczno-uzdrowiskowej, do którego rokrocznie przyjeżdża kilkaset tysięcy odwiedzających, turystów i kuracjuszy. Koncepcja władz miasta na promocję Uniejowa jako uzdrowiska termalnego zakłada stworzenie w centrum Polski „młodego duchem uzdrowiska” o profilu przede wszystkim profilaktycznym, pełnią- cego funkcję „kapsuły zdrowia, młodości i witalności”. Z realizacją tej koncepcji wią- żą się ściśle podejmowane działania w zakresie marketingu terytorialnego, polegające na wykorzystywaniu różnorodnych form i narzędzi komunikacji społecznej, takich jak np. organizowanie licznych tematycznych wydarzeń kulturalno-rozrywkowych, udział w promocji medialnej i reklamie (w telewizji, prasie, radiu, internecie), udział w im- prezach targowych, wydawanie materiałów promocyjnych i informacyjnych, realizacja projektów edukacyjnych i konkursów (Gorczyczewska, Smętkiewicz, 2013a). Historia Uniejowa charakteryzująca się dynamicznym rozwojem społeczno-gospodarczym oraz zwiększającym się znaczeniem miasta nie jest długa, liczy bowiem jedynie kilkanaście lat. Wraz z transformacją systemową zaczął się powolny i systematyczny upadek miasta, co było spowodowane przede wszystkim zamknięciem zakładów przemysłowych i wzrostem bezrobocia. W konsekwencji w mieście odnotowano niekorzystne procesy demograficzne, takie jak depopulacja i starzenie się społeczeństwa, Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

75 a także niską przedsiębiorczość (Kulawiak, 2015). Do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Uniejów pełnił jedynie funkcję ośrodka lokalnego, stanowiąc rynek zaopatrze- nia w podstawowe usługi dla najbliższego zaplecza wiejskiego (Suliborski, Walkiewicz, 2009). W okresie przedinwestycyjnym, do ok. 2000 roku, gmina Uniejów była zatem jedną z uboższych gmin w Polsce, o charakterze rolniczym. Miała ona jednak swój ukryty potencjał turystyczny. Niedoceniane dotąd walory przyrodnicze i historyczno-kulturowe, a szczególnie zasoby wody geotermalnej, stały się impulsem do zdynamizowania rozwoju miasta i ukierunkowania go na turystykę zdrowotną. Władze samorządowe umiejętnie połączyły potencjał przeszłości ze spojrzeniem perspektywicznym (Smęt- kiewicz, 2014). Szansa na zmianę tej sytuacji pojawiła się wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej, a co za tym idzie – z możliwością skorzystania z funduszy unijnych. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że władze Uniejowa dobrze wykorzystały za- istniałą sytuację (Kulawiak, 2015). U podstaw rozwoju Uniejowa jako miejscowości o funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych o zasięgu krajowym leży wszechstronne wykorzystanie wód geotermalnych do celów: grzewczych (od 2001 roku), balneoterapeutycznych (od 2002 roku), podgrzewania gruntu (od 2006 roku), rekreacyjnych (od 2008 roku), spożywczych i kosmetycznych (od 2017 roku). Przyczyną dynamicznego skoku społeczno-gospodarczego miejscowości i przeobrażeniem jej z ośrodka o funkcjach lokalnych było nie tylko umiejętne wykorzystanie potencjału przyrodniczego Uniejowa, lecz także jednoczesne skuteczne pozyskiwanie środków zewnętrznych – krajowych i unijnych – na potrzeby rozwoju infrastruktury turystycznej i komunalnej. Impulsami rozwoju gminy Uniejów były: w 2008 roku oddanie do użytku pierwszych inwestycji samorządowych związanych z turystyką (I etap), w 2012 roku – II etap rozwoju i rozbudowy inwestycji. Uzyskanie w 2012 roku statusu uzdrowiska przyczy- niło się niewątpliwie do dalszego postępu w przemianach społeczno-gospodarczych i funkcjonalno-przestrzennych nie tylko samej miejscowości, ale też i całej gminy. Status uzdrowiska został ustanowiony na mocy rozporządzenia prezesa Rady Mi- nistrów wydanego w czerwcu 2012 roku, zaś jego obszar obejmuje całe miasto Uniejów z przylegającymi sołectwami. Warto zaznaczyć, że Uniejów jest najmłodszym, 45 uzdrowiskiem na mapie Polski, jedynym statutowym w województwie łódzkim oraz jedynym uzdrowiskiem termalnym w Polsce (posiadającym w nazwie „uzdrowisko termalne”). Ostatnia dekada 2007–2017 w rozwoju gminy Uniejów upłynęła zatem pod zna- kiem licznych inwestycji samorządowych w rozwój infrastruktury technicznej, drogo- wej i turystycznej dzięki pozyskiwanym środkom unijnym i krajowym. Lata 2011–2017 to natomiast nowy etap we współczesnej historii miasta ze względu na realizację inwestycji prywatnych, głównie w sferze usług turystycznych i uzdrowiskowych.

Wybrane inwestycje w gminie Uniejów realizowane w latach 2007–2017 oraz planowane Do przedstawienia i przeanalizowania wpływu działalności inwestycyjnej na roz- wój lokalny na przykładzie gminy Uniejów wybrano niektóre przedsięwzięcia (zarów- no samorządowe, jak i prywatne) zrealizowane w tej gminie w ostatniej dekadzie, tj. w latach 2007–2017, oraz będące w trakcie realizacji bądź planowane według stanu na rok 2017. Podzielono je na trzy grupy: inwestycje infrastruktury turystycznej, do której zaliczone zostały obiekty pełniące funkcje turystyczne, rekreacyjne, sportowe

76 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz i zdrowotne, następnie inwestycje produkcyjne (zakłady przemysłowe), a także inwestycje mieszkaniowe (budownictwo mieszkalne). Za kryterium wyboru inwestycji służyła ich wielkość oraz ranga w strukturze funkcjonalnej współczesnego miasta i gminy. W większości reprezentują one sektor usług, dominują wśród nich obiekty o charakterze gastronomiczno-hotelarskim i re- kreacyjnym. Wynika to z ogólnie przyjętego przez władze miasta profilu jego rozwoju w stronę funkcji turystycznej i uzdrowiskowej. Zauważyć należy, że większość wybranych inwestycji (65%) zlokalizowana jest na lewym brzegu Warty, w części o funkcjach turystycznych, z dala od położonego na przeciwległym brzegu rzeki historycznego centrum miasta o dominujących funkcjach mieszkalno-handlowo-usługowych, gdzie zlokalizowanych jest 35% analizowanych obiektów (ryc. 2, tab. 1). Ma to związek ze świadomie kreowanym przez władze miasta kierunkiem rozwoju przestrzennego Uniejowa, którego ideą jest powstanie izolowanej przestrzennie i wyraźnie wyodrębniającej się w krajobrazie jednostki o funkcjach turystyczno-uzdrowiskowych. Nie bez znaczenia dla takiego zagospodarowania miasta pozostaje fakt, że właśnie ta część Uniejowa, z uwagi na sąsiedztwo Zamku Arcybisku- pów Gnieźnieńskich i zabytkowy park, wyróżnia się dużymi walorami przyrodniczymi spodarowania.i kulturowymi, które stanowią dodatkowy magnes przyciągający kuracjuszy, turystów i klientów, a ponadto w tej części miasto dysponuje jeszcze wolnymi terenami do zago-

Wśród wszystkich badanych obiektów dominującą grupą są przedsięwzięcia zwią- zane z usługami turystycznymi (82%), obiekty związane z działalnością produkcyjną stanowią 6% badanych inwestycji, zaś inwestycje w zakresie budownictwa mieszka- niowego stanowią 12%. Rok rozpoczęcia funkcjonowania zdecydowanej większości analizowanych inwestycji (76%) zawiera się w przedziale lat 2008–2013, zaś 12% badanych obiektów zo- stało otwartych w latach 2014–2016. Pozostałe 12% to obiekt otwarty w 1990 roku oraz inwestycja rozpoczęta w 2017 roku. Należy zauważyć, że aż 41% przedstawionych inwestycji jest obecnie (w 2017 roku) w fazie realizacji, rozbudowy lub też będzie planowana ich rozbudowa. Przedstawiciele i właściciele większości badanych firm (53%) w przyszłości planują także rozbudowę, modernizację lub poszerzenie swojej działal- ności (tab. 1). – Inwestycje związane z infrastrukturą turystyczną to następujące obiekty będące własnością– gminy, zaś zarządzane przez PGK „Termy Uniejów” Sp. z o.o. (grupa 1A): ––Kompleks termalno-basenowy „Termy Uniejów”, ––XIV-wieczny Zamek Arcybiskupów Gnieźnieńskich (renowacja), ––Dom Pracy Twórczej, ––Kompleks Boisk Piłkarskich im. W. Smolarka, –Zagroda Młynarska, –Aparthotel. – Wybranymi inwestycjami turystycznymi będącymi własnością prywatnych przed- siębiorców– (grupa 1B) są: ––Uzdrowisko Uniejów Park (Instytut Zdrowia Człowieka), ––Medical Spa Hotel Lawendowe Termy, ––Hotel eco Activ&Spa Uniejów, –Browar Wiatr, –Kasztel Rycerski, Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Ryc. 2. 77 LokalizacjaLoka analizowanychlizacja w inwestycjiybran yw cgminieh in Uniejówwest ycji w gminie Uniejów

± WIELENIN

Uniejów

7 Legenda 2 3 12 9 Inwestycje 1 granice Miasta Uniejów 11 6 1 – Kompleks termalno-basenowy „Termy Uniejów” 2 – Zamek Arcybiskupów Gnieźnieńskich 4 3 – Dom Pracy Twórczej 4 – Kompleks Boisk Piłkarskich im. W. Smolarka 5 – Zagroda Młynarska 5 6 – Aparthotel „Termy Uniejów” 8 14 7 – Uzdrowisko Uniejów Park IZC 8 – Hotel Medical Spa „Lawendowe Termy” 9 – Hotel Uniejów ecoActiv&Spa 10 – Browar Wiatr 11 – Kasztel Rycerski 12 – Restauracja Termalna bistro&cafe 13 – Gościniec nad Wartą 14 – Zespół Uzdrowiskowy Uniejów 15 – K-Flex 16 – Osiedle bloków termalnych 17 – Osiedle domów termalnych SPYCIMIERZ

13 0 0,25 0,5 1 km

Źródło: opracowanie własne

78– Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz – ––Restauracja Termalna bistro&café, –Gościniec nad Wartą, –Zespół Uzdrowiskowy Uniejów. Jako przykład inwestycji produkcyjnej (grupa 2) wzięto pod uwagę jedyny zakład przemysłowy znajdujący się na terenie gminy Uniejów – zakład K-Flex w Wieleninie. waneInwestycje w Uniejowie. mieszkaniowe (grupa 3) rozpatrywane w artykule reprezentowane są przez osiedle bloków termalnych oraz osiedle jednorodzinnych domów termalnych wybudo-

Spośród wszystkich badanych inwestycji pod względem formy własności wyraź- nie dominują różnego rodzaju spółki (głównie spółki z ograniczoną odpowiedzialno- ścią). 41% wszystkich przedstawionych obiektów jest własnością gminy, a zarządza nimi spółka gminna „Termy Uniejów”, zaś 59% to obiekty należące do prywatnych inwestorów. Na podkreślenie zasługuje też fakt, że większość wybranych do badań inwestycji dysponuje własnymi lokalami, które ponadto zostały wybudowane od podstaw, na wolnej działce oraz że pod względem powierzchni2 są to zakłady duże, ich powierzchnia użytkowa waha się od 2 do blisko 5 km . Wyróżniającym się orazpod względem powierzchni i liczby osób zatrudnionych jest zakład produkcyjny K-Flex2 (przedsiębiorstwo zagraniczne), które zajmuje powierzchnię użytkową 32 tys. m zatrudnia powyżej 500 osób. Firma zapewnia zatem miejsca pracy 12% wszystkich mieszkańców gminy w wieku produkcyjnym. Drugim pod względem wielkości zatrudnienia przedsiębiorstwem na terenie gminy Uniejów jest spółka gminna PGK „Termy Uniejów” Sp. z o.o., która zarządza kilkoma obiektami turystycznymi w Uniejowie i w zależności od sezonu zatrudnia od 200 do 300 pracowników. Większość badanych firm (78%) zatrudnia do 100 pracowników, z czego prawie połowa to firmy, w których pracujeTab. 1. od 11 do 50 osób.

Cechy charakterystyczne inwestycjiRok w gminie Uniejów (stan na grudzień 2017) Nazwaprawna inwestycji firmy Cechy charakterystyczne inwestycji Własność i forma rozpoczęciaplanowany 1. Funkcja (rodzaj działalności gospodarczej) inwestycji,rok oddania ew. 2. Liczba obiektów (budynków) lp. 3. Planowany rozwój (rozbudowa, rozwój Grupa/ (A) – gminna (gmina infrastruktury, wyposażenia) – właściciel, spółka inwestycjido użytku 4. Główny zasięg przestrzenny oddziaływania (klienci/ gminna – zarządca) w przypadku pracownicy): L – lokalny; R – regionalny; K – krajowy; (B) – prywatna planowanej M – międzynarodowy (spółka) w realizacji lub 1. 2. 3. 4. tak Kompleks termalno- planowana2008 (I etap); gastronomiczneusługi rekreacyjne, -basenowy „Termy 2012 (II etap); klienci: L, R, K, M 1A/1 rozrywkowe, 1 Uniejów” pracownicy: L, R (A) rozbudowa XIV-wieczny Zamek tak Arcybiskupów konferencyjneusługi hotelarskie, klienci: L, R, K, M 1A/2 Gnieźnieńskich 2012 gastronomiczne, 1 pracownicy: L, R (renowacja) (A) konferencyjneusługi hotelarskie, Dom Pracy Twórczej klienci: L, R, K, M 1A/3 2012 gastronomiczne, 1 b.d. (A) pracownicy: L, R Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

sportowe Kompleks boisk usługi rekreacyjne, klienci: L, R, K, M 1A/4 piłkarskich 2012 1 b.d. pracownicy: L, R im. W. Smolarka (A) usługi hotelarskie, Zagroda Młynarska rekreacyjnegastronomiczne, klienci: L, R, K, M 1A/5 2012 5 b.d. (A) konferencyjne, pracownicy: L, R w realizacji do tak w realizacji 2017 – konferencyjneusługi hotelarskie, Aparthotel 1A/6 gastronomiczne, 2 (A) 2019 tak Uzdrowisko Uniejów gastronomiczneusługi medyczne, klienci: L, R, K, M 1B/1 Park (Instytut 2011 hotelarskie, 1 pracownicy: L, R Zdrowia Człowieka) usługi hotelarskie, Medical Spa Hotel**** konferencyjnegastronomiczne, klienci: L, R, K, M 1B/2 Lawendowe Termy 2012 1 b.d. medyczne, pracownicy: L, R (B)

Hotel**** konferencyjneusługi hotelarskie, ecoActiv&Spa klienci: R, K, M 1B/3 2013 gastronomiczne, 1 b.d. Uniejów pracownicy: L, R (B) konferencyjneusługi hotelarskie, Browar Wiatr klienci: L, R, K, M 1B/4 2016 gastronomiczne, 1 b.d. (B) pracownicy: L, R

2008; Kasztel Rycerski –2015 ponowne tak w realizacji gastronomiczne otwarcie(prywatyzacja) usługi hotelarskie, 1B/5 1 (B) w grudniu 2017 tak gastronomiczne 2008; Restauracja Termalna usługi klienci: L, R, K 1B/6 2013 1 bistro&café (B) pracownicy: L, R (prywatyzacja) tak 1990; konferencyjneusługi hotelarskie, Gościniec nad Wartą klienci: L, R, K 1B/7 2017–2018 gastronomiczne, 1 (B) pracownicy: L, R Uzdrowiskowy (rozbudowa) tak w planach w realizacji Zespół konferencyjneusługi hotelarskie, 2013 – 1B/8 gastronomiczne, 9 Uniejów (B) tak 2010; 2017 – klienci: K, M 2/1 K-Flex (B) produkcja 2 rozbudowa pracownicy: L, R mieszkalnictwo w2012–2015 realizacji do osiedle bloków (3 bloki); 2016 – 5 3/1 b.d. klienci: L, R, K osiedle„termalnych” (A) jednorodzinnych 2018 (2 bloki) w realizacji do mieszkalnictwo 2016 – 3/2 52 b.d. klienci: L, R, K domków 2018 „termalnych” (B) Nowe osiedle termalne domków jednorodzinnych w Uniejowie. O inwestycji NowyŹródło: inwestor opracowanie chce wybudować własne na w podstawie:Uniejowie kompleks Apartamenty hotelowo-rekreacyjny termalne (2017); AparthotelRusza „Termybudowa Uniejów”Apartho- telu(2017); „Termy Meme Uniejów” Tech (2017); (2017); (2017); (2017)

80 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

Czynniki lokalizacji inwestycji w gminie Uniejów Działalność inwestycyjna zależy od wielu czynników. Przede wszystkim od zgroma- dzenia przez potencjalnych inwestorów potrzebnych zasobów kapitałowych, ale także od woli inwestowania w danym miejscu, od warunków sprzyjających takiej działalno- ści oraz od jasności i jednoznaczności programu inwestycyjnego (Parysek, 2001). Nie mniej ważne są też tzw. miękkie czynniki, do których zalicza się: lokalne właściwości miejsca, systemy wartości uznawane przez społeczności lokalne oraz określone jednoznacznie interesy, tak miejscowej ludności, jak i podmiotów gospodarczych (Castel- ls, 1983; Parysek, 2001). Nie można również pominąć lokalnej polityki przestrzennej oraz polityki gmin w zakresie podatków lokalnych stymulujących przedsiębiorczość (Chudak, 2012; Miszczuk, 2012). Innymi słowy, zależy ona od czynników określanych wspólnym mianem „klimatu działalności inwestycyjnej” bądź „klimatu inwestycyjnego” (por. np. Lizińska, 2011; Jaworek, Kuczmarska, Lizińska, 2016). Jednym z ważniejszych warunków determinujących działalność inwestycyjną w danej jednostce terytorialnej jest zatem wola inwestowania w danym miejscu, a tak- że splot czynników lokalizacyjnych (tzw. klimat inwestycyjny) uznanych za pożądane z punktu widzenia danej inwestycji. W świetle literatury przedmiotu klimat inwestycyjny kształtowany jest przez cały szereg warunków, począwszy od stanu materialnego społeczności lokalnych, a na sprzyjających inwestowaniu lokalnych warunkach demograficznych, ekonomicznych, ekologicznych, kulturowych i samorządowych skończyw- szy (Kukliński, 1990). Z uwagi na różnorodność wymienionych czynników w artykule w pierwszej kolejności zidentyfikowano te, które w największym stopniu wpłynęły na decyzję o lokalizacji inwestycji w gminie Uniejów. Wyniki badań ankietowych ujawniły, że na decyzję o ulokowaniu inwestycji w gminie Uniejów wpłynęło wiele czynników (ryc. 3, tab. 2). Pokazuje to, że jest to gmina z dobrym klimatem inwestycyjnym, który z całą pewnością przy dotychczasowym zaangażowaniu władz może jeszcze ulec wzmocnieniu. Wprawdzie zdecydowanie naj- częściej ankietowani wskazywali na dobrą dostępność komunikacyjną miasta, w tym szczególnie doceniali jego położenie w centrum Polski, ale cechą, która równie mocno zaważyła na ich decyzji, była też wyjątkowo korzystna sytuacja lokalowa na terenie miasta, w tym niskie koszty utrzymania obiektu czy firmy. Co więcej, wielu inwestorów podjęło taką decyzję, gdyż w ich opinii Uniejów cieszy się dobrą opinią i jest miastem z perspektywą rozwoju oraz stałego wzrostu liczby turystów, co gwarantuje popyt na ich produkty i usługi. Równie często respondenci wybierali Uniejów z uwagi na naj- bliższe otoczenie zakładu czy firmy, w tym szczególnie jego reprezentacyjność, czyli tzw. dobry adres, czy po prostu z uwagi na jego rozpoznawalną w całej Polsce markę. Szczególnie w przypadku przedsiębiorców branży turystycznej ma to duże znaczenie, że istniejąca infrastruktura hotelowo-gastronomiczna i rekreacyjna gminy jest dobrze rozwinięta i ma dalsze perspektywy rozwoju, co zapewnia i generuje odpowiednią podaż na oferowane usługi w tej branży. Jest to czynnik zachęcający inwestorów do prowadzenia i rozwijania swojej działalności, gdyż widzą oni możliwość zwiększania się liczby klientów i odbiorców swoich usług. Mechanizm ten sprawdził się w sytuacji, gdy w ślad za inwestycjami turystycznymi zrealizowanymi przez samorząd z wykorzystaniem środków unijnych w latach 2008–2012 szły inwestycje prywatne realizowane w latach 2011–2016. Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Ryc. 3. 81

Czynniki lokalizacji wybranych inwestycji w opinii ankietowanych (w %)

dostępność komunikacyjna najbliższe otoczenie zakładu/ﬁrmy inne czynniki sytuacja lokalowa potencjał społeczny gminy specyﬁka podaży usług

Źródło: opracowanie własne Tab. 2.

Ranking czynników lokalizacji inwestycji w opinii ankietowanych inwestycji Grupa czynników lokalizacji 1. Poszczególne najważniejsze czynniki i częstotliwość ich wskazań (w %) 1. Położenie gminy w centrum Polski (58%) Dostępność komunikacyjna 2. Łatwość dojazdu własnym samochodem (26%) 3. Miejsca parkingowe dla klientów i pracowników (11%) 1. Reprezentacyjność otoczenia: prestiż miasta, status uzdrowiska, dobry adres (35%) 2. Możliwości (przestrzenne) dalszego rozwoju firmy (29%) 3. Walory estetyczne, przyrodnicze i ekologiczne oraz atrakcyjność firmy turystyczna gminy (18%) Najbliższe otoczenie zakładu/ 4. Przyjazne środowisko dla rozwoju firmy: otwartość władz lokalnych na przedsiębiorców, przyjazna atmosfera inwestycyjna, stabilne przepisy podatkowe, preferencyjne warunki prowadzenia działalności gospodarczej, potencjał rozwoju turystycznego Uniejowa jako miejscowości uzdrowiskowej, możliwość pozyskiwania środków unijnych na rozwój inwestycji (18%) 1. Planowane inwestycje w mieście i gminie, które w przyszłości mogą Inne czynniki zwiększyć liczbę klientów, potencjał rozwoju społeczno- -gospodarczego gminy jako gminy turystycznej i uzdrowiskowej (57%) 2. Położenie komunikacyjne względem rynku pracy (28%) 3. Położenie komunikacyjne względem odbiorców usług/towarów (14%) 1. Koszty zakupu działki (budynku) i doprowadzenia infrastruktury Sytuacja lokalowa (67%) 2. Koszty utrzymania obiektu: dzierżawy, najmu (33%) 1. Potencjał pracowników: kwalifikacje, umiejętności kadry Potencjał społeczny gminy pracowników (60%) 1. Brak (unikanie) konkurencji (67%) Specyfika podaży usług 2. Bliskość dostawców, zakładów współpracujących – możliwość kontaktów osobistych i służbowych (33%) Źródło: opracowanie własne

82Ryc. 4. Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

Główne powody zadowolenia inwestorów z lokalizacji firmy w Uniejowie według częstotliwości wska- zań (w %) 40

0 położenie miasta bliskość perspektywa dostęp do taniej dobra i gminy autostrady rozwoju miasta infrastruktury współpraca w centrum Polski i gminy i działek z władzami gminy

Źródło: opracowanie własne

Walory przyrodnicze, atrakcyjność turystyczna i gospodarcza gminy, jej rozwój społeczno-gospodarczy, przyjazna atmosfera inwestycyjna, w tym przychylność lokalnych władz samorządowych oraz aktywność społeczna są tymi czynnikami, które decy- dują o wyborze lokalizacji inwestycji, a także odgrywały i nadal odgrywają decydującą rolę w pozytywnych przemianach sfery społecznej, infrastrukturalnej i struktury gospodarczej gminy Uniejów. Warto dodać, że wszyscy respondenci są zadowoleni z lokalizacji swojej inwestycji w Uniejowie, w związku z czym nie planują jej zmiany. W ich opinii Uniejów oferuje wszystko to, czego potrzebowali dla rozwoju swojej inwestycji, czyli: położenie w centrum Polski, z dobrym dostępem i w pobliżu autostrady, miejsce dające perspektywę rozwoju oraz gwarantujące dobrą i stabilną współpracę z władzami lokalnymi. Przyto- czone powody zadowolenia przedsiębiorców z miejsca ulokowania swojej inwestycji (ryc. 4) są zbieżne z powyżej przytoczonymi czynnikami, które wpłynęły pierwotnie na lokalizację większości firm (ryc. 3, tab. 2).

Wpływ inwestycji na rozwój lokalny w wymiarze społeczno- -gospodarczym i przestrzenno-funkcjonalnym na przykładzie gminy Uniejów W literaturze rozwój miast ujmowany jest w wielu różnych perspektywach. Rozróż- nia się rozwój w ujęciu jakościowym (poprawianie jakości życia społeczności lokalnej: warunków środowiskowych, społecznych, kulturowych oraz poprawianie jakości przestrzeni) i ilościowym (wzrost liczby mieszkańców, wzrost liczby osób pracujących i firm, napływ inwestorów zewnętrznych, rozwój przedsiębiorczości lokalnej, wzrost dochodów własnych i dochodów mieszkańców). Rozwój lokalny można ujmować Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

83 również jako rozwój zewnętrzny (wzrost bazy eksportowej, rozwój terytorium oraz promienia oddziaływania ośrodka, dywersyfikacja struktury funkcjonalnej, wzmocnienie pozycji konkurencyjnej, polepszenie wizerunku i marki danej jednostki samorzą- du, intensyfikacja specjalizacji funkcjonalnej) i wewnętrzny (pomnażanie kapitałów, w tym społecznego, kulturowego, ludzkiego, ekonomicznego i instytucjonalnego, roz- wój potencjału endogenicznego, wzrost spójności gospodarczej i terytorialnej). W świetle literatury przedmiotu warto zauważyć, że działalność inwestycyjna wywiera daleko idący wpływ na kraj, w którym ma ona miejsce. W skali krajowej wpływ ten uwidacznia się w różnych obszarach, ale w największym stopniu dotyczy on finan- sów, technologii, konkurencyjności, zatrudnienia oraz ekologii. W skali lokalnej i regionalnej decydujące znaczenie ma natomiast oddziaływanie inwestycji na przemiany struktury gospodarczej, rynek pracy oraz różnorodne relacje ze społecznością lokalną. Z punktu widzenia geograficznego duże znaczenie ma również wpływ na przemiany funkcji i struktury przestrzennej danej jednostki Przemiany w gminie Uniejów na skutek realizowanych inwestycji zostały przedstawione w aspektach: gospodarczym, społecznym, funkcjonalnym i przestrzennym, biorąc pod uwagę przedstawiony powyżej sposób rozumienia rozwoju lokalnego Rozwójw ujęciu: lokalny ilościowym gminy i jakościowym Uniejów w ujęciuoraz zewnętrznym ilościowym i wewnętrznym.

W celu zobrazowania efektów rozwoju przedsiębiorstw na terenie gminy Uniejów wzięto pod uwagę dane dotyczące poszczególnych inwestycji, jak również dane wskazujące na ich wpływ na sytuację społeczno-gospodarczą gminy (m.in. zmiany liczby przedsiębiorców według sektorów PKD, stopy bezrobocia, dochody podatkowe budżetu gminy). W celu uchwycenia dynamiki przemian zestawiono ich wartości dla roku 2007 i roku 2016, biorąc pod uwagę początek i koniec przyjętego w artykule okresu, dla których analizowane są inwestycje. Z uwagi na brak dostępnych danych za rok 2017 rokiem porównawczym, dla którego uzyskano najbardziej aktualne dane, jest 2016. W poszczególnych przypadkach zaprezentowano również dane liczbowe dla innych lat w celu pełniejszego przedstawienia dynamiki przemian określonych wskaźników. Ogólna liczba przedsiębiorców zarejestrowanych w gminie Uniejów oraz liczba przedsiębiorców pracujących w sektorach: rolniczym, przemysłowym i usługowym, analizując rok 1997 jako bazowy i porównując go do roku 2016, wykazuje tendencję rosnącą. W strukturze dominują oczywiście podmioty sektora usługowego, stanowiące ponad dwie trzecie ogółu. Podmioty te charakteryzują się również największą dynami- ką wzrostu ich liczby w porównaniu do liczby podmiotów w sektorze rolniczym oraz przemysłu i budownictwa, które szczególnie w ostatnich analizowanych latach (2011, 2014–2016) wskazują na raczej stabilną sytuację (tab. 3, ryc. 5). Na podstawie danych pochodzących bezpośrednio z Urzędu Miasta w Uniejowie liczba przedsiębiorców – osób fizycznych w gminie Uniejów – wynosi 336 osób (ak- tywni), 55 osób (zawieszeni), co daje łącznie liczbę 391 osób – według liczby wpisów działalności gospodarczej dla głównego miejsca wykonywania działalności w ewidencji CEIDG, stan na 30 listopada 2017 roku. Analizując rozkład stopy bezrobocia w latach 2004–2016, można zaobserwować okresy spadku liczby osób bezrobotnych i zmniejszenia się ich udziału w liczbie osób

84Tab. 3. Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON według sekcji PKD w sektorach: rolniczym, przemysłowym i usługowym w gminie Uniejów w wybranych latach Sektor rolniczy Sektor przemysłu Sektor usługowy i budownictwa OGÓŁEM (sekcja A) (sekcje G–U) (sekcje B–F) 1997* 21 97 274 392 2007* 20 145 422 587 2011** 28 150 416 594 2014** 31 142 445 618 2015** 31 140 443 614 2016** 31 143 460 634 * Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON według sekcji PKD 2004 dla gminy Uniejów ** Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON według sekcji PKD 2007 dla gminy Uniejów wie Statystycznego Vademecum Samorządowca 2012, 2015, 2016 i 2017 dla gminy miejsko-wiejskiej Uniejów Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku danych lokalnych GUS (2017) oraz na podsta-

(2018) Ryc. 5.

Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON według sekcji PKD w sektorach:700 rolniczym, przemysłowym i usługowym w gminie Uniejów w latach: 1997, 2007 i 2016

600

500

400

300

200

100

0 1997 2007 2016

Sektor handlu, usług i transportu (sekcje G–U) Sektor przemysłu i budownictwa (sekcje B–F) Sektor rolniczy (sekcja A)

Statystycznego Va- demecum Samorządowca 2017 dla gminy miejsko-wiejskiej Uniejów Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku danych lokalnych GUS oraz (2018) aktywnych zawodowo. Pierwszym z tych okresów są lata 2004–2008 – ponad dwukrotny spadek z 15,6% do 7,6% w ciągu czterech lat. Fakt ten można wyjaśnić odda- niem do użytku w 2008 roku kilku inwestycji w zakresie usług turystyczno-rekreacyjnych w Uniejowie, co przełożyło się na zapewnienie wielu miejsc pracy dla lokalnej społeczności. Następnie po nieznacznym wzroście stopy bezrobocia, związanym z kryzysem gospodarczym, od roku 2012 obserwowane są tendencje spadkowe (prawie dwukrotny spadek wartości z 11,4% do 6,5% w 2016 roku), które są zbieżne również z rozpoczynaniem działalności inwestycyjnej przez przedsiębiorców prywatnych oraz wzrostem samozatrudnienia, szczególnie w sektorze usług (ryc. 6). Warto zauważyć, Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Ryc. 6. 85

Udział osób zarejestrowanych jako bezrobotne w ogólnej liczbie aktywnych zawodowo w gminie Uniejów18 16 14 ] [ %

a 12 i c o

b 10 o r z

e 8 b a

p 6 o t S 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku danych lokalnych GUS (2017)

że stopa bezrobocia jest niższa niż średnia dla województwa łódzkiego i Polski oraz w innych tego typu małych gminach miejsko-wiejskich niepołożonych w sąsiedztwie dynamicznie rozwijających się miast metropolitalnych. Spadek liczby bezrobotnych w okresie wychodzenia z kryzysu gospodarczego jest również szybszy w Uniejowie w stosunku do średniej wojewódzkiej czy krajowej, choć jak wynika z wcześniejszych badań P. Śleszyńskiego (2007), można mówić o prawidłowości, polegającej na szyb- szym spadku liczby bezrobotnych w najlepiej rozwiniętych ośrodkach miejskich, przy powolniejszym procesie na peryferiach, a dysproporcje między dużymi miastami w takich przemianach a obszarami wiejskimi powiększają się. Świadczy to o tym, że mimo niekorzystnych uwarunkowań zewnętrznych możliwe jest przełamanie niesprzyjają- cych trendów w tym zakresie. Jednym z podstawowych mierników i wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego gminy są dochody i wydatki budżetu gminy: ogółem i w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Widoczny jest ponad dwukrotny wzrost dochodów gminy w okresie 2007–2016, znacznie przewyższający stopę inflacji w tych latach (ryc. 7). Na uwagę zasługuje nieco niższy wzrost wydatków, co spowodowało, że budżet gminy wykazuje nadwyżkę dochodów nad wydatkami, choć w okresie wcześniejszym, przedinwestycyjnym, gmina borykała się z deficytem budżetowym. Pomimo spadku liczby ludności w badanych latach zaobserwowano analogicznie wzrost dochodów i wydatków w przeliczeniu na jednego mieszkańca (ryc. 8). Miernikiem wpływu inwestycji na rozwój Uniejowa mogą być także wpływy do budżetu gminy z tytułu podatków od nieruchomości i podatków dochodowych od osób fizycznych i osób prawnych. W latach 2007–2016 zaobserwowano blisko trzykrotny wzrost wpływów z podatku od nieruchomości osób prawnych i ponad dwukrotny wzrost wpływów z podatku od nieruchomości należących do osób fizycznych (ryc. 9). Udział gminy w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa: PIT (od osób fizycznych) i CIT (od osób prawnych) w roku 2007 wyniósł łącznie ponad 1,5 mln zł (z czego 99% stanowił dochód z podatku PIT), zaś w roku 2016 suma ta uległa

Ryc.86 7. Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

Dochody budżetu gminy i wydatki budżetu gminy ogółem w latach 2007 i 2016 (w zł) 40 35 30 25 y

n 20 ili o

M 15 10 5 0 Dochody ogółem Wydatki ogółem

2007 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Miasta w Uniejowie Ryc. 8.

Dochody budżetu gminy i wydatki budżetu gminy w przeliczeniu na jednego mieszkańca w latach 2007 i 20167000 (w zł)

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 Dochody ogółem / 1 mieszk. Wydatki ogółem / 1 mieszk.

2007 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Miasta w Uniejowie podwojeniu do wartości prawie 3,3 mln zł (z czego 98% stanowił dochód z podatku PIT) (ryc. 10). Według sprawozdania z wykonania budżetu gminy Uniejów za rok 2017 suma ta wyniosła w tym roku ponad 3,7 mln zł. Bardzo istotne składniki budżetu gminy Uniejów jako gminy uzdrowiskowej sta- nowią opłata i dotacja uzdrowiskowa. W ostatnim analizowanym roku gmina uzyskała z tego tytułu łączny dochód w wysokości prawie 650 tys. zł (z czego 314 868 zł z opła- ty uzdrowiskowej, zaś 334 840 zł z dotacji uzdrowiskowej z Ministerstwa Finansów). Fundusze te przeznaczone są na utrzymanie i poprawę infrastruktury miejscowości o funkcjach uzdrowiskowych. Analizując dane dotyczące dochodów budżetu gminy z tytułu opłaty uzdrowiskowej, należy zwrócić uwagę, że od momentu jej wprowadzenia (po uzyskaniu statusu uzdrowiska w 2012 roku) wpływy te po dosyć dużym wzro- ście (maksymalna wartość ponad 338 tys. zł w 2016 roku) w ostatnim roku (2017) Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Ryc. 9. 87

Wpływy do budżetu gminy z tytułu podatków od nieruchomości od osób prawnych i fizycznych w latach 20073,5 i 2016 (w zł) 3,0

2,5

2,0

y 1,5 n

ili o 1,0 M 0,5

0,0 Podatki od nieruchomości od osób Podatki od nieruchomości od osób prawnych ﬁzycznych

2007 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Miasta w Uniejowie Ryc. 10.

Udział gminy w podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) i osób prawnych (CIT) stanowiącym dochód budżetu4 państwa w latach: 2007 i 2016 (w zł) 3

y 2 n

ili o 2 M 1

0 2007 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Miasta w Uniejowie Ryc. 11.

Wpływy400 do budżetu gminy z tytułu opłaty uzdrowiskowej pobieranej w latach 2013–2017 (w zł) 350 300 250 e c ą

i 200 y s T 150 100 50 0 2013 2014 2015 2016 2017

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Miasta w Uniejowie

88 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz nieco spadły do blisko 315 tys. zł (ryc. 11). Sytuacja ta może być spowodowana faktem, że nie wszystkie zobowiązane podmioty uiszczają należności do budżetu gminy bądź dokonują wpłat częściowo. Pomimo nieznacznego spadku wartości tych dochodów są one nadal wyższe niż w pierwszym roku po wprowadzeniu opłaty uzdrowiskowej (prawie 260 tys. zł w 2013 roku), czyli o prawie 55 tys. zł, i stanowią ważną część dochodu gminy, dzięki której w uzdrowisku poprawiają się jakość i estetyka przestrzeni publicznej oraz infrastruktura komunalno-turystyczna. Warto podkreślić, że gminom o statusie uzdrowiska przysługuje dotacja uzdrowiskowa z budżetu państwa na realizację zadań związanych z zachowaniem funkcji uzdrowiska, wynosząca równowartość wpływu do budżetu gminy z tytułu opłaty uzdrowiskowej. Środki z opłaty i dotacji uzdrowiskowej są przeznaczane na cele zwią- zane z funkcjonowaniem miasta jako uzdrowiska, np. poprawę estetyki przestrzeni publicznej, utrzymanie istniejącej i rozbudowę architektury miejskiej służącej celom turystycznym i uzdrowiskowym. Przykładem tego typu działań podejmowanych przez władze gminy są prace remontowe dwóch ulic w centrum miasta: Cichej i Łącznej. Pra- ce przeprowadzonoRemont uliczek w jesieniącentrum 2017 Uniejowa… roku dzięki środkom pochodzącym z dotacji uzdrowiskowej przekazanej od wojewody łódzkiego. Koszt inwestycji wynosi ponad 140 tys. zł ( , 2017). Dowodem dynamicznego rozwoju lokalnego gminy Uniejów są liczne nagrody i wyróżnienia o randze regionalnej i ogólnokrajowej potwierdzające pozycję gminy w klasyfikacjach samorządów opartych na różnego rodzaju wskaźnikach ekonomicznych rozwoju gospodarczego. W latach: 2006, 2007, 2009, 2010, 2011,Ranking 2012, Samo 2017- rządówgmina Uniejów była laureatem Rankingu Samorządów RP w konkursie na najlepszą gminę miejsko-wiejską w dziedzinie wykorzystania funduszy unijnych ( …, 2017). Od 2004 roku zajmuje wiodące miejsca w ogólnopolskich rankingach dotyczących wykorzystania funduszy UE, np. w rankingach pisma samorządu teryto- Tab.rialnego 4. „Wspólnota” (tab. 4).

Miejsce gminy Uniejów w wybranych rankingach pisma samorządu terytorialnego „Wspólnota” Pozycja w rankingu pisma samorządu Wydatki finansowane ze środków terytorialnego „Wspólnota” za lata unijnych w latach 2009–2012 Miejscowość w przeliczeniu na 1 mieszkańca 2004–2009 2009–2012 gminy [zł/os.] Krynica Morska 13 1 16 424 Uniejów 2 2 15 491 Hel 265 3 5 498 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Miasta w Uniejowie Bogactwo samorzą- dów. Ranking dochodów JST 2016 W lipcu 2017 roku pismo „Wspólnota” opublikowało ranking , w którym Uniejów zająłBogactwo wysokie 51samorządów miejsce na łącznie blisko 600 miast zaklasyfikowanych jako „inne”, tj. inne niż miasta wojewódzkie, miasta na prawach powiatu i miasta powiatowe za rok 2016 ( , 2017). Ranking jest tworzony w oparciu o dochody samorządów w przeliczeniu na miesz- kańca. Według badania w Uniejowie wskaźnik ten wyniósł ponad 3,6 tys. zł.Bogactwo Pierwsza wsamorządów zestawieniu małych miast Krynica Morska osiągnęła wynik ponad 14 tys. zł. Pozycja Uniejowa to duży sukces, a tym samym konsekwentny postęp w rankingu , bowiem w 2014 roku Uniejów zajmował 170 miejsce, zaś w roku 2015 Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

89 już pozycję 95. Uniejów w zestawieniu „Wspólnoty” widnieje od 2004 roku. Startował wtedy ze 194 miejsca. Najniżej (na 365 pozycji)Bogactwa znalazł się samorządówi w 2011 roku,Wysokie zaś najwyższe miejsce Uniejowadotąd, czwarte miejsce, zdobył w roku 2009. W czasie tych 13 lat Uniejów aż dziewięć razy znalazł się w pierwszej setce zestawienia ( …, 2017). Liderzy inwestycji W kolejnym rankingu „Wspólnoty” podsumowującym wydatki inwestycyjne samo- rządów w latach 2014–2016 pt. Uniejów zajął czwarte miejsce, po- prawiając swoją pozycję z poprzedniego notowania (piąte miejsce za lata 2013–2015). Przed UniejowemUniejów znalazły wysoko się w takie rankingu miejscowości „Liderzy inwestycji” turystyczne, jak: Krynica Morska, Dziwnów i Nowe Warpno, zaś Uniejów zdeklasował inne miejscowości w wojewódz- twie łódzkim ( …, 2017). Gmina Uniejów jest również laureatem licznych ogólnopolskich konkursów i ple- biscytów w zakresie funkcjonowania samorządów. Jednymi z najważniejszych wyróż- nień są: nagroda Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (2008), nagroda w konkursie „Polska pięknieje – siedem cudów funduszy europejskich” (2009, 2013), certyfikaty Regionalnej i Polskiej Organizacji Turystycznej (w latach: 2009, 2011, 2012), nagroda w plebiscycie Magazynu „National Geographic Traveler” – „Siedem nowych cudów Polski 2012” (Gorczyczewska, Smętkiewicz, 2013b), a także nagrody: eko Hestia SPA (2016), „Gmina na 6” (2017, w dwóch kategoriach: „Gmina przyjazna turystom” i „Gmi- Ryc.na przyjazna 12. inwestorom”). Pozytywne przemiany społeczno-gospodarcze, które nastąpiły na skutek uzyskania statusu uzdrowiska w opinii mieszkańców gminy Uniejów

Atrakcyjność turystyczna Rynek pracy Rozwój gospodarczy miasta Promocja i pres�ż miasta Korzyści ﬁnansowe dla miasta Stan środowiska przyrodniczego Oferta lecznicza Poziom życia mieszkańców Estetyka, wygląd miasta Inne zmiany

Źródło: Smętkiewicz (2014: 71)

Rozwój90 lokalny gminy UniejówAnita Kulawiak, w ujęciu jakościowymTomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

W kontekście jakościowym rozwój lokalny można rozpatrywać na podstawie przemian funkcjonalnych i przestrzennych danego obszaru, ujętych za pomocą analizy zagospodarowania przestrzeni i jej funkcji w związku z poszczególnymi inwestycjami, a także morfologii przestrzeni, w której zlokalizowane są dane inwestycje. Rozpatrując rozwój lokalny gminy Uniejów w aspekcie jakościowym, należy stwierdzić, że w ostatniej dekadzie następuje znaczący wzrost potencjału endogenicznego– gminy i wzmocnienie rangi miasta Uniejów jako ośrodka o znaczeniu ponadlokal- nym.– Przemiany te przejawiają się m.in. w: ––stworzeniu nowych miejsc pracy dla społeczności lokalnej i regionalnej, ––współpracy władz gminy z firmami z gminy i regionu, ––wzroście potencjału pracowników i przedsiębiorczości na rynku lokalnym, –przyciąganiu inwestorów oraz turystów z regionu i kraju, –poprawianiu jakości życia społeczności lokalnej poprzez poprawę warunków śro- dowiskowych, społecznych, kulturowych, poprawę infrastruktury komunalnej, sportowej, rekreacyjnej i mieszkaniowej oraz jakości przestrzeni publicznej, a tak- że poprawę zakresu i jakości świadczonych usług (Smętkiewicz, 2014). Szczegółowe wyniki badań opinii mieszkańców tym zakresie przedstawiono Rozwójw pracy lokalnyK. Smętkiewicz gminy (2014;Uniejów ryc. w 12). ujęciu wewnętrznym

Rozwój lokalny w ujęciu wewnętrznym wiąże się z pomnażaniem kapitałów (w tym społecznego, kulturowego, ludzkiego, ekonomicznego i instytucjonalnego), rozwojem potencjału endogenicznego, wzrostem spójności gospodarczej i terytorialnej. W tym kontekście niezwykle ważny jest rodzaj prowadzonej przez władze lokalne polityki społecznej i gospodarczej, szczególnie skierowanej do społeczności lokalnej i mającej na– celuzapewnianie zaspokajanie przyjaznej jej potrzeb, atmosfery, oraz rozwój oferowanie lokalnego wsparcia potencjału. szkoleniowego Władze gminy Uniejów prowadzą politykę otwartąinwestycyjnego na przedsiębiorców poprzez: – (współpra- ca z Łódzką Agencją Rozwoju Regionalnego) oraz , preferencyjnych – wprowadzanewarunków prowadzenia innowacje działalności i nowoczesne gospodarczej, kierunki rozwoju np. indywidualne społeczno-gospodarcze zwolnienia- gopodatkowe, gminy uzbrojenie nowych gruntów, ogłaszanie przetargów celowych, – –– wspieranie(np. inicjatyw projekt oddolnych informatyzacji wśród społeczności gminy, nowoczesne lokalnej formy promocji spójne z księgą tożsamości gminy), –– promowanie lokalnych firm i przedsiębiorstw (np. Uniejowskie Stowa- rzyszenie Przedsiębiorców Turystycznych i inne stowarzyszenia), – (współpraca podczas targów, wyda- rzeń, szkoleń, wizyt i wyjazdów studyjnych, materiałów promocyjnych), ––współpracę ze środowiskiem naukowym, biznesowym, instytucjami naukowo-badawczymi, stowarzyszeniami w regionie, kraju i za granicą, –współpracę z zagranicznymi partnerami, organizując w Uniejowie misje gospodarcze i wizyty studyjne (czterokrotnie w latach: 2016 i 2017), a także realizując wymianę partnerską, Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

– 91

–nagradzanie lokalnych przedsiębiorców i osób zaangażowanych społecznie (nagroda gospodarcza i społeczna Burmistrza Miasta Uniejów „Złota Lilia”). Wszystkie te przykładowe formy działań w ramach rozwoju potencjału lokalnego Rozwójgminy przyczyniają lokalny gminy się do Uniejów kolejnych w ujęciuprzemian zewnętrznym społeczno-gospodarczych w Uniejowie.

Rozwój lokalny w ujęciu rozwoju zewnętrznego w odniesieniu do gminy Uniejów moż- na scharakteryzować poprzez analizę zasięgu oddziaływania ośrodka, dywersyfikację struktury funkcjonalnej, wzmocnienie pozycji konkurencyjnej oraz poprawę wizerunku i budowania rozpoznawalnej marki, a także specjalizację funkcjonalną. Ważnym aspektem prowadzonej w Uniejowie polityki lokalnej są działania podejmowane na rzecz promocji miasta, a co za tym idzie – kształtowania jego wizerunku, czyli działania związane z marketingiem miejskim (terytorialnym). Należy podkreślić, że działania te, podobnie jak podejmowane inwestycje nie mają charakteru przypadkowego i doraźnego, lecz wynikają z przyjętych w strategii miasta założeń, wizji – stąd wszystkie z nich realizują jeden cel – wykreowania i utrwalenia w świadomości miesz- kańców i potencjalnych turystów obrazu Uniejowa jako miasta bazującego na bogac- twie przyrodniczym i historyczno-kulturowym (Kulawiak, Smętkiewicz, 2016). Cechą wyróżniającą gminę Uniejów są innowacyjne i atrakcyjne działania promocyjne i edukacyjne skierowane do społeczności lokalnej gminy i osób ją odwiedzających. Władze dbają bowiem o dobry wizerunek gminy – działania promocyjne realizowane są kom- pleksowo, wszystkie formy promocji są zgodne z najnowszymi trendami w marketingu terytorialnym i wyróżniają się spójnością zgodną z przyjętą identyfikacją wizualną. Powstanie i rozwój inwestycji w gminie Uniejów spowodowały zmianę rangi, pozycji miasta w systemie osadniczym. Poczynione w mieście inwestycje w dużej mierze przyczyniły się bowiem do nadania mu statusu uzdrowiska, a stąd już krok do wzrostu jego znaczenia nie tylko na arenie krajowej, ale także międzynarodowej. Systematyczne obserwacje i badania zasięgu przestrzennego rynku turystycznego na podstawie reje- skiego.stracji aut na parkingach w sąsiedztwie kompleksu basenowego wykazują, że najwięcej turystów przybywa z województwa łódzkiego, wielkopolskiego, mazowieckiego i ślą-

Aktualnie wzrost zasięgu przestrzennego miasta, a zatem i jego rangi, potwierdza- ją także respondenci. Większość z nich zadeklarowała, że klienci ich firm (np. goście w obiektach noclegowych) pochodzą z całego kraju i z regionu, a także z zagranicy. Po- nadto ankietowani przedsiębiorcy przyznawali, że w prowadzonych przez nich firmach pracują głównie osoby zamieszkałe w gminie Uniejów oraz na terenie innych gmin i miejscowości powiatu poddębickiego, powiatu łęczyckiego, a także województwa wielkopolskiego (np. Turek, Koło, Dąbie). Skala oddziaływań działalności inwestycyjnych prowadzonych w gminie Uniejów na jej otoczenie (poprzez przyciąganie osób zatrudnionych oraz klientów) wskazuje na wzrost znaczenia gospodarczego tego obszaru i jego rozwoju o zasięgu nie tylko lokalnym, lecz także regionalnym i krajowym (tab. 2). Wpływ działalności inwestycyjnej na rozwój miasta i gminy Uniejów potwierdzają też sami respondenci. W ich opinii skutki ich działalności inwestycyjnej są bardzo róż- norodne (ryc. 13). Najczęściej wskazywali na poprawę warunków życia mieszkańców (18%), rozumiejąc pod tym zarówno większą dywersyfikację możliwości spędzenia przez nich czasu wolnego, jak i większych możliwości dostępu do nowych mieszkań.

92Ryc. 13. Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

Wpływ inwestycji na rozwój lokalny gminy Uniejów w kontekście korzyści z lokalizacji inwestycji według częstotliwości wskazań respondentów (w %) zmiana struktury branżowej gospodarki lokalnej pozytywny wpływ na postawy przedsiębiorcze wzrost konkurencyjności, poprawa jakości usług zamówienia dla miejscowych dostawców wzrost atrakcyjności krajobrazowej miasta rozbudowa lokalnej infrastruktury sponsorowanie lokalnych imprez i wydarzeń dochody do budżetu gminy z podatków nowe miejsca pracy, zmniejszenie bezrobocia zagospodarowanie opuszczonych obiektów promocja gminy i przykład dla innych inwestorów poprawa jakości życia mieszkańców

0 5 10 15 20

Źródło: opracowanie własne

Ponadto równie często dostrzegają oni wpływ działalności inwestycyjnej na promocję miasta oraz upatrują w niej przykładu dla innych inwestorów (16%) – tzw. dobrych praktyk. W ich opinii lokalizacja inwestycji w jednym miejscu działa na zasadzie efektu mnożnikowego, czyli przyciągania innych zainteresowanych choćby pod wpływem wzrostu liczby klientów, możliwości skorzystania z istniejącej już infrastruktury i wymiany doświadczeń czy też współpracy z innymi inwestorami. Warto również zauwa- żyć, że inwestorzy często angażują się w różnego rodzaju imprezy lokalne. Prawie co dziesiąty z nich wyartykułował, że prowadzona przez niego firma sponsoruje lokalne imprezy, czyli pośrednio przyczynia się do rozwoju miasta i tworzenia jego pozytywnego wizerunku. Partycypacja na linii biznes–miasto jest bardzo korzystna i jednocześnie wskazuje, na tworzenie się korzystnych warunków do współdziałania. Można sądzić, że wraz z rozwojem miasta współpraca ta będzie się zacieśniać, co w konsekwencji doprowadzi do dalszego wspierania nowo powstających instytucji, nie tylko o charakterze kulturalno-rozrywkowym, ale także poważniejszych, związanych ze szkolnictwem, pla- cówek pomocy społecznej czy medycznej. Ponadto taka współpraca, poza znaczeniem, jakie odgrywa dla funkcjonowania wielu instytucji, stanowi również element więzi inwestora ze środowiskiem lokalnym i jest wyrazem jego poczucia obywatelskiego obo- wiązku. Wpływ działalności inwestycyjnej na miasto uwidacznia się także, co czę- sto jest dostrzegane przez samych zainteresowanych, we wzroście dochodów gminy (10%). Wzrost lokalnego budżetu następuje głównie dzięki regularnie płaconym przez firmy podatkom oraz sprzedaży terenów komunalnych inwestorom. To z kolei, na zasadzie samonapędzającego się koła, umożliwia miastu rozbudowę kolejnej infrastruktury technicznej i społecznej, służącej z jednej strony podmiotom gospodarczym, a z drugiej – podniesieniu standardu życia mieszkańców. Z innych pozytywnych efektów, jakie działalność inwestycyjna wywiera na miasto (w opinii samych zainteresowanych), warto jeszcze zwrócić uwagę na zagospodarowanie opuszczonych terenów, tworzenie Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

93 nowych miejsc pracy czy wzrost atrakcyjności krajobrazowej miasta. Nieco zaskakują- cy jest brak wskazań na zmianę struktury branżowej gospodarki lokalnej. Respondenci nie widzą też pozytywnego wpływu na postawy przedsiębiorcze mieszkańców.

Zakończenie Wyniki badań wskazują, że przemiany społeczno-gospodarcze zaobserwowane w gminie Uniejów zostały zainicjowane w 2001 roku dzięki wykorzystaniu wody geotermalnej do celów ciepłowniczych, balneoterapeutycznych i rekreacyjnych. Działalność ta przyczyniła się do widocznego rozwoju infrastruktury turystycznej (od 2007 roku) nie- gdyś ubogiej gminy miejsko-wiejskiej o charakterze głównie rolniczym z małym miastem Uniejów oraz do osiągnięcia przez miasto i okoliczne sołectwa statusu uzdrowiska (w 2012 roku), co wpłynęło na zmiany struktury zatrudnienia, tj. zmniejszenie udziału sektora rolniczego na rzecz sektora usług. Uzyskane wyniki badań potwierdzają, że trwający przez ostatnie dziesięciolecie dynamiczny rozwój gminy Uniejów ma swoje źródło we wzroście liczby inwestycji, a także jest efektem aktywności przedsiębiorczych władz samorządowych i różnych grup społecznych, w tym biznesmenów działających na terenie gminy. Obserwuje się tu jednocześnie efekt mnożnikowy, w wyniku którego inwestycje samorządowe i zwią- zany z nimi rozwój firm generuje powstawanie nowych inwestycji. Badania te potwier- dzają wcześniejsze obserwacje z różnych innych regionów kraju, że duża i dobrze przemyślana inwestycja publiczna, oparta na zasobach endogenicznych nawet w ubogiej gminie, przy wsparciu środków zewnętrznych, może przyczynić się do wejścia na nową, dynamiczną ścieżkę rozwoju. Proces ten może zachodzić mimo niekorzystnych uwarunkowań zewnętrznych, które w przypadku Uniejowa związane są z położeniem w strefie peryferyjnej regionu (ze względu na stosunkowo duże oddalenie od miasta wojewódzkiego) i z traceniem przez Łódź funkcji bieguna wzrostu ze względu na niekorzystne procesy depopulacyjne i starzenie się ludności, powiązane z trudnościami w restrukturyzacji gospodarki w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, a także – w ostatnich Literatura10 latach – z wpływem ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego. References

Apartamenty termalne (2017, 20 grudnia). Pozyskano z http://apartamentytermalne.pl/ Aparthotel „Termy Uniejów” (2017, 20 grudnia). Pozyskano z http://www.aparthotel-termyu- Bogactwoniejow.pl/ samorządów. Ranking dochodów JST 2016 teryto Bank danych lokalnych GUS (2017, 20 grudnia). Pozyskano z https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start (2017, 20 grudnia). Pismo samorządu - rialnego „Wspólnota”.Zarządzanie Pozyskano rozwojem z lokalnymhttp://www.wspolnota.org.pl/fileadmin/user_upload/ – studium przypadków Ranking/Ranking_-_Zamoznosc_samorzadow_2016_r_OK.pdfEkonomiczna. Brol, R. (1998). The city and the grassroots . Wrocław: Akademia

Castells, M. (1983). . London: E. Arnold. Inwestycje w mie- Chudak,ście. M. Uwarunkowania (2012). Regulacje ekonomiczne, planistyczne organizacyjne jako istotny czynnik i przestrzenne przyspieszający i usprawniają- cy proces inwestycji gospodarczych. W: M.J. Nowak, T. Skotarczak (red.). . Warszawa: CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, 105–120.

94 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz Nowoczesne instrumenty Gorczyczewska,polityki rozwoju E., Smętkiewicz, lokalnego – zastosowanieK. (2013a). Budowa i efekty wi promocjamałych miastach. marki miejsca na przykładzie uzdrowiska termalnego Uniejów. W: K. Heffner, M. Twardzik (red.). Katowice: Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, 396–408. Intercathedra 29 Gorczyczewska, E., Smętkiewicz, K. (2013b). The use of territorial marketing in the development of the municipality – case study of the thermal SpaStudia Resort Regionalne in Uniejów. i Lokalne 2 , (4), 50–56. Gorzelak,Inwestycje G. (2009). w mieście. Fakty Uwarunkowaniai mity rozwoju regionalnego. ekonomiczne, organizacyjne i przestrzenne, (36), 5–27. Grzymała, Z. (2012). Inwestycje komunalne w miastach. W: M.J Nowak, T. Skotarczak (red.). . Warszawa: CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, 121–166. Jaworek, M., Kuczmarska, M., Lizińska,Acta W. (2016).Universitatis Kreowanie Nicolai klimatu Copernici. inwestycyjnego Ekonomia 47 na rzecz przyciągania inwestorów zagranicznych przez jednostki samorządu terytorialnego w wybranych województwach Polski. , (1), 53– 72. Inwestycje w mieście. Uwarunkowania ekonomiczne, organizacyjne i przestrzenne. Kotlińska, J. (2012). Inwestycje w mieście – aspekty finansowe. W: M.J. Nowak, T. Skotarczak (red.). Globality versus Locality. Warszawa: CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, 29–44. Kukliński, A. (1990). Experiences and prospects. W: A. Kukliński (red.). BiuletynWarszawa: Uniejowski University4 of Warsaw. Kulawiak, A. (2015). Wykorzystanie funduszy strukturalnych w Uniejowie w latach 2004–2013. tyczne i praktyczne., Acta, 157–166. Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 24 Kulawiak, A., Smętkiewicz, K. (2016). Polityka lokalna gminy Uniejów – wybrane aspekty teore- Podstawy ekonomii , , 87–104 Kwiatkowski, E., Milewski, R. (2005). . Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.cyjny. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Polityka ekonomiczna Lizińska,166 W. (2011). Interwencje władz lokalnych jako systemu kształtującego klimat inwesty- , , 395–404. Zewnętrzne źródła finansowania działalności inwestycyjnej samorządu tery- Memetorialnego Tech (2017, 20 grudnia). Pozyskano z http://www.memetech.pl/ Misterek, W. (2008) . Warszawa: InwestycjeWydawnictwo w mieście. Difin. Uwarunkowania ekonomiczne, organizacyjne Miszczuk,i przestrzenne. M. (2012). Polityka podatkowa miasta stymulująca przedsiębiorczość. W: M.J. Nowak, NoweT. osiedle Skotarczak termalne (red.). domków jednorodzinnych w Uniejowie. O inwestycji Warszawa: CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, 61–88. Nowy inwestor chce wybudować w Uniejowie kompleks hotelowo-rekreacyjny. (2017, 20 grudnia). Pozyskano z http://domkitermalne.pl/o-inwestycji/ (2017, 20 grudnia). Portal Uniejów.net.pl.Podstawy Pozyskano gospodarki z lokalnej. http://uniejow.net.pl/pl/11_wiadomosci/1181_nowy_ inwestor_chce_wybudowac_w_uniejowie_kompleks_hotelowo_rekreacyjny.html Parysek, J. (2001). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Europa XXI Płaziak,26 M., Rachwał, T. (2014). The Role of Entrepreneurship in Regional Development Strategies (based on the Polish National Strategy of RegionalCatalysing Development Development? 2010–2020). A Debate on Aid,. , 97–110. Pronk, J.P. (2004). AidPodstawy as a catalyst. przedsiębiorczości. W: J.P. Pronk (red.).Słownik. Malden−Oxford−Carlton: Blackwell Publishing. Rachwał, T. (2006). Inwestycje w mieście. Uwarunkowania Warszawa: ekonomiczne, Nowa Era. organizacyjne Rachwał,i przestrzenne T. (2012). Inwestycje w dużych miastach i obszarach metropolitalnych. W: M.J. Nowak, RankingT. SkotarczakSamorządów. (red.). XIII edycja Rankingu Samorządów „Rzeczpospolitej” 2017 . Warszawa: CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, 195–218. (2017, 24 listopada). Pozyskano z https://rankingsamorzadow.pl Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

Remont uliczek w centrum Uniejowa z dotacji uzdrowiskowej 95 net.pl. Pozyskano z (2017, 20 grudnia). Portal Uniejów. Rusza budowa Aparthoteluhttp://uniejow.net.pl/pl/11_wiadomosci/1152_remont_uliczek_w_cen „Termy Uniejów” - trum_uniejowa_z_dotacji_uzdrowiskowej.html html (2017, 20 grudnia). Urząd Miasta w Uniejowie. SłownikPozyskano języka polskiego z https://uniejow.pl/aktualnosci/rusza-budowa-aparthotelu-termy-uniejow.

(1978). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Łódź: Smętkiewicz,Wydawnictwo K. (2014). Ibidem. Świadomość społeczna wykorzystania wód geotermalnych w woje- Sprawozdaniewództwie złódzkim wykonania i landzie budżetu Styria gminy w kontekście Uniejów zrównoważonego za rok 2017 rozwoju regionów.

Statystyczne Vademecum Samorządowca 2012, 2015, 2016 dla gminy (2018, miejsko-wiejskiej 1 marca). Pozyskano Uniejów z http://www.uniejow.bip.net.pl/?c=1005

Statystyczne(2017, 20 Vademecum grudnia). Urząd Samorządowca Statystyczny 2017 w Łodzi. dla gminy Pozyskano miejsko-wiejskiej z http://lodz.stat.gov.pl/staty Uniejów - styczne-vademecum-samorzadowca/ (2017, 20 grudnia). Urząd Statystyczny w Łodzi. Pozyskano z http://lodz.stat.gov.pl/vademecum/va- demecum_lodzkie/portrety_gmin/poddebicki/gmina_uniejow.pdfWojewództwo łódzkie 1919–2009. Studia i mate- Suliborski,riały A., Walkiewicz, D. (2009). Współczesne zróżnicowanie społeczno-gospodarcze woje- wództwa łódzkiego. W: K. Badziak, M. Łapa. Wiadomości Statystyczne 2 Uniejów wysoko. Łódź: wDom rankingu Wydawniczy „Liderzy Księży inwestycji”. Młyn, 243–253.Na którym miejscu? Śleszyński, P. (2007). Zmiany liczby bezrobotnych w gminach. , , 55–67. (2017, 20 grudnia). Portal Uniejów.net.pl. Pozyskano z http://uniejow.net.pl/pl/11_wiadomosci/1080_uniejow_wy- soko_w_rankingu_liderzy_inwestycji_na_ktorym_miejscu.html Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowościFormy (Dz.U. i przejawy z 2018 współczesnej r. poz. 395). przedsiębiorczości Wach,w K. Polsce. (2014). Paradygmat gospodarki przedsiębiorczej a polityka wspierania przedsiębior- czości (rozdział 1). W: K. Zieliński (red.). Warszawa:Przedsiębiorczość–Edukacja, Difin, 13–30. 11 WysokieWach, K. miejsce (2015). Uniejowa Przedsiębiorczość w rankingu jako „Bogactwo czynnik samorządów” rozwoju społeczno-gospodarczego: przegląd wliteratury. Uniejowie. Pozyskano z , 24–36. (2017, 20 grudnia). Urząd Miasta https://uniejow.pl/aktualnosci/wysokie-miejsce-uniejowa-w- -rankingu-bogactwo-samorzadow.htmlspodarki. Przedsiębiorczość–Edukacja, 2 Zioło, Z. (2006). Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i go- Przedsiębiorczość–Edukacja, 3 , 10–17. Zioło, Z. (2007). Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej – zarys modelu. przestrzennych. Przedsiębiorczość–Edukacja,, 10–17. 11 Zioło, Z. (2015). Przedsiębiorczość jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczegoPrzedsiębiorczość–Edukacja, układów 12 , 8–23. Zioło, Z. (2016). Przedsiębiorczość w rozwoju układów lokalnych. Contemporary, 6–17. Issues in Polish Geography Zioło, Z., Rachwał, T. (2012). Entrepreneurship in geographical research, W: P. Churski (red.). . Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 135– Anita 155.Kulawiak, dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Regionalnej i Spo- łecznej. Doktor nauk o Ziemi, adiunkt w Katedrze Geografii Regionalnej i Społecznej UŁ. Zainteresowania badawcze autorki skupiają sie wokół zagadnień związanych z szeroko rozumianą przedsiębiorczością w ma- łych miastach oraz na obszarach wiejskich, transformacją polskiej gospodarki oraz wykorzystaniem fundu- szyAnita UE Kulawiak, w różnych skalach przestrzennych. Autorka i współautorka ponad 30 artykułów naukowych. Ph.D., University of Lodz, Faculty of Geographical Sciences, Department of Regional and So- cial Geography. Ph.D. in Geography, assistant professor at the Department of Regional and Social Geography of the University of Lodz. The author’s academic and research interests focus on issues of entrepreneurship in small towns and rural areas, the transformation of the Polish economy and the use of EU funds in a variety of spatial scales. Author or co-author of about 30 publications.

96Adres/address: Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz

Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Geografii Regionalnej i Społecznej ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź, Polska Tomasze-mail: Rachwał, [email protected] dr, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczo- ści i Gospodarki Przestrzennej. Kierownik Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, dyrektor Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, pełnomocnik rektora ds. przedsiębiorczości, członek Senatu Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, wiceprzewodniczący Komisji Geografii Przemy- słu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, członek redakcji kilku czasopism naukowych, autor podręczni- ków do geografii i przedsiębiorczości. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się przede wszystkim na zagadnieniach związanych z przemianami struktur przestrzennych i branżowych przemysłu, uwarunkowa- niami rozwoju różnych działów działalności gospodarczej oraz rolą przemysłu, wybranych działów usług i przedsiębiorczości w rozwoju lokalnym i regionalnym, a także z edukacją geograficzną i w zakresie przed- siębiorczości.Tomasz Rachwał, Ph.D., Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography, Department of Entrepre- neurship and Spatial Management. Head of the Department of Entrepreneurship and Spatial Management of Institute of Geography of the Pedagogical University of Cracow, Rector’s Proxy for Entrepreneurship, member of the Senate of the Pedagogical University of Cracow, Deputy Chair of the Industrial Geography Commis- sion of the Polish Geographical Society, member of the editorial board of several journals, author of textbooks for geography and entrepreneurship. His research interests focus primarily on the issue of change of spatial and branch structures of industry, the determinants for the development of various branches of industrial activity, and the role of manufacturing, selected branches of services and entrepreneurship in local and regional development,Adres/address: as well as on geographical and entrepreneurship education. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska Karolinae-mail: Smętkiewicz, [email protected] dr, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsię- biorczości i Gospodarki Przestrzennej. Adiunkt w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra- kowie (od 2017 roku). W 2014 roku uzyskała na Uniwersytecie Łódzkim stopień naukowy doktora nauk o Ziemi w zakresie geografii społeczno-ekonomicznej. Zainteresowania naukowo-badawcze autorki zwią- zane są m.in. z wykorzystaniem lokalnych zasobów (w szczególności wód geotermalnych) do rozwoju gospodarczego miejscowości i regionów, aktywizacji społecznej i wzrostu przedsiębiorczości. Autorka zajmuje się głównie problematyką przemian społeczno-gospodarczych i funkcjonalno-przestrzennych miejscowości turystycznych i uzdrowiskowych w Polsce i Austrii, a także zagadnieniem działań edukacyjnych mających na celu budowanie świadomości ekologicznej i wspomaganie zrównoważonego rozwoju miejscowości. Dzięki prowadzonym badaniom naukowym podczas pobytów stypendialnych na uczelniach w Niemczech i Austrii zdobywała wiedzę i doświadczenie m.in. w zakresie możliwości rozwoju regionalnego w oparciu o lokalne zasoby przyrody i uwarunkowania społeczno-gospodarcze, szczególnie w kontekście rozwoju turystycznego. W latach 2013–2017 jako pracownik Działu Promocji Urzędu Miasta w Uniejowie zajmowała się m.in. działa- niami związanymi z promowaniem lokalnych zasobów przyrody i dziedzictwa historyczno-kulturowego oraz edukacjąKarolina ekologiczną, Smętkiewicz, wdrażając w ten sposób wyniki pracy naukowej w działania praktyczne. Ph.D., Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography, Department of Entrepreneurship and Spatial Management. Assistant professor at the Institute of Geography, Pedagogical University of Cracow (since 2017). In 2014, she obtained the Ph.D. degree in Earth Sciences in the field of socio-economic Geography at the University of Lodz. The author’s academic and research interests are related to using local resources (in particular geothermal waters) for the economic development of towns and regions, social activity and growth of entrepreneurship. The author deals mainly with the problems of Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, przemysłowych i mieszkaniowych…

97 socio-economic and functional-spatial changes of tourist and health resorts in Poland and Austria, as well as the issue of educational activities aimed at building ecological awareness and supporting sustainable development of towns. Thanks to conducting research during scholarship stays at universities in Germany and Austria, she has gained knowledge and experience, among others in the field of regional development opportunities based on local natural resources and socio-economic determinants, especially in the context of tourism development. In the years 2013–2017, as an employee of the Promotion Department of the Uniejów workMunicipality in practical she dealtactivities. with, among others, activities related to the promotion of local natural resources and historical and cultural heritage, as well as ecological education, thus implementing the results of scientific Adres/address: Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.6

NikiWroclaw Derlukiewicz University of Economics, Poland

AnnaWroclaw Mempel-Śnieżyk University of Economics, Poland

TomaszWarsaw Pilewicz School of Economics, Poland

MałgorzataPedagogical UniversityZdon-Korzeniowska of Cracow, Poland Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation of Polish Local Governments in the Context of their Investment Attractiveness

Abstract:

The marketing concept of the functioning of territorial units is well-known today, both in the literature of the subject and in practice, although the activities undertaken vary in their intensity and scope. The expressions of marketing thinking and actions are, among other things, activities undertaken by local governments in the area of shaping the offer of a territorial unit. In our research, we focused on the territorial investment offer of the Polish local regions (NUTS 5), as well as actions taken by local governments as the entities with the most real opportunities for shaping this offer. The main goal of our research was the exploration of market orientation (MO) and investment offer (IO) in the practice of local governments, and then an attempt to link the undertaken actions with their potential investment attractiveness (PAI). The conclusions contained in this article are based on research conducted on a random sample of 277 Polish local regions with the use of three research methods: electronic audit of the official web portals of local regions, the mystery stakeholder, and an electronic survey sent to the official administrative representatives of the local regions in the sample.The conducted research shows that Polish local governments are slowly adopting MO, increasingly identifying their customers (including investors) and knowingly providing the expected benefits. As part of the conducted research a wide collection of good practices was developed in the area of shaping the investmentKeywords: offer and marketing approach which should be promoted and discussed. tation investment attractiveness; investment offer; local government; local regions; marketing orien- Received: Accepted: 18 December 2017 Suggested 10citation: July 2018

Derlukiewicz, N.,Prace Mempel-Śnieżyk, Komisji Geografii A., Pilewicz, Przemysłu T., Zdon-Korzeniowska, Polskiego Towarzystwa M. (2018). Geograficznego Investment [Studies Offer as of thean Expression Industrial ofGeography Marketing Commission Orientation of of the Polish Polish Local Geographical Governments Society in the 32 Context of their Investment Attractiveness. ], (3), 98–115. https://doi. org/10.24917/20801653.323.6

Introduction In the context of globalization, competitive pressure is rising “not only on producers of market goods but also the quality of spatial-economic environments in which the producers operate” (Markowski, 2006: 89). A specific market is created, where certain Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

99 administrative units compete for capital and customers. Territorial units are forced to prove their meaning also in market terms (Kotler, Rein, Haider, 1999). To win this competitive game they must demonstrate entrepreneurship and knowledge of market rules. They must be aware of the opportunities for development, and have the courage, but also the knowledge to use them. The need to professionalise territorial management and boost its development, as a response to the challenges of global economy, can be met by the concept of territorial marketing. It is based on an attempt to adapt the concept of sales and management developed for typical private sector products to the public sector (Markowski 1999). According to W. Kuźniar (2013: 9), the success of a territorial unit is largely condi- tioned by the adoption and implementation of a marketing orientation aimed at meet- ing the needs of the current and future recipients of the territorial offer (understood as a set of utilities offered in a given area to interested groups of customers – residents, tourists, investors, etc., whose coordinator and animator are the authorities of the given territorial unit). Moreover, the adoption of marketing orientation by local governments is an expression of their entrepreneurial attitude (EA). In the paper we tried to answer the question whether local governments’ (NUTS 5) mentactivities attractiveness related to investment and explain offer that (IO) in theand paper marketing is accepted orientation definition (MO) correspondsof Godlews with their potential investment attractiveness. To this end, it is worth to refer to invest- - ka-Majkowska (2011: 4), as the ability to meet the expectations of investors consider- ing investing in defined investment location and the conducted research refer to the index of potential investment attractiveness (PAI). In the article we use two terms: local region and local government.locoregions Local. In regionsPoland are defined as spatial unitscommune at the NUTS 5 level (official hierarchicalGemeinden spatial territory di- visionsogne system within Europeanfreugesias Union), which are alsocomuni known as they are represented by s, in Germany and Austria by , in Denmark by , in Portugal by , and in Italy by . By local government in our livingresearch and we working refer to in formal local regions. authorities of NUTS 5 level units which are represented by publicThe sector importance managers of localacting regions on behalf as a andreference for the point public to researchgood of local phenomena communities is re

- flected in the subject literature. Thus, authors decided to adopt the NUTS 5 level territorial unit, according to the classification system of spatial hierarchy in the European Un- ion, as a basic spatial unit of analysis in the research. In Poland, the primary territorial units, in administrative terms, are represented by 2479 local regions called communes (Central Statistical Office of Poland, 2016). These types of local regions in Poland constitute the smallest self-government units, that are institutionally the closest to living and working communities. tendedIn contextto link exploredof the research activities sampling of local frame, regions the with authors their used potential population investment of all atlo- cal regions in Poland and performed stratified random sampling. The authors had in- - tractiveness. Therefore, the indicator of potential investment attractiveness (PAI) of local regions was used to define subpopulations constituting the base for stratification within the sampling frame. The indicator in question was developed in the Warsaw School of Economics by a team of researchers. The methodology of its calculation has been thoroughly described in the subject literature (e.g. Godlewska-Majkowska, 2011;

100 N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska

2013). According to this methodology, the level of potential investment attractiveness of a given spatial unit is based on a number of sub-indices, aggregated in the so-called microclimates. There are 5 microclimates calculated to determine the level of potential investment attractiveness of a spatial unit: human resources, technical infrastructure, social infrastructure, market, and administration. The sub-indices are based on quantitative data collected by the Central Statistical Office of Poland. Therefore, they are standardised and comparable among every local territorial unit in the country. Conse- quently, the degree of variation in the average level of the total potential investment attractiveness, based on these microclimates, is presented by a synthetic indicator of the potential investment attractiveness (PAI). Thus, all the local regions in Poland can be classified into 6 classes of the total potential investment attractiveness, ranging from the most (class A) to the least attractive (class F). In our paper we used the synthetic PAI index based on public statistics of 31 December 2014. Stratification in the research sample selection reflected the potential investment attractiveness classes from A to F and resulted in 277 local regions in the final sample with assumed 95% level of confidence parameter and 5.5% level of expected error rate. Details of the sample used in the Tableresearch 1. Research are presented sample in table 1.

Potential Investment reflecting the Potential Investment within the Potential Investment Final sample of local regions Total subpopulation of local regions confidence and expected error rate Attractiveness Class Attractiveness, assumed level of (from A to F) Attractiveness Class for 31 December

A 419 44 B 229 13 C 414 43 E D 585 86 513 66 Fregions 319 25 Total number of local 2479 277

Source: own work

The authors designed the research using both nonreactive and reactive research methods. The basic nonreactive research method was the electronic audit of the official web portals of local regions. The tool used for the electronic audit method was a structured questionnaire consisting of 42 questions grouped in thematic blocks focused on communication of local region with the investor and entrepreneur, local region’s investment offer, and local region’s investment incentives. The basic objective of the electronic audit was the identification and classification of the content in the official web portal of local regions which could be useful for a potential investor or entrepreneur. The electronic audit of all 277 local regions with the use of a standardised set of questions and unified method of coding of answers was performed between 13 July 2017 and 18 August 2017. In the context of researching activities of local regions, among the reactive research methods the authors decided to use the mystery stakeholder approach (Czer- wiński and Krzesaj, 2012). The tool used for the mystery stakeholder approach was Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

101 electronic correspondence prepared from the position of a potential investor, which was sent from an electronic account created for research purposes to official electronic correspondence addresses of local regions in the research sample. The prepared correspondence consisted of short introduction justifying the contact and five questions related to new business activity set up in the local region and related availability of investment infrastructure, investment incentives and support for investors. The mystery stakeholder research of all 277 local regions with the use of standardised correspondence and unified method of coding of answers was performed between 1 August 2017 and 24 August 2017. As 92 out of 277 local regions responded to the mystery stakeholder communication received, the response rate in the mystery stakeholder method research was 33.2% and the received answers were coded. The electronic audit research and mystery stakeholder research were comple- mented with the electronic survey sent to official administrative representatives of the localFigure regions1. in the sample. The electronic survey consisted of five questions related to

Sampling frame, research sample and methods used in the research A - 419

B - 229

C - 414 Sampling frame – all 2479 local regions in Poland D - 585 stratified into potential investment attractiveness classes A–F

E - 513

F - 319

A - 44 Research sample – B - 13 277 local regions in Poland randomly C - 43 selected from subpopulations of respected potential investment D - 86 attractiveness classes A–F with assumed in research level of confidence and E - 66 expected error rate

F - 25

Methods and tools used to gather empirical research data

Nonreactive research methods Reactive research methods

Electronic audit of official web portals of 277 local regions with the usage of structured questionnaire Mystery stakeholder Electronic survey research on 277 local research on 277 local regions with the usage regions with the usage of structured of structured questionnaire. Response questionnaire. Response rate 33.2% rate 11.9%.

Source: own work

102 N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska a subjective perception of attractiveness of investment offer of local region, approach toward decrease of costs of new business activity set up and factors important in attracting new investors to the local region. The electronic survey research of all 277 local regions with the use of a standardised electronic survey questionnaire and unified method of coding of the answers was performed between 27 July 2017 and 31 August 2017. Among 277 local regions research representatives, 33 of them sent filled ques- tionnaires adding up to 66 correctly filled questionnaire pages. The response rate in the electronic survey method was 11.9% and the received answers were coded respectively. The empirical research data gathered with the use of the above-mentioned methods and tools was analysed with the use of both quantitative and qualitative data analysis methods, including Statistica software version 13.1. The sampling frame, research sample and methods used in the research are presented in Figure 1.

Investment offer of local governments as an expression of their marketing orientation Generally speaking, market orientation means adopting a proactive and customer-oriented approach which also considers the conditions of the outside environment (Walk- er, Brewer, Boyne, Avellaneda, 2011: 708). In the literature of the subject, the term “marketing orientation” (MO) is used interchangeably with the term “market orientation” and “customer orientation” (Kowalik, 2010: 45). By the definition by B.J. Jawor- ski and A.K. Kohlie (1993, quoted by Kowalik, 2010: 45) “market orientation consists in collecting information about the market, particularly about current and future customer needs, transmitting this information to all the cells of the organisation, and then reacting to this information”. The approach proposed by B.J. Jaworski and A.K. Kohli (1990) is the most widely cited in the literature of the subject and used in numerous scientific studies due to its practical scale of measurement of the market orientation, i.e. the so-called MARKOR (Kowalik, 2010: 51). This scale is based on 20 items which are used to assess the level of market orientation. A different approach to the market orientation, though leading to similar ob- servations, was proposed by J.C. Narver and S.F. Slater (1990). Defining market orientation, the authors indicated its three behavioural components, namely customer orientation, competitor orientation, and inter-functional coordination, as well as two additional decision criteria, i.e. profitability and long-term focus (Narver, Slater, 1990: 21–22). For measuring market orientation, the authors have developed a 14- item MKTOR scale. The MARKOR method proposed by Jaworski and Kohli was first adapted and used to measure market orientation in the public sector in Spain (Carver, Molla, Sanchez, 2001) and in Australia (Caruana, Ramaseshan, Ewing, 1998). An interesting approach to the measurement of market orientation in public sector organisations, also based on Jaworski and Kohli’s approach, was applied by Portuguese researchers A.P. Rod- rigues and J.C. Pinho (2011). The authors assessed the market orientation of public organisations in two dimensions: external and internal. In Poland, the research on market orientation of local governments using the MARKOR scale was conducted by I. Kowalik (2010; 2011). The study of market/marketing orientation, though using other methods of measurement, and, to a lesser extent, on Polish grounds, were also dealt with by A. Szromnik (2008) – marketing orientation of cities, K. Borodako (2006) Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

103 activity of gminas. – promotion and information activities of poviats, and W. Kuźniar (2013) – marketing

At present, in Poland, territorial units of all levels acknowledge marketing orientation to some extent (Szromnik, 2006; Kowalik, 2010; 2011). They are aware of the need for marketing activities, but they do not use all available tools. The main orbarrier promotion. is the lack of knowledge of concepts, methods and marketing tools. Still, for many people marketing is poorly understood and is only identified with advertising

Undoubtedly, the most important impact tool, indicated in almost all marketing-mix concepts, is the product. As indicated by Holloway and Robinson (1997), properly tailoring the product to market needs is the most important marketing task. There- fore, the success of the product is determined by its attractiveness and competitiveness, and by being adapted to the needs and expectations of customers. Territorial marketing refers to a product as “territorial product”, “municipal product”, “regional product”, “product of the area”, and “product of the region, municipality, town or village”. Generally speaking, “products” of cities, villages and regions are defined as utility collections offered as paid, partially paid or unpaid, on various financial, temporal and legal terms, to the “customer” groups (Szromnik, 2008: 116). According to the author of this definition, these utility collections are the main resources of a given territorial unit offered to different groups of customers (Szromnik, 2008: 121). More and more often, following the formulation introduced years ago by T. Mar- kowski (Szromnik, 2008: 115), the so-called “mega-product” is mentioned – a complex, territorial product, representing the sum/combination of territorial sub-products (such as investment, cultural-educational, convention, trade and service, tourism sub-product, etc.). The above-presented knowledge allows us to formulate conclusions and accept the investment offer as an investment sub-product, a specific set of utilities offered to interested buyer groups, i.e. entrepreneurs, investors and other entities, such as banks, investment funds, business associations or chambers of commerce (Szromnik, 1997: 41–42). This investment sub-product consists of: machinery, devices, premises, technological lines, buildings, plots, agricultural land, labour force – labour market resources, technologies, mineral resources, legislation (financial and tax-related), ecological regulations, organisational status of trade unions and their attitudes (Szromnik, 1997: 41–42; Szromnik, 2008: 121). The above-presented list includes the elements objectively constituting the so- called investment product of a given spatial-administrative unit. In addition to the list of the above-mentioned elements, it would be useful to point out the elements of the offer that a given territorial unit may additionally create, e.g. the level of investor service, the availability of information on the local market for investors, the image of the local region as an attractive place to conduct business activity. Table 2 attempts to systematise these elements and suggests the structure of the investment offer of a commune. Not all elements are relevant for every investor. The importance of particular elements of the territorial offer depends on the industry, scope and subject of the conducted or potential business activity.

104Table 2. InvestmentN. Derlukiewicz, offer of a local government A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska Investment offer of a local government Elements related to market Real estate strategic investment Legal and and investor Natural Labour market Infrastructure communicationservices resources resources – mineral – – transportation – – – regulationstax and – organisation state of roads – financial of the ––location of ––availability of –– –land, plots, – –services for theresources local mentalityqualified staff technological –premises, – ecological –region –ofattitude/ local –technical: buildings regulations ––development – the imageinvestor/ lines, technology strategiesregulations ofentrepreneur the local population availability, –and –region machinery, programs – equipment – development of plans –informationavailability – on the local market

Source: own work based on Szromnik (1997: 41–42), Szromnik (2008: 121)

Activities of local government in creation of investment offer The entity largely responsible for shaping the investment offer of a given spatial-administrative unit in Poland is the local government. In this paper, local governments nothave all been components considered, of theas they investment have the offer most of real the opportunitieslocal government for actionsare the relatedresponsi to shaping the territorial offer, including investment. However, it should be emphasised, - bility of local authorities. Local government is responsible for the whole of the issues related to current and future needs of the local community, for forecasting of development directions, tendencies, development barriers, prevention of barriers formation, as well as creation of cooperation system between local actors (Kożuch, 2011: 16). To verify the research hypothesis, the most important are activities which are undertaken with regard to investors – above mentioned and explained investment offer. Local authorities have been obliged by the act of law to perform a group of tasks, appointed to self-dependent performance of public tasks. From the authors’ point of view, the most important seems to be aiming at programming, implementation of local development definein the contextthe areas of ofentrepreneurship. activity of local government Pursuant to in the the Act scope on Commune of shaping Self-government, their investment one of the duties of the local authorities is to promote the local region. The attempt to inventionoffer is included of local in government. Table 3. The actions are divided into those resulting directly from the Act on local self-government and those which lie to a large extent in the area of the

It is important to mention that the changing conditions, including expectations of the buyers – investors, require continual verification and improvement of the territorial investment offer. We are aware that what has been presented here does not exhaust setthe ofcollection actions necessaryof all possible to create actions a competitive of the municipality regional ininvestment terms of creatingoffer. an investment offer. Nevertheless, the proposed lists provide a starting point for identifying the Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

Table 3. 105

Areas of activity of local government in the scope of shaping their investment offer of the investment offer Components Activities of local government – – identification of the competitive – Obligatory advantageFacultative of the local region Natural– resources: –protection and rational use – –mineral resources –location of the commune – – resulting from the location or – and dissemination of possessed natural resources Labour– market resources –issues of support –shaping attitudes and –availability of qualified staff entrepreneurial behaviours –attitude/mentality of local conditionsselfgovernment for the ideas, operation among citizens through, for population including the creation of – example, organising training or employersusing tools expressingfor marketing ideas ofand civic development participation of support –demandintermediation for workers between and programsunits and the implementation of work at a local workplace workers expressing supply exchanges – – designation– e.g. organisation of parking of labour zones – transportation – state of roads Infrastructure– –roadmatters traffic of local region roads, – – – streets, bridges, squares and (redundancies in the parking –technical: technological activities area for the investor) lines, technology availability, ––telecommunications machinery, equipment Real estate investment ––communal, electric and – actions for the preparation of – – heating infrastructure – –greeneryfair and market and tree issues planting –local region for investment –land, plots, –matters of community – real estate (land/premises) of – premises, buildings – identifying and offering or –mediatingcoworking in infrastructure the offering –

of infrastructure enabling establishment and running anotherof business legal in form the form of – – purchase, lease, letting, or in – and fees within the limits Legal– and strategic regulations –specifiedadopting resolutionsin separate actson taxes –economiccreation – activitybased on zones local and ––developmenttax and financial strategies regulations and – development and adoption of specialregulations economic – of special areas with –programsecological regulations economic and development local investment incentives for ––development plans –programs – – – and directions of spatial investors and entrepreneurs –developmentconducting feasibility of the local studies –the introduction of region and local spatial others.nonstatutory exemptions in development plans – assessmentlocal fees, real and estate analysis taxes of andthe

–the needs of the local spatial developmentcurrent situation plan in relation to –

Elements related to market – promotion of the local ––introduction of proecological region dedicatedbenefits to serve the investor services –– –– creationorganisation/creation of a local information of a unit communication– organisation andof the investor services for matters of the coat of arms of –the adopting local region resolutions in – – exchange system between the investor/entrepreneur companies/investors

106– the imageN. of Derlukiewicz,the local region A. Mempel-Śnieżyk,– granting the honorary T. Pilewicz,– M. Zdon-Korzeniowska – citizenship of the local region information on the local market –local market –– – providing/publishing – availability of information on the – organisation and functioning on the local region website (e.g. of the municipality office and information on the number and auxiliary units structure of business entities operating in the local region, – size and qualifications of the local staff) – providing/publishing on the local region website information on the availability investmentof real estate (i.e. land, – premises, whole buildings) for of paying taxes and charges –electronically introduction of the possibility – region as an attractive place to – building the image of the local

do business Source: own work based on Szromnik (1997: 41–42), Szromnik (2008: 121) and the Act of March 8, 1990 on municipal self-government, Journal of Laws, no. 1990 No. 16 pos. 95

Marketing approach of local government in the context of their investment attractiveness Within electronic audit research we have investigated premises demonstrating that local region use MO in its activities toward attracting entrepreneurs, investors, inhabitants and tourists. One of such premises was brand promise of spatial unit understood as a guarantee of certain values or benefits related to the defined place and demonstrated through communication in official electronic portal of local region. Brand promises of spatial units deliberately create and strengthen perception of a place and can focus on the uniqueness of location, living infrastructure, natural environment, cultural spirit and other dimensions. They are also clear indicator of following MO by local governments as brand promise directly relates to territorial product spatial unit offers (Nai- pau, Wang, Okumus, 2009: 462). In our research sample over 16% of all 277 local regions investigated had official brand promise they communicated through their official websites. Examples identified referring to above-mentioned aspect of MO included, among others: Będzin – “On the Top”, Łaziska Górne – “City of Broad Perspectives”, Nowa Sól - “On the Flow”, Milan- ówek – “Garden City”, Olsztynek – “One Visit is not Enough”, Polkowice – “Local Re- gion for the Future”, Paczków – “Polish Carcassonne”, Szczecinek – “Hundreds of Years, Thousands of Possibilities”, or Węgrowiec – “Ignites Energy”. The highest percentage of local regions having and communicating their brand was identified among local regions with high PAI indicator and declined systematically with level of PAI represented by local regions. We present the details in Figure 2. Another premise of MO of local regions that we have researched through electronic audit was the easiness of making potential contact with representatives of local government from the perspective of an entrepreneur or investor. In order to identify, qualify and measure that aspect we were searching for contact data or contact form to a person or a department responsible for entrepreneurs on the official website of a local region. Almost 52% of 277 local regions investigated demonstrated the availability of Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

Figure 2. 107

Percentage of local regions from the research sample with official brand promise communicated through50% their official website and their PAI (class A–B – high, class C–D – medium, class E–F – low)

45% 40.91% 40% 38.46% 35% 30% 25% 19.05% 20% 15% 9.30% 10% 7.58% 4.00% 5% 0% Class A Class B Class C Class D Class E Class F Poten�al Investment A�rac�veness Class (PAI) of local regions in the research sample

Source: own work based on research performed Figure 3. Percentage of local regions from the research sample with contact details or contact form to de

- partment or person responsible for contacts with entrepreneurs and investors communicated through their official website and their PAI (class A–B – high, class C–D – medium, class E–F – low) 70% 66.67%

60% 56.82% 52.33% 50% 46.97%

40% 36.00% 30.77% 30%

20%

10%

0% Class A Class B Class C Class D Class E Class F Poten�al Investment A�rac�veness Class (PAI) of local regions in the research sample

Source: own work based on research performed the above-described aspect. Surprisingly these were local regions with PAI of medium class (class C–D), which were the most open and encouraging to making official contact with the intensity – on average 59% of local regions in class C–D in relation to the size of their subpopulation in the research sample. The second highest rated classes of local regions were these with highest PAI (class A–B) with average demonstration of searched phenomena at 44% level, and the last were local regions with the lowest PAI (class E–F)

108 N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska demonstrating openness and encouraging toward making contact at on average 41% level with respect to sizes of adequate subpopulations in the research sample. Details are presented in Figure 3. We have deepened aspects of openness and easiness of making contact by entrepreneurs and investors with local governments and investigated it through structured questionnaire in the form of an electronic survey with local governments’ representatives. It appeared that on average almost 13% of local regions with PAI of A–B holds dedicated person within organisational structures responsible for contacts and services for entrepreneurs and investors, whereas in both local regions of C-D and E-F classes of PAI it was 3.5%. Having a dedicated person responsible for nurturing contacts with entrepreneurs and investors might require additional effort or resources and exceeds legal obligation of local regions. Therefore, we classify this as clear demonstration of EA of local government. Through another research method used, mystery stakeholder research, we received empirical data enabling to measure the willingness of local government to support the formation of new economic activity. On average 21% of local regions with PAI of A–B offered this form of support, whereas in the case of local regions of C–D and E–F classes of PAI it was respectively on average 14% and 11% of spatial units within subpopulations of classes in the sample. Additional aspects related to communication and elimination of asymmetry of information useful for entrepreneurs, investors, inhabitants and tourists were researched with particular attention to dedicated institutions structured by local government with the purpose to maintain continuous dialogue with entrepreneurs and investors. Forms of these institutions were researched by us through the electronic audit method and included recurring local-economy-oriented meetings with local government, activity of local economic associations, and local economic supported by local governments and also organisation of recurring events led by local government with and for entrepreneurs and investors (e.g. focused on the spreading of know-how and best practices). These type of activity were demonstrated by nearly 6% of 277 local regions researched. On average there were 21% of A–B class of PAI local regions within A–B subpopulation in the sample which demonstrated these type of activities, whereas for C–D and E–F classes of PAI it was respectively 3.5% and 2% of local regions. In the context of facili- tation of economic opportunity by local governments, only small percentage of all local tionregions and researched promotion (6%of their out offer. of 277 Investigation local regions) of theseinformed phenomena through related their official to research websites about fairs, events, travels, visits enabling entrepreneurs and investors presenta- of available for the moment of research and archived main pages of official websites of local regions. Low level of this type of information in the context of globalising markets and hyper communication might seem unsatisfying. Presented aspects of MO and EA resulting from our research are of particular importance due to other studies which indicate that the quality of communication between public sector managers and local region’s stakeholders impacts the perception of quality of life and benefits the spatial unit offers. Van der Meer and Van Winden indicate modern toolkits of local region’s communication: local TVs, payment systems, but also personal computers, laptops, andspiritus mobile movens devices. Although modern technology might facilitate communication between local government and stakeholders of location, it will not replace a human being the of entrepreneurial activities (Van der Meer, Van Winden, 2003: 408). Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation… 109

Investment offer of Polish local government in the context of their investment attractiveness Perceiving the investment offer (IO) as an investment sub-product (understood as a set theof useful real estate benefits market offered determines to entrepreneurs the development and investors, of the andentire which economy we have and already affects defined in detail) directed our attention to local real estate market. The development of the prospects for further economic development (Zaremba, 2011: 115). In our research sample 21% investigated local regions informed potential partners about properties located there. Every fifth local region communicated through their official websites the offer including properties intended to rent, sale or lease for investment purposes. Moreover, in individual cases one can find the offer only for residential development, one offer considered plots for detached houses and 2% of local regions prepare the offer concerning tenders (dwellings, land for agricultural purposes, all plots). In the investigationcontext of potential shows attractivenessthat regardless classes of the represented(PAI), the availability class they of had information similar percent about the real estate market oscillates in whole classes at around 22% (except class D). The - age in this offering (Figure 4). Researching IO as usable benefits offered to the groups of purchasers we also refer to the co-working space. We are conscious of differences between spatial units (features of the local regions – city, or rural local regions) but we have looked at this issue through the prism of fundamentally changing working philosophy in modern economies. We noticed communicating available co-working spaces through official website of local regions as important because of key role of that places in self-employed profes- deskssionals in and one small of the businesses shared offices. at an early stage of their development. It is also influenced by that the start-up of many world-class companies starting with the lease of a few Figure 4.

Percentage of local regions from the research sample with real estate market communicated through their official website and their PAI (class A–B – high, class C–D – medium, class E–F – low) 30%

24% 25% 23% 23% 23% 20% 20% 15% 15%

10%

0% class A class B class C class D class E class F

Poten�al Investment A�rac�veness Class (PAI) of local regions in the research sample

Source: own work based on research performed

110 N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska

In our research sample only 3% investigated local regions informed potential partners through their official website about available co-working space for entrepreneurs. The investigations show that only local regions from class A, E and F have this information on their website. They represent 9% of investigated local regions from class A, 3% of investigated local regions from class E, and 12% of investigated local regions from ofclass local F. regions.Moreover, 2 local regions offer conference spaces and 2 common rooms. After quantitativeIn order analysis to explore of this the issueinvestment we conclude attractiveness that it is ofnot local directly governments related to we the ana PAI

- lysed the investment offer (IO) in the official electronic portal of local regions. At the beginning of our research we focused on checking the general information concerning the investment advantages, i.e. the availability of economic characteristics of the local region with special prominence why it is worth to invest in particular local region. Nearly 62% of 277 analysed local regions had this kind of information on its official Internet websites. Unexpectedly, the highest percentage of local regions with information about why it is worth to invest in was noted in class C (medium) and F (with lowest PAI ). Details are presented in Figure 5. We have also checked if on local region official website a brochure or video with general advantages for investment in the local region is available for downloading. Un- fortunately, only 13.72% of 277 examined local regions had at least one of the downloadable materials. According to data in Figure 6, the highest score was achieved by the local regions representing class A, B and C (with high PAI) and the worst situation was in local regions with the lowest PAI (class F) – with no brochures or videos available for download. The leaders (2.5% of researched objects) of local regions in this feature, that had two or more of this kinds of materials are the following local regions: Łobez (with investmentFigure 5. Percentage offer of prepared local regions in Polish,from the English,research sample German with and general Russian information language concerning version the

investment advantages through their official website and their PAI (class A–B – high, class C–D – medium, class E–F – low) 80% 76.74% 76.00% 69.23% 70% 60.61% 60% 56.82% 51.16% 50%

40%

30%

20%

10%

0% class A class B class C class D class E class F

Potenial Investment A�rac�vness (PAI) of local regions in the research sample

Source: own work based on research performed Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

111 and virtual walk), Łuków (with a film in Polish and English); Dobrzeń Wielki, Solina (with promotion film), Teresin (with presentation about the local region and detailed investment brochure), Koronowo (film in Polish about investment offer), and Lipnik Figure(brochure 6. in Polish and English concerning investment offer).

Percentage of local regions from the research sample with the downloadable brochure or video with general advantages for investment through their official website and their PAI (class A–B – high, class C–D – medium,50% class E–F – low) 46.15% 45% 40% 35% 30% 27.91% 25% 22.73% 20% 15%

10% 5.81% 6.06% 5% 0.00% 0% class A class B class C class D class E class F

Potenial Investment A�rac�veness (PAI) of local regions in the research sample

Source: own work based on research performed Figure 7. Percentage of local regions from the research sample with information regarding a free time offer in local region for investors through their official website and their PAI (class A–B – high, class C–D – medium, class70% E–F – low)65.91%

60%

50% 46.51% 46.51%

40% 38.46% 33.33% 32.00% 30%

20%

10%

0% class A class B class C class D class E class F

Potenial Investment A�rac�veness (PAI) of local regions in the research sample

Source: own work based on research performed

112 N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska

The next aspect that we have investigated in local regions through electronic audit was the availability of information concerning free time offer in local region for entrepreneurs and investors (eg. cultural offer). The highest percentage of local regions having a free time offer was identified among local regions with high PAI indicator (class A) and the lowest percentage in local regions representing the lowest level of PAI (class E, F). mentThe results offer of of Polish this research local governments is presented in in the Figure context 7. of their investment attractiveness The next step and the second part of our research aimed at exploring the invest- was an electronic survey. We have sent a survey to all 277 researched local regions, asking them about how they perceive the attractiveness of their investment offer. Un- fortunately only 11.6% answered, however the study shows that the higher the level of the PAI, the higher the local region’s self-assessment of the attractiveness of the investment offer. Approximately 25% of local regions with high PAI (representing class A–B) considered their investment offer distinctive and highly competitive. An argument for such a response was the localisation of the special economic zone in the local region, the use of relief for potential investors and the realisation of investments aimed at im- proving the quality of life of the inhabitants, as well as attractive and fully equipped investment areas in the direct locality of the motorway exit. Roughly 3.7% of local regions forstated investment that their needs. investment attractiveness is poor in areas that can serve investment, and there is an urgent need to designate such areas in the local plans and adapt them

Conclusions The marketing concept of the functioning of territorial units is well-known today, both in the literature of the subject and in practice, although the activities undertaken vary in their intensity and scope. The expressions of marketing thinking and actions are, among other things, activities undertaken by local governments in the area of shaping the offer of a territorial unit. In our research, we focused on the territorial investment offer (in the territorial marketing jargon also referred to as the territorial investment sub-product) of the Polish local regions (NUTS 5), as well as actions taken by local governments as the entities with the most real opportunities for shaping this offer. As a result of our analyses, we identified two types of activities in this area: obligatory and ketingfacultative. approach We have of the indicated local government. that obligatory actions stem from the Local Government Act, while facultative activities result from the invention, entrepreneurship and mar-

The research allowed us to achieve the objective of the main study, which was the exploration of MO and IO in the practice of local governments, and then attempt to link the above-mentioned practices with their potential investment attractiveness (PAI). We initially assumed that local MO and IO activities would correspond to their PAI, in the sense that they would have the highest intensity in the regions with the highest PAI. Generally speaking, this assumption was not reflected in the research conducted, and not always local regions with the highest PAI demonstrated the highest intensity of action, whether within MO or IO. It should be noted, however, that these studies were officialconducted administrative with the use representatives of three research of methods:the local regionselectronic in theaudit sample. of the officialTaking webinto portals of local regions, the mystery stakeholder, and an electronic survey sent to the Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

113 account the above-described, we have found that the assumed correlation (i.e. the higher the PAI, the higher the intensity of action) occurs in studies using reactive methods tionnaires.(i.e. mystery stakeholder and electronic survey). One limitation to the wider reasoning behind them is that in both methods we have a relatively low number of returned ques-

In conclusion, the conducted research shows that Polish local governments are slowly adopting MO, increasingly identifying their customers (including investors) and knowingly providing the expected benefits. Nevertheless, we have noticed that particular strengthening and intensification should be aimed at leading and deepening the on- going dialogue of local governments with investors/entrepreneurs, which in the face of globalising markets and hyper-communication seems particularly important. In this aspect, not only the widespread use of IT tools, but also the role of the human factor seem to be important. It is crucial to remember that this factor is always key to building lasting relationships with the client, and the activity and entrepreneurship of the local searchregion wedepends have gatheredon the activity a wide and collection entrepreneurship of good practices of people in the who area are of employed shaping the in local government units and hold management functions. As part of the conducted re- investment offer and marketing approach which should be promoted and discussed. In order to develop and complement our research, we recommend taking into account the longer period in which these studies would be conducted, as well as extending the research sample, particularly regarding reactive research in order to achieve greater representativeness. In our opinion, the problem of MO of local government requires Acknowledgementfurther exploration especially in terms of IO structure and use of other marketing tools.

Research tools designed by us prior to data gathering phase have been consulted and included remarks received from representatives of Polish Investment and Trade Agency (PAIH). Authors express gratitude for time and attention given by representatives of PAIH in the planning phase of our research project. References

Area and population in the territorial profile in 2016

(2016). Warsaw: CentralSamorząd Statistical Terytorialny Office. Borodako,4, K. (2006). Działalność promocyjno-informacyjna polskich powiatów w kontekście wspierania przedsiębiorczości na podstawie badań bezpośrednich. , 28–40. International Journal of Public Sector Management Caruana,10 A., Ramaseshan, B., Ewing, M.T. (1997). Market orientation and organizational com- mitment in the Australian public sector. , (4), 294–303. European Journal of Marketing 35 Carver, A., Molla, A., Sanchez, M. (2001). Antecedents and consequences of market orientation in public organizations. , , 11–12. Czerwiński,spondence A., Krzesaj, analysis M. in (2012). internet Wykorzystanie research of information analizy korespondencji activities of enterprises do badania ininterneto internet- wej aktywności informacyjnej przedsiębiorstwZastosowanie metod w biznesie ilościowych internetowym w ekonomii [Usage i zarządzaniu of corre- [Usage of quantitative methods in economics and management business]. W: S. Forlicz (red.). Atrakcyjność inwestycyjna a przedsiębiorczość regionalna w Polsce [Investment attractiveness and regional entrepreneurship]. Warszawa: in Poland CeDeWu. Godlewska-Majkowska, H. (red.) (2011). ]. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa.

114 N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk,Atrakcyjność T.inwestycyjna Pilewicz, M.regionów Zdon-Korzeniowska Polski na tle Unii Europejskiej [Investment attractiveness of Polish regions in European Union . Godlewska-Majkowska, H. (red.) (2013). Marketing w turystyce [Marketing in tourism] . Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa. Holloway, J.Ch., Robinson, Ch. (1997). ] Warszawa:Journal of MarketingPolskie Wydawnictwa 57 Ekonomiczne. Jaworski, B.J., Kohli, A.K. (1993). Market orientation: Antecedents and Consequences, , , 53–70. Journal of Marketing 54(2) Kohli, A.K., Jaworski, B.J. (1990). Market Orientation:Marketing Places The Construct, Europe: How Research to Attract Propositions, Investments, and ManagerialIndustries, ResidentsImplications. and Visitors to Cities, Communities,, 1–18. Regions and Nations in Europe. Kotler, Ph., Rein, I.J., Haider, D. (1999). Orientacja rynkowa w polskim samorządzie terytorialnym [Market orientation London:in the Polish Financial territorial Times self-government Prentice Hall. . Kowalik, I. (2010).. ] Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna. HandlowaInternational Journal of Public Sector Management 24 Kowalik, I. (2011). Market orientation and its antecedents in the Polish local governments , (1), 57–79. Kożuch, A. (2011).Instrumenty Rola samorządu zarządzania terytorialnego rozwojem w przedsiębiorczychwe wspieraniu rozwoju gminach lokalnego [The instruments [The role offor territorial development self-government management in insupporting entrepreneurial local development]. communes . W: A. Kożuch, A. Noworól (red.). Aktywność marketingowa gmin i jej oddziaływanie] Kraków: na rozwój Instytut turystyki Spraw wiej- skiejPublicznych [Marketing Uniwersytetu activity of Jagiellońskiegothe communes wand Krakowie. its influence on the development of rural to- Kuźniar,urism W. (2013). Zarządzanie rozwojem miast [Urban development management ]. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Markowski, T. (1999). ]. Warszawa:Marketing terytorialnyWydawnictwo [ TerritorialNaukowe PWN. marketing Markowski, T. (2006). Marketing miasta [City marketing]. W: T. Markowski (red.). ], t. CXVI. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowaniaach. Journal of Travel Kraju and PolskiejTourism AkademiiMarketing Nauk.26 Naipaul, S., Wang, Y., Okumus, F. (2009). Regional destination marketing: a collaborative Journalappro- of Marketing 54 , , 462–481. Never, J.C., Slater, S.F. (1990). The Effect of a Market Orientation on Business Profitability. , (4), 20–35. Marketing Intelligence & Planning 30 Rodriguez, A.P., Pinho, J.C. (2011). The impact of internal and external market orientation on performance in local publicMarketing organisations. terytorialny: strategiczne wyzwania dla, miast(3), i284–306. regionów. Szromnik, A. (1997). Marketing terytorialny – geneza, rynki docelowe i podmioty oddziaływania. W: T. Domański (red.). Łódź: Centrum Badań i Studiów Francuskich Uniwersytetu Łódzkiego. Szromnik,Marketing A. (2006). terytorialny Marketing [Territorial terytorialny marketing – koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne [Territorial marketing – general concept and practical experience]. W: T. Markowski (red.). Marketing terytorialny. Miasto], i t.region CXVI, naWarszawa: rynku. Wyd. Komitet II. [Territorial Przestrzennego marke- tingZagospodarowania – city and region Kraju on the Polskiej market. Akademii Second Edition Nauk. Szromnik, A. (2008). ]. Kraków: Wolters Kluwer. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 1990 r., nr 16, poz. 95 [Act of March 8, 1990 on municipal self-government, Journal ofRegional Laws, no. Studies 1990 37No. 16 pos. 95]. Van der Meer, A., Van Winden, W. (2003). E-governance in Cities: A Comparison of Urban Information and Communication Technology Policies. Public Administration, (4), 417–419. Review Walker,71 R.M., Brewer, G.A., Boyne, G.A., Avellaneda, C.N. (2011). Market Orientation and Public Sector Performance: New Public Management Gone Mad? , (5), 707–717. Zaremba, A. (2011). Uwarunkowania Journal of rozwoju Agribusiness rynku and nieruchomości Rural Development jako istotnego 1 czynnika rozwoju lokalnego [Conditions of development of the real estate market as an important factor of local development]. , (19), 115–121. Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation…

Niki Derlukiewicz, 115 Ph.D., assistant professor at the Department of Macroeconomics at the Faculty of Eco- nomic Sciences of Wroclaw University of Economics. Her interests include: innovative economy and entrepreneurs,Address: local and regional development, innovation strategies.

Wroclaw University of Economics Faculty of Economic Sciences Department of Macroeconomics ul. Komandorska 118/120; 53-345 Wrocław, Poland Anna e-mail:Mempel-Śnieżyk, [email protected] Ph.D., assistant professor at the Department of Spatial Economy and Local Govern- ment Administration at the Faculty of Economic Science of Wroclaw University of Economics. Her interests include:Address: clusters, network cooperation, local and regional development.

Wroclaw University of Economics Faculty of Economic Science Department of Spatial Economy and Local Government Administration

ul. Komandorska 118/120; 53-345 Wrocaw, Poland Tomasze-mail: Pilewicz,[email protected] Ph.D., assistant professor at the Collegium in Business Administration of Economic Science of Warsaw School of Economics. Professional MBA Entrepreneurship & Innovation Alumnus. His research interest include: entrepreneurship, local and regional development, investment attractiveness, business location,Address: transaction costs.

Warsaw School of Economics Collegium in Business Administration ul. Niepodległości 162; 02-554 Warsaw, Poland Małgorzatae-mail: Zdon-Korzeniowska,[email protected] Ph.D., assistant professor at the Department of Entrepreneurship and Spatial Management in the Institute of Geography of the Pedagogical University of Cracow. Her research interest include: market orientation of local government, territorial marketing, management of tourism at local andAddress: regional level, regional tourism products.

Pedagogical University of Cracow Institute of Geography Department of Entrepreneurship and Spatial Management ul. Podchorążych 2, 30-084 Krakow, Poland e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.7

PiotrUniwersytet Raźniak Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

SławomirUniwersytet Dorocki Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

AnnaUniwersytet Winiarczyk-Raźniak Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych – stan obecny i perspektywy rozwoju

World Economic Centres in United States – Present State and Perspectives

Streszczenie:

Celem opracowania jest określenie poziomu odporności funkcji kontrolno-zarządczych na kryzys dominującego sektora kreującego tę funkcję w miastach Stanów Zjednoczonych oraz prognoza ich odporności do roku 2025. W tym celu posłużono się wnioskowaniem w oparciu o trend zmian wskaźnika światowych centrów ekonomicznych (ŚCE). Wskaźnik obliczony został na podstawie standaryzowanych wartości wyników finansowych korporacji zlokalizowanych na obszarze metropolitalnym z uwzględnieniem jego potencjału ekonomicznego oraz zróżnicowania sektorowego. W latach 2006–2016 w większości ame- rykańskich światowych centrów ekonomicznych spadła liczba siedzib zarządów, ale jednocześnie wzrosła ich odporność na kryzys głównego sektora kreującego funkcję kontrolno-zarządczą, a najważniejszymi ŚCE w USA są obecnie Nowy Jork, Chicago, Houston i San Jose. Wykazano, iż odporność miast USA na kryzys funkcji kontrolno-zarządczej wzrastała później niż wartość rynkowa firm po spowolnieniu gospodarczym z 2008 roku. Z kolei w 2025 roku najważniejszymi ŚCE w Stanach Zjednoczonych będą Nowy Jork, Chicago, San Jose i San Francisco. Nie zauważono zależności przestrzennej w prognozowanej dynamice wartości wskaźnika ŚCE. Spadki i wzrosty wartości występują mniej więcej równomiernie na przestrzeni całego kraju. Nie widać teżAbstract: wpływu konkretnego sektora na dynamikę analizowanego wskaźnika. In the globalisation process, the largest corporations are becoming stronger despite the emerging economic crises. Cities with large corporations in their area can develop command and control functions in the global economy. In this case, Beijing has the strongest command and control function and next are New York, Tokyo, London and Paris. The aim of the study is to determine the level of resilience of command and control function to the crisis of the dominant sector creating this function in the cities of the United States and the perspectives of their resilience by 2025. The application was based on the perspectives of the World Economic Center Index (WECI). The ratio was based on the standardised values of the financial results of corporations located in the metropolitan area, taking into account its economic potential and sectoral diversification. In 2006–2016, most of the American World Economic Centers (WEC) dropped the number of headquarters, but at the same time increased resilience to the crisis in the main sector, and the most important WEC in the USA are now New York, Chicago, Houston and San Jose. It has been shown that the resilience of US cities to the command and control function crisis increased later than the market value of companies after the economic slowdown of 2008. In turn, in 2025, the most important World Economic Centers in the United States will be New York, Chicago, San Jose and San Francisco. No spatial dependence was observed in the projected dynamics of WECI values. Declines in value, as well as increases occur more or less evenly across the entire country. Also, the impact of a specific sector on the dynamics of the WECIs are not visible. Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych…

Słowa kluczowe: 117 nomiczne Keywords: korporacje transnarodowe; sektory gospodarki; siedziby zarządu; światowe centrum eko-

Otrzymano:corporation; headquarters; industry sectors; World Economic Center Received: 19 grudnia 2017 Zaakceptowano: 19 December 2017 Accepted: 17 lipca 2018 Sugerowana 17 cytacjaJuly 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2018). Światowe centra ekonomiczne w Stanach Towarzystwa Geograficznego 32 Zjednoczonych – stan obecny i perspektywy rozwoju. , (3), 116–127. https://doi.org/10.24917/20801653.323.7

Wstęp Rola wielkich korporacji w miastach jest badana od kilkudziesięciu lat. Są istotnym składnikiem procesów globalizacji i wpływają na powiązania międzynarodowe po- między miastami (Hall, 1966; Friedmann, 1986; Beaverstock, Smith, Taylor, 1999). Jak twierdzą W. Kilar (2009) i Z. Zioło (2009), globalizacja przejawia się również w lokowa- niu działalności w krajach o niższych kosztach pracy lub też przejmowaniu funkcjonu- jących tam przedsiębiorstw. Ponadto korporacje tworzą przedstawicielstwa w nowych państwach, zwiększając powiązania handlowe między poszczególnymi miastami (Liu, Derudder, Taylor, 2014). Istnieje więc trend do powstania międzynarodowego systemu gospodarczego i zwiększenia zarówno komunikacji między korporacjami, jak i miastami (Sassen, 2000). Lokalizacja siedziby firmy oraz faktycznego miejsca prowadzenia działalności nie zawsze jest taka sama. Jest to szczególnie widoczne w firmach z licznymi oddzia- łami, w tym zwłaszcza należących do branży finansowej oraz sektora usług i handlu. Nieco mniej to widać w przypadku przemysłu. Oznacza to, że lokalizacja siedziby firmy związana jest bardziej z funkcją kontrolną niż z rzeczywistą lokalizacją zasobów produkcyjnych (Śleszyński, 2015). Wydaje się, iż badania lokalizacji siedzib zarządów największych światowych firm ukazują specyficzną siłę miasta pod kątem jego funkcji kontrolno-zarządczej w światowej gospodarce, która jest jednym z wielu mierników w tworzeniu hierarchii miast (Taylor, 2004). Siedziby zarządów największych korporacji tworzą funkcję kontrolno-zarządczą miasta i według P.J. Taylora i G. Csomósa (2012) to korporacje zlokalizowane na liście Forbes Global 2000 mogą kreować tę funkcję w skali świata. Miasta są także analizowane pod tym kątem w układach części kontynentów (Raźniak, Dorocki, Winiarczyk- -Raźniak, 2018), jak i krajowych (Śleszyński, 2007). Omawiane funkcje są też badane pod kątem metod grawitacyjnych w aspekcie działalności badawczo-rozwojowej (Tóth, Csomós, 2016) czy też ogólnych ciążeń funkcji kontrolno-zarządczych na świecie (Cso- mós, Tóth, 2016). Z kolei najnowsze koncepcje skupiają się na potencjalnych zmianach funkcji kontrolno-zarządczej w miastach w momencie wystąpienia ewentualnego kryzysu głów- nego sektora firm pełniących te funkcje zarówno w skali światowej (Raźniak, Dorocki, Winiarczyk-Raźniak, 2016; 2017), jak i w Europie Wschodniej (Raźniak, Dorocki, Wi- niarczyk-Raźniak, Płaziak, Szymańska, 2016; 2017).

118 Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak

Jeśli weźmie się pod uwagę, że miasta Stanów Zjednoczonych dominują w świato- wej gospodarce pod względem funkcji kontrolno-zarządczych (Csomós, 2013), celem opracowania jest określenie poziomu odporności funkcji kontrolno zarządczej na kryzys dominującego sektora tworzącego tą funkcję w Stanach Zjednoczonych oraz jego prognoza odporności badanej funkcji do 2025 roku.

Metody Do przeprowadzonej analizy wykorzystano dane z listy Forbes Global 2000 (Forbes, 2017), zagregowane do poziomu obszarów metropolitalnych, w których znajduje się siedziba zarządu firmy (Csomós, 2017). Przeanalizowano ich przychody, dochody, wartość rynkową i wartość środków trwałych w latach 2006–2016. Następnie zagre- gowano dane do poziomu obszarów metropolitalnych, w których znajduje się siedziba zarządu firmy, i określono ich liczbę w danym ośrodku miejskim. Ponadto wzięto pod uwagę liczbę sektorów występujących w danym mieście według klasyfikacji opracowanej przez Standard & Poors (Global Industry Classification Standard – GICS). W celu porównania potencjału kontrolno-zarządczego poszczególnych obszarów metropolitalnych obliczono wartości standaryzowane oparte na normalizowanych wartościach finansowych korporacji, które mają siedzibę zarządu w danym ośrodku. Były to wartości przychodów, sprzedaży, wartości rynkowej i aktywów (x) dla poszcze- gólnych sektorów (z) [1], a następnie dokonano ich zsumowania i otrzymano w ten SZ sposób syntetyczny wskaźnik potencjału dla danego obszaru metropolitalnego (SWP ) [2]. Analizą objęto jedynie ośrodki, które miały cztery i więcej sektorów.

[1]

[2] gdzie: x – wartość przychodów, sprzedaży, wartości rynkowej i aktywów sektorów dla po- szczególnych obszarów metropolitalnych, k – sektory, m – liczba obszarów metropolitalnych w danych sektorze, s – odchylenie standardowe dla x, SZ – siedziby zarządów.

Obliczenia te wykonano dla lat 2006–2016 w celu prześledzenia zaistniałych zmian. Aby zweryfikować, który sektor najsilniej wpływa na potencjał kontrolno-za- rządczy danego ośrodka, odjęto od wskaźnika potencjału dla danego obszaru metropolitalnego (SWPSZ) wartość poszczególnych sektorów i sprawdzono, jak zmieniła się suma wartości standaryzowanych (z’) dla danego kraju, uznając za 100% sumę począt- kową [3]. [3] Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych…

119

W ten sposób otrzymano informację, które ośrodki mają najsilniejszą specjaliza- cję, a który sektor jest najsłabszy. Im wynik – po odjęciu danego sektora – jest niższy, tym potencjał kontrolno-zarządczy był oparty na potencjale firm należących do jednego sektora, co mogło wpływać na spadek jego międzynarodowej pozycji w przypadku zachwiania się koniunktury w danym sektorze. Obszary metropolitalne, które posiada- ją wysokie różnice pomiędzy wartościami minimalnymi i maksymalnymi otrzymany- mi po odjęciu poszczególnych sektorów, posiadają dużą specjalizację jednego sektora i niedorozwój pozostałych. Natomiast ośrodki, dla których różnica ta jest mała, rozwi- nęły się w sposób kompleksowy. W oparciu o przeprowadzone analizy skonstruowano indeks stabilności (IS), dzie- SZ ląc wartość wskaźnika (SWP ) przez wartość odchylenia standardowego (S) wartości otrzymanych po odjęciu poszczególnych sekcji (z’) [4].

[4]

Im wartość wskaźnika jest wyższa, tym większa stabilność (brak silnej specjali- wezacji) miasta. przy równomiernym rozwoju wszystkich analizowanych sektorów gospodarki. Pokazuje to także, jak kryzys finansowy głównego sektora wpływa na wyniki finanso-

W celu określenia zrównoważonego potencjału międzynarodowego obszarów metropolitalnych skonstruowano syntetyczny wskaźnik światowego centrum ekonomicznego (Raźniak, Dorocki, Winiarczyk-Raźniak, Płaziak, Szymańska, 2017). We wskaź- niku tym uwzględniono zarówno indeks stabilności, jak i liczbę sektorów oraz liczbę siedzib zarządów, nadając im odpowiednio wagę 50, 30 i 20 [5]. Wartości wag opar- to na badaniach analizy składowych głównych (PCA) oraz znaczenia poszczególnych zmiennych w światowej hierarchii miast. W celu uproszczenia wzrostu dokonano za- okrąglenia wag. Indeks stabilności świadczy o sile danego ośrodka. Z kolei duża liczba sektorów może wpływać stabilizująco w przypadku kryzysu jednego lub kilku sektorów. Powyż- sze wskaźniki są w dużej mierze uzależnione od liczebności siedzib zarządów w ośrod- ku. Biorąc zatem pod uwagę powyższe przesłanki, zdecydowano się w skonstruowa- nym wskaźniku światowego centrum ekonomicznego uwzględnić zarówno potencjał finansowy, jak i odporność ośrodka na kryzys (Raźniak, Dorocki, Winiarczyk-Raźniak, 2017). Powyższe zestawienie pozwoli na bardziej całościową analizę potencjału ośrod- ka, zwłaszcza w przypadku ośrodków o podobnej wartości stabilności gospodarczej.

[5] gdzie: SZ – liczba siedzib zarządów, k – liczba sektorów.

W celu określenia przewidywanych wartości wskaźnika ŚCE oraz struktury sektorowej obszarów metropolitalnych wykorzystano analizę trendu na podstawie linii regresji (Tarczyński, 2000) dla lat 2011–2016, czyli okresu po kryzysie finansowym (Dorocki, 2011).

120 Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak

WynikiTab. 1. największych korporacji na świecie Najważniejsze ośrodki kontrolno-zarządcze na świecieRok w latach 2006–2016

Miejsce 2006 2007 2008 Tokio2009 2010 2011 Tokio2012 Tokio2013 Tokio2014 Pekin2015 Pekin2016 Nowy Nowy Nowy Nowy Nowy 1. JorkTokio JorkTokio Jork JorkTokio JorkTokio Nowy Nowy Nowy Nowy Nowy Nowy 2. LondynTokio Pekin Pekin Tokio Tokio Jork Jork Jork Jork Jork Jork Pekin 3. Londyn Londyn Londyn Londyn Paryż Londyn Pekin Pekin Pekin Pekin Pekin 4. Paryż Paryż Paryż Paryż Paryż Londyn Londyn Londyn Londyn Londyn 5. Dallas Paryż Paryż Paryż Paryż Paryż Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

Można stwierdzić, iż do roku 2011 dominującymi ośrodkami kontrolno-zarządczy- mi na świecie były Nowy Jork, Tokio i Londyn (tab. 1). Są one także głównymi miastami światowymi i miastami globalnymi w skali świata. Z kolei w ostatnich kilku latach zdecydowanie wzrosło znaczenie miast chińskich, a zwłaszcza Pekinu, który w 2007 roku pojawił się na piątym miejscu, a od 2012 roku jego funkcje kontrolno-zarządcze zdecy- nadowanie kolejne wzrastały. miejsca. Dzięki temu od 2015 roku Pekin ma największe funkcje kontrolno- -zarządcze na świecie, spychając tym samym tradycyjnych liderów (Tokio i Nowy Jork) Tab. 2.

Liczba siedzib zarządów według krajów w dominującychRok trzech krajach na świecie

Miejsce 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 USA 703 671 609 562 550 544 533 549 565 577 589 Chiny 64 89 109 133 162 166 184 182 207 232 249 Japonia 320 291 259 288 270 260 258 251 226 219 219 Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

Analizując zmianę liczby siedzib zarządów, można zauważyć ich spadek w tradycyjnie silnych gospodarkach, jakimi są USA i Japonia. W 2006 roku w USA zanotowano 703 siedziby zarządów, co stanowiło aż 35% wszystkich notowanych na liście Forbes Global 2000. Liczba ta systematycznie spadała aż do 2012 roku i dopiero od 2013 roku zauważono ich wzrost. Jednak w latach 2006–2016 ogólna liczba spadła o 16%. Inną sytuację zaobserwowano w przypadku Japonii. W latach 2006–2008 spadła liczba siedzib zarządów, by wzrosnąć w 2009 roku i następnie spadać w każdym kolejnym roku. W latach 2006–2016 spadek ten wyniósł 32% i był dwukrotnie wyższy niż w przypadku firm zlokalizowanych w USA. Zdecydowanie inaczej przedstawia się dynamika w Chinach. Jeszcze w 2006 roku znajdowały się tam jedynie 64 firmy (3,2% udziału na liście „Forbesa”), podczas gdy w 2016 było ich już 249 (wzrost o 342%), co stanowiło już 12% udziału. Spośród analizowanych trzech państw jedynie w Chinach zauważono coroczny wzrost liczby firm i nawet kryzys gospodarczy z 2008 roku nie spowodował jego zmniejszenia, widocznego chociażby w USA i Japonii. Ponadto od wielu lat na drugim miejscu pod względem Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych…

121 liczby siedzib zarządów była Japonia, lecz w 2015 roku została wyprzedzona przez Chi- Tab.ny i 3.w 2016 roku ta przewaga się zwiększyła (tab. 2).

Wartość rynkowa firm w latach 2006–2016 w bilionachRok dol. Kraj

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 USA 13,0 14,1 12,8 7,0 10,9 12,8 13,6 15,0 18,2 19,9 19,7 Chiny 1,0 2,0 3,9 2,1 3,4 3,8 3,7 3,7 3,6 6,0 5,0 Razem Japonia 3,2 3,4 2,9 1,8 2,4 2,7 2,5 2,6 2,8 3,2 3,1

2000 firm 31,0 36,0 38,6 19,6 31,4 36,9 36,8 39,2 44,4 48,1 44,5 „Forbesa” Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

Generalnie można stwierdzić, iż największe korporacje na świecie zdecydowanie zwiększyły swoją wartość rynkową. Podczas gdy w 2006 roku łączna wartość rynkowa 2000 największych firm wyniosła 31 bilionów dol., to w 2016 roku było to już 44,5 biliona dol. Zauważono drastyczny spadek ich wartości w 2009 roku, co było spowodowane wspomnianym wcześniej kryzysem gospodarczym. Jednak już po dwóch latach osiągnęły one wartość rynkową sprzed kryzysu. Firmy państw wielkiej trójki również straciły na wartości w latach 2008–2009, jednakże najmniejszą stratę zanotowały te położone w Japonii (38%). Na podobnym poziomie spadki zauważono w USA (45%) i Chinach (46%). Można stwierdzić, iż korporacje amerykańskie lepiej poradziły sobie z kryzysem niż chińskie – tylko o różniący je 1 p.p. W latach 2008–2009 w USA spadła liczba siedzib zarządów, a w Chinach wzrosła, czyli średnio w czasie kryzysu wartość rynkowa w przeliczeniu na jedną firmę w USA spadła w mniejszym stopniu niż w Chi- nach, gdzie spadek był o 1 p.p. większy, mimo większej liczby firm branych pod uwagę (tab. 3).

Światowe centra ekonomiczne w USA Według metodologii ŚCE w Stanach Zjednoczonych wyróżniono 25 miast. Zarówno w 2006, jak i w 2016 roku pod względem liczby siedzib zarządów dominował Nowy Jork, który zdecydowanie odstawał od Chicago i San Jose. Należy zwrócić uwagę, iż w pierwszej dziesiątce miast w 2006 roku tylko Nowy Jork, Chicago, Minneapolis i Wa- szyngtontzw. rust belt położone są w tradycyjnie najbardziej rozwiniętych przemysłowo regionach kraju, czyli w megalopolis Bos-Ny-Wash oraz megalopolis Chica-Tor, leżącym w pasie , który już w XIX wieku odgrywał ogromną rolę w gospodarce Stanów Zjed- noczonych. Pozostałe sześć miast z pierwszej dziesiątki położone jest w południowej i wschodniej części kraju. Z kolei analizując dynamikę liczby siedzib zarządów, nale- ży zwrócić uwagę, iż jedynie w dwóch miastach zauważono ich wzrost. W Bridgeport wzrost wyniósł 45,5%. Jest to ośrodek położony w sąsiedztwie Nowego Jorku. Bliskość jednego z najważniejszych ośrodków gospodarczych świata mogła przyczynić się do zwiększenia atrakcyjności terenów z nim graniczących. Natomiast w 21 z 25 miast za- uważono spadek liczby siedzib zarządów, największy wystąpił w Charlotte, St. Louis, Cincinnati, Denver i Richmond (tab. 4).

122Tab. 4. Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak

Zmian liczby siedzib zarządów w latach 2006–2016 Miejsce 2006 2016 2006 = 100 Bridgeport 11 16 145,5 San Jose 29 32 110,3 Hartford 6 6 100 Chicago 38 38 100 San Francisco 25 24 96 Nowy Jork 96 86 89,58 Atlanta 19 17 89,47 Milwaukee 9 8 88,89 Boston 17 15 88,24 Seattle Minneapolis 20 17 85 12 10 83,33 Waszyngton 21 17 80,95 Houston 34 26 76,47 Los Angeles 28 21 75 Filadelfia 19 14 73,68 Detroit 14 10 71,43 Dallas 28 20 71,43 Columbus 7 5 71,43 Phoenix Pittsburgh 10 7 70 Richmond 10 7 70 9 6 66,67 Denver 18 12 66,67 Cincinnati 12 8 66,67 St. Louis 11 7 63,64 Charlotte 10 4 40

Tab.Źródło: 5. opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

Rok Sumaryczny wskaźnik ŚCE dla miast USA w 2016 roku 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2020 2025 WECI 161,5 151,1 142,7 134,4 134,5 129,5 127,1 131,4 135,4 135,5 141,7 150,2 163,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

Sumaryczny wskaźnik ŚCE dla miast w Stanach Zjednoczonych w 2006 roku wy- niósł 161,5. Odporność funkcji kontrolno-zarządczej na kryzys spadała aż do 2012 roku, mimo że np. wartość rynkowa korporacji amerykańskich zaczęła wzrastać już w 2010 roku. Z drugiej strony, w większości światowych centrów ekonomicznych zanotowano spadek liczby siedzib zarządów, który mógł odbić się na analizowanym wskaźniku. Jed- nak od 2012 roku zanotowano systematyczny wzrost wskaźnika, który w 2016 roku osiągnął wartość 141,7, czyli o 12% mniejszą niż w 2006 roku. Prognozuje się wzrost odporności na kryzys funkcji kontrolno-zarządczej dopiero w 2025 roku – wtedy miasta amerykańskie osiągną odporność z 2006 roku (tab. 5). Zdecydowanie najwyższą wartość wskaźnika światowego centrum ekonomicznego ma Nowy Jork (23,5), który jest zarazem najbardziej odpornym na kryzys funkcji kontrolno-zarządczej miastem ze względu na spadek wartości firm dominującego Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych…

123 sektora. Na kolejnych miejscach znajdują się Chicago (10,7), San Jose (7,9), Houston (7,3) i San Francisco (7,2). Światowe centra ekonomiczne zlokalizowane są przede wszystkim w północno-wschodniej części kraju, a w północno-zachodniej leży jedynie Seattle ze stosunkowo niskim wskaźnikiem ŚCE (3,5). Spośród 10 sektorów wyszcze- gólnionych przez Standard & Poors każdy dominuje przynajmniej w jednym mieście. Najczęściej dominującym sektorem w ŚCE były: media (sześć miast), surowcowy (pięć), prywatne wydatki konsumenckie (cztery) i przemysłowy (cztery). Z kolei sektory: pro- duktów konsumenckich, energetyczny, opieki zdrowotnej, informatyczny, usług teleko- Ryc.munikacyjnych 1. dominowały tylko w jednym mieście (ryc. 1).

Światowe centra ekonomiczne w USA i dominujący sektor w 2016 roku

Liczba sektorów 6–10 4–5 Sektory Usługi telekomunikacyjne Prywatne wydatki konsumenckie Produkty konsumenckie Energetyczny Finansowy Opieka zrowotna Informatyczny Surowcowy Media

WECI:

3 6

Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017) Ryc. 2.

Zmiana wartości wskaźnika światowych centrów ekonomicznych w USA w latach 2016–2025

Główny sektor w 2025 roku Usługi telekomunikacyjne Prywatne wydatki konsumenckie Produkty konsumenckie Energetyczny Finansowy Opieka zrowotna Informatyczny Surowcowy Media

zmiana WECI 2016–2025:

0 1 pkt

Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

124 Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak

Prognoza na 2025 rok pokazuje brak zmian w miastach najbardziej odpornych na kryzys dominującego sektora. Na pierwszym miejscu nadal pozostają Nowy Jork, Chicago i San Jose. Zanotowały one również jedne z największych wzrostów odpor- ności – w granicach 2,3–2,5 (wskaźnik ŚCE). Pod względem dynamiki wymienione miasta wyprzedziła jedynie Atlanta (3,0). Jednakże pozytywne zmiany nie staną się udziałem wszystkich światowych centrów ekonomicznych. Siedem miast (Richmond, Houston, Waszyngton, Charlotte, Milwaukee, Phoenix, Denver) będzie w 2025 roku bardziej podatnych na kryzys funkcji kontrolno-zarządczej niż w roku 2016. Są to jed- nocześnie miasta, których wartość wskaźnika ŚCE w 2016 roku nie była zbyt wysoka. Najbardziej zmniejszy się stabilność Denver (–1,9), Phoenix (–1,8) i Milwaukee (–1,5). Nieznacznie zmieni się zróżnicowanie sektorowe (ryc. 2). W 2025 roku w sześciu miastach dominować będzie sektor surowcowy (pięć miast w 2016 roku), a w czterech – sektor prywatnych wydatków konsumenckich (brak zmian w stosunku do 2016 roku). Z kolei media będą głównym sektorem w czterech miastach, podczas gdy w 2016 roku dominowały w sześciu. Jednocześnie prognozuje się, iż w żadnym ośrodku dominują- cym sektorem nie będzie opieka zdrowotna, która w 2016 roku przeważała jedynie Tab.w San 6. Diego.

Zmiana wartości wskaźnika w wybranych miastach w latach 2016–2025 (pięć miast z największą dynamiką i wszystkie ze spadkiem wskaźnika) Rok

2016–2020 2016–2025 Miasto 2016 2020 2025 2016 = 100 2016 = 100 Atlanta 5,62 6,97 8,57 123,95 152,36 San Jose 7,93 8,90 10,48 112,20 132,12 San Francisco 7,21 7,91 9,28 109,78 128,77 Chicago 10,66 11,47 12,96 107,56 121,48 Nowy Jork 23,45 24,73 25,94 105,43 110,59 Richmond Houston 7,31 6,97 6,78 95,32 92,71 2,35 2,22 2,14 94,48 91,13 Waszyngton 5,20 4,67 4,18 89,68 80,33 Denver 3,65 2,93 1,77 80,25 48,42 Charlotte 2,04 1,67 0,91 81,71 44,48 Phoenix Milwaukee 2,56 1,79 1,11 69,94 43,38 2,61 1,59 0,79 60,98 30,41 Źródło: opracowanie własne na podstawie Csomós (2017)

Należy zauważyć, iż zdecydowanie najbardziej odporne miasto, jakim jest Nowy Jork, znalazło się dopiero na piątym miejscu pod względem dynamiki (10,6%), natomiast w pierwszej trójce były miasta z południa Stanów Zjednoczonych. Najkorzyst- niejsza będzie sytuacja Atlanty, której stabilność powinna wzrosnąć o ponad 50%. Po- nadto kalifornijskie San Jose i San Francisco będą legitymowały się dynamiką powyżej 20%. Nieznaczny spadek do 10% może być widoczny w Houston i Richmond, natomiast niezbyt odporne na kryzys Denver, Charlotte, Milwaukee i Phoenix w dużej mierze stra- cą swoją i tak małą odporność (tab. 6). Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych…

125

Podsumowanie W procesie globalizacji największe korporacje stają się coraz silniejsze, mimo pojawia- jących się kryzysów gospodarczych. Wiele jest takich, które są „zbyt duże, żeby upaść” i w przypadku potencjalnego upadku mogą liczyć na wsparcie finansowe państwa. Mia- sta mające na swoim terenie wielkie korporacje pełnią funkcję kontrolno-zarządczą w gospodarce światowej. Pod tym względem dominuje Pekin, a dopiero na kolejnych miejscach są Nowy Jork, Tokio, Londyn i Paryż. Mimo zawirowań związanych z wybuchem kryzysu gospodarczego w USA kraj ten nadal dominuje w świecie pod wzglę- dem liczby korporacji, ponieważ siedzibę zarządu ma tutaj 30% firm notowanych na liście Forbes Global 2000. Do niedawna na drugim miejscu pod względem liczby siedzib zarządów była Japonia, jednak w 2015 roku została wyprzedzona przez nieustająco rozwijające się Chiny. W latach 2006–2016 w większości amerykańskich światowych centrów ekonomicznych spadła liczba siedzib zarządów, ale jednocześnie wzrosła od- porność na kryzys głównego sektora. Najważniejszymi ŚCE w USA są obecnie: Nowy Jork, Chicago, Houston, San Jose i San Francisco. Warto zauważyć, iż odporność miast USA na kryzys wzrastała później niż wartość rynkowa firm po spowolnieniu gospodarczym z 2008 roku. Z kolei prognozy wskazują, że do 2025 roku najbardziej wzmocnią swoją odpor- ność Atlanta, San Jose i San Francisco, a nie najsilniejsze Nowy Jork i Chicago. Z kolei najbardziej niekorzystna sytuacja wystąpi w Milwaukee, Charlotte, Denver i Waszyng- tonie. Zajdą niewielkie zmiany w dominacji głównego sektora w miastach i najczęściej głównym sektorem będą: surowcowy (sześć miast), media (cztery), prywatne wydatki konsumenckie (cztery). Nie występuje zależność przestrzenna w prognozowanej dynamice wartości wskaźnika ŚCE. Spadki i wzrosty wartości występują mniej więcej rów- nomiernie na przestrzeni całego kraju. Nie widać też wpływu konkretnego sektora na dynamikę analizowanego wskaźnika. Wydaje się, że aby rozwijać się stabilnie, zwłaszcza pod kątem funkcji kontrolno- -zarządczych, miasto powinno mieć kilka sektorów gospodarki, bez zbytniej dominacji jednego z nich. W momencie wystąpienia kryzysu w firmach głównego sektora kryzys ten będzie mniej odczuwalny niż w przypadku, gdy zdecydowanie dominuje nad po- zostałymi sektorami. Wobec tego miasto powinno dążyć do jak największego zróżni- cowania sektorowego firm pełniących funkcję kontrolno-zarządczą. Z drugiej strony, stabilne, zróżnicowane miasto może stracić bądź nie wykształcić rozpoznawalności w świecie biznesu jako znane z konkretnej branży, jak np. Nowy Jork – stolica finanso- Literaturawa świata, San Jose – światowa stolica informatyczna. References

Cities 6 Urban Studies 36 Beaverstock, J.V, Smith, R.G., Taylor, P.J. (1999). A rooster of world cities. , (6), 445–458. Begg, I. (1999). Cities and competitiveness. , (5–6), Geoforum795–810. 12 Csomós, G. (2013).Cities The Commandas Command and and Control Control Centers Centres of(2006–2016) the United States (2006/2012): An Analysis of Industry Sectors Influencing the Position of Cities. , (50), 241–251. Csomós, G. (2017). . Harvard Dataverse. DOI: 10.7910/DVN/TLPDMS Environment Csomós,and G., Planning Tóth, G. A (2016).48 Featured Graphic. Modelling the shifting command and control function of cities through a gravity model based bidimensional regression analysis. , (4), 613–615. DOI: 10.1177/0308518X15621632

126 Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 17 Dorocki, S. (2011). Wpływ kryzysu gospodarczego na przemiany struktur regionalnych Francji. Development and Change, 17, 67–86. DOI: 10.24917/339 Friedmann, J. (1986). The world city hypothesis. (1), 69–83. DOI: 10.1111/j.1467-7660.1986.tb00231.xThe World Cities Forbes (2017, 15 listopada). Pozyskano z www.forbes.com Studia Komitetu Hall, P.Przestrzennego (1966). Zagospodarowania. London: Kraju Heinemann. Polskiej Akademii Nauk, 125 Kilar, W. (2009). Korporacje informatyczne jako element struktury metropolii. Computers, Environment, 136–153. and Urban Systems Liu, X.,43 Derudder, B., Taylor, P.J. (2014). Mapping the evolution of hierarchical and regional tendencies in the world city network 2000–2010. , , 51–66. OPTIMUM. Studia Ekonomiczne, 79 Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2016). Kryzys gospodarczy a funkcje kontrolno- -zarządcze miast w dobie globalizacji. Chinese Geographical Sciences 27 (1), 100–117. Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2017). Permanence of Economic Potential of Cities Based on Sector Development. , (1), 123–136. DOI: 10.1007/s11769-017-0850-5control centres in time of economic crisis. Acta Geographica Slovenica 58 Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2018). Eastern European cities as command and , (2), 101–110. DOI: 10.3986/AGS.3124 Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak,Prace KomisjiA., Płaziak Geografii M., Szymańska, Przemysłu A.I.Polskiego (2016). Towarzystwa Lokalizacja Geograficznegoośrodków kontroli2 i zarządzania elementem stabilności gospodarczej ośrodków miejskich w Europie Środkowo-Wschodniej. , (30), 38–54. Raźniak,sektora. P., Dorocki, Ekonomista S., Winiarczyk-Raźniak,1 A., Płaziak, M., Szymańska, A.I. (2017). Zmiany pozycji ekonomicznej miast Europy Środkowo-Wschodniej w przypadkuAmerican Studies kryzysu41 dominującego , , 67–83. Prace Geograficzne Sassen,213 S.. (2000). The Global City: Strategic Site/New Frontier. , (2/3). Śleszyński, P. (2007). Gospodarcze funkcje kontrolne w przestrzeni GeographiaPolski. Polonica 88 ,

Śleszyński, P. (2015). Economic control functions in Poland in 2013. , (4), Zeszyty701–708. Naukowe DOI: 10.7163/GPol.0041 Uniwersytetu Szczecińskiego. Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki, 9 Tarczyński, W. (2000).World Wyznaczanie City Network: trendu A Global w analizieUrban Analysis. technicznej na podstawie linii regresji. , 9–27. Taylor,tion. P.J. Cities (2004).29 Routledge: London. Taylor, P.J., Csomós, G. (2012) Cities as control and command centres: Analysis and interpreta- , (6). DOI:10.1016/j.cities.2011.09.005 Regional Statistics 6 Tóth, G, Csomós, G. (2016). Mapping the position of cities in corporate research and development through a gravity model-based bidimensional regression analysis. ,Prace (1), Komisji217–220. Geografii DOI: 10.15196/RS06111 Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 12 Zioło, Z. (2009). Procesy kształtowania się światowych korporacji i ich wpływ na otoczenie. Piotr Raźniak, , , 11–31. dr, adiunkt, Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie. Do jego zainteresowań badawczych należą problemy gospodarcze miast, hierarchie miast światowych, problemy funkcjonowania obszarówPiotr Raźniak, metropolitalnych oraz funkcje kontrolno-zarządcze miast kreowane przez korporacje. Ph.D., assistant professor at the Institute of Geography of the Pedagogical University of Cra- cow, Poland. Corporations, hierarchies of world cities, problems of functioning of metropolitan areas, spatial structure of corporations and command and control functions of cities created by large corporations are includedAdres/address: in his research interests. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej

ul. Podchorążych 2, 30–084 Kraków, Polska e-mail: [email protected] Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych…

Sławomir Dorocki, 127 dr, absolwent studiów z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej Uniwersytetu Pe- dagogicznego w Krakowie, doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie historia (Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński). Adiunkt w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze skupiają się wokół problematyki regionów i procesów regionalizacji społeczno- -gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania przestrzeni europejskiej oraz procesów integracji europejskiej i uwarunkowań historycznych oraz zastosowaniem metod komputerowych i statystycz- nychSławomir w badaniach Dorocki, nad zróżnicowaniem przestrzeni. Ph.D., Department of Entrepreneurship and Spatial Management, Institute of Geography, the Pedagogical University of Cracow. Sławomir Dorocki has graduated from the Pedagogical University of Cracow, MA degree in Geography, Ph.D. in History (Institute of European Studies of the Jagiellonian Univer- sity). Associate professor at the Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography. His research interests are connected to regional problems and processes of socio-economic regionalisation, with particular emphasis on the diversity of Europe, processes of European integration, historical conditions, and application ofAdres/address: computer and statistical methods in the study of diversity of space. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej

ul. Podchorążych 2, 30–084 Kraków, Polska Anna e-mail:Winiarczyk-Raźniak,[email protected] dr, adiunkt, Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie. Do jej zainteresowań badawczych należą zagadnienia poziomu i jakości życia, rozwój i funkcjonowanie obszarów metropolitalnych,Anna Winiarczyk-Raźniak, suburbanizacja, geografia społeczna krajów Ameryki Łacińskiej. Ph.D., assistant professor at the Institute of Geography of the Pedagogical Uni- versity of Cracow. Her research interests include level and quality of life, development and problems of func- tioningAdres/address: of metropolitan areas, suburbanisation and social geography of Latin America. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej,

ul. Podchorążych 2, 30–084 Kraków, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.8

SławomirUniwersytet Dorocki Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

PiotrUniwersytet Raźniak Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

AnnaUniwersytet Winiarczyk-Raźniak Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich w dobie globalizacji

Changes in the Command and Control Functions in European Cities in the Age of Globalisation

Streszczenie:

Celem artykułu jest analiza zmian wartości funkcji kontrolno-zarządczej ośrodków miejskich w latach 2006 i 2012 w oparciu o metodę centrów grawitacji. Zakres czasowy analizy obejmował okres światowego kryzysu gospodarczego oraz zależny był od dostępności danych. Analizę przeprowadzono za- równo dla poszczególnych sektorów gospodarki, jak i dla międzynarodowego wskaźnika potencjału (MWP). Na podstawie użytego wskaźnika MWP zauważono przesunięcie środka ciężkości funkcji kontrolno-zarząd- czej miast w kierunku wschodnim. Współcześnie, głównie w wyniku rozwoju obszarów Europy Środkowo- -Wschodniej oraz postępującej integracji europejskiej (wzrastającej w kierunku wschodnim i południowym), następuje wzrost znaczenia lokalnych przedsiębiorstw w krajachblue banana rozwijających się. Można stwierdzić, że nastąpił wzrost znaczenia funkcji kontrolno-zarządczej miast w krajach rozwijających się (Rosja, Polska). Zaobserwowano spadek znaczenia tzw. niebieskiego banana ( ), a przede wszystkim ośrodków brytyjskich i niemieckich. Szczególnie widoczne jest to pod względem zwiększenia się liczby siedzib zarzą- dów na wschodzie kontynentu. Jednakże przemieszenie kapitału nie jest aż tak wyraźne i w dalszym ciągu korporacjeAbstract: niemieckie i brytyjskie pozostają zdecydowanymi liderami w Europie. The aim of the study is to analyse the changes in the command and control functions of cities in 2006 and 2012 based on the method of gravity centres. The analysis was performed both for individual sectors of the economy, as well as for European ones. On the basis of the International Potential Indicator, the shift of the centre of gravity of the command and control functions of cities to the East was noted. Nowadays, mainly due to the development of Central and Eastern Europe and the progressive European integration (rising to the East and South), the relocation of many companies from West to East and the growing importance of local companies in developing countries are increasing. It can be said that the importance of the command and control functions of cities in developing countries has increased (Russia, Poland). There was a decline in the importance of the blue banana region and British and German cities. This is especially visible in terms of the number of headquarters in the Eastern part of the continent. However, the capital shift is not that clear andSłowa the kluczowe: German and British corporations still remain strong leaders in Europe.

Keywords: funkcja kontrolno-zarządcza miast; korporacje międzynarodowe; model grawitacyjny; siedziby zarządów command and control function; gravity model; headquarters; transnational corporation Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

Otrzymano: 129 Received: 19 grudnia 2017 Zaakceptowano: 19 December 2017 Accepted: 29 czerwca 2018 Sugerowana 29 cytacjaJune 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Dorocki, S., Raźniak, P., Winiarczyk-Raźniak, A. (2018). Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach 32 europejskich w dobie globalizacji. , (3), 128–143. https://doi.org/10.24917/20801653.323.8

Wstęp Uważa się, że siłę miasta na arenie międzynarodowej można mierzyć na wiele sposo- bów. Oprócz inwestycji napływających i wypływających z miasta, świadczących o znaczeniu międzynarodowych firm, pod uwagę można wziąć liczbę zatrudnionych w nich pracowników lub kapitał firm. Przypuszcza się również, że nierówności w przepływie kapitału międzynarodowego mówią world więcej city o pozycji miasta w systemie globalnym niż pozycja poszczególnych spółek zależnych od niewielkiej liczby firm partnerskich. W jednej z siedmiu hipotez koncepcji stwierdza się, że globalne funkcjeworld kon- citytrolne międzynarodowych korporacji są bezpośrednio związane z działalnością sektora produkcyjnego (Friedmann, 1986), jednakże nowsze podejście do koncepcji pokazuje, że to firmy usługowe lepiej ukazują powiązania międzynarodowe miast (Beaverstock, Smith, Taylor, 1999). We współczesnym zglobalizowanym świecie zmniejsza się znaczenie odległości w przemieszczaniu się siły roboczej i środków finansowych. Pojawia się zatem tendencja prowadząca do powstania międzynarodowego systemu gospodarczego oraz zwiększają się powiązania między korporacjami, jak i samymi miastami (Sassen, 2000). Można zatem stwierdzić, iż funkcja kontrolno-zarządcza (KZ) w miastach jest podstawowym elementem niezbędnym do zrozumienia ich roli w dobie globalizacji (Ni, Tay- lor, Derudden, 2011). Według G. Csomósa (2013) funkcje kontrolno-zarządcze miast może pełnić 2000 firm umiejscowionych na liście Forbes Global 2000 (Forbes, 2013). We współczesnym świecie miasta dążą do poprawy swej konkurencyjności i pozycji (Begg, 1999). Wraz z intensyfikacją procesu integracji europejskiej zanikają różnice w poziomie rozwoju gospodarczego pomiędzy poszczególnymi krajami. Przełożyło się to na przeniesienie konkurowania z poziomu międzypaństwowego na poziom miast i regionów (Storper, 1995). Europejska polityka spójności w znacznym stopniu przy- czyniła się do zmniejszenia rozbieżności między bogatymi a biedniejszymi krajami. Niemniej jednak nowe państwa członkowskie borykają się z coraz większymi różni- cami rozwoju dużych miast w stosunku do mniejszych ośrodków i terenów wiejskich (Kramar, 2006). Ta tendencja zwiększa znaczenie lokalnych uwarunkowań, które mogą być czynnikiem przyciągającym międzynarodowy kapitał, korporacje, inwestorów i turystów (Parkinson, Hutchins, Simmie, Clark, Verdonk, 2004). Jednym z ważnych elementów tego procesu jest zwiększanie swojej ekspansji poprzez przejmowanie innych podmiotów gospodarczych lub też lokowanie części swojej działalności w krajach o niższych kosztach pracy (Zioło, 2006; Kilar, 2009). Dzięki temu wiele miast Europy Wschodniej zostało włączonych w międzynarodowy system ekonomiczny przez zloka- lizowanie w nich międzynarodowych firm (Domański, 2004; Raźniak, Dorocki, Winiar- czyk-Raźniak, 2018).

130 Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak

W literaturze specjalistycznejeuropean backbone znajdziemy wiele przykładów zilustrowaniablue bananaprzestrzennego zróżnicowania rozwoju społeczno-ekonomicznego w Europie. Jed- ną z pierwszych prób był (Brunet, 1989), nazywany później , umiejscowiony w środkowej części Europy Zachodniej. MimoCentral upływu European ponad Bo- dwóchomerang dekad jego kształt się nie zmienił i nadal rzeczony region dominuje gospodarczo w Europie (Kincses, Nagy, Tóth, 2013). Podobna struktura, zwana , znajdująca się w Europie Środkowo-Wschodniej, uważana jest za najbardziej rozwinięty region tej części kontynentu (Gorzelak, 1996), gdzie wyraźnie dominuje Warszawa i Praga (Raźniak,blue banana Dorocki, Winiarczyk-Raźniak, Płaziak, Szymańska, 2017). Z kolei inną koncepcję przedstawili M. Wegener i K.R. Kunzmann (1996), nie zgadzając się z wyznaczeniem jako dominującego regionu w Europie. Twierdzą oni, że struktura kontynentu jest policentryczna i oparta na rozłożonych dosyć równomier- nie, silnych regionach metropolitalnych. We współczesnej literaturze przedmiotu istnieją badania z zastosowaniem centro- idów dla świata i poszczególnych kontynentów według PKB wybranych krajów i miast (Tóth, Nagy, 2017) czy też pod kątem ich funkcji kontrolno-zarządczej (Csomós, Tóth, 2016). Nie ma jednak szczegółowych badań przesunięć centroidów na podstawie wy- ników finansowych firm w skali europejskiej, a zwłaszcza funkcji kontrolno-zarządczej według sektorów. W związku z tym celem artykułu jest wyznaczenie środka grawitacji dla funkcji kontrolno-zarządczej ośrodków miejskich w latach 2006 i 2012, zarówno dla poszczególnych sektorów gospodarki, jak i dla europejskiego syntetycznego wskaźnika potencjału. Określenie przesunięcia potencjału finansowego firm dla poszczególnych sektorów gospodarki może ukazywać siłę poszczególnych regionów gospodarczych na świecie oraz zmianę znaczenia tych regionów w globalnej gospodarce.

Metoda W celu określenia ekonomicznej wartości funkcji kontrolno-zarządczych poszczegól- nych miast stworzono sektorowy międzynarodowy wskaźnik potencjału (sMWP) [1]. Wskaźnik oparty został na standaryzowanych wartościach: przychodów, zysków, ak- tywów oraz wartości rynkowej dla poszczególnych sektorów gospodarki z uwzględnie- niem liczby siedzib zarządów (SZ) spośród wszystkich 2000 firm z listy Forbes Global 2000. Przyjęto za literaturą, że graniczną liczbą SZ jest 4, postanowiono, że 4SZ = 1. Dodatkowo, aby pozbyć się wartości ujemnych, do wszystkich otrzymanych wartości wskaźnika dodano wartość minimalną dla danego sektora, tak że wartość minimalna jest równa zero.

[1] gdzie: x – wartości dla przychodów, zysków, aktywów oraz wartości rynkowej dla poszczegól- nych sektorów gospodarki, x – wartość średnia przychodów, zysków, aktywów oraz wartości rynkowej dla po- szczególnych sektorów gospodarki, s – sektor gospodarki, Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

131 x

SD – odchylenie standardowe przychodów, zysków, aktywów oraz wartości rynkowej dla poszczególnych sektorów gospodarki, N – liczba zmiennych x, min SZ – liczba siedzib korporacji międzynarodowych w danym mieście, (…) – wartość minimalna dla danego sektora.

W celu określenia całościowego potencjału miasta dokonano zsumowania warto- ści potencjału dla poszczególnych sektorów (sMWP) i otrzymano wartość potencjału kontrolno-zarządczego dla danego miasta międzynarodowego wskaźnika potencjału MWP [2].

[2]

Otrzymany wskaźnik potencjału funkcji zarządczo-kontrolnych miast stanowi zatem nie sumę wartości przychodów, zysków, aktywów oraz wartości rynkowej dla po- szczególnych firm mających siedzibę w danym mieście, ale sumę względną potencjału odnoszącego się do wartości potencjału dla poszczególnych sektorów miast europejskich. Według ekspertów znaczenie danego ośrodka w największym stopniu uzależ- nione jest od jego potencjału względem danego sektora (nawet sektora wykazującego niższe wartości wskaźników finansowych na tle ogółu analizowanych sektorów) niż od ogółu wyników finansowych zgromadzonych przez wszystkie sektory w tym mieście. W literaturze przedmiotu można znaleźć inne wskaźniki potencjału ekonomicznego, np. Globalization and World Cities (GaWC) lub iloraz lokalizacji (Śleszyński, 2007). Przyjęty w niniejszej pracy wskaźnik jest dostosowany do dostępnych porównywal- nych danych oraz bazuje na prostych metodach statystycznych możliwych powszechnie do wykorzystania w dalszych badaniach potencjału ekonomicznego miast. W celu analizy przestrzennych zmian wartości MWP wykorzystano również metody grawitacyjne ( Kudłacz, 1981; Jażdżewska, 2006; Śleszyński, 2008; Dorocki, Struś, 2017).

Funkcje kontrolno-zarządcze w miastach europejskich Analizując przestrzenne rozmieszczenie siedzib korporacji międzynarodowych, wy- różniono trzy regiony: Europę Zachodnią, wschodnią część Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz wschodnią część Dalekiego Wschodu (Raźniak, Dorocki, Winiarczyk-Raź- niak, 2015; 2016; 2017). Jednakże potencjał ekonomiczny miast wykazuje w historii gospodarczej świata dużą dynamikę. Do połowy XX wieku środek ciężkości przesuwał się z regionu Bliskiego Wschodu na północny zachód, aby następnie zmienić kierunek wschodni (Dobbs, Remes, Manyika, Roxburgh, Smit, Schaer, 2012). Od początku XXI wieku środek ekonomiczny miast zmierza w kierunku południowo-wschodnim, co we- dług autorów raportu powodowane jest szybkim procesem urbanizacji w krajach roz- wijających się, w szczególności Chin. Wraz z rozwojem gospodarczym następuje proces urbanizacji prowadzący do dalszego pobudzenia gospodarki. Jednakże najwyższy wzrost nie następuje w naj- większych ośrodkach, takich jak Bombaj czy Szanghaj, ale w kategorii miast średnich.

132 Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak

Przykładem może być Foshan w Chinach czy Surat w Indiach. Powyższą tezę potwier- dzają dotychczasowe badania potencjału kontrolno-zarządczego miast na świecie prowadzone przez autorów oraz analiza zmian rozmieszczenia SZ (Raźniak, Dorocki, Winiarczyk-Raźniak, 2017). Spośród trzech najważniejszych regionów KZ największy wzrost liczby SZ oraz potencjału międzynarodowego wskaźnika potencjału w latach 2006–2012 nastąpił w Azji (ok. 5%), na Bliskim Wschodzie (ok. 2%) oraz w Amery- ce Południowej (ponad 1%). Wzrost ten odbył się kosztem potencjału miast położo- nych w Europie i Ameryce Północnej (szczególnie USA, gdzie spadek udziału SZ oraz potencjału KZ wyniósł ok. 7%) (tab. 1). Wydaje się zatem warte zbadania, czy również w przypadku Europy można zaobserwować podobny proces przesunięcia centrum po- Tab.tencjału 1. KZ w kierunku wschodnim przy wzroście znaczenia krajów rozwijających się?

Udział liczbyRegiony SZ oraz potencjału KZ w poszczególnych regionach świata w latach 2006 i 2012 SZ (%) MWP (%) 2006 2012 Δ 2006 2012 Δ Azja (bez Bliskiego Wschodu) 29,2 34,71 5,51 25,80 31,08 5,28 Bliski Wschód 0,75 2,99 2,24 0,88 1,91 1,03 Ameryka Północna (bez USA) 4,15 3,89 –0,26 3,50 3,24 –0,26 USA 34,75 26,58 –8,17 35,49 28,83 –6,66 Europa 25,95 24,94 –1,01 30,59 28,90 –1,69 Ameryka Południowa 2,25 3,34 1,09 1,37 3,23 1,86 Australia 1,85 2,19 0,34 1,83 2,11 0,28 Afryka 1,1 1,35 0,25 0,55 0,70 0,15 Źódło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013)

blueAnalizując banana rozmieszczenie siedzib korporacji międzynarodowych w Europie w badanym okresie, można zauważyć ich koncentrację na obszarze tzw. niebieskiego banana ( ), czyli najbardziej rozwiniętego gospodarczo i technologicznie fragmentu kontynentu (Dorocki, 2011; Metaxas, Tsavdaridou, 2013). Analizując rozmieszczenie w analizowanych latach, można stwierdzić dużą inercję przestrzenną w lokalizacji SZ, powiązanych z największymi ośrodkami miejskimi Europy. Ponadto w badanym przedziale czasowym więcej nowych miast z SZ odnotowano na wschód od niebieskiego banana (dziewięć miast), podczas gdy na zachodzie doszukano się tylko trzech ośrod- ków miejskich (ryc. 1). Oczywiście, należy zwrócić uwagę na asymetryczność podzia- łu powierzchni kontynentu poprzez przyjęcie kryterium delimitacji wschód–zachód, uwzględniając pryzmat europejskiego banana. Jeśli odnieść się do zmiany liczby SZ oraz wartości potencjału KZ, uwidacznia się wzrost znaczenia obszarów peryferyjnych Europy, przede wszystkim wschodnich. Analizując wartości współczynnika zmienności w oparciu o liczbę SZ oraz wartości MWP w odniesieniu do współrzędnych geograficznych w latach 2006–2012, można stwierdzić niewielki wzrost koncentracji względem szerokości oraz duży wzrost roz- proszenia względem długości geograficznej (ok. 28,7% w przypadku SZ oraz ok. 47,9% w przypadku MWP, gdzie 2006 rok = 100%) (tab. 2). Tak duży wzrost zmienności w układzie horyzontalnym związany jest z decentralizacją obszaru europejskiego banana. W obrębie samego tego obszaru wyodrębniono 52 miasta z siedzibami korporacji w obydwu latach. Natomiast w 19 miastach siedziby odnotowano tylko w roku 2009, Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

Ryc. 1. 133

SiedzibyMiasta zarządów z siedzibami (SZ) zarządów w latach 2006 i 2012 w 2006 r. w 2012 r. w 2006 i 2012 r.

1000 km

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013) a w 11 przypadkach były to miasta, w których siedziby SZ zostały zlokalizowane po roku 2006. Tak więc bilans liczby miast z siedzibami SZ w badanym okresie był ujemny. Poza obszarem niebieskiego banana w badanych latach znajdowały się 72 miasta, z których w 50 przypadkach odnotowano siedziby SZ w obydwu latach (31 z tych miast znajdowało się na wschód od niebieskiego banana, a 19 – na zachód). Nowe ośrodki w 2012 roku pojawiły się głównie na wschodzie – 9 miast, podczas gdy na zachodzie tylko 4. Natomiast brak siedzib SZ w 2012 roku stwierdzono w 7 miastach zlokalizowanych na zachód od niebieskiego banana i tylko w 2 na wschód od niebieskiego banana. Pomimo tych przesunięć, z uwzględnieniem spadku udziału liczby SZ względem tere- nów peryferyjnych, średnia wartość potencjału KZ na obszarze niebieskiego banana w badanych latach wzrosła z 0,91 do 0,94, przy wzroście średniej dla peryferii z 0,74 do 0,93. Jak można zauważyć, w badanych latach nastąpiła wyraźna zmiana w przypadku wartości średnich danych MWP oraz ich zróżnicowania dla miast położonych w obrę- bie niebieskiego banana i peryferii (ryc. 2). Biorąc jednak pod uwagę wartość testu na podobieństwo średnich, zarówno w 2006, jak i 2012 roku nie stwierdzono podstaw do odrzucenia hipotezy o braku istotnej różnicy między średnią wartością potencjału KZ dla miast zlokalizowanych na terenie niebieskiego banana i peryferiach na poziomie istotności p = 0,05. Pomimo zauważalnych różnic w średnich wartościach MWP, zwłaszcza w 2006 roku, nie moż- na twierdzić, że średni potencjał KZ w obszarze niebieskiego banana był większy niż w przypadku regionów peryferyjnych. Również w ujęciu koncentracji potencjału KZ względem liczby SZ widać tylko niewielkie przesunięcie w przypadku miast o najmniejszym i największym potencjale (ryc. 2B). W 2012 roku w porównaniu do 2006 nastąpił wzrost koncentracji w miastach o niskim poziomie MWP oraz spadek koncentracji wśród miast o bardzo dużym potencjale MWP. Świadczyć to może o procesie wyrównywania się zróżnicowania koncentracji

134Ryc. 2. Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak

Wartości średnie oraz ich zróżnicowanie dla wartości MWP dla miast położonych w obszarze niebieskiego banana i peryferii (A) oraz zamiany koncentracji wartości MWP względem liczby SZ (B) w latach 2006 i 2012 1,2 100 A 2006 2012 B

1,1 2006 80 2012

1,0

60 0,9

MWP

HQ (%)

0,8 40

0,7

20 0,6 Średnia Średnia ± Błąd std Średnia ± 1,96*Błąd std 0,5 0 bb peryferia bb peryferia 020406080 100 IPI (%)

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013) Ryc. 3.

środekRozmieszczenie grawitacji SZ środków ciężkości liczby siedzibśrodek zarządów grawitacji MWP oraz wartości MWP w latach 2006 i 2012 2006 2012 2006 2012 przemysł sektorowy środek grawitacji SZ sektorowy środek grawitacji sMWP 2006 2012 2006 2012 DE PL PL surowce DK IT DK surowce energetyka opieka zdrowotna opieka zdrowotna produkty luksusowe przemysł surowce produkty luksusowe surowce przemysł telekomunikacja produkty konsumpcyjne produkty luksusowe produkty IT energetyka IT IT SZ telekomunikacja przemysł produkty energetyka konsumpcyjne MWP konsumpcyjne opieka zdrowotna finanse SZ energetyka opieka zdrowotna produkty luksusowe CZ produkty konsumpcyjne CZ telekomunikacja telekomunikacjafinanse DE finanse finanse WMP usługi publiczne usługi publiczne AT AT

FR CH FR CH SI usługi publiczne SI usługi publiczne A IT B IT

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013) potencjału KZ w miastach europejskich. Zaznaczyć należy, że w przypadku ośrodków o najniższym i najwyższym potencjale (po ok. 10% miast o największym i najmniejszym potencjale MWP) oraz w przypadku miast o średnich wartościach MWP nie odnotowano większych zmian koncentracji funkcji KZ. Jednakże pomimo postępujących procesów decentralizacji potencjału KZ to wła- śnie na terenie niebieskiego banana zlokalizowane są środki ciężkości, zarówno dla liczby SZ, jak i dla wartości MWP w badanych latach (ryc. 3). Umiejscowione są w jednych z najbardziej uprzemysłowionych i najstarszych regionów przemysłowych Euro- py: Saary, Lotaryngii i Alzacji. W badanym okresie większe zróżnicowanie w rozmieszeniu potencjału KZ w Euro- pie wykazywały siedziby zarządów niż rozmieszczenie wartości MWP (tab. 2). Większe zróżnicowanie zaobserwowano w przypadku długości geograficznej niż w przypadku Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

135 szerokości. Jednakże to właśnie wartości MWP względem długości geograficznej (przy spadku zróżnicowania w przypadku szerokości geograficznej) wykazały znaczniejszy wzrost zróżnicowaniayellow banana niż SZ. Świadczy to o powolnym rozlewaniu się potencjału KZ w Europie, głównie w kierunku wschodnim. Owe zmiany mogą nawiązywać do teorii żół- tego banana ( ) zakładającej, że rozwój społeczno-gospodarczy w Europie Tab.będzie 2. przybierał kierunek Paryż–Warszawa i sięgał dalej na wschód (Hospers, 2003).

Współczynnik zmienności w oparciu o wartości liczby siedzib zarządów (SZ) oraz międzynarodowego wskaźnika potencjału (MWP) w latach 2006 i 2012

2006 2012 2006-2012 (2006 = 100%) φ λ φ λ Δφ Δλ SZ 2,50 2,52 2,22 3,24 –11,12 28,66 MWP 0,97 1,55 0,91 2,29 –5,87 47,86 φ – szerokość geograficzna, λ – długość geograficzna, Δ – różnica w latach 2006–2012

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013)

Analizując zmiany, jakie zaszły w rozmieszczeniu centroidów w latach 2006 i 2012, można zauważyć, że w obu przypadkach przesunięcie położenia punktów odby- ło się w kierunku południowo-wschodnim. W przypadku SZ było ono niewielkie – ok. 0,5 stopnia, natomiast w przypadku wartości MWP wyniosło ok. 1 stopnia szerokości i 2 stopni długości geograficznej. Różnica ta dowodzi, że pomimo małej zmiany lokalizacji SZ nastąpiła znacząca zmiana w potencjale KZ tych siedzib. Jeśli wziąć pod uwagę centroidy sektorowe, największe przesunięcie na południo- wy wschód odnotowały firmy z sektora usług publicznych. Również centroidy wykre- ślone na podstawie liczby SZ firm z sektorów produktów luksusowych i konsumpcyjnych w badanym okresie przesunięte zostały w kierunku wschodnim. Przemieszczenie tych sektorów wiązało się z rozwojem konsumpcji i sektora usług w krajach rozwija- jących się na wschodzie oraz południu Europy. Zauważono ponadto, iż siedziby sektora energetycznego w badanym okresie wykazały według ich liczby duże przesunięcie w kierunku południowym. W kierunku zachodnim przesunięte zostały środki ciężkości dla liczby SZ sektorów: przemysł, energetyka i finanse. Zmiana profilu przedsiębiorstw przemysłowych na bardziej zaawansowane technologicznie spowodowała reorientację czynników lokalizacji. Współczesny przemysł wymaga zaawansowanej technologicznie infrastruktury i zaplecza naukowego. Ważnym elementem jest także pozyskanie kapitału inwestycyjnego, który w przypadku nowych rozwiązań obarczony jest dużym ryzykiem. Podobnie przemysł energetyczny odchodzi od „brudnych” technologii i staje się coraz bardziej zaawansowany technologicznie. Ważnym czynnikiem kształtującym rozwój przemysłu energetycznego jest polityka poszczególnych krajów Unii Europej- skiej (Gullberg, 2013). Jednakże nadal sektory surowców oraz energetyki pozostają do- meną Europy Wschodniej. Sektorem, którego środek grawitacji według liczby SZ jako jedyny odnotował prze- sunięcie w kierunku północno-zachodnim, była opieka zdrowotna. Sektor ten jest obecnie – obok branży IT – najbardziej innowacyjnym działem gospodarki. Zarówno postęp naukowy, jak i procesy demograficzne (m.in. starzenie się społeczeństwa) wpływają na gwałtowny rozwój IT (Dorocki, 2014). Również i w tym przypadku współcześnie o lokalizacji centrów decyzyjnych w głównej mierze przesądza poziom zaawansowania

136 Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak life sciences human regionuresources w in sferze science nauki and technologyi badań (Dorocki, Boguś, 2014). Dlatego siedziby firm sektora wykazują dużą koncentrację w regionach o dużym potencjale HRST ( ) i bliskości instytucji B + R oraz o dużym potencjale inwestycyjnym. Prowadzi to do powstawania klastrów biotechnologicznych (Dorocki, Jastrzębski, 2012), z których jeden z największych na świecie obejmuje prawie całą Eu- ropę Zachodnią (Site Selection for Life Sciences Companies in Europe, 2016). Centroidy pozostałych innowacyjnych sektorów (telekomunikacja i IT) wykazały nejdużą pozycji stabilność. geograficznej. Środek grawitacji dla liczby SZ sektora IT przesunął się nieznacznie na północny wschód, natomiast centroid telekomunikacji pozostał prawie na niezmienio-

Środek ciężkości dla wartości MWP wyraźnie przesunął się w kierunku południowo- -wschodnim. Podobnie jak w przypadku grawitacji SZ, największego przeskoku w kierunku wschodnim dokonał sektor usług publicznych. Następną branżą, której centroid przesunął się wyraźnie na wschód, jest energetyka. Sektor ten w obydwu latach zlo- kalizowany był na wschodzie Europy i pomimo spadku liczby SZ powstały w tej części kontynentu silne podmioty międzynarodowe (np. PKN Orlen, OMV Petrom). Natomiast największe przesunięcia na zachód w odniesieniu do potencjału MWP odnotował prze- mysł. Wynikało to głównie z restrukturyzacji przemysłu na wschodzie Europy oraz rozwoju nowych technologii, wymagających zarówno zaplecza kapitałowego, jak i odpowiedniej infrastruktury. Obserwując sektor IT, zauważono jego przesunięcie na północ- Ryc.ny wschód. 4. Przemysł high-tech w Europie przeżywa spadek we wszystkich kluczowych

Liczba SZ w miastach Europy w latach 2006 i 2012 70 r = 0,9750; p = 0.0000; Londyn A C

65 B D

B’ Paryż 60

20 Moskwa Sztokholm Ateny Helsinki Madryt Milan Wiedeń Bruksela Dublin 10 Monachium Amsterdam SZ 2012 15 Zurych Oslo

Luksemburg Kopenhaga Bazylea Ateny Mediolan Genewa Wiedeń Frankfurtnad Menem Helsinki StuttgartDüsseldorf Turyn 10 5 Rzym WarszawaSt. Gallen Bern Edynburg Lizabon Rotterdam Porto Barcelona Essen 5 Haga Berlin

0 0510 15

0 0510 15 20 65 70 75 80 85 90 SZ 2006

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013) Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

137 segmentach. Firmy europejskie stanowią mniej niż 10% w globalnej sprzedaży na świe- cie w sektorze technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT). Przedsiębiorstwa z USA i Azji zdominowały rynek światowy i dążą do drenażu Europy. Przykładem może być przejęcie UK’s Autonomy przez Hewlett-Packard czy Nokii przez Microsoft. Dodat- kowymi czynnikami wpływającymi na zastój w europejskim sektorze IT jest brak kapi- tału inwestycyjnego oraz niedobór wykształconych kadr. W pozostałych przypadkach przesunięcie było niewielkie i odbywało się w obrę- bie niebieskiego banana. Należy zatem wnioskować, że o przemieszczeniu centroidów grawitacji w przypadku rozmieszczenia SZ jak i potencjału MWP zadecydowały gównie 3 sektory: usługi publiczne, energetyka i przemysł. Usługi publiczne najsilniej związane są z konsumentami i przesunięcie grawitacji na wschód wynikało z rozwoju społecz- no-gospodarczego oraz dużej chłonności konsumpcyjnej rynku Europy Wschodniej. Natomiast w przypadku przemysłu o zmianie położenia punktu grawitacji w kierunku zachodnim zadecydował wzrost znaczenia przemysłu wysokich technologii, które są domeną gospodarki Europy Zachodniej. Jest to głównie przemysł motoryzacyjny, kosmiczny, chemiczny i obronny. Innym czynnikiem wpływającym zarówno na bran- żę przemysłową, jak i energetyczną jest protekcyjna polityka krajów. Doświadczenia światowego kryzysu finansowego oraz niestabilna sytuacja na europejskim rynku energetycznym wpływają na prowadzenie polityki mającej na celu ograniczenie inwestycji zagranicznych oraz ochronę własnego rynku. Analizując zmiany w potencjale zarządczo-kontrolnym poszczególnych miast, moż- na zauważyć, że również w tym ujęciu nastąpiły w badanym okresie wyraźnie zmiany hierarchii miast w Europie. Spośród wszystkich ośrodków miejskich największy udział SZ skupiły Londyn i Paryż, zaliczone do typu A (światowe centra kontrolno-zarządcze). Aglomeracje te w 2006 roku posiadały prawie 30% wszystkich SZ w Europie, a w 2012 roku – 25%. Odnotowany spadek wynikał głównie z redukcji udziału SZ w Londynie. Największy wzrost liczby SZ w badanym okresie wystąpił natomiast w Moskwie i Du- blinie, które dołączyły do grupy miast posiadających powyżej 15 SZ (typ B). Do tej grupy w 2012 roku należały m.in. Sztokholm, Madryt i Zurich (ryc. 4). W grupie tej w 2006 roku znalazły się Mediolan i Helsinki, jednakże zanotowały one spadek liczby SZ. Następną grupę według liczby SZ tworzyło 8 miast, których średnia liczba SZ wy- nosiła ok. 10 i różnice w ich liczbie w badanych latach były niewielkie. Do tego typu ośrodków (typ C) należały: Bruksela, Ateny, Amsterdam, Wiedeń, Monachium, Oslo, Ba- zylea i Kopenhaga. Spośród wymienionych miast największy wzrost charakteryzował Wiedeń. W grupie C znalazły się kraje o najniższej liczbie SZ (poniżej 6 SZ). Miastami na styku tych dwóch grup były: Luksemburg, Frankfurt nad Menem i Genewa. Łącznie był to zespół przeszło 100 miast, z których największy wzrost liczby SZ odnotowała War- szawa, jednocześnie będąca zdecydowanie dominującym ośrodkiem w Polsce w skali światowej i krajowej (Śleszyński, 2015), a największy spadek miał niemiecki Berlin. Zatem w odniesieniu do liczby SZ można zauważyć spadek ich liczby w takich wielkich aglomeracjach, jak: Londyn, Mediolan, Helsinki, Amsterdam, Kopenhaga, Rzym, Bern, Essen, Haga czy Berlin. Pojawili się natomiast nowi liderzy, np. Moskwa, Dublin, Zurich czy Warszawa. W przypadku wartości wskaźnika MWP większe zróżnicowanie stwierdzono w potencjale kontrolno-zarządczym w Europie. Również w tym ujęciu najwyższe wartości odnotowały Londyn i Paryż, z tą różnicą, że to stolica Francji w 2012 roku wyprzedziła Londyn (ryc. 5). Wynikało to zarówno z centralizacyjnego charakteru Paryża (Paryż

Ryc.138 5. Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak

Wartości MWP w miastach Europy w latach 2006 i 2012 4,5 Paryż r = 0,8429; p = 0.0000; Londyn

4,0

Wolfsburg Newbury 3,5 2,5 Zurcy h Modena Leuven Walldorf 1,4 Willemstad Moskwa Bergamo

2012 Sabadell Essen 2,0 Berlin Stavanger 1,2 Lizbona Bilbao Ludwigshafen Eindhoven Saint Peter Port MWP Monachium Bolonia Turyn Goteborg Genewa Rzym Sztokholm 1,0 Leuven Madryt Reggio Emilia Oslo Leverkusen St. Gallen 1,5 Bonn Budapeszt La Coruna Perth Triest Lausanne Haga Valencia Bristol Den Bosch Verona Leiden Lucerna Utrecht StavangerEssen Dublin Bazylea 0,8 Sondrio Reading Kopenhaga Aabenraa Wiedeń Luksemburg Frankfurt n/M. Silkeborg Praga Glasgow Eindhoven Stuttgart Clermont-Ferrand Linz Warszawa Barcelona SienaPorto Bruksela Edynburg Bradford Ateny 1,0 Mediolan 0,6 Lubin Bern Sandviken Heidelberg Genoa Kolonia Cherepovets Lipsk Hanower Düsseldorf Amsterdam Plock Norymberga Almetyevsk Tralee Hamburg Karlsruhe Florencja Rotterdam Salzgitter Mannheim Leicester 0,4 Northampton Crawley Redditch AberdeenWarrington Darmstadt 0,5 Coventry Brescia 0,2 0,00,2 0,40,6 0,8 1,0

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 4,5 5,05,5 MWP 2006

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013) i „pustynia francuska”), jak i polityki Wielkiej Brytanii dążącej do większej izolacji w stosunku do kontynentu. W grupie miast posiadających wysokie wartości wskaźnika MWP znalazły się za- równo duże ośrodki z kilkudziesięcioma SZ, np. Amsterdam, Zurych, Sztokholm czy Madryt, jak i miasta, o których potencjale decydowała jedna wielka korporacja, np. Newbury (Vodafone), Wolfsburg (Volkswagen Group). Oprócz tych monolideralnych miast, wysokich wartości MWP i bluedużego banana wzrostu doszukano się także w Zurichu, Wall- dorfie (SAP SE) i Moskwie. W czołówce znalazły się zatem zarówno ośrodki zaliczane do europejskiego rdzenia miast ( ), jak i peryferii. W większości przypadków w okresie 2006–2012 nastąpił spadek wartości MWP, zwłaszcza w miastach o najniższym potencjale (<1 MWP). W przeważającej większości spadek dotyczył miast Europy Zachodniej (Niemcy, kraje Beneluksu, Wielka Brytania). Wzrost potencjału odnotowały natomiast takie miasta, jak: Leuven (Anheuser-Busch InBev SA/NV), Eindhoven (Philips, DAF Trucks and Brabantia) czy Stavanger (Sta- toil). W przypadku tych ośrodków głównym czynnikiem wzrostu był rozwój zlokalizowanych tam firm. Jednakże należy zaznaczyć, że opróczspin-off działalności produkcyjnej w ośrodkach tych rozwinęły się klastry związane z dominującą gospodarką. I tak w Leuven obok przemysłu spożywczego działają spółki z branży biotechno- logicznej. W Eindhoven, gdzie Philips przyciąga inne firmy z branży high-tech oraz inicjuje rozwój nowych przedsiębiorstw poprzez inwestycje w badania (jedna trzecia wydatków krajowych na B + R), tworzone są start-upy (High Tech Campus Eindho- ven). Wśród miast wykazujących wzrost wartości MWP znalazły się głównie miasta Europy Południowej (Hiszpania, Włochy), Szkocji oraz Europy Wschodniej (Praga, Lubin, Płock) (ryc. 5 i tab. 3). Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

Tab. 3. 139

Wartość wskaźnika MWP w latach 2006–2012 MWP OM Różnica 2012–2006 2006 2012 Paryż 4,46 4,3 –0,16 Londyn 5,57 4,16 –1,41 Wolfsburg 1,51 3,62 2,11 Newbury 2,39 3,56 1,17 Zurych 1,82 2,21 0,39 Moskwa 0,96 2,12 1,16 Walldorf 0,94 2,1 1,16 Ludwigshafen 1,31 1,71 0,4 Rzym Monachium 1,48 1,7 0,22 1,22 1,6 0,38 Goteborg 1,3 1,6 0,3 Sztokholm Madryt 1,33 1,52 0,19 1,55 1,52 –0,03 Leverkusen 1,4 1,51 0,11 Leuven 0,66 1,49 0,83 Bonn 2,2 1,4 –0,81 Haga 1,46 1,37 –0,09 Dublin 1,54 1,35 –0,19 Lozanna 1,28 1,34 0,05 Bazylea 1,79 1,33 –0,46 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Forbes Global 2000 (Forbes, 2013)

Podsumowanie Współcześnie zauważalny jest wzrost znaczenia funkcji kontrolno-zarządczych w ekonomii miast i pozycji międzynarodowej poszczególnych krajów. Pomimo procesów globalizacji i delokalizacji produkcji instytucje kierownicze oraz podmioty strategiczne (np. ośrodki badawcze) wykazują dużą inercję przestrzenną. Zmiany lokalizacji mię- dzynarodowych siedzib zarządów są zatem jednym ze wskaźników dzisiejszych pro- cesów gospodarczych. Ich historyczna struktura ulega transformacji w odpowiedzi na zachodzące zmiany społeczno-gospodarcze, dostosowując się do nowych uwarunko. blue- bananawań. Przykładem. tych zmian w Europie może być osłabienie znaczenia historycznego, nawiązującego jeszcze do średniowiecznych szlaków handlowych, obszaru tzw

Współcześnie, głównie w wyniku rozwoju obszarów Europy Środkowo- -Wschodniej oraz postępującej integracji europejskiej (wzrastającej w kierunku wschodnim i południowym), następuje delokalizacja siedzib wielu firm z zachodu na wschód oraz wzrasta znaczenie lokalnych przedsiębiorstw w krajach rozwijających się. Zmiana potencjału kontrolno-zarządczego i liczby siedzib zarządów jest bardzo zróżni- cowana i zależy od sektora działalności gospodarczej. Największe zmiany w lokalizacji w badanym okresie odnotowano w przypadku usług publicznych oraz produktów luksusowych i konsumpcyjnych. Wydaje się, że zmiana w przypadku tych sektorów była wywołana czynnikami lokalizacji względem wzrostu popytu na produkty zagraniczne

140 Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak oraz specyficznych postaw konsumenckich w regionach południowych i wschodnich Europy (Huddleston, Good, Stoel, 2001). Przykładem zmiany lokalizacji siedzib zarządów względem bazy surowcowej jest sektor energetyczny, którego centroid przesunął się na wschód (głównie dzięki wkroczeniu na rynek globalny firm z krajów Europy Wschodniej – Rosji i Ukrainy), jednakże potencjał finansowy został w tym samym czasie przesunięty na zachód, co wiązało się z rozwojem nowych źródeł energii oraz lokalizacją kapitału. Spośród innych sektorów jedynie przemysł i opieka zdrowotna odnotowały w latach 2006–2012 relokację centrów siedzib zarządów i funkcji kontrolno-zarządczej wyraźnie na zachód. Wynikało to z silnych powiązań przemysłu i sektora ochrony zdrowia z zapleczem naukowo-badawczym oraz dostępności kapitału inwestycyjnego. W miastach, w których zlokalizowane są siedziby największych korporacji, po- wstają klastry produkcyjne przyciągające inne firmy oraz kreujące nowe podmioty. Ważnym czynnikiem stymulującym rozwój w tych branżach są również ośrodki naukowe i badawcze. Dlatego firmy z sektora high-tech, pomimo postępującej penetracji takarynków pozorna peryferyjnych, zmiana. nie wykazują delokalizacji swoich siedzib. Jedynie w przypadku prób zdominowania rynku poprzez przejęcie lokalnych firm i marek może zaistnieć

Przedstawione powyżej procesy wpłynęły na zmianę hierarchii krajów i miast w Europie pod względem potencjału kontrolno-zarządczego. Ogólnie można przyjąć, że nastąpił wzrost znaczenia miast w krajach rozwijających się (Rosja, Polska). Szczegól- nie widoczne jest to pod względem liczby siedzib zarządów. Jednakże przemieszczenie kapitału nie jest aż tak wyraźne i w dalszym ciągu takie kraje jak Niemcy czy Wielka Brytania pozostają niezaprzeczalnymi kontynentalnymi liderami. Owa dysproporcja szczególnie widoczna jest w przypadku takich ośrodków, jak Paryż i Londyn. Spośród wszystkich krajów Europy Zachodniej największy kryzys pod względem funkcji kontrolno-zarządczych odnotowała Wielka Brytania i Londyn. Wydaje się, że współczesne decyzje polityczne mogą wpłynąć na dalszy proces osłabienia znaczenia tego kraju w stosunku do kontynentu. W pracy pominięto w dużym stopniu uwarunkowania polityczne oraz wpływ kryzysu na zmiany lokalizacji światowych centrów zarządczo-decyzyjnych, co według au- Literaturatorów wymaga odrębnego szczegółowego opracowania. References

Cities, 16

Beaverstock, J.V., Smith R.G., Taylor P.J. (1999).. Urban Studies A roster36 of world cities. (6), 445– 458. DOI:10.1016/S0264-2751(99)00042-6 Begg, I. (1999). Cities and competitiveness , (5–6), 795–810. Brunet, R. (1989). Les Villes européennes, Rapport pour la DATAR, Délégation a l’Aménage- ment du Territoire et a l’Action Régionale, under the supervision of Roger Brunet, with the collaboration of Jean-Claude Boyer et al., Groupement d’Intéret Public RECLUS. Paris: La Documentation Française. Geoforum, 12 Csomós, G. (2013). The Command and Control Centers of the United States (2006/2012): An Analysis of Industry Sectors Influencing the Position of Cities. (50), 241–251. DOI: 10.1016/j.geoforum.2013.09.015 Environment Csomós,and G., Planning Tóth, G. A (2016).48 Featured Graphic. Modelling the shifting command and control function of cities through a gravity model based bidimensional regression analysis. , (4), 613–615. DOI: 10.1177/0308518X15621632 Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

141 Urban world: Cities and the rise of the consuming class. Dobbs, R., Remes, J., Manyika, J., Roxburgh, Ch., Smit, S., Schaer, F. (2012) (2017, 19 grudnia). Pozyskano z http://www.mckinsey.com/~/media/McKinsey/ Global%20Themes/Urbanization/Urban%20world%20 Cities%20and%20the%20rise%20of%20the%20consuming%20class/MGI_Urban_world_ PraceRise_of_the_consuming_class_Full_report.ashx Geograficzne 114 Domański, B. (2004). Local and regional embeddedness of foreign industrial investors in Poland. Prace Komisji Geografii, Przemysłu, 37–54. Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 17 Dorocki, S. (2011). Wpływ kryzysu gospodarczego na przemiany struktur regionalnych Francji. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego,, 67–86. 25 Dorocki, S. (2014). Contemporary Trends in the Development of the Pharmaceutical Industry in the World. Procedia –, Social108–131. and Behavioral Sciences 120 Dorocki, S., Boguś, M. (2014). Regional Variety of Biotechnology Development in Asia. Prace Komisji Geografii Przemysłu, Polskiego, 197–212. Towarzystwa DOI: 10.1016/j.sbspro.2014.02.097 Geograficznego, 20 Dorocki, S., Jastrzębski, J. (2012). Regionalne zróżnicowanie rozwoju biotechnologii w Europie. Prace Komisji, 67–94. Geografii Dorocki,Przemysłu S., Struś, Polskiego P. (2017). Towarzystwa Przestrzenne Geograficznego zróżnicowanie31 dynamiki rozwoju lokalnegow Mało- polsce na podstawie wybranych cech społeczno-gospodarczych.Development and Change, 17 , (2), 7–25. DOI: 10.24917/20801653.312.1 Friedmann, J. (1986). The world city hypothesis. (1), 69–83. DOI: 10.1111/j.1467-7660.1986.tb00231.xThe Regional Dimension of Transformation in Central-Europe Forbes (2013, 15 listopada). Pozyskano z www.forbes.com Energy Gorzelak,Policy, G. 57(1996). . London. Gullberg, A.T. (2013). The political feasibility of Norway as the ‘green battery’ of Europe. Intereconomics,, 615–623. 38 DOI: 10.1016/j.enpol.2013.02.037 Hospers, G.J. (2003). Beyond the Blue Banana? Structural change in Europe’s geo-economy. , 76–85. DOI: 10.1007/BF03031774International Journal of Retail & Distribution Management Huddleston,29 P., Good, L., Stoel, L. (2001). Consumer ethnocentrism, product necessity and Polish consumers’ perceptions of quality. , , 236–246.Przegląd DOI: 10.1108/09590550110390896 Geograficzny 78 Jażdżewska, I. (2006). Zmiany położenia środka ciężkości miast i ludności miejskiejStudia Komitetu w Polsce Przestrzennegow XX wieku. Zagospodarowania ,Kraju (4), Polskiej 561–574. Akademii Nauk, 125 Kilar, W. (2009). Korporacje informatyczne jako element struktury metropolii.Acta Geographica Slovenica, 53 , 136–153. Kincses, Á., Nagy, Z., Tóth, G. (2013). The Spatial Structures of Europe. sion(1), and 43–70. growth. DOI: Raumforschung 10.3986/AGS53103 und Raumordnung, 1 Kramar, H. (2006). Economic convergence on different spatial levels: the conflict between cohe- strzennych. Przegląd Geograficzny 53 , 18–27. Kudłacz, T. (1981). Zastosowanie metody grawitacji i grafów do hierarchizacji jednostek prze- , (1), 519–534. Regional and Sectoral Economic Metaxas,Studies, T., Tsavdaridou, 13 M. (2013). From ‘blue banana’ to ‘red octopus’ and the development of Eastern and southern european cities: Warsaw and Lisbon. (1), 15–31. Global Urban Analysis: a Survey of Cities in Ni, P.,Globalization. Taylor, P.J., Derudder, B. (2011). The global city process score. W: P.J. Taylor, P. Ni, B. Derudder, M. Hoyler, J. Huang, F. Witlox (red.). Competitive European cities: where do the coreLondon: cities Earthscan. stand? Parkinson, M., Hutchins, M., Simmie, J., Clark, G., Verdonk, H. (2004). London:Studia ODPM. Miejskie, 18 Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2015). Ranga miasta w świetle syntetycznego wskaźnika stabilności gospodarczej. OPTIMUM. Studia, 119–130.Ekonomiczne, 79 Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2016). Kryzys gospodarczy a funkcje kontrolno- -zarządcze miast w dobie globalizacji. Chinese Geographical Science, 27 (1), 100–117. Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2017). Permanence of the economic potential of cities based on sector development. (1), 123–136. DOI: 10.1007/s11769-017-0850-5

142 Sławomir Dorocki, Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak control centres in time of economic crisis. Acta Geographica Slovenica 58 Raźniak, P., Dorocki, S., Winiarczyk-Raźniak, A. (2018). Eastern European cities as command and , (2), 101–110. DOI: 10.3986/AGS.3124 Raźniak,sektora. P., Dorocki, Ekonomista, S., Winiarczyk-Raźniak, 1 A., Płaziak, M., Szymańska, A.I. (2017). Zmiany pozycji ekonomicznej miast Europy Środkowo-Wschodniej w przypadkuAmerican Studies, kryzysu 41 dominującego , 67–83. Sassen, S. (2000). The Global City: Strategic Site/New Frontier. (2/3), 79–95. Site Selection for Life Sciences Companies in Europe 2016 (2017, 19 grudnia). Pozyskano z https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/ch/pdf/site-selection-for-life-sciences- -companies-europe-en.pdf European Urban and Regional Studies, 2 Storper, M. (1995). The resurgence of regional economies, ten years later: the. Praceregion Geograficzne as a nexus of untraded213. interdependencies. , 191–221. Śleszyński, P. (2007). Gospodarcze funkcje kontrolne w przestrzeni Polski , Ekspertyzy do Koncepcji Śleszyński,Przestrzennego P. (2008). Ocena Zagospodarowania powiązań gospodarczych Kraju 2008–2033 i kapitałowych między miastami. W: K. Sa- ganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber (red.). . Tom I.Geographia Warszawa: Polonica, Ministerstwo 88 Rozwoju Regionalnego, 335–391. Śleszyński, P. (2015). Economic control functions in Poland in 2013. (4), 701–708. Regional Statistics 6 Tóth, G, Csomós, G. (2016). Mapping the position of cities in corporate research and development through a gravity model-based bidimensional regression analysis.Regional Statistics, 6 , (1), 217–220. DOI: 10.15196/RS06111 Tóth, G., Nagy, Z. (2017). The world’s economic centre of gravity. (2), 177– 180. DOI: 10.15196/RS06210Urban networks in Europe Wegener, M., Kunzmann, K.R (1996). New Spatial Patterns of European Urbanisation. W: D. Pu- main, T. Saint-Julian (red.). . Prace Komisji. Paris: John Geografii Libbey, Przemysłu 7–18. Polskiego Zioło,Towarzystwa Z. (2006). ZróżnicowanieGeograficznego, światowej 8 przestrzeni przemysłowej w świetle koncentracji siedzib zarządów wiodących korporacji Piotr Raźniak, , 9–26. dr, adiunkt, Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie. Do jego zainteresowań badawczych należą problemy gospodarcze miast, hierarchie miast światowych, problemy funkcjonowania obszarówPiotr Raźniak, metropolitalnych oraz funkcje kontrolno-zarządcze miast kreowane przez korporacje. Ph.D., assistant professor at the Institute of Geography of the Pedagogical University of Cra- cow, Poland. Corporations, hierarchies of world cities, problems of functioning of metropolitan areas, spatial structure of corporations and command and control functions of cities created by large corporations are includedAdres/address: in his research interests. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej

ul. Podchorążych 2, 30–084 Kraków, Polska Sławomire-mail: Dorocki,[email protected] dr, absolwent studiów z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej Uniwersytetu Pe- dagogicznego w Krakowie, doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie historia (Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński). Adiunkt w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze skupiają się wokół problematyki regionów i procesów regionalizacji społeczno- -gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania przestrzeni europejskiej oraz procesów integracji europejskiej i uwarunkowań historycznych oraz zastosowaniem metod komputerowych i statystycz- nychSławomir w badaniach Dorocki, nad zróżnicowaniem przestrzeni. Ph.D., Department of Entrepreneurship and Spatial Management, Institute of Geography, the Pedagogical University of Cracow. Sławomir Dorocki has graduated from the Pedagogical University of Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich…

143

Cracow, MA degree in Geography, PhD in History (Institute of European Studies of the Jagiellonian Univer- sity). Associate professor at the Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography. His research interests are connected to regional problems and processes of socio-economic regionalisation, with particular emphasis on the diversity of Europe, processes of European integration, historical conditions, and application ofAdres/address: computer and statistical methods in the study of diversity of space. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej

Instytut Geografii Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej ul. Podchorążych 2, 30–084 Kraków, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.9

DariuszPolitechnika Klimek Łódzka, Polska Lodz University of Technology, Poland

Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

Structural Changes in the Polish Arms Industry

Streszczenie:

Przedmiotem artykułu są zmiany strukturalne w przemyśle zbrojeniowym w Polsce po 1990 roku na tle przeobrażeń, jakie zachodziły w tym przemyśle na świecie, w tym w szczególności związane z konsolidacją przedsiębiorstw. Celem artykułu jest znalezienie odpowiedzi na dwa pytania dotyczące obecnej struktury polskiego przemysłu zbrojeniowego. Pierwsze pytanie to – w jakim stopniu ta struktura jest podobna do modelu koncentracji przemysłu zbrojeniowego w USA i Europie Zachodniej. Drugie – czy struktura polskiego przemysłu zbrojeniowego jest odpowiednia do odbudowy pozycji tego przemysłu na światowym rynku zbrojeniowym w warunkach stopniowego ograniczania barier protekcjonistycznych w Europie. Aby zrealizować cel artykułu, zastosowano różne metody badawcze. Podstawowa to analiza polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu oraz niepublikowanych materiałów z byłego Ministerstwa Gospodarki. Druga to metoda jakościowa z wykorzystaniem techniki wywiadu swobodnego. Autor przeprowadził wywiady z prawie 20 szefami polskich firm zbrojeniowych w trakcie kilku targów specjalistycznych sprzętu i uzbrojenia wojskowego w 2016 i 2017 roku. Podstawowe wnioski z badań nie są optymistyczne. O ile struktura polskiego przemysłu zbrojeniowego jest w niewielkim zakresie zbliżona do rozwiązań, jakie przyjęto w USA i Europie Zachodniej, raczej bliższa jest modelowi koncentracji w narodowe struktury (holdingi i koncerny) charakterystyczne dla państw Europy Środkowo-Wschodniej, o tyle sam proces koncentracji następował zbyt powoli i w sposób nieco przypadkowy. Głównym problemem jest jednak to, że tak ukształtowana struktura nie zapewnia poprawy konkurencyjności polskiego przemysłu zbrojeniowego wobec szybko nadcho- dzącychAbstract: zmian w europejskim przemyśle zbrojeniowym. The subject of this article are the structural changes in the armaments industry in Poland after 1990 regarding the background of worldwide transformations that took place at that time, in particular related to the consolidation of enterprises. The aim of the article is to provide answers to the following questions about the current structure of Polish armaments industry. First – to what extent is the structure similar to the concentrated model of the USA and Western Europe arms industry? Second – is the structure of Polish arms industry suitable for rebuilding its position on the global armaments market in the conditions of gradual reduction of protectionist barriers in Europe? Various research methods have been used to achieve the goal of the article. The basic one becomes the analysis of Polish and foreign literature of the subject and unpublished materials from the former Ministry of Economy. The second method – qualitative – uses the technique of free interview. The author interviewed nearly 20 chief-executive officers of Polish armament companies during several specialist military equipment and armament fairs in 2016 and 2017. The basic conclusions of the research are not optimistic. While the structure of Polish arms industry is not very close to the solutions applied in the US and Western Europe, it is more related to the concentrated models in national structures (holdings Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

145 and concerns) characteristic for Central and Eastern European countries, the process of concentration was executed too slowly and in a random way. Nevertheless, the main problem is that existing structure does not improveSłowa kluczowe: the competitiveness of the Polish arms industry in the face of dynamic changes in the European one.

Keywords: koncentracja przedsiębiorstw; przemysł zbrojeniowy; struktura przemysłu; zmiany strukturalne Otrzymano:arms industry; concentration of enterprises; industry structure; structural changes Received: 18 grudnia 2017 Zaakceptowano: 18 December 2017 Accepted: 5 lipca 2018 Sugerowana5 July cytacja 2018 / Suggested citation: Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 Klimek, D. (2018). Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym. , (3), 144–156. https://doi.org/10.24917/20801653.323.9

Wstęp Przemysł zbrojeniowy trudno zaklasyfikować jako osobny dział przemysłu. Każda branża przemysłu maszynowego, precyzyjnego, stoczniowego, lotniczego, elektronicznego i wielu innych produkuje coś na potrzeby wojska. W opracowaniach GUS nie ma pojęcia ani wykazu wyrobów przemysłu zbrojeniowego, mieszczą się one najczęściej w wyrobach różnych przemysłów. Brak wyodrębnienia tego przemysłu nie oznacza jego niewielkiego znaczenia w gospodarce światowej. Świadczą o tym dane dotyczą- ce wydatków wojskowych i wydatków na sprzęt i uzbrojenie kupowane w przemyśle zbrojeniowym. Według Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI, 2017) światowe wydatki wojskowe w 2016 roku zostały oszacowane na 1,7 bln dol., co odpowiada 2,2% globalnego produktu krajowego brutto lub alternatywnie 227 dol. na każdego obywatela naszego globu. Razem globalne wydatki w 2016 roku były w przy- bliżeniu stałe w porównaniu do 2015 roku, będąc tylko o 0,4% wyższe w ujęciu real- nym. Wydatki wojskowe w Ameryce Północnej odnotowały pierwszy roczny wzrost od 2010 roku, podczas gdy w Europie Zachodniej były wyższe o 2,6% w 2015 roku. Z wy- datków tych finansowane były zakupy sprzętu i uzbrojenia. W 2016 roku wyniosły one 375 mld dol., we wcześniejszych latach 2002–2015 wahały się od 201 do 420 mld dol. w roku (SIPRI, 2017). Silnym impulsem do rozwoju nowoczesnego przemysłu zbrojeniowego był okres pierwszej i drugiej wojny światowej. Wydawać by się mogło, że po drugiej wojnie świa- towej rozwinięty nad miarę potrzeb okresu pokoju przemysł ten powinien ulegać istotnej redukcji. Jednak jak pokazują dane SIPRI (2017), produkcja i sprzedaż przemysłu zbrojeniowego wzrastały dość szybko także wtedy. Przyczyną tego były pojawiające się co kilka lat w różnych częściach świata konflikty zbrojnie, a przede wszystkim roz- poczęcie tzw. światowego wyścigu zbrojeń między dwoma ówczesnymi mocarstwa- mi zbrojeniowymi: Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim wraz z grupami państw znajdujących się w blokach polityczno-wojskowych obu liderów zbrojeń. Za- znaczyć też należy, że przemysł ten rozwijał się także dość szybko w krajach wysoko rozwiniętych i rozwijających się, teoretycznie nienależących do obu ugrupowań, czyli we Francji, w Chinach, RPA i Izraelu. W końcu ubiegłego wieku do grupy państw z roz- winiętym przemysłem zbrojeniowym zaczęły dołączać kraje do tej pory występujące w roli importera, np. Indie.

146 Dariusz Klimek

– Rozwojowi przemysłu zbrojeniowego po II wojnie światowej towarzyszyły zmiany strukturalne: –modernizacja technologiczna – jeszcze do połowy ubiegłego wieku dominujący udział w wartości produkcji przemysłu zbrojeniowego miał przemysł ciężki (sta- lownie, chemiczny), w miarę upływu czasu w wyrobach tego przemysłu wzrastał – udział elektroniki; w uproszczeniu stalowe pancerze zastąpione zostały wszech- obecną elektroniką, –powiększająca się innowacyjność – przemysł ten obecnie na świecie uznaje się za wiodący w zakresie stosowania innowacji i ogólnie postępu technicznego; przy- kładowo w USA poziom wydatków związanych z innowacjami w pięciu czołowych firmach tej branży w stosunku do wartości sprzedaży przekracza 14%, podczas – gdy w pięciu wiodących firmach amerykańskich branży IT (Microsoft, Google, IBM, Intel, Cisco) to zaledwie nieco ponad 2% (Steinbock, 2014), –specjalizacja – rosnąca konkurencyjność w globalizującej się gospodarce świato- wej wymusiła konieczność specjalizacji nawet w największych firmach zbrojenio- – wych na świecie; jeśli jest podejmowana dywersyfikacja produkcji, to raczej dotyczy ona wytwarzania wyrobów niezwiązanych z wojskiem, –konsolidacja przedsiębiorstw – jest realizowana nie tylko w celu eliminacji konkurencji i zdobycia rynków, ale koncentracji środków na badania i rozwój, które stanowią nieporównywalnie duży koszt w tym przemyśle w stosunku do innych przemysłów. Ostatnie wymienione zmiany są przedmiotem dalszych rozważań.

Konsolidacja przedsiębiorstw w przemyśle zbrojeniowym na świecie Konsolidacja przedsiębiorstw w przemyśle zbrojeniowym była jedną z bardziej wi- docznych zmian strukturalnych, zauważalne są też istotne różnice w amerykańskim i zachodnioeuropejskim modelu konsolidacji. Model amerykański konsolidacji przedsiębiorstw tego przemysłu to głównie fuzje przedsiębiorstw – w uproszczeniu polega to na tym, że to, co kilka lat wcześniej wytwa- rzało np. 50 przedsiębiorstw, po połączeniu robi tylko pięć. W Stanach Zjednoczonych proces konsolidacji następował szczególnie silnie w latach pięćdziesiątych i sześćdzie- siątych ubiegłego wieku, kiedy z kilku tysięcy niewielkich firm – wojskowych dostaw- ców sprzętu wojskowego – wyłoniła się w wyniku fuzji i przejęć grupa kilkudziesięciu większych podmiotów. W konsekwencji coraz większe firmy przejmowały coraz więk- sze firmy lub łączyły się z nimi. W 1994 roku znana firma lotnicza Northrop Corpora- tion przejęła wytwórnię lotniczą Grumman Aircraft Engineering Corporation i przyjęła nazwę Northrop Grumman Corporation. W 1997 roku Boeing przejął inną kluczową na rynku firmę lotniczą McDonnell Douglas, zaś w 2015 roku firma Lockheed Martin prze- jęła inną wielką firmę produkującą śmigłowce Sikorsky Aircraft Corporation. Całą ścia- nę w budynku zarządu jednego z głównych zakładów produkcyjnych Lockheed Martin w Fort Worth (w tym miejscu produkowano dla Polski samoloty F16) zajmuje tablica obrazująca konsolidację ok. 200 firm, które w latach 1948–2015 stworzyły największą firmę zbrojeniową na świecie. W następstwie tych procesów ukształtowała się tzw. wielką piątka, czyli pięć kon- cernów zatrudniających od 60 do 150 tys. pracowników każdy. Są to koncerny typowo Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

147 wojskowe, z mniejszościowym udziałem komponentu cywilnego, takie jak: Lockheed Martin (samoloty, międzykontynentalne pociski balistyczne), Raytheon (systemy obrony powietrznej i antybalistycznej, pociski samosterujące, okręty, bomby inteligentne i systemy naprowadzania, pociski rakietowe), General Dynamics (okręty, morskie i lą- dowe systemy walki), Northrop Grumman Corporation (okręty, systemy obrony antybalistycznej, systemy dowodzenia pola walki, systemy radarowe, bezzałogowe aparaty latające), jak i wojskowo-cywilny koncern z produkcją wojskową i – nie mniejszą – cy- wilną Boeing (samoloty). Według SIPRI (2017) wielka amerykańska piątka po procesach koncentracji produkcji lokuje się na pierwszych miejscach na świecie pod wzglę- dem przychodów ze sprzedaży. W Europie Zachodniej procesy konsolidacji następowały znacznie później niż w Stanach Zjednoczonych, bo w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, i nie były one przeważającym sposobem łączenia potencjałów firm w tym przemyśle. Domino- wała raczej koncepcja budowy przemysłu zbrojeniowego w strukturach ponadnarodo- wych i koncentracja sił i środków wokół wspólnych programów badawczo-produkcyjnych. Jako przykłady można tu wskazać firmę BAE System, trzecią pod względem wiel- kości firm zbrojeniowych na świecie, która wprawdzie ma siedzibę na terenie Wielkiej Brytanii, ale powstała dopiero w 1999 roku z połączenia British Aerospace i Marconi Electronic System – części zbrojeniowej firmy General Electric Company. Zaś w 2000 roku w wyniku fuzji trzech narodowych firm: niemieckiej DASA, hiszpańskiej CASA oraz francuskiej Aerospatiale Matra, powstał koncern EADS (European Aeronautic De- fence and Space Company). W 2013 roku EADS połączył się z Airbusem i od 2 stycznia 2014 roku ma nową nazwę Airbus Group. Tę firmę traktuje się już jako firmę transeuro- pejską i zajmuje ona siódmą pozycję na liście światowych firm zbrojeniowych. O procesach koncentracji w polskim przemyśle obronnym szerzej w literaturze (Lewandowski, 2011; Pacek, 2014; Jędrych, Klimek 2016). Analizując, nawet w pobieżny sposób, dane ilustrujące lokalizację przemysłu zbrojeniowego na świecie po tych procesach konsolidacji, można byłoby w uproszczeniu przyjąć, że połowa tego przemysłu to Stany Zjednoczone, zaś druga połowa przypada na kilkanaście innych krajów, z reguły najbardziej rozwiniętych gospodarczo. Jednak sama liczba firm amerykańskich na listach największych firm zbrojeniowych nie pokazuje w pełni różnicy pomiędzy przemysłem amerykańskim a resztą świata. Według danych SIPRI za 2015 rok wśród 100 największych firm zbrojeniowych znajduje się: 39 firm amerykańskich (39%), 11 rosyjskich, dziewięć brytyjskich, siedem południowo- koreańskich, sześć francuskich. Po trzy firmy ma Izrael, Niemcy, Indie, Japonia, po dwie – Włochy, Turcja, Szwajcaria. Pozostałe kraje reprezentuje na tej liście jeden podmiot. Są to: Szwecja, Singapur, Polska, Australia, Belgia, Kanada, Norwegia, Ukraina, Brazy- lia. Jeden podmiot – Airbus Group, ma w klasyfikacjach międzynarodowych przynależ- ność transeuropejską. Jeśli jednak z tej listy weźmiemy pierwszych 20 największych, to wśród nich znajduje się: 11 firm amerykańskich (55%), trzy rosyjskie, dwie brytyjskie, dwie francuskie, jedna włoska, jedna transeuropejska. Różnicę między firmami amerykańskimi a i innymi lepiej pokazuje nie liczba firm, a zestawienie wartości sprze- daży, zysku i liczby zatrudnionych pracowników. W 2015 roku łączna wartość sprze- daży wyrobów militarnych 100 największych na świecie firm zbrojeniowych wyniosła 383 830 mln dol., w tym firm: amerykańskich 209 680 mln dol. (54,6%), brytyjskich 39 440 mln dol. (10,3%), francuskich 34 490 mln dol. (9,0%), rosyjskich 30 130 mln dol. (7,8%) (tab. 1).

148Tab. 1. Dariusz Klimek

Największe firmy zbrojeniowe na świecie w 2015 roku Kraj mld militarnychSprzedaż Sprzedażmld dol. Zyskdol. Liczba % Lp. Nazwa wyrobów ogółem zatrudnionych 4:5 (w tys.) 1 Lockheed Martin Corp. USA 36,4 46,1 79 3,6 126,0 2 Boeing USA 28,0 96,1 29 5,2 161,4

3 RaytheonBAE Systems Wlk. Brytania 25,5 27,4 93 1,5 82,5

4 USA 21,8 23,2 94 2,1 61,0 5 Northrop Grumman Corp. USA 20,1 23,2 86 2,0 65,0w 6 General Dynamics Corp. USA 19,2 31,5 61 3,0 99,9 7 Airbus Group Europa 12,9 71,5 18 3,0 136,6 8 United Technologies Corp. USA 9,5 61,0 16 4,4 197,2 9 Finmeccanica Włochy 9,3 14,4 65 0,6 47,2 Thales 10 L-3 Communications USA 8,8 10,5 84 0,3 38,0 11 Francja 8,1 15,6 52 0,9 62,2 Huntington Ingalls 12 RosjaUSA 6,7 7,0 96 0,4– 35,5– Industr. Safran 13 Almaz-Antey 6,6 7,0 95 14 Francja 5,0 19,3 26 1,6 70,1 15 Harris Corp. USA 4,9 7,5 66 0,3 21,0 Rosja – 16 Rolls-Royce Wlk. Brytania 4,8 20,4 23 1,7 50,5 – 17 United Aircraft Corp. 4,6 5,8 80 (1,8) Rosja – 18 Bechtel Corp. USA 4,6 32,3 14 53,0 19 United Shipbuilding Corp. 4,5 5,2 87 0,2 Textron 20 Booz Allen Hamilton USA 3,9 5,4 72 0,3 22,6 – 21 USA 3,7 13,4 27 0,7 35,0 22 Babcock Int. Group Wlk. Brytania 3,4 7,4 46 0,6 23 Honeywell International USA 3,4 38,6 9 4,8 129,0 Rosja 24 DCNS Francja 3,3 3,4 98 0,1 127,7 25 Russian Helicopters 3,3 3,6 91 0,7 41,8 General Electric 26 Leidos USA 3,0 4,7 64 0,2 18,0 – – 27 USA 3,0 117,4 3 (6,1) 333,0 Izrael 28 Mitsubishi Heavy Ind. Japonia 3,0 33,4 9 Rheinmetall 29 Elbit Systems 3,0 3,1 95 0,2 12,1 30 Niemcy 2,9 5,7 50 0,7 20,7 31 Science Applications Int. IzraelUSA 2,9 4,3 66 0,1– 15,0– Israel Aerospace 32 Szwecja 2,8 3,7 75 Industries 33 Saab 2,6 3,2 82 0,2 14,7 Rosja 34 CACI International USA 2,5 3,7 68 0,1 19,9 Indie – 35 Tactical Missiles Corp. 2,4 2,5 96 0,2 44,1 – – 36 Hindustan Aeronautics 2,3 2,6 91 0,5 37 Kawasaki Heavy Industr. Japonia 2,3 12,7 18 Indie – – 38 Rockwell Collins USA 2,2 5,2 42 0,7 19,5 39 Indian Ordnance Factories 2,2 2,2 98 … … … … … … … … 40 AECOM USA 2,2 18,0 12 (0,2) 92,0 Polska –

60 Polska Grupa Zbrojeniowa 1,2 1,3 90 18,0 Źródło: SIPRI, 2017 Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

149

Konsolidacja przedsiębiorstw w polskim przemyśle zbrojeniowym Po I wojnie światowej Polska od początku zmuszona była budować własny przemysł zbrojeniowy. Do 1920 roku wyłącznie rozbudowywano istniejące zakłady, pod kątem szybkiego zwiększenia dostaw dla wojska. Pierwszymi nowymi zakładami zbrojeniowymi, wybudowanymi od podstaw ze środków francuskich i przez francuską firmę, były Polskie Zakłady Nitrat S.A. w Niewiadowie, które powstały w latach 1920–1922 (Jędrych, Klimek, 2016). W 1922 roku Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów podjął decyzję o skoncentrowaniu zamówień dla armii wyłącznie w istniejących przedsiębior- stwach państwowych. W związku z tym przy ówczesnym Ministerstwie Spraw Woj- skowych powołano Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych – twór organizacyjny skupiający przedsiębiorstwa przemysłu zbrojeniowego. Dodatkowo znacjonalizowano istniejącą od 1898 roku Fabrykę Gerlach i Pulst, tworząc Państwową Fabrykę Karabi- nów w Warszawie. W 1922 roku powołano Państwową Fabrykę Amunicji w Skarży- sku (choć przedsiębiorstwo to nie miało jeszcze tej wielkości, jaką osiągnęło w latach 1938–1939), w 1927 roku uruchomiono produkcję w nowej Fabryce Broni w Radomiu. Mocnym impulsem rozwoju tego przemysłu było podjęcie decyzji o budowie Centralne- go Okręgu Przemysłowego (COP), czyli 16 nowych zakładów zbrojeniowych oraz kilkunastu innych zakładów energetycznych, chemicznych i metalowych. Działania te spo- wodowały, że w 1939 roku w skład polskiego przemysłu obronnego wchodziło kilka- dziesiąt podmiotów, w tym m.in. 15 fabryk karabinów i dział, 11 fabryk amunicji, osiem zakładów lotniczych, dwie fabryki sprzętu łączności. Zdaniem ekspertów, przemysł ten był jednym z najsilniejszych w skali świata (Jędrych, Klimek, 2016). Przemysł ten po- siadał moce produkcyjne kilkukrotnie większe niż praktycznie nieistniejący wówczas amerykański przemysł zbrojeniowy i co najmniej porównywalne z przemysłem nie- mieckim. Paradoks polega na tym, że w latach 1938–1939 największe polskie zakłady zbrojeniowe dopiero rozpoczynały produkcję, przemysł niemiecki zrobił to kilka lat wcześniej. Pełne uruchomienie nowych zakładów planowano w Polsce na 1941 rok. Szczegółowe opisy rozwoju polskiego przemysłu obronnego w czasach międzywojen- nych są przedmiotem licznych publikacji (Gołębiowski, 1985; 1990; Kazimierski, 2009; Jędrych, Klimek, 2016). Polski przemysł zbrojeniowy po II wojnie światowej praktycznie nie istniał. Wprawdzie do pracy zgłosiło się wielu pracowników z okresu przedwojennego i wo- jennego, a hale zakładów produkcyjnych COP pozostały w niemal nienaruszonym stanie (były zlokalizowane zbyt daleko, biorąc pod uwagę zasięg ówczesnych bombow- ców alianckich), jednak już w pierwszych miesiącach pobytu wojsk radzieckich na tym terenie wywieziono na wschód większość maszyn i urządzeń produkcyjnych. Już 20 lutego 1945 roku Stalin wydał rozporządzenie nr 7558 dotyczące spraw polskich. W punkcie 6b zapisy tego dokumentu wskazywały, że wywozowi do Związku Radziec- kiego z terytorium Polski podlegają urządzenia, materiały oraz produkty konieczne do prowadzenia wojny, które pochodzą z niemieckich zakładów lub też zakładów roz- budowanych przez Niemców w czasie wojny. Paradoksalnie więc w latach pięćdzie- siątych, kiedy na całym świecie bardzo szybko wzrastał popyt na sprzęt i uzbrojenie z uwagi na okres zimnej wojny i konflikty w różnych częściach świata, polski przemysł nie miał co i jak wyprodukować. Kiedy zaś wyposażono zakłady przemysłowe w latach sześćdziesiątych, zapotrzebowanie na świecie na wyroby przemysłu zbrojeniowego znacznie zmalało. Nie oznaczało to jednak stagnacji tego przemysłu. Silny impuls do

150 Dariusz Klimek jego rozwoju stanowiły duże zamówienia rozbudowującej się polskiej armii, krajów Układu Warszawskiego oraz krajów arabskich, które po wojnie znalazły się w obszarze wpływów tzw. bloku wschodniego, m.in.: Iraku, Iranu, Egiptu, Algierii, a także krajów Ameryki Południowej i Azji. W latach osiemdziesiątych polski przemysł zbrojeniowy to ponad 150 państwowych firm rozlokowanych przede wszystkim w Polsce południowo- -wschodniej i centralnej. Nieomal w całości zajmował się on wytwarzaniem wyrobów specjalnych dla liczącej ponad 400 tys. żołnierzy armii polskiej, był też zaliczany do wiodących przemysłów w zakresie wartości eksportu. Szczytowe zdolności wytwórcze krajowe zakłady zbrojeniowe osiągnęły w latach 1985–1988 – produkowały większość systemów uzbrojenia używanego w Wojsku Polskim i zapewniały uzbrojenie dla armii kilkunastu krajów. O rozwoju polskiego przemysłu obronnego po II wojnie światowej szerzej w literaturze pisali Z. Kazimierski (2005) i J. Jaworski (2006). Kryzys ekonomiczny w polskim przemyśle zbrojeniowym na początku lat dzie- więćdziesiątych spowodowały dwa czynniki: utrata tradycyjnych rynków zbytu w krajach arabskich oraz drastyczne ograniczenie zamówień ze strony polskiej armii, spowodowane brakiem środków w budżecie. Ponadto potencjalne nowe rynki zbytu w krajach Europy Zachodniej były dla polskiego przemysłu niedostępne, nie tyle z uwagi na poziom technologii, co odmienność produkowanego uzbrojenia i sprzętu, niezgodnego ze standardami NATO. Pierwszym krokiem w kierunku restrukturyzacji było ustanowienie na początku lat dziewięćdziesiątych w budżecie państwa, w ramach Centralnego Programu Mobilizacji Gospodarki, środków finansowych na utrzymanie tzw. nieczyn- nych mocy produkcyjnych. Była to swoistego rodzaju „kroplówka”, która pozwalała fir- mom zbrojeniowym przynajmniej wypłacać pracownikom wynagrodzenia. Pierwsza poważna (czyli taka, która wyszła poza fazę projektów wewnętrznych na poziomie ministerstwa) próba konsolidacji oparta była na opracowanym w Mini- sterstwie Gospodarki „Programie restrukturyzacji przemysłu obronnego i wsparcia w zakresie modernizacji technicznej Sił Zbrojnych RP”. Program przewidywał utworzenie Narodowego Funduszu Przemysłu Obronnego (NAFPO), do którego miały zostać wniesione akcje 31 spółek tego przemysłu, oraz dziewięć ośrodków badawczo-rozwojowych. Poza NAFPO planowano pozostawić tzw. wojskowe zakłady remontowo-produkcyjne. Natomiast dotychczasowe 14 spółek tego przemysłu, o mniejszym znaczeniu dla obronności, przeznaczono do prywatyzacji. Program był przedstawiony na posie- dzeniu Rady Ministrów 2 lutego 1999 roku. Wprawdzie uzyskał wstępną akceptację, ale Rada Ministrów nie zgodziła się na podstawowy element programu, czyli na konso- lidację przedsiębiorstw. Kolejna próba konsolidacji przemysłu zbrojeniowego miała miejsce w 2002 roku. Na podstawie opracowanej „Strategii przekształceń strukturalnych przemysłowego potencjału obronnego w latach 2002–2005”, dokumentu przyjętego przez Radę Mi- nistrów– 14 maja 2002 roku, rozpoczął się proces konsolidacji. Zakładano utworzenie grup kapitałowych: –grupy amunicyjno-rakietowo-pancernej, składającej się z 16 spółek (PHZ Bumar Sp. z o.o. w Warszawie, ZM Mesko S.A. w Skarżysku Kamiennej, ZM Dezamet S.A. w Nowej Dębie, WSK PZL Warszawa II S.A. w Warszawie, ZPS Sp. z o.o. w Pion- kach, ZM Kraśnik Sp. z o.o. w Kraśniku, TM Pressta S.A. w Bolechowie, ZM Bumar Łabędy S.A. w Gliwicach, PCO S.A. w Warszawie, CNPEP Radwar S.A. w Warsza- wie, ZM Tarnów S.A. w Tarnowie, ZM PZL Wola S.A. w Warszawie, Fabryki Broni Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

151

– „ŁUCZNIK-RADOM” Sp. z o.o. w Radomiu, PSO Maskpol S.A. w Konieczkach, ZCh Nitro-Chem S.A. w Bydgoszczy, PHU Cenrex Sp. z o.o. w Warszawie, –grupy lotniczo-radioelektronicznej, w skład której miało wejść pięć spółek (Agen- cja Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie, Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. w Mielcu, WSK PZL Świdnik S.A. w Świdniku, ZR Radmor S.A. w Gdyni, PHZ Cenzin Sp. z o.o. w Warszawie). Procesy te rozpoczęły się w 2002 roku, niezwłocznie po przyjęciu programu. Pierwszą grupę utworzono poprzez podwyższenie kapitału zakładowego Przedsiębior- stwa Handlu Zagranicznego BUMAR Sp. z o.o. w Warszawie i objęcie udziałów w pod- wyższonym kapitale przez Skarb Państwa w zamian za wniesione akcje. Akcje spół- ek drugiej grupy wniesiono w tym samym trybie do Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie. W kolejnych latach PHZ Bumar Sp. z o.o. przekształcono w Polski Holding Obronny Sp. z o.o. (PHO). Do 2014 roku Polski Holding Obronny był grupą kapitałową łączącą ponad 20 spółek polskiego przemysłu zbrojeniowego w Polsce, a tym samym najwięk- szym producentem i dostawcą uzbrojenia w Polsce. Wobec niezadowalających wyników PHO Skarb Państwa utworzył w 2013 roku Polską Grupę Zbrojeniową, prowadząc konsolidację przemysłu zbrojeniowego w dwóch etapach. W marcu 2015 roku zakończono drugi etap konsolidacji.

Aktualna struktura skonsolidowanego polskiego przemysłu zbrojeniowego W strukturze polskiego przemysłu zbrojeniowego występują trzy grupy podmiotów: 1. holding ponad 60 spółek Skarbu Państwa lub spółek z większościowym udziałem Skarbu Państwa zgrupowanych w Polskiej Grupie Zbrojeniowej S.A. (PGZ) z sie- dzibą w Radomiu, o profilu produkcji dla wojsk lądowych (pojazdy, artyleria, broń strzelecka, amunicja), 2. holding pięciu spółek z polskim kapitałem prywatnym, tworzony „od podstaw” na bazie spółki-matki WB Electronics z siedzibą w Warszawie o profilu urządzeń elektroniki, łączności i rozpoznania; 3. kilka byłych państwowych podmiotów o profilu lotniczym, prywatyzowanych w końcu lat dziewięćdziesiątych, których właścicielami są największe firmy zbrojeniowe z USA i Europy Zachodniej. Polska Grupa Zbrojeniowa to ponad 60 spółek, około 4,5 mld zł przychodów ze sprzedaży w skali roku oraz około 18 tys. zatrudnionych. Firmy należące do Polskiej Grupy Zbrojeniowej działają głównie w branży zbrojeniowej, stoczniowej, offshore, nowych technologii, finansów i nieruchomości, niemal w każdym województwie (w 12 na 16). W tab. 2–5 dla potrzeb tego artykułu pogrupowano je według lokalizacji: 1. południowo-zachodnia część kraju (województwa: podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie, małopolskie, czyli spółki na terenach b. COP), 2. centralna część Polski (w szczególności spółki w Warszawie, Łodzi, Bydgoszczy, Poznaniu i okolicznych miejscowościach), 3. południowa i południowo-zachodnia część Polski (województwa śląskie i dolno- śląskie), 4. północna część kraju (województwo pomorskie i zachodniopomorskie).

152Tab. 2. Dariusz Klimek niej Najważniejsze spółki Polskiej Grupy Zbrojeniowej S.A. zlokalizowane w Polsce południowo-wschod-

Lp. Nazwa Podstawowy profil działalności Huta Stalowa Wola S.A. w Stalowej haubice samobieżne, artyleryjskie wozy dowodzenia, wozy 1 wWoli Tarnowie dowódczo sztabowe Zakłady Mechaniczne Tarnów S.A. uzbrojenie strzeleckie, pokładowe i broń wsparcia 2 ogniowego, systemy przeciwlotnicze, systemy kontenerowe przeciwpancerneamunicja małokalibrowa, i rakiety średniokalibrowa, moździerzowa, 3 MESKO S.A. w Skarżysku-Kamiennej czołgowa, artyleryjska, zestawy przeciwlotnicze, zestawy

Zakłady Metalowe DEZAMET S.A. 4 granatniki, bomby, granaty, amunicja, zapalniki w Nowej Dębie Wojskowe Zakłady Łączności nr 2 S.A. kabiny szczelne elektromagnetyczne, aparatownie, wozy 5 w Czernicy dowodzenia, urządzenia techniki cyfrowej Wojskowe Zakłady Inżynieryjne S.A. remonty i modernizacje sprzętu inżynieryjnego, minersko- 6 w Dęblinie rozpoznawczego, saperskiego, pojazdy

Tab.Źródło: 3. PGZ (2017)

Najważniejsze spółki Polskiej Grupy Zbrojeniowej S.A. zlokalizowane w Polsce centralnej Lp. Nazwa Podstawowy profil działalności wyposażenie indywidualne (gogle, celowniki, lornetki), Przemysłowe Centrum Optyki S.A. 1 wyposażenie wozów bojowych (systemy kierowania ogniem, w Warszawie systemy ostrzegania, peryskopy, głowice obserwacyjne) radiolokacja, radioelektroniczne systemy rozpoznania, 2 PIT-RADWAR S.A. w Warszawie systemy automatyzacji i dowodzenia Fabryka Broni ŁUCZNIK-Radom Sp. broń strzelecka (karabinki, pistolety maszynowe, pistolety 3 z o.o. w Radomiu samopowtarzalne) Wojskowe Centralne Biuro urządzenia lotniskowe do obsługi wojskowych statków 4 Konstrukcyjno-Technologiczne S.A. powietrznych, urządzenia treningowe do szkolenia załóg w Warszawie czołgów i wozów bojowych Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 4 wojskowe silniki odrzutowe, śmigłowcowe, turbinowe 5 w Warszawie zespoły rozruchowe Wojskowe Zakłady Elektroniczne S.A. systemy rozpoznawcze, rejestracyjne, ostrzegawcze, 6 w Zielonce kontrolno-pomiarowe Wojskowe Zakłady Łączności nr 1 sprzęt łączności, wozy i stanowiska dowodzenia, zespoły 7 w Zegrzu prądotwórcze Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 1 naprawy, obsługa i modernizacje śmigłowców, remonty 8 w Łodzi silników lotniczych Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 9 remonty i przeglądy samolotów Mig-29, Su-22, F-16,C-130 w Bydgoszczy stalowych ENERGOP Sp. z o. o. w Sochaczewie prefabrykacja rurociągów, zbiorników i konstrukcji 10

tłokowe silniki lotnicze, zespoły, podzespoły i części 11 WSK „PZL-Kalisz” S.A. silników lotniczych Źródło: PGZ (2017) Tab. 4.

Najważniejsze spółki Polskiej Grupy Zbrojeniowej S.A. zlokalizowane w południowej i południowo- -zachodniej Polsce ROSOMAK S.A. w Siemianowicach 1 pojazdy bojowe Śląskich Zakłady Mechaniczne „Bumar- czołgi, wozy zabezpieczenia technicznego, mosty 2 Łabędy” S.A. w Gliwicach towarzyszące Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

153 wOśrodek Gliwicach Badawczo-Rozwojowy gąsienicowe wozy bojowe, pojazdy inżynierskie, mosty, 3 Urządzeń Mechanicznych „OBRUM” symulatory i trenażery

4 Jelcz Sp. z o.o. we Wrocławiu samochody ciężarowe, autobusy, samochody pożarnicze i prewencyjnej wPrzedsiębiorstwo Konieczkach Sprzętu produkty ochrony balistycznej, przeciwchemicznej 5 Ochronnego Maskpol S.A.

6 Fabryka Kotłów SEFAKO S.A. kotły Zakład Mechaniczny „BUMAR — 7 podzespoły do sprzętu wojskowego MIKULCZYCE” S.A. Wojskowe Zakłady Łączności nr 2 S.A. kabiny elektromagnetyczne, aparatownie, zautomatyzowane 8 w Czernicy wozy dowodzenia, urządzenia techniki cyfrowej Źródło:Tab. 5. PGZ (2017)

Najważniejsze spółki Polskiej Grupy Zbrojeniowej S.A. zlokalizowane w północnej

Lp. w Gdyni Nazwa Podstawowy profil działalności Stocznia Remontowa „NAUTA” S.A. 1 budowy i remonty statków i okrętów

Morska Stocznia Remontowa Gryfia 2 remonty i budowy statków S.A.w Gdyni w Szczecinie Energomontaż-Północ Gdynia S.A. wielkogabarytowe konstrukcje stalowe (urządzenia dźwigowe, 3 konstrukcje podwodne, moduły dla jednostek pływających) wOśrodek Gdyni Badawczo-Rozwojowy prace badawczo-rozwojowe, projektowe, konstrukcyjno- 4 Centrum Techniki Morskiej S.A. technologiczne i doświadczalne

Wojskowe Zakładu Uzbrojenia S.A. trenażery, symulatory, głowice optoelektroniczne, systemy 5 w Grudziądzu identyfikacji, modernizacje i remonty Źródło: PGZ (2017)

WB Electronics jest liderem WB Group, największej prywatnej polskiej firmy zbrojeniowej. W skład Grupy wchodzi obecnie pięć firm – WB Electronics S.A., Arex sp. z o.o., Flytronic sp. z o.o., MindMade sp. z o.o. i Radmor S.A. Wykorzystując możliwości wszystkich przedsiębiorstw, WB Group oferuje nowoczesne produkty w dziedzinie elektroniki specjalnej – systemy łączności, kierowania ogniem i platformy bezzałogowe. Pozwoliło to firmie na zbudowanie pozycji technologicznego innowatora, dostarczającego swoje produkty do armii na całym świecie – m.in. do USA, Indii, Malezji, Szwecji, Węgier i Afryki Północnej. Tworzenie WB Group rozpoczęło się w 2009 roku od objęcia przez WB Electronics udziałów we Flytronic Sp. z o.o. Następnie w 2011 roku do Grupy dołą- Tab.czyły 6. trzy firmy – Radmor S.A., Arex sp. z o.o. i MindMade sp. z o.o. (tab. 6).

Spółki polskiej grupy przemysłu zbrojeniowego WB Group Lp. Nazwa Podstawowy profil działalności prace badawczo-rozwojowe w dziedzinie techniki elektronicznej i oprogramowania, a także opracowywanie i produkcja systemów WB Electronics specjalnych, komputerów i terminali o wzmocnionej konstrukcji, środków 1 S.A. w Ożarowie łączności telekomunikacji wojskowej, urządzeń do transmisji danych Mazowieckim i integracji wyposażenia elektronicznego pojazdów, tworzenie rozwiązań w dziedzinie zautomatyzowanych systemów dowodzenia w technologiach informatycznych i łączności sieciowej

154 Dariusz Klimek produkcja radiotelefonów doręcznych, przewoźnych i stacjonarnych, 2 Radmor S.A. w Gdyni radiomodemów i modułów transmisji danych, wojskowych radiostacji osobistych, plecakowych i przewoźnych w Gdyni produkcja przetworników pomiarowych różnych wielkości fizycznych, AREX Sp. z o.o. 3 urządzeń sterowania napędami elektrycznymi, sterowania uzbrojeniem w Gliwicach oraz zestawów treningowych do różnego rodzaju uzbrojenia Flytronic Sp. z.o.o. prace badawczo-rozwojowe w zakresie mechaniki, elektroniki i informatyki 4 w obszarze przemysłu lotniczego, produkcja dronów centrum kompetencyjne i badawczo-rozwojowe, profilowane w kierunku rynku telekomunikacji, łączności, telemetrii i teleautomatyki, podstawowe MindMade Sp. z o.o. rozwiązania to systemy transmisji danych, Platforma Integracji 5 w Warszawie Komunikacji (PIK), wielosystemowe rozwiązanie integrujące różne technologie radiokomunikacyjne, produkcja urządzeń do podwodnej i bezstykowej transmisji danych i mocy elektrycznej Źródło: Grupa WB (2017)

Trzecią grupę przedsiębiorstw zbrojeniowych w PolsceDe facto tworzą prywatyzowane byłe spółki Skarbu Państwa o profilu lotniczym, których właścicielami są obecnie naj- większe firmy zbrojeniowe z USA i Europy Zachodniej. są to oddziały zagraniczne koncernów zbrojeniowych, zajmujące się przede wszystkim produkcją, bez prac Tab.badawczo-rozwojowych 7. (tab. 7).

Charakterystyka spółek lotniczych w polskim przemyśle zbrojeniowym Lp. Charakterystyka spółki EADS PZL Warszawa-Okęcie S.A. w Warszawie (b. PZL Okęcie S.A.) to najstarsze polskie zakłady lotnicze (1928 rok), firma opracowała i wdrożyła do produkcji 22 modele samolotów, wyprodukowała 6000 samolotów, eksportowała do ponad 30 krajów, w 2001 roku spółka została 1 włączona w skład Grupy EADS (obecnie Airbus Military), wchodzącej w skład transeuropejskiej grupy zbrojeniowej, zajmującej siódmą pozycję pod względem wielkości w światowym przemyśle zbrojeniowym – Airbus Group (http://www.aero-plan.org/pl/eads-pzl-warszawa-okecie-s-a). Pratt & Whitney Rzeszów S.A. w Rzeszowie (b. Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego S.A.) jest przedsiębiorstwem zajmującym się produkcją komponentów lotniczych i kompletnych jednostek napędowych. Działalność Spółki opiera się na obszarach: lotniczym, przekładniowym, odlewów 2 precyzyjnych, narzędziowym i utrzymania ruchu, napraw komponentów silnikowych PWC, produkcji, remontów i serwisu własnych silników lotniczych (http://www.pwrze.com/o-firmie/ dzialalnosc/). Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. – PZL Mielec w Mielcu (b. WSK PZL Mielec S.A.), spółka zależna Sikorsky Aircraft Corporation, jest największym w Polsce producentem samolotów, rozszerzającym profil produkcji o wytwarzanie struktur lotniczych i produkcję helikopterów. W 2007 roku 100% 3 udziałów Polskich Zakładów Lotniczych Sp. z o.o. zostało zakupione od ARP S.A. przez United Technologies Holdings S.A. (UTH), spółkę United Technologies Corporation (UTC). W 2015 roku Sikorsky i PZL Mielec zostały przejęte przez Lockheed Martin (http://www.pzlmielec.pl/). Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Świdnik” S.A. w Świdniku to firma z ponad 65-letnim doświadczeniem, która wyprodukowała więcej niż 7400 śmigłowców, to jedyny polski wytwórca 4 z pełną zdolnością w zakresie projektowania, badań i rozwoju, integracji systemów, produkcji, realizacji wsparcia i szkoleń oraz modernizacji śmigłowców (http://www.pzl.swidnik.pl/pl/o- firmie/profil-firmy/0,-7g,1,122). Źródło: podane w tabeli

Podsumowanie Obecna struktura polskiego przemysłu zbrojeniowego wskazuje, że – pomimo wielu zmian strukturalnych – spółki usytuowane są w miejscu, w którym budowano ten Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym

155 przemysł przed drugą wojną światową. Najważniejsze spółki, niezależnie od ich przy- należności do określonej grupy, zlokalizowane są na terenie byłego COP i w Warszawie. Model struktury polskiego przemysłu zbrojeniowego należy uznać za mieszany, w niewielkim stopniu odpowiadający modelom amerykańskiemu czy preferowanemu w Europie Zachodniej. Bliższy jest on rozwiązaniom występujących w niektórych krajach Europy Środkowo-Wschodniej lub Finlandii, gdzie funkcjonuje narodowy koncern, skupiający ponad 25 przedsiębiorstw tego przemysłu. Podstawowym problemem jest jednak to, że tak ukształtowana struktura nie zapewnia poprawy konkurencyjności polskiego przemysłu zbrojeniowego wobec szybko nadchodzących zmian w europejskim przemyśle zbrojeniowym. Chodzi tu przede wszystkim o PGZ. Wprawdzie wystąpiła już w poszczególnych grupach specjalizacja: PGZ (wojska lądowe), WB Electronics (elektronika), spółki prywatyzowane (samoloty i śmigłowce), jednak stopień specjalizacji PGZ jest zbyt niski. Tego typu podmiot, zaj- mujący zaledwie sześćdziesiątą pozycję pod względem wielkości wśród największych firm zbrojeniowych na świecie, nie może produkować wszystkiego dla wojsk lądowych. Jest to rozpraszanie i tak ograniczonych sił i środków. Zasadne było dążenie do zwięk- szania specjalizacji i wytwarzania 20, być może 30 produktów, wydłużające w ten spo- sób serie produkcyjne i zmniejszające koszty. Problemem PGZ jest także struktura holdingowa (ok. 60 większych i mniejszych spółek). Za zdecydowanie lepsze rozwiązanie należałoby uznać powołanie koncernu zbrojeniowego, bez kilkudziesięciu zarządów spółek, ze skoncentrowaną sferą badań i rozwoju oraz eksportu, w którym obecne spół- ki pełniłyby wyłącznie funkcję zakładów produkcyjnych. Tylko, znając polskie realia, należałoby się wówczas obawiać ambicji lokalnych polityków, z których wielu byłoby prawdopodobnie zainteresowanych utrzymaniem spółek na danym terenie. I wreszcie wydaje się, że konieczne jest zdefiniowanie roli tego przemysłu dla pań- stwa– i społeczeństwa. Z reguły występuje on w każdym państwie, które nim dysponuje, w kilku rolach: ––jako gwarant bezpieczeństwa państwa, który w okresie zagrożenia potrafi zapew- nić armii środki walki, ––jako narzędzie polityki, zgodnie z zasadą, która mówi, że silna armia i silny prze- – mysł zbrojeniowy, pozwala budować silną pozycję polityczną kraju, –jako jeden z filarów eksportu z reguły wysoce rentownych wyrobów, –jako najnowocześniejszy przemysł z rozbudowaną sferą badawczą, w którym powstaje najwięcej innowacji, które później mają zastosowanie w przemysłach nie- Literaturazwiązanych z armią. References

Sektor państwowy w gospodarce Polski międzywojennej

Gołębiowski, J. (1985).Przemysł wojenny w Polsce 1918–1939 . Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gołębiowski, J. (1990). . Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP. Prace Komisji Geografii GrupaPrzemysłu WB (2017, Polskiego 18 grudnia). Towarzystwa Pozyskano Geograficznego z http://wb.com.pl/9 Jaworski, J. (2006). Restrukturyzacja polskiego przemysłu zbrojeniowego. International Business and Global Economy 35 , , 130–142. Jędrych, E., Klimek, D. (2016). Przemysł obronny w warunkach globalizacji. , (2), 444–453.

156 Polski przemysł zbrojeniowy w latach 1945–1955 Dariusz Klimek Kazimierski, Z. (2005). . Warszawa: Wyższa Szkoła Działalności Gospodarczej. Potrzeba oraz Kazimierski,możliwości Z. (2009). i dostępne Polityka źródła państwa dotyczące polskiego tworzenia, zwłaszcza rozwoju woraz zakresie stanu polskiejtworzenia, techniki produkcji prze- mysłui rozwoju obronnego przemysłu (Lata obronnego 1918–2008) w latach 1918–2008. W: W. Matejuk (red.).

Bezpieczeństwo Narodowe 17. . Warszawa: Polskie Towarzystwo Historii Techniki. Lewandowski, W. (2011). Polski przemysłowy potencjał obronny w dobie konsolidacji. dylematy i szanse. Zeszyty ,Naukowe Akademii Obrony Narodowej 1 Pacek, B. (2014). Konsolidacja przemysłowego potencjału obronnego w Polsce. Uwarunkowania, SIPRI yearbook 2017. Armaments, Disarmament, (94). and International PGZ (2017,Security 18 grudnia). Polska Grupa Zbrojeniowa. Pozyskano z http://pgzsa.pl/ SIPRI (2017, 18 grudnia). . PozyskanoThe z Challengeshttps://www.sipri.org/sv/yearbook/2017/summary/sipri-year for America’s Defense Innovation - book-2017-summary-swedish Steinbock, D. (2014). . Washington: The DariuszInformation Klimek, Technology & Innovation Foundation. dr nauk ekonomicznych, adiunkt na Wydziale Zarządzania i Inżynierii Produkcji PŁ, wieloletni prezes zarządu spółek Skarbu Państwa i firm zagranicznych, m.in. w przemyśle maszynowym i zbrojeniowym – Grupa Holdingowa Bumar S.A. w Warszawie, Zakłady Sprzętu Precyzyjnego Niewiadów S.A. w Nie- wiadowie, wiceminister gospodarki, w latach dziewięćdziesiątych inicjator reform i programów rządowych, współautor kilku ustaw reformujących polską gospodarkę, m.in. tzw. ustawy offsetowej, b. przewodniczący iZespołu migracji. Rady Ministrów ds. Gotowości Obronnej Gospodarki, b. przewodniczący podzespołu negocjujące- go akcesję Polski do UE, autor ponad 40 publikacji z zakresu polityki przemysłowej, systemów zarządzania Dariusz Klimek,

Ph.D. in Economic Sciences, assistant professor at the Faculty of Management and Pro- duction Engineering of Lodz University of Technology, a long-term president of the management board of State Treasury companies and foreign companies, among others in machine and defense industries – Holding Group Bumar S.A. in Warsaw, Zakłady Sprzętu Precyzyjnego Niewiadów S.A. in Niewiadów, a deputy Minister of Economy, in the 1990s, the initiator of reforms and government programs, co-author of several acts re- forming the Polish economy, including the so-called offset act, a former president of the Council of Ministers’ Team for Defense Readiness, a former chairman of the sub-group negotiating Poland’s accession to the EU, an authorAdres/address: of over 40 publications in the field of industrial policy, management systems and migration.

Politechnika Łódzka Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji ul. Piotrkowska 266, 90-924 Łódź, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.10

SebastianUniwersytet Wojtkiewicz Szczeciński, Polska University of Szczecin, Poland

TadeuszUniwersytet Bocheński Szczeciński, Polska University of Szczecin, Poland

Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

Development of the Railway Rolling Stock Industry in Poland at the Turn of the 20th and 21st Century

Streszczenie:

Celem pracy było zbadanie rozwoju zakładów produkcji i modernizacji taboru kolejowego w Polsce. Przeanalizowano przekształcenia przedsiębiorstw zajmujących się produkcją i remontami taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku oraz wielkość produkcji taboru kolejowego w latach 2001–2016. Omówiono także eksport polskiego taboru za granicę. Produkcją, modernizacją i naprawą taboru kolejowego zajmowało się w Polsce kilkadziesiąt zakładów, w tym zakłady należące do zagranicznych kon- cernów, tj. Stadler, Bombardier i Greenbier. Największymi przedsiębiorstwami zajmującymi się produkcją i modernizacją taboru z rodzimym kapitałem w Polsce stały się na początku XXI wieku Pesa i Newag, nieco mniejsze znaczenie miał HCP FPS. Po kryzysie na przełomie XX i XXI wieku, wynikającym z sytuacji w PKP oraz procesów transformacji gospodarczej kraju, przemysł taboru kolejowego w Polsce zaczął się ponownie rozwijać. Duży wpływ na to miało wejście Polski do UE oraz otwarcie rynku kolejowego. Niemniej jednak upadły duże zakłady, takie jak PaFaWag i Fablok. Znacząco zmniejszyła się liczba zakładów naprawczych taboru – dawnych ZNTK, z których część upadła, a część została zrestrukturyzowana i w kilku przypadkach rozszerzyłaAbstract: zakres działalności. The aim of the study was to examine the development of production plants and modernisation of railway rolling stock in Poland. The transformations of enterprises manufacturing and repairing rolling stock in Poland at the turn of the 20th and 21st century and the volume of rolling stock production in the years 2001–2016 were analysed. Export of Polish rolling stock abroad was also discussed. Production, modernisation and repair of railway rolling stock in Poland was handled by several dozen plants, including those belonging to foreign concerns such as Stadler, Bombardier and Greenbier. The largest enterprises dealing in the production and modernisation of rolling stock with domestic capital in Poland at the beginning of the 21st century were Pesa and Newag, the HCP FPS was slightly less important. After the crisis at the turn of the 20th and 21st century resulting from the situation in PKP and the processes of economic transformation of the country, the rolling stock industry in Poland began to develop again. Poland’s accession to the EU and the opening of the rail market have had a major impact. However, large plants such as PaFaWag and Fablok have fallen. The number of rolling stock repair plants (old ZNTK) decreased significantly, some of them went bankruptSłowa kluczowe: and some of them were restructured and in a few cases expanded their scope of activity. Keywords: naprawa taboru; produkcja taboru; tabor kolejowy railway rolling stock; rolling stock production; rolling stock repair

158Otrzymano: Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński Received: 30 grudnia 2017 Zaakceptowano: 30 December 2017 Accepted: 6 lipca 2018 Sugerowana6 July cytacja 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 Wojtkiewicz, S., Bocheński, T. (2018). Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. , (3), 157–173. https:// doi.org/10.24917/20801653.323.10

Wstęp Zmiany gospodarcze oraz problemy PKP na przełomie XX i XXI wieku spowodowały brak zamówień na nowy tabor w kraju. Część zakładów została zrestrukturyzowana, a inne upadły. Ożywienie sektora produkcji taboru kolejowego nastąpiło po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Zrestrukturyzowano PKP, a rynek kolejowy w 2002 roku został zliberalizowany i na torach pojawili się nowi przewoźnicy. Dodatkowo samorzą- dy wojewódzkie stały się organizatorami kolejowych przewozów regionalnych i dzięki funduszom z UE i EFTA zaczęły inwestować w tabor kolejowy – modernizację starego i zakup nowego. Również PKP Intercity, obsługująca przewozy dalekobieżne, rozpoczę- ła proces odnowy taboru. Produkcją, modernizacją i naprawą taboru kolejowego zajmowało się w Polsce kilkadziesiąt zakładów. Były wśród nich zarówno firmy polskie, jak i zakłady należące do międzynarodowych koncernów, tj.: Bombardier, Stadler, Greenbier Europe. Ponadto wiele innych firm produkowało różnego rodzaju podzespoły (Bocheński, 2016). Celem pracy było zbadanie rozwoju zakładów produkcji i modernizacji taboru kolejowego w Polsce. Przeanalizowano przekształcenia przedsiębiorstw zajmujących się produkcją i remontami taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku oraz wielkość produkcji taboru kolejowego w latach 2001–2016. Wyodrębniono zakłady i produkcję krajowych i zagranicznych przedsiębiorstw na terenie Polski. Omówiono także eksport polskiego taboru za granicę. We współczesnej literaturze naukowej niniejszy temat nie był szerzej analizowany przez geografów i ekonomistów. T. Bocheński (2016) pisał o przemyśle na rzecz kolei, obejmującym zarówno tabor, jak i infrastrukturę, w kontekście powiązań kolei z przemysłem. Znaleźć można także artykuły poświęcone aspektom technicznym produkcji lub modernizacji danego typu taboru, np. R. Lercha (2012) i A. Turowskiego (2012). Wykorzystane w niniejszym opracowaniu materiały źródłowe obejmowały przede wszystkim informacje publikowane przez przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją i modernizacją taboru, urzędy marszałkowskie, Railway Busines Forum oraz artykuły w prasie, w tym w czasopismach branżowych, jak np. „Rynek Kolejowy”. Ważnym źródłem informacji, m.in. o użytkowaniu produkowanego w Polsce taboru, były rozmowy z pracownikami zachodniopomorskiego oddziału Przewozów Regionalnych w Szczecinie.

Przekształcenia przedsiębiorstw produkcji i naprawy taboru kolejowego w Polsce Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku największym producentem taboru kolejowego w Polsce i jednym z największych w Europie był PaFaWag we Wrocławiu. Zakład ten Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

159 produkował elektrowozy, wagony pasażerskie i EZT. W 1997 roku został wykupiony przez grupę Adtranz utworzoną przez ABB i Daimler Benz. W 2001 roku grupa ta zo- stała przejęta przez kanadyjski koncern Bombardier Transportation. Od tego czasu za- kład we Wrocławiu specjalizuje się w budowie pudeł, ram i wózków elektrowozów na potrzeby koncernu, głównie dla kolei zagranicznych (Sobolewski, 2001). Drugim co do wielkości producentem były zakłady H. Cegielskiego w Poznaniu. Zakłady, przemianowane w PRL-u na Fabrykę Lokomotyw i Wagonów, w 1997 roku przekształcono w H. Cegielski – Fabryka Pojazdów H.Szynowych Cegielski… Sp. z o.o. (HCP FPS). W 2010 roku zakład został przejęty przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. Firma specjalizowała się w produkcji wagonów pasażerskich ( , 2017). Głównym producentem wagonów towarowych w Polsce były do początku lat dzie- więćdziesiątych XX w. Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Maszynowego ZASTAL w Zielo- nej Górze. W 1992 roku majątek zakładów przejął ZASTAL S.A., a następnie utworzony został park przemysłowy. Powstała grupa kapitałowa, w której funkcjonowała m.in. Za- stal Wagony Sp. z o.o. Produkcji wagonów zaprzestano w pierwszej dekadzie XXI wieku i wytwarzanoZastal jedynierobi… konstrukcje stalowe (ZASTAL S.A., 2017). Od 2014 roku ZASTAL zajmuje się głównie produkcją kontenerów, ale w planach ma powrót do produkcji wa- gonów ( , 2014). Innym producentem wagonów towarowych w Polsce była Fabryka Wagonów Świdnica – sprywatyzowana w 1992 roku, a w 1998 roku wykupio- na przez amerykański koncern The Greenbrier Companies. Weszła w skład Greenbrier Europe i działała pod szyldem Wagony Świdnica S.A., która w 2016 roku została prze- kształcona w sp. z o.o. (Railway Busines Forum, 2017). Ważnym producentem była także Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce FABLOK S.A. w Chrzanowie, specjalizująca się w produkcji i modernizacji lokomotyw spalinowych, w tym najdłużej produkowanej w Polsce serii SM42 – w latach 1963–1992 (Irteń- ski, 2013). Następnie spółka ta wytwarzała żurawie kołowe. W 2013 roku ogłoszono upadłość zakładu (Balicka, 2013; Pierwsza Fabryka…, 2017). W 2015 roku część dawnej fabryki wydzierżawił Energo Mechanik Sp. z o.o., który jest częścią grupy Martech. Firma ta produkuje m.in. lokomotywy przemysłowe dla górnictwa (Balicka, 2015). W Raciborzu funkcjonowały Kolejowe Zakłady Maszyn, do 1991 roku w strukturach PKP jako KZMiSD „Racibórz”, następnie przemianowane na KOLZAM S.A., a potem REMKOL Sp. z o.o. W 2007 roku zakład został wykupiony przez węgierską spółkę Mavex-Rekord KFT. i stał się jej oddziałem. Firma produkuje i modernizuje kolejowe pojazdy specjalne oraz podzespoły do taboru kolejowego (Mavex-Rekord Kft., 2017). W 1993 roku powstało przedsiębiorstwo Zakłady Produkcyjno-Naprawcze Tabo- ru Maszyn i Urządzeń (ZPNTMiU) „Tabor” M. Dybowski, z którego w 2013 roku wydzie- liła się Tabor Dębica Sp. z o.o. (Tabor Dębica Sp. z o.o., 2017). W Siedlcach w 2007 roku otworzono zakład montażowy szwajcarskiego koncernu Stadler. Jego powstanie związane było z kontraktem tego koncernu na dostawę taboru dla polskich przewoźników (Stadler Polska Sp. z o.o., 2017). Ważną rolę odgrywały Zakłady Naprawy Taboru Kolejowego (ZNTK) specjalizują- ce się głównie w naprawie i modernizacji taboru. W 1991 roku ZNTK zostały wydzielo- ne ze struktury PKP jako odrębne przedsiębiorstwa. W wyniku restrukturyzacji część z nich rozszerzyła zakres działalności o produkcję nowych pojazdów. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku działały 22 ZNTK, a w 2000 roku było ich 14, w tym dwa zakłady naprawy lokomotyw. Pod szyldem ZNTK w 2017 roku pozostawało sześć przedsiębiorstw.

160 Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński

Na bazie dawnych ZNTK powstały m.in. dwa aktualnie największe na polskim rynku przedsiębiorstwa produkcji taboru. Proces restrukturyzacji obu zakładów rozpoczął się w 2001 roku. Sprywatyzowano wówczas ZNTK Bydgoszcz, która zmieniła nazwę na Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz Spółka Akcyjna Holding. Od tego momentu spółka ta prowadziła produkcję spalinowych zespołów trakcyjnych (SZT). Pesa stała się też dużym dostawcą tramwajów (Pesa, 2017). Natomiast ZNTK Nowy Sącz sprywatyzowano w 2003 roku, a w 2005 roku zmienił nazwę na Newag S.A. Od 2001 roku w Nowym Sączu modernizowano lokomotywy i EZT, od 2003 roku produkowano nowe EZT, a od 2010 roku także SZT (Newag S.A., 2017). ZNTK Mińsk Mazowiecki S.A. powstałPesa dokupiła… w wyniku restrukturyzacji w 1996 roku. W latach 2008–2009 większościowy pakiet akcji wykupiła Pesa Bydgoszcz S.A. i spółka weszła do grupy kapitałowej Pesa ( , 2017; Pesa Bydgoszcz, 2017). Na- stępnie zakład rozszerzył działalność o produkcję SZT (ZNTK Mińsk…, 2017). ZNTK Opole w 2002 roku został sprywatyzowany i przekształcony w Tabor Szy- nowy Opole S.A. W 2014 roku spółka ta została postawiona w stan upadłości, a w 2015 roku jej majątek przejęła Wagon Opole Sp. z o.o. Firma ta zajmuje się modernizacją wszelkiego typu pojazdów kolejowych oraz produkuje części i podzespoły (Wagon Opole Sp. z o.o., 2017). Dwa ZNTK przekształcono w latach dziewięćdziesiątych XX wieku na Zakłady Na- prawcze Lokomotyw Spalinowych (ZNLS) w Pile i Elektrycznych (ZNLE) w Gliwicach. Pierwsze z nich upadły w 2003 roku. Natomiast ZNLE Gliwice sprywatyzowano w 2001 roku, a w 2008 roku weszły do Grupy Newag. W 2013 roku zmieniono nazwę na Newag Gliwice, zaś w 2016 roku podjęto decyzję o przeniesieniu produkcji lokomotyw do No- wego Sącza (Newag Gliwice, 2017). Cztery kolejne ZNTK wyspecjalizowały się w produkcji i modernizacji wagonów towarowych różnego typu. ZNTK Gniewczyna rozpoczął ich produkcję w 1996 roku, następnie w 1999 roku zmieniono nazwę zakładu na Fabryka Wagonów Gniewczyna S.A. (FWG), a w 2001 roku zakład sprywatyzowano (Fabryka Wagonów Gniewczyna, 2017). W 2014 roku spółka utraciła płynność finansową i w 2015 roku Narada została postawionaw… w stan upadłości likwidacyjnej. W 2017 roku trwały rozmowy nad wznowieniem produkcji – przejęciem zakładu zainteresowana była PKP Cargo ( , 2017). W 1995 roku rozpoczął się proces prywatyzacji ZNTK Ostrów Wielkopolski, który następnie od 1999 roku funkcjonował pod nazwą Fabryka Wagon, a od 2005 roku jako Europejskie Konsorcjum Kolejowe Wagon (EKK Wagon, 2017). ZNTK Ostróda, należąca wcześniej do PKP i CPN DEC (Dyrekcja Eksploatacji Cystern), w 2001 roku została sprywatyzowana i razem z DEC przejęta przez amerykański koncern GATX. Obecnie działa jako Wagon Service Ostróda Sp. z o.o. i należy do GATX Rail Poland Sp. z o.o. Zakład ten posiada placówkę w Płocku i specjalizuje się w produkcji i naprawach wagonów cystern (WSO Ostróda, 2017). Kolejnym zakładem w tym segmencie rynku był ZNTK Oława, zrestrukturyzowany w 1996 roku i przekształcony w sp. z o.o. W 2011 roku spółka ta weszła do grupy Greenbrier Europe (ZNTK Oława, 2017). ZNTK Stargard Szczeciński w 2000 roku został przekształcony w Fabrykę Pojazdów Szynowych. Po jej upadku w latach 2003–2006 na terenie zakładu działalność prowadziło przedsiębiorstwo MTR, które następnie zmieniło nazwę na ZPS Sp. z.o.o. Zakład produkował lokomotywy manewrowe, drezyny i pojazdy dla kolejowych służb elektroenergetycznych (ZPS, 2017). Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

161

Cztery przedsiębiorstwa działające w 2017 roku i wywodzące się z ZNTK nie zdecydowały się na rozpoczęcie produkcji taboru i w dalszym ciągu skupiały się na jego naprawach i modernizacji. Były to: ZNTK Oleśnica S.A., ZNTK Paterek S.A. koło Nakła nad Notecią i ZNTKiM Sp. z o.o. w Gdańsku (Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego i Miejskiego). Natomiast ZNTK Radom Sp. z o.o. prowadził jedynie produkcję części i podzespołów (ZNTK Radom, 2017). Specyficznym zakładem był P.U.P. Interlok Sp. z o.o., wyodrębniony w 1989 roku z ZNTK Piła, który specjalizował się przede wszystkim w naprawie i kompleksowej odbudowie parowozów (Interlok Sp. z o.o., 2017). Był to jeden z trzech ostatnich zakładów w Europie wykonujący parowozy. Całkowitej likwidacji w latach dziewięćdziesiątych XX wieku uległy ZNTK: Wrocław, Biłgoraj, Pruszków, Słupsk i Lubań, zaś po 2000 roku także: ZNLS Piła w 2003 roku, ZNTK Łapy w 2009 roku i ZNTK Poznań. W 2005 roku ZNTK Poznań został przejęty przez Sigma S.A., a w 2009 roku zaprzestał działalności. Tereny zakładów w 2013 roku wystawiono na sprzedaż, a na ich miejscu ma powstać nowa, mieszkaniowo- biznesowa dzielnica miasta (Cieśla, 2016). ZNTK Poznań, oprócz produkcji całych pojazdów, m.in. szynobusów, był ważnym producentem wózków wagonowych, w tym wózków z systemem samoczynnej zmiany rozstawu kół SUW2000 oraz do pojazdów osiągających prędkość 200 km/godz. (Piech, 2007). W 2017 roku w Polsce funkcjonowało 17 zakładów zajmujących się budową lub modernizacją taboru kolejowego (tab. 1). Ponadto działało około 40 zakładów specjalizujących się w remontach i utrzymaniu taboru kolejowego, z których 15 na- leżało do PKP Cargo Tabor Sp. z o.o. (Bocheński, 2016). Część przewoźników kolejowych posiadało w swoich strukturach zakłady taboru z zapleczem technicznym umożliwiającym wykonywanie jego przeglądów i remontów na własne potrzeby. W niektórych zakładach dokonywano także modernizacji – np. w Zakładzie Taboru Kolejowego Rail Polska Sp. z o.o. we Włosienicy (ZTK Rail Polska) przeprowadzono modernizację lokomotywy M62 (Rail Polska Sp. z o.o., 2017), a w Zakładzie Napraw Taboru Przewozów Regionalnych w Kruszewcu (Idzikowice) zmodernizowano EZT serii EN72 (Madrjas, 2016, 21 kwietnia). W tab. 1 przedstawiono główne przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją nowego Tab.i modernizacją 1. starego taboru kolejowego w Polsce, zaś na ryc. 1 – ich rozmieszczenie.

Przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją i modernizacją taboru kolejowego w Polsce i lokalizacja Nazwa przedsiębiorstwa Specjalizacja – rodzaj produkowanego i modernizowanego taboru Pojazdy Szynowe A B EZT: Elf, Dart, Acatus Plus Pesa Bydgoszcz S.A. P SZT: Link, 730M, ATR220 i inne WP: piętrowe systemu Push-Pull LS: Gama 111Db LE wielosystemowa: Gama 111MS LE-S: Gama Marathon 111Ed pojazd inspekcyjny SZT – 611M LE: 303E (EU07) LS: Ls800E (SM42), 301D (SU45/46), M62 (ST44) M WP różnych typówW EZT: EN57

162 Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński P Newag S.A. EZT: Impuls (zakłady w Nowym Sączu SZT: 220M, 221M, 222M i Gliwicach) LE: E6ACT Dragon, E4MSU Griffin

EZT: EN57 i EN71 MP LS: SM42 i SM48 Szynowych WP różnych typów H. Cegielski Fabryka Pojazdów WP różnych typów LE: EU07, EZT: EN57 MP Sp. z o.o. w Poznaniu WP różnych typów ZNTK Mińsk Mazowiecki S.A. SZT: SA135 P M EZT: EN57, EN71, ED72 TABOR M. Dybowski Sp.j. WT: platformy, węglarki, cysterny w Dębicy M LS Fabryka Wagonów Gniewczyna WT różnych typów (w tym: węglarki, platformy, S.A samowyładowcze, kryte) EKK Wagon Sp. z o.o. – Ostrów PM Wielkopolski ZNTK Oława Sp. z o.o. pojazdy specjalne WSO Ostróda Sp. z o.o. PM WT cysterny ZPS Sp. z o.o. – Stargard Mavex-Rekord Sp. z o.o. – PM Racibórz P Wagony Świdnica S.A. WT różnych typów (w tym: węglarki, platformy, (GreenbierStadler Polska Europe) samowyładowcze, cysterny, do cementu, kryte z przesuwnymi P Sp. z o.o. w Siedlcach ścianami) EZT: Flirt P Bombardier Transportation LE: nadwozia i ramy wózków Traxx Polska Sp. z o.o. Wrocław EZT: nadwozia ICx ZNTK Oleśnica S.A. M EZT, LE, LS ZNTK Paterek S.A. M WT Wagon Opole Sp. z o.o. M EZT, WP, WT, pojazdy specjalne Objaśnienia użytych skrótów: P – produkcja, M – modernizacja, EZT – elektryczne zespoły trakcyjne, SZT – spalinowe zespoły trakcyjne, LS – lokomotywy spalinowe, LE – lokomotywy elektryczne, LE-S – lokomotywy elektryczno-spalinowe, WT – wagony towarowe, WP – wagony pasażerskie Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji publikowanych przez poszczególne przedsiębiorstwa

Ważna część działalności przemysłu kolejowego związana była z produkcją części zamiennych i podzespołów zarówno do nowych, jak i do modernizowanych pojazdów kolejowych. W Polsce działało ponadto kilkadziesiąt zakładów produkujących różnego rodzaju podzespoły do taboru kolejowego. W Polskiej Izbie Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei z siedzibą w Bydgoszczy zrzeszonych było 50 przedsiębiorstw prowadzących działalność w tym zakresie (Bocheński, 2016). Wytwarzano w nich m.in.: odbieraki prądu, falowniki i przetwornice, aparaturę trakcyjną (tab. 2). Ponadto w wielu zakładach w Polsce wytwarzano wózki wagonowe. Pomimo to znaczna część podzespołów do produkowanych i modernizowanych w Polsce pojazdów pochodziła z importu. Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

Ryc. 1. 163 Zakłady produkcji i modernizacji oraz napraw taboru kolejowego w Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie Bocheński (2016); informacje publikowane przez PKP Cargo, Rail Polska i przedsiębiorstwa remontu taboru Tab. 2.

Wybrani producenci podzespołów taboru kolejowego wElement Polsce Nazwa zakładu Miejscowość EC Engineering Sp. z o.o. odbierak prądu Kraków Bombardier Transportation Polska Sp. z o.o. sterowanieaparatura trakcyjna Łódź do elektrowozów Instytut Pojazdów Szynowych TABOR elektronika Poznań MEDCOM Sp. z o.o. przetwornicefalowniki trakcyjne, Warszawa silniki Zakład Elektroniki Przemysłowej ENIKA Sp. z o.o. Łódź Zakład Maszyn Elektrycznych EMIT S.A. Żychlin DARPOL Sp. z. o.o. szeroki asortyment części Bydgoszcz i akcesoriów do różnego rodzaju taboru elementy metalowe Radom Stemmann-Polska Sp. z o.o. odbierak prądu Kąty Wrocławskie ZNTK Radom Sp. z. o.o. Bombardier Transportation Polska aparatura trakcyjna Łódź Axtone S.A. zderzaki, amortyzatory, Kańczuga urządzenia cięgłowe Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji publikowanych przez poszczególne przedsiębiorstwa

164 Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński

Produkcja nowego taboru w Polsce w latach 2001–2016 W latach dziewięćdziesiątych XX wieku z powodu trudności PKP rynek produkcji taboru kolejowego uległ załamaniu. Dopiero pojawienie się możliwości dofinansowania inwestycji taborowych z funduszy UE i EFTA oraz przejęcie organizacji przewozów aglo- meracyjnych i regionalnych przez samorządy spowodowały pojawienie się zamówień na nowy tabor. W pierwszej kolejności dokonywano zakupów spalinowych zespołów trakcyjnych (SZT), nazywanych też autobusami szynowymi, a wcześniej wagonami mo- torowymi. Były one przeznaczane do obsługi linii niezelektryfikowanych, a ich zastosowanie umożliwiało zmniejszenie kosztów wykonywania przewozów. PKP posiada- ło niewiele tego typu taboru, a jego produkcję w Polsce rozpoczęto dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Jako pierwszy w Polsce w 1988 roku produkcję autobusów szynowych podjął Kolzam w Raciborzu. W zakładzie tym powstało kilka krótkich serii, w tym SN81 i SA104/SA122. Następnie produkcją SZT zajął się ZNTK Poznań, w którym powstały serie SA101/121 i SA102/SA111. Łącznie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku powstało 13 pojazdów. Wszystkie pochodzące z tamtego czasu pojazdy do końca 2016 roku zostały wycofane z eksploatacji ze względu na niedostosowanie do współ- czesnych wymagań (Fiszer, 2016). Obie firmy kontynuowały produkcję na początku XXI wieku. Ogółem ZNTK Poznań wypuścił 17 pojazdów, a Kolzam 13, które kupiły sa- morządy województw (BIP urzędów marszałkowskich). Od 2005 roku produkcję SZT prowadziła Pesa Bydgoszcz, która do 2016 roku wyprodukowała łącznie 341 SZT róż- nych typów, czyli 87,1% krajowej produkcji. Wielkość produkcji w niektórych latach sięgała ponad 40 pojazdów. Również Newag od 2010 roku zajął się produkcją SZT, ale do 2016 roku – z powodu późniejszego wejścia w ten segment rynku – wyprodukował tylko 19 pojazdów (ryc. 3). Newag produkował składy dwu- i trójczłonowe, zaś Pesa dodatkowo jednoczłonowe (Pesa Bydgoszcz, 2017; Newag S.A., 2017). Rozwój tego rodzaju pojazdów uwarunkowany był dużym zapotrzebowaniem na rynku krajowym. Produkowane przez polskie przedsiębiorstwa SZT w 56,2% powstały na potrzeby rynku krajowego, a w 43,8% na eksport (ryc. 2). Pesa miała w ofercie m.in. składy na tor 1520 mm. W 2016 roku otrzymała dopuszczenie na rynek niemiecki – jako jedna z pierwszych na świecie firm produkujących poza Niemcami (Madrjas, 2016, 03 czerwca). Pesa wyeksportowała łącznie 47 SZT w wersji szerokotorowej: na Litwę – 22, na Ukrainę – 14, na Białoruś – 10, do Kazachstanu – 1, oraz 125 normalnotorowych SZT: do Włoch – 85, do Czech – 31 i do Niemiec – 9. Ponadto 2 pojazdy inspekcyjne sprzedano do Rosji. Natomiast Newag sprzedał do Włoch 4 wąskotorowe SZT. Produkcja elektrycznych zespołów trakcyjnych (EZT) w Polsce była prowadzona od lat pięćdziesiątych XX wieku. W wyniku załamania rynku w latach dziewięćdziesią- tych XX wieku powstało tylko kilkadziesiąt składów EZT, a następnie przez kilka lat nie prowadzono produkcji nowych. Jedynym ówczesnym producentem tego typu taboru w Polsce był PaFaWag we Wrocławiu, gdzie do 1994 roku powstawały pojazdy serii EN57, a w latach 1992–1998 wyprodukowano 21 składów ED72 (Transport Szynowy, 2017). Od 2004 roku produkcją EZT w Polsce zajmowały się Pesa oraz Newag, obydwa przedsiębiorstwa wyprodukowały do 2016 roku łącznie 259 pojazdów, co stanowiło 32,8% nowych pojazdów wyprodukowanych w latach 2002–2016. Udział Pesy w całej produkcji polskich producentów nowych EZT w tym okresie wyniósł 60,9%, a Newa- gu – 40,1%. Natomiast od 2016 roku liderem produkcji EZT w Polsce stał się Newag. Do 2010 roku wielkość produkcji była stosunkowo niewielka. Krajowi przewoźnicy Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

Ryc. 2. 165 Rosja Kraje przeznaczenia wyprodukowanych przez polskichK producentówazachstan SZT w latach 2002–2016 0,25% 0,49% Włochy 21,29% Czechy 7,64 %

Polska Ukraina 56,16% 3,45%

Litwa 5,42%

Białoruś Niemcy 2,46% 0,49%

Pesa wyprodukuje… Pesa zdobywa… Czesi kupują… Pesa ma rekord… Produkcja eksportowa… Źródło: Pesa opracowanie liderem… własne na podstawie (2006); Grobelny (2010); Graff, Šalčiunas (2012); (2012); (2013); (2013); (2016); (2016) inwestowali przede wszystkim w modernizację starszych sprawdzonych pojazdów – głównie EN57, ze względu na niższe koszty w porównaniu z zakupem całkowicie nowych. Dopiero od 2011 roku wielkość produkcji wzrosła i w 2013 roku produkcja EZT przewyższyła produkcję SZT. Po 2011 roku z zakładów wychodziło rocznie od 28 do 41 pojazdów (ryc. 3). Pesa produkowała stworzone przez siebie EZT serii Elf, Acatus Plus i Dart, zaś Newag składy z rodziny Impuls (tab. 1). W przypadku EZT zdecydowana większość produkcji była przeznaczona na rynek krajowy, wyeksportowano jedynie pięć pojazdów Newagu do Włoch (Newag S.A., 2017). EZT były ponadto częściowo produkowane przez zagraniczne koncerny Bombar- dier i Stadler w zakładach na terenie Polski. W zakładzie Stadler Polska od 2007 roku powstawały składy z rodziny Flirt. W latach 2007–2016 powstało tam 312 EZT, z któ- rych 54 trafiły na rynek krajowy, a pozostałe za granicę, do: Niemiec, Estonii, Włoch, Węgier, Holandii i na Białoruś (Stadler Polska, 2017). Natomiast w zakładach Bombar- diera we Wrocławiu powstawały jedynie nadwozia pojazdów przeznaczone głównieSuperszyb na- rynekkie… zagraniczny. Z Wrocławia pochodziły nadwozia do składów TALENT, a od 2016 roku także do pociągów dużych prędkości ICx – dla kolei niemieckich DB ( , 2016). Produkcja nowych lokomotyw w Polsce, podobnie jak w przypadku EZT, pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku została przerwana. Do 1992 roku Fablok Chrzanów produkował lokomotywy spalinowe serii SM42. Natomiast elektrowozy wytwarzane były w zakładach HCP – seria EU07 w latach 1983–1992 oraz PaFaWag – EP09 w latach 1989–1997. Ponadto w latach 1990–1991 w zakładzie HCP powstały cztery prototypowe egzemplarze lokomotyw elektrycznych serii EM10 (Irteński, 2013). Wymienione wyżej pojazdy oprócz EM10 są nadal użytkowane i poddawane modernizacjom. Na przełomie XX i XXI wieku produkcja polskich lokomotyw została wstrzymana, prowadzono jedynie modernizacje starszych pojazdów, głównie produkcji polskiej i radzieckiej.

166Ryc. 3. Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński

50Produkcja taboru kolejowego przez polskich producentów w latach 2002–2016 47 46 45 41 39 39 40 34 34 35 32 32 29 30 30 30 27 28 28 25 24 25 23 19 20 16 17 16 15 14 15 15 10 10 8 7 6 5 5 6 5 6 5 3 2 3 3 2 0000 0000 1000 000 000 000 000 000 00 00 01 0 0 0 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

spalinowe zespoły trakcyjne elektryczne zespoły trakcyjne lokomotywy spalinowe lokomotywy elektryczne wagony pasażerskie

Nowe wagony… PKP Intercity prezentuje… Źródło: Baza opracowanie wagonów własne kolejowych na podstawie informacji publikowanych przez producentów taboru; urzę- dy marszałkowskie województw; Etmanowicz (2014); (2015); (2015); (2017)

Polskie przedsiębiorstwa rozpoczęły produkcję nowych lokomotyw dopiero pod koniec pierwszej dekady XXI wieku. ZNLE Gliwice, a potem Newag produkowały elektrowozy E6ACT Dragon od 2009 roku i E4MSU Griffin od 2013 roku. Natomiast Pesa stworzyła rodzinę lokomotyw Gama: spalinowóz 111Db produkowany od 2014 roku, elektrowóz wielosystemowy 111MS oraz lokomotywęDostawy… elektryczno-spalinową Ma- rathon 111Ed powstałą w 2015 roku. W latach 2012–2016 Newag wyprodukował 14, a Pesa 15 lokomotyw różnych typów (ryc. 3) ( , 2017; PKP Intercity, 2017). W zakładach Bombardier we Wrocławiu powstawały pudła do lokomotyw z rodziny Traxx, zaś ich finalny montaż odbywał się poza Polską, m.in. w zakładzie w Kassel w Niemczech. Były to elektrowozySprawdzony… jedno- lub wielosystemowe, a także elektryczno- -spalinowe przeznaczone głównie na rynek zagraniczny. Łącznie wyprodukowano tam ponad 2 tys. pudeł lokomotyw ( , 2008). Produkcja wagonów pasażerskich również uległa ograniczeniu, m.in. ze względu na spadek przewozów w Polsce oraz zastosowanie w większym stopniu SZT w ruchu regionalnym, a potem także EZT w ruchu dalekobieżnym. Ponadto modernizowano stare wagony, co również powodowało mniejszy popyt na nowe. Do połowy lat dzie- więćdziesiątych XX wieku głównymi producentami wagonów pasażerskich w Polsce były PaFaWag i Fabryka Wagonów i Lokomotyw – późniejszy HCP FPS. W pierwszej dekadzie XXI wieku nie powstawały nowe wagony, jedyniePKP wIntercity 2009 roku prezentuje… Pesa wyprodu- kowała pięć wagonów doczepnych do SZT (BIP Urzędu…, 2017). W latach 2010–2015 w zakładach HCP FPS powstało 79 nowych wagonów ( , 2015; Baza wagonów…, 2017). Ponadto Pesa w 2015 roku wyprodukowała 20 wagonów pię- trowych, w tym dwa z kabinami sterowniczymi (Koleje Mazowieckie, 2017) (ryc. 3). Nowe wagony z polskich zakładów przeznaczone były głównie na rynek krajowy. Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

167

Analiza produkcji wagonów towarowych i pojazdów specjalnych jest utrudniona ze względu na brak oficjalnych i pełnych danych w tym zakresie. Wagony towarowe były produkowane przez pięć spółek, w tym dwie należące do koncernu Greenbrier Eu- rope. Natomiast pojazdy specjalne, służące m.in. do utrzymania i naprawy infrastruktury kolejowej, wytwarzały dwa zakłady, w tym jeden podmiot zagraniczny (por. tab. 1). Produkcja w zakładach zagranicznych koncernów na terenie Polski była skierowa- na przede wszystkim na rynki zagraniczne. W zakładzie Stadler w Siedlcach powstało łącznie 54 EZT dla polskich przewoźników,LOTOS Kolej w tym rozpoczyna… 14 w 2008 roku, 17 w 2014 roku i 23 w 2015 roku. Natomiast Bombardier wyprodukował 24 pudła do lokomotyw, które potem trafiły do Polski (Graff, 2007; , 2011; Koleje Mazowieckie, 2017; PKP Intercity, 2017).

Modernizacja taboru w Polsce Działalność związana z modernizacją taboru miała w Polsce bardzo duże znaczenie i zajmowali się tym wszyscy polscy producenci taboru oraz zakłady naprawcze. Mo- dernizacja była przeprowadzana m.in. w ramach napraw rewizyjnych czwartego i pią- tego poziomu utrzymania. Szacuje się, że od początku XXI wieku poddano modernizacji w Polsce ponad 1 tys. pojazdów i zespołów trakcyjnych – czyli o 1/3 więcej niż wyprodukowano nowych. Najwięcej pojazdów stanowiły EZT serii EN57 oraz lokomotywy EU07 i SM42. Ogółem zmodernizowano prawie 350 EZT, prawie 700 lokomotyw i ok. 120 wagonów pasażerskich (tab. 3). Modernizacja taboru kolejowego jest o wiele tańsza niż zakup nowego taboru. Przebudowywano i unowocześniano lokomotywy, EZT i wagony polskiej produkcji, a ponadto lokomotywy radzieckie, np. M62 – chętnie wykorzystywane przez przewoź- ników prywatnych i PKP LHS do prowadzenia ciężkich pociągów towarowych. Zakres niektórych modernizacji był tak duży, że niezmieniona pozostawała jedynie rama i ostoja wózków. W przypadku radzieckiej lokomotywy spalinowej M62 została ona przerobiona w zakładzie przewoźnika Rail Polska na elektrowóz 207E – prototyp zo- stał zaprezentowany podczas targów TRAKO2017, a w planach jest przebudowa w ten sposób kolejnych 30 pojazdów (Madrjas, 2017). W ramach modernizacji wagonów Tab.pasażerskich 3. część wagonów przedziałowych przebudowano na bezprzedziałowe.

Modernizacja taboruPojazdy kolejowego kolejowe w Polsce w latach 2001–2016 Seria przed Rodzaj modernizacjeZakłady Liczba przeprowadzające Seria lub typ po modernizacji pojazdów – modernizacją Razem – Ogółem 1086 342 EN57SPOT, EN57KM, EN57AKM, Konsorcjum Pesa EN57AKŁ, EN57AL, EN57AKD, EN57 327 i ZNTK Mińsk EN57AKŚ, EN57AKW, EN57AP, Mazowiecki, Newag EN57EPS, EN57ALc i d. EZT EN71AC, EN71SPOT, EN71KM, ZNTK Mińsk EN71 9 EN71 AKŚ Mazowiecki, Newag ZNTK Mińsk ED72 ED72A 6 Rail Polska Mazowiecki M62 207E 1

168 Razem Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz– Bocheński 267 ZNLE Gliwice, elektryczne ET22 ET22 68 Lokomotywy PKP Cargo EU07 EU07A 3 ZNTK Oleśnica ZNTK Oleśnica, Pesa, RazemEU07 EP07, EU07P 196 – Newag, HCP FPS 397 SU42, SM42, Newag, Pesa, Orion SM42 6Dc, 6Dd,6De, 6Dg, 6Dh, 6Di,6Dk, 187 Kolej, Cz Loko, Tabor (Ls800E) Pesa 6Dl, 6Dm, 18D, Dębnica, ZNTK Poznań spalinowe Pesa SU45 (301D) ST45 (303D) 19 Lokomotywy Pesa SU46 (301D) ST46 (302Da) 1 ST44 ST44 54 Pesa M62M, M62Y, M62BF, M62Ko, 93 ST44 (M62) ST40s 15 SM48 ST48 42 Newag

155A, 507A, 508A, 308A, 306Ab, Pesa, Newag, 110A, 111A, Wagony 140A, 161A, 162A, 163A, 170A, 120* H. Cegielski, 112A, 113A 171A TS Opole

Uwaga: podano nr serii według nomenklatury PKP, a w przypadku jego braku lub eksploatacji przez prze- woźników spoza grupy PKP – nr serii stanowiący typ fabryczny * wielkość szacunkowa Rynek Kolejowy Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji publikowanych przez urzędy marszałkowskie, PKP In- tercity (2017), Newag (2017), (2017)

Problemy rozwoju polskich producentów taboru kolejowego Po wejściu Polski do UE i pojawieniu się funduszy unijnych, z których można było po- zyskać dofinansowanie, znacznie wzrósł popyt na nowy tabor kolejowy na rynku krajowym. Pojawienie się dużej liczby zamówień od krajowych przewoźników, pospiesznie wydających środki z funduszy UE z kończącej się perspektywy finansowej 2007–2013, oraz niewystarczające moce produkcyjne polskich zakładów spowodowały problemy z terminową realizacją dostaw zamówionych pojazdów. W konsekwencji producent musiał płacić kary umowne. Taka sytuacja dotyczyła przede wszystkim Pesy – najwięk- szego polskiego producenta taboru. Kolejnym problemem była wysoka awaryjność niektórych pojazdów – tzw. błędy wieku dziecięcego. Były to konstrukcje nowe, czę- sto prototypowe, a polskie przedsiębiorstwa dopiero uczyły się wytwarzania nowoczesnego taboru, zgodnego z europejskimi standardami. Nie było czasu na dokładne testowanie prototypów w warunkach normalnej eksploatacji, ponieważ pojazdy mu- siały stosunkowo szybko trafić do seryjnej produkcji. Największe tego typu problemy wystąpiły w przypadku lokomotywy spalinowej SU160 z rodziny Gama, produkowanej przez Pesę. Wskaźnik dostępności tego pojazdu w latach 2015–2016 wynosił od 54,5% do 72,8%. Nieco mniej awaryjny był EZT tego samego producenta ED161 Dart – współ- czynnik dostępności od 76,2% do 95,3%. Należy jednak zaznaczyć, że współczynnik ten uwzględnia także sytuacje, w których dany pojazd byłPolskie niedostępny Pendolino… z przyczyn loso- wych, niezależnych od producenta (Junduła, 2017, 18 kwietnia). W konsekwencji Pesa może stracić szansę na zamówienie kolejnych dartów ( , 2017). Ze Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

169 względu na bardziej skomplikowaną budowę SZT w porównaniu z EZT– zwłaszcza sil- ników, duże problemy z awaryjnością występowały także w nowych SZT. Istotnym problemem był brak kompatybilności pojazdów kolejowych, zarówno nowych, jak i modernizowanych, uniemożliwiający zestawienie składu pociągów z SZT lub EZT różnych serii. Wynikało to w dużym stopniu z wprowadzania ciągłych zmian i innych systemów sterowania. W przypadku pojazdów zmodernizowanych było to spowodowane różnymi wykonawcami, jednak problemy tego typu zdarzały się rów- nież w nowych pojazdach tego samego producenta. Może to prowadzić do zwiększenia kosztów obsługi pociągów ponoszonych przez przewoźnika, z powodu konieczności zwiększenia obsady pociągu czy uniemożliwienia wykorzystania w pełni możliwości danego pojazdu. Kolejnym problemem były trudności w uzyskaniu homologacji polskich pojaz- dów za granicą – głównie w Niemczech, m.in. z powodu braku dopuszczenia pojazdu w Niemczech Pesa była zmuszona do dostarczenia województwu lubuskiemu w ramach rekompensaty dwóch nowych SZT typu Link (Madrjas, 2017, 23 października). Część potencjału polskiego przemysłu kolejowego została zmarnowana. W badanym okresie, pomimo ożywienia na krajowym rynku kolejowym, upadły m.in. ZNLS Piła, ZNTK Poznań i Fablok Chrzanów. Firmy te miały długoletnie tradycje w produkcji taboru kolejowego. Ponadto porzucono niektóre innowacyjne projekty z lat dziewięć- dziesiątych XX weku, m.in.: zaniechano produkcji rozwojowej serii elektrycznych lokomotyw manewrowych EM10 (Wach, 2014) oraz w niewielkim stopniu wykorzystywa- no system samoczynnej zmiany rozstawu kół SUW 2000 (Bocheński, 2017). Polscy producenci byli nastawieni na realizację zamówień dla krajowych przewoź- ników, realizowanych w ramach projektów dofinansowanych z funduszy UE i EFTA. Powodowało to znaczne wahania w wielkości produkcji. Ponadto w większości przy- padków najważniejszym kryterium w przetargach była najniższa cena, co odbijało się na jakości taboru. Należy jednak zaznaczyć, że polskie firmy pomału, ale w coraz więk- szym stopniu wchodzą także na rynki zagraniczne – wyeksportowano ponad 40% produkcji SZT. Powstające pojazdy są coraz nowocześniejsze i zaczynają dorównywać ofercie zagranicznych koncernów. Problemem jest jednak ograniczony krajowy rynek po- dzespołów i konieczność importu części. W następnych latach, dzięki planom wymiany taboru polskich przewoźników kolejowych, polscy producenci będą mieli zapewnione zamówienia. Ponadto Pesa i Newag prowadziły projekty rozwojowe finansowane ze środków NCBiR Dodatkowe dochody dla producentów taboru dawały usługi związane z serwiso- waniem i przeglądami sprzedanych pojazdów. Usługi te w okresie od kilku do kilkunastu lat ujęte były w większości umów na zakup taboru. W przyszłości mogą one stano- wić ważny i stały dochód dla producentów.

Podsumowanie i wnioski Przemysł taboru kolejowego w Polsce, po kryzysie na przełomie XX i XXI wieku wynika- jącym z sytuacji w PKP oraz procesów transformacji gospodarczej kraju, zaczął się ponownie rozwijać. Duży wpływ na to miało wejście Polski do UE oraz finansowanie pro- jektów taborowych ze środków pomocowych. Dodatkowo otwarcie rynku kolejowego i pojawienie się kilkudziesięciu przewoźników umożliwiło dywersyfikację zamówień. Prężnie rozwijało się zwłaszcza dwóch największych producentów – Pesa i Newag,

170 Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński którzy coraz większą część swojej produkcji eksportowali. Stawiali oni na nowe roz- wiązania technologiczne i nowoczesny design. Nie obyło się jednak bez problemów technicznych z produkowanym taborem oraz opóźnień w realizacji kontraktów. W konsekwencji PESA w 2017 roku miała problemy finansowe. Swoje zakłady w Polsce po- siadały także zagraniczne koncerny. Bombardier i Greenbier przejęły istniejące fabryki w wyniku prywatyzacji, zaś Stadler wybudował zakład od podstaw. W miarę zdobywania doświadczenia poprawia się jakość produkowanych po- jazdów – zwiększa się współczynnik dostępności. Ważne jest wsparcie polskich pro- ducentów i umożliwienie im dopracowania własnych konstrukcji pojazdów. Polscy przewoźnicy powinni być zobligowani do zakupu przede wszystkim polskiego taboru, podobnie jak to się dzieje w Niemczech. Tabor produkowany przez zagraniczne koncerny jest lepiej dopracowany właśnie dlatego, że przez lata jego zakup był preferowany na rynkach krajowych. W dalszym rozwoju branży szczególnie istotny będzie rozwój produkcji na eksport. Po 2022 roku programy pomocowe UE będą znacznie okrojone i prawdopodobnie spadnie popyt na nowy tabor na rynku krajowym. Ponadto konieczna będzie produkcja taboru zgodnego z TSI, głównie zespołów trakcyjnych i lokomotyw hybrydowych (spalinowo-elektrycznych). Ważny będzie również rozwój produkcji Literaturapodzespołów i usług serwisowych. References

Gazeta Krakowska Balicka, M. (2013, 23 maja). Sąd ogłosił upadłość Fabloku. Syndyk zlikwiduje zakład? . Pozyskano z http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/901261, sad-oglosil- cja.-upadlosc-fabloku-syndyk-zlikwiduje-zaklad,id,t.html Gazeta Krakowska Balicka, M. (2015, 11 grudnia). Chrzanów. Fablok powstał jak Feniks z popiołów. Rusza produk- . Pozyskano z http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/9180970, htmlchrzanow-fablok-powstal-jak-feniks-z-popiolow-rusza-produkcja, id,t.html Baza wagonów kolejowych (2017, grudzień). Pozyskano z http://bazawagonow.pl/wagonyfps.

BIP Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego (2017, grudzień).Prace Pozyskano Komisji zGeografii http://bip.kujawsko-pomorskie.pl Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 30 Bocheński, T. (2016). Powiązania kolei z przemysłem w drugiej dekadzie XXI wieku. Prace Komisji, Geografii(4), 50–64. Przemysłu Polskiego Bocheński,Towarzystwa T. (2017). Geograficznego Funkcjonowanie31 rejonów przeładunkowych na styku sieci kolejowych o rozstawie torów 1435 i 1520 mm w Europie. Głos Wielkopolski , (3), 80–94. DOI: 10.24917/20801653.313.6 Cieśla, R. (2016, 10 lipca). Poznań: Koniec ZNTK, czyli atrakcyjne grunty pod młotek. . Pozyskano z http://www.gloswielkopolski.pl/magazyn/a/poznan-Newsweek. Pozyskano koniec- -zntk-czyli-atrakcyjne-grunty-pod- mlotek,10381761/ Czesi kupują kolejne polskie pociągi z PESY Bydgoszcz (2013, 5 kwietnia). z http://www.newsweek.pl/biznes/wiadomosci- biznesowe/czesi-kupuja-kolejne-polskie- -pociagi-z-pesy-bydgoszcz,InfoRail 103167,1,1.html Dostawy lokomotywy elektrycznych zrealizowane przez polskich producentów (2017, 1 sierpnia). . Pozyskano z http://inforail.pl/dostawy-lokomotywy- elektrycznych-zrealizowane-przez-polskich-producentow _more_97323.html EKK Wagon (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.ekk-wagon.pl/Ofirmie/Historia/ta- bid/371/ language/pl-PL/Default.aspx Świat Kolei 11 Etmanowicz, A. (2014). Wagony osobowe standardu Z1 „nowej generacji” klasy pierwszej typu 156A (166A) oraz drugiej typu 156A (167A). , , 28–33. Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

171 Fabryka Wagonów Gniewczyna S.A. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.gniewczyna.Rynek Kolejowy. pl/pl/o-firmie/historia/ Fiszer, K. (2016, 9 kwietnia). Koniec wielkich nadziei taborowych z lat 90. Pozyskano z http://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/koniec-wielkich-nadzieiTechnika Transportu-taboro wych-z-lat-90-Szynowego 12 76099.html Graff, M. (2007). Lokomotywy Bombardiera TRAXX F140 MS dla PKP Cargo. ,Świat , 18. Kolei 11 Graff, M., Šalčiunas, R. (2012). Spalinowe wagony silnikoweRynek produkcji Kolejowy Pesy 2na kolejach Litwy i Białorusi. , , 15–19. Grobelny, M. (2010). Polscy eksporterzy w branży kolejowej. , , 53. H. Cegielski – Fabryka Pojazdów Szynowych Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http:// fpspoznan.pl/o-firmie/historia/ Lokomotywy. Polskie konstrukcje Interlok Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.interlok.info/indexpl1.htmRynek Irteński,Kolejowy T. (2013). . Warszawa: Wydawnictwo SBM. Janduła, M. (2017, 18 kwietnia). Flirty najbardziej niezawodne. Tuż za nimi Pendolino. . Pozyskano z http://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/niezawodne-flirty-tuz- -za--pendolino-81296.html Przegląd KolejeKomunikacyjny Mazowieckie (2017,7–8 30 grudnia). Pozyskano z http://www.mazowieckie.com.pl/ Lerch, R. (2012) Modernizacja taboru szynowego – cele, zamierzenia, efekty. LOTOS Kolej rozpoczyna, , 10–13. eksploatację pierwszej lokomotywy TRAXX F140 DE Lotos Kolej (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.lotoskolej.pl/2198/o_nas/o_firmie (2011, 1 lipca). Pozyskano z http://www.lotos.pl/322/p,174,n,3406/grupa_kapitalowa/centrum_prasoweRynek Kolejowy. /aktualnosci/lotos_ kolej_rozpoczyna_eksploatacje_pierwszej_lokomotywy_traxx_f140_de Madrjas, J. (2016, 21 kwietnia). Przewozy Regionalne same zrobiły naprawę P4. Pozyskano z http://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/ przewozy-regionalne-same-zro- bily-naprawe-p4-76298.htmlRynek Kolejowy Madrjas, M. (2016, 3 czerwca). Pierwszy polski pociąg z dopuszczeniem dla Niemiec. Wielki sukces Linka Pesy. . Pozyskano z http://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/pierwRynek Kolejowy. Pozyskano- szy-polski-pociag-z- dopuszczeniem-dla-niemiec-wielki-sukces-linka-pesy-76845.html Madrjas, J. (2017, 26 września). Elektryczny Gagarin odkryciem Trako. z http://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/ elektryczny-gagarin-odkryciem-trako-te- Rynekgo-nikt-sie-nie-spodziewal-83662.html Kolejowy Madrjas, J. (2017, 23 października). Pesa dostarczy lubuskiemu dwa nowe Linki zamiast kar. . Pozyskano z http://www.rynek-kolejowy.pl/mobile/ Pesa-dostarczy- lubuskiemu-dwa-nowe-linki-zamiast-kar-84053.html Mavex-Rekord Kft. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://mavex-rekord.pl/1-O-nas/1-CharakTwoje Miasto Przeworsk-. terystyka- firmy.html Narada w sprawie Fabryki Wagonów w Gniewczynie (2017, 27 marca). Pozyskano z http://mojprzeworsk.pl/2017/03/narada-sprawie-fabryki-wagonow-gniewczynie/ Newag Gliwice (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://web.archive.org/web/20130927151953/ http://www.newaggliwice.pl/pl/firma/historia.html InfoRail. Newag S.A. (2017, grudzień). Pozyskano z http://www.newag.pl/o-firmie/historia/ Nowe wagony od Cegielskiego wyjadą na początku przyszłego roku (2015, 30 grudnia). Pozyskano z http://inforail.pl/nowe-wagony- od-cegielskiego-wyjada-na-poczatku-przyszle- Pesa dokupiłago -roku-film-_more 25 proc. akcji _80539.html ZNTK Mińsk Mazowiecki Pesa Bydgoszcz S.A. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.Pesa.pl (2017, 30 grudnia). Railway Busines Forum – archiwum. Pozyskano z http://web.archive.org/web/20170824145658/http:InfoRail //www.rbf. net.pl/wiecej,PESA-dokupila- 25-proc-akcji-ZNTK-Minsk-Maz,505 Pesa liderem dostaw pociągów na Litwę (2016, 25 listopada). . Pozyskano z http://infoRynek- Kolejowyrail.pl/Pesa-liderem-dostaw-p ociagow-na-litwe_more_89337.html Pesa ma rekord prędkości pociągu spalinowego – 201 km/h (2013, 16 października). . Pozyskano z http://web.archiv e.org/web/20131021000402/http://www.rynek-kolejowy.pl/48654/Pesa_ma_rekord_predkosc i_pociagu_spalinowego_201_km_h.htm

172 Sebastian Wojtkiewicz,Rynek Kolejowy Tadeusz Bocheński

Pesa wyprodukujehtml pociągi dla Włochów (2006, 13 czerwca). . Pozyskano z http:// www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/PesKurier a-wyprodukuje-pociagi-dla-wlochow-69244. Kolejowy

Pesa zdobywa Kazachstan (2012, 1 sierpnia). InfoTram. Pozyskano z https://kurierkolejo- wy.eu/aktualnosci/9270/Pesa-zdoby wa-kazachstan.html Piech, R. (2007, 6 listopada). ZNTK Poznań/ Sigma na Trako. . Pozyskano z http://www. infotram.pl/zntk-poznan-sig ma-na-trako_more_66749.html Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce Fablok S.A. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http:// www.fablok.com.pl/ Rynek PKP IntercityKolejowy (2017, grudzień). Pozyskano z https://www.intercity.pl/ PKP Intercity prezentuje nowe wagony na trasę Warszawa – Szczecin (2015, 30 grudnia). Polskie Pendolino. Pozyskano rozczarowuje. z http://www.r PKP Intercity ynek-kolejowy.pl/wiadomosci/pkp-intercity-prezen nie chce pociągów od Pesy - tuje-nowe-wagony-na-trase-w arszawa--szczecin-zdjecia-73772.html (2017, 22 maja). Pozyskano z http://forsal.pl/artykuly/1044622,Pe sa-dart-polskie-pendolino-rozczarowuInfoRail - je-pkp-inter city-nie-chce-pociag ow-od-pesy.html Produkcja eksportowa PESY w 2016 roku (2016, 22 grudnia). . Pozyskano z http://inforail.pl/produkcja-ek sportowa-pesy-w-2016-roku_more_90 349.html Rail Polska Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://ww w.railpolska.pl/ztk.html RynekRailway Kolejowy Busines Forum (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.rbf.net.pl/czlonkowiewie- cej,Wagony-Swidnica-SA,38 Świat Kolei 9 Sprawdzony partner (2017, 30 grudnia). Pozyskano z https://www.rynek- kolejowy.pl/ Sobolewski, P. (2001). Pafawag dziś i jutro. , , 16–18. (2008, 30 grudnia). Folder informacyjny o Bombardier Transportation w Polsce. Pozyskano z http://pl.bombardier.com/Bombardier_Transportation_Poland.pdf SuperszybkieStadler Polska bombardiery Sp. z oo. (2017, z Polski. 30 grudnia). Rusza produkcja Pozyskano pociągów z http://www.stadlerrail.com/en/about dla Deutsche Bahn - -us/locations/stadler-polska-sp-z-oo/ (2016, 25 paź- dziernika). Pozyskano z http://forsal.pl/artykuly/987706 ,superszybkie-bombardiery-z- Transport-polski- Szynowy rusza -produkcja-pociagow- dla -deutsche-bahn.html Tabor Dębica Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.tabor-debica.pl (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.transportszynowy.pl/eztdane.Przegląd Komuni- kacyjnyphp#en577–8 Turowski, A. (2012). EU07 typu 303Ec – noweInfoRail spojrzenie na modernizacje. , , 52–57. Wach, K. (2014, 23 czerwca). EM10 do kasacji. . Pozyskano z http://inforail.pl/em10-do- -kasacji_more_34611.html Wagon Opole Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://wagonopole.com.pl/ WSO Ostróda Sp. z.o.o. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.wsostroda.eu/pl/Gazeta Wyborcza Zielona ZASTALGóra S.A. (2017, 30 grudnia). Pozyskano z http://www.zastal.pl/ Zastal robi ważny krok, by znów produkować wagony (2014, 27 lipca). . Pozyskano z http://zielonagora.wyborcza.pl/zielonagora/1,35182,16388471,Zastal_ robi_wazny_krok__by_znow_produkowac_wagony.html ZNTK Mińsk Mazowiecki S.A. (2017, 30 grudnia). Zakłady Napraw Taboru Kolejowego. Pozyskano z http://zntkmm.pl/ ZNTK Oława Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Zakłady Napraw Taboru Kolejowego. Pozyskano z http://www.zntk.olawa.pl/ ZNTK Radom Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Zakłady Napraw Taboru Kolejowego. Pozyskano z http://www.zntkradom.pl/pl/ ZNTKiM Sp. z o.o. (2017, 30 grudnia). Zakłady Napraw Taboru Kolejowego. Pozyskano z http:// zntkim.pl/ofirmie.html ZPS Sp. z.o.o. (2017, 30 grudnia). Zakład Pojazdów Szynowych. Pozyskano z http://www.mtrzps. Sebastiancom.pl/pl/o-firmie/historia Wojtkiewicz, mgr inż., doktorant, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, Instytut Geo- grafii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Zakład Badań Miast i Regionów. Specjalizuje się Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

173 w geografii transportu. Prowadzi badania m.in. z zakresu funkcjonowania kolei oraz komunikacji miejskiej. WSebastian polu jego Wojtkiewicz, zainteresowań znajdują się również przemiany przestrzenne w miastach. M.Sc., Ph.D. student at the University of Szczecin, Faculty of Geosciences, Institute of Socio-Economic Geography and Spatial Management, Urban and Regional Study Unit. He specialises in transport geography. He conducts research on the functioning of railways and public transport. His academic interestsAdres/address: also include spatial changes in cities.

Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk o Ziemi Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Zakład Badań Miast i Regionów ul. Mickiewicza 18, 70-383 Szczecin, Polska Tadeusze-mail: Bocheński, [email protected] dr, adiunkt, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, Instytut Geografii Społecz- no-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Zakład Badań Miast i Regionów. Specjalizuje się w geografii transportu. Prowadzi badania m.in. z zakresu funkcjonowania kolei i transportu intermodalnego oraz ich powiązań z przemysłem. W polu jego zainteresowań znajduje się również funkcjonowanie portów morskich iTadeusz delimitacja Bocheński, regionów funkcjonalnych. , Ph.D., assistant professor at the University of Szczecin Faculty of Geosciences, Institute of Socio-Economic Geography and Spatial Management, Urban and Regional Study Unit. He specialises in transport geography. He conducts research on the functioning of railways and intermodal transport and their connectionsAdres/address: with industry. His academic interests also include the delimitation of functional regions.

Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk o Ziemi Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Zakład Badań Miast i Regionów l ul. Mickiewicza 18, 70-383 Szczecin, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.11

WojciechUniwersytet Jurkowski Wrocławski, Polska University of Wroclaw, Poland

Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie Zakładów Radiowych „Diora” w Dzierżoniowie

Re-Use of Post-Industrial Sites Based on the Example of ‘Diora’ in Dzierżoniów

Streszczenie:

Zakłady Radiowe „Diora” były największym przedsiębiorstwem w historii Dzierżoniowa, a ich marka znana była zarówno w Polsce, jak i za granicą. Dzięki temu stały się one główną determinantą rozwoju, a także pewnym symbolem i wizytówką miasta. Po upadku „Diory” pojawił się problem zagospodarowania budynków zakładu, które zajmowały znaczny obszar w centralnej części Dzierżoniowa i stopniowo ulegały degradacji. Ostatecznie władze lokalne podjęły kontrowersyjną decyzję o likwidacji pozostałości fabryki oraz zmianie funkcji i charakteru tego obszaru. Na miejscu głównej hali „Diory” powstał największy w mieście hipermarket „Kaufland”, a obok rozwinęła się prężnie działająca strefa usługowa. Celem artykułu jest uka- zanie procesu zmian funkcjonalno-przestrzennych na obszarach poprzemysłowych „Diory”, zmierzających do ponownego zagospodarowania i rewitalizacji tego miejsca. Zostanie omówiony schemat działania władz lokalnych oraz poszczególne etapy kształtowania się nowej strefy usługowej wraz z inwentaryzacją podmio- tów gospodarczych tam powstałych. Przykład zagospodarowania „Diory” przedstawiony zostanie w kontek- ście dobrych praktyk, co może posłużyć jako wzór postępowania dla innych miast monofunkcyjnych, które borykająAbstract: się Diora z podobnymi problemami. Diora Factory Diorawas the largest company in the history of Dzierżoniów and its brand was well-known throughout Poland. Therefore was a determinant of development, as well as the symbol of theDiora’s town. After the liquidation of , there appeared a problem of revitalisation of postindustrialDiora sites was occupying formed significant area in the centre of the town. Finally, local authorities decided to demolish the bulk of buildings and change the function and nature of the area. On the site of the main building of a large hypermarket ‘Kaufland’ with many additional services. Other buildings next to the hypermarket were transformed to service zone, where many economic operators located their companies. The aim of this study was to show the process of change aimed at the revitalisation of this place. This article contains: analysis of local authorities’ actions aimed at the revitalisation of this place, principles Dioraof creating a new service zone and identification of economic operators in this zone. These changes have resulted in converting useless post-industrial areas in the rapidly developing service zone. Revitalisation of Factory can be used as an exampleSłowa kluczowe: of good practice for other monofunctional cities, which have the same problems. Keywords: miasto monofunkcyjne; rewitalizacja; strefa usługowa; tereny poprzemysłowe monofunctional city; post-industrial area; revitalisation; service zone Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie…

Otrzymano: 175 Received: 7 września 2017 Zaakceptowano: 7 September 2017 Accepted: 4 lipca 2018 Sugerowana 4 July cytacja 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 Jurkowski, W. (2018). Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie Zakładów Radiowych „Diora” w Dzierżoniowie. , (3), 174–185. https://doi.org/10.24917/20801653.323.11

Wstęp Przekształcenia gospodarcze z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku spowodo- wały, że wiele niegdyś sprawnie działających zakładów przemysłowych nie odnalazło się w nowych realiach gospodarki rynkowej. Polska wkroczyła w etap przebudowy sektorowej struktury gospodarczej, co wiązało się z recesją przemysłu i dynamicznego rozwoju sektora usługowego (Rachwał, 2010). Kryzys i upadek wielu przedsiębiorstw z tego okresu odcisnął swoje piętno w przestrzeni, pozostawiając w miastach rozległe tereny poprzemysłowe (Domański, 2002). Pojęcie terenu poprzemysłowego jest niejednoznaczne i nie doczekało się jednej, granicznejobowiązującej jako definicji brownfields w literaturze przedmiotu. Takie obszary są elementem szeroko rozumianych przestrzeni zdegradowanych w mieście, określanych w literaturze za- (Domanowska, 2010). Według „Programu rządowego dla terenów poprzemysłowych” (2004) są one częściowo lub całkowicie nieużytkowane, a pierwotnie były przeznaczone na działalność gospodarczą lub pełniły funkcje pomocnicze w obrębie danego zakładu. Dodatkowo w zakres terenów poprzemysłowych można włączyć tzw. strefy oddziaływania przemysłu, np. składowiska odpadów, ska- żone wody i gleby (Domański, 2000). Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych stanowi obecnie jedno z poważniejszych wyzwań polityki przestrzennej polskich miast. Po akcesji do Unii Europejskiej zachętą do tego typu działań stały się unijne środki finansowe oraz możliwość udziału w międzynarodowych projektach rewitalizacji (np. projekt COBRAMAN) (Muszyńska-Jeleszyńska, Jasińska, 2013). Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych ma prowadzić w efekcie do rewitalizacji danego miejsca, czyli szeroko pojętych zmian na gruncie przestrzennym, gospodarczym i społecznym, których celem jest wyjście z sytuacji kryzysowej i zrównoważony rozwój (Behr, Billert, Kröning, Muzioł-Węcławowicz, 2003; Lorens, 2010). W literaturze można wyróżnić wiele modeli rewitalizacji terenów poprzemysło- wych (Baborska-Narożny, 2012; Kobylańska, Gawor, 2017). Obejmują one zarówno przy- wrócenie działalności przemysłowej, jak i adaptację obiektów do nowej funkcji, a także ich likwidację, zmianę funkcji i charakteru miejsca. Działania rewitalizacyjne można podzielić również na implementacyjne, kiedy decyzje podejmowane są bez zainteresowania społecznego, i integracyjne, włączające społeczność lokalną w procesy decyzyjne (Strzelecka, 2011). W ostatnich czasach zwykle najwięcej uwagi poświęca się ponowne- mu wykorzystaniu obiektów przemysłowych do funkcji handlowo-rekreacyjnych przy zachowaniu charakteru i wyglądu danego miejsca. Tego typu działania stawiane są za wzór, ponieważ oprócz przywrócenia aktywności w obrębie zdegradowanych obsza- rów odrestaurowane zostają dawne obiekty przemysłowe o wysokiej wartości archi- tektonicznej i sentymentalnej, stając się atrakcją turystyczną samą w sobie. Przykładem

176 Wojciech Jurkowski tego typu działań jest choćby stworzenie Centrum Handlowego Manufaktura w Łodzi w miejsce fabryki I.K Poznańskiego (Świerczewska-Pietras, 2009) czy też przekształce- nie browarów Huggera na Centrum Handlu, Sztuki i Kultury Stary Browar w Poznaniu (Tölle, 2007). Ze względu na ograniczone fundusze bądź problemy natury administra- cyjno-prawnej (np. własność obiektów) nie we wszystkich przypadkach tego typu dzia- łania są możliwe do realizacji. Dlatego też często nie podejmuje się żadnych decyzji, a tereny ulegają całkowitej degradacji i stwarzają pole do rozwoju patologii społecznych. Niniejsza praca wpisuje się w kontekst badań nad zagospodarowaniem terenów poprzemysłowych czy też w bardziej ogólnym ujęciu – ich rewitalizacją. Jest to uzu- pełnienie dotychczasowej wiedzy o opis działań, zwykle pomijanych bądź pobieżnie charakteryzowanych w literaturze przedmiotu. Podstawą tych działań jest całkowita likwidacja pierwotnego obiektu i zmiana funkcji bez nawiązania do industrialnej prze- szłości danego miejsca. Jest to działanie dość radykalne, wzbudzające wiele kontrower- sji społecznych, jednak w przypadku braku możliwości innych rozwiązań wydaje się najbardziej racjonalne. Artykuł ma charakter studium przypadku, a głównym jego celem jest charakterystyka zmian funkcjonalno-przestrzennych na obszarach poprzemy- słowych „Diory”, zmierzających do ponownego zagospodarowania i rewitalizacji tego miejsca. Zmiany te spowodowały przekształcenie nieużytecznych już terenów przemy- słowych w sprawnie funkcjonującą strefę usługową o dominacji funkcji handlowej, za sprawą największego w mieście hipermarketu Kaufland. Działania rewitalizacyjne na terenach „Diory” mogą stanowić pewien wzór postępowania dla innych miast o dawnym, monofunkcyjnym charakterze, w których nie ma możliwości zastosowania innego typu rozwiązań. W ramach realizacji celu głównego pracy można wyróżnić dwa cele pomocnicze. Pierwszy z nich to analiza rozwoju i regresu przedsiębiorstwa od 1945 roku do czasów obecnych, drugi zaś to identyfikacja poszczególnych etapów przekształceń terenów po- przemysłowych „Diory” w strefę usługową. W pierwszej części artykułu autor posłu- giwał się przede wszystkim źródłami wtórnymi, głównie publikacjami o charakterze historycznym. Druga część ma charakter empiryczny, wykorzystane zostały źródła po- chodzące z inwentaryzacji terenowej, na bazie których dokonano opisu statystycznego obecnej struktury gospodarczej terenów poprzemysłowych „Diory”. Niestety, dużym problemem w badaniach przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce jest utrudniony do- stęp do baz danych, co znacznie ogranicza możliwości badawcze i zawęża spektrum podejmowanych wątków. Zwykle najłatwiej jest pozyskać jedynie te dane, które dotyczą przedsiębiorstw notowanych na giełdzie papierów wartościowych i które muszą być obligatoryjnie upubliczniane (Rachwał, 2008).

Rys historyczny „Diory” Zakłady Radiowe „Diora” to pierwsza polska fabryka odbiorników radiowych po II wojnie światowej. Produkowany przez nią sprzęt od samego początku cieszył się wielkim uznaniem, zarówno w kraju, jak i za granicą, czego dowodem była produkcja dla takich firm, jak Thomson czy Brandt. W krótkim czasie „Diora” stała się jedną z najbardziej znanych firm elektronicznych i teletechnicznych w Polsce, a przez to wizytówką Dzier- żoniowa. Początki działalności „Diory” związane były z osobą Wilhelma Rotkiewicza, or- ganizatora i pierwszego dyrektora firmy, nazywanego później pionierem polskiej Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie…

177 radiotechniki. W 1945 roku Centralny Zarząd Przemysłu Elektrotechnicznego powie- rzył Rotkiewiczowi zadanie uruchomienia fabryki radioodbiorników w Świdnicy. Osta- tecznie jednak lokalizację zmieniono na Dzierżoniów, ze względu na możliwość adaptacji budynków byłych zakładów radiotechnicznych, a także formowanie się już w po- bliżu Wytwórni Lamp Radiowych (Dąbrowski, 1998). Przedsiębiorstwo rozpoczęło swoją działalność pod nazwą Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych (Dąbrow- ski, 1998). Rok później, pod kierownictwem Józefa Buczyłki, powstała również Szkoła Przemysłowa Radiotechniczna w Dzierżoniowie (obecnie Zespół Szkół nr 1), kształ- cąca przyszłych pracowników (Chabros, 2006). Do Dzierżoniowa przyjechali również fachowcy z Towarzystwa Elektrotechnicznego Elektrit funkcjonującego w Wilnie, które przed wojną było międzynarodową marką i jedynym polskim eksporterem odbiorni- ków radiowych (Berezowski, 2011). Pierwszym sprzętem produkowanym w „Diorze” był radioodbiornik Ludowy, któ- rego produkcja opierała się na niemieckich schematach, wykorzystując dodatkowo podzespoły z tego kraju. Dwa lata po rozpoczęciu działalności zakupiono licencję od- biornika Aga, szwedzkiej firmy o tej samej nazwie, którą produkowano już w sposób ta- śmowy. Doświadczenia związane z produkcją Agi i odbiorników Ludowy zaowocowały stworzeniem własnego produktu, a zarazem pierwszego polskiego radioodbiornika, znanego jako Pionier (Ligarski, 2007). Był to pewien symbol polskiej myśli technicznej, który odegrał ogromną rolę w bezprzewodowej radiofonizacji kraju, a jego zaletami była prostota i przystępna cena (Strużak i in., 2009). Od 1957 roku nazwa Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych zostaje prze- kształcona na Zakłady Radiowe „Diora” (Perlak, 2007). Do końca 1959 roku fabryka wyprodukowała około 2,5 mln odbiorników, a roczny wskaźnik produkcji wynosił 459 572 sztuk (Dąbrowski, 1998). Sukces „Diory” przełożył się również na rozwój miasta, które w ciągu 15 lat po II wojnie światowej zwiększyło blisko dwukrotnie swoją liczbę ludności (1946 rok – 16 646, 1960 rok – 27 152) (GUS, 2017). W latach sześćdzie- siątych firma rozpoczyna produkcję odbiorników telewizyjnych, z takimi modelami jak Aladyn, Tosca czy Szeherezada, a także innych urządzeń, jak radiotelefony górnicze, pehametry czy styczniki (Diora, 2016). Wprawdzie już w tym momencie przedsiębior- stwo stało się jednym z najbardziej znanych w swojej dziedzinie w Polsce, jednak naj- większy rozkwit to lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte. Wtedy to Zakłady Radiowe „Diora” dołączyły do Zjednoczenia Przemysłu Elektronicznego i Elektrotechnicznego „UNITRA”, zrzeszającego najważniejsze firmy z branży, co pozwoliło na większy roz- wój (Nowastowski, 2015). Jednym z przełomowych etapów była dla „Diory” produkcja pierwszych w Polsce odbiorników stereofonicznych, które wprowadziły nową jakość na rynku elektronicznym. Najpopularniejszymi odbiornikami tego typu były Amator – Stereo, a także Elizabeth, produkowane we współpracy z japońską firmą Tokyo-Sanyo Electric Co., w których zastosowano innowacyjne jak na tamte czasy rozwiązania, m.in.: diody LED, układy scalone czy filtry ceramiczne. Po upowszechnieniu się stereofonii, „Diora” jako pierwsza wprowadza na rynek radioodbiorniki hi-fi, w tym słynną Meluzy- nę, do której dodano potem wzmacniacz kwadrofoniczny (Diora, 2016). W latach największego rozkwitu fabryka zatrudniała blisko 7 tys. pracowników, będąc drugim co do wielkości zatrudnienia zakładem przemysłu elektronicznego w Pol- sce, ustępującym miejsca jedynie Naukowo-Produkcyjnemu Centrum Półprzewodni- ków „Unitra-Cemi” z Warszawy (Hutnik, Pachniewicz, 1994). Dla porównania, w 2014 roku, przy zbliżonej liczbie ludności w mieście, „Podstrefa Dzierżoniów” (należąca do

178 Wojciech Jurkowski

Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej), gdzie skupiona jest większość dzierżo- niowskich zakładów przemysłowych, zatrudniała zaledwie 2185 osób (Urząd Miasta w Dzierżoniowie, 2017). Niestety, jak się później okazało, przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesią- tych XX wieku to początek kryzysu „Diory”, czego dowodem był drastyczny spadek liczby zatrudnionych (ok. 90%) (Rachwał, 2002). Na początku zakład został przekształ- cony w spółkę akcyjną Diora S.A., natomiast pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku ze spółki tej wyodrębniono kilka mniejszych spółek, takich jak Dionar, Diotech, Dio- ra-serwis, Galwanizer, Diora Świdnica, a sama firma macierzysta ogłosiła upadłość. Właściwie już ten moment można uznać za upadek przedsiębiorstwa, jednak oficjalna likwidacja nastąpiła w 2006 roku, kiedy to sąd gospodarczy wykreślił firmę Diora S.A. z rejestru podmiotów gospodarczych (Urząd Miasta w Dzierżoniowie, 2017). Za główne powody upadku Diory podaje się otwarcie rynku i konkurencję ze strony zachodnich firm, których sprzęt był wprawdzie mniej solidny i trwały, ale prezentował się lepiej od strony wizualnej, był reklamowany i często sprzedawany po promocyjnych cenach. Do- datkowo ocenia się, że duży wpływ na tę sytuację miało złe zarządzanie i nieefektywne decyzje, szczególnie w ostatniej fazie działalności, które ostatecznie pogrążyły firmę.

Zagospodarowanie terenów „Diory” Upadek „Diory” wiązał się z zapaścią gospodarczą całego Dzierżoniowa, który miał charakter miasta monofunkcyjnego. Wzrosło bezrobocie, nasiliły się migracje zarob- kowe, pojawiły się także problemy społeczne. W kontekście przestrzennym natomiast należało poradzić sobie z zagospodarowaniem terenów oraz budynków należących do fabryki, które zajmowały znaczny obszar centralnej części miasta. Tereny „Diory” stały się symbolem upadku dzierżoniowskiego przemysłu, a także końca pewnego rozdziału w historii miasta. Wydawało się, że obszar ten pozostanie na zawsze reliktem dawnej epoki i będzie stopniowo niszczeć oraz odstraszać swoim wyglądem, jak to często bywa po upadku głównego zakładu przemysłowego w mieście. W pewnym momencie jednak władze miasta podjęły odważną decyzję. Na podstawie uchwały nr XXXI/213/04 Rady Miejskiej Dzierżoniowa (Uchwała nr XXXI/213/04…, 2004) postanowiono rewitalizo- wać teren poprzemysłowy poprzez adaptację i rehabilitację obszaru oraz przystosowa- nie zabudowy do funkcji usługowo-produkcyjnych i handlowych, co w praktyce ozna- czało całkowite wyburzenie większości budynków „Diory”. Dodatkowo przewidywano2 realizację wielkopowierzchniowego obiektu handlowego o powierzchni do 2 tys. m lub innego podobnego, a warunkiem tej inwestycji miała być budowa drogi dojazdowej do obiektu i parkingów oraz modernizacja skrzyżowań. Teren dawnych zakładów „Diora” stanowił bardzo dobrą lokalizację, bowiem znajdował się on w połowie drogi pomiędzy centrum a największymi osiedlami Dzierżoniowa, tuż przy dwóch głównych arteriach komunikacyjnych, dlatego też na pojawienie się inwestora nie trzeba było długo czekać. Ofertę złożyła sieć marketów Kaufland, która jednak chciała wybudować większy obiekt,. zatem od razu wystąpiła do burmistrza z prośbą zmiany miejscowego planu zagospoda2- rowania przestrzennego i zezwolenie na budowę obiektu o powierzchni ok. 3,5 tys. m Wniosek rozpatrzono pozytywnie, burmistrz przygotował projekt uchwały, po czym w październiku 2009 roku Rada Miejska Dzierżoniowa przyjęła zmianę miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w uchwale nr XLIX/301/09 (Uchwała nr2 XLIX/301/09…, 2009), w której dopuszcza budowę obiektu przekraczającego 2 tys. m , Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie…

Fot. 1. 179

Hipermarket Kaufland w miejscu dawnych Zakładów Radiowych „Diora” w Dzierżoniowie kilka dni po otwarciu

Źródło: fot. W. Jurkowski przy zachowaniu warunku o zwiększeniu liczby miejsc parkingowych (Biuletyn Infor- macji Publicznej Miasta Dzierżoniów, 2017). W 2012 roku hipermarket Kaufland został oficjalnie otwarty, stając się tym samym największym tego typu obiektem w Dzierżoniowie (fot. 1). Wraz z otwarciem obiektu handlowego pojawiła się również droga dojazdowa, nazwana ulicą Diorowską. Oprócz funkcji dojazdowej do marketu odgrywa ona niezwykle ważną rolę łącznika pomiędzy dwiema głównymi ulicami w Dzierżoniowie: Świdnicką i Piastowską. Warto podkreślić, że jest to dogodne połączenie z południowej części Dzierżoniowa w kierunku głównych osiedli mieszkaniowych, w tym największego – osiedla Różanego. Przed realizacją ulicy Diorowskiej, aby dostać się z części południowej w kierunku osiedli, na wysokości „Diory” trzeba było jechać okrężną trasą, nadrabiając około 1,2 km i pokonując dwa ob- legane skrzyżowania, co dodatkowo intensyfikowało problemy komunikacyjne. Warto podkreślić, że tereny dawnej „Diory” wraz z przyległymi zakładami tworzyły pewien zamknięty obszar przemysłowy, niedostępny dla mieszkańców. Tym samym stanowi- ły sztuczną barierę w centralnej części miasta, która uniemożliwiała komunikację po- między dwiema najważniejszymi ulicami w Dzierżoniowie. Dlatego też nowo powstała droga była doskonałą inwestycją w kontekście zwiększenia płynności ruchu, a także poprawy spójności w obrębie miasta. Hipermarket Kaufland jako największy tego typu obiekt w mieście od razu za- czął przyciągać tłumy klientów. W samym obiekcie w krótkim czasie powstało wiele punktów usługowych, które dodatkowo zwiększały dobowe przepływy osób, co z kolei podnosiło atrakcyjność inwestycyjną tego miejsca. Okazało się, że tereny dawnych za- kładów „Diora”, które były symbolem upadku przemysłu, stały się idealnym miejscem dla lokalizacji podmiotów gospodarczych. Potwierdziło się, że działania rewitalizacyjne

180 Wojciech Jurkowski oddziałują na otoczenie, bowiem inwestycja docelowa stała się impulsem dla kolejnych, co w efekcie przełożyło się na rozwój całego obszaru.

Powstanie nowej strefy usługowej W celu analizy struktury podmiotów zlokalizowanych na terenach poprzemysłowych „Diory” dokonano inwentaryzacji terenowej. Przeprowadzona została w sierpniu 2017 roku i pozwoliła zidentyfikować 59 podmiotów gospodarczych. Podczas inwentaryzacji brano pod uwagę tylko te podmioty, które posiadały szyld z nazwą spółki widoczny z zewnątrz budynku. Można wyróżnić trzy charakterystyczne obszary koncentracji pomiotów gospodarczych: pierwszy wewnątrz obiektu Kaufland, drugi wzdłuż ulicy Diorowskiej (wschodnia strona) i trzeci w obrębie budynków w północnej części przy ulicy Pia- stowskiej (ryc. 1). Wśród zinwentaryzowanych przedsiębiorstw blisko połowa zajmo- wała się handlem i naprawą (sekcja G według klasyfikacji PKD 2007) (ryc. 1). Najczę- ściej były to drobne punkty usługowe, jak piekarnia, sklep mięsny, sklep obuwniczy czy apteka, w obrębie kompleksu Kaufland. Jest to obecnie cecha charakterystyczna hipermarketów, które udostępniają część obiektu (najczęściej przy wejściu) dla innych podmiotów. Zwiększa to zakres oferowanych towarów, a przez to możliwości zakupo- we w całym kompleksie, co przynosi korzyści zarówno hipermarketowi, jak i drobnym przedsiębiorcom.Ryc. 1. Drugim ważnym ogniwem jest przetwórstwo przemysłowe (blisko

Podmioty gospodarcze według sekcji PKD 2007 na terenach poprzemysłowych „Diory” w Dzierżonio- wie w 2017 rok.

Źródło: opracowanie własne Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie…

Ryc. 2. 181

Struktura podmiotów zlokalizowanych na obszarze dawnych zakładów „Diora” w Dzierżoniowie w 2017 roku pozostałe Q 9% C 3% 19%

M 14% F 3%

J 7% I 3% G 42%

Sekcje PKD: C F G I J M Q pozostałe

Źródło: opracowanie własne

1/5 podmiotów) – w Kauflandzie były to przedsiębiorstwa zajmujące się zarówno prze- mysłem skórzanym czy tekstylnym, jak i galwanicznym. Podmioty te zostały zlokalizowane głównie w dawnych budynkach „Diory” zaadaptowanych na potrzeby usług. 14% podmiotów sklasyfikowano do sekcji M, czyli jednej z usług otoczenia biznesu, tzw. działalności profesjonalnej, która reprezentowana była najczęściej przez kancela- rie prawne i biura rachunkowe, rozmieszczone stosunkowo równomiernie w obrębie całego obszaru. Udział pozostałych sekcji ograniczał się co najwyżej do kilku procent. Były to często pojedyncze podmioty bez charakterystycznych cech lokalizacyjnych. Wprawdzie struktura podmiotów nie nawiązuje wyraźnie do specjalizacji „Diory”, na której miejscu powstawały, jednak jest kilka podmiotów odwołujących się do trady- cji przemysłowych tego miejsca. Jednym z głównych przedsiębiorstw przemysłowych w tej strefie jest Galwanizer, wyodrębniony jako jedna ze spółek „Diory” pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zajmujący się obecnie galwanizacją i cynkowaniem tworzyw. Pozostał też Diotech zajmujący się produkcją bądź obróbką metali, konstru- owaniem oraz produkcją urządzeń elektronicznych. Jak się okazało, budowa obiektu handlowego „Kaufland” była początkiem kolejnych inwestycji, które napędzały rozwój tego miejsca. Obecnie tereny dawnych zakła- dów „Diora” zaczynają pełnić funkcję śródmiejskiego centrum usługowego Dzierżo- niowa. Dodatkowo znajduje się tam jeszcze wiele niezagospodarowanych obiektów, które stanowią potencjał dla lokalizacji kolejnych podmiotów. Istotne jest, że proces zagospodarowania terenów dawnych zakładów „Diora” przebiegał według określone- go schematu (ryc. 3). Kluczowym elementem w procesie rewitalizacji była odważna decyzja, której często brakuje przy tego typu problemach. W tym przypadku była to decyzja o przeznaczeniu terenu na obszar rozwoju usług z możliwością budowy obiektu wielkopowierzchniowego. Bez wątpienia była to decyzja niełatwa, budząca kontro- wersje, szczególnie ze względu na związek emocjonalny mieszkańców miasta z „Diorą”. Niemniej jednak określona decyzja i jasno zdefiniowane przeznaczenie tego obszaru

182Ryc. 3. Wojciech Jurkowski

Schemat działań rewitalizacyjnych na obszarach dawnej „Diory” w Dzierżoniowie w 2017 roku

Inwestor Inwestycja docelowa Decyzja (spółka Kauﬂand) (budowa hipermarketu)

Rozwój obszaru (powstanie strefy Inwestycje dodatkowe

usługowej) (budowa infrastruktury)

Źródło: opracowanie własne Fot. 2.

Tablice informujące o możliwościach inwestycyjnych przy ulicy Diorowskiej w obrębie terenów po- przemysłowych dawnej „Diory”

Źródło: fot. W. Jurkowski spowodowało zainteresowanie inwestora, który zobowiązał do realizacji tzw. inwestycji docelowej, czyli budowy obiektu Kaufland. Inwestycja ta z kolei przyczyniła się do zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej tego obszaru, co pozwoliło na realizację wielu inwestycji dodatkowych, które są zawsze pochodną tej głównej i które w efekcie prowadzą do rozwoju obszaru. Inwestycje te były realizowane zarówno przez sieć Kaufland (np. budowa drogi czy parkingów), jak i przez kolejne podmioty, które loka- lizowały tu swoją działalność. Powstałspill-over swoisty zespół naczyń połączonych gdzie jeden element staje się czynnikiem sprawczym następnego (por. Twardzik, 2016). Widoczne jest tutaj nawiązanie do tzw. efektu , czyli rozprzestrzeniania się pozytywnych Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie…

183 zmian na obszary sąsiadujące. (Świerczewska-Pietras, 2009). Schemat można również uogólnić do trzech podstawowych kroków. Pierwszy z nich to etap wstępny, który obejmuje decyzję oraz pojawienie się inwestora, a także wzajemne rozmowy, następny etap to inwestycje, natomiast ostatni, silnie uzależniony od powodzenia wcześniejszych ele- mentów, to etap korzyści, czyli rozwój danego obszaru. Tereny poprzemysłowe „Diory” wciąż znajdują się w fazie rozwoju. Do pierwszego półrocza 2018 roku tuż obok hipermarketu Kaufland ma powstać kolejny park han- dlowy z dodatkowymi 250 miejscami parkingowymi (Scallier, 2017). Ponadto wzdłuż ulicy Diorowskiej zamieszczonych jest jeszcze kilka tablic informujących o możliwości kupna działki inwestycyjnej, przez co można prognozować, że liczba podmiotów będzie się systematycznie zwiększać (fot. 2). Dodatkowo planowane są inwestycje (Biedronka, McDolanald’s) na terenach dawnego zakładu Defka, sąsiadujących z terenami poprze- mysłowymi „Diory”, przez co cały ten obszar może stać się głównym centrum usługo- wym w mieście.

Podsumowanie i wnioski Upadek zakładu przemysłowego o takim wielkim znaczeniu dla miasta jak „Diora” jest zawsze dużym wyzwaniem zarówno dla władz lokalnych, jak i dla mieszkańców. Oprócz problemów natury ekonomicznej i społecznej pojawia się również kontekst przestrzenny, związany z zagospodarowaniem terenów poprzemysłowych. Przykład „Diory” pokazał jednak, że likwidacja nawet tak ważnego przedsiębiorstwa nie musi oznaczać degradacji obszaru z nim związanego, a także stagnacji gospodarczej w mie- ście. Kluczowym elementem jest określona wizja, przełożona na konkretną decyzję, która z kolei była czynnikiem sprawczym kolejnych procesów. Sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w którym przewidziano stworzenie strefy usługowej, spowodowało pojawienie się spółki, która zrealizowała inwestycję docelową, a ta z kolei pociągnęła za sobą kolejne, co w efekcie skutkowało rozwojem i rewitalizacją tego obszaru. Inwestycją docelową była budowa marketu Kaufland, dodatkowymi budowa parkingu i drogi dojazdowej łączącej dwie główne ulice w Dzierżo- niowie. W krótkim czasie teren dawnej fabryki przekształcił się w sprawnie funkcjonu- jącą strefę usługową, która pełni funkcję centrum miasta. Stefa ta przyciąga codziennie ogromną liczbę mieszkańców zarówno Dzierżoniowa, jak i okolicznych miejscowości, w tym ważnych miast: Bielawy, Pieszyc czy Piławy Górnej, dla których dzierżoniowski Kaufland jest najbliższym tego typu obiektem handlowym. Decyzja o wyburzeniu obiektów dawnej „Diory” była działaniem odważnym i kon- trowersyjnym. Dla wielu mieszkańców Dzierżoniowa zakłady te były przez wiele lat częścią ich życia, przez co miejsce to miało dużą wartość sentymentalną. Jednak w sytuacji braku możliwości adaptacji budynków do innej działalności gospodarczej i ko- nieczności przeciwdziałania degradacji tych obszarów wydaje się, że decyzja władz lokalnych była krokiem naprzód i przyczyniła się do rewitalizacji tego miejsca. Warto zwrócić uwagę, że likwidacja „Diory” nie wiązała się z całkowitym zapomnieniem o industrialnej przeszłości miasta. Od kilku lat przy Miejskim Muzeum w Dzierżoniowie podziwiać można stałą ekspozycję poświęconą „Diorze”. Dodatkowo w ramach funk- cjonującej akcji: „Ocalmy Diorę od zapomnienia” powstał szlak „Śladem kultowych ra- dioodbiorników Diory”, w obrębie którego w ważnych miejscach pojawiają się figurki sprzętu „Diory”.

184 Wojciech Jurkowski

Podsumowując, proces zagospodarowania terenów poprzemysłowych „Diory” można analizować w kontekście dobrych praktyk i stanowi on jedną z możliwości rewitalizacji dla innych monofunkcyjnych miast, które borykają się z problemem likwidacji głównego zakładu przemysłowego. Okazało się, że wystarcza zdecydowane, pla- nowe działanie zmierzające do określonego celu, którego często brakuje w podobnym sytuacjach. Podkreśla to duże znaczenie planowania przestrzennego, które jest często podstawowym czynnikiem sprawczym pozytywnych zmian i może przyczynić się do poprawy funkcjonowania miasta. Udowodniono również, że rewitalizacja nie zawsze musi przebiegać według wzorcowego schematu propagowanego w innych miastach, ma Literaturaona wiele wariantów, które przy dobrej organizacji również mogą przynosić korzyści. References

Czasopismo Techniczne Architektura 109 Baborska-Narożny, M. (2012). Rewitalizacja terenów poprzemysłowychPodręcznik – modele rewitalizacji. przekształceń Zasady, proceduryna wybranych i metody przykładach. działania współczesnych procesów rewitalizacji., (3-A), 275–l279. Behr, I., Billert, A., Kröning,Towarzystwo W., Muzioł-Węcławowicz, Radiotechniczne ELEKTRIT.A. (2003). Wilno 1925–1939 Warszawa. Berezowski, H. (2011). , Warszawa. Biuletyn Informacji PublicznejZ dziejów Radiobudy Miasta Dzierżoniów 1946–2006 (2017, 21 sierpnia). Pozyskano z http:// www.bip.arch.um.dzierzoniow.pl Chabros, E., (2006). Dzierżoniów. Zarys monografii. Dzierżoniów: miasta Zespół Szkół nr 1 im. prof. Wilhelma Rotkiewicza w Dzierżoniowie. Dąbrowski, S. (1998). . Wrocław–Dzierżoniów: Wydaw- nictwo DTSK Silesia. Problemy DioraRozwoju (2016, 20 Miast listopada).2 Pozyskano z http://www.diora.pl Domanowska, M. (2010). Problematyka definiowania przestrzeni zdegradowanych. Rewitalizacja,, , 81–87. rehabilitacja i restrukturyzacja – odnowa miast Domański, B. (2000). Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych w miastach. W: A. Geissler (red.). . Kraków: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie.Prace Komisji Geografii Przemysłu Domański,Polskiego B. (2002).Towarzystwa Przekształcenia Geograficznego terenów3 poprzemysłowych w województwach śląskim i małopolskim – prawidłowości i uwarunkowania. Zarys historii, , 51–59. polskiego przemysłu elektronicznego do 1985 r. GUS (2017, 15 sierpnia). Główny Urząd Statystyczny. Pozyskano z http://www.stat.gov.pl Hutnik, M., Pachniewicz, T. (1994). Warszawa: SEP. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Kobylańska,Towarzystwa M., Gawor, Geograficznego Ł. (2017).31 Problematyka przeobrażeń przestrzennych w procesach rewitalizacji terenów poprzemysłowych. , (1), 68–80. Dzierżoniów: wiek miniony: ma- Ligarski,teriały S. (2007).pokonferencyjne Zakłady Radiowe „Diora” w materiałach tajnej policji państwowej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. W: S. Ligarski, T. Przerwa (red.). Rewitalizacja. Wrocław: miast. Planowanie Oddział Instytutu i realizacja Pamięci Narodowej-Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Lorens, P. (2010). . Gdańsk:Problemy Politechnika Rozwoju Gdańska. Miast 3 Muszyńska-Jeleszyńska, D., Jasińska, M. (2013). Rewitalizacja terenów poprzemysłowych w Europie Środkowej – doświadczenia projektu COBRAMAN. , , 95–104. Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Nowastowski,Gdańskiej J.43 (2015). Rozwój przemysłu elektrotechnicznego na tle przemian własnościowych w latach 1989–2011. , , 105–112. Dzierżoniów: Perlak, B. (2007). Początki przemysłu radiotechnicznego w Dzierżoniowie po II wojnie światowej na przykładzie Zakładów Radiowych „Diora”. W: S. Ligarski, T. Przerwa (red.). Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie…

wiek miniony: materiały pokonferencyjne 185 . Wrocław: Oddział Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Program rządowy dla terenów poprzemysłowych (2004). Przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 27 kwietnia 2004 roku. Pozyskano z https://docplayer.pl/542328-Program-rzadowy-dla- -terenow-poprzemyslowych.html Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Rachwał,Towarzystwa T. (2002). Geograficznego Funkcjonowanie3 Krakowskich Zakładów Elektronicznych „Telpod” w świetle przemian w polskim przemyśle elektronicznym. wych. Prace Komisji Geografii, Przemysłu, 167–180. Polskiego Towarzystwa Geograficznego 11 Rachwał, T. (2008). Problematyka badawcza funkcjonowania przedsiębiorstw przemysło- Prace Komisji, Geografii, 53–85. Rachwał,Przemysłu T. (2010). Polskiego Struktura Towarzystwa przestrzenna Geograficznego i działowa przemysłu16 Polski na tle Unii Europejskiej w dwudziestolecie rozpoczęcia procesów transformacji systemowej. , , 105–124. Scallier (2017, 21 sierpnia). Obsługa Nieruchomości. Pozyskano z http://scallier.com Strużak, R. Sobolewski,Telekomunikacja J., Grzybowski, i Techniki M., Informacyjne Kałuski, M.,3–4 Pietranik, M., Siczek, S., Tyrawa, P., Więcek, D. (2009). Pół wieku innowacji – prace Oddziału Instytutu ŁącznościBudownictwo we iWrocławiu. Inżynieria Środowiska 2 , , 68–82. Strzelecka, E. (2011). Rewitalizacja miast w kontekście zrównoważonego rozwoju. , , 661–668.Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Świerczewska-Pietras,Geograficznego 12 K. (2009). Rewitalizacja zamknięta jako przykład zagospodarowania po- przemysłowego obszaru Łodzi. Studia regionalne i lokalne 2 , , 173–182. Tölle, A. (2007). Proces rewitalizacji miasta na przykładzie Poznania. Acta, ,Universitatis 46–58. Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 23 Twardzik, M. (2016). Oddziaływanie galerii handlowych na śródmiejskie ulice handlowe Katowic. , , 67–85. Uchwała nr XXXI/213/04 w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru w rejonie ul. Świdnickiej i Piastowskiej, z częścią terenu byłych Zakładów Radiowych Diora S.A. w Dzierżoniowie. Pozyskano z http://bip.um.dzierzoniow. pl/Article/id,319.html Uchwała nr XLIX/301/09 zmieniająca uchwałę w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru w rejonie ul. Świdnickiej i Piastowskiego, z częścią terenu byłych Zakładów Radiowych „Diora” S.A. w Dzierżoniowie. Pozyskano z http://bip. um.dzierzoniow.pl/Article/id,958.html UrządWojciech Miasta Jurkowski, w Dzierżoniowie (2017, 21 sierpnia). Pozyskano z http://www.dzierzoniow.pl mgr, doktorant w Zakładzie Zagospodarowania Przestrzennego w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego na Uniwersytecie Wrocławskim. Zainteresowania badawcze to przede wszystkim transport zbiorowy i rozwój regionalny. Aktualnie realizowana jest rozprawa doktorska w zakresie relacji pomiędzy rozwojem zabudowy mieszkaniowej a systemem transportu kolejowego w strefach podmiejskich wWojciech kontekście Jurkowski, problemów nieskoordynowanej suburbanizacji oraz kongestii w ruchu drogowym. M.Sc, Ph.D. student at the Department of Spatial Management, Institute of Geography and Regional Development at the University of Wroclaw. His research interests focus on public transport and regional development. Currently, he is working on his PhD thesis concerning relation between housing development and railway system in suburban zones in the context of uncontrolled suburbanisation and road congestionAdres/address: problems.

Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Zakład Zagospodarowania Przestrzennego ul. Kuźnicza 49/55, 50-138 Wrocław, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.12

MonikaUniwersytet Noviello Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

The Role of Metallurgy in the Regional Development of Campania (Italy) in the 20th Century

Streszczenie:

Problem powiększających się dysproporcji regionalnych we Włoszech, jakie obserwowano od końca XIX wieku, stał się podstawą decyzji rządu o zwiększeniu inwestycji w rozwój przemysłu na obszarze biedniejszych, południowych regionów. Przełom XIX i XX wieku to okres, kiedy podstawą rozwoju gospodarki była przede wszystkim produkcja stali. Powstanie huty stali Ilva w 1910 roku w Zatoce Pozzuoli spo- wodowało ograniczenie bezrobocia oraz zdynamizowało rozwój całego regionu. Tak duży zakład przyczynił się do wzrostu gospodarczej roli Neapolu, a jego zamknięcie na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku skutkowało wzrostem bezrobocia i znacznym odpływem ludności z Południa. Pojawiły się przy tym problemy ekologiczne (degradacja gleby, zanieczyszczenia wód). Celem artykułu jest ocena celowości decyzji podjętych na początku XX wieku, które doprowadziły do powstania kombinatu hutniczego w neapolitańskiej dzielnicy Bagnoli. Uwzględnione zostały argumenty ekonomiczne i dotyczące rozwoju gospodarczego w kon- tekście problemu narastających dysproporcji regionalnych we Włoszech, a także imperatywy ekologiczne wAbstract: związku z działaniami na rzecz rozwoju turystyki. The problem of growing regional disparities in Italy observed since the 19th century influenced the government’s decision to start investing money in the industrial development of the poorer, Southern regions of the country. The late 19th and early 20th century represented a period in which the economic development was mainly based on steel production. The foundation of the Ilva steelworks in 1910 in the Gulf of Pozzuoli caused a great decrease in the unemployment rate and boosted the development of the whole region. Such a big enterprise increased the economic role of Naples and when it was closed down at the beginning of the 1990s, a lot of people were forced to leave the South of Italy. There were also ecological problems (soil contamination, water pollution). The aim of this article is to analyse the decisions made at the beginning of the 20th century which led to the foundation of the metallurgical plant in Bagnoli. The main aspects taken into consideration are the economic and industrial development factors in the context of the increasing re- gionalSłowa disproportionskluczowe: in Italy, as well as the ecological actions taken with regards to tourism development.

Keywords: dzielnica Bagnoli-Coroglio; hutnictwo stali; region Kampania; zakłady przemysłowe Ital- sider/Ilva Bagnoli-Coroglio district; Campania region; Italsider/Ilva industrials plants; steel industry Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

Otrzymano: 187 Received: 20 lutego 2018 Zaakceptowano: 20 February 2018 Accepted: 19 lipca 2018 Sugerowana 19 cytacjaJuly 2018 / Suggested citation: Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 Noviello, M. (2018). Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku. , (3) 186–200. https://doi. org/10.24917/20801653.323.12

Wstęp Problematyka rozwoju regionalnego i związanych z nią dysproporcji społeczno-ekonomicznych jest poruszana w literaturze w wielu wymiarach, w których często istotny jest wpływ inwestycji mających na celu eliminację lub znaczną redukcję tego problemu. Inwestycje o tym charakterze były kiedyś odpowiedzią państw unitarnych na wystę- pujący znaczny odpływ ludności z danego terytorium, który był ewidentnie związa- ny z poszukiwaniem lepszych warunków życia. Dziś taka polityka nie jest już bardzo powszechna, gdyż problemy danego regionu są rozpatrywane oddolnie, co umożliwia skuteczne i trafne podjęcie działań. Na początku XX wieku na terytorium Włoch obserwowano pojawiające się różni- ce w rozwoju społeczno-gospodarczym, które charakteryzowały się znaczną dynamiką tempa zachodzących zmian. Dotyczyły one przede wszystkim najważniejszych gałęzi przemysłu, jak hutnictwo żelaza i stali, które niegdyś stanowiły siłę napędową tamtejszej gospodarki. Po zjednoczeniu kraju w 1861 roku notowano znaczny odpływ bezpośred- nich inwestycji na Południu na korzyść rozwijającej się Północy. Zamknięcie znaczących dla regionu fabryk, jak Pietrarsa (przemysł taboru kolejowego) i San Leucio (produkcja jedwabiu), oraz niekorzystna sytuacja polityczna po przejęciu rządów przez Wiktora Emanuela II (będącego pierwszym królem zjednoczonych Włoch) doprowadziły do likwidacji licznych lokalnych zakładów przemysłowych. Zjednoczenie bowiem było zbroj- ną akcją polegającą na zajęciu ziem byłego Królestwa Obojga Sycylii (Crescenzo, 2016). Sytuacja z biegiem lat doprowadziła do poważnych problemów na płaszczyźnie gospodarczej, czego efektem był niespotykany do tamtych czasów masowy odpływ ludności, znany z literatury jako Wielka Emigracja (Pelaggi, 2016). Rządy monarchii sabaudzkiej musiały koniecznie powstrzymać tę narastającą tendencję i opracowaćPia- konkretnyno di sviluppo plan per działania. il Mezzogiorno W maju 1904 roku przedstawiona została koncepcja uprze- mysłowienia regionów Południa, znana jako Plan rozwoju dla Mezzogiorno (wł. ). Polegała ona przede wszystkim na silnej ingerencji państwa w możliwości rozwoju regionu Kampania, którego stolica – Neapol – była zamieszkana przez znaczny odsetek ludności Południa. Rozwój ten miał opierać się na inwestycjach przemysłowych, głównie na przemyśle chemicznym. W planie określono obszar lokalizacji tych zakładów w przymorskiej dzielnicy Ba- gnoli i szacunkową liczbę zatrudnionych. Jednak ostateczna decyzja przewidywała bu- dowę kombinatu hutnicznego, który z biegiem lat miał sukcesywnie być powiększany. Powstanie w 1910 roku huty stali Ilva i jej dynamiczny rozwój w okresie I wojny świa- towej w znaczny sposób wpłynęły na zmniejszenie problemu bezrobocia w regionie (Tolaini, 2005). Niestety dzielnica Bagnoli, w której do tego czasu rozwijała się turystyka wypoczynkowo-lecznicza wykorzystująca wody geotermalne, szybko straciła na

188 Monika Noviello atrakcyjności i sukcesywnie stawała się miejscem zagrożenia ekologicznego i zniszcze- nia przyrody. Spowodowało to ostateczne zamknięcie (do końca lat siedemdziesiątych) wszystkich obiektów termalnych tam funkcjonujących. Sama huta przeżywała liczne kryzysy, najpierw po I wojnie światowej, następnie kryzys lat trzydziestych, całkowite zamknięcie w okresie II wojny światowej, okres lat siedemdziesiątych i wpływ władz komunistycznych, aż do ostatecznego ogłoszenia upadłości zakładów w 1991 roku. Likwidacja huty przyczyniła się do wznowienia problemu bezrobocia, ale przyniosła ze sobą jeszcze większe straty związane ze zniszczeniem i utratą miejsca utrwalonego w świadomości społecznej jeszcze przed powstaniem kombinatu.

Cel i metodyka badawcza Celem artykułu jest ocena decyzji, jakie zostały podjęte na początku XX wieku w związ- ku z prężnie rozwijającym się we Włoszech przemysłem hutnictwa stali. Decyzje te będą rozpatrywane z punktu widzenia ekonomicznych, społecznych i ekologicznych skutków wpływu tej gałęzi przemysłu na rozwój włoskiego regionu Kampania, poło- żonego w południowej części kraju. Budowa kombinatu hutniczego w neapolitańskiej dzielnicy Bagnoli-Coroglio przyniosła z jednej strony wiele korzyści ekonomicznych dla rozwoju regionu, z drugiej zaś obserwuje się jeszcze większe straty nie tylko ekonomiczne, ale również społeczne i ogromne zaniedbania ekologiczne. Ocenę lokalizacji huty w dzielnicy Bagnoli przedstawiono w kontekście występującej już pod koniec XIX wieku infrastruktury turystycznej na tym obszarze jako potencjału rozwoju nie tylko miasta, ale i regionu. Metodyka badawcza tego zagadnienia opierała się na: (1) analizie materiałów archiwalnych (zdjęć i pocztówek przedstawiających obraz dzielnicy przed zakończeniem inwestycji i po nim – materiał pochodzi z prywatnego archiwum Gennaro Masullo), (2) wywiadzie środowiskowym wśród lokalnej ludności (głównie na temat znajomo- ści historii tego obszaru, występujących zagrożeń oraz możliwości rozwoju dzielnicy Bagnoli-Coroglio), (3) analizie obecnego przeznaczenia obiektów infrastruktury turystycznej wchodzących niegdyś w skład kompleksu termalnego Bagnoli. Zaznacza się, że dokonana ocena wpływu inwestycji na rozwój regionu jest rozpatrywana na dwóch płaszczyznach czasowych. Pierwsza to natychmiastowe pozytywne skutki społeczno- -ekonomicznej poprawy sytuacji regionu, zaś druga odnosi się do oceny przedsięwzię- cia z perspektywy dzisiejszego stanu faktycznego upadłego kombinatu hutniczego, jego negatywnych skutków (nie tylko społecznych i ekonomicznych, ale przede wszystkim przyrodniczych), które na zawsze zmieniły obraz dzielnicy Bagnoli-Coroglio w świado- mości społeczeństwa.

Aktualny stan badań Zainteresowanie w środowisku badaczy nadmorską dzielnicą Bagnoli jest zapewne zwią- zane z jej strategicznym położeniem. Znajduje się ona bowiem na obszarze oddziaływa- nia czynnego wulkanu na Polach Flegrejskich (wulkan Solfatara). Stąd też od wielu dzie- sięcioleci geolodzy prowadzą tam swoje badania, stale monitorując aktywność wulka- niczną (De Vito, 2007). Ich zainteresowania sięgają również występujących tam bogactw wód geotermalnych (Pentena, Conforto, 1951). Dużym zainteresowaniem cieszy się kompleks w Agnano, w którym po dziś dzień funkcjonują obiekty termalne (Giglio, 2016). Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

189

Pojawiło się wiele publikacji wskazujących na potencjał turystyczny tego obszaru (Fedele, Di Luccio, 2010; Noviello, M., Noviello, A., Noviello, F., 2015; Cirillo, Bertoli, Scarpa, 2016; Noviello, 2018), jednak jak się okazuje, bardzo ograniczona jest wiedza na temat XIX-wiecznych ośrodków termalnych w Bagnoli, nieopodal Agnano (Amodio, 2016). Dzielnica ta jest znana z literatury jako główny ośrodek, w którym na począt- ku XX wieku rozwinęło sie hutnictwo regionu Kampania. Dotychczas zainteresowanie tym obszarem było ograniczone do przedstawienia historii rozwoju samego kompleksu (Ilva, 1961; Tolaini, 2005), a w po jego zamknięciu badania dotyczyły negatywnych skutków wynikających z działalności huty, co dokumentowano poziomem zanieczyszczenia gleb i wód (Vito, 2010; Nebbia, 2015). Projekt zagospodarowania poprzemysłowej części dzielnicy Bagnoli jako dogod- nego obszaru dla rozwoju nadmorskiej turystyki stał się impulsem do zainteresowania środowiska architektów i urbanistów, którzy podawali różne propozycje rozwiązań zagospodarowania tej dzielnicy (Comune di Napoli, 2017a; 217b). Jednak sama zna- jomość historii dzielnicy i jej dawnej funcji jako ośrodka termalnego jest bardzo mało znana w literaturze. Z tego powodu istotne były badania terenowe oraz wywiad z Gen- naro Masullo, który prawdopodobnie jako jedyny prowadzi prywatne archiwum na temat dawnej świetności tego obszaru.

Rozwój hutnictwa stali w regionie Kampania po zjednoczeniu Włoch Zjednoczenie Włoch w 1861 roku przyniosło wiele zmian w kontekście rozwoju spo- łeczno-ekonomicznego i gospodarczego nowo powstałego kraju. Ogólne niezadowolenie ludności południowych regionów kraju z tej decyzji politycznej manifestowało się już kilka lat po przyłączeniu Królestwa Obojga Sycylii do pozostałej, północnej części państwa. Było ono oznaką, że proces ten nie został przeprowadzony w sposób, w jaki wymagała tego ówczesna, bardzo trudna sytuacja polityczna Włoch w kontekście historycznego rozwoju każdego z państw przedunitarnych. Znaczny spadek liczby zakładów przemysłowych działających na Południu, ich likwidacja lub przeniesienie na Północ (De Matteo, 2002) przyczyniły się do pogłębiania kryzysu ekonomicznego i masowego odpływu ludności pod koniec XIX wieku (Ðurić, 2010; Tintori, 2013; Pelaggi, 2016). Jedną z gałęzi przemysłu we Włoszech, która mogła przyczynić się do wprowadzenia istotnych zmian w gospodarce, zarówno w kwestii zwiększania kapitału zakłado- wego, jak i rozwiązania problemu bezrobocia lokalnej ludności, był przemysł hutnictwa stali. Ze względu na to, że Włochy już wtedy były krajem bogatym w surowiec do produkcji stali (odkrycie rud żelaza na wyspie Elba), zyski z rozwoju zakładów przemysło- wych mogły być znaczące. Pod koniec XIX wieku wysokie wartości dodane przemysłu hutniczegomotorem gospodarki. stali notowano w regionach Lombardia, Liguria, Toskania i Piemont (ryc. 1). Ta sytuacja zmieniła się znacząco na początku XX wieku, kiedy to hutnictwo stawało się 1 Powstanie zakładów Ilva przyczyniło się do wzrostu produkcji i wzmocnienia pozycji Włoch na europejskim i światowym rynku przemysłu metalurgicznego. W 1901 roku odnotowano znaczący wzrost produkcji w regionach, w których wartość ta była

1 Nazwa zakładów nawiązuje do łacińskiej nazwy włoskiej wyspy Elba (łac. Ilva), jako miejsca, skąd we Włoszech pozyskiwano rudę żelaza i gdzie rozpoczęto produkcję stali na szeroką skalę.

Ryc.190 1. Monika Noviello

30 Wartość dodana przemysłu hutniczego w mln lirów po cenach z 1911 roku

0 t a e a ia ia ia ia j m n lia k ria ria ria z n n u s o b j b r d y a a ni rc h c y c j r u a e ka n m p y ig u l a m ilic at a a s r d m A pu lia b n L S a s L i e U m a o a A b o M a a K m P S a g T R B o - K u L E i a i l a j m c E e n e W

1871 1881 1901 1911

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Istat (Instituto Nazionale di Statistica, 2017) . 2 już notowana wcześniej na pierwszych pozycjach w skali wszystkich 16 regionów W kolejnych latach, a zwłaszcza po decyzjach politycznych z 1904 roku dotyczących zmniejszania dysproporcji regionalnych Włoch, odnotowano znaczący w skali kraju wzrost produkcji stali w regionach północnych. Wśród regionów o najwyższej wartości Pianododanej di sviluppoprzemysłu per hutniczego il Mezzogiorno znalazł się również jeden południowy – region Kampa- nia. Powodem tego było podpisanie 8 maja 1904 roku Planu rozwoju dla Południa (wł. ). Plan ten charakteryzował się bardzo silnym udziałem instytucji państwowych w na- kreślaniu kierunków rozwoju południowych regionów. Opierał się on na uprzemysło- wieniu wybranych, strategicznych części Południa, w których problemy społeczno-gospodarcze były odczuwalne w sposób szczególny. Dotyczyło to przede wszystkim stolicy byłego Królestwa Obojga Sycylii, Neapolu, w którym rozwijający się dotychczas przemysł stoczniowy powoli tracił na znaczeniu. Wprowadzenie planu w życie odbyło się niespeł- na rok później wraz z podjęciem decyzji o budowie zakładów przemysłu hutniczego Ilva. 2 Do momentu powstania Republiki Włoskiej, Królestwo Włoch składało się z 16 regionalnych jednostek terytorialnych (Abruzja, Apulia, Basilicata, Emilia-Romania, Kalabria, Kampania, Lacjum, Liguria, Lom- bardia, Marche, Piemont, Sardynia, Sycylia). W dużej mierze były one jednostkamicircoscrizioni terytorialnymi di decentramento mającymi statistico-amministrativoswoje korzenie sięgające okresu przed zjednoczeniem kraju (1861), które po zapisach konstytucji w 1948 roku stały się okręgami decentralizacji statystyczno-administracyjnej (wł. ) i stanowiły główne jednostki podziału terytorialnego kraju. Ich liczba wzrosła do 19 w wyniku powstania Republiki Włoskiej, a ich nazwy i granice zostały zapisane w konstytucji kraju w 1948 roku. Zapisy konstytucji odnosiły się również do ustanowienia pięciu regionów autonomicznych – Trydent Górna Adyga, Dolina Aosty, Sardynia, Sycylia oraz Friuli-Wenecja Julijska, która powstała z połącze- nia Friuli z Wenecją Julijską. Kolejna istotna zmiana dotyczyła regionu Abruzja z Molise, które w 1948 roku również stanowiły jeden region, by w 1963 roku ponownie Molise odłączyło się od Abruzji, co doprowadziło do powstania 20 regionów. Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

191

Już rok po otwarciu zakładów (w 1911 roku) odnotowano imponujący wzrost wartości dodanej przemysłu hutniczego z 2,5 mln lirów w 1901 roku do 19 mln lirów zaledwie 10 lat później. Taka wartość pozwoliła regionowi Kampania na objęcie czwartej pozycji w skali kraju (po Toskanii, Ligurii i Lombardii), co przekładało się na jego rozwój społeczno-gospodarczy i demograficzny. Wdrożenie planu wydawało się być skuteczne, ale niestabilna sytuacja zakładów w dzielnicy Bagnoli w kolejnych dziesię- cioleciach XX wieku, historyczne i gospodarcze zawirowania na płaszczyźnie europejde- factoskiej i światowej spowodowały, że zakłady te nie miały możliwości ciągłego, sukcesyw- nego wzrostu produkcji. Było to zauważalne w odniesieniu do rozwoju regionu i w powiększających się dysproporcjach między Południem a Północą. Skutki II wojny światowej przyniosły wiele zmian w całym kraju, zwłaszcza na płaszczyźnie gospodarczego i ekonomicznego rozwoju poszczególnych sektorów gospodarki. Sektorem, który poniósł największe straty w skutek wojny, było niewątpli- wie rolnictwo. Odnotowało ono spadek produkcji zbóż o ponad 50% w porównaniu z produkcją przedwojenną. Podobne skutki były też odczuwalne w zakresie działalno- ści przemysłowej, która w latach 1939–1945 była niemal całkowicie sparaliżowana, czego efektem był spadek produkcji w 1945 roku do wartości jednej czwartej wielkości produkcji w latach 1938–1939. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie gałęzie przemysłu poniosły szkody w takim samym stopniu. Największe straty w produkcji odnotowało hutnictwo żelaza (–67%) i stali (–34%), co było spowodowane uszkodzeniami struktur, zaprzestaniem pracy w cyklu integralnym oraz pozbawieniem zakładów najlepszej struktury technicznej, która została przewieziona do Niemiec w okresie wycofywania się wojsk niemieckich z terytorium Włoch (straty odniosła głównie huta w Cornigliano).

Historia zakładów Ilva/Italsider

We Włoszech rozwój hutnictwa stali na szeroką skalęSocietà zapoczątkowano Anonima deglijuż pod Alti koniec Forni XIXe Fonderia wieku, kiedy di Piombino to najpierw we Florencji (siedziba główna) w 1897 roku powstała Spółka Wielkich Pieców i OdlewniSocietà Anonimaw Piombino Elba (wł. di miniere e di altiforni , 1961), później w Genui powstała pierwsza Spółka Kopalni i Wielkich Pieców Elba (wł. ) z kapitałem zakładowym w wysokości 15 mln lirów. Powstanie tej drugiej spółki było skutkiem niekorzystnej sytuacji społeczno-gospodarczej panującej na wyspie Elba. Znaczne straty w uprawach winorośli i związany z tym masowy odpływ ludności z wyspy przyczy- niły się do podjęcia działań wykorzystujących zasoby naturalne Elby, jakimi były kopal- nie rud żelaza. Zakłady zlokalizowane na wyspie zostały ostatecznie zamknięte w 1949 roku. Na terytorium Włoch przemysł stalowy rozwijał się bardzo dynamicznie już na początku XX wieku, co zawdzięcza powstaniu w 1905 roku w Genui zakładów Ilva. Ka- pitał zakładowy w wysokości 12 mln lirów został wkrótce zasilony przez przyłączenie mniejszych, lokalnych spółek, jak Sidelurgica Savona i Terni Metallurgica Liguryjska, które przyczyniły się do wzrostu kapitału do 20 mln lirów. Celem spółki Trenia-Elba, kierowanej przez grupę genueńskich finansistów i przedsiębiorców, było zintegrowanie produkcji stali, stoczni i kontrola wydobycia rudy żelaza na wyspie Elba. Spółka wykorzystała również udogodnienia wynikające z ustawy o ożywieniu gospodarczym kraju, zwłaszcza jego południowej części.

192 Monika Noviello

Po podpisanym w lipcu 1904 roku Planie rozwoju dla Południa programem rozwoju przemysłu hutniczego objęto także regiony w południowej części kraju. Efektem podjętych zobowiązań było podpisanie w 1905 roku umowy o budowie zakładu prze- mysłowego o zintegrowanym cyklu produkcji stali w Neapolu, w dzielnicy Bagnoli. Pro- dukcję stali w Neapolu rozpoczęto dopiero w 1910 roku. Trudna sytuacja na rynkach finansowych po 1907 roku przyczyniła się (na drodze licznych porozumień między bankami i firmami) do podjęcia decyzji o stworzeniu w 1911 roku konsorcjum, obej- mującego zakłady na wyspie Elba, Sidelurgię z Savony, Ferrierę, Metallurgię Liguryjską, Ilvę i zakłady w Piombino. W ramach konsorcjum zakładom Ilva zlecono zarządzanie oddziałami w okresie kolejnych 20 lat (Tolaini, 2005). Poczynania te nie doprowadziły do zmiany obrazu spółek, wykazując oznaki przestarzałości i braku racjonalnych insta- lacji cyklu zintegrowanego w celu osiągnięcia taniej, masowej produkcji stali. Początek I wojny światowej i znaczny wzrost zamówień sektora publicznego na stal przyczyniły się do wzrostu produkcji i dynamicznego rozwoju zakładów dzięki na- gromadzeniu wysokich sum kapitału. Jednak po zakończeniu konfliktu zbrojnego zapotrzebowanie na stal gwałtownie spadło. Było to również związane ze spadkami udzia- łów zakładów Ilva na rynku i z ogólnie panującym kryzysem światowym, którego po- czątek notowano w 1929 roku. W tym kontekście Oscar Sinigaglia, dyrektor generalny zakładów Ilva w latach 1933–1934, próbował zracjonalizować firmę, aby znów powró- cić do zintegrowanego cyklu produkcji.IRI W – celu Instituto umocnienia per la Ricostruzione pozycji włoskiego Industriale hutnic3 - twa w skali europejskiej w 1937 roku założonaSocietà została Finanziaria w Rzymie, Siderurgica przy wsparciu Finsider Insty- tutu Rekonstrukcji Przemysłowej (wł. ), Spółka Finansowa Hutnictwa Finsider (wł. ). Głównym jej celem była sprzedaż akcji na giełdzie oraz koordynacja programów rozwojowych spółek hutniczych. Ilva, która w międzyczasie stała się największym włoskim kompleksem żelaza i stali, przystąpiła do konsorcjum już w roku jego powstania, aby stać się częścią nowej grupy Finsider. W rok później IRI e Finsider podjęło decyzję o budowie nowego, pokaźnego kompleksu hutniczego o cyklu integralnym, które miało specjalizować się w produkcji półproduktów przeznaczonych do wykończenia w innych zakładach grupy. Wybór nadmorskiej lokalizacji w Cornigliano był bardzo ważny ze względu na ko- nieczność transportu półproduktów do innych zakładów, również zlokalizowanych na włoskich wybrzeżach. Okres wojny na terytorium Włoch przyniósł liczne straty dla przemysłu hutniczego. Wiele zakładów, zwłaszcza tych funkcjonujących w cyku ciągłym, zostało zniszczo- nych nawet w ponad 70%. Największe straty poniosła nowo powstała huta w Corni- gliano, skąd Niemcy zaraz po zakończeniu wojny rozmontowali i wywieźli na terytorium Niemiec prawie wszystkie najważniejsze elementy potrzebne do prawidłowego

3 IRI, czyli Instytut Rekonstrukcji Przemysłowej. Instytucja publiczna powstała w 1933 roku w celu za- pobiegania upadkowi systemu kredytowego zapoczątkowanego kryzysem z 1929 roku. W okresie powojen- nym stopniowo rozszerzała swoje sektory interwencji i stała się punktem interwencji publicznej we włoskiej gospodarce. W 1980 roku IRI była grupą około 1000 firm zatrudniających ponad 500 tys. pracowników. Było to jedno z największych przedsiębiorstw spoza sektora naftowego poza Stanami Zjednoczonymi; w 1992 roku zamknęło rok 75 912 mld lirów obrotu, ale z 5182 mld strat. Również w 1993 r. firma IRI zajęła siódme miejsce w rankingu największych firm świata pod względem przychodów, zeCassa sprzedażą Depositi 67,5 e Prestitimld dol. Fintecna w 1992 roku. Przekształciła się w spółkę akcyjną i – pomimo swoich ogromnych obrotów i przychodów w wysokości 67,5 mld dol. – stała się w 2002 roku częścią spółki akcyjnej włoskiej grupy (Kasa Depozytów i Pożyczek – tłum. autora). Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

193 funkcjonowania huty (Ilva, 1961). Pomimo tego, że zakłady w Neapolu były celem bombardowań, nie zostały zniszczone z powodu błędu w obliczeniach lokalizacji celu. Kombinat w Bagnoli został jednak zamknięty na czas wojny, gdyż odbudowa zniszczeń zabudowy mieszkalnej w obrębie miasta była priorytetem dla mieszkańców. Zaraz po wojnie, 16 maja 1946 roku, nie tylko wznowiono produkcję stali w Bagnoli, ale zwięk- szono również jej wielkość. Okres powojenny był bardzo trudny, zwłaszcza dla rozwoju Południa, gdzie do- strzegano szczególną potrzebę interwencji finansowych w celu wyrównywania wciąż pogłębiających się dysproporcji w stosunku do Północy.Cassa per Rok il Mezzogiorno, 1950 miał przynieść wiele zmian, głównie dzięki wprowadzeniuCasmez planu niwelacji nierówności gospodarczych poprzez utworzenie Funduszu dla Południa (wł. fundusz znany w literaturze również jako ). Fundusz ten powstał za rządów Gasperiego VI i miał przede wszystkim finansować inicjatywy przemysłowe mające na celu rozwój gospodarczy południowej części kraju. Początkowo założono, że okres trwania pomocy miał nie przekroczyć kolejnych 10 lat, jednak dwukrotnie był on przedłużany, aż do ostatecznego rozwiązania funduszu w 1984 roku. Jego siedzibą główną był Rzym, a na obszarze regionów Południa było rozmieszczonych osiem oddziałów (Neapol, L’Aquila, Campobasso, Bari, Potenza, Catanzaro, Palermo, Cagliari). Plan ten przewidywał dzia- łanie sektorowe i stworzenie konsorcjów w celu rozwoju obszarów przemysłowych. Pierwsze prace dotyczyły rozwoju infrastruktury na obszarach objętych planem. Kwo- ty finansowania w latach 1951–1960 dla wszystkich planów ustalono w wysokości 100 mld lirów rocznie, co zostało zwiększone już do 1280 mld lirów począwszy od 1952 roku. Fundusz dla PołudniaAgensud został zlikwidowany na mocy dekretu ministerialnego z 6 sierpnia 1984 roku. Dwa lata później zastąpiła go Agencja na rzecz Promocji i Roz- woju Południa (wł. ), która ze względu na możliwość finansowania inicjatyw na rzecz rozwoju regionów ze środków Unii Europejskiej została rozwiązana w 1992 roku. Zadania planowania i Ministerokoordynacji dell’Economia działań interwencji e delle Finanze publicznych na obszarach dotkniętych kryzysem ekonomicznym (nie tylko na Południu) przejęło Ministerstwo Gospodarki i Finansów (wł. ), co określał przepis ustawy z 19 grudnia 1992 roku o finansowaniu inicjatyw dla rozwoju gospodarczego obszarów kryzysowych. Prawo o finansowaniu weszło w życie dopiero w 1996 roku, a opóźnienie to postawiło w sytuacji ogólnego kryzysu całą południową część kraju, zwłaszcza sektor bankowy, spółki i władze lokalne. Dzięki pomocy w ramach planu Marshalla we Włoszech ponownie otwarto zakład produkcji stali Corigliano w Genui. Jego nowoczesne rozwiązania produkcyjne przyczy- niły się do zmniejszenia powierzchni przemysłowej przy jednoczesnym wzroście liczby zatrudnionych pracowników z 710 w 1951 roku do 6 094 zatrudnionych w 1958 roku. W tym samym czasie w genueńskich zakładach Finsider w latach 1948–1958 zatrudnienie spadło z 11 260 do 6278 pracowników (Tolaini, 2005). Rok 1961 był przełomowy dla włoskiego przemysłu stalowego dzięki 4połączeniu zakładów Cornigliano z zakładami Ilva. Powstała wówczas spółka Italsider , której celem była reorganizacja publicznego przemysłu stalowego (Manfrellotti, 2004). Jednak plan ten zawiódł i od początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku Italsider i Finsider

4 Italsider – jej nazwa pochodzi od do włoskich słów Italia, czyli Włochy oraz siderurgia, czyli metalu- rgia żelaza.

194 Monika Noviello weszły w kryzys strukturalny, który w kontekście umów regulujących sektor stalowy na szczeblu wspólnotowym doprowadził do drastycznego spadku produkcji i zatrudnienia, a także do prywatyzacji wielu spółek w grupie. W wyniku tego Finsider ogłosił upadłość, a jego mienie 1 stycznia 1989 roku przejęła Ilva. Zakłady w Bagnoli były podatne na zmiany gospodarcze i polityczne, jakie pano- wały w tej gałęzi przemysłu przetwórczego w pozostałej części kraju. Z tego powodu były one kilkakrotnie zamykane. Pierwsze wstrzymanie produkcji było związane z wybuchem II wojny światowej, kolejne to rok 1976, kiedy władze komunistyczne sprzeciwiały się rozwojowi tej gałęzi przemysłu i przyczyniły się poprzez działania polityczne do zamknięcia zakładów. W roku 1981, kiedy po silnym trzęsieniu ziemi, jakie nawiedziło Neapol 23 listopada 1980 roku, znaczne straty w ludziach i zabudo- wie mieszkalnej oraz konieczność wysiedlenia ludności z miasta przyczyniły się, obok niekorzystnej koniunktury gospodarczej, do ponownego zamknięcia fabryk. Jednak liczne protesty neapolitańczyków sprawiły, że podjęto decyzję o poszerzeniu oferty zakładów i zakupie linii walcowniczej (Repubblica, 2017). Pomimo licznych starań utrzymania zakładów, w związku gwałtownym spadkiem produkcji stali na świecie, zakłady w Bagnoli ogłosiły upadłość w 1991 roku, a linia walcownicza odsprzedana została Chińczykom.

Czynniki lokalizacji w kontekście problemów społeczno-ekonomicznych i ekologicznych regionu Rozwój gospodarczy regionów jest bardzo istotny zwłaszcza tam, gdzie występują ogromne dysproporcje na płaszczyźnie społeczno-ekonomicznych warunków ży- cia ludności. Proponowane dla Południa Włoch rozwiązania zmniejszenia dystansu w rozwoju w stosunku do dobrze prosperującej Północy wydawały się wówczas bardzo trafnymi działaniami, które w krótkim czasie miały rozwiązać najważniejsze problemy wzrostu bezrobocia i odpływu ludności z Południa. Na początku XX wieku, pod wpływem dynamicznie rozwijającego się przemysłu przetwórczego, w tym głównie hutnictwa stali, dla Włoch była to jedna z dróg, którą należało podążać, aby odnieść sukces gospodarczy. Taką też propozycję przewidywał Plan rozwoju dla Mezzogior- no (1904). Jego celem było uprzemysłowienie południowej części kraju przy jednoczesnym silnym wpływie instytucji publicznych szczebla krajowego na realizację tego zadania. To niezmiernie ważne, że decyzja o budowie i wyborze miejsca lokalizacji inwestycji w rozwój hutnictwa na Południu nie została podjęta przez lokalne władze, ale narzucona odgórnie. Mowa tu o północno-zachodniej dzielnicy Neapolu – Bagno- li-Coroglio, gdzie na ponad 120 ha terenu położonego w Zatoce Pozzuoli, otoczonej wzniesieniem Posillipo i wzgórzami Pól Flegrejskich, wybudowana została największa ówcześnie huta stali Ilva. – Wybór miejsca lokalizacji kombinatu hutniczego Ilva był uwarunkowany następu- jącymi czynnikami: ––dostosowanie się do założeń Planu rozwoju dla Południa i konieczność lokalizacji inwestycji w południowej części kraju, ––chęć przemieszczenia przez władze bieguna przemysłowego w kierunku połu- dniowo-środkowej części kraju, –wybór miasta Neapol jako miejsca o największym potencjale demograficznym, gdzie problem bezrobocia był również bardzo odczuwalny, Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

– 195

–możliwość skrócenia drogi transportu, otwarcia się na nowe rynki dostaw surow- – ców (Afryka Północno-Zachodnia) i zbytu gotowych produktów (Daleki i Bliski Wschód), ––wybór nadmorskiej dzielnicy Bagnoli jako miejsca o sprzyjającej geografii terenu, w pobliżu strategicznych portów w Neapolu i Pozzuoli, ––wybór Zatoki Pozzuoli jako jedynego miejsca o niskim stopniu zabudowy mieszkalnej (jedynie wzdłuż ulicy Coroglio biegnącej równolegle do linii brzegowej), –niewielkie możliwości wyboru innej lokalizacji, np. na południe od Neapolu, ze względu na istniejącą już infrastrukturę przemysłową (porty i stocznie w Caste- lammare di Stabia i Torre Annunziata). Czynniki te zadecydowały o budowie kombinatu i – jak wskazała historia zakładów – decyzja ta na zawsze zmieniła wygląd i sposób postrzegania tego obszaru. Nie brano wówczas pod uwagę możliwości inwestycji w lokalny rozwoju tego terenu. Zaznacza się, że dzielnica ta, ze względu na ogromne bogactwo przyrodnicze, architektoniczne oraz historyczne samego miejsca i terenów ją otaczających, była celem zainteresowań architektów i urbanistów już pod koniec XIX wieku. Jednym z najbardziej ambitnych projektów była propozycja utworzenia tzw. Małej Wenecji, czyli zespołu kanałów, galerii, ogrodów i budynków mieszkalnych, łączących nadmorską dzielnicę św. Łucji z Pola- mi Flegrejskimi (Noviello, 2018). Analizując dostępne materiały archiwalne w postaci zdjęć i pocztówek z miejsca późniejszej inwestycji w Bagnoli, wnioskuje się, że dzielnica ta już w połowie XIX wieku miała bogatą infrastrukturę turystyczną w postaci obiektów termalnych i wybrzeża wykorzystywanego do celów kąpieliskowych (ryc. 3). Obecność kompleksu termalnegoPiazza Ba- gnolirozwiniętego wzdłuż wybrzeża Zatoki Pozzuoli dawała bardzo duże szanse na nowe inwestycje w sektor usług, głównie turystycznych. Wokół placu Bagnoli (wł. ), leżącego nad samym morzem na skrzyżowaniu ulic Bagnoli, Coroglio i Pozzuoli, powstały– obiekty termalne, które obecnie nie spełniają swojej funkcji,5 zostały wyburzoIstitu- ne lubto całkowicieProfessionale zmieniono per i Servizi ich przeznaczenie.Enogastronomici Należą e l’Ospitalità do nich Alberghieram.in. : G. Rossini ––termy Tricanico – dziś Profesjonalny Instytut Hotelarstwa i Gastronomii (wł. ), ––termy Ravaschieri – zniszczone w latach siedemdziesiątych, na ich miejscu po- – wstał Instytut Morski, ––termy Gennaro Masullo, ––termy Cotroneo, – –termy Rocco-Tricarico, –termy La Sirena jako jedyne zachowały infrastrukturę termalną. Decyzja o budowie huty na tym obszarze stopniowo pozbawiła region możliwo- ści turystycznego wykorzystania potencjału lokalizacjiCuma (nadmorskie położenie), ele- mentów przyrody (Park Regionalny Pól Flegrejskich, aktywny wulkan Solfatara, Park Astroni), architektury starożytnej (miasto Kume, wł. ), a przede wszystkim moż- liwości wykorzystania wód termalnych dla turystycznego rozwoju regionu. Istniejące już obiekty termalne zostały stopniowo wyłączone z użytkowania, co było spowodowane nasilającymi się problemami zanieczyszczenia obszaru przez istniejące fabryki. Problem skażenia wód i gleb na terenie kompleksu Bagnoli-Coroglio był szerzej 5 Autor prowadzi ciągłe badania w dzielnicy Bagnoli-Coroglio, stąd też ostateczna liczba term może ulec zmianie. Badania te mają na celu m.in. wskazanie dokładnej lokalizacji wszystkich obiektów termalnych, określenie ich aktualnego przeznaczenia i wskazanie możliwości utrwalenia pamięci o ich istnieniu.

196Ryc. 2. Monika Noviello

Strategiczne położenie obszaru inwestycji kombinatu hutniczego Ilva w dzielnicy Bagnoli-Coroglio

1 – kombinat hutniczy Ilva, 2 – plac Bagnoli, 3 – Pola Flegrejskie i wulkan Solfatara, 4 – Rezerwat Przyro- dy Astroni, 5 – Termy Agnano, 6 – Dzielnica Fuorigrotta, 7 – Zatoka Neapolitańska, 8 – wzgórze Posillipo, 9 – wyspa Nisida, 10 – Zatoka Pozzuoli. Źródło: opracowanie własne na podstawie Google Maps (2017) rozpatrywany od momentu zamknięcia huty w 1991 roku, kiedy to zastanawiano się nad zagospodarowaniem tego obszaru. Zaskakujące jest to, że przedstawione propozycje nie przewidywały inwestycji w przywrócenie świetności dawnym obiektom termalnym (Noviello, 2018). Również ostateczny projekt rewitalizacji obszaru Bagnoli- -Corglio, podpisany w lipcu 2017 roku, nie przewiduje w swych zapisach inwestycji w infrastrukturę termalną. Analizując inwestycję powstałej huty pod kątem ekonomicznych korzyści lokalizacji, należy zaznaczyć, że są one rozpatrywane na płaszczyźnie krótkofalowych, pozytywnych skutków oraz długofalowych – negatywnych. Do pierwszej grupy należą na- stępujące: (1) Neapol był miejscem, które w porównaniu z pozostałymi miastami Połu- dnia dysponowało największym potencjałem siły roboczej, (2) występujący wysoki poziom bezrobocia sprzyjał nowym zatrudnieniom, (3) budowa huty sprzyjała nasileniu się procesu imigracji ludności do miasta, zapobiegając emigracjom zagranicznym oraz wewnętrznym z tego regionu, (4) wzrost PKB, (5) lokalizacja huty na Południu sprzy- jała wzbogaceniu dróg dostawy surowca mineralnego z Afryki Północno-Zachodniej, Wenezueli i Kanady, zaś materiałów kopalnych ze Stanów Zjednoczonych (1984), (6) lokalizacja huty pomiędzy portami w Neapolu i Pozzuoli dawała większe możliwości transportu gotowych wyrobów stalowych, (7) zapotrzebowanie na gotowe produkty dla przemysłu stoczniowego rozwijającego się w południowej części regionu w miej- scowości Castelammare di Stabbia (stocznia powstała w 1783 roku). Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

197

Powstanie kombinatu hutniczego w Bagnoli miało również rozwiązać szereg pro- blemów społecznych regionu, takich jak (1) walka z bezrobociem, (2) niezadowolenie społeczeństwa z podejmowanych decyzji rządowych dotyczących dalszego rozwoju kraju, (3) walka o określenie wymiaru godzin pracy – zmniejszenie godzin pracy z 15 do 8, wprowadzenie pracy zmianowej, okresu wakacyjnego odpoczynku i weekendo- wych przerw w pracy. Skutki tych działań były odczuwalne już w 1911 roku, kiedy to rozpoczęto produkcję stali w kombinacie Ilva. Atmosfera stabilności i pewnej sytuacji ekonomicznej dawała też pracownikom większe poczucie komfortu i wprowadzano inicjatywy wspólnego spędzania czasu na pobliskiej plaży (ryc. 3). Jednak splot wielu czynników historycznych, politycznych i ekonomicznych do- prowadził do zamknięcia fabryki na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Przyczyniło się to do pogłębienia bezrobocia i wzrostu odpływu ludności z Południa. Odnotowano również szereg innych negatywnych skutków podjętej na początku XX wieku decyzji o inwestowaniu w rozwój przemysłu w miejscach, które stanowiły po- tencjał rozwoju turystyki na skalę krajową. Biorąc pod uwagę negatywne, długofalowe skutki ekonomiczne, autor zwraca uwagę przede wszystkim na to, że: (1) został za- niechany i zniszczony potencjał turystyczny regionu, który mógł stać się dziś symbolem aktywnego wypoczynku nad morzem, (2) nie wykorzystano potencjału obszaru po zamknięciu fabryk w 1991 roku i pogłębia się degradacja dzielnicy, (3) doszło do wzrostu bezrobocia i emigracji ludności na Północ kraju i za granicę, (4) koszty rewita- Ryc.lizacji 3. obszaru inwestycji są bardzo wysokie, (5) mieszkańcy mają problemy zdrowotne

Zagospodarowanie turystyczne dzielnicy Bagnoli w I połowie XX wieku

Colonia Marina Ilva; d – termy Gennaro a – plaża Le Sirene, 1940 rok; b, c – kolonia nadmorska Masullo Źródło: opracowanie własne na podstawie zdjęć z prywatnego archiwum Gennaro Masullo ( styczeń 2018)

198Ryc. 4. Monika Noviello

Użytkowanie plaży w dzielnicy Bagnoli w okresie funkcjonowania zakładów Ilva

Źródło: archiwum prywatne Gennaro Masullo związane z zanieczyszczeniem obszaru, (6) widoczne są ekonomiczne skutki niedowar- tościowania regionu w kontekście możliwości jego rozwoju. Analizując udostępniony materiał fotograficzny (ryc. 4), można zauważyć, że pomimo funkcjonowania od ponad 70 lat na tym terenie huty stali lokalna społeczność korzystała z plaż i kąpielisk nawet pomimo ogromnego zanieczyszczenia wód i gleby, jakie powodowała huta. Należy zaznaczyć, że w ówczesnych czasach świadomość społeczna występowania zagrożeń dla zdrowia wynikającychcolmata z zanieczyszczenia wód była bardzo mało znana lub nie przywiązywano do tego większej wagi. Kolejnym problemem jest występowanie hałd poprzemysłowych (wł. ), których eliminacja wiąże się z ogromnymi kosztami usunięcia zwałowisk, bardzo kosztowną rekultywacją gleb oraz koniecznością odbudowy plaży i linii brzegowej zatoki. Należy stwierdzić, iż Plan rozwoju dla Południa być może był bardzo ambitnym sposobem rozwiązania problemu rosnącej wskutek bezrobocia emigracji, ale gdy ocenia się go z perspektywy czasu, okazuje się, że ta odgórna, sterowana przez władze pań- stwowe interwencja w region, który krył w sobie ogromny potencjał rozwoju turystyki, przyniosła mu wielkie straty finansowe. Jeszcze większe znaczenie ma chyba utrata zniszczonego krajobrazu miejsca, które było tak głęboko zakorzenione i utrwalone w świadomości społecznej mieszkańców Neapolu i całego Południa. Rozwijające się obiekty termalne stanowiły o potencjale rozwoju na skalę całego kraju, co nie zostało w żaden sposób rozpatrzone w momencie podejmowania decyzji o budowie kombinatu w dzielnicy Bagnoli-Coroglio.

Podsumowanie Artykuł przedstawia rolę, jaką odegrała polityka państwa włoskiego w kwestii rozwoju społeczno-gospodarczego południowych regionów tego kraju. Skoncentrowano się Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku

199 głównie na analizie decyzji podjętych na początku XX wieku, które dotyczyły realizacji Planu rozwoju dla Południa, w ramach którego ostatecznie zdecydowano o wybudowa- niu kombinatu hutniczego w nadmorskiej dzielnicy Bagnoli-Coroglio. Przedstawiono historię rozwoju zakładów Ilva, które przeżywały liczne okresy niepewności, kiedy to walczyły o przetrwanie. Wymieniono również czynniki lokalizacji tej inwestycji w ma- lowniczej, nadmorskiej dzielnicy Bagnoli-Coroglio na tle trudnej sytuacji społeczno-gospodarczej Południa i konieczności zahamowania masowego odpływu ludności z tych terytoriów. Skłoniło to ówczesny rząd do rezygnacji z turystycznej możliwości rozwoju północno-zachodniej części Neapolu, a funkcjonowanie huty przyczyniło się (zwłaszcza po II wojnie światowej, kiedy kombinat Ilva został rozbudowany) do zanieczyszczenia środowiska i stopniowego wycofywania turystyki związanej z funkcjonującymi w Ba- gnoli obiektami termalnymi. Problem narastającego bezrobocia został poniekąd rozwiązany, ale po upływie ponad osiemdziesięciolecia i zamknięciu zakładów Ilva pojawiły się nowe, jak się okazało, o wiele poważniejsze wyzwania. Funkcjonujące zakłady były ogromnym zagrożeniem dla przyrody i przyniosły skażenie wód i gleb, których rekultywacja jest obecnie bardzo kosztownym zabiegiem. Doprowadzono także do degradacji dzielnicy, która dzięki strategicznemu położeniu miała ogromny potencjał dla rozwoju turystyki wypoczynkowo-zdrowotnej. W wyniku zamknięcia zakładów pojawiły się liczne propozycje na turystyczne zagospodarowanie tego obszaru. Jednak bardzo wysokie koszty związane z realizacją projektu stały się istotną barierą dla ożywienia dzielnicy. W 2017 roku podpisany zo- stał projekt rangi państwowej, który dotyczy rewitalizacji obszaru byłych zakładów Ilva. Zaskakujące jest jednak, że po raz kolejny władze nie dostrzegają potencjału tej dzielnicy i projekt nie uwzględnia możliwości wykorzystania wód geotermalnych, bę- dących naturalnym bogactwem Bagnoli. Obecnie zaleca się, aby do projektu zagospodarowania poprzemysłowej części miasta włączono także możliwość wykorzystania występujących tam wód termalnych, które stałyby się wartością dodaną dla rozwoju turystyki regionu. Głównym ograniczeniem jest małe zainteresowanie tematem w śro- dowisku naukowym oraz niski poziom świadomości społecznej o występującym potencjale regionu. Dzielnica Bagnoli ma szansę na powrót do swojej dawnej świetności, jeśli zostaną poczynione stosowne kroki w kierunku aktywizacji lokalnej społeczności i promocji tego miejsca, co jest możliwe dzięki zaangażowaniu władz samorządowych Literaturamiasta i całego regionu. References

Amodio, T. (2016). Cartografia e trasformazioni urbane: il caso di Bagnoli. ASITA. Pozyskano z http://atti.asita.it/ASITA2016/Pdf/083.pdf VI Simposio-Il monitoraggio costiero me- Cirillo,diterraneo: C., Bertoli, problematiche B., Scarpa, L. e(2016). tecniche Napoli di misure e il paesaggio costiero: Il recupero ambientale di Bagnoli e la rigenerazione del Litorale Flegreo. W: . Livorno: CRN Italia, 112–118. Comune di Napoli (2017a, 20 września). Accordo Inter istituzionale Governo Italiano, Regione Campania, Comune di Napoli. Programma di Risanamento Ambientale e Rigenerazione Urbana Area di Rilevante Interesse Nazionale Bagnoli – Coroglio. Roma. Pozyskano z www. comune.napoli.it Comune di Napoli (2017b, 18 września). Un nuovo modello per la trasformazione urbana di Bagnoli. Napoli. Pozyskano z www.acen.it

200 ). Noi, I Neoborbonici! Storie di orgoglio Meridionale (I).Monika Noviello L’Unità d’Italia stroncò le imprese del Sud Crescenzo, G. de (2016 Milano: Magenes. De Matteo, L. (2002). . Napoli: Il Denaro. De Vito, B. (2007) (2018, 5 lipca). Indagini e risultati per il risanamento dei siti ex industriali dell’area di Bagnoli. Pozyskano z http://www.napoliassise.it/devivocolore.pdf Ðurić, K. (2010) (2017, 22 grudnia). Le origini e lo sviluppo dell’immigrazione italiana ne- gli Stati Uniti tra il 1870 e il 1930. Universität Wien. Pozyskano z http://othes.univie. ac.at/9247/1/2010-04-06_0204167.pdf Fedele, C., Di Luccio, A. (2010). Consenso tecnico e integrazione trasporti-territorio: il Progetto Bagnoli. Giglio, M. (2016) (2018, 6 lipca). Le terme ed i santuario ellenistico di Agnano. Nuovi dati dal territorio diBagnoli Neapolis anni e Puteoli, Cinquanta tra il 1911–1961III a.C ed il V d.C. Associazione Internazionale di Archeologia Classica. Pozyskano z http://www.fastionline.org/docs/FOLDER-it-2016-368 Ilva (1961). . Italsider (red.). Genova: Arti Grafiche Giuseppe Lang. Manfrellotti, S. (2004). Cento anni dallaCon che legge cosa per hanno il risorgimento inquinato? economico Fondazione della biblioteca città di archivio Napoli. InLuigi Camera Micheletti di Commercio (red.). Neapol: Labor Historia Industria, 147–156. Nebbia, G. (2015) (2018, 6 lipca). . Pozyskano z http://www.fondazionemicheletti.eu/contents/documenta- zione/archivio/Altronovecento/Arc.Altronovecento.10.15.pdfPrzedsiębiorczość–Edukacja Noviello, M. (2018). Projekt rewitalizacji dzielnicy Bagnoli jako czynnik wzrostu gospodarczego Neapolu. Geograficzne (w druku).i ekonomiczne uwarunkowania rozwoju turystyki. Noviello, M., Noviello, A., Noviello, F. (2015). Problemy rozwoju turystyki w Neapolu. W: A. Dłu- żewska, G. IwanickiL’altra (red.). Italia. Emigrazione storica e mobilità giovanile a confronto Lublin–Krosno: Wydawnictwo ARMAGRAF, 137–146. Pelaggi, S. (2016). . Roma: Edizioni Nuova Cultura. Annali di Geofisica 4 Pentena, F., Conforto, B. (1951). Risultati di sondaggi e ricerche geominerarie nei Campi Flegrei per vapore, acque termali e forze endogene in generale. , (3), 369–385. Repubblica (1984) (2017, 15 listopada). L’Italsider di Bagnoli può raddoppiare la sua produzio- ne. La Repubblica. Napoli. Pozyskano z http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/ Emigrationrepubblica/1984/10/12/italsider-di-bagnoli-puo-raddoppiare-la.html Nation. Policies and Ideologies of Emigrant Engagement Tintori, G. (2013). Italy: The Countinuing History of Emigrants Relations. W: M. Collyer (red.). Ilva-Italsider. Storia . Huondmills Basingstoke: Palgrave Macmillian, 126–152. Tolaini, R. (2005) (2017, 12 grudnia). . PozyskanoEcoscienza z http://www.storiaindu3 - stria.it/home/ MonikaVito, M. Noviello,(2010). L’impatto dell’industria nel distretto di Napoli. , , 106–108. mgr, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorcz- ości i Gospodarki Przestrzennej. Absolwentka Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (2011) oraz Wydziału Architektury i Urbanistyki Uniwersytetu Federico II w Neapolu (2014). Doktorantka w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego, asystentka w Instytucie Geografii, w Zakładzie Przed- siębiorczości i Gospodarki Przestrzennej. Zainteresowania badawcze autorki dotyczą rozwoju regionalnego Włoch,Monika urbanistyki Noviello, i planowania przestrzeni miejskich. M.Sc., Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography, Department of Entrepre- neurship and Spatial Managment. Has graduated from the Pedagogical University of Cracow (2011) and the Faculty of Architecture and Urban Planning at the University of Federico II in Naples (2014). Ph.D. student in the Institute of Geography at the Pedagogical University of Cracow, Department of Enterpreneurship and Spa- tialAdres/address: Management. Her research interests are connected to regional development of Italy and urban planning. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej

ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.13

MichaelUniversity Gameli of Milan-Bicocca, Dziwornu Italy

TomaszPedagogical Rachwał University of Cracow, Poland

The Trade Specificities between Turkey and Poland

Abstract:

The general consensus among policymakers and researchers is that in order to increase economic growth, it is necessary to diversify trade. The objective of this paper, therefore, is to analyse the dynamics of trade, specifically the export concentration of products between Turkey and Poland from 1995 to 2015. Despite a historically complicated relationship, these two countries have significantly strengthened economic ties and political cooperation. The last two decades in particular, have witnessed the manifestations of such close cooperation between these two countries. By measuring the export product concentration using the Herfindahl–Hirschman Index (HHI), we found higher export concentration from Turkey to Poland in the majority of products traded, in contrast to Poland’s exports to Turkey. The analysis carried out also indicates the imperative for the two countries to consolidate their existing partnership by removing trade barriers that may hinder stronger economic relation and cooperation. Furthermore, reforms are needed in both countries toKeywords: closely align production structures necessary for greater and more sustained trade partnership. Received: export; HHI; import; Poland; Turkey Accepted: 7 December 2017 Suggested 18citation: July 2018 Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego [Studies of the Industrial Geography Commission Dziwornu, M.G, Rachwał, T. (2018). The Trade Specificities between Turkey and Poland. of the Polish Geographical Society 32

], (3), 201–215. https://doi.org/10.24917/20801653.323.13

Introduction Despite a historically complicated relationship, Turkey and Poland have significantly strengthened economic ties and political cooperation. The earliest account of contact between the Turks and Poles dates back to the beginning of the 15th century when the Ottoman Turks, Poles, and Lithuanians established diplomatic relations (Topaktaş, 2014). In 1414, Polish King Władysław Jagiełło sent a delegation to Sultan Mehmed I, ruler of the Ottoman Empire, to establish diplomatic relations. Trade relations between the two countries formally commenced in the middle of the 15th century specifically in 1439 when a commercial agreement was signed. Subsequent bilateral agreements were advanced after the Second World War, as well as other noteworthy economic

202 Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał cooperation agreements in the 1970s and 1980s. Turkey was broadly instrumental in championing the unification of Poland expressed through the support of the Polish struggle for independence in the 19th century (Mierzwa, 2015). The nature of Turkish– Polish relation is rightly captured by the leaders and industry players of both countries on the occasion of the Polish–Turkish Business Forum on the 8th of November 2013 in Warsaw, Poland. The leaders expressedFor Poland, a deep Turkey imperative is an especially for stronger close cooperation and cordial partnerin key sectors for historical of their reasons, economies. but above During all on the account forum of Donald the future, Tusk, which the former[…] belongs Prime to us,Minister Turks ofand Poland, Poles. remarkedSince 2004, that our “ trade with Turkey has grown threefold – something that shows what great reserves lie dormant in our economies I think that the volume of trade between Poland and Turkey is insufficient. Five”. His billion Turkish USD counterpart,is a low sum inRecep consideration Tayyip Erdoğan, of our two then countries’ Prime Minister potential. of Turkey,We want also the statedtrade volume that “ to increase to 10 billion in the nearest future

”. The Turkey–Poland relation goes beyond trade and investment and includes various educational and cultural cooperation. For instance, Poland is a popular destination for Turkish students within the European Union (EU) sponsored Erasmus exchange program. Turkish students constitute the largest group of exchange students in Polish universities as compared to other European universities (Balcer, 2015). The objective of this paper is to analyse the dynamics of trade, specifically the export concentration of products between Turkey and Poland from 1995 to 2015.

Literature review: Economic and trade dynamics between Turkey and Poland Turkey and Poland pursued rigorous trade liberalisation policies during the time of political and economic transition in the 1980s to facilitate an export-led growth model (Krueger and Aktan, 1992; Togan, 1994; Öniş and Rubin, 2003; Pamuk, 2007; Öniş and Bayram, 2010; Ergüzel et al., 2016). According to the World Bank (2016), Poland has the largest economy in Central Europe with a GDP of US$ 534.3 billion (2015) and the 14th most attractive economy in the world for investment (ThinkTank Dossier, 2014). The economic fortunes of Poland were further boosted by its integration into the EU in 2004. Similarly, Turkey is a fast-growing emerging economy with a GDP of US$ 721.1 billion (2015) (World Bank, 2016). Economic growth in both countries was affected by a wave of liberalisation and the global financial crisis. For instance, the share of export and import to GDP in Poland increased from 38% in 1994 to 49% in 1997, before falling to 44% in 1999 with manufacturing products accounting for most of the export share (WTO, 2000). In the same vein, Turkey experienced a relatively weak export share in the early 1990s compared to Poland. Relative Economic reforms in Turkey over the years increased performance and foreign trade valued at $299 billion by the end of 2010 (Ustaoğlu and Yıldız 2011). In terms of market diversity, the Turkish economy has grown and become more diversified, increasingly exploring new markets for trade and investment (World Bank, 2014; Ergüzel et al., 2016). Despite attempts by Poland to diversify foreign trade to Asia, Africa, and Latin America, 80 percent of Polish exports finds its way into the European market. However, with regards to export sophistication, Emirhan (2008) found that Polish exports specifically manufacturing, were more The Trade Specificities between Turkey and Poland

Figure 1. 203

Share of Export, Import and TradeTur Balancekey to GDP of Turkey and Poland

30 25 26 24 24 25 23 23 21 20 20 19 20

-5 -3 -3 -3 -4 -5 -10 Exports (% of GDP) Imports (% of GDP) Trade Balance (% of GDP)

1995 2000 2005 2010 2015

Poland

50 50 46 42 40 40 36 35 34

30 27 23 21 20

10 2 3 0 -1 -2 -10 -6 Exports (% of GDP) Imports (% of GDP) Trade Balance (% of GDP)

1995 2000 2005 2010 2015

Source: WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators sector. sophisticated than Turkey by measuring 3 digits ISIC industries in the manufacturing

Turkey’s engagement with Poland can be perceived from the European Union perspective. Bilateral trade between Turkey and the EU, in general, has increased more than fourfold since 1996 (World Bank 2014), accounting for 56 percent of overall exchange in 1999. Despite the fact that trade relations dropped to 42 percent in 2009 (Kirişçi and Kaptanoğlu, 2011; Ergüzel et al., 2016), trade and investment between Tur- key and the EU reached US$ 147 billion in 2012 making Turkey the EU’s sixth largest trading partner and the EU Turkey’s biggest (Yilmaz, 2003; Seymen and Bilici, 2009;

204 Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał

World Bank, 2014). Furthermore, investment-related reforms introduced in 2003, as well as privatisation programmes facilitated the flow of FDI to Turkey and improved the general investment climate (Demianova, 2008). The largest contributors to FDI from the EU to Turkey are the Netherlands, Austria, the UK, Luxembourg, Germany, and Spain, led by large manufacturing industries such as Bosch, Mercedes, and Toyota and agro-processing industries. Turkey’s relations with the EU has also helped stream- lined production structures and integrated Turkish companies in the wider production network to ensure the quality and sophistication of Turkey’s exports (World Bank, 2014). Put differently, the implementation of the Customs Union between the EU and Turkey improved both exports and imports (Inançlı and Akal, 2013). A growing body of literature on comparative economics tend to focus on and argue for trade diversification. In essence, trade diversification is a key determinant of economic growth. For instance, Arip et al. (2010) found a higher correlation between export diversification and economic development in Malaysia between 1980 and 2007. Trade diversification also varies considerably in developed and developing countries. Studies conducted by Wilhelms (1967), Voinea (2002), Saif and Barakat (2005), Xin and Liu (2008), Hesse (2008), World Bank (2007), Ayranci (2009), Carrere et al. (2011), Naude and Rossouw (2008), using various indexes and measures concluded that trade diversification was higher in developed countries and much lower in developing countries, particularly in Africa and the Middle East. The literature on Turkey–Poland relation in general and economic and trade cooperation in particular are very limited. Considerable empirical analysis explicitly examining Turkey–Poland trade relations, export concentration, and diversification are generally explored from a wider Turkey–EU perspective (World Bank 2014; Erkan 2014; Gros and Selçuki 2013; Seymen 2009; Seymen and Bilici 2009; Secer 2008; Şimşek et al., 2007; Belke 2005; Yilmaz 2003; Gökalp and Yıldırım 2004; Er- lat and Sahin 1998). Moreover, literature on Polish trade relations are largely oriented towards the EU and China (Gurgul and Lach, 2010; Maćkowiak, 2011; Parteka, 2013). This may be partly due to the limited political and economic engagements between the two countries. This paper looks at the dynamics of trade between two non-traditional trading partners. Specifically, this study examines the inherent sectoral compositions and structural changes in Terms of Trade, as well as the export concentration of products between the two countries. This study is significant as it seeks to identify areas and sectors where much economic and trade cooperation can be advanced.

Methodology The study utilises the Herfindahl-Hirschman Index (HHI) to investigate the trade dynamics between Turkey and Poland. The Herfindahl-Hirschman index is a form of export diversification indicator employed to evaluate the export portfolio between a country and its trading partners. The index was first introduced in the 1940s to measure skewness (Ergüzel et al., 2016) and subsequently adopted into mainstream economic and international trade studies (Cowling and Waterson, 1976). The general premise behind the export diversification thesis is to determine why countries diversify their exports and the potential benefits of such diversification initiatives on economic development (Samen, 2010; Ergüzel et al., 2016). Essentially, the Herfindahl-Hirschman Index is a measure of the degree concentration within a country or with its trading partners. The Herfindahl–Hirschman Index has two key components, namely the Product The Trade Specificities between Turkey and Poland

205

Concentration Index and the Market Concentration Index (World Bank, 2013). The Her- findahl-Hirschman Product Concentration Index measures the dispersion of trade value across an exporter’s products, while the Herfindahl-Hirschman Market Concentration Index measures dispersion across an exporter’s partners (World Bank, 2013). The Her- findahl-Hirschman index ranges between 0 and 1 where a value closer to 0 indicates a highly diversified export. This implies that a country with a perfectly diversified export portfolio will have an HHI close to zero, whereas a country which exports only one product will have a value of 1 (extremely concentrated product structure) (Parteka, 2013). The mathematical definition of the Herfindahl-Hirschman index is expressed as:

X I x is the k i n Wherei . is the total value of exports from reporter (Turkey and Poland), value of exports of product from country , and is the number of products exported by country

Data A key criterion relating to comparative studies deals with the availability of data. Therefore, to ensure minimal analytical inconsistencies, data for this study was ac- cessed and retrieved from the World Bank’s World Integrated Trade Solutions (WITS) platform, specifically the Trade Outcome Indicators, which is a gateway to trade statistics. The data which includes export, import and foreign direct investment in both countries covered the period between 1995 and 2015. This period coincides with crucial structural and institutional reforms in both countries. The Harmonized Commod- ity Description and Coding System popularly referred to as the Harmonized System (HS) specifically the two-digit level HS2 and all six-digit level HS6 were used in this study to measure the export diversification between Turkey and Poland. The HS No- menclature is an internationally accepted method of classifying goods according to simply defined objective criteria and applications (World Customs Organization 2015).

ResultsStructural changes in import and export between Turkey and Poland

As evident from table 1 and 2, imports into Poland and Turkey based on the HS2 nomenclature revealed significant differences and some level of similarities. For instance, both countries imported considerable quantities of food products, machinery, and electronics, as well as transport, wood, and footwear compared to other products, although the import of machinery and electronics, transportation and footwear were slightly higher in Poland compared to Turkey. Furthermore, both countries imported relatively fewer quantities of three particular products, namely fuels, stone and glass, and metals between 2011 and 2015 (figure 2). According to the World Bank (2013), the top five countries from which Poland imports goods are Germany (21.51%), the Rus- sian Federation (12.29%), China (9.39%), Italy (5.22%), and the Netherlands (3.85%).

206Table 1. Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał

Turkey’s import product share in percentage from World between 2011 and 2015 Product Product Name Code 2011 2012 2013 2014 2015 2011–2015 (HS2) Animal 01–05 0.78 0.55 0.30 0.24 0.42 –0.46 Vegetable 06–15 2.66 2.64 2.67 3.37 3.32 0.24 Food Products 16–24 1.16 1.41 1.52 1.57 1.74 0.50 Minerals 25–27 0.71 0.71 0.66 0.65 0.62 –0.12 Fuels 27–27 8.19 8.73 8.04 8.31 6.96 –0.15 Chemicals 28–38 8.08 7.60 7.52 8.27 8.53 0.05 Plastic or Rubber 39–40 6.62 6.58 6.74 7.03 7.15 0.08 Hides and Skin 41–43 0.54 0.54 0.53 0.48 0.39 –0.27 Wood 44–49 2.21 2.25 2.22 2.33 2.51 0.13 Textile and Clothing 50–63 5.71 4.80 4.95 5.35 5.42 –0.05 Stone and Glass Footwear 64–67 0.42 0.41 0.45 0.45 0.45 0.07 68–71 3.62 4.28 7.20 4.20 2.90 –0.19 MetalsElectronics 72–83 13.71 13.30 12.38 12.49 12.3 –0.10 Machinery and Transportation 84–85 18.24 18.00 19.03 19.00 20.84 0.14

86–89 9.70 8.12 8.20 8.18 10.74 0.10 Miscellaneous 90–99 17.64 20.08 17.59 18.07 15.72 –0.10 All Product 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators Table 2.

Poland’s import product share in percentage from World between 2011 and 2015 Product Product Name Code 2011 2012 2013 2014 2015 2011–2015 (HS2) Animal 01–05 2.16 2.35 2.76 2.68 2.53 0.17 Vegetable 06–15 2.87 2.90 2.82 2.65 2.72 -0.05 Food Products 16–24 3.31 3.61 3.62 3.61 3.81 0.15 Minerals 25–27 0.95 0.90 0.87 0.86 0.80 -0.15 Fuels 27–27 12.82 13.67 11.64 10.8 7.52 -0.41 Chemicals 28–38 9.73 9.54 9.82 9.92 9.64 -0.00 Plastic or Rubber 39–40 7.73 7.52 7.70 7.62 7.46 -0.03 Hides and Skin 41–43 0.56 0.54 0.59 0.66 0.67 0.19 Wood 44–49 3.52 3.36 3.43 3.51 3.64 0.03 Textile and Clothing 50–63 4.28 4.03 4.13 4.55 4.93 0.15 Stone and Glass Footwear 64–67 0.62 0.64 0.70 0.79 0.89 0.43 68–71 1.41 1.30 1.26 1.26 1.30 -0.07 MetalsElectronics 72–83 10.90 10.42 10.32 10.45 10.34 -0.05 Machinery and Transportation 84–85 22.03 22.22 23.18 23.82 26.11 0.18

86–89 9.97 10.04 10.79 10.59 11.29 0.13 Miscellaneous 90–99 7.13 6.94 6.36 6.23 6.35 -0.10 All Product 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators The Trade Specificities between Turkey and Poland

Figure 2. 207

Percentage change in import from the World to Poland and Turkey (2011–2015) 60 50 44 40 25 20 19 17 15 15 20 14 14 1113 6 8 7

ge 3 n a 0

C h -1 % -3 -5 -5 -8 -5 -20 -10 -11-11 -13-16 -15 -20 -28 -40 -41 -46 -60 r s s s s s s s s g e d n n l l t i c ar e u n i o o a l a l a l e c k i a s e t o r l c n o � u u a b i h S e e e ma l t a F t i d G d t ub b W n m e o i n o tr o r M d g e r R c o n ll a n oo t w A e r M C l a n e P p F e l s V a C h d s o c d e e E c s n o i d n d a � i a n o r o M F H t T a s l S �l e y a n P x r e e T n i h c

Turkey Poland a

Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators

More intriguing is the rate at which Poland in particular drastically reduced the import of fuel from 12.82% in 2011 to 7.52% as of 2015 (table 2). On the other hand, Turkey made significant progress towards energy sufficiency compared to Poland by importing less fuel. As with the case of all major and emerging economies of which Turkey and Poland are not in the exemption, the share of export to GDP growth appears to be experiencing a slowdown. Export between Turkey and Poland has also been tremendously affected by the fall in export on the global market. With regards to Poland’s export using HS2 product nomenclature, minerals, fuel, stone and glass, transportation and metals recorded a low export growth between 2011 and 2015 (figure 3), despite the fact that transportation (US$ 28,458,260,57), machinery and electronics (US$ 49,046,774,96) is a significant Polish export (see Table 3). Similarly, Turkey experienced a low export of hide and skins, mineral, as well as a relative decrease in the export of metals and fuel products (table 4). The share of exports of three particular products, namely footwear, food products, and animal experienced overall growth in both countries between 2011 and 2015. The Central Statistics Office of Poland also identified machinery and transport equipment, manufactured goods, miscellaneous manufactured articles, food and live animals, chemicals and related products as the core export 76.1% finds its way into the European Union (GUS, 2013).

208Table 3. Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał

Poland’s export product share in percentage to the World (2011–2015) Product Product Name Code 2011 2012 2013 2014 2015 2011–2015 (HS2) Animal 01–05 3.79 4.04 4.30 4.19 4.04 0.06 Vegetable 06–15 2.14 2.68 3.02 2.88 2.91 0.35 Food Products 16–24 5.17 5.60 5.88 5.98 6.22 0.20 Minerals 25–27 0.18 0.19 0.18 0.19 0.15 -0.16 Fuels 27–27 4.90 5.00 4.70 4.14 3.31 -0.32 Chemicals 28–38 6.77 6.94 6.93 7.01 6.61 -0.02 Plastic or Rubber 39–40 7.06 7.03 7.18 6.93 6.89 -0.02 Hides and Skin 41–43 0.39 0.38 0.47 0.54 0.58 0.48 Wood 44–49 4.95 5.04 5.10 5.13 5.13 0.03 Textile and Clothing 50–63 3.16 3.02 3.04 3.27 3.43 0.08 Stone and Glass Footwear 64–67 0.40 0.47 0.53 0.54 0.60 0.50 68–71 2.85 3.06 2.59 2.54 2.46 -0.13 MetalsElectronics 72–83 11.85 11.70 10.87 10.58 9.84 -0.16 Machinery and Transportation 84–85 23.60 23.77 23.70 24.65 25.22 0.068

86–89 16.11 14.46 14.65 14.07 14.63 -0.09 Miscellaneous 90–99 6.69 6.62 6.85 7.34 7.96 0.18 All Product 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators Table 4.

Turkey’s export product share in percentage to the World (2011–2015) Product Product Name Code 2011 2012 2013 2014 2015 2011–2015 (HS2) Animal 01–05 0.98 1.02 1.24 1.35 1.19 0.21 Vegetable 06–15 5.70 5.02 5.45 5.32 5.68 -0.00 Food Products 16–24 4.03 3.98 4.52 4.76 4.82 0.19 Minerals 25–27 2.61 2.54 2.98 2.50 2.26 -0.13 Fuels 27–27 4.75 4.90 4.27 3.73 2.99 -0.37 Chemicals 28–38 3.06 3.07 3.24 3.32 3.44 0.12 Plastic or Rubber 39–40 5.32 4.88 5.33 5.52 5.16 -0.03 Hides and Skin 41–43 0.61 0.55 0.59 0.57 0.45 -0.26 Wood 44–49 1.63 1.60 1.85 1.95 1.93 0.18 Textile and Clothing 50–63 18.26 16.52 18.04 18.42 18.13 -0.00 Stone and Glass Footwear 64–67 0.35 0.38 0.50 0.48 0.49 0.40 68–71 4.98 12.76 6.83 7.13 10.04 1.01 MetalsElectronics 72–83 15.95 14.43 13.81 13.20 11.56 -0.27 Machinery and Transportation 84–85 15.15 14.02 14.84 14.77 14.33 -0.05

86–89 12.89 10.77 12.43 12.59 13.22 0.02 Miscellaneous 90–99 3.74 3.57 4.09 4.38 4.31 0.15 All Product 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators The Trade Specificities between Turkey and Poland

Figure 3. 209

Percentage change in export from Poland and Turkey to the World (2011–2015) 120 102 100

60 49 50 40 e 36 g

n 40 a 21 2020 18 1519 C h 20 12 9

% 7 7 0 4 3 0 -2 -3-2 -1 -20 -5 -9 -13-17 -14 -17 -26 -40 -32 -28 -37 -60 r s s s s s s s s g e d n n l l t i s c ar e u n i o o a l a l a l e c k i a e r t o l c n o � u u a b i h S e e ma l e t a F t i d G ub b d t W n n m e o i n o tr o r M d n a g e r R c o ll oo t w e r M C l a e P p F e l s V C h a n d s o c d A e e E n c s n o i d n d a � i a o r o s n M F e H t T a l S �l y a P x r e e T n i h

Turkey Poland c a

Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators Trade diversification between Turkey and Poland

Governments all over the world have prioritised export diversification (Ahmed and Sattar, 2012), although countries vary significantly on the implementation of diversification strategies. Figure 4. portrays the dynamics of export concentration between Turkey and selected trading partners from 1995 to 2015 based on the measure of all H6 product classifications. The results from the HHI measure indicates a relatively high export concentration between Turkey and three distinctive trading group: the World, the European Union, and Poland. Turkey’s export to the world diversified during the period under study despite a slight decrease in concentration in 2005. A similar situation was experienced with export concentration to the EU which declined in 2005 and 2015. The general volatility in the world market, specifically global financial crisis, free trade agreements, diplomatic measures, and the economic shrinkage of European markets, at that time, has been implicated in the poor growth (Ergüzel et al., 2016). Turkey’s export concentration to Poland, in particular, showed a very interesting dimension. For instance, in 1995, the export concentration was quite low based on an HHI value of 0.07 (figure 4). The results in 1995 implied that Turkey’s export to Poland was less diversified. Subsequent years witnessed closer trade relations by way of Free Trade agreements negotiated particularly in 1999. Altan and Olcay (2016) also posited that the financial crisis that overwhelmed Turkey in 1994 and 2001 inspired the adoption of export-oriented policy programs which boosted export beyond post-crisis periods of 2001. Based on this and other influencing factors, Turkey’s export to Poland experienced a higher concentration and diversification between 2000 and 2015 (figure 4).

Figure210 4. Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał

HHI export concentration between Turkey and Key Partners-HS6 digits 2015 0.0079 2010 0.0064 2005 0.0090 World 2000 0.0070 1995 0.0071 2015 0.0102 2010 0.0098 2005 0.0148 EU27 2000 0.0103 1995 0.0101 2015 0.0094 2010 0.0122 2005 0.0184 Poland 2000 0.0223 1995 0.0712

0.0000 0.0100 0.0200 0.0300 0.0400 0.0500 0.0600 0.0700 0.0800 HH Product Index

Source: WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators The next stage of the analysis demonstrates whether there are inherent changes in the concentration of exports of goods from Turkey to Poland using HS2 and HS6 digits codes. According to Altan and Olcay (2016) Turkey has successfully expanded its export of almost all product varieties making the country one of the most diversified emerging markets and trading partner. The export concentration from Turkey to Poland in 1995 was generally low, although the export of hides and skins was highly concentrated as compared to other traded products (Table 5). Transport and chemicals products which were the least traded products in 1995, experienced a boost in export between 2010 and 2015. The share of exports to GDP from Turkey to Poland of products such as fuels and vegetables has consistently declined between 1995 and 2015. For instance, the HHI value for vegetables increased from 0.1851 in 1995 to 0.4432 in 2015, implying a reduction in the export concentration of vegetables. A similar situation applies to the export concentration of fuels from Turkey to Poland (Table 5). However, a general evaluation of export concentration using all HS6 digit codes from Turkey to Poland shows a high HHI values implying a rise in export concentration. The findings of the HHI procedure does not show any major structural changes in export concentration from Turkey to Poland, although a relatively uniform export structure is evident. According to Klinger and Lederman (2006), a more uniform export share of existing products implies an increasing diversification. A study by Ergüzel et al. (2016) with respect to HS2 product classifications also found no significant structural changes and patterns in Turkish exports. The Trade Specificities between Turkey and Poland

Table 5. 211

HHI export concentration from Turkey to Poland-HS2 and HS6 digits Product Concentration Index Product Name HS2 Code 1995 2000 2005 2010 2015 Animal 01–05 0.00 - 0.37 0.33 0.35 Vegetable 06–15 0.18 0.10 0.27 0.17 0.44 Food Products 16–24 0.31 0.34 0.23 0.15 0.20 Minerals 25–26 0.28 0.46 0.63 0.39 0.20 Fuels 27–27 - - 0.57 0.87 0.60 Chemicals 28–38 0.53 0.84 0.32 0.06 0.06 Plastic or Rubber 39–40 0.32 0.09 0.09 0.06 0.03 Hides and Skin 41–43 0.08 0.25 0.16 0.12 0.31 Wood 44–49 0.35 0.20 0.17 0.09 0.08 Textile and Clothing 50–63 0.10 0.05 0.02 0.02 0.02 Stone and Glass Footwear 64–67 0.19 0.43 0.15 0.20 0.11 68–71 0.31 0.18 0.30 0.17 0.22 Metals 72–83 0.27 0.15 0.12 0.05 0.04 Transport Machinery and Electronics 84–85 0.16 0.30 0.21 0.09 0.03 86–89 0.80 0.28 0.10 0.10 0.08 Miscellaneous 90–99 0.20 0.20 0.05 0.04 0.03 All HS6 AllSubHeading 0.07 0.02 0.01 0.01 0.00 Codes Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators Table 6.

HHI export concentration from Poland to Turkey-HS2 and HS6 digits Product Concentration Index Product Name HS2 Code 1995 2000 2005 2010 2015 Animal 01–05 - 0.16 0.38 0.67 0.81 Vegetable 06–15 0.22 - 0.07 0.22 0.06 Food Products 16–24 - 0.46 0.22 0.29 0.21 Minerals 25–27 - - - - 0.31 Fuels 27–27 - 0.70 0.42 0.42 0.30 Chemicals 28–38 0.34 0.13 0.32 0.23 0.09 Plastic or Rubber 39–40 - 0.10 0.07 0.08 0.06 Hides and Skin 41–43 - - - - 0.66 Wood 44–49 0.15 0.24 0.12 0.09 0.10 Textile and Clothing 50–63 0.19 0.17 0.38 0.23 0.05 Stone and Glass Footwear 64–67 - - - - 0.14 68–71 0.26 0.05 0.10 0.12 0.07 Metals 72–83 0.30 - 0.06 0.05 0.08 Transport Machinery and Electronics 84–85 0.39 0.08 0.45 0.09 0.14 86–89 0.09 0.21 0.23 0.08 0.16 Miscellaneous 90–99 0.09 0.31 0.15 0.08 0.05 All HS6 AllSubHeading 0.05 0.11 0.19 0.17 0.04 Codes Source: authors’ calculation from data obtained from WITS-UNSD Comtrade, World Development Indicators

212 Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał

Regarding Polish export concentration to Turkey based on HS2 and all HS6 product nomenclature (table 6), concentration decreased compared to Turkey’s export concentration to Poland. The possible explanation for this trend may be partly due to the fact that the European Union serves as the major market for Polish exports, thereby accounting for the relatively less diversified portfolio of Polish export to Turkey. For instance, Poland had no prior export of certain products such as minerals, hides and skin, and footwear to Turkey until 2015. Products such as metals, stone and glass, plastic or rubber experienced a relatively high export concentration from Poland to Turkey based on their HHI values. The export concentration of animal products, specifically hides and skin was extremely low. Data from the Central Statistical Office of Poland also recorded a considerable decline in the export of food products (66%) from Poland to Turkey in 2013, despite the fact that Polish export of food products grew at 14% in 2013 to major markets in the British Isles (EUR 1.5 billion), Russia (EUR 1.2 billion), the Czech Republic (EUR 1.2 billion), France (EUR 1.2 billion), Italy (EUR 1 billion), and the Netherlands (also EUR 1 billion). This was due to import regulations on new beef by the Turkish government. According to Balcer (2015), Polish exports to Turkey has consistently decreased since 2011.

Conclusion What are the implications of the current dynamics of trade on future partnerships? It is imperative that Turkey and Poland consolidate their existing partnership by removing trade barriers that may hinder stronger economic relations and cooperation. Essential- ly, further progress requires expanded agreements irrespective of pre-existing bilateral partnerships between Turkey and the EU in general. Furthermore, reforms are needed in both countries to closely align production structures necessary for greater and more sustained trade partnership. In the end, the analysis indicates a very promising trading partnership in key sectors of their respective economies, as well as increased diversification of new products. The general structure of exports concentration shows the dom- inance of manufactured products which are quintessential for economic growth and development. A detailed outlook of product groups based on export shows a uniform and, in some cases, slight structural changes in export concentration between the two countries. To a significant extent, the structural dynamics provides an insight into how trade has evolved between Turkey and Poland, as well as the complex processes that propel trade specifically export between the two economies. Clearly, the application of concentration indexes such as the HHI does not provide an overall outlook of the dynamics of trade between countries. Future research should focus on the qualitative dimensions, specifically, sector by sector analysis, as well as the role of key industrial players with regards to promoting or impeding trade cooperation between the two countries. Furthermore, another key area of consideration includes the nature of sophistication of trade between Turkey and Poland.

Reducing Vulnerability in Export Performance: The Export Diversification ReferencesChallenge in Bangladesh, International Growth Centre Ahmed,School S. Sattar, of Economics. Z. (2012). . London, United Kingdom: London The Trade Specificities between Turkey and Poland

213 Central Bank Review 16 Altan, A, Olcay, Y.Ç. (2016). The role of the extensive margin in export of Turkey: A comparative Analysis. MPRA Paper 20588 , , 59–64 Arip, M.A., Yee, L. S., and Abdul Karim B. (2010). Export Diversification and Economic Growth in Malaysia. , , 1–10. Anadolu Bil MYO Dergisi 4 Ayrancı, E. (2009). Türkiye’nin Ekonomik Açıdan Küreselleşmesinin Yoğunlaşma Vasıtasıyla Ölçülmesi ve Konu Hakkında BirNeighborhood Araştırma. Policy Paper. , (16): 50–64. Balcer, A. (2015). A Polish-Romanian-Turkish Triangle and the Black Sea Region – A New Driving Forceeconomy. of Regional Perceptions Integration?10 Belke, A. (2005). Turkey in transition to EU membership: Pros and cons of integrating a dynamic The Review of Economics, and, 53–63. Statistics 93 Carrere, C., Strauss-Kahn, V., Cadot, O. (2011). ExportYearbook diversification: of foreign What’s trade behind statistics the hump? 2013. , (2): 590–605. Central Statistical Office of Poland (GUS) (2013). Econ New Ser Warsaw:43 GUS. Cowling, K., Waterson, M. (1976). Price-cost margins and market structure.Eurostat Statistics in, Focus(171): 267–274. Demianova, V. (2008). EU Foreign Direct Investment in Croatia and Turkey. International Journal. European of Emerging Union. and Transition Economies 1 Emirhan, P.N. (2008). How Sophisticated are Poland’s and Turkey’s Exports? Regionalism Perspective. SpringerPlus 5 , (2), 257–274. Ergüzel, O.S., Tunahan, H., Esen, S. (2016). Measuring the Globalization of Cities fromInternational the New Journal of Advances in Management and, Economics, 1536 3 Erkan, B. (2014). Product and Market Diversification in Turkey’s Foreign Trade.METU Studies in Development 25 , (1), 1–15. Erlat, G., Sahin, B. (1998). Export Diversification in Turkey over Time. , , 47–60. Gökalp, M.F., Yıldırım, A. (2004), “Effects of the Customs Union on Turkey and the EU Relations”, Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye, Siyasal Ekonomik ve Toplumsal Dönüşüm, Sorunlar ve Tartışmalar, (edt: T.Uzun, S.Özen), Seçkin Yayınevi,Global Turkey Ankara, in Europe 263–288. working paper. Gros, D., Selçuki, C. (2013). The Changing Structure of Turkey’s Trade and Industrial OperationsCompetitiveness: Research Implications and Decisions for the20 EU. Gurgul, H., Lach, Ł. (2010). International Trade and Economic GrowthThe World in theBank Polish Commission Economy. on Growth and Development 21 , (3–4), 5–29 Hesse, H. (2008). Export Diversification and Economic Growth. , , 1–25. Asian Economic and Financial Review Inançlı,3 S., Akal, M. (2013). Export and Import Products Groups’ Shares of Turkey with CEE Countries after theirs Accessions to EU and before. Middle Eastern, Studies(11), 1419–1438.47 Kirişçi, K., Kaptanoğlu, N. (2011). ‘The politics of trade and Turkish foreign policy’. , (5). World Bank Policy Research Working Paper 3872. Klinger, B., Lederman, D. (2006).Swimming Diversification, Against Innovation, the Tide: Turkish and Imitation Trade Reforms inside in thethe Global1980s. Technological Frontier. , Krueger, A.O., Aktan, O.H. (1992). InternationalUnion. Bulletin Center of Geography. for Economic Socio-economic Growth. Series 16 Maćkowiak, H. (2011). The Goods Structure of Trade thbetweenth Polish Regions and the European pendence and modernization. Journal of Economics, and, 57–74.Management 20 Mierzwa, J. (2015). Polish-Turkish relations in the 19 and 20 centuries: The struggle for inde- , (A), 6–21. Ministry of Foreign Affairs (2011). Relations between Turkey and Poland. Republic of Turkey, Ankara.and Impact. World Institute for Development Economic Research 93 Naude, W., Rossouw, R. (2008). Export Diversification and Specialization in South Africa: Extent Understanding, the(1–36). Process of Economic Öniş, ChangeZ., Bayram, in Turkey I.E. (2010). “Temporary Star or Emerging Tiger? Turkey’s Economic Performance in a Global Setting”. In T. The Çetin, Turkish F. Yilmaz Economy (eds.). in Crisis . Nova Science Publishers, Inc. Öniş, Z., Rubin, B. (eds.) (2003). . London: Frank Cass.

214 Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał Working Paper 41. Pamuk, Ş. (2007). Economic Change in Twentieth Century Turkey: Is the Glass More than Half Full? American University of Paris.Bank i Kredyt 5 , Parteka, A. (2013). The Evolving Structure of Polish Exports (1994–2010). Diversification of Products and Trade Partners. IDRC Final, Report, 435–466. Saif, I., Barakat, N.The (2005). primer Competition, on export diversification: Competition Policy key concepts, and Economic theoretical Efficiency underpinnings in the MENA and Region-Jordan’sempirical evidence Country Report. . 1–69. Samen, S. (2010). Journal of Applied Sciences Research .4 Growth and Crisis Unit. World Bank Institute. Secer, A. (2008). An Investigation on Turkish Hazelnut Export Concentration. Süleyman, (11), 1557–1560. Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Seymen,14 D. (2009). Gümrük Birliği, Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Ticaretinde Ülke Yoğunlaşmasını Değiştirdi mi? , (1), 199–220. European Trade Study Group 10th Annual Seymen,Conference, D., Bilici, ETSG Ö. (2009). 2009, Rome Has Customs Union Changed the Country Concentration of Trade between Turkey and the European Union? , 1–14 Şimşek, N., Seymen, D., Utkulu, U. (2007). Turkey’s Competitiveness in the EU Market: A Comparison of Different th Trade Measures, European Trade Study Group, 9th Annual Conference, Athens. ThinkTank DossierForeign (2014). Trade 600 Regimeyears of and Polish-Turkish Trade Liberalization Diplomatic in Relations. Turkey during Available the 1980s from:. mttp.pl/pobieranie/DOSSIER_TURCJA.pdf. Togan, S. (1994). Aldershot: Avebury,Herito Ashgate14 Publishing Ltd. Topaktaş, H. (2014).Foreign Ottoman-Polish Trade Statistics Relations from the Turkish Perspective: Written, Unwritten and Remembered. , , 50–61. TurkStat (2016). 7th. Ankara: International Turkish Strategic Statistical Management Institute. Conference. Paris. Ustaoğlu, M., Y ıldız, B. (2011). Information Technology’s Effect on Turkey’s Foreign Trade: An RomanianInvestigation J. European for the Last Affairs Decade.2 Voinea, L. (2002). Advancing at its own speed: A trade approach. Intereconomics on Romania’s convergence to EU. Export Diversification, (3), 56–71. in Egypt, Lebanon, Jordan, Morocco and Tunisia. Social Wilhelms, C. (1967). Export diversification in Latin America , 2, 46–48.2 World Bank (2007).Evaluation of the EU-Turkey Customs Union and Economic Development Sector Unit Middle East and North Africa Region, , 1–91. World Bank (2014). The World Bank in Poland: A Country Snapshot. Report No. 85830-TR. Washington DC: The World Bank Group. World Bank (2016). The World Bank in Turkey: A Country Snapshot.. Washington DC: The World Bank Group. World Bank (2016). Washington DC: The World Bank Group. World Bank World Integrated Trade Solutions (2013). Online trade outcomes indicators – User’s Manual Solutions. Version 1.0 Word Customs Organization (2015). Retrieved from www.Wcoomd.Org World Trade Organization (2000). Trade policy reviews of Poland, 2000. Retrieved from http://The www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp136_e.htmWorld Economy 31 Xin, X., Liu, J. (2008). Geographic Concentration and China’s Agricultural Export Instability. , (2), 275–285. Yilmaz, B. (2003).Ezoneplus Turkey’s Working Competitiveness Paper 12. in the European Union: A Comparison with Five Candidate Countries – Bulgaria, the Czech Republic, Hungary, Poland, Romania – and the MichaelEU15. Gameli Dziwornu, , Ph.D. student in Urban Studies at the University of Milan-Bicocca. He holds a BA and an MA in Geography from the University of Ghana and the Suleyman Demirel University, respectively. His research interests include urban political economy and migration. The Trade Specificities between Turkey and Poland

Address: 215

University of Milan-Bicocca Department of Sociology and Social Research Piazza dell’Ateneo Nuovo, 1-20126 Milan, Italy Tomasze-mail: Rachwał, [email protected] Ph.D., head of the Department of Entrepreneurship and Spatial Management of Institute of Geography of the Pedagogical University of Cracow, Rector’s Proxy for Entrepreneurship, member of the Senate of the Pedagogical University of Cracow, Deputy Chair of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society, member of the editorial board of several journals, author of textbooks for geography and entrepreneurship. His research interests focus primarily on the issue of change of spatial and branch structures of industry, the determinants for the development of various branches of industrial activity, export diversification of Polish industrial products and the role of manufacturing, selected branches of services and entrepreneurship in local and regional development, as well as on geographical and entre- preneurshipAddress: education.

Pedagogical University of Cracow Institute of Geography Department of Entrepreneurship and Spatial Management ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Poland e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.14

BeataUniwersytet Stelmach-Fita Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

MonikaUniwersytet Pękalska Warszawski, Polska University of Warsaw, Poland

PawełSzkoła Bartoszczuk Główna Handlowa, Warszawa, Polska Warsaw School of Economics, Poland Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania jako czynnik determinujący rozwój przedsiębiorstw

Information Services in New Integrated Planning as a Factor Determining the Development of Enterprises

Streszczenie:

Artykuł omawia potrzebę monitorowania oraz udostępniania informacji o zjawiskach spo- łeczno-gospodarczych i przestrzennych w Polsce na poziomie regionalnym, które obecnie są rozproszone i publikowane w różnorodnej formie. Informacje te mają wymiar wielofunkcyjny, wpływają na decyzje pod- miotów publicznych, gospodarczych, przedsiębiorstw przemysłowych czy zwykłych obywateli. Odpowiednio uporządkowana wiedza o regionie może stać się impulsem do tworzenia terytorialnych form organizacji działalności gospodarczej. Głównym celem badań jest ocena wsparcia informacyjnego dla rozwoju spo- łeczno-gospodarczego i przestrzennego oraz ocena metod monitorowania zmian społeczno-gospodarczych i przestrzennych, wspierających ideę zintegrowanego planowania. Autorzy prezentują w niniejszym artykule wyniki cząstkowych badań jakościowych podjętych przez B. Stelmach-Fitę w 2010 roku i kontynuowanych w poszerzonym zakresie od 2016 roku. Badania wspólne rozpoczęto od wywiadów z przedstawicielami urzę- dów marszałkowskich (odpowiedzialnych za planowanie rozwoju) i analiz portali. Następnie przeprowadzono badanie ankietowe skierowane do trzech jednostek 16 wymienionych urzędów. Autorzy wnioskują, że zi- dentyfikowane problemy wynikają z wadliwego stanu prawnego i proponują utworzenie nowego typu planu o cechach regulacyjno-operacyjnych dla obszaru całej gminy, wytycznych do sporządzania planu zagospodarowania przestrzennego województw. Wykazano możliwości technologiczne i organizacyjne udostępniania dodatkowych zbiorów danych przestrzennych, pod warunkiem dostosowania ich do wymagań regionalnych infrastruktur informacji przestrzennej oraz przygotowania i wprowadzenia odpowiednich mechanizmów prawnych.Abstract: Istnieje potrzeba kontynuacji badań. In the paper we discuss the need to monitor and share information on socio-economic and spatial phenomena at the regional level, which is now published and disseminated in various forms. This information has a multi-functional dimension, affects the decisions of public and economic entities, industrial enterprises or citizens. Properly organised knowledge about the region can become an incentive for creating territorial forms of business organisation. The main objective of the research is the assessment of information support for socio-economic and spatial development, assessment of methods for monitoring socio-economic and spatial changes that support the idea of integrated planning. In the article, the authors present further results of partial qualitative research undertaken by co-author Stelmach-Fita in 2010 and continued together in an extended scope from 2016. The joint research began with interviews conducted with representatives of marshal offices (responsible for planning development) and portal analyses. A questionnaire was then sent to Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

217 three units of the 16 offices mentioned. The authors conclude that the identified problems arise from a flawed legal status and propose the creation of a new type of plan with regulatory and operational features for the entire municipality area, guidelines for drawing up spatial development plans for voivodeships. Technological and organisational possibilities of providing additional spatial data sets were demonstrated, provided they were adjusted to the requirements of Regional Spatial Information Infrastructures, as well as preparation and introductionSłowa kluczowe: of appropriate legal mechanisms. There is a need for further research development.

Keywords: administracja publiczna; integracja danych; monitoring zmian społeczno-gospodarczych i przestrzennych; przedsiębiorcy; samorząd terytorialny data integration; entrepreneurs; local government; monitoring of socio-economic and spatial changes;Otrzymano: public administration Received: 24 maja 2018 Zaakceptowano: 24 May 2018 Accepted: 19 lipca 2018 Sugerowana 19 cytacjaJuly 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Stelmach-Fita, B., Pękalska, M., Bartoszczuk, P. (2018). Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowa- Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 nego planowania jako czynnik determinujący rozwój przedsiębiorstw. , (3), 216–236. https://doi.org/10.24917/20801653.323.14

Wstęp Współcześnie rozwijane badania w zakresie nauk związanych z rozwojem lokalnym podkreślają rolę terytorium jako czynnika determinującego rozwój przedsiębiorstw. Region postrzegany jest jako podstawowa płaszczyzna rozwoju społeczno-gospodarczego, a nawet jako nowy nurt badań regionalnych, związany z terytorialnymi formami organizacji działalności gospodarczej. Rezultatem rozwijających się dynamicznie badań regionalnych związanych z terytorium stało się przedefiniowanie pojęcia „terytorium”, pojmowanego nie jako geograficzna przestrzeń określona granicami administracyjny- mi, lecz jako układ społeczno-instytucjonalny, cechujący się określonymi relacjami, we- wnętrzną logiką i zorganizowaniem. Pisze o tym m.in. M. Słupińska (2014). A. Jewtuchowicz (2014) wyjaśnia istotę pojęcia terytorium, identyfikuje problemy sterowania jego rozwojem, podkreślającgovernance wagę przepływu i sieci jako warunku bogactwa i władzy. M. Lackowska (2009) przewidziała nieuniknione nadejście w Polsce nowej ery współzarządzania – , które zostało zapoczątkowanegovernance w Stanach Zjednoczonych. Temat ten podejmowało w badaniach wielu kolejnych naukowców, takich jak chociażby A. Nowakowska (2014), która charakteryzuje jako „pod- kreślający sieciowy, partnerski, innowacyjny i procesowy charakter rozwoju. Współ- zarządzanie można więc rozumieć jako zbiór różnorodnych1 uwarunkowań, w których negoaktorzy planowania. tworzą swoje przestrzenie działania” . Ponadto badacze widzą związek tworzenia nowych infrastruktur informacji przestrzennych z nowym nurtem zintegrowa-

Więcej szczegółów na ten temat przedstawiono w dalszej części artykułu, który został podzielony na dwie części. Pierwsza z nich przedstawia wyniki badań (w tym publikowane współautorki) od 2010 roku oraz przegląd literatury od 1998 roku, do- tyczące specyfiki wspomnianych infrastruktur, zawężone do tematu INSPIRE zagospodarowanie przestrzenne, w kontekście jego potencjału dla tworzenia nowego modelu

1 Można nawet te przestrzenie określić jako ich „światy produkcji” (Salais, Storper, 1993).

218 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk zintegrowanego planowania w Polsce. Druga część artykułu prezentuje cząstkowe wyniki badańPlanie regionalnych, na rzecz odpowiedzialnego prowadzonych wspólnie rozwoju z autorami tekstu w ramach zespołu naukowego od roku 2016. W w części „Diagnoza” podkreśla się: „Polska potrzebuje nowego modelu rozwoju uwzględniającego jej unikalne zasoby śro- dowiskowe. Średniookresowe wyzwania, płynące z uwarunkowań wewnętrznych, jak i otoczenia zewnętrznego, nakazują podjęcie działań dynamizujących rozwój społecz- no-gospodarczy Polski. Ich istotą jest pełne wykorzystanie potencjału inwestycyjnego naszej gospodarki – w szczególności poprzez wzrost skali działań polskich firm, ich ekspansję zagraniczną, a także uruchomienie pokładów krajowej przedsiębiorczości i innowacyjności” (uchwała Rady Ministrów nr 14/2016: 2). W diagnozie wskazywano na brak całościowej i długookresowej wizji rozwoju społeczno-gospodarczego Polski oraz faktycznej zdolności do horyzontalnej koordyna- cji działań administracji publicznej w celu konsekwentnej realizacji założonych prio- rytetów państwa. Polskie państwo musi nie tylko skutecznie wesprzeć polskie firmy w zwiększeniu innowacyjności ich oferty, co pozwoli im zdobyć klientów na bogatych, zaawansowanych rynkach, ale także samodoskonalić swoje procesy i usługi dla obywateli i przedsiębiorstw. Państwo powinno stać się dla polskich firm wymagającym technologicznie klientem. Nie ma bowiem innowacyjnej gospodarki bez innowacyjnego państwa. Mimo stale rosnących kosztów ich funkcjonowania organy państwa nie realizują całościowych, jasno określonych celów rozwojowych. Jest to pułapka, która w dużej mierze pogłębia wszystkie pozostałe, gdyż to nieefektywne państwo jest w istotnym stopniu odpowiedzialne za brak impulsów pomnażających polski kapitał w gospodarce, niską innowacyjność, brak dążenia do konkurowania na poziomie wiedzy i jakości, a nie tylko na poziomie kosztów, a także za brak aktywnej polityki demograficznej. gospodarczego.Nie bez powodu jakość instytucji publicznych jest uznawana we współczesnej ekonomii za kluczowy czynnik odpowiedzialny za długookresowe perspektywy rozwoju

Celem polskiego rządu musi być zatem stymulowanie aktywności polskich firm, tak aby obecność zagranicznego kapitału wzmacniała perspektywy wzrostu gospodarczego. Wobec wyczerpania dotychczasowych czynników wzrostu Polska potrzebuje nowego modelu rozwoju gospodarczego. Odpowiedzialny rozwój powinien być oparty na pięciu filarach: reindustrializacji, rozwoju innowacyjnych firm, kapitale dla rozwoju, ekspansji zagranicznej, zrównoważonym rozwoju społecznym i regionalnym. Rozproszone bazy danych i usługi sieciowe infrastruktury informacji przestrzennej (IIP) oraz krajowej infrastruktury danych przestrzennych (KIDP) uzupełniają te nowe struktury i wydaje się, że mogłyby wspierać politykę rozwoju w modelu planowania zintegrowanego i związanego z nim współzarządzania. O inteligencji danego terytorium świadczyć będzie, czy ten potencjał zostanie wykorzystany. Głównym celem badań jest ocena wsparcia informacyjnego dla rozwoju społecz- no-gospodarczego i przestrzennego, ocena metod monitorowania zmian społeczno-gospodarczych i przestrzennych wspierających ideę planowania zintegrowanego, w tym z wykorzystaniem infrastruktury informacji przestrzennej (w zakresie zagospodarowania– przestrzennego). Szczegółowe cele badań były następujące: –ocena dostępu do wiarygodnych, kompletnych informacji, danych o zjawiskach społeczno-gospodarczych i przestrzennych, w tym porównywalnych dla Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

219

– wszystkich województw, które są potrzebne wielu użytkownikom, w tym inwestorom, do lokalizacji przedsiębiorstw, –ocena wsparcia informacyjnego dla rozwoju społeczno-gospodarczego i prze- – strzennego na poziomie regionalnym (w tym jako impuls, czynnik determinujący rozwój przedsiębiorstw), ––ocena metod monitorowania polityki przestrzennej (integralny element rozwoju kraju), –ocena podejścia do tworzenia regionalnych infrastruktur informacji przestrzennej w strukturach urzędówforesight marszałkowskich w zakresie polityki przestrzennej. Prezentowana część badań dotyczy następujących pytań badawczych: 1. Czy eksperci ds. mają dostęp do wiarygodnych, kompletnych danych przestrzennych, np. związanych z potencjałem regionu czy presją inwestycyjną? 2. Czy problemy z brakiem jawnej polityki przestrzennej wynikają z wadliwego prawa? 3. Czy brak dostępu do informacji o polityce przestrzennej ma wpływ na rozwój regionu, w tym rozwój i lokalizację nowych przedsiębiorstw? 4. Czy istnieją problemy dotyczące kształtowania węzłów IIP w zakresie polityki przestrzennej, tematu danych INSPIRE „zagospodarowanie przestrzenne”? 5. Czy w Polsce w pełni wykorzystuje się potencjał regionalnych węzłów IIP, KIDP? Zespół badawczy sformułował na tym etapie hipotezę, która dotyczy całościowych badań. Do czasu, kiedy programowanie strategiczne, w tym regionalne, będzie podpo- rządkowane tylko zewnętrznym źródłom dofinansowania Unii Europejskiej, zamiast traf- nym scenariuszom rozwoju (popartym eksperckimi diagnozami społeczno-ekonomicz- nymi), regiony nie będą miały możliwości dostrzec potencjału danego terytorium, a przez to nie będą mogły w pełni rozwijać się w sferze społeczno-gospodarczej i przestrzennej. Ponadto Rada Infrastruktury Informacji Przestrzennej, 11 września 2017 dokonu- jąc przeglądu stanu IIP, zwróciła uwagę na kwestie związane z koniecznością udostęp- niania większej liczby usług sieciowych w obszarze zbiorów danych przestrzennych dotyczących ochrony środowiska oraz konwersji rozwiązań klasycznych (plików pdf) do postaci tych usług. Podkreślono, że tworzenie INSPIRE w Polsce to wiele działań, które mają przyczynić się do rozwoju kraju oraz sfery działalności publicznej i bizne- sowej.nowy kontekst Za jeden z priorytetów uznano gospodarkę nieruchomościami i zagospodarowanie przestrzenne.2 Odnośnie do polityki metropolitalnej (miejskiej) pojawił się obecnie , wynikający z procesów globalizacyjnych, przyspieszającej urbanizacji i zmiany jej modelu.

Przegląd literatury i dotychczasowych badań Poniżej przywołano tylko wybrane badania i literaturę od 1998 roku, związane z celem Kontekstbadań. rozpoczętych reform zmiany systemu planowania przestrzennego

Rozwój kreowany może być urzeczywistniany prawie wyłącznie poprzez planowanie (Chmielewski, 2008). W literaturze krytykuje się obecny stan prawny i dostrzega się potrzebę dokończenia rozpoczętych reform systemu planowania przestrzennego. 2 Nowa agenda miejska Habitat III 2016 i Miejska agenda UE (pakt amsterdamski).

220 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk

Zdecydowana obrona3 planowania przestrzennego w Polsce zaczęła się już od Arsenału IX w 1998 roku i trwa do chwili obecnej. Coroczne raporty Instytutu Geografii i Prze- strzennego Zagospodarowania PAN (IGiPZ PAN) na temat sytuacji planistycznej w gminach, zamawiane przez resort infrastruktury, wskazują, że poważnym problemem jest obejmowanie planami miejscowymi terenów stosunkowo niewielkich, niekiedy o powierzchni poniżej 1 ha (Śleszyński, Bański, Degórski, Komornicki, Więckowski, 2007; Śleszyński, Komornicki, Solon, Więckowski, 2012; Śleszyński i in., 2017) . W ten sposób plan miejscowy nie różni się zasadniczo od decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (decyzji lokalizacyjnej). Zamiast pożądanych efektów kształtowania ładu przestrzennego prowadzi to do chaosu i rozlicznych dysfunkcji w lokalnych ukła- dach urbanistycznych (Gutry-Korycka, 2005; Kozłowski, 2006; Kistowski, 2007; Wdo- wicka, Mierzejewska, 2012; Kowalewski i in. 2014; Śleszyński 2015; Hołuj, Lityński, 2016; Źróbek-Różańska, Zysk, 2016; Stelmach-Fita, 2014; 2017; Śleszyński, Izdebski, Malinowski, Kursa, 2018). Wydaje się, że najszybciej mógłby zostać wprowadzony zapis, zgodnie z którym plany miejscowe muszą np. obejmować całości funkcjonalne w postaci wsi, kwarta- łów zabudowy itp. Jeszcze bardziej restrykcyjny mógłby być zapis, aby minimalna powierzchnia planu nie była mniejsza od pewnej wartości lub liczby działek katastralnych strzennego.(Śleszyński, Izdebski, Malinowski, Kursa, 2018). Badacze jednomyślnie potwierdzają, że obecny miejscowy plan nie jest efektywnym narzędziem kształtowania ładu prze- Kontekst – idea zintegrowanego planowania i potrzeba monitoringu

O zintegrowanym planowaniu pisze m.in. T. Topczewska (2010) na podstawie badań prowadzonych przez Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie (IGPiM), w których dokonano przeglądu systemów planowania w takich krajach UE, jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania. Jak wskazano, „obok ustawowych (formalnych) regu- lacyjnych planów zagospodarowania przestrzennego (ogólnych i szczegółowych) – opra- cowywane są powszechnie pozaustawowe (nieformalne) zintegrowane plany rozwoju lokalnego i regionalnego. Zintegrowane plany rozwoju (…) są długookresowymi planami działania, na ogół o złożonym charakterze. Często mają formę planów strategicznych. Realizacja uzgodnionych działań zapewniona jest dzięki wprowadzeniu ich ustaleń do planów zagospodarowania przestrzennego. Miasta/gminy prowadzą politykę rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego w oparciu i zintegrowaną koncepcję rozwoju, opracowywaną w ramach planowania pozaustawowego, ale uzgodnioną ze społeczno- ścią lokalną i zgodną z celem, jakim jest zrównoważony, trwały rozwój4 itd. Zintegrowany sposób podejścia do planowania rozwoju miast zaleca Karta lipska 2007. Sprawdzone, w praktyce krajów UE zintegrowane plany i programy rozwoju powinny być wykorzystywane w strategicznym zarządzaniu polskimi miastami. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego nie jest planem rozwoju i nie może być instrumentem przydatnym do podejmowania decyzji w czasie (…)”

3 Ogólnopolska Konferencja Planowania Przestrzennego – Arsenał IX, Wrocław, 9–10 listopada 1998 roku w Warszawie, która zebrała wszystkich praktyków, urbanistów, planistów cztery lata po wykreśleniu z nazwy ustawy planowania przestrzennego w 1994 roku. Mija już 20 lat pisania o negatywnych skutkach tego rozwiązania.4 Karta lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich z 2007 roku. Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

221

(Topczewska, 2010: 19–22). Dalej Topczewska pisze, że niezbędna jest integracja obu systemów planowania rozwoju i przestrzennego, polegająca na zdefiniowaniu roli i za- dań poszczególnych planów i programów oraz wzajemne ich powiązaniu w obrębie i między poszczególnymi szczeblami planowania i zarządzania. Rozpoczęte reformy dotyczące integracji obydwu systemów nie zakończyły się. Szczególnym wyzwaniem dla metodyki planowania zintegrowanego jest uwzględ- nienie czynnika czasu. Strategiczne planowanie zintegrowane powinno obejmować dłuższe okresy. W interwałach czasowych uwarunkowania i priorytety rozwoju przestrzennego mogą zmieniać się wielokrotnie. Monitoring zasobów przestrzeni jest szczególnie ważny. A. Śliwiński (2008) z kolei zwraca uwagę na konieczność wprowadzenia w systemie planowania przestrzennego zapisów ściśle łączących wyniki monitoringu z dzia- łaniami planistycznymi prowadzonymi przez gminy. Zorganizowanie sprawnego systemu monitorowania przestrzeni wymusza powszechne stosowanie technologii GIS, w tym opartej na wolnym oprogramowaniu, oraz powiązane z tym ogromne zapotrzebowanie na usługi sieciowe. Osobnym zagadnieniem jest monitorowanie danych ilościowych, różnych wskaź- ników, które są w Polsce dostarczane przez GUS. Propozycję istotnych i potrzebnych wskaźników zaproponował chociażby P. Śleszyński (2013) w ramach kompleksowej koncepcji wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego. Część badaczy (Schrank, Neuschmid, Petti, Wasserburger, 2011) widzi związek nowego podejścia do zintegrowanego planowania z powstawaniem w UE infrastruktury informacji przestrzennej. Jednak nie we wszystkich krajach UE potencjał tej infrastruktury jest wykorzystywany. Badania naukowe na temat potrzebnego monitoringu są prowadzone od dawna. O rekomendacjach dla monitoringu zagospodarowania przestrzennego piszą S. Annusz (2008) oraz w eksperckim opracowaniu A. Ciołkosz, E. Bie- lecka, E Kozubek i S. Anusz (2008). Autorzy tego artykułu zwracają szczególną uwagę Kontekstna tę publikację, ogólny która INSPIRE zawiera potrzebne rekomendacje.

. Podjęte w ostatnim czasie inicjatywy wspólnotowe generalnie miały przyczynić5 się do porządkowania systemu gromadzenia i przetwarzania danych przestrzennych Naczelny cel norm (Parzyński, 2011) stosowanych w INSPIRE, jakim jest budowa SDI (Spacial Data Infrastructure), jest osiąganydata-centric za pomocą view dwóch odmiennych i wzajemnie uzupełniających się strategii. Są one następujące: 1. strategia ukierunkowana na dane ( ), polegająca na formułowaniu struktur danych w kategoriach modelowaniaservice-centric pojęciowego, view tj. jako schematy aplikacyjne i schematy metadanych, 2. strategia ukierunkowana na usługi ( ), której istotą jest syste- matyka (taksonomia) usług, koncepcja współdziałania, struktur, katalogów. Pierwsza strategia opiera się na koncepcji modelowej danych. Druga – na koncepcji geoportali, z których każdy będąc sieciowym systemem informacyjnym, stanowi ogniwo pośrednie pomiędzy zbiorem użytkowników – odbiorców usług a zbiorem ser- werów dostarczających zarówno określone dane, jak i usługi. 5 Dyrektywa 2003/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego (tzw. dyrektywy Re-use ), dyrektywa INSPIRE 2007/2/EC.

222 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk

Obydwie strategie wymagają opracowania modeli pojęciowych informacji w postaci sformalizowanych schematów aplikacyjnych, uniwersalnych i niezależnych od środo- wisk komputerowych. Głównym i podstawowym celem inicjatywy INSPIRE jest „uczy- nić odpowiednie i zharmonizowane dane geoprzestrzenne dostępnymi dla wspólnoto- wej polityki środowiskowej (opracowanie, zastosowanie, monitorowanie i ocena) i dla obywateli poprzez ustanowienie zintegrowanych usług w zakresie informacji geoprze- strzennej, opartych na sieciowo rozproszonych bazach danych, powiązanych wspólnymi standardami i protokołami dla zapewnienia technicznej zgodności” (Michalak, 2011). Interoperacyjność w art. 3 dyrektywy INSPIRE definiuje się jako: „możliwość łą- czenia zbiorów danych przestrzennych oraz interakcji usług danych przestrzennych bez powtarzalnej interwencji manualnej, w taki sposób, aby wynik był spójny, a war- tość dodana zbiorów i usług danych przestrzennychBudowa została infrastruktury zwiększona”. informacji Faza wdraża prze- strzennejnia, której w realizacja Ministerstwie rozpoczęła Transportu się w 2008 roku, ma trwać ponad 10 lat. Opracowanie Rady Infrastruktury Informacji Przestrzennej ( …, 2018) zawiera wiele ciekawych materiałów, które stanowią platformę wymiany informacji, ale niestety w zakresie tematu zagospodarowanie przestrzenne informacje te nie są aktualizowane. Wymieniono trzy funk- cjonujące różne opracowania planistyczne przeznaczone do udostępniania w krajowej infrastrukturze– informacji przestrzennej, nazywając je „dokumentami planistycznymi”. – W ramach IIP zaimplementowano w Polsce następujące usługi sieciowe: –wyszukiwania – przeszukiwanie katalogów metadanych, zbiorów danych i danych; ––przeglądania – przeglądanie zwizualizowanych danych przestrzennych w kompo- zycji mapy zgodnieGeography ze specyfikacjami; Markup Language ––pobierania – pobieranie danych źródłowych lub zgeneralizowanych w formacie wektorowym ( web service – GML); –przekształcania - przetwarzanie informacji przestrzennej do standardów INSPIRE Usługa sieciowa (ang. ) za W. Izdebskim (2016: 29–30) jest „realizowa- niem potrzeb użytkownika poprzez sieć telekomunikacyjną (w tym sieć komputerową), a w szczególności przez internet. Usługa sieciowa jest w istocie składnikiem oprogramowania, niezależnym od platformy sprzętowej oraz implementacji, dostarczającym określoną funkcjonalność. Korzystając z usług sieciowych, można konstruować systemy rozproszone i aplikacje internetowe, które komunikują się przez sieć (…). Usługi sieciowe znalazły również szerokie zastosowanie w odniesieniu do danych przestrzennych”. Na szczególnąWeb Mapuwagę Service zasługuje pięć usług związanych z przeglądaniem i udo- stępnianiem6 tych Webdanych: Map Tile Sercvice 1. WMS (ang.Web Feature Service), 2. WMTS (ang.Web Coverage Service ), 3. WFS (ang. Catalogue Service for), Web 4. WCS (ang. ), 5. CSW (ang. ).

Web Map Service 6 Web Coverage Service WMS – to międzynarodowy standard udostępniania danych przestrzennych w internecie w postaci rastrowej. WCS – to usługa udostępniająca dane najczęściej w formie rastrowej. Warstwami są ciągłe dane przestrzenne,Web takie Feature jak zdjęcia Service lotnicze i satelitarne, dane o pokryciu i wysokości terenu, których zmienność przestrzenna reprezentowana jest za pomocą pokryć rastrowych. WFS – usługa pobierania danych przestrzennych umożliwia pobranie części lub całości poszczególnych zbiorów danych przestrzennych przechowywanych zgodnie z zadanymi kryteriami. Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

223

Jedną z najważniejszych usług sieciowych związanych z danymi przestrzennymi jest WMS, która służy do udostępniania map w postaci rastrowej za pomocą interfej- su http i jest dzisiaj podstawą publikacji danych przestrzennych w internecie. Usługi przeglądania są przeznaczone dla wszystkich obywateli UE. Usługi pobierania są przeznaczone dla węższej grupy użytkowników. Usługa przeglądania jest popularna we Francji i Holandii jako praktyczne narzędzie, np. do opiniowania, uzgadniania planów, dokumentów przez różne branże. Nie ma potrzeby przekazywania dokumentów drogą pocztową czy e-mailową. Zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Komisji (UE) nr 1089/2010, „aby zapew- nić interoperacyjność i harmonizację między tematami danych przestrzennych, pań- stwa członkowskie powinny spełnić wymagania dotyczące wspólnych typów danych, Kontekstidentyfikacji czasowy obiektów i temat przestrzennych zagospodarowania (…)”. przestrzennego

Dyrektywa INSPIRE odnosi się wprost do danych o obecnym i przyszłym zagospo- strzennedarowaniu – przestrzennym.Existing Land Use Model tematu uwzględnia czynnik czasu i w specyfikacji (D2.8.III.4Planned Land Data Use Specification…, 2015) wyróżnia: „istniejące zagospodarowanie prze- (ELU) i planowane zagospodarowanie przestrzenne – (PLU) – wynikające z dokumentów planistycznych. Łączy je wspólna, obowiązująca wszystkie kraje UE klasyfikacja HILUCS, oznaczająca wielopoziomowy system klasyfikacji kategorii zagospodarowanie przestrzenne i którą obowiązkowo na- leży stosować na najbardziej odpowiednim poziomie hierarchii. Zbiory danych tutaj za- mieszczane na europejskim poziomie IIP muszą spełniać wymagania specyfikacji Land Use” (Stelmach-Fita, 2014). Wybór skali pozostawia się dostawcy zbiorów. Zależy ona od minimalnej jednostki (MUI) rozpatrywanej wzoning zbiorze element danych ELU. Natomiast wybór skali dotyczący PLU zależy od typu planu, a ponadto – w przypadku planów strefowych – od minimalne- Ryc.go elementu1. strefowego ( ) rozpatrywanego w danym zbiorze danych.

ELU i PLU wraz ze schematami aplikacji Existing Land Planned Land Use Use dzisiaj Odniesienie czasowe Existing LU Planned LU [Istniejące] [Planowane] dane poligony ELU wektorowe poligony, linie, punkty PLU punkty (zbiory lokalizacji) SELU

Geometria dane rastrowe (gridowe) GELU PLU

Źródło: opracowanie własne na podstawie Stelmach-Fita (2014)

224 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk

Jedynym typem planu w Polsce mającym cechy dokumentu operacyjnego jest bardzo szczegółowy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, dlatego cała uwaga badaczy w Polsce w ostatnich latach skupiała się na standaryzacji tego planu. B. Stelmach-Fita prowadziła badania jakościowe w latach 2010–2012 dotyczące identyfikacji problemów związanych z implementacją wytycznych INSPIRE w zakresie zagospodarowania przestrzennego. Wnioski i rekomendacje z tych badań są nadal aktualne, jeśli chodzi o potrzebę zdefiniowania dokumentu planistycznego, utworzenia nowego typu planu regulacyjno-operacyjnego lub wzmocnienia roli studium uwarun- kowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (suikzp), a także o rekomendacje dla standaryzacji tego dokumentu lub miejscowego planu ogólnego dla całej gminy. Wyniki badań autorka zaprezentowała w kilku publikacjach (Stelmach-Fita, 2011; 2014; 2016; 2017). W opinii autorki wytyczne specyfikacji sprawdzają się najlepiej dla dużych jednostek strefowych – planów strefowych, planów ogólnych, a nie dla małych jednostek te- renowych polskich miejscowych planów czy decyzji lokalizacyjnych (np. decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu), innych decyzji specjalnych (większość inwestycji liniowych). Jej zdaniem intencją autorów specyfikacji było połączenie planowania społeczno-gospodarczego z planowaniem przestrzennym, dla którego najważ- niejszą płaszczyzną zintegrowanego planowania, jest obszar co najmniej jednej gminy, subregion, region. B. Stelmach-Fita (2014; 2016; 2017), po analizie udostępnionych jej w maju 2011 roku wyników zamówienia Biura Geodety Województwa Mazowieckiego – „Projektu standardowych modeli danych oraz profilu metadanych dla opracowań planistycznych”, wykazała, że autorom projektu bardzo trudno było sformułować definicję „dokumentu planistycznego” w obowiązującym stanie prawnym. Odniosła się do autorskiej oceny P. MalczewskiegoBudowa infrastruktury (2015) informacji przedstawionej przestrzennej podczas w prezentacjiMinisterstwie IGPiM Infrastruktu w 2013- ry…roku, zgadzając się z jej ogólnymi wnioskami. Odnośnie do opracowania UNEP/GRID Warsaw ( , 2018), Stelmach-Fita (2016) potwierdza za Malczewskim (2015) brak zasadno- ści wprowadzania obowiązku „wektoryzacji zasobu obowiązującego, w celu doprowadzenia go do postaci umożliwiającej włączenie do zasobu IIP jako zbiorów danych na poziomie klas obiektów, ze względu na wykorzystanie tu niezestandaryzowanych obiektów referencyjnych”. W Europie stosuje się dobrowolnie strategie zniekształca- nia, przetwarzania planów, ale nie w każdym przypadku i tylko do celów zasilania baz danych SIP danymi, a nie jako interpretacja wytycznych wspomnianej specyfikacji IN- SPIRE „Land Use”. Standaryzacja zapisu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (mpzp) jest kwestią drugorzędną, a nawet niemożliwą do zrealizowania w obecnym stanie prawnym, w którym zgodnie z techniką legislacyjną każdy miejscowy plan może zawierać swoje, własne definicje. W związku z tym sytuacja zrobiła się patowa, jeżeli chodzi o wybór dokumentu planistycznego, jaki powinien być udostępniany na poziomie europejskim do potrzeb monitorowania zmian w porównywalnych jednostkach przestrzennych dla wsparciaExisting polityki Landochrony Use środowiska. ( Stosownie do opisu w specyfikacji danych „Land Use”, zbiory danych obecnego zagospodarowania terenu – ELU) – mogą być pozyskiwane z kilku źródeł. Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

225

Na krajowym geoportalu (w serwisie geoportal.gov.pl) w tym zakresie m.in. do- stępne są bazy danych obiektów topograficznych, aktualizowane co sześć lat. Są to ciekawe zbiory, ale małoEuropean dokładne Urban i stanowią Atlas tylko jedno z kilku źródeł danych. Do analiz przestrzennych potrzebne są zbiory danych z innymi kategoriami i częściej aktualizowane, jak chociażby – Europejski Atlas Miejski. Jest to standard bazy typu „Land Use” wykonywany na zamówienie Dyrekcji Generalnej DG REGGIO Komisji Europejskiej o 20 klasach użytkowania. Urban Atlas dostarcza paneuropej- skich porównywalnych danych dotyczących użytkowania gruntów i pokrycia terenu dla dużych stref miejskich z ponad 100 tys. mieszkańców, zgodnie z definicją Urban Audit. Dane GIS można pobrać razem z mapą dla każdego obszaru miejskiego objętego raportem i raportem z metadanymi (Urban Atlas, 2018). Baza jest dostępna w postaci Tab.usługi 1. WMS.

Atlas miejski L.p. URBAN ATLAS ATLAS MIEJSKI 1 Continuous Urban fabric Zwarta zabudowa miejska 2 Discontinuous Dense Urban Fabric Niezwarta zabudowa miejska 3 Discontinuous Medium Density Urban Fabric Średniej gęstości niezwarta zabudowa miejska 4 Discontinuous Low Density Urban Fabric miejskaNiskiej gęstości niezwarta zabudowa miejska Bardzo niskiej gęstości niezwarta zabudowa 5 Discontinuous very low density urban fabric

6 Isolated Structures Odizolowane struktury przemysłowe Industrial, commercial, public, military and Jednostki przemysłowe, handlowe, (publiczne, 7 private units wojskowe i prywatne jednostki) 8 Fast transit roads and associated land Drogi szybkiego ruchu z terenami przyległymi Railways and associated land 9 Other roads and associated land Inne drogi z terenami przyległymi Port areas 10 Koleje z terenami przyległymi Porty lotnicze 11 Tereny portów 12 Airports 13 Mineral extraction and dump sites Tereny złóż mineralnych i ich zrzutów 14 Construction sites Tereny budów Tereny zieleni miejskiej 15 Land without current use Tereny aktualnie nieużytkowane 16 Green urban areas 17 Sports and leisure facilities Tereny udogodnień sportowych i rekreacji 18 Agricultural, semi-natural and wetland areas Tereny rolnicze, naturalne i bagienne 19 Forest Tereny lasów 20 Water Tereny pokryte wodą Źródło: opracowanie własne na podstawie specyfikacji D2.8.III.4 Data Specification (2015) Kontekst – inteligentne miasto, metropolia, region

Szansemie krajowym na budowanie inteligentnego miasta zapewniają również zapisy dotyczą- ce inteligentnego7 rozwoju w długo- i średnioterminowej strategii rozwoju na pozio- , jak zauważa D. Sikora-Fernandez (2018). Obejmują one budowę 7 „Długookresowa strategia rozwoju kraju: Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności” (DSRK) i „Średnio- okresowa strategia rozwoju kraju” wraz z „Koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju” stanowią ramę nowego porządku strategicznego w perspektywie do 2030 roku.

226 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk zautomatyzowanych systemów kontroli lotów, inteligentne systemy transportowe, lepszą komunikację z administracjąsmart publiczną city oraz zwiększoną efektywność w projeksmart- metropoliatach energetycznych (Sikora-Fernandez, 2018;smart Bereskova, region Nijkamp, 2018). Omawiane tu zagadnienia dotyczą nie tylko (inteligentnych miast), ale również (inteligentnych metropolii) czy (inteligentnych regionów) ze względu na różnego rodzaju wzajemne powiązania sieciowe inicjowane przez Civitas (tkankę społeczną).

Wyniki badań wspólnych jakościowych badań – wywiady zespołu i –analiza od 2016 portali roku

Badania podjęte w 2016 roku przez zespół naukowców z trzech polskich uczelni wyka- zały niewystarczający monitoring zjawisk, procesów społeczno-gospodarczych i przestrzennych na poziomie regionalnym. Współautorzy opisali wyniki wywiadów i analiz geoportali regionalnych obserwatoriów terytorialnych w publikacji z 2017 roku (Stel- mach-Fita, Bartoszczuk, Pękalska, 2017). Odnośnie do monitoringu na poziomie regionalnym uwaga została skupiona na monitorowaniu wskaźników zawartych w strategiach (zebranych w systemie STRATEG GUS, 2018), w tym przede wszystkim do rozli- czeń środków finansowych zewnętrznych. Pozytywnie ocenia się kwestię rozbudowy Banku danych lokalnych. Zwrócono uwagę na niewykorzystany potencjał regionalnych obserwatoriów terytorialnych (ROT), które w założeniu miały tworzyć zestandaryzowany bank danych o regionie dla różnego typu odbiorców, w tym dla zarządzających danym terytorium, urbanistów, przedsiębiorców, polityków, środowiska naukowe. Pytaniem otwartym jest, czy ROT są zainteresowane poszerzaniem swoich kompetencji w zakresie współ- pracy z jednostkami planistycznymi, jednostkami udostępniającymi dane przestrzenne, odpowiadającymi za węzły IIP, IDP. W Polsce obserwuje się brak kompleksowego podejścia do konstruowania od podstaw krajowej infrastruktury danych przestrzennych. Nie rozstrzygnięto kwestii sposobu wizualizacji, powiązania z infrastrukturą wszystkich danych przestrzennych wy- nikających z decyzji warunkujących zagospodarowanie przestrzenne (zawartych w rejestrach publicznych). Autorzy zwracają uwagę na potencjał budowy takiej infrastruktury na poziomie regionalnym w powiązaniu z poziomem powiatowym (przy wsparciu powiatowych ośrodków dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej – PODGiK). Głów- na uwaga w odniesieniu do monitorowania zmian w zagospodarowaniu przestrzennym powinna być skupiona na monitorowaniu porównywalnych stref ustanowionych dla obszaru gminy, spójnych z europejską klasyfikacją HILUCS (Hierarchical INSPIRE LandBaza Usedanych Classification przestrzennych System). na poziomie regionalnym – metropolia Poznań

Koncepcję kierunkówW 2015 roku, rozwoju na zlecenie przestrzennego Stowarzyszenia metropolii Metropolii Poznań Poznań, Centrum Badań Metro- politalnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przygotowało Strategia rozwoju aglomeracji (Mikuła, poznańskiej. Kaczmarek, Metropolia Gadziński, Poznań Bul, 2016). Opracowanie zostało wskazane do realizacji w dokumencie Stowarzysze- nia Metropolii Poznań pt. Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

Ryc. 2. 227

Cele powstania jednorodnej bazy danych przestrzennych metropolii Poznań Zintegrowanie wszystkich danych przestrzennych do jednego układu odniesień przestrzennych i zestandaryzowanego formatu zapisu plików cyfrowych

Zapewnienie referencyjności Udostępnianie wyników prezentowanych koncepcji opracowań BAZA DANYCH w odniesieniu do w postaci obrazów istniejących układów PRZESTRZENNYCH kartograﬁcznych oraz obiektów przyrodniczych baz danych (możliwość CELE oraz aktualnych granic zasilenia geoportalu) administracyjnych, ewidencyjnych, hydrograﬁcznych i innych

Generowanie map Zapewnienie realizacji syntetycznych i innych wszechstronnych analiz obrazów kartograﬁcznych przestrzennych

Koncepcja kierunków…

Źródło: (2015: 21) 2020

. Jego celem jest „przedstawienie spójnej, zdefiniowanej obszarowo i promującej zintegrowane podejście do rozwiązywaniaKoncepcja problemów kierunków… rozwojowych koncepcji kierun- ków rozwoju przestrzennego metropolii oraz opracowanie zasad wdrażania ustaleń koncepcji do suikzp gmin oraz mpzp ( , 2015). Na obszar metropolii Poznań składają się 22 gminy, w większości miejsko-wiejskie. Na potrzeby realizacji koncepcji powstała baza danych przestrzennych metropolii Poznań. Cele stworzenia bazy danych zdefiniowane przez autorów koncepcji zostały przedstawione na schemacie poniżej. Uspójnione dane przestrzenne mają pozwolić na stworzenie cyfrowych obrazów przestrzennych metropolii, które później mogłyby być udostępniane na geoportalu. Najistotniejsze elementy koncepcji będą mogły być udostępniane publicznie za pośrednictwem usług sieciowej WMS i stać się elementem krajowej infrastruktury informacji przestrzennej. – Baza danych przestrzennych metropolii Poznań składa się z dwóch głównych zbio- rów: –danych źródłowych – są to zasoby pozyskane z urzędów i instytucji, elementy polskiej infrastruktury informacji przestrzennej, przetworzone do jednego formatu – (shp, GeoTIFF) oraz przetransformowane do jednego układu współrzędnych PL- 1992; –opracowań autorskich – zasoby danych przestrzennych wytworzone przez auto- rów koncepcji (zbiory danych wektorowych). Do stworzenia zbioru pierwszego wykorzystano cyfrowe bazy danych wymienione w tab. 2. Innymi materiałami o charakterze uzupełniającym były: zasoby archiwalnych materiałów kartograficznych w postaci rastrowej (mapy topograficzne, mapy tematyczne), dane przestrzenne w postaci usługi sieciowej WMS, udostępniane

228 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk Koncepcja kierunków w internecie przez ich dysponentów, bazy danych sporządzane na potrzeby wykonania opracowań planistycznych np. STUDIUM ( …, 2015: 23). Autorzy koncepcji za najtrudniejsze przy tworzeniu bazy danych przestrzennych metropolii Poznań uznają „zapewnienie jednolitej i spójnej referencji przestrzennej roz- patrywanych obiektów i zjawisk”, co umożliwia bezpośrednie odniesienie wyników projektu do innych elementów infrastruktury informacji przestrzennej. Ujednolicenie i uspójnienie przestrzenne danych jest w opracowaniu rozumiane jako: „przyjęcie jednorodnego, poprawnego topologicznie podziału terenu na naturalne (przyrodnicze) i sztuczne (np. administracyjne) jednostki przestrzenne”, oraz „zagwarantowanieKoncep- zgodnościcja kierunków danych z obowiązującymi podziałami kraju na jednostki przestrzenne, sys- temami identyfikatorów oraz zastosowanie państwowego układu odniesień” ( Tab. 2. , 2015: 23).

Referencyjne bazy danych przestrzennych wykorzystane w opracowaniu Skala nominalna/ układ Nazwa Dysponent współrzędnych Państwowy Rejestr Granic (PRG) Główny Geodeta Kraju 1:5 000 / PL-1992 Państwowy Rejestr Nazw Główny Geodeta Kraju 1:10 000 / PL-1992 Geograficznych (PRNG) Baza danych ogólnogeograficznych Główny Geodeta Kraju 1:250 000 / PL-1992 (BDO250GIS) iWojewódzki Kartograficznej Ośrodek Baza danych obiektów Dokumentacji Geodezyjnej 1:10 000 / PL-1992 topograficznych (BDOT10k)

Numeryczny model terenu 1:10 000 / PL-1992 Główny Geodeta Kraju (NMT100) geodezyjnej i kartograficznej Ewidencja gruntów i budynków Powiatowe ośrodki dokumentacji 1:5 000 / PL-2000 (EGiB) 1:5 000 / PL-1992 Leśna mapa numeryczna (LMN) Lasy Państwowe

Mapa podziału hydrograficznego Krajowy Zarząd Gospodarki 1:100 000 / PL-1992 Polski (MPHP)Koncepcja kierunków… Wodnej Źródło: (2015: 22) Baza wiedzy o regionie – wyniki badania dotyczące regionalnych węzłów IIP

Potrzeba podjęcia badań na temat bazy wiedzy o regionie wynika zarówno z proble- mów rynkowych, jak i teoretycznych, sygnalizowanychforesight 8 przez praktyków i naukowców zajmujących się m.in. planowaniem przestrzennym . Mierniki oceny zmian w rozwoju, teoretyczne podstawy badań typu w kontekście społeczno-gospodarczym i przestrzennym, metodologię badań (ideę „banku informacji o regionie”, genezę powstania i zakres ankiety badawczej) rozpoczętych w 2016 roku, opisano we wcze- śniejszej publikacji (Stelmach-Fita; Brodowicz, 2017). Przywołano specyfikę rapor- tów dotyczących sytuacji społeczno-ekonomicznej, opracowywanych przez właściwe

8 Do zainteresowania problematyką badawczą zachęcił autorów J. Korzeń (członek Rady Towarzystwa Urbanistów Polskich) po wygłoszeniu referatu na konferencji z 24–25 września 2015 roku „Ekologia kon- struktywnie”, w którym mówił o modzie na opracowywanie strategii rozwoju i problemach przełożenia ich celów na opracowania planistyczne. Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

229 9 Ministerstwo Rozwoju (obecnie inna nazwa) oraz przez Główny Urząd Statystyczny. Niektóre zagadnienia uzupełniają się, a inne powtarzają. Na jednej ze stron GUS – „Por- tal geostatystyczny” https://geo.stat.gov.pl/imap/) znajduje się wiele cennych danych, które – po odpowiednim przetworzeniu w analizach typu GIS – można wykorzystać, ale nie ma tu zbiorów danych przestrzennych (z metadanymi i informacjami o georeferen- cji) dostępnych w usługach sieciowych WMS, WCS, WFS, o których mowa w dyrektywie INSPIRE. Badanie empiryczne rozpoczęto od wywiadów pogłębionych z przedstawicielami regionalnych obserwatoriów terytorialnych w czterech województwach. Zakres pytań ankiety zaprezentowano na spotkaniu z przedstawicielami Departamentu Strategii Rozwoju MinisterstwaBaza Rozwoju danych opisowych 13 grudnia i 2016przestrzennych roku, a następnie o regionie przedyskutowano na spotkaniach z przedstawicielami ROT w dniach 15 i 16 grudnia 2016 roku. Ankietę pt. , datowaną na 1 czerwca 2017 roku, opracowaną przez koordynatora zespołu10 badawczego i zaopinio- waną przez pozostałych członków zespołu (cztery osoby) , w skład którego wchodzą przedstawiciele trzech uczelni (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Uniwersytet Warszawski) przesłano do wszystkich marszał- ków – e-mailem i w wersji papierowej. Ankieta na samym początku zawiera pytania do- tyczące liczby (trzech typów) wydawanych decyzji warunkujących zagospodarowanie przestrzenne zawartych w rejestrach w latach 2012–2016. – Następne grupy pytań zostały podzielone na trzy części – A, B, C, kierowane do następujących jednostek: ––A – infrastruktura informacji przestrzennej lub infrastruktura danych przestrzennych, ––B – Biuro Planowania Przestrzennego – polityka przestrzenna na poziomie regio- czychnalnym, i przestrzennych o regionie. –C – regionalne obserwatorium terytorialne – baza danych społeczno-gospodar- jednegoPoniżej telefonicznie. przybliżono zakres pytań i wyników części A skierowanej do jednostek IIP. Na 16 województw napłynęły odpowiedzi od 14 przedstawicieli (pisemnie) oraz

Na pytanie: Czy regionalny węzeł IIP/IDP zawiera plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW)? odpowiedzi były różne. Pięć osób wskazywało na udo- stępnienie w ramach IIP, były dwie odpowiedzi „nie” bez komentarza oraz siedem odpowiedzi „nie” z uzasadnieniem, że nie ma wytycznych ani przepisów w tym zakresie, a dane są dostępne w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP). „Brak przepisów odnośnie [do] kompetencji i praw marszałka do udostępniana danych zawartych w planach wojewódzkich, pochodzących z wielu źródeł posiadają- cych wielu dysponentów, udostępniających własne dane na różnych zasadach licencyj- nych” (dolnośląskie).

9 Raport „Przegląd Regionalny”, ukazujący się co dwa lata – analiza sytuacji województwa w obszarze oddziaływania Europejskiego Funduszu Społecznego przez regionalne obserwatoria terytorialne; Raport o rozwoju10 społeczno-gospodarczym, regionalnym oraz przestrzennym obejmujący rok 2014. B. Stelmach-Fita, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie (koordynator), P. Bartoszczuk, Szkoła Głów- na Handlowa, D. Brodowicz, Szkoła Głowna Handlowa, M.P. Pękalska, Uniwersytet Warszawski.

230 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk

„Pomimo wskazanych powyżej w punktach a i b przyczyn publikacja PZPW jest planowana” (łódzkie). „Brak jest regionalnego węzła IIP/IDP. W ramach II funkcjonuje regionalny system informacji przestrzennej województwa lubuskiego (RSIPWL),11 gdzie dane udostępnia- ne są za pomocą usług danych przestrzennych WMS . Portal RSIPWL zawiera PZPW. polska.plW BIP umieszczona. jest informacja o RSIPWL” (lubuskie). „Plan zagospodarowania województwa małopolskiego jest na stronie http://malo- Obecna aktualizacja PZPW jest na etapie uzgodnień. Po jego uchwaleniu plan12 zostanie opublikowany w regionalnym węźle infrastruktury informacji przestrzennej ”. „Plan jest udostępniony na portalu mapowym MSIP za pośrednictwem WMS i WFS oraz Plan na stronie BIP” (mazowieckie). „Plan jest udostępniany w formie WMS” (opolskie). „Problemem nie jest brak konkretnych przepisów wskazujących na obowiązek udostępniania planów zagospodarowania przestrzennego w ramach infrastruktury informacji przestrzennej, lecz przede wszystkim brak wytycznych technicznych, dotyczą- cych ich sporządzania” (śląskie). „Projekt Podkarpacki System Informacji Przestrzen- nej (PSIP), który jest obecnie realizowany, będzie zawierał komponent umożliwiający publikację przedmiotowego planu (podkarpackie). Niezależnie od tego treść planu oraz jego załączniki udostępnione są na stronie BIP i na stronie jednostki organizacyjnej samorządu, odpowiedzialnej za sporządzenie dokumentu. Brakuje sformalizowanego węzła informacji przestrzennej na poziomie regionalnym – jest on w trakcie realizacji koncepcji” (pomorskie). „Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego jest na etapie budowy i wdrożenia Systemu Informacji Przestrzennej Województwa Wielkopolskiego (SIPWW). W ramach geoportalu SIPWW będą udostępniane różne informacje przestrzenne, tworzone na poziomie wojewódzkim, w tym PZPW. Wszystkie realizowane w projekcie dane przestrzenne będą dostępne nieodpłatnie poprzez usługi danych przestrzennych wyszukiwania i przeglądania, zgodnie z ustawą o infrastrukturze informacji przestrzennej (art. 12). Przetworzone do postaci cyfrowej zasoby danych przestrzennych i aktualizowane na bieżąco wojewódzkie bazy danych, rejestry i opracowania tematyczne na poziomie wojewódzkim będą uzupełniały i zasilały inne rejestry i bazy danych na różnych poziomach administracji” (wielkopolskie). „Brak IIP, etap wdrażania” (zachodniopomorskie). „PZPW udostępniany jest jako usługa WMS” (podlaskie). „PZPW jest udostępniany na stronie www.atlas.warmia.mazury.pl” (warmińsko- Weryfikacja-mazurskie). wyników badania w wywiadach z ekspertami i specjalistami

Wyniki badań poddano dyskusji 23 czerwca 2018 roku podczas jednego z comiesięcz13 - nych spotkań urbanistów w ramach Komisji ds. Planowania Przestrzennego działają- cej przy oddziale warszawskim Towarzystwa Urbanistów Polskich (TUP).

11 miip.geomalopolska.pl.12 Adres portalu: http://www.rsipwl.lubuskie.pl/. Czyli na stronie Małopolskiej Infrastruktury Informacji Przestrzennej, dostępnej pod adresem http:// 13 Komisja ds. planowania przestrzennego TUP funkcjonuje od kwietnia 2018 roku. Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

231

Odnośnie do stanu prawnego, strategiczne planowanie powinno obejmować dłuż- sze okresy, np. 25–30 lat. W warunkach gospodarki rynkowej i globalizacji nie ma moż- liwości przewidzenia kierunków i skali tych zmian. Odpowiedzią na to może być wy- łącznie planowanie kroczące. Konieczne są wieloletnia prognoza finansowa, wieloletni plan inwestycyjny oraz ewentualnie, dyskutowany obecnie, miejscowy plan ogólny dla obszaru całej gminy. 10 lipca 2018 roku przeprowadzono wywiad z Z. Malinowskim, prezesem firmy Geo-System Sp. z o.o. z Warszawy (która przetworzyła do postaci numerycznej plany miejscowe dla ok. 800 urzędów gmin). Poproszono go o opinię na temat usług sieciowych (przestrzennych) i zbiorów danych przestrzennych dotyczących regionalnych węzłów IIP. Oto jej treść: „Poddając bardziej szczegółowej analizie regionalne węzły IIP, można sporadycz- nie spotkać się ze zjawiskiem przekraczania swoich kompetencji (np.14 opolskie w zakresie udostępniania miejscowych planów, łódzkie w zakresie EGIB ). Marszałek powinien udostępniać te zbiory danych, za które odpowiada, natomiast zbiory z poziomu lokalnego (powiat/gmina) należy integrować poprzez usługi sieciowe (np. WMS czy WFS) bezpośrednio z ich źródła. Próba zawłaszczenia przez marszałków kompetencji gmin i powiatów będzie skutkować tym, że w geoporalu regionalnym będą nieaktualne kopie danych, do których nie będzie można mieć zaufania. Odnośnie do zlecania przez gminy cyfryzacji, przetwarzania opracowań planistycznych, na 776 gmin zdecydowana większość (80%, czyli 618 gmin) zleca udostępnianie mpzp w postaci rastrowej, a 20% (czyli 158 gmin) zleca przetwarzanie i udostępnianie ich w wersji wektorowej”. Z. Malinowski podkreślił jednak, że jego zdaniem największy problem stanowi obecnie wręcz archaiczny przepis zawarty w art. 1615 ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym , który powinien być dawno zno- welizowany, spójny z dynamicznie aktualizowaną ustawą z dnia 17 maja 1989 roku – Prawo geodezyjne i kartograficzne. W przepisie powinno być odniesienie do wykorzystania danych ewidencyjnych w postaci numerycznej, a nie kopii map.

Dyskusja i wnioski Obecne problemy wynikają z wadliwego stanu prawnego, utrudniającego utworzenie dwóch profili metadanych dla: istniejącego zagospodarowania przestrzennego (Exi- sting Land Use) i planowanego zagospodarowania przestrzennego (Planned Land Use) wraz z projektem standardowych modeli danych dla opracowań planistycznych. Naj- większy problem przysparzają nieostre definicje, w tym brak zdefiniowania planowania przestrzennego i dokumentu planistycznego oraz brak odpowiedniego zapisu, że opracowania planistyczne powinny być tworzone w formie baz danych z wykorzystaniem danych ewidencyjnych w postaci numerycznej.

14 15 EGIB – Ewidencja gruntów i budynków prowadzona przez starostów. Art. 16 ust. 1 brzmi następująco: „Plan miejscowy sporządza się w skali 1:1000, z wykorzystaniem urzędowych kopii map zasadniczych albo w przypadku ich braku map katastralnych, gromadzonych w pań- stwowym zasobie geodezyjnym i kartograficznym. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dopuszcza się stosowanie map w skali 1:500 lub 1:2000, a w przypadkach planów miejscowych, które sporządza się wyłącznie w celu przeznaczenia gruntów do zalesienia lub wprowadzenia zakazu zabudowy, dopuszcza się stosowanie map w skali 1:5000”.

232 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk

Istnieje potrzeba zaktualizowania przepisu art. 16 ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, w którym należy wskazać właściwe dane ewidencyjne, jakie mają być wykorzystywane do tworzenia opracowań planistycznych na poziomie lokalnym. Warto rozważyć ustanowienie, na określonych warunkach, nowego miejscowego planu ogólnego dla obszaru całej gminy, w zależności od potrzeb, w skali 1:5000, 1:10 000, 1:20 000. Szczególnym wyzwaniem dla metodyki planowania zintegrowanego jest uwzględ- nienie czynnika czasu. Strategiczne planowanie powinno obejmować dłuższe okresy, np. 30 lat. W warunkach gospodarki rynkowej i globalizacji nie ma możliwości przewidzenia kierunków i skali tych zmian. Odpowiedzią na to może być wyłącznie pla- Koncepcjinowanie kroczące. kierunków Konieczna rozwoju przestrzennego jest wieloletnia metropolii prognoza Poznań.finansowa i wieloletni plan inwestycyjny. Rekomenduje się dobre praktyki, jakie były wykorzystane przy tworzeniu

W Polsce obserwuje się brak kompleksowego podejścia do konstruowania od podstaw krajowej infrastruktury danych przestrzennych z uwzględnieniem potrzeb użyt- kowników. Powinny być rozstrzygnięte kwestie ewentualnego udostępniania map lokalizacji decyzji lub utworzenia nowego typu dokumentu planistycznego o charakterze regulacyjno-operacyjnym. Autorzy artykułu zwracają uwagę na niewykorzystany potencjał krajowej infrastruktury informacji przestrzennej, która miała w założeniu wspierać planowanie społeczno-gospodarcze i przestrzenne (poprzez zasilanie infrastruktury zbiorami danych przestrzennych i powtórne ich wykorzystanie z użyciem usług sieciowych). W odniesieniu do monitorowania zmian w zagospodarowaniu przestrzennym warto rozważyć zdefiniowanie i monitorowanie porównywalnych stref polityki przestrzennej, ustanowionych dla obszaru gminy, spójnych ze specyfikacją INSPIRE, i wy- korzystać w tym celu rekomendacje zawarte w eksperckich opracowaniach. Potrzebne są wytyczne dotyczące zakresu i sposobu opracowywania planu zagospodarowania województwa. Ponadto wyniki badań wykazują możliwości technologiczne i organizacyjne udo- stępniania dodatkowych, nowych zbiorów danych przestrzennych pod warunkiem dostosowania ich do wymagań regionalnych węzłów IIP (opisane zbiory danych z geo- referencją) oraz wprowadzenia odpowiednich mechanizmów prawnych. Przy czym odnośnie do regionalnych węzłów IIP, należy udostępniać te zbiory danych, za które odpowiada marszałek, natomiast zbiory z poziomu lokalnego (powiat/gmina) należy integrować poprzez usługi sieciowe (np. WMS czy WFS) bezpośrednio z ich źródła. Jako priorytet rekomenduje się badania, działania, których celemforesight, będzie wsparcie poprzez kształtowania się nowego dialogu terytorialnego na obszarach tworzących się metropolii, nowych metod zarządzania regionem z wykorzystaniem metod stworzenie możliwości dostarczania jak najbardziej aktualnych, kompletnych informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej i przestrzennej regionu. Planowana jest druga Literaturaczęść badania ankietowego skierowanego do urzędów marszałkowskich. References

Planowanie przestrzenne w Polsce po wprowadzeniu Anusz, S. (2008). Opis dokonań planowania przestrzennego na podstawie kolejnych edycji monitoringu. W: W. Siemiński (red.). Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

ustroju samorządowego – diagnoza stanu, nowe propozycje. 233

Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, 89–156. BudowaBereskova, infrastruktury K., Nijkamp, P. informacji (2018). Smart przestrzennej cities: A challenge w Ministerstwie to research Infrastrukturyand policy analysis, i Rozwoju Cities. wPozyskano etapie obejmującym z http://dx.doi.org/10.1016/j.cities lata 2014–2015

(2018, 24 maja). Rada Infrastruktury Informacji BudowaPrzestrzennej. infrastruktury Pozyskano informacji z http://www.radaiip.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0008/29564/ przestrzennej w Ministerstwie Transportu, Budownictwa iZal6_A_Program_Budowy_IIP_MIiR_zp.pdf Gospodarki Morskiej w etapie obejmującym lata 2013–2014

(2018, 24 maja). Rada Infrastruktury Informacji Przestrzennej. Pozyskano z http://www.radaiip.gov.pl/__data/ assets/pdf_file/0003/29586/MTBiGM_zp.pdf Chmielewski, J.M. (2008) Analiza zmian legislacyjnych dokonywanych od 1961 do 2003 roku, z punktu widzenia charakterystyki zmian ustrojowych i ich wpływ na usytuowanie. Planowanie (kompe prze- strzennetencje, prawa w Polsce i obowiązki) po wprowadzeniu wszystkich ustroju podmiotów samorządu. biorących Diagnoza aktywny stanu udział i nowe w planowaniu propozycje. i rzutujących na sprawność procesu planowania. W: W. Siemiński (red.)

Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, 7–88. Ekspertyzy do Ciołkosz,Koncepcji A., Bielecka, przestrzennego E., Kozubek, zagospodarowania E., Anusz, S. kraju (2008). 2008–2033 Monitoring zagospodarowania przestrzennego. W: K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber (red.). , IV, 678–699. Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 14 marca 2007 r. (INSPIRE) ustana- wiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej. D2.8.III.4 Data Specification on Land Use – Draft Guidelines (2015, 12 listopada). Pozyskano z http://inspire.ec.europa.eu/documents/Data_Specifications/INSPIRE_DataSpecification_Urban sprawl. Warsaw agglomeration, case study LU_v3.0.pdf Gutry-Korycka, M. (red.) (2005). . Warsaw: Warsaw UniversitySpołeczno-ekonomiczne Press. przemiany w strefie podmiejskiej miast: studium przy- Hołuj,padku A., Lityński, Krakowskiego P. (2016). Obszaru Następstwa Metropolitalnego ekonomiczne efektu urban sprawl. W: A. Noworól, A. Hołuj (red.). Dobre praktyki udziału gmin i powiatów w tworzeniu infrastruktury danych przestrzennych w Polsce . Warszawa: CeDeWu, 133–146. Izdebski, W. (2018). Regionalna polityka wspierania konkurencyjności. Warszawa: i innowacyjnościGeo-System Sp. przedsiębiorstw.z o.o. Studium porównawcze Jewtuchowicz,regionu łódzkiego A. (2014). i regionu Terytorium Umbrii i problemy sterowania jego rozwojem. W:

. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego i Regionu Umbrii,rach cennych 27. przyrodniczo. Czasopismo Techniczne 7A KoncepcjaKistowski, kierunkówM. (2007). rozwojuKolizje i przestrzennegokonflikty środowiskowe metropolii w Poznań planowaniu – projekt przestrzennym na obsza- , , 249–255. (2015, luty). Poznań: Centrum Badań Metropolitalnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Pozyskano z http://planowanie.metropoliapoznan.home.pl/planowanie/dokumenty/ Kowalewski, A., Mordasewicz,Samorząd J., Osiatyński,Terytorialny J., 4 Regulski, J., Stępień, J., Śleszyński, P. (2014). Ekonomiczne straty i społeczneŻywiołowe koszty rozprzestrzenianie niekontrolowanej się miast. urbanizacji Narastający w Polsce problem – wybrane aglo- meracjifragmenty miejskich raportu. w Polsce , (280), 5–21. Kozłowski, S. (red.) (2006). Zarządzanie. Lublin: obszarami Katedra metropolitalnymi Ochrony Środowiska w Polsce Katolickiego – między Uniwersytetu dobrowolno- Lubelskiego,ścią a imperatywem Komitet „Człowiek i Środowisko” Polskiej Akademii Nauk. Lackowska, M. (2009). . Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Malczewski, P. (2015, 12 listopada). Autorska ocena projektu standardowych modeli danych oraz profilu metadanych dla opracowań planistycznych oraz „profilu metadanych Plan4All” wraz z autorską analizą w zakresie branżowego profilu metadanych w zagospodarowaniu przestrzennym pod kątem różnic i skutków dla tworzonej infrastruktury informacji przestrzennej wynikające z doświadczeń projektowych – seminarium, 1–2 grudnia 2011 r. Pozyskano z https://www.igpim.pl/wp-content/ uploads/2013/01/Profil_metadanych_PM.pdf

234 Beata Stelmach-Fita, MonikaGeodeta Pękalska,11. Paweł Bartoszczuk Integracja planowania przestrzen- Michalak,nego J.w (2011). metropolii Opinia Poznań przywołana – problemy, przez metody, J. Przywara. osiągnięcia , Mikuła, Ł., Kaczmarek, T., Gadziński, J., Bul, R. (red.) (2016). . Poznań: Biblioteka Aglomeracji Poznańskiej, 27. Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Nowakowska,Akademii A.,Nauk Szlachta,268. J. (red.) (2017). Terytorialny wymiar polityki regionalnej. Polskie do- świadczenia. Warszawa: , Parzyński, Z. (2011). Prezentacja w ramach przedmiotu normy geograficzne. Wydział Geodezji i Kartografii, Politechnika Warszawska, rok akademicki 2010/2011. Rada Infrastruktury Informacji Przestrzennej (2017, 11 września). Pozyskano z http://www.radaiip.gov.pl/rada/posiedzenia/posiedzenie-w-dniu-11-wrzesnia-2017 Rozporządzenie z dnia 23 listopada 2010 r. Komisji (UE) nr 1089/2010 w sprawie wykonania dyrektywy 2007/2/WE ParlamentuLes mondes Europejskiego de production i Rady w zakresie interoperacyjności zbiorówSciences iSociales. usług danych przestrzennych. Salais, R., Storper, M. (1993). ., Paris: L Ecole des HautesInteroperability, Etudes en SDI and spatial planning. Plan4all Project Interoperability for Spatial Planning Schrank, M., Neuschmid, J., Petti, D., Wasserburger, W. (2011, 12 listopada) . Plan4all Consortium. Pozyskano z www.plan4all.eu/extractor/fileReader.php?file=plan4all-bookCities- 78-web.pdfwww.plan4all.eu/extractor/fileReader.php?file=plan4all-book-web.pdf Sikora-Fernandez, D. (2018).Regionalna Smarter polityka cities wspierania in a post-socialist konkurencyjności country: Example i innowacyjności of Poland. przed-, siębiorstw.. http://dx.doi.org/10.1016/j.cities. Studium porównawcze regionu łódzkiego i regionu Umbrii Słupińska, M. (2014). . Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego i Regionu Umbrii, 7–11. Miasto zwarte. Miasto rozpro- Stelmach-Fita,szone. Materiały B. (2011). ogólnopolskiej Udostępnienie konferencji treści planistycznych doktorantów w Wydziału celu zintegrowanego Architektury zarządzaniaPolitechniki przestrzeniąWarszawskiej, miejską. Warszawa, W: K. Gruszecka-Guranowska 4–5.11.2011. K. (red.).

Warszawa: Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, 45–57. Współczesne uwarunkowania gospodarowania przestrzenią – szan- Stelmach-Fita,se i zagrożenia B. (2014). dla zrównoważonego Publiczny dostęp rozwoju do danych o zagospodarowaniu przestrzennym: potrzeby i ograniczenia. W: . Seria „Monografie. Gospodarka Przestrzenna”. Warszawa: Wydział Geodezji. Przedsiębiorczość–Edukacja Politechniki Warszawskiej.12. Stelmach-Fita, B. (2016). Rola geoinformacji we współdziałaniu jednostek samorządu terytorialnego z przedsiębiorcami Prace Komisji Geografii, Przemysłu Polskiego Towarzystwa Stelmach-Fita,Geograficznego B. (2017).31 Europejskie źródła danych w zakresie zagospodarowania przestrzennego: potrzeby i ograniczenia. , (3). Prace Komisji Stelmach-Fita,Geografii Przemysłu B., Bartoszczuk, Polskiego P., Pękalska,Towarzystwa M. (2017). Geograficznego Monitorowanie31 oraz udostępnianie informacji o zjawiskach społeczno-gospodarczych i przestrzennych w Polsce. Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Polskiej(3). Akademii Nauk 268 Stelmach-Fita, B., Brodowicz, D. (2017). Baza wiedzy o regionie i jej rola w rozwoju terytorium. , , 186–208. STRATEG GUS (2018, 10 czerwca). Biuletyn Pozyskano Komitetu zPrzestrzennego http://strateg.stat.gov.pl/ Zagospodarowania Kraju Polskiej Śleszyński,Akademii P. Nauk (2013).252 Propozycja kompleksowej koncepcji wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego. naprawy. Problemy, ,Ekologii 176–231. Krajobrazu 40 Śleszyński, P. (2015). Błędy polskiej polityki przestrzennej i krajobrazowej oraz propozycje ich nia planowania przestrzennego w gminach., , 27–44.Prace Geograficzne 211. Śleszyński, P., Bański, J., Degórski, M., Komornicki, T., Więckowski, M. (2007). Stan zaawansowaAnaliza- stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach w 2015, roku Śleszyński, P., Deręgowska, A., Mazurek, D., Stępniak, M., Sudra, P., Zielińska, B. (2017). . Warszawa: Instytut Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania…

235

Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa, maszynopis. Śleszyński, P., Izdebski, W.,Cracow Malinowski, Branch Z.,II Kursa, M. (2018). Analiza morfometryczna planów miejscowych w Polsce. W: Commission of Technical RuralPlanowanie Infrastructure. przestrzenne Cracow: w gminach Polish. Academy of Sciences. , (1), 331–347. Śleszyński, P., Komornicki, T., Solon, J., Więckowski, M. (2012). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Sedno, Instytut Gospodarki i Zagospodarowania Przestrzennego Polskiej Akademii Nauk. Śliwiński, A. (2008). Badanie stanu rozwoju metod i technik informatyzacji planowania przestrzennego w Polsce na tle doświadczeń niemieckich oraz propozycjePlanowanie wprowadzenia przestrzen roz- newiązań w Polsce standardowych po wprowadzeniu w cały procesustroju planowania samorządowego przestrzennego – diagnoza z stanu,wdrożeniem nowe propozycje. otwartego systemu udostępniania informacji o planach. W: W. Siemiński (red.).

Warszawa: Instytut GospodarkiCzłowiek Przestrzennej i Środowisko i Mieszkalnictwa,34 291–320. Topczewska, T. (2010). Zintegrowane planowanie rozwoju i rewitalizacji miast w wybranych krajach „starej” UE i w Polsce. , (1–2), 5–25. UchwałaUrban Atlas. Rady Ministrów nr 14/2016 z dnia 16 lutego 2016 r. w sprawie przyjęcia „Planu na rzecz odpowiedzialnego rozwoju”. (2018, 24 maja). European Environment Agency. Pozyskano z http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/figures/urban-atlas Ustawa z dnia 4 marca 2010 roku o infrastrukturze i informacji przestrzennej (Dz.U. z 2010 r. nr 76, poz. 489, z późn. zm.). Wdowicka, M., Mierzejewska,Problemy L. (2012). Rozwoju Chaos Miast w zagospodarowaniu1 przestrzennym stref podmiejskich jako efekt braku zintegrowanego systemu planowania (na przykładzie strefy podmiejskiej Poznania). Real Estate Management, ,and 40–52. Valuation 23 Źróbek-Różańska, A., Zysk, E. (2015). Real estate as a subject of spatial conflict among central and local authorities. , (2), 88–98. DOI: 10.1515/ Beataremav-2015-0018 Stelmach-Fita, dr inż. architekt, adiunkt, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej. Absolwentka Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, doktor nauk technicznych w dyscyplinie architektura i urbanistyka, specjalizacja planowanie przestrzenne. Jej zainteresowania badawcze dotyczą porządkowania geoinformacji w Polsce na temat zagospodarowania przestrzennego oraz upowszechniania technologii GIS dla potrzeb zarządzania przestrzenią miejską. Jest autorką projektów budynków użyteczności publicznej, mieszkalnych, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Posiada doświadczenie w pracy w jednostkach samorządu terytorialnego (w tym wdrażanie GIS dla potrzeb Urzędu M. St. Warszawy) oraz w administracji centralnej. Otrzymała rekomendacje Izby Architektów RP do prac w komisjach dotyczących tematu danych przestrzennych dot. zagospodarowania przestrzennego (w 2014 roku). Rada Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej przyznałaBeata Stelmach-Fita, jej w 2013 roku wyróżnienie za rozprawę doktorską. Ph.D., Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography, Department of Entre- preneurship and Spatial Management. Architecture graduate from Warsaw University of Technology, doctor of technical sciences in Architecture and Urbanism, specialising in spatial planning. Her research interests relate to organising geoinformation in Poland on the topic Land Use and dissemination of GIS technology for urban management. She is the author of projects of public and residential buildings, local spatial development plans. She has experience in local and central government. The Council of Architecture Faculty of the Warsaw University of Technology awarded her the honor for her doctoral dissertation. In 2014 she received the rec- ommendationsAdres/address: of the Chamber of Architects for work in the committees on spatial data theme of Land Use. Uniwersytet Pedagogiczny

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej

ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska e-mail: [email protected]

Monika236 Pękalska, Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk

dr inż. architekt, adiunkt, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regional- nych, Instytut Studiów Regionalnych i Globalnych, Zakład Geografii Rozwoju i Planowania Przestrzennego. Absolwentka Politechniki Warszawskiej, na kierunku architektura, doktor nauk technicznych w dyscyplinie architektura i urbanistyka, specjalizacja planowanie przestrzenne. Przez szereg lat pracownik pracowni urbanistycznych, w tym M. St. Warszawy. Brała udział w sporządzaniu różnego typu analiz i studiów urbanistycznych oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla Warszawy i terenów podmiejskich. Uczestniczka stypendiów (École d’Architecture de Paris-La Villette, Institut für Stadt- und Regionalpla- nung TUB Fakultat VI), grantów, konferencji i warsztatów urbanistycznych. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnień związanych z planowaniem przestrzennym w skali lokalnej, projektowa- niemMonika urbanistycznym, Pękalska, rewitalizacją oraz wykorzystaniem technologii GIS w planowaniu przestrzennym. Ph.D., University of Warsaw, Faculty of Geography and Regional Studies. Architecture graduate from Warsaw University of Technology, doctor of technical sciences in Architecture and Urbanism, specializing in spatial planning. She is experienced in urban planning, including working in Warsaw. She has participated in preparing various types of analyses, urban studies, and spatial development plans for Warsaw and its suburbs. She has received many scholarships (Ecole d’Architecture de Paris La Villette, Institut fur Stadt- und Regionalplanung TUB Fakultät VI), grants, has taken part in conferences and workshops in urban planning. Her research interests focus on issues related to spatial planning at the local level, urban design, revitalisationAdres/address: and the use of GIS technology in spatial planning.

Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Instytut Studiów Regionalnych i Globalnych , Polska Zakład Geografii Rozwoju i Planowania Przestrzennego ul. Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 Warszawa Pawełe-mail: Bartoszczuk, [email protected] dr inż., Szkoła Główna Handlowa, Instytut Przedsiębiorstwa. Absolwent Politechniki Warszawskiej, na kierunku biotechnologia w ochronie środowiska, dr nauk ekonomicznych, pracownik naukowy Instytutu Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej. Stypendysta rządu Japonii – Japan Society for Promotion of Science. Wykładowca i stażysta na Northeastern Illinois University w Chicago oraz Aarhus Uni- veristy w Danii. Ekspert grup roboczych i zadaniowych Eurostatu i Parlamentu Europejskiego. Kierownik projektów badawczych finansowanych przez Komitet Badań Naukowych oraz Narodowe Centrum Nauki. Członek komitetów organizacyjnych i naukowych międzynarodowych konferencji Enviroinfo, Water Econo- mics and Statistics, Risk analysis, międzynarodowych warsztatów dotyczących modelowania statystycznego i symulacji w naukach, medycznych, ekonomicznych i społecznych w Chicago. Autor ponad 90 publikacji naukowych krajowych i zagranicznych Posiada wieloletnie doświadczenie w zakresie projektów międzynaro- dowych dotyczących wdrażania ramowej dyrektywy wodnej. Autor ekspertyz dla Komisji Europejskiej z za- kresuPaweł środowiska Bartoszczuk, i gospodarki wodnej oraz Banku Światowego. Ph.D., Warsaw School of Economics, Institute of Business. Graduate of Warsaw Univer- sity of Technology, Biotechnology, PhD in Economics, researcher at the Warsaw School of Economics. He has received a scholarship from Japan Society for Promotion of Science. Lecturer and intern at the Northeastern Illinois University in Chicago, and the University of Aarhus in Denmark. Expert at Eurostat and the Europe- an Parliament. Head of research projects funded by the National Science Centre. Member of the organising committee and international scientific conferences Enviroinfo, Water Economics and Statistics, Risk analysis, international workshops on statistical modelling and simulation sciences, medical, economic and social conditions in Chicago. Author of over 90 publications, expertises for the European Commission in the field of environment and Water and the World Bank. Expert in international projects related to the implementation ofAdres/address: the Water Framework Directive.

Szkoła Główna Handlowa, Instytut Przedsiębiorczości al. Niepodległości 162, 02-554 Warszawa, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.15

JacekPolitechnika Sołtys Gdańska, Polska Gdansk University of Technology, Poland

SławomirUniwersytet Dorocki Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania ośrodków podregionalnych w Polsce i ich hierarchii

Location of Services as the Basis for Recognising Sub-Regional Centres in Poland and their Hierarchy

Streszczenie:

Ośrodki podregionalne definiowane są jako miasta, w których skoncentrowane są takie usługi, które w Polsce mogą występować w kilku miastach województwa, ale nie w każdym mieście powiatowym. Usługi zawsze miały tendencję do koncentracji, tworząc ośrodki różnych poziomów w hierarchicznej sieci osadniczej. Celem prezentowanych badań było: (1) określenie usług typowych dla poziomu podregionalnego; (2) rozpoznanie koncentracji tych usług, tworzonych przez nie ośrodków i ich rozmieszczenia oraz (3) ocena, w jakim stopniu występują prawidłowości hierarchicznego modelu lokalizacji usług na poziomie podregionalnym w Polsce. Takie usługi w Polsce, poza obszarami metropolitalnymi i miastami wojewódzki- mi, były przedmiotem badań. Za usługi typowe, definiujące ośrodki podregionalne, uznano: sądy okręgowe, szpitale wielospecjalistyczne, wyższe uczelnie i kina multipleksowe. Zbadano metodą klasyfikacji zróżnico- wanie ośrodków, a poprzez analizę kartograficzną – ich rozmieszczenie. Badania, będące kontynuacją badań z 2015 roku, uwzględniające aktualniejsze dane i szerszy zakres usług, wykazały 23 ośrodki podregionalne pełne i 47 niepełnych, w których zestawy usług tworzą różne kombinacje, z dwoma dominującymi. Jako pra- widłowość stwierdzono dużą koncentrację usług. Rozmieszczenie ośrodków jest nierównomierne, prawdo- podobnieAbstract: z powodu zróżnicowania gęstości zaludnienia. Sub-regional centres are defined as towns, in which there are concentrated the types of services that in Poland may exist in several towns of the voivodeship, but not in every capital of poviat (county). The services have always had a tendency to concentrate, creating service centres of different levels in hierarchical settlement network. The objectives of the present research were: (1) definition of services typical of the sub-regional level; (2) recognition of the concentration of these services, the centres created by them and their distribution, and (3) verification to which extent the regularity relate to the concentration of services in hierarchical centres at the sub-regional level in Poland. Presented study includes only centres apart metropolitan areas and apart capital of voivodeships. Typical services defining sub-regional centres were: courts of second instance, multi-specialised hospitals, universities and multiplexes. The diversity of centres was analysed with the use of the classification method and their distribution – by cartographic analysis methods. The research was a continuation of research from 2015. Taking into account more recent data and a wider range of services, it identified 23 sub-regional complete centres and 46 incomplete ones, in which sets of services create different combinations, with two dominant ones. The regularity relating to the concentration ofSłowa services kluczowe: was stated. The location of centres is uneven, probably due to the diversity of population density.

Keywords: lokalizacja usług; ośrodki obsługi; ośrodki podregionalne; ośrodki subregionalne, sieć vicesosadnicza; usługi podregionalne location of services; service centres; settlement network; sub-regional centres; sub-regional ser-

Otrzymano:238 Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki Received: 7 stycznia 2018 Zaakceptowano: 7 January 2018 Accepted: 9 lipca 2018 Sugerowana 9 July cytacja 2018 / Suggested citation: nych w Polsce i ich hierarchii. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Sołtys, J., Dorocki, S. (2018). Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania ośrodków podregional- 32

(3), 237–251. https://doi.org/10.24917/20801653.323.15

WstępPrzez podregionalne 1 ośrodki obsługi rozumie się miasta, w których koncentrują się takie usługi, które w warunkach polskich mogą znajdować się w kilku miastach woje- wództwa, ale nie w każdym mieście powiatowym, ze względu na niepodzielność eko- nomiczną, techniczną lub organizacyjną. Nazwano je ośrodkami poziomu podregionalnego (w skrócie podregionalnymi). Usługi rozumie się tu szeroko, jako świadczące je instytucje, a także obiekty, w niektórych przypadkach trwalsze od instytucji zarządza- jących nimi (np. stadiony). Przemiany cywilizacyjne wpłynęły na zmiany w hierarchicznym modelu sieci osadniczej W. Christallera (Domański, 2006), ale aparat pojęciowy i wiele prawidłowo- ści zachowuje aktualność (Fujita, Krugman, Mori; 1999, Zaborowski, 2014). Rodzi się pytanie, w jakim stopniu prawidłowości dotyczą nadal koncentracji usług w ośrodkach hierarchicznych. Pytanie to dotyczy zwłaszcza Polski i poziomu podregionalnego. Tu bowiem na lokalizacje usług tego właśnie poziomu wpływały nie tylko zmiany ustro- jowe, a później fundusze Unii Europejskiej (jak w wieluKoncepcji innych państwach), przestrzennego ale i zagodwu- krotnespodarowania zmiany krajupodziału 2030 administracyjnegoKoncepcja – w latach 1975 i 1999. Sieć osadniczą, ograniczoną do już ustalonych w Subregionalne ( bieguny…, 2011) wzrostu ośrodków w kontekście regionalnych, transformacji badał Ł. gospo Zabo- darczej,rowski (2014), reformy lecz administracyjnej bez zakresu ich i gospodarki funkcji. Ośrodki opartej subregionalne na wiedzy były przedmiotem projektu badawczego , w którym rozpoznano ośrodki według kilku kryteriów, ale nie wyposażenia w usługi. Badane było też wystę- powanie ośrodków subregionalnych w strategiach rozwoju województw (Suchta, Droń- ska, Celmer, 2007; Dziemianowicz, Szlachta, Szmigiel-Rawska, 2011). Subregionalne ośrodki wzrostu badano w związku z reformą terytorialnej organizacji kraju, gdy część miast straciła status stolicy województwa (Dziemianowicz, Szlachta, Szmigiel-Rawska, 2011), a także w ramach prac nad koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju (KPZK) (Korcelli i in., 2010). Większość ośrodków podregionalnych to miasta średnie. A. Runge (2012) analizo- wała metodologiczne problemy badania tych miast w Polsce, uznając liczbę badań na ich temat za zbyt małą jak na ich rolę w krajowej sieci osadniczej. D. Sokołowski (2005), bazując na zatrudnieniu według REGON, sklasyfikował miasta duże i średnie według wskaźników węzłowości i centralności. Sieci osadnicze niektórych województw badano m.in. w związku z pracami nad dokumentami planistycznymi – strategią lub planami

1 Termin ten (bardziej polski) autorzy stosują odnośnie do ośrodków obsługi, dla odróżnienia od terminu „subregionalny”, powszechnie obecnie używanego, przeważnie w znaczeniu szerszym. Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

239 zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW). Delimitacje obszarów ob- sługiwanych przez ośrodki subregionalne były badane metodą grawitacji i potencjału w województwie małopolskim (Guzik i in., 2010) i pomorskim (Guzik, Działek, Plaza, Kołoś, 2012). Tematykę ośrodków subregionalnych podejmowali też m.in. J. Dębski (2003) oraz K. Heffner i P. Gibas (2015). Rośnie liczba publikacji poświęconych badaniom usług, zwłaszcza ich poszczególnych rodzajów (np. Powęska, 2000; Kłosowski, Runge, 2002; Guzik, Kołoś, Panecka, Wiedermann, 2015). Pojawiła się np. tematyka centrów handlowych (m.in. Wilk, 2003; Heffner, Twardzik, 2013) oraz usług związanych z kultu- rą (m.in. Namyślak, 2013; Środa-Murawska, Szymańska, 2014). Ujęcia kompleksowe występują rzadziej, dotycząc m.in. wyposażenia w usługi, przeważnie wszystkich po- ziomów łącznie, ocenianych wskaźnikami (Noworól, 2010; Czapiewski, Janc, 2012; Il- nicki, 2014). J. Sołtys (2013) badał hierarchię małych miast w Polsce Północnej jako ośrodków usługowych na podstawie występujących tam usług. Wobec braku badań ośrodków podregionalnych w Polsce, definiowanych poprzez zestawy usług zlokalizowanych w nich lub pożądanych, problematykę tę podjęto w 2015 roku (Sołtys, 2016). Kontynuacją tych badań były badania tu prezentowane. Uwzględniły one aktualniejsze dane, szerszy ich zakres i analizę większej liczby usług, prowadzącą do realizacji pierwszego z poniższych celów, a także analizę rozmieszczenia ośrodków. Celem badań było: 1. mieszczenia.Określenie usług typowych dla poziomu podregionalnego. 2. Rozpoznanie koncentracji tych usług, tworzonych przez nie ośrodków i ich roz-

3. Ocena, w jakim stopniu występują prawidłowości hierarchicznego modelu lokalizacji usług. Ostatni cel można zdekomponować na szukanie odpowiedzi na pytania: W jakim stopniu badane usługi koncentrują się w ośrodkach? Czy i jak są zróżnicowane ośrodki podregionalne, jakie można wyodrębnić ich typy (klasy)? Jakie są ich przedziały wielko- ści? Celem nie było natomiast rozpoznanie wszystkich usług poziomu podregionalnego. Badania objęłyKoncepcji obszar (zwany dalej badanym obszarem) poza miastami woje- wódzkimi i obszarami funkcjonalnymi miast wojewódzkich metropolitalnych, których listę– zaczerpnięto z … (2011), a granice podano za P. Śleszyńskim (2013). Jako metody badawcze zastosowano: –klasyfikację (do badania zróżnicowania ośrodków) na podstawie liczby typowych – usług i kombinacji ich rodzajów, jak w badaniach z 2015 roku, wzbogacając o dodatkowe podklasy; –analizy kartograficzne (do badania rozmieszczenia ośrodków)Bank danych z wykorzystaniem lokalnych GUS Bankmetody grafów opisanej przez Ł. Zaborowskiego (2014). Źródłami informacji były: wyszukiwarki internetowe i ( …, 2017).

Analiza usług – tworzenie listy typowych usług podregionalnych

Wrych celu innych. ustalenia listy usług typowych dla poziomu podregionalnego dokonano analizy liczebności ogółem i według województw usług uwzględnionych w 2015 roku i niektó-

240 Sądy okręgowe Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki Lista sądów występują w 25 miastach poza miastami wojewódzkimi i ich obszarami funkcjonalnymi. Są to, z wyjątkiem Świdnicy,Prokuratura byłe miasta wojewódzkie ( …, 2015). W tych samych miastach są prokuratury okręgowe, z jednym wyjątkiem – zamiast w Kaliszu – w Ostrowie Wielkopolskim ( …, 2017). Aby uprościć późniejszą klasyfikację, tylko jedną z tych instytucji, o większej liczbie użytkowników – sądy okręgowe – uwzględniono na liście typowych usług podregionalnych. Specyfi- ką tych instytucji jest urzędowa rejonizacja i rzadki kontakt z nimi, w dużym zakresie wymuszony prawem, niezależny od warunków dostępności z miejsca zamieszkania. Sądy okręgowe można zaliczyć do typowych usług podregionalnych, mimo że poza stolicamiSzpitale województw brak ich w trzech województwach. Są to bowiem najmniejsze województwa, a lubuskie ma dwa sądy okręgowe, lecz i dwie stolice. również są usługą, z której korzystanie jest wymuszone (stanem zdrowia i troską o nie). Za reprezentatywne dla poziomu podregionalnego uznano 40 szpitali, które posiadały II poziom referencyjności w okresie obowiązywania rozporządze- nia w sprawie krajowej sieci szpitali oraz te, które spełniają określone w nim warunki (poza tym, że jest to szpital wojewódzki), czyli udzielają, obok świadczeń zdrowotnych typowych dla szpitali powiatowych, świadczenia z co najmniej czterech z następują- cych specjalności: kardiologii, neurologii, dermatologii, patologii ciąży i noworodka, okulistyki, laryngologii, chirurgii urazowej, urologii, neurochirurgii, chirurgii dziecięcej, chirurgii onkologicznej. Takich szpitali rozpoznano 18, przy czym badano tylko szpitale w miastach, w których jest co najmniej jedna inna usługa reprezentatywna dla poziomu podregionalnego. Szpitale te nie są jednorodne, co wynika z przyjętej definicji. Co najmniej cztery, a często więcej specjalności z wymienionych 11, daje różne kombinacje. Przyjęcie jako kryterium węższej listy specjalności bez wyboru dałoby węższą listę jednorodnych szpitali, ale niekoniecznie byłoby to metodycznie lepsze. Zakres świad- czeń zależy bowiem od skali zapotrzebowania na danym terenie, które jest zróżnico- wane przestrzennie. Zależy też od uwarunkowań kadrowych, lokalowych i sprzęto- wych, przy czym te dwa ostatnie można sprowadzić do finansowych. Widać tendencję zwiększania przez szpitale powiatowe zakresu świadczeń specjalistycznych. Szpitale nie mają rejonizacji. Można założyć, że znaczna część pacjentów korzysta ze szpitala o najlepszej dostępności z miejsca zamieszkania, choć bywają i inne kryteria wyboru, np. opinia o jakości świadczonych usług. W odróżnieniu od powyższych usług, korzystanie z innych dalej analizowanych jest fakultatywneFilharmonie i może zależeć od odległości, czasu i warunków dostępu z miejsca zamieszkania do danej usługi. na badanym obszarze występują w liczbie ośmiu. Zlokalizowane są w pięciuFilharmonie województwach. Jest to zatem usługa poziomu regionalnego, a nie podregionalnego,Teatry skoro aż w 11 województwach nie występuje poza stolicą województwa (ryc. 1) ( Wyszukiwarka…, 2017). teatrów… są różnego rodzaju: dramatyczne, muzyczne, tańca i ruchu, lalkowe, prywatne i inne ( , 2017). Uznano, iż pod względem tych rodzajów nie stanowią wobec siebie alternatywy i należy analizować je odrębnie. Teatrów dra- matycznych jest na badanym obszarze 16, ale zlokalizowanych tylko w 11 wojewódz- twach (ryc. 1). Teatry lalek są w 12 miejscowościach, w tym w ośmiu miastach powiatowych (z których tylko pięć spełnia warunki ośrodków podregionalnych, choćby niepeł- nych). Teatrów tańca jest osiem, w tym sześć w miastach powiatowych, z których pięć jest dalej klasyfikowanych. Nie uwzględniono instytucji określonych w wyszukiwarce Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

Wyszukiwarka teatrów… 241

( , 2017) jako teatry inne, ponieważ są to głównie zespoły amatorskie działające w domach kultury, ich trwałość jest niepewna. Analizowane teatry uznano za usługi poziomu regionalnego, dramatyczne – na granicy z poziomem podre- nalny.gionalnym. W dalszych analizach uwzględniono teatry dramatyczne i filharmonie jako usługiKina wzbogacające multipleksowe ośrodki, ale nie niezbędne, aby uznać dany ośrodek za podregio-

tworzone przez wyspecjalizowane sieci (Cinema 3D, Cinema City, Helios, Multikino) uznano w 2015Sieci roku multipleksów za reprezentatywne dla poziomu podregionalnego ze względu na rozmieszczenie i liczbę. Liczba miast z tymi kinami wzrosła z 30 w 2014 roku do 40 w 2016 roku ( …, 2017). Modernizowane są też inne kina i wyposażane w nowoczesny sprzęt, w związku z czymPlanet uwzględniono Cinema też Cinemakilka kin N3D spoza powyższych sieci, przyjmując jako kryterium posiadanie projektorów cyfrowych, dźwięku wielokanałowego i minimum dwóch sal ( …, 2017; Wyższe, uczelnie2018). Ta liczba sal jako kryterium może być dyskusyjna, ale taka jest najmniejsza liczba sal multipleksów sieciowych – w Koninie. z kolei są usługą o malejącym znaczeniu w wielu miastach z powodu malejącej liczby studentów i zaprzestaniu działalności niektórych placówek, co ilustrują tab. 1–3. W latach 2012–2016 aż 18 miast przestało być siedzibą wyższej uczelni, a 37 – jednostki zamiejscowej. Jest to konsekwencją niżu demograficznego. Można dopatrywać się też dodatkowych przyczyn. Po upowszechnieniu się wykształce- nia wyższego, zwłaszcza o kierunkach najbardziej popularnych, nie daje już ono takich szans na pracę, jak w latach dziewięćdziesiątych. Pojawia się problem, jak traktować uczelnie, a zwłaszcza ich jednostki zamiejsco- we, o niewielkiej liczbie studentów, przeważnie malejącej. Ustalono arbitralnie, że jako miasta z wyższymi uczelniami uwzględniane będą te, w których w 2016 roku studio- wało minimum 200 studentów. Zróżnicowano je, przyjmując jako granicę liczbę 1000 Tab.studentów. 1.

Wyższe uczelnie w miastach badanego obszaru w latach 2012–2016 Jednostki Miasta w tys. Studencidynamika Miasta, w których są lub były 2012 2014 2012 2014 2012 2014 (2012–100) Tylko jednostki zamiejscoweSiedziby uczelni 141 115 84 66 135,1 83,9 64,9 Bank… 194 113 120 87 21,5 8,7 40,4

Źródło: (2017) i obliczenia własne Tab. 2.

Zmiany w miastach z wyższymi uczelniami na badanym obszarze w latach 2012–2016 Dynamika liczby studentów Wyszczególnienie Liczba miast (2012–100) Miasta ze wzrostem liczby studentów 14 119,5 x Miastazamiejscowej ze spadkiem liczby studentów 145 60,9 Miasta z całkowitą utratą uczelni lub jednostki Bank… 34

Źródło: (2017) i obliczenia własne

242Tab. 3. Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki

Zmiany w miastach badanego obszaru według liczby studentów w latach 2012–2016

Wyszczególnienie Jednostki Miasta Studenci 2012 2016 2012 2016 Dynamikaa jedn. zam. Studentów: siedziby 89 84 41 41 67,8 >1000 65 38 30 21 jedn.siedziby zam. 35 26 27 21 b 200–999 63,7 55 41 32 30 jedn.siedziby zam. 17 5 16 5 < 200 13,9 a 74 34 58 31 b WzrostBank… w trzech miastach Wzrost w ośmiu miastach Źródło: (2017) i obliczenia własne obiekty handlowe

Jako reprezentatywne wyspecjalizowane duże przyjęto obiekty branży: materiały budowlane, artykuły wyposażeniaLista sieci domu i ogród. Na badanym obszarze największe sieci miały następujące liczby obiektów: Castorama – 24, Leroy Merlin – 10, Nomi – 14, OBI – 10, Praktiker – 4 ( …, 2018). Te 62 obiekty obecne są w 41 miastach. Liczba ta uzasadniałaby zaliczenie ich do typowych usług podregionalnych, gdyby nie fakt, że są i inne sieci, o większej liczbie obiektów, głów- nie w mniejszych miejscowościach: Bricomarché – 126 obiektów (statystycznie prawie w co drugim powiecie) oraz Grupa PSB, w tym sklepy „Mrówka”, posiadająca ponad 500 obiektów, także w gminach wiejskich. Produkty w tych sieciach są podobne jak w więk- szych, lecz większe sieci dają większy wybór. Z tego powodu nie zaliczono omawianych obiektów handlusale sportowo-widowiskowe do typowych usług podregionalnych.stadiony i aquaparki. Do listy typowych usług podregionalnych mogą pretendować też odpowiedniej wielkości , Problemem jest ustalenie tych wielkości. Można je ustalić empirycznie, jako odpowiadające takim obiektom, które w zdecydowanej większości województw obecne są pozaPlan miastem wojewódzkim w mniej niż połowie (albo np. jednej trzeciej) miast powiatowych. W planie zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego ( …, 2003) określono minimalną wielkość stadionu na 10 tys. miejsc. Wielkość ta wymagałaby weryfikacji, np. w sposób wyżej wskazany. Uznano jednak, że różnice wielkości nie pociągają róż- nic jakościowych, a powyższe obiekty, różnej wielkości, istnieją w ośrodkach różnych poziomów. Jako usługi typowe dla poziomu podregionalnego, definiujące te ośrodki, pozosta- ją zatem: sądy okręgowe, szpitale według podanej definicji, dalej zwane wielospecjali- stycznymi, wyższe uczelnie i kina multipleksowe, co potwierdza słuszność doboru tych usług w badaniach w 2015 roku i ułatwia porównanie wyników.

Ośrodki podregionalne – rozpoznanie i klasyfikacja Tylko 23 miasta posiadają zestaw czterech usług definiujących ośrodek podregionalny. Nazwano je ośrodkami podregionalnymi pełnymi (tab. 4, klasa 1). Podobnie jak w po- przednim badaniu, sklasyfikowano pozostałe ośrodki, zwane podregionalnymi niepeł- nymi, według liczby typowych usług: trzech (20 miast) lub dwóch (26 miast). Kombi- nacje tych usług dają podklasy. Wprowadzono też podklasy kolejnych rzędów przez Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

Tab. 4. 243

Klasyfikacja ośrodków podregionalnych

Miasta typowe w tys. – Klasa,klasa Usługi Liczba Ludność pod- Usługi wzbogacające i studentów Nazwy średnia przedział230a i teatr dramatyczny 123 Filharmonia Częstochowa, Koszalin, Słupsk, 81– ⩾1000 Jelenia Góra, Kalisz Teatr dramatyczny Filharmonia Łomża 13263 Sąd, Bielsko-Biała, Elbląg, Legnica, 77–217 szpital, Płock, Radom, Siedlce, Tarnów 47 1 ⩾1000 kino, Konin, Krosno, Nowy Sącz, 74 –114 uczelnia Piotrków Trybunalski, Przemyśl, Suwałki, Włocławek, Zamość 56 53–59 <1000 Ostrołęka, Świdnica

Sąd, ⩾1000 TarnobrzegSieradz 48 2a szpital, <1000 43 uczelnia i teatr dramatyczny 117 Filharmonia ⩾1000 WałbrzychGniezno Teatr dramatyczny 69 <1000 Grudziądz 96 Kino, 57 Leszno, Nysa, Oświęcim, Piła, 39–74 2b szpital, ⩾1000 uczelnia Stalowa Wola 28– Bełchatów, Biała Podlaska, Głogów, 57 Ełk, Inowrocław, Kłodzko, Puławy, 75 <1000 Teatr dramatyczny Stargard Szczeciński, Starogard Gdański, Tomaszów Mazowiecki <1000 Cieszyn 36 Chełm, Chojnice, Ciechanów, 46 Jarosław, Jasło, Nowy Targ, 33–72 ⩾1000 Ostrowiec Świętokrzyski, Racibórz, Szpital, Sanok, Skierniewice, Żary 3a uczelnia Ełk, Gryfice, Inowrocław, 17 Jastrzębie, Jaworzno, Kołobrzeg, 53 –90 <1000 Kościerzyna, Kutno, Ostrów Wielkopolski, Sandomierz, Wałcz, Żyrardów 58 Kino, 43–73 3b <1000 Lubin, Zduńska Wola 140 uczelnia szpital Filharmonia - Rybnik Kino, 48 3c Kędzierzyn-Koźle, Starachowice, 32–63 a - Zgorzelec Pogrubiono minima i maksima dla całych Bank…klas Filharmonie… Lista sądów… Sieci multipleksów Źródło:Wyszukiwarka opracowanie teatrów… własne na podstawie (2017) oraz (2017), (2015), Li- sta sieci handlowych… (2017), rozporządzenie w sprawie krajowej sieci szpitali, … (2017); (2017) uwzględnienie filharmonii i teatrów oraz zróżnicowanej liczby studentów w uczelniach (tab. 4, ryc. 1). Wszystkich kombinacji jest dużo, ale na poziomie podklas I rzędu naj- liczniejsza jest podklasa 3a, zawierająca 21 ośrodków podregionalnych niepełnych ze szpitalem i uczelnią, z czego w 11 studiowało w 2016 roku co najmniej 1000 studentów.

244 Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki

Liczna jest też podklasa 2a (szpital, uczelnia, kino) zawierająca 18 miast na 20 tworzą- cych klasę 2, z których w ośmiu (44% podklasy 2a) liczba studentów przekracza 1000. Najmniej liczne, dwuelementowe, są podklasy 2a i 3b. Najpowszechniejszą usługą w całym zbiorze 70 ośrodków jest szpital wielo- specjalistyczny. Brak go tylko w Lubinie i Zduńskiej Woli. Miast z uczelniami jest 67 (96% zbioru), z kinami multipleksowymi – 47 (67%), z sądami okręgowymi – 25 (36%). Prawie wszystkie ośrodki podregionalne pełne prócz Świdnicy to byłe miasta wo- jewódzkie. Miasta takie stanowią też podklasę 2a. Po trzy byłe miasta wojewódzkie są w podklasie 2b i 3a. Większość ośrodków podregionalnych pełnych (12, co stanowi 52% ich liczby) posiada teatry dramatyczne, sześć (26%) – filharmonie. Najlepiej wyposażone w instytucje kultury spoza dawnych miast wojewódzkich są Rybnik, Grudziądz i Gniezno, posiadające filharmonię (Rybnik) lub teatr dramatyczny oraz kino multipleksowe. Naj- mniejszym miastem mającym filharmonię jest Łomża (63 tys. ludności), najmniejszym miastem z teatrem dramatycznym jest Cieszyn (36 tys. mieszkańców), niebędący przed 1975 rokiem miastem wojewódzkim. Badane ośrodki są zróżnicowane pod względem liczby ludności (tab. 4). Najwięk- szym jest Częstochowa (230 tys. osób), najmniejszym – Gryfice (17 tys. osób). Średnia całego zbioru to 70 tys. mieszkańców, klasy I – 100, II – 62, III – 49 tys. osób. W dużym stopniu występują prawidłowości typowe dla hierarchicznego modelu obsługi. Koncentracja nie jest pełna, ale odstępstwa są niewielkie. Ich przykładem są kina multipleksowe w ośrodkach klasy 3c. Gdyby dwa z tych kin były zlokalizowane w ośrodkach obecnej klasy 2a, byłoby o dwa więcej ośrodków podregionalnych peł- nych. Lokalizacja kin zależy od uwarunkowań rynku i strategii inwestorów, ale też od polityki władz prowadzących instytucje kultury – niektóre lokalne kina są modernizowane. Brak kin w Tarnobrzegu i Sieradzu, byłych miastach wojewódzkich, można tłumaczyć bliskością kin w Stalowej Woli i Zduńskiej Woli. Proces inwestowania w kina trwa, zatem wymienione miasta mają szansę awansu na ośrodki podregionalne peł- ne, natomiast ośrodki klasy 3a, po zrealizowaniu kina multipleksowego, awansowały- by do klasy 2b. Największe ośrodki bez kina multipleksowego to Ostrów Wielkopolski i Ostrowiec Świętokrzyski (blisko są takie kina w Kaliszu i Starachowicach), najmniejszym ośrodkiem z kinem jest Kłodzko (28 tys. ludności). Poza powyższymi możliwości podwyższenia klas ocenia się jako niewielkie. Raczej nie przybędzie uczelni, a lokalizacje sądów okręgowych można uznać za najbardziej stabilne spośród analizowanych usług. Możliwe są oczywiście ich zmiany decyzją władz centralnych, ale po ewentualnej zmianie oczekiwać należałoby długookresowej stabil- ności. Mogą natomiast pojawić się nowe ośrodki podregionalne niepełne za sprawą nowych kin w miastach, w których istnieją i przetrwają uczelnie lub w których są albo rozwiną się szpitale wielospecjalistyczne. Można też spodziewać się zaniku niektórych ośrodków podklasy 3a i 3b oraz spadku z klasy 2 do 3, a nawet z 1 do 2 z powodu dalszych spadków liczby studentów.

Rozmieszczenie ośrodków podregionalnych Rozmieszczenie rozpoznanych ośrodków jest nierównomierne (ryc. 1). Najwięcej ośrodków podregionalnych pełnych (cztery) ma województwo mazowieckie. Brak takich ośrodków w trzech województwach wynika z braku sądów okręgowych poza Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

Ryc. 1. 245

Ośrodki podregionalne pełne i niepełne – klasyfikacja

Słupsk Gdańsk

Kołobrzeg Kościerzyna Elbląg Koszalin Olsztyn Ełk Suwałki Chojnice Gryfice (miasto) Starogard Gdański Szczecin Stargard Szczeciński Grudziądz Bydgoszcz Łomża Białystok Wałcz Piła Toruń Ostrołęka Gorzów Wielkopolski Ciechanów

Inowrocław Gniezno Płock Poznań Włocławek Warszawa Konin Siedlce Zielona Góra Kutno Leszno Skierniewice Biała Sieradz Łódź Żyrardów Żary Podlaska Kalisz Zduńska Wola Piotrków Głogów Trybunalski Ostrów Wielk. Radom Puławy Tomaszów Maz. Lublin Zgorzelec Lubin Wrocław Chełm Legnica Bełchatów Starachowice Jelenia G. Wałbrzych Częstochowa Ostrowiec Opole Świętokrzyski Świdnica Sandomierz Kędzierzyn-Koźle Kielce Stalowa Wola Nysa (miasto) Katowice Tarnobrzeg Kłodzko Rybnik Kraków Jarosław Tarnów Rzeszów Racibórz Jasło Jastrzębie Oświęcim Nowy Sącz Przemyśl 050 100 km Cieszyn Legenda Nowy Targ Bielsko-Biała Krosno 2 A Sanok 3 6 B 1 4 8 7 C 5

Ośrodki podregionalne: A – pełne, B – niepełne z 3 typowymi usługami, C – niepełne z 2 typowymi usługami. 1 – miasta wojewódzkie. Ośrodki podregionalne: 2, 4 – z kinem multipleksowym,Koncepcji 3, 5 – bez takiego kina, 2, 3 – z liczbą studentów 200–999, 4, 5 – z liczbą studentów ⩾1000, 6 – z teatrem dramatycznym, 7 – z filhar- monią, 8 – obszary funkcjonalne miast wojewódzkich metropolitalnych według … (2011) i Śleszyń- skiego (2013). Źródło: opracowanie własne miastami wojewódzkimi. Zróżnicowanie zagęszczenia wszystkich ośrodków wynika prawdopodobnie z gęstości zaludnienia. W badaniu rozmieszczenia ośrodków posłużono się metodą graficzną opisa- ną przez Ł. Zaborowskiego (2014) dla ośrodków podregionalnych z teatrami (ryc. 2) i podregionalnych pełnych (ryc. 3). W obszar Polski wpisano trójkąty, którego wierz- chołki wyznaczały powyższe ośrodki oraz miasta wojewódzkie, również pełniące funkcje podregionalne i posiadające teatry. Wykreślając trójkąty, przyjęto zasadę, że połą- czenia nie mogą się przecinać. W układzie czterech bądź więcej ośrodków, gdzie połą- czenie można było poprowadzić na więcej niż jeden sposób, wprowadzano najkrótsze połączenia. Kiedy odległości były takie same, wykreślano to połączenie, które tworzy dwa trójkąty o podobnej powierzchni. W ten sposób każdemu ośrodkowi przypisa- ny został teoretyczny region w kształcie sześciokąta. Gęstość linii oraz powierzchnia

246Ryc. 2. Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki

Odległości między sąsiednimi ośrodkami podregionalnymi z teatrami (w km)

Słupsk 106 Gdańsk Koszalin 63 54 157 Elbląg 82

170 97

136 163 86 Olsztyn Szczecin 119 192

174 Grudziądz 90 Białystok 64 Bydgoszcz 53 122 41 176 Toruń

191 72 147 87 91 Gorzów Wielkopolski 120 108 123 Poznań 144 Płock 177 47 95 Gniezno Warszawa

92 Siedlce

91 106 110 89 119 87 141 Zielona Góra 93 104

144 94 Kalisz 116

93 141 Łódź 6 11 129 124 128 100

Legnica 63 103 108 70 Radom Lublin

122

48 45 Wrocław 64 98 42 106 142 Jelenia Góra 116 86 Kielce Częstochowa 134

Wałbrzych 102 61

102 Opole 98 115 90

140 69 Rzeszów Katowice 75 73

84 49 100 km 69 Kraków Tarnów Cieszyn 31 Bielsko-Biała

Źródło: opracowanie własne trójkątów wyliczona według odległości w linii prostej od poszczególnych miejscowości informuje o gęstości ośrodków. Dla obszarów przygranicznych założono, że zasięg regionu węzłowego wyznacza połowa odległości między sąsiednimi ośrodkami bądź od- ległość od granicy państwa. Połączeń ośrodków z granicą nie zaznaczano na rysunku. W analizie rozmieszczenia ośrodków z teatrami rysują się zarówno ich skupiska, jak i obszary o małej gęstości sieci. Najmniejsze odległości pomiędzy węzłami grafu wy- stępują w przypadku Cieszyna i Bielska-Białej (31 km), Torunia i Bydgoszczy (41 km) oraz Jeleniej Góry i Wałbrzycha (42 km). Występują ponadto dwa skupiska ośrodków: w regionie dolnośląskim (Jelenia Góra, Wałbrzych, Legnica i Wrocław), gdzie odległość między ośrodkami nie przekracza 65 km, oraz na Kujawach (Bydgoszcz, Grudziądz i Toruń). Innymi ośrodkami, tworzącymi układy bi- i tripolarne,via regia są: Poznań–Gniezno, Katowice–Bielsko-Biała–Kraków, Gdańsk–Elbląg, Koszalin–Słupsk. Można też wyróż- nić historyczny układ łańcuchowy nawiązujący do układu : Cieszyn–Bielsko- -Biała–Kraków–Tarnów–Rzeszów, gdzie odległości nie przekraczają 75 km (ryc. 2). Najmniejsze zagęszczenie występuje na peryferiach, szczególnie na północy kraju.2 Największą powierzchnię mają trójkąty: Warszawa–Olsztyn–Białystok2 (14 218 km ) oraz Bydgoszcz–Gorzów Wielkopolski–Koszalin (13 658 km ). Trzecim pod względem Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

Ryc. 3. 247 Odległości między sąsiednimi ośrodkami podregionalnymi pełnymi (w km)

Słupsk 106 Gdańsk Koszalin 63 Elbląg 163 54 Suwałki 82 165 Olsztyn 136 110 170 Szczecin 138 124

174 143 151 119

90 149 105 74 Białystok Bydgoszcz 35 41 Ostrołęka Łomża Toruń 191 157 147 51 138 114 Gorzów Wielkopolski 102 Włocławek 91 120 45 123 108 102 73 Płock 95

93 102 91 Poznań 107 87 Konin 89 Warszawa Siedlce 110 97

93 Zielona Góra 119 52 104

144 Kalisz 94 6 11

93 141 119 43 6 11 Łódź 124 100 128 Piotrków Tryb. 100 Legnica 63 103 Radom Lublin

122 78 88

45 Wrocław 70 75 Jelenia Góra 45 49 98 104 106 142 Zamość 53 Kielce Świdnica 86 Częstochowa 134 102 98 Opole 61 7 90 102 11 140

Katowice 69 Rzeszów 110

Tarnów 73 62

49 69 75 48 67 Przemyśl Kraków 74 43 100 km 73 Bielsko-Biała 76 Nowy Sącz Krosno

Źródło: opracowanie własne

2 wielkości jest trójkąt: Kielce–Lublin–Rzeszów (8 311 km ). Są to zatem obszary peryfe- ryjne, gdzie w wyniku procesów historycznych nie wykształciły silne się ośrodki. W porównaniu z siecią teatrów układ ośrodków podregionalnych pełnych obejmuje większą część Polski. Jednakże i w tym przypadku widać dysproporcje przestrzenne w ich lokalizacji (ryc. 3). Najmniejsze odległości między miastami wykazują: Ostrołęka i Łomża (35 km), Bydgoszcz i Toruń (41 km), Łódź i Piotrków Trybunalski (43 km), Włocławek i Płock (45 km) oraz region Jelenia Góra–Legnica–Świdnica–Wrocław (maksymalna odległość 63 km) i obszar na południu od Katowic po Przemyśl (maksymalna odległość 76 km). Obszary o najniższej gęstości występują na północy i zachodzie kraju. Największe powierzchnie trójkąta, a więc i największe odległości między2 ośrodkami, są na obszarach: Bydgoszcz–Gorzów2 Wielkopolski–Koszalin (132 658 km ), Kielce–Lublin– Rzeszów (83112 km ), Słupsk–Gdańsk–Bydgoszcz (7470 km2 ), Olsztyn–Suwałki–Łomża (7355 km ) oraz Poznań–Zielona Góra–Wrocław (7227 km ). W obu analizowanych sieciach ośrodkami najbardziej izolowanymi są Szczecin i Gorzów Wielkopolski na zachodzie oraz Suwałki i Białystok na wschodzie. Są to obszary przygraniczne. Pomimo procesu integracji europejskiej nie można przyjąć, iż ośrodki te mają powiązania z sąsiednimi ośrodkami poza granicą kraju (Dorocki, 2010).

248 Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki

Wnioski W porównaniu z badaniami z 2015 roku nie tylko zaktualizowano dane, ale również: zrezygnowano z nieaktualnego kryterium poziomu referencyjności szpitali, wprowadzono próg 200 studentów dla uwzględniania wyższych uczelni, wzięto pod uwagę tworzenie kin podobnych do multipleksów poprzez modernizację. Wiązało się to z roz- szerzeniem zakresu źródeł, ale i z subiektywnością niektórych ustaleń. Wymaga dyskusji, czy w przyszłych badaniach nie zmienić kryterium dotyczącego kin na wyłącznie jakościowe (np. projektory cyfrowe i dźwięk wielokanałowy). Możliwe jest, że w miarę upowszechniania modernizacji nowoczesne kino stanie się, podobnie jak dawniej, usłu- gą poziomu powiatowego. W porównaniu z badaniami z 2015 roku przybyło 13 ośrodków, a ubyły dwa. Przy- rosty spowodowane były powstaniem nowych multipleksów i uwzględnieniem specjal- ności szpitali posiadających dawniej I, a nie II poziom referencyjności. Przyczyną ubyt- ków były: zaprzestanie działalności uczelni w Dębicy i spadek liczby studentów do 78 w Świnoujściu. Niewielki jest zakres możliwych zmian odnośnie do usług tu analizowanych. Wła- dze województwa jako podmiot polityki regionalnej mają bezpośredni wpływ na usługi przez siebie prowadzone, a inne – jeśli dysponują środkami na ich rozwój (np. szpitali, modernizację niektórych kin, np. będących częścią domów kultury). Władze mają też wpływ na nieanalizowane tu sale widowiskowo-sportowe oraz inne obiekty sportowe i rekreacyjne. Dlatego zasadne jest uwzględnienie w dalszych badaniach i tych obiek- powiatowegotów, nawet gdyby i regionalnego. wymagało to oparcia na ilościowym kryterium i znalezienia prze- działu wielkości typowego dla poziomu podregionalnego, odróżniającego od poziomu

Szersza lista modelowych usług definiujących ośrodki podregionalne mogłaby być wykorzystywana w planowaniu i polityce regionalnej. W Niemczech ranga planistyczna ośrodków określa lokalizacje dóbr publicznych (Zaborowski, 2014). Natomiast w Pol- sce ośrodki tworzące hierarchię sieci osadniczej w PZPW rzadko są podstawą lokalizacji usług publicznych, a sama ranga ośrodków w większości planów stanowi nie tylko o obsłudze, ale i znaczeniu w rozwoju (Sołtys, 2017). Dlatego rekomenduje się ustala- nie elementów sieci osadniczej w PZPW odrębnie jako niehierarchicznych ośrodków rozwoju, odrębnie – jako hierarchicznych ośrodków obsługi, zwłaszcza podregionalnych, z ewentualnym ich zróżnicowaniem, zależnie od zestawu usług. Lokalizacja nowych usług podregionalnych (obiektów, urządzeń) w tych, a nie innych ośrodkach, mo- głaby stanowić warunek konieczny finansowania ze środków publicznych lub w wersji łagodniejszej – dawać preferencje. Poza tym uznanie za podregionalny ośrodek obsługi dawałoby miastom wskazówki co do tworzenia warunków dla lokalizacji usług zarów- no– publicznych, jak i komercyjnych (teren w planach, infrastruktura, promocja). Konse- kwentna koncentracja usług w ośrodkach mogłaby dawać następujące efekty: ––łączenie celów podróży, a więc mniej przejazdów (efekty społeczne, ekonomiczne, ekologiczne); ––kanalizacja ruchu – większe uzasadnienie dla modernizacji dróg i transportu publicznego; –czytelność decyzji lokalizacji usług publicznych (według kryteriów racjonalnych, a nie politycznych). Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

249

Jako przedmiot dalszych badań rekomenduje się rozpoznanie zasięgów obszarów obsługi ośrodków, a raczej poszczególnych usług, maksymalnych odległości i czasów przejazdu oraz liczby obsługiwanej ludności. Przedmiotem dalszych badań może być też szukanie odpowiedzi na następujące pytania dotyczące zestawu typowych (modelowych)– usług definiujących ośrodki podregionalne (w tym obiektywizacja subiektyw- nie przyjętych niektórych kryteriów): ––Jak zdefiniować jako usługi podregionalne szpitale (czy odmiennie niż wzorując – się na rozporządzeniu w sprawie krajowej sieci szpitali)? –Jak definiować kina i czy z inną definicją będą to usługi podregionalne? –Czy włączyć do listy obiekty handlu, sportu i rekreacji – które – w jakim przedziale wielkości i jak dojść do określenia tego przedziału? LiteraturaInteresujące byłyby też międzynarodowe porównanie badanych zagadnień. References

Bank danych lokalnych GUS start Cinema N3D (2017, 20 października). Pozyskano z https://bdl.stat.gov.pl/BDL/

(2018, 2 stycznia). Pozyskano z http://www.kino.nysa.pl/o-kinie Mazowsze Czapiewski,Studia RegionalneK.Ł., Janc, K.10 (2012). Dostępność edukacji, jakość kształcenia i poziom wykształce- nia mieszkańców a struktura funkcjonalna gmin województwa mazowieckiego. Prace, ,Komisji 33–51. Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 5 Dębski, J. (2003). Lokalne bieguny wzrostu w Polsce (według budżetów gmin i przedsiębiorczo- ści prywatnej). Gospodarka przestrzenna: Podstawy teoretyczne. , , 31–58. Domański, R. (2006). Warszawa: Wydawnictwo NaukowePrzedsiębiorczość–Edukacja PWN. 6 Dorocki, S. (2010). Gospodarka regionów granicznych w procesieSubregionalne integracji bieguny europejskiej. wzrostu w Polsce. , , 252–270. FilharmonieDziemianowicz, w Polsce W., Szlachta, J., Szmigiel-Rawska, K. (red). (2011). html Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych. (2017, 10 listopada). Pozyskano z http://www.individualis.pl/filarmonia.European Economic Review 43 Fujita, M., Krugman, P., Mori, T. (1999). On the evolutionCzynniki ofi ograniczenia hierarchical rozwojuurban systems. miast wojewódz - twa pomorskiego, w (2),świetle 209–251. relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej Guzik, R., Działek, J., Plaza, M., Kołoś, A. (2012). . Gdańsk: Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.Relacje funkcjonalno-przestrzenne między ośrodka- Guzik,mi R., miejskimi Kołoś, A., i Panecka,ich otoczeniem M., Wiedermann, w województwie K. (2015). pomorskim Stan i dostępność wybranych usług publicznych. W: R. Guzik, A. Kołoś (red.). . Gdańsk: Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, 115–148. Guzik, R., Zborowski, A., Kołoś, A., Micek, G., Gwosdz, K., Trzepacz,Małopolskie P., Chaberko, miasta T., Kretowicz,– funkcje, po P.,- Ciechowski,tencjał i trendy M., rozwojowe Dej, M., Grad, N. (2010). Dostępność komunikacyjna oraz delimitacja obsza- rów funkcjonalnych. W:Obszary B. Domański, funkcjonalne A. Noworól i ich związki (red.). z zasięgiem oddziaływania ośrod- ków subregionalnych (na. Kraków: przykładzie Małopolskie województwa Obserwatorium opolskiego) Polityki Rozwoju, 88–134. Heffner, K., Gibas, P. (2015). . Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 9–25. Studia Heffner,Ekonomiczne, K., Twardzik, 144 M. (2013). Społeczne oddziaływanie nowoczesnych centrów handlowo-usługowych na małe miasta w zewnętrznej strefie aglomeracji górnośląskiej. (13), 95–108.

250 Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki Space‒Society‒Economy 13 Ilnicki, D. (2014). Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne. Geographia. Studia et Dissertationes, , 203‒246.25 Kłosowski,Koncepcja przestrzennego F., Runge, J. (2002). zagospodarowana Usługi w mieście kraju przygranicznym 2030 na przykładzie Cieszyna. , , 74–91. (2011). Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Korcelli, P., Degórski,Studia M., Drzazga, Komitetu D., Przestrzennego Komornicki, T., Zagospodarowania Markowski, T., Szlachta, Kraju PolskiejJ., Węcławowicz, Akademii NaukG., Zaleski,CXXVIII J., Zaucha,. J. (2010). Ekspercki projekt przestrzennego zagospodarowania kraju Lista dosądów roku powszechnych 2033. , Lista sieci handlowych i usługowych(2015, 6 września). Pozyskano z https://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i- -ewidencje/lista-sadow-powszechnych (2017, 9 października). Pozyskano z http://www.lista.e-sieci.Wiadomości Statystycznepl/20,Markety,Sklepy,i,Sklady,Budowlane.html6 Namyślak, B. (2013). Ocena potencjału kulturalnego największych miast Polski. , , 23–38.Jakość życia a procesy zarządzania rozwojem i funkcjonowaniem orga- Noworól,nizacji A. publicznych (2010). Narzędzia poprawy jakości życia w miastach na przykładzie Małopolski. Plan W: zagospodarowania A. Noworól (red.). przestrzennego województwa małopolskiego . T. 1. Kraków: Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Planet Cinema (2003). Kraków: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. (2017, 20Przekształcenia października). Pozyskano regionalnych z http://www.planetcinema.pl/elk/o-kinie/ struktur funkcjonalno-przestrzennych 5. Powęska, H. (2000). Regionalne zróżnicowanie rozwoju sfery usług w Polsce lat 90. W: S. Ciok, ProkuratoraD. Ilnicki Krajowa (red.). , Wrocław: Instytut Geograficzny Uniwersytetu Wrocławskiego, 341–349. (2017, 15 grudnia). Pozyskano z https://pk.gov.pl/jednostki-podlegle-1/ jednostki-podlegle-1.html Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 grudnia 1998Prace r. w Geograficznesprawie kra- jowej129 sieci szpitali oraz ich poziomów referencyjnych (Dz.U. z 1998 r., nr 164, poz. 1193). Runge,Sieci multipleksów A. (2012). Metodologiczne w Polsce problemy badania miast średnich w Polsce. , , 83–101. (2017, 15 listopada). Pozyskano z https://pl.wikipedia.org/wiki/Przegląd Geograficzny, 77Multipleks_kinowy Sokołowski, D. (2005). Centralność a węzłowość większych miast w Polsce. (4), 507–526. Acta Universitatis Lodziensis Folia Sołtys,Geographica J. (2013). Usługi Socio-oeconomica publiczne jako15 czynnik miastotwórczy i wyznacznik rangi miasta w sieci osadniczej na przykładzie małych miast Polski Północnej. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego, , 3–19. we Wrocławiu 431 Sołtys, J. (2016). Sub-regional service centres in reality and regional planning in Poland.IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering, 245, , , 9–17. Sołtys, J. (2017). Settlement Networks in Polish Spatial Development Regional Plans. Acta 042083. Scientiarum Polonorum Suchta, J., Drońska, A., Celmer, A. (2007). Rola dużych i średnich miast województwa warmińsko- -mazurskiegoPrzegląd Geograficzny w procesie85 rozwoju regionu. , 5–20. Śleszyński, P. (2013). Delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych stolic województw. ty. Ekonomiczne Problemy, (2), Usług 173–197.6 Środa-Murawska, S., Szymańska, D. (2014). Przemysły kultury w rozwoju miast – wybrane aspekPrace- i Studia Geograficzne 32 , , 85–98. WyszukiwarkaWilk, W. (2003). teatrów Między lub zakupami instytucji a rozrywką – nowe znaczenie centrum handlowego. , , 205–224. (2017, 10 listopada). Pozyskano z http://www.e-teatr.pl/ pl/instytucje/lista.html Przegląd Geograficzny Zaborowski,86 Ł. (2014). Sieć ośrodków regionalnych w Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2030. Próba uporządkowania według wielkości i odległości. , (4), 591–619. Pozyskano z http://rcin.org.pl/Content/51263/WA51_70658_r2014-t- 86-z4_Przeg-Geogr-Zaborows.pdf Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania…

Jacek Sołtys, 251 dr hab. inż. arch., Politechnika Gdańska, Wydział Architektury, Katedra Urbanistyki i Planowa- nia Regionalnego. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Obecnie profesor Politechniki Gdańskiej. Prowadzone zajęcia dydaktyczne: planowanie regionalne (w latach 1975–2014), miejscowe planowanie przestrzenne, planowanie strategiczne, modele w gospodarce przestrzennej, projektowanie zagospodarowania rekreacyjnego i turystycznego. Zainteresowania naukowe: metody planowania (przestrzennego i strategicznego, w tym metoda scenariuszy), rozwój zrównoważony, typologia miast i regionów, sieć osadnicza, aktywizacja gospodarcza obszarów peryferyjnych. Pracował w wielu krajowych i międzynarodo- wych projektach badawczych. Autor dwóch książek i ponad 50 innych publikacji. Współautor ponad 30 strategii dla gmin. Członek Europejskiego Stowarzyszenia Nauk Regionalnych (ERSA) i Towarzystwa Urbanistów Polskich.Jacek Sołtys Przewodnik, turystyczny. Gdansk University of Technology, Faculty of Architecture, Department of Urban Design and Regional Planning. Has graduated from Gdansk University of Technology, Faculty of Architecture. Currently, he is a professor of Gdansk University of Technology. Teaching Duties (courses taught) include: regional planning (covering the period of 1975–2014), local planning, strategic planning, models in spatial economy, designing of tourist and recreational areas development. Research interests: methods of planning (spatial, strategic, including scenario method), sustainable development, typology of towns and regions, settlement network, regional development of non-metropolitan areas. He has partaken in numerous international and national research projects. Author of two books and more than 40 other publications. Co-author of more than 30 strategies for municipalities. Member of European Regional Science Association and Society of Polish TownAdres/address: Planners. Tour guide.

Politechnika Gdańska Wydział Architektury Katedra Urbanistyki i Planowania Regionalnego ul. Gabriela Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, Polska Sławomire-mail: Dorocki, [email protected] dr, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Polska. Absolwent studiów z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej Uniwer- sytetu Pedagogicznego w Krakowie, doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie historia (Instytut Europe- istyki, Uniwersytet Jagielloński). Adiunkt w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Zainteresowania badawcze skupiają się wokół problematyki regionów i procesów regionalizacji społeczno- -gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania przestrzeni europejskiej, procesów integracji europejskiej i uwarunkowań historycznych, z zastosowaniem metod komputerowych i statystycznych w ba- daniachSławomir nad Dorocki, zróżnicowaniem przestrzeni. Ph.D., epartment of Entrepreneurship and Spatial Management, Institute of Geography, Pedagogical University of Cracow, Poland. He has graduated from the Pedagogical University of Cracow, MA degree in Geography, PhD in History (Institute of European Studies of the Jagiellonian University). Associate professor at the Pedagogical University of Cracow, Institute of Geography. His research interests are connected to regional problems and processes of socio-economic regionalisation, with particular emphasis on the diversity of Europe, processes of European integration, historical conditions, and application of computer andAdres/address: statistical methods in the study of diversity of space. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.16

BeataUniwersytet Namyślak Wrocławski, Polska University of Wroclaw, Poland

Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu

Cultural Industries in Wrocław (Poland)

Streszczenie:

Celem artykułu jest określenie stanu rozwoju przemysłów kultury (rozumianych jako usłu- gi w zakresie kultury) we Wrocławiu. W pierwszej części pracy sporządzono diagnozę przemysłów kultury z podziałem na: przemysł wydawniczy, muzyczny oraz filmowy i telewizyjny. Analizę przeprowadzono w oparciu o dane statystyczne, literaturę przedmiotu oraz wywiady z przedstawicielami środowiska wro- cławskiej kultury. Autorka odniosła się do wielkości analizowanych podmiotów, ich liczebności, struktury oraz pozycji na rynku. Zebrane wnioski usystematyzowano w postaci tabeli SWOT. Poniżej zaprezentowano wybrane konkluzje z przeprowadzonej analizy: (1) rozwój działalności filmowej dokonuje się w oparciu o nowe wyzwania i niejednokrotnie nie nawiązuje do ukształtowanego wcześniej potencjału i dorobku, (2) na podstawie danych zawartych w rejestrze REGON można stwierdzić, że oddziaływanie podmiotów z zakresu tradycyjnych przemysłów kultury na rynek pracy jest słabe, (3) największa dynamika liczby nowo zakłada- nychAbstract: podmiotów cechuje sektor nowych mediów, w tym wydawnictw gier komputerowych. The aim of the work is to characterise cultural industries in Wrocław. In the first part of the work the diagnosis of culture industries was presented; the diagnosis was given for: publishing, music, film and television industries. The analysis was prepared based on statistical data, literature and information from representatives of the Wrocław culture. The author realised the aim of the article referring to the size, structure, quantity and the market position of analysed entities. Conclusions were aggregated using the SWOT analysis. Selected conclusions are as follows: (1) the development of film industry does not reflect the historical potential; new ideas and trends are more important, (2) influence of cultural industries on labour market in Wrocław is rather week, (3) the highest growth of new created entities is noticed in the media sector, includingSłowa kluczowe: publishing of computer games. Keywords: analiza SWOT, przemysły kultury; Wrocław Otrzymano:culture industries; SWOT analysis; Wroclaw Received: 18 grudnia 2017 Zaakceptowano: 18 December 2017 Accepted: 6 lipca 2018 Sugerowana 6 July cytacja 2018 / Suggested citation: Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 32 Namyślak, B. (2018). Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu. , (3), 252–262. https://doi.org/10.24917/20801653.323.16 Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu

253

Wstęp Kultura jest współcześnie jednym z podstawowych czynników wielu procesów rozwojowych. Przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności obszaru jako miejsca zamieszkania, inwestowania czy destynacji turystycznej. Kształtuje funkcje metropolitalne oraz znaczenie miast w układach przestrzennych, gospodarczych i społecznych (m.in. Throsby, 2010; Klasik, 2011; Towse, 2011; Namyślak, 2014; Murzyn-Kupisz, 2016; Sta- chowiak, 2015). Niemniej jednak rozwój kultury czy szerzej działań twórczych nie nale- ży do potrzeb uznawanych za niezbędne. Jest wiele osób, które nie uczestniczą w życiu kulturalnym, chociaż z drugiej strony nawet w najbardziej prymitywnych społeczeń- stwach uprawiano własną twórczość artystyczną. Jest to pewien wymóg natury spo- łecznej, ale to, czy kultura będzie pożądana społecznie i jaką będzie miała rzeczywistą wartość, zależy od wielu uwarunkowań. Rola, jaką docelowo ma odegrać sektor kultury w rozwoju miast i regionów w Pol- sce, nie jest jeszcze do końca zdiagnozowana. Jednak wiele cech potwierdza dynamikę tego sektora: rosnąca liczba podmiotów na rynku, duży udział młodych i wykształco- nych osób z grupy o największej mobilności mieszkających przeważnie w dużych miastach. Sektor kultury wpływa również pośrednio na rozwój jednostek terytorialnych m.in. poprzez tworzenie nowych miejsc pracy, rozwój sektorów komplementarnych (np. turystyki) czy udział w tworzeniu pozytywnego wizerunku miasta i regionu. Artykuł poświęcony jest usługom w zakresie kultury, określanym jako przemysły kultury, do których zalicza się: przemysł telewizyjny, filmowy, muzyczny i wydawniczy. Działalności te oddziela się od drugiej kategorii, obejmującej kwestie związane z orga- nizacją np. koncertów, wystaw, sztukę wizualną (malarstwo, rzeźba, fotografia)Econo oraz- mysztuki performatywne (opera, orkiestra, teatr, taniec, cyrk) (m.in. Drobniak, Wrana, 2008; Polko, Wrana, 2009; UNESCO…, 2009; Stryjakiewicz, Stachowiak, 2010; …, 2011; Towse, 2011). Jest dość istotna różnica między tymisystem dwoma recorded grupami działalności. Produkt tradycyjnych przemysłów kultury może ulec powieleniu, ma charakter powtarzalny i możliwe jest jego rozpowszechnianie ( ). Tymczasem przedsięwzięsystem live -. cia typu spektakl operowy cultural czy industries występ cyrkowców mają charakter dóbr niepowta- rzalnych i stanowią cel konsumpcji tylko w danym momencie i czasie ( ) Przemysły kultury ( ) to pojęcie o stosunkowo wąskimthe culture znaczeniu. sec- torObejmuje tylko wymienione cztery rodzaje aktywności, które wraz z działalnością ar- tystyczną i dziedzictwem narodowym składają się na sektor kulturycreative ( industries ); a ten z kolei wraz z reklamą, architekturą, tworzeniemthe creativeoprogramowania, sector wzor- nictwem i projektowaniem zalicza się do działalności twórczych ( ). Pojęciem o najszerszym zakresiethe knowledge jest sektor intensive kreatywny sector ( ), na który składają się zarówno wymienione działalności twórcze, jak i działalności o dużym stopniu nasycenia wiedzą ( ), obejmujące m.in. usługi otoczenia biznesu. Celem artykułu jest określenie stanu rozwoju przemysłów kultury we Wrocławiu oraz próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, czy przemysły kultury mogą przyczynić się do zmiany utrwalonych struktur miejskich, np. w zakresie wpływu na rynek pracy. Realizacja celu drugiego nawiązuje do rozwijanej obecnie w literaturze przedmiotu koncepcji hybrydyzacji rozwoju struktur miejskich. Jak twierdzi A. Drobniak (2017), proces hybrydyzacji polega przede wszystkim na łączeniu, mogącym przejawiać się

254 Beata Namyślak w postaci połączenia (celowego bądź przypadkowego) rozwiązań. tradycyjnych i nowoczesnych w celu osiągnięcia nowej jakości, a także jako połączenia1 dwóch składowych (np. dwóch funkcji), które dotychczas nie były ze sobą łączone swoistymWszystkie signum te sytuacjetemporis, mogą mieć miejsce w niezwykle zróżnicowanej przestrzeni, jaką jest przestrzeń miasta. Zwrócenie uwagi na procesy hybrydyzacji miast jest odpowiedzią na dynamiczne zmiany zachodzące w orga- nizmach miejskich. Zmiany społeczne, gospodarcze czy przestrzenno-funkcjonalne dokonują się na jakiejś tkance – rzadko kiedy nowe wypiera całkowicie stare. W celu znalezienia odpowiedzi na pytanie, czy przemysły kultury mogą przyczynić się do hybrydyzacji struktur miejskich w przypadku Wrocławia, autor przyjął dwa założenia: pierwsze zakładające, że rozwój przemysłów kultury odbywa się wskutek połączenia ukształtowanego już wcześniej potencjału w sektorze kultury z aktualnymi dokonania- mi i kierunkami rozwoju, oraz drugie – że przemysły kultury mają wpływ na zmianę mogącą dokonać się na rynku pracy. Potwierdzeń tych założeń autor będzie starać się poszukiwać w niniejszej pracy.

Diagnoza przemysłów kultury we Wrocławiu Przed działalnościami związanymi z przemysłami kultury w Polsce rysuje się ciekawa przyszłość. W naszych miastach są one zazwyczaj w fazie wzrostu, a zatem prze- myślane działania w tej sferze powinny przynieść spodziewane pozytywne rezultaty w relatywnie krótkim czasie. Połączenie rozwoju gospodarczego z rozwojem kulturalnym wydaje się pożądanym kierunkiem przeobrażeń struktur miejskich, z czego miasta Europy Zachodniej zdały sobie już wcześniej sprawę, rozwijając intensywnie sektor mediów oraz usług dla biznesu. Przemysły kultury przyczyniają się do dywersyfikacji struktury gospodarki miasta. Podnoszą również rangę ośrodka miejskiego, kształtują jego charakter, wizerunek, zwiększają dostępność dóbr i usług na rynku. Poniżej zaprezentowano charakterystykę2 przemysłów kultury na obszarze Wro- cławia oraz gmin otaczających . W pierwszej części została opisana każda z działal- ności. Całość rozważań kończy analiza SWOT dla wszystkich omówionych wcześniej rodzajów działalności, której celem jest przede wszystkim przedstawienie potencjału poszczególnych przemysłów oraz ich możliwego wpływu na rozwój Wrocławia (tab. 1 a, b, c). W zestawieniu wykorzystano dane z rejestru REGON. Uwzględniono podmioty, które jako pierwszą swoją działalność wykazały: działalność wydawniczą, filmową, telewizyjną bądź muzyczną. Poddano analizie podmioty aktywne, które po 1999 roku wpisywały lub modyfikowały swoje dane w REGON. Wyeliminowano firmy w upadłości i firmy w likwidacji, ale z pozostawieniem tych podmiotów, które zawiesiły działalność. (Praktyka wskazuje, że większość z tej grupy po jakimś czasie wznawia działalność; nie- które podmioty nawet określają datę wznowienia aktywności). W tak wyodrębnionej bazie danych przemysł kultury reprezentuje 969 podmiotów, w tym 882 (91%) zlokalizowanych jest we Wrocławiu, a 87 (9%) w gminach sąsiednich. W tym miejscu można

1 2 O hybrydyzacji pisali również m.in. J.S. Gross (2016), M.R. Patkar i Y.M. Keskar (2014). Do badania przyjęto jeden pas gmin otaczających Wrocław, tzn. Czernicę, Długołękę, Kąty Wrocław- skie, Kobierzyce, Miękinię, Oborniki Śląskie, Siechnice, Wisznię Małą, a także Żórawinę, która nie sąsiaduje bezpośrednio z Wrocławiem, ale domyka2 pierścień gmin wokół miasta. Tak wyznaczona strefa podmiejska obejmuje obszar niespełna 1280 km , co stanowi 6,4% obszaru województwa. Zamieszkuje ją ponad 133 tys. mieszkańców (4,6% ludności województwa). Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu

255 creative industries dodać, że dominacja Wrocławia w zakresie przemysłów kultury jest bardzo zbliżona w porównaniu z działalnościami twórczymi. W przypadku Wrocław skupia bowiem 89,1% podmiotów. W analizowanym zestawie firmy zatrudniające do 9 pracowników stanowią ponad 94,6% ogółu podmiotów, a wraz z podmiotami małymi, liczącymi do 49 pracujących – ponad 99,2% podmiotów zlokalizowanych we Wrocławiu. Wartości te są podobne do udziału wszystkich mikro- i małych przedsiębiorstw względem ogółu podmiotów gospodarczych w mieście (analogicznie 96,3% i 99,2%). Podmiotów średniej skali w badanej grupie jest niewiele, bo zaledwie sześć, a dużej – tylko jeden. Największym pra- codawcą jest Unit4 Teta S.A. (działalność wydawnicza z zakresu oprogramowania i gier komputerowych). Z kolei w gminach otaczających Wrocław jedynie 17 firm zatrudnia więcej niż 10 osób. Pozostałe to mikroprzedsiębiorstwa. Liczba nowo zakładanych podmiotów zmieniała się falowo. Lata o największym przyroście liczby zakładanych nowych firm to: 1991–1992, 2000–2001 oraz najdłuż- szy okres od 2010 roku do dzisiaj. Tendencja wzrostowa zauważalna jest jednak już od 2005 roku. Na tym tle wyraźnie odznacza się działalność wydawnicza, w przypadku której po 2007 roku zauważalny jest spadek nowo zakładanych firm. Starano się również ustalić, czy istnieje korelacja między datą powstania firm a wielkością przyrostu produktu krajowego brutto (%). O ile istnieje wyraźna korelacja między przyrostem PKB a napływem inwestycji zagranicznych czy innymi procesami w gospodarce narodowej, o tyle korelacja między datą powstania podmiotów repre- xy zentujących działalności twórcze a PKB (%) jest bardzo słaba. Obliczone współczynniki xy korelacji (R ) oscylują wokół zera. Najwyższa wartość cechuje przemysł telewizyjny (R = 0,15). O powstawaniu podmiotów z zakresu przemysłów kultury decydują zatem inne czynniki, np. ustawodawcze, a nie dynamika rozwoju gospodarczego mierzona przyrostem PKB. Ponieważ część podmiotów rejestrowanych jest na adresy prywatne, postanowiono sprawdzić, jak silna jest korelacja między liczbą firm a liczbą mieszkańców. Obliczo- xy ny jednak w tym względzie współczynnik korelacji osiągnął wartość niższą od zakła- danej (R = 0,672). W tym przypadku na obniżenie współczynnika korelacji najsilniej wpływają Kobierzyce, które posiadają zbyt mało podmiotów badanego typu w relacji do liczby mieszkańców oraz Czernica, którą cechuje sytuacja odwrotna.

Działalność wydawnicza Na działalność wydawniczą składa się: wydawanie książek, wykazów oraz list, gazet, czasopism i pozostałych periodyków, a także działalność wydawnicza z zakresu gier komputerowych oraz oprogramowania. Łącznie liczba podmiotów zarejestrowanych w wymienionych kategoriach we Wrocławiu i sąsiednich gminach wynosi 614, z których 95,6% należy do grupy mikroprzedsiębiorstw. Do grona bardziej znanych wydawnictw książek należą m.in. Siedmioróg wydający książki dla dzieci i młodzieży, Wiking specjalizujący się w podręcznikach i atlasach szkolnych, Oficyna Wydawnicza Atut wydająca m.in. prace poświęcone Dolnemu Śląskowi oraz wydawnictwa uczelni wyższych. We Wrocławiu zlokalizowana jest również najstarsza (1817) polska oficyna wydawnicza Ossolineum, która ze względu wielość nagromadzonych problemów jest aktualnie w stanie likwidacji. Ogólnie jednak zwraca uwagę brak wydawnictw dużych, drukujących książki o wysokich nakładach, które mogłyby konkurować z uznanymi

256 Beata Namyślak wydawnictwami w kraju. (Największe krajowe wydawnictwa książek mieszczą się w Warszawie, m.in. Świat Książki, Reader’s Digest czy Prószyński i S-ka, z których dwa pierwsze należą do zagranicznych koncernów wydawniczych). Poza tym z wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami wydawnictw wrocławskich wynika, że wydają one z każdym rokiem coraz mniej tytułów (np. kiedyś 300, ostatnio 40) i w coraz mniejszych nakładach (np. dawniej – kilkadziesiąt tysięcy, obecnie – niekiedy jedynie kilka tysięcy egzemplarzy jednego tytułu). Wydawców gazet jest we Wrocławiu 30. Jednak tylko trzy podmioty zatrudniają więcej niż 10 osób. Są to: Stymar, który wydaje „Autogiełdę Dolnośląską”, Internet Pra- sa Media specjalizujący się również w tematyce motoryzacyjnej oraz E-Kiosk oferujący elektroniczne wydawnictwa prasowe. Największe dwa wrocławskie dzienniki – „Ga- zeta Wrocławska” i „Gazeta Wyborcza” – należą do wydawców zlokalizowanych poza Wrocławiem. „Gazeta Wrocławska” należy do Grupy Wydawniczej Polskapresse, która jest z kolei częścią niemieckiej grupy medialnej Verlagsgruppe Passau. Z kolei wydaw- cą „Gazety Wyborczej” jest koncern medialny Agora S.A., którego siedziba znajduje się w Warszawie. W ostatnich latach nakłady jednego i drugiego dziennika spadają zarów- no w skali Wrocławia, jak i w kraju. Wydawców czasopism i innych periodyków jest 74. Są wśród teleguidów nich firmy małe i średnie. Do średnich zaliczają się: Motor Presse (wydawca pięciu miesięczników mo- toryzacyjnych oraz „Men’s Health”) i Phoenix Press (wydawca m.in. , krzy- miejsceżówek, czasopismw segmencie kulinarnych zwanym real i dziecięcych life oraz poradników). Phoenix Press ma już istotną pozycję na polskim rynku. Rocznie publikuje prawie 70 tytułów. Ma pierwsze . Aktualnie zatrudnia ponad 100 osób. Inne małe przedsiębiorstwa z tej kategorii zajmują się wydawaniem czasopism mniej znanych. Są to: Makler, Solkol, Wolna Droga, Apteka czy Mazur. Nakład w tych wydawnictwach nie przekracza jednak kilku tysięcy egzemplarzy, podczas gdy niektóre czasopisma wyda- wane przez Motor Presse mają nakład 60–80 tys. egz., a nakłady najlepiej sprzedawa- nych tytułów wydawnictwa Phoenix Press dochodzą nawet do 800 tys. egzemplarzy („Przepisy Czytelników” czy „Przepis na Zdrowie”). Na pozostałą działalność wydawniczą składa się łącznie 97 podmiotów, z których pięć zatrudnia przynajmniej 10 osób. Są to firmy zajmujące się wydawaniem zleconych zadań – publikacji książkowych, kartek pocztowych, kalendarzy, dyplomów, reklam i innych. Nie wydają żadnych publikacji cyklicznie. Pozostałe dwie podsekcje związane są z wydawaniem gier komputerowych oraz oprogramowania. Łącznie tworzy je 209 podmiotów. W tej grupie największym praco- dawcą jest Uni4 Teta – podmiot świadczący szeroki zakres usług programistycznych, który projektuje i wdraża systemy IT potrzebne w procesie zarządzania szczególnie dużymi i średnimi przedsiębiorstwami. Rynek wydawniczy wraz z rynkiem muzycznym został w Polsce dość szybko sprywatyzowany, przynajmniej jak na sektor kultury. Działalność wydawnicza (łącznie) wyróżnia się przez to bardzo wysokim udziałem własności prywatnej. We Wrocławiu udział ten wynosi 99,7%. Na koniec warto dodać, że Wrocław zamierza starać się o uzyskanie tytułu miasta kreatywnego UNESCO w dziedzinie literatury, co może stworzyć nowe perspektywy rozwoju m.in. dla podmiotów z zakresu przemysłu wydawniczego. Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu

257

Przemysł filmowy i telewizyjny W klasyfikacji PKD działalność związana z filmem obejmuje: działalność związaną z produkcją filmów, nagrań wideo i programów telewizyjnych, działalność postproduk- cyjną związaną z filmami, nagraniami wideo i programami telewizyjnymi, działalność związaną z dystrybucją filmów, nagrań wideo i programów telewizyjnych oraz działal- ność związaną z projekcją filmów. Pierwsza z wymienionych jest najbardziej liczna, bowiem tworzą ją 232 podmioty zlokalizowane we Wrocławiu (łącznie z gminami ościen- nymi). Liczebność pozostałych kategorii jest znacznie mniejsza i wynosi, odpowiednio, 31, 7 oraz 8 podmiotów. Wśród mikroprzedsiębiorstw reprezentujących działalność związaną z produkcją filmów, nagrań wideo i programów telewizyjnych przeważają firmy zajmujące się wideofilmowaniem oraz (w większości amatorskie) studia filmowe, trudniące się prze- ważnie obsługą okolicznościowych przyjęć. Grupę małych przedsiębiorstw stanowią głównie firmy specjalizujące się w castingach, filmach reklamowych i promocyjnych (np. Studio ABM), a także firmy zajmujące się szukaniem aktorów i statystów do filmów oraz reklam (m.in. Centrum Filmowe ATV). W grupie tej przedsiębiorstwem o największej dynamice rozwoju jest ATM Grupa S.A z siedzibą w realityBielanach show Wrocławskich, która powstała w 1992 roku. Jej początkowa twórczość obejmowała reportaże i filmyRanczo dokumentalne,Pierwsza miłość późniejŚwiat programy według Kiepskich cykliczne – teleturnieje i , by ostatecznie skoncentrować się przede wszystkim na produkcji seriali telewizyjnych (m.in. , , ). Obecnie ATM Grupa S.A. to największy niezależny polski producent telewizyjny. Jako jedyna firma w tym sektorze dysponuje własnym zapleczem technicznym, umożliwia- jącym realizowanie dużych projektów telewizyjnych. ATM produkuje programy na zlecenie stacji telewizyjnych w Polsce, z powodzeniem sprzedaje też licencje na swoje programy odbiorcom zagranicznym, m.in. do Nowej Zelandii, Włoch, Grecji, Czech, Irlandii i na Ukrainę. Ponadto wymienia się formatami z producentami z Danii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, USA, Hiszpanii, Argentyny, Niemiec, Belgii, Francji i Włoch. W kategorii produkcji filmów fabularnych i seriali telewizyjnych należy jeszcze wspomnieć o Wytwórni Filmów Fabularnych we Wrocławiu, będącej jeszcze do niedawna jedną z największych wytwórni filmowych w Polsce. WFF odegrała dużą rolę w rozwoju polskiego filmu w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątychPopiół i diament XX wieku, a więc Nóżw tzw. w wodziezłotej erze kina polskiego.Rękopis Powstało znaleziony tu blisko w 430Saragossie filmów fabularnych, wSami tym swoidzieła, które weszły do historii polskiego kina, m.in. (reż. A. Wajda), (reż. R. Polański), (reż. W.J. Has), (reż. S. Chęciński). Niestety, początki okresu transformacji ustrojowej przynio- sły załamanie produkcji filmowej. W 2011 roku zadecydowano o likwidacji Wytwórni i utworzeniu w tym miejscu Centrum Technologii Audiowizualnych (CeTA), którego zadaniem jest upowszechnianie nowatorskich technik multimedialnych. Dystrybucją filmów, nagrań wideo i programów telewizyjnych zajmuje się siedem podmiotów. Największa w tej kategorii jest Odra–Film – instytucja samorządu woje- wództwa dolnośląskiego, która istnieje od 1951 roku. Przedmiotem jej działania jest upowszechnianie kultury filmowej oraz dystrybucja, rozpowszechnianie, opracowywanie i produkcja filmów. Odra–Film przeprowadza również konkursy i wybiera w nich filmy, których staje się koproducentem.

258 Beata Namyślak

Projekcją filmów oraz działalnością postprodukcyjną związaną z filmami, nagraniami wideo i programami telewizyjnymi (czyli udźwiękowieniem, efektami specjalny- mi czy montażem) zajmują się jedynie mikroprzedsiębiorstwa, zlokalizowane w róż- nych dzielnicach miasta. Firmy postprodukcyjne świadczą usługi dla lokalnych i regionalnych producentów, działają również na zamówienie producentów ze stolicy. We Wrocławiu nie ma szkoły filmowej. Wizerunek miasta w tym zakresie budo- wany jest przede wszystkim w oparciu o festiwale filmowe, jak Nowe Horyzonty czy American Film Festival. Towarzyszy temu zakładanie (budowa od podstaw lub zmiana profilu) kin oferujących bardziej ambitny repertuar, przeglądy filmów czy seminaria tematyczne. Wszystkie te działania mają z założenia przyczynić się do wzrostu zainteresowania mieszkańców kinem polskim i międzynarodowym. Telewizję w Polsce charakteryzuje znaczna koncentracja ośrodków decyzyjnych w Warszawie, bowiem najwięksi nadawcy i producenci telewizyjni mają swoją siedzibę właśnie w stolicy. We Wrocławiu znajduje się 20 podmiotów reprezentujących według PKD podklasę nadawanie programów telewizyjnych ogólnodostępnych i abonamento- wych. Jednak tylko kilka z nich ma aktualnie koncesję na produkcję i emisję programów w stacjach regionalnych lub krajowych. Najdłuższy staż ma Telewizja Wrocław, która nadała swój pierwszy program 14 grudnia 1962 roku. Obecnie programy TVP Wrocław nadawane są w paśmie lokalnym TVP Info. Ogólnie oferta wrocławskiej telewizji obejmuje programy informacyjne, publicystyczne, społeczne, kulturalne, sportowe i rozrywkowe. Ośrodek współpracuje lub współpracował ze stacjami krajowymi oraz czeskimi. Jednak relatywnie niewiele z nich pojawia się na antenie cyklicznie i z dużą częstotliwością. Aktualnie, mimo że TVP Wrocław zatrudnia prawie 90 osób i zajmuje okazały gmach przy jednej z wrocław- skich arterii, pozostaje jednak niewykorzystanym potencjałem, którego programy nie są znane widzom całego kraju. Oprócz TVP Wrocław również inne stacjeZ miałykamerą lub wśród mają zwierzątkoncesję orazna emisje Koło fortuny swoich programów, m.in. TV Odra i TeDe (Telewizja Dolnośląska). Jednak nadawane przez nie aktualnie programy nie są w kraju znane. czy inne teleturnieje to programy, których produkcja zakoń- czyła się kilka lat temu, a w to miejsce nie pojawiły się nowe, o takiej samej oglądalno- ści. Uwzględniając potencjał i istniejące zaplecze, wydaje się, że jednym z ważniejszych zadań w zakresie sektora kultury we Wrocławiu jest przyciągnięcie i rozwój podmio- tów związanych z działalnością telewizyjną.

Działalność muzyczna We Wrocławiu jest niespełna 50 podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON jako prowadzące działalność muzyczną. Wszystkie te podmioty należały do grupy mi- kroprzedsiębiorstw. Struktura podmiotów wykazuje dominację firm zajmujących się tłoczeniem i nagrywaniem płyt CD i DVD oraz firm zajmujących się tworzeniem muzyki czy ścieżek dźwiękowych do filmów, spektakli teatralnych a także reklam (po 10). W tej drugiej grupie dominują podmioty tworzące muzykę do filmów dokumentalnych oraz reklam telewizyjnych i radiowych. Z danych wynika również, że we Wrocławiu zlokalizowanych jest siedem studiów nagrań, działa sześciu producentów muzycznych i cztery agencje koncertowe. Najmniej jest firm tworzących muzykę do gier komputerowych i telefonów (dwie). Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu

Tab. 1. 259

Analiza SWOT dla przemysłów kultury Wrocławia Silne strony a) Działalność wydawnicza – – wych Słabe strony –różnorodna oferta (wydawanie książek popular- ––brak dużych, dynamicznych wydawnictw książko- – nonaukowych, naukowych, edukacyjnych i innych oraz różnorodnych czasopism) –niezbyt liczna grupa wydawców gazet i czasopism ––nowe inicjatywy mające na celu wzrost zaintere- – o znacznych udziałach na rynku (z wyjątkiem Pho- sowania czytaniem, np. Festiwal Opowiadania – enix Press) ––obecność znanych wydawnictw o ustalonej pozy- –rozdrobnienie rynku wydawniczego cji na rynku wydawniczym, w tym Ossolineum ––spadek nakładów wydawniczych, zarówno prasy, –grupa ponad 600 firmSzanse zajmujących się różnego ro- jak i książek dzaju wydawnictwem –niewielka liczba wydawców gier komputerowych – – Zagrożenia –duży rynek zbytu, szczególnie czasopism oraz –dominujący udział kapitału zagranicznego dalsze próby powiększenia rynku zbytu poprzez – w strukturze własnościowej czasopism w Polsce, im.in. innych sprzedaż miejscach książek nie tylko w księgarniach, – nawet w kategorii dzienników – ale również w super- i hipermarketach, kioskach –dominacja warszawskich domów wydawniczych ––spadek znaczenia książki i prasy na rzecz nowych ––wydawanie większej liczby audiobooków (aktual- mediów, w tym internetu nie znacznie zwiększył się na nie popyt) –największe nakłady gazet i czasopism w Polsce –uruchomienie budżetowych środków pomocy dla machdotyczą telewizyjnych tytułów mało ambitnych, które koncen- rozwojowych podmiotów trują się na kulinariach, poradnictwie i progra-

Silne strony b) Przemysł filmowy i telewizyjny – – Słabe strony ––dynamiczny rozwój ATM Grupy S.A. – dotychcza- ––brak zaplecza edukacyjnego dla rozwoju przemy- sowe osiągnięcia oraz perspektywy rozwoju – słu filmowego ––ponad 200 mikroprzedsiębiorstw zajmujących się –likwidacja Wytwórni Filmów Fabularnych – kręceniem filmów i wideofilmowaniem ––likwidacja małych kin studyjnych, m.in. należą- ––festiwale filmowe odbywające się we Wrocławiu cych do Akademickiego Centrum Filmowego –istniejące studia produkcyjne ––brak znanych w skali kraju programów telewizyj- ––wykorzystanie plenerów Wrocławia do produkcji nych, które kojarzone byłyby z TVP Wrocław wizyjnychfilmów fabularnych –brak skutecznych działań na rzecz wzmocnienia ––historia i doświadczenia wrocławskich stacji tele- stacji regionalnych, głównie TVP Wrocław – –serialibaza techniczna telewizyjnych ośrodków telewizyjnych –wykorzystanie plenerówSzanse Wrocławia do produkcji – – Zagrożenia –rosnąca rola filmu fabularnego, który buduje mar- –koncentracja podmiotów związanych z przemy- promocjakę miasta/kraju za granicą – konieczna produkcja – słem filmowym, w tym produkcji telewizyjnej i fil- – dobrych, wartościowych filmów i ich skuteczna mowej w Warszawie –silna konkurencja ze strony kin komercyjnych ––popyt na krajowe produkcje zgłaszany przez pu- (multipleksów), połączonych z galeriami handlo- bliczne i komercyjne stacje telewizyjne wymi względem kin oferujących bardziej ambitny –wzrosttalnymi zainteresowania widzów w całym kraju – repertuar – zjawisko to obserwowane jest w ca- – rodzimymi produkcjami fabularnymi i dokumen- łym kraju – ––koncentracja znanych stacji telewizyjnych zarów- –niższe koszty produkcji filmowej niż w Warszawie no publicznych, jak i komercyjnych w Warszawie –obecność firm, które pracują na rzecz producen- ––uzależnienie od KRRiT w sprawie przyznawania – tów i reżyserów z kraju i zagranicy, wyszukując koncesji na nadawanie audycji telewizyjnych dla nich aktorów, statystów, plenery –niegdyś dbano o to, aby audycje wyprodukowa- –opracowanie dynamicznej strategii rozwoju opar- nychne przez regionalne oddziały TVP pojawiały się tej na zdobyciu większych udziałów w rynku lub w TVP1 lub TVP2, aktualnie nie ma takich wytycz- zainteresowanie wrocławskimi stacjami inwestora, który wykorzystałby ich potencjał w tworzeniu nowych programów emitowanych cyklicznie w telewizji publicznej

260 Beata Namyślak Silne strony c) Przemysł muzyczny – – Słabe strony ––liczne działania na rzecz wzrostu zainteresowania ––niezbyt duża liczba podmiotów zajmujących się – muzyką działalnością muzyczną –istniejące studia nagrań –brak strategii wspierającej inicjatywy komercyjne –wykształcone kadry, m.in. dzięki obecności szkół muzycznych ISzanse i II stopnia oraz Akademii Muzycznej – – – wzrost znaczeniaZagrożenia innych miast i aglomeracji –zainteresowanie zagranicznych wytwórni muzyką –ekspansja warszawskich wytwórni muzycznych – o polskich/słowiańskich korzeniach (cel polityki – długofalowej) w kraju, w których polityka kulturalna nakierowa- –współpraca oparta na koopetycji między ośrodka- – na jest na działalność muzyczną (np. aglomeracja – mi tej samej branży zlokalizowanymi w różnych śląska) miastach kraju –przekonanie o możliwości osiągnięcia sukcesu je- –skorzystanie z możliwości współfinansowania dynie w stolicy i za granicą – w efekcie czego zbyt działań na rzecz kultury ze strony UE wielu utalentowanych artystów opuszcza Wro- cław Źródło: opracowanie własne

Przemysły kultury Wrocławia – wnioski końcowe Na podstawie zebranych informacji można sformułować następujące wnioski dotyczą- ce stanu i perspektyw rozwoju przemysłu kultury we Wrocławiu. Przemysły kultury Wrocławia rozwijają się aktualnie w oparciu o nowe wyzwania i kierunki rozwoju. Niejednokrotnie zwraca uwagę brak nawiązania do ukształtowa- nego potencjału i dorobku wypracowanego jeszcze w XX wieku. Istotne są tu m.in. likwidacja Wytwórni Filmów Fabularnych, spadek znaczenia TVP Wrocław i bardzo zła sytuacja Wydawnictwa Ossolineum. Jednocześnie rozwinęło się wydawnictwo Phoenix Press sprzedające z powodzeniem kilkadziesiąt tytułów gazet i czasopism o tematyce modowej czy kulinarnej oraz grupa ATM produkująca popularne seriale i – co ważne – generująca zapotrzebowanie na podmioty zajmujące się otoczeniem tego typu biznesu, np. organizacją castingów. Patrząc zatem na zmiany, jakie zaszły wśród największych podmiotów, wydaje się, że zwyciężyły współczesne trendy i zapotrzebowanie na produkty kultury masowej, a instytucje oferujące bardziej ambitne produkty przegrały w tej konfrontacji. Warto również dodać, że w niektórych dziedzinach, jak wydawanie gazet i książek czy nadawanie programów telewizyjnych i radiowych, jest bardzo silna konkurencja ze strony podmiotów (polskich czy zagranicznych) zlokalizowanych w innych miastach. Zatem wykreowanie nowego ważnego gracza z zakresu przemysłów kultury we Wrocławiu byłoby obecnie bardzo trudne. Przemysły kultury we Wrocławiu są obecnie w fazie zmian. Trudno przewidzieć w dłuższej perspektywie ich wpływ na zmiany społeczne i gospodarcze miasta. Dzia- łalność filmowa we Wrocławiu przechodzi powoli proces odbudowy po latach inercji. Z kolei działalność muzyczna nakierowana jest na muzykę poważną. Świadczy o tym liczba wydarzeń muzycznych oraz aktywność instytucji kultury. W rejestrze REGON nie ma zbyt dużo podmiotów zajmujących się działalnością muzyczną, chociaż trzeba zaznaczyć, że nastąpił wzrost liczby klubów muzycznych. Jednak w ostatnim okresie polityka kulturalna nie jest skupiona na działalności muzycznej, a na literaturze, czyli Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu

261 dziedzinie związanej z działalnością wydawniczą. Ma to związek m.in. ze staraniami miasta o zdobycie tytułu miasta kreatywnego UNESCO w dziedzinie literatury. Reasumując, należy stwierdzić, że żaden z analizowanych przemysłów nie jest zdecydowanym liderem. Każdy ma zarówno mocne, jak i słabe strony. Każdy cechują pewne szanse i zagrożenia. Warto również dodać, że wpływ na zmiany gospodarcze nie musi postępować razem z wpływem na zmiany społeczne. Znanych i prestiżowych pod- miotów z zakresu nieanalizowanych tutaj działalności artystycznej i dziedzictwa narodowego liczebnie nie jest zbyt wiele, jednak ich wpływ na kształtowanie społeczeństwa opartego na kulturze jest być może największy. Na podstawie danych zawartych w rejestrze REGON można stwierdzić, że oddzia- ływanie podmiotów z zakresu tradycyjnych przemysłów kultury na rynek pracy jest dość słabe. Owszem, jest to 969 podmiotów, ale w ogromnej części są to mikroprzedsię- biorstwa. Przykładowo, w najbardziej licznej działalności wydawniczej jest jeden duży podmiot, cztery podmioty z grupy średnich przedsiębiorstw, 11 z kategorii małych i aż 599 mikroprzedsiębiorstw. Patrząc na daty powstania analizowanych podmiotów, zauważalne jest, że naj- większy progres odnotowuje sektor nowych mediów, w tym wydawnictw gier komputerowych. Jest to właściwie jedyna kategoria z omawianych, dla której liczba zakłada- nych podmiotów rośnie z każdym rokiem, podczas gdy w sektorze wydawnictw książek i gazet zauważalny jest wręcz spadek (szczególnie po 2007 roku). Wydaje się zatem, że pod względem liczebności podmiotów jedynie sektor nowych mediów może przyczynić Literaturasię do zmiany struktury wszystkich podmiotów działających we Wrocławiu. References

. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach 467 Drobniak, A. (2017). Hybrydyzacja rozwoju – prężność i dynamika rozwoju polskich miast Mechanizmy i uwarunkowania, budowania, 22–31. konkurencyjności miast. Drobniak, A., Wrana, K. (2008). Przemysły kultury jako czynnik konkurencyjności miast. W: J. Słod- Economyczyk, of E. culture Szafranek in Europe (red.). – Report Opole: Uniwersytet Opolski, 101–111. (2011) (2012, 23 lutego). Pozyskano z www.keanet.eu/ Urbanen/ecoculturepage.html Affairs Review 53 Gross, J.S. (2016). Hybridization and Urban Governance: Malleability, Modality, or Mind-Set? , (3), 559–577. The Cities and Agglomerations Klasik,Development A. (2011). The based Culture on the Sector Culture and Sector Creative and Industries Creative Industries. as a New Foundation Studia Regionalia, of Development 30. of Large Cities and Urban Agglomerations. W: A. Klasik (red.). . International Journal of Innovative Research in Patkar,Science, M.R., EngineeringKeskar, Y.M. and (2014). Technology Hybridization3 as a New Paradigm of Urban Development in metropolitan city, a caseInstytucje of Pune City, muzealne India z perspektywy ekonomii kultury. , (1), 8529–8536. Murzyn-Kupisz, M. (2016). GospodarkaWspółpraca Narodowa, 2,J. Działek. Kraków: Wydawnictwo Universitas. Namyślak, B. (2014). Sektor kreatywny w gospodarce – ujęcie teoretyczne. 153–176.Kreatywne miasta i aglomeracje. Studia przypadków. Prace Naukowe Akademii Polko,Ekonomicznej A., Wrana, K. (2009).w Katowicach Przemysły kultury i ich lokalne klastry. Przypadek Bytomia. W: A. Klasik (red.). Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna,, 237–256. 30 Stachowiak, K. (2015). Problemy metodologiczne badania sektora kreatywnego. , 9–46.

262 Sektor kreatywny w poznańskim obszarzeBeata metropolital Namyślak- nym. Tom 1: Uwarunkowania, poziom i dynamika rozwoju sektora kreatywnego w poznań- Stryjakiewicz,skim obszarze T., Stachowiak, metropolitalnym. K. (2010). Ekonomia i kultura. Ekonomia kultury. KompendiumPoznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Throsby,UNESCO. FrameworkD. (2010). for Cultural StatisticsWarszawa: Narodowe Centrum Kultury. Towse, R. (2011). . Warszawa: Narodowe Centrum Kultury. (2009) (2011, 22 września). Pozyskano z http://unes- Beatadoc.unesco.org/images/0018/001840/184082e.pdf Namyślak, dr hab., Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. Zaintere- sowaniaBeata Namyślak, naukowe: geografia ekonomiczna, studia lokalne i regionalne, ekonomika kultury, klastering. professor, Institute of Geography and Regional Development, University of Wroclaw. Re- searchAdres/address: interests: economic geography, local and regional studies, cultural economics, clustering.

Uniwersytet Wrocławski Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław, Polska e-mail: [email protected] Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018

ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.17

DanutaUniwersytet Piróg Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland

Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce w XXI wieku: ewolucja nurtów, paradygmatów i podejść

Labour-Related Issues in Polish Research on Tourism in the 21st Century: Evolution of Trends, Paradigms and Approaches

Streszczenie:

Artykuł prezentuje efekty przeglądu publikacji z zakresu turystyki i rekreacji, które ukazały się w Polsce w latach 2000–2017 i były poświęcone szeroko pojętej problematyce rynku pracy w gospodarce turystycznej. Badaniami objęto tylko opracowania zamieszczone w czasopismach specjalistycznych, monografie, rozdziały w monografiach oraz tematyczny raport ministerialny. Celem studiów literatury było ustalenie ewolucji nurtów tematycznych oraz przyjmowanych w nich paradygmatów i orientacji badawczych. Prowadzono je z dwóch perspektyw, czyli jako klasyczną analizę tekstu oraz analizę eksploracyjną z zastosowaniem programu Statisica Data Miner. Badania dowiodły, że problematyka ta cieszyła się niewielkim, ale rosnącym zainteresowaniem specjalistów z zakresu turystyki i rekreacji, a podejmowana przez nich tematyka pozostawała w ścisłej zależności z przemianami zachodzącymi na rynku pracy. Ewoluowała ona od zagadnień dotyczących znaczenia turystyki w stymulowaniu popytu na pracę oraz wielkości i struktury zapotrzebowania na specjalistów w tej branży do badań skoncentrowanych na roli pracownika w efektywnym funkcjonowaniu przedsiębiorstw turystycznych. Zmiany w nurtach badawczych skutkowały zastępowaniem dominującego na początku XXI wieku paradygmatu pozytywistycznego oraz ilościowych, strukturalno-funkcjonalnych i ekonomiczno-przestrzennych ujęć analizowanych zagadnień na paradygmat interpertatywny iAbstract: ujęcia humanistyczne, behawioralne, socjologiczne oraz interdyscyplinarne. This paper presents results of the literature review from the field of tourism and recreation covering Polish research papers published in the years 2000–2017. The literature review concerns the main issues related to the labour market in tourism economy. This study examines publications in specialist journals, monographs, monograph chapters and a ministerial report on this topic. The aim of the literature review was to establish the evolution of the discussed topics, adopted paradigms and research perspectives. The study was conducted from two points of view, i.e. as a classic textual analysis and as an exploratory analysis performed using Statistica Data Miner software. The analysis indicated that there was a modest but growing number of publications by tourism and recreation specialists and the topics investigated by the researchers were closely related to the changes on the labour market. The subject matter evolved from issues concerning the significance of tourism in boosting demand for labour, the level and structure of demand for specialists in this sector, as well as research focused on the role of employees in efficient operation of tourism enterprises. At the beginning of the 21st century the dominant research trends were based on a positivist paradigm,

264 Danuta Piróg quantitativeplinary approaches. structural and functional, as well as economic and spatial analyses. However, these trends were gradually replaced by an interpretative paradigm and humanistic, behavioural, sociological, and interdisci- Słowa kluczowe: Keywords: eksploracyjna analiza tekstu; paradygmat; praca; rynek pracy; studia literatury; turystyka Otrzymano:exploratory analysis; job; labour market; paradigm; textual analysis; tourism Received: 5 maja 2018 Zaakceptowano: 5 May 2018 Accepted: 29 czerwca 2018 Sugerowana 29 cytacjaJune 2018 / Suggested citation:

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Piróg, D. (2018). Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce w XXI wieku: ewolucja nur- 32 tów, paradygmatów i podejść. , (3), 263–274. https://doi.org/10.24917/20801653.323.17

Wstęp Turystyka, zarówno jako kierunek kształcenia na poziomie wyższym, jak i jako przedmiot badań naukowych, cieszy się w XXI wieku w Polsce rosnącym zainteresowaniem. Pierwsze ze stwierdzeń popierają wysokie ogólne liczby zgłoszeń osób chcących roz- począć takie studia oraz liczba kandydatów ubiegająca się o jedno miejsce w procesie rekrutacji (MNiSW, 2016; 2017; 2018). Drugie z nich rodzi się po ilościowym przeana- lizowaniu tomów bibliografii turystyki, monografii oraz tytułów czasopism naukowych poświęconych zagadnieniom z tego nurtu wiedzy. Wstępny ogląd publikacji przynosi refleksję, że jednym z rzadziej podejmowanych tematów były te poświęcone problematyce rynku pracy w branży turystycznej. Tymczasem, w obecnych uwarunkowaniach społeczno-gospodarczych, rynek pracy wraz z mechanizmami jego funkcjonowania jest ważnym elementem badań w każdej dyscyplinie naukowej. Praca dla zdecydowanej większości ludzi stała się bowiem wartością samą w sobie, a człowiek-pracownik ze swoimi kompetencjami jest obecnie tym dla gospodarki (także turystycznej), czym ropa była dla społeczeństwa postindustrialnego (Denek, 2013). Należy zaznaczyć, że problematyka rynku pracy, rozumiana jako relacja między podażą a popytem, zagadnienia dotyczące zatrudnienia, kompetencji i kwalifikacji zawodowych, mechanizmów oraz konsekwencji bezrobocia, stanowiła ważny nurt roz- ważań specjalistów w wielu dyscyplinach naukowych w XX wieku (głównie ekonomii, socjologii, geografii), których badania – pośrednio i do pewnego stopnia – charaktery- zowały turystykę/ usługi turystyczne (Piróg, 2015a). Jednak „branżowa” perspektywa takich badań, wyróżniająca się przedmiotowym kontekstem dokonywanych analiz, ma doniosłe znaczenie poznawcze i naukowo-badawcze. Poznanie zróżnicowania cech, dynamiki i kierunków przemian na rynkach pracy umożliwia ich pogłębione wyjaśnienie oraz formułowanie prognoz w skali lokalnej, regionalnej i globalnej, co jest istotne tak z punktu widzenia pracodawcy, jak i pracownika oraz instytucji kształ- cących specjalistów. Artykuł jest efektem studiów literatury zmierzających do ustalenia wiodących problemów dotyczących rynku pracy i podejmowanych przez naukowców zajmują- cych się turystyką i rekreacją w Polsce po 2000 roku. Poznanie aktualnego stanu badań w poszczególnych nurtach i ich ewolucji umożliwia wskazanie ewentualnych luk oraz prognozowanie dalszych kierunków naukowych poszukiwań. Stwarza także podstawy Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce…

265 m.in. do ujawnienia drogi postępu metodologicznego, co jest kluczowe w działaniach mających na celu umacnianie pozycji nauki o turystyce w strukturze innych nauk (Bu- towski, 2011).

Cel badań, procedura badawcza – Dwuczłonowym celem artykułu jest: –dokonanie przeglądu publikacji z zakresu turystyki i rekreacji, które ukazały się w Polsce w XXI wieku i były poświęcone problematyce rynku pracy, oraz ustale- – nie dominujących nurtów tematycznych, przyjmowanych w nich paradygmatów i orientacji badawczych, –wskazanie dalszych kierunków naukowych eksploracji w rozważanym zakresie. Przedmiotem badań były teksty naukowe opublikowane po roku 2000, czyli w warunkach transformującej się gospodarki, ukształtowanego wolnego rynku pracy i dynamicznego poszerzania się możliwości rozwoju turystyki oraz rynku pracy w tej branży w wyniku wejścia Polski do Unii Europejskiej. Tak sformułowane cele i przedmiot badańtext powodują, mining że opracowanie ma charakter teoretyczno-przeglądowy. Metodą służącą ich realizacji była klasyczna analiza literatury oraz eksploracyjna analiza tekstu (ang. ), z wykorzystaniem modułu Statistica Data Miner. Kwerendę tekstów do przestudiowania wykonano w toku etapowej procedury badawczej (Czakon, 2011). Najpierw sporządzono zestawienie czasopism branżowych, znajdujących się na ministerialnej liście B, poświęconych problematyce turystyki. ab- Wsolwent, każdym bezrobocie, z czasopism losy do zawodowe, badań zaklasyfikowano kadry, kariera, publikacje, plany zawodowe, które w praca, tytule, pracownik, abstrakcie1 pracodawca,lub w słowach kompetencje, kluczowych kwalifikacje,zawierały minimum miejsca pracy,jeden z samozatrudnienie, następujących terminów rynek pracy,: zatrudnienie, zasoby ludzkie.

Zestaw ten, przy zastosowaniu tychWybranej samych bibliografii słów-kluczy, pi- uzupełnionośmiennictwa turystycznegoo monografie i2000–2008 rozdziały w monografiach .(wyszukiwanie elektroniczne, wyszukiwarka Google Scholar) oraz o prace zamieszczone w (Długosz, 2009) W ten sposób stworzona zo- stała biblioteka opracowań traktujących o rynku pracy w branży turystycznej w latach 2000–2017. Przed rozpoczęciem studiów zebranych materiałów bazę dodatkowo zwe- ryfikowano, konfrontując ją z wstępną analizą stanu badań nad turystycznym rynkiem pracy w ostatnim dwudziestoleciu, wykonaną przez B. Alejziak (2014). Postawiony cel badań uprawniał do tego, aby nie prowadzić typowej analizy bi- bliometrycznej zgromadzonych tekstów, czyli liczby cytowań każdej z prac czy publikacji w stwierdzanych nurtach tematycznych ani liczby publikacji ogółem w poszcze- gólnych latach. Skupiono się na klasycznej systematycznej analizie treści, która obej- mowała identyfikację podjętych problemów badawczych, przyjętych paradygmatów i podejść autorów do sformułowanych przez nich celów. Do zaprezentowania rezul- tatów scharakteryzowanej procedury zastosowano porządek chronologiczno-proble- mowy. Spojrzenie chronologiczne pozwala na wyodrębnianie pojawiających się bądź wygasających trendów w podejmowanych problemach badawczych i zarejestrowanie cezury, czyli momentu przejścia z jednego etapu rozwoju badań do drugiego. Ujęcie

1 W liczbie pojedynczej lub mnogiej, w odmianie przez wszystkie przypadki.

266 Danuta Piróg problemowe umożliwia dokonywanie próby diagnozy stanu wiedzy w danej dziedzinie oraz rozpoznanie ewentualnych luk, co pozwala wyznaczyć kierunki dalszych badań. Wnioski płynące z klasycznej analizy literatury, dotyczące ewolucji problemów i textpodejść mining stosowanych przez autorów do ich rozwiązywania,2 uzupełniają wyniki z przeprowadzonej dla wszystkich zgromadzonych publikacji eksploracyjnej analizy tekstu ( ) z zastosowaniem programu Statistica Text Miner (Gładysz, 2016; Zwierz- chowski, 2016). Głównym jej zadaniem była ilościowa charakterystyka „nasycenia” tych prac terminami/pojęciami, czyli tymi samymi terminami, którymi były słowa-klu- cze wykorzystane w procedurze kwerendalnej.

Wyniki analizy klasycznej Jak dowodzi przegląd literatury zgromadzonej w toku scharakteryzowanej procedury, rynek pracy wraz z problemami jego funkcjonowania cieszył się skromną (ilościowo i tematycznie), ale rosnącą naukową popularnością wśród badaczy zajmujących się turystyką. Fakt ten podkreśla także B. Alejziak, pisząc: „Analizując literaturę naukową dotyczącą turystycznego rynku pracy na przestrzeni dwóch dekad, można zauważyć, że nie jest ona zbyt obszerna” (Alejziak, 2014: 119). Prawdopodobnie z tego powodu Z. Długosz w bibliografii piśmiennictwa turystycznego nie wydzielił osobnej części po- święconej zatrudnieniu czy rynkowi pracy (Długosz, 2009). Wzrost zainteresowania badaczy turystyki rynkiem pracy wydaje się mieć ścisły związek z nasileniem zmian na tym rynku w XXI wieku, które wynikały z nałożenia się na siebie dwóch ważnych i współdziałających ze sobą procesów. Była to dalsza transformacja gospodarcza, dynamicznie w tym czasie zmieniająca relacje popytowo-poda- żowe na rynku pracy oraz wejście Polski do struktur unijnych, co zapewniało ludno- ści legalny dostęp do nowych rynków zatrudnienia. Podkreślono, że integracja Polski z Unią Europejską przyniesie nowe, ważne i naukowo doniosłe problemy badawcze dotyczące rynku pracy w turystyce. Podjęcie tych badań zalecało się przede wszystkim specjalistom z ekonomiki turystyki rynku pracy (Gołembski, 2003; Bosiacki, 2005). Nurty w badaniach z turystyki doskonale odzwierciedlają zmieniający się rynek pracy z jego problemami i wyzwaniami. Wymienione. procesy stały się bodźcem do studiów nad relacją pomiędzy przemianami polityczno-gospodarczymi a zjawiskami zachodzącymi na rynku pracy w branży turystycznej Podjęto rozważania nad rolą turystyki w stymulowaniu popytu na pracę w warunkach wysokiego bezrobocia w Polsce po 2000 roku. Zwracano jednocześnie uwagę, że inwestowanie w usługi turystyczne, bez poprzedzenia ich gruntowaną prognozą popytu, może nie tylko nie niwelować, ale wręcz nasilać niekorzystne zjawisko bezrobocia (Wyzuj, 2006). Akcentowano rolę turystyki w stymulowaniu rynku pracy na obszarach wiejskich (Burchart, Łojko, 2011). Przeanalizowano wpływ turystyki na zatrudnienie w skali europejskiej od początku transformacji ustrojowej. Ustalono m.in., że ruch turystyczny w Polsce nie miał korzyst- nego wpływu na wzrost zatrudnienia. Polska – w świetle tych badań – jest jedynym krajem UE, w którym w rozpatrywanym okresie rozwój ruchu turystycznego nie wywo- łał w zakresie zatrudnienia wzrostu znaczenia turystyki dla gospodarki, a nawet miała miejsce sytuacja odwrotna (Seweryn, 2015). Relacje popytowo-podażowe analizowano poddawane2 analizie. Prace, które nie miały wersji elektronicznej, były skanowane, poddane rozpoznaniu tekstu i wówczas Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce…

267 też w odniesieniu do ilościowo-przestrzennego zróżnicowania sieci szkolnictwa zawodowego, średniego i wyższego, przygotowującego kadry do pracy w obsłudze ruchu turystycznego (Tokarz-Kocik, 2016). Problemy wysokiej stopy bezrobocia w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku ge- nerowały badania zmierzające do ustalenia sposobów jej zmniejszenia. Zaowocowało to naukowymi poszukiwaniami prowadzonymi z perspektywy oczekiwań i wymagań pracodawców względem pracowników. Pionierskie w tym zakresie były badania real- nych potrzeb polskich pracodawców, których spełnienia oczekiwali oni od absolwen- tów kierunku turystyka i rekreacja oraz hotelarstwo. Na podstawie analogowych ofert pracy, publikowanych w „Gazecie Wyborczej” w specjalistycznym dodatku „Praca”, zidentyfikowano zawody oraz stanowiska kreujące najwięcej ofert pracy w szeroko po- jętym przemyśle turystycznym w województwie małopolskim (Alejziak, 2005). Dążono także do określania potrzeb kadrowych pracodawców w branży turystycznej w wybranych regionach Polski (Ziółkowski, 2013). Osiągana w kolejnych latach względna równowaga popytowo-podażowa na polskim rynku pracy sprzyjała realizacji badań zorientowanych na potrzeby, oczekiwania i aspiracje pracownika oraz czynniki wpływające na jakość pracy w branży turystycznej. W tym nurcie diagnozowano postrzeganie turystycznego rynku pracy przez pracowników z perspektywy atrakcyjności budowania kariery zawodowej w przedsię- biorstwach turystycznych. Wskazano też finansowe oraz pozafinansowe determinanty zmniejszające zainteresowanie podejmowaniem pracy w tej branży (Bednarska, 2012; Bednarska, Szutowski, 2013). Oprócz aspiracji pracowników analizowano także oczekiwania studentów turystyki wobec potencjalnych pracodawców. Rozpoznano czynniki, które przesądzają o postrzeganiu zatrudnienia w branży jako atrakcyjnego oraz o zgodności planowanej kariery z kierunkiem studiów (Bednarska, Olszewski 2012; Bednarska, 2013; 2014). Badano opinie absolwentów kierunku turystyka na temat przygotowania zawodowego w kontekście wymagań stawianych im przez instytucje zatrudniające (Wartecka-Ważyńska, 2014) oraz samoocenę szans znalezienia pracy w zawodzie specjalisty ds. turystyki i rekreacji (Szark-Eckard, Augustyńska, Łubkow- ska, Nowak, 2017). Dążono do zweryfikowania współzależności między statusem zatrudnienia a satysfakcją z pracy w gospodarce turystycznej (Bednarska, 2015). Nurt determinant jakości pracy reprezentują publikacje zwracające uwagę na specyfikę stosunku przedstawicieli tzw. pokolenia Y do pracy (Kachniewska, Para, 2014; Bednarska, Olszewski, 2014) oraz pokazujące wpływ różnic pokoleniowych na sposób wykonywania obowiązków zawodowych w branży turystycznej (Bednarska, Grobelna, 2017). Obie te optyki: pracownika oraz pracodawcy łączą ze sobą badania wybranych kwalifikacji i kompetencji osób pracujących w turystyce, a postrzeganych i ocenianych tak przez pracodawców, jak i w toku samooceny – przez pracowników. Dzięki tym badaniom poznano także strukturę wykształcenia pracowników tej branży i sformułowa- no wnioski dotyczące tego, które czynniki odpowiadają za ich dobre funkcjonowanie na rynku pracy (Alejziak, 2014). Inną perspektywą badań nad turystycznym rynkiem pracy, także wyjaśniającą oraz egzemplifikującą relacje popytu-podaży, jest zorientowanie się na ekonomiczno-zawodowe losy absolwentów kierunku turystyka studiów wyższych. Procesami, które mogły skłaniać badaczy to eksploracji tej problematyki, był wzrost absolwentów tego kierunku oraz trudności w pomyślnym wejściu na rynek pracy doświadczane przez większość

268 Danuta Piróg absolwentów szkół wyższych w pierwszej dekadzie XXI wieku (Piróg, 2015b). Prze- prowadzono badania losów zawodowych absolwentów jednej uczelni, czyli magistrów turystyki i rekreacji AWF w Krakowie (Kruczek, 2003). Ustalono trendy w destynacjach zawodowych i warunkach pracy absolwentów turystyki, diagnozując sytuację 500 ab- solwentów z 2010 roku (Borne-Januła, Banasik, 2012; Borne-Januła, 2012) oraz z roku 2013 (MSiT, 2014). W ostatnich latach dostrzega się wzrastające badawcze zainteresowanie czynnikami odpowiadającymi za pomyślne wejście na rynek pracy nowo promowanych absolwentów turystyki i rekreacji. Zwrócono uwagę na jakość potencjału zawodowego studentów turystyki (tzw. kapitału kariery) jako ważnego czynnika wa- runkującego sukces tranzycyjny (Alejziak, 2017). Rozważano uwarunkowania zatrud- nialności nowo promowanych absolwentów turystyki na przykładzie absolwentów Uniwersytetu Łódzkiego (Żulicki, 2017). Ustalano zależności pomiędzy praktykami zawodowymi (Grobelna, 2016), doświadczeniem pracy (w populacji pilotów wycieczek oraz animatorów czasu wolnego) (Bukowska, 2017) a zatrudnialnością absolwentów i kształtowaniem przyszłych kadr. Na podstawie analizy celów formułowanych przez autorów studiowanych publikacji można też wyodrębnić nurt skupiony na poszukiwaniach i weryfikacji innowacyjnych metod badania oraz analiz turystycznego rynku pracy. Wypracowano metodykę badań struktury kwalifikacji pracowników zatrudnionych w branży turystycznej, zapotrzebowania na kompetencje i kwalifikacje oraz popytu na pracę z wykorzystaniem zarówno metod wtórnych (analiza raportów, ogłoszeń o pracę), jak i pierwotnych (son- daże – ankiety pracodawców) (Alejziak, 2007). Przedstawiono koncepcję metodyki ba- dań zasobów ludzkich w turystyce z perspektywy pracobiorców (Bednarska, Olszew- ski, 2015). Ukazano możliwości zastosowania konkretnych procedur badawczych za- kładających wykorzystanie dostępnych danych statystycznych do określenia wpływu turystyki na rynek pracy (Jakubowska, Bosiacki, 2015). Poszukiwano metod i technik sprzyjających ustalaniu zmiennych determinujących sytuację absolwentów turystyki na rynku pracy (Żulicki, 2017).

Wyniki analizy eksploracyjnej praca, Zabsolwent, uwagi na pracodawca ogólną liczbę i zatrudnialność słów-kluczy występujących w studiowanych publikacjach wyodrębnić można trzy grupy terminów. Do najczęściej użytych słów należały: , w tym termin praca wystąpił aż 1824 razy. Po- zostałe wymienione słowa zostały użyte kilkaset razy, czyli: absolwent 512 razy, pracodawca 453 razy azawodowe, zatrudnialność kompetencje, 348 razy. kwalifikacje, kariera, kadry Drugą grupę stanowią słowa, które pojawiły się między 200 a 100 razy. Są to (we- dług kolejności): , w tym słowo zawodowe zastosowanozasoby 178 razy,losy a kadry zawodowe 108 razy. zasoby ludzkie Grupa trzecia obejmuje słowa użyte mniej niż 100 razy. Autorzy najrzadziej posłu- giwali się słowem (10), praca (15),zatrudnialność (19). pracodawca Ze względu na odsetek publikacji, w których rynek wystąpiło i zawodowe dane słowo-klucz, bez- kadrysprzecznymi i absolwent liderami są terminy: (96,7%) (90%) i (80%). Bardzolosy zawodowe dużo publikacji i losy zawiera także słowo (po 66,7%) oraz (po 63,3%). Słowami, które znalazły się w najmniejszej liczbie tek- stów, są: , których użyto odpowiednio w 16,7% i w 20% publikacji (patrz tab. 1). Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce…

Tab. 1. 269

Nasycenie analizowanych tekstów słowami-kluczami Liczba wystąpień Odsetek Słowo-klucz Liczba artykułów Odsetek artykułów (ogółem) wystąpień absolwent 512 19 12,6 63,3 kadry bezrobocie 82 9 2,0 30,0 kariera 108 19 2,7 63,3 kompetencje 112 17 2,7 56,7 kwalifikacje 135 16 3,3 53,3 losy 116 16 2,8 53,3 losy zawodowe 30 6 0,7 20,0 praca 15 5 0,4 16,7 pracodawca 1824 29 44,8 96,7 pracownik 453 24 11,1 80,0 rynek 42 11 1,0 36,7 89 20 2,2 66,7 zasoby 10 6 0,2 20,0 zasoby ludzkie 19 7 0,5 23,3 zawodowe zatrudnialność 348 27 8,5 90,0 178 20 4,4 66,7 RAZEM 4073 30 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne text mining

Analiza , prowadzona z uwagi na liczbę słów kluczowych w ujęciu chro- nologicznym, pokazuje czasowe trendy przemian zainteresowania się badaczy poszczepracy- orazgólnymi zatrudnialności zagadnieniami. Stałe i duże zainteresowanie, wyrażone średnią liczbą wystą- pienia słowa-klucza przypadającązasobów ludzkichna jeden losówartykuł, zawodowych widoczne jestczy rynkuwobec. Trendykwestii zmian . Także stałe, niewielkie (ujawnione w małej liczbie artykułów) zainteresowanie dotyczyło , absolwent, karie- wra koncentracjiczy kompetencje uwagi naukowców w latach 2000–2017 na procesach zachodzących na rynku pracy w gospodarce turystycznej ujawniają się poprzez słowa: . Wszystkie te terminy występują znacznie częściej po roku 2012 i to zarówno w przeliczeniu na jeden artykuł, jak i z uwagi na łączną liczbę publikacji Tab.zawierających 2. te słowa (patrz tab. 2).

Zmiany w nasyceniu badanych tekstów słowami-kluczami w latach 2003–2017

Średnia liczba słowa na artykuł Słowo-klucz 2003 2005 2006 2007 2012 2013 2014 2015 2016 2017 absolwent 15 1 2 0 36 3 56 1 16 27 bezrobociekadry 0 1 25 3 3 6 14 8 0 0 kariera 0 2 0 11 6 2 13 1 5 4 kompetencje 0 1 0 4 1 11 9 2 19 5 kwalifikacje 0 1 0 2 1 3 17 0 0 5 1 16 1 6 2 3 13 0 5 4

270losy Danuta Piróg

losy zawodowe 0 0 0 0 5 0 10 0 4 3 praca 3 0 0 0 3 0 4 0 0 1 pracodawca 27 72 46 155 24 60 87 52 51 69 pracownik 1 100 3 42 11 11 26 3 10 12 rynek 0 10 0 10 4 4 3 0 1 1 0 2 9 1 1 5 4 9 1 6 zasoby 0 0 0 1 0 2 2 2 0 0 zasoby ludzkie 1 1 0 0 0 1 4 5 3 0 zatrudnialnośćzawodowe 4 9 17 13 9 17 16 16 7 12 1 19 0 7 5 5 13 0 6 10

Źródło: opracowanie własne

Podsumowanie Przeprowadzone klasyczne studia literatury oraz analizy eksploracyjne wskazują, że w latach 2000–2017 w publikacjach poświęconych pracy w turystyce dokonała się chronologiczna ewolucja nurtów badawczych, podejmowanych w ich obrębie pro- blemów oraz przyjmowanych do ich rozwiązania koncepcji teoretycznych. Porządek zmian w tematyce wydaje się być indukowany (oprócz indywidualnych zainteresowań poszczególnych badaczy) przemianami społeczno-gospodarczymi i politycznymi za- chodzącymi na krajowym oraz europejskim rynku pracy. Jak ujawniono w toku analizy klasycznej, na początku XXI wieku dostrzec można skłanianie się badaczy ku paradygmatowi pozytywistycznemu, ilościowym strukturalno-funkcjonalnym oraz ekonomiczno-przestrzennym ujęciom analizowanych zagad- nień. Przedmiotem badań był głównie rynek pracy rozumiany jako miejsce zachodzenia reakcji popytowo-podażowych w branży turystycznej oraz pracodawca z jego wymaganiami/oczekiwaniami wobec potencjalnych pracowników. Wraz ze zwiększaniem się popytu na pracę w ogóle (w tym w turystyce) następowała zmiana optyki badawczej. Zaczęły dominować publikacje zasadzone na paradygmacie interpretatywnym, pokazujące problemy w ujęciu humanistycznym, behawioralnym, socjologicznym oraz interdyscyplinarnym. Prowadzone analizy mają charakter jakościowo-typologiczny. Przedmiotem badań stawał się coraz częściej konkretny lub potencjalny pracownik branży turystycznej, z jego kapitałem kwalifikacyjno-kompetencyjnym, filozofią życia i oczekiwaniami wobec kariery zawodowej. Ten, stwierdzony w pracach polskich na- ukowców, zwrottext miningku koncentracji badawczej uwagi na pracowniku, już wcześniej nastą- pił w tego typu badaniach prowadzonych w innych krajach (Ladkin, 2011). Analiza pokazała, że bez względu na przyjmowane paradygmaty i uję- cia, podejmowane tematy badawcze, przestudiowane publikacje zdecydowanie orientu- ją się – oprócz oczywistego wątku pracy – na kwestie pracodawcy oraz zatrudnialności i popytu na pracę. Dużą uwagę autorzy oddali także podaży pracy, czyli zasobom pracy/ pracownikom/potencjalnym pracownikom (absolwentom), a dokładnie ich kompeten- cjom i kwalifikacjom. Najmniejszą popularnością cieszyła się, jak dotąd, weryfikacja chłonności rynku pracy w branży turystycznej prowadzona z uwagi na losy zawodowe absolwentów uczelni wyższych. Inicjuje się nurt badań poświęconych pracownikowi/ Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce…

271 absolwentowi studiów na kierunku turystyka, a dokładnie jego oczekiwaniom wobec pracy i kariery w gospodarce turystycznej. Mimo odnotowanego zwiększającego się zainteresowania naukowców problema- tyką pracy w turystyce wydaje się, że jest to obszar ciągle niedoeksplorowany i to nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Poszukiwanie przyczyn tego stanu nie kończy się pro- stymi rezultatami. Jednym z podstawowych powodów jest brak dostępnych i wyczer- pujących baz danych o rynku pracy w branży turystycznej. Nadto, w przypadku badań opartych na danych wtórnych, dużym ograniczeniem jest poufność wielu informacji wynikająca z ochrony danych osobowych. Z kolei badania pierwotne wiążą się z dużą czasochłonnością, wysokimi kosztami i ryzykiem niskiej responsywności wytypowanej do badań populacji. Wymienione trudności nie zmieniają faktu, że problematyka pracy w branży– turystycznej wymaga dalszych badań naukowych. W świetle literatury do naj- ważniejszych problemów, które powinny być podjęte, należy zaliczyć: –Mobilność i migracje zagraniczne pracowników gospodarki turystycznej. Nadal bardzo ważne jest badanie bezrobocia jako bodźca do emigracji zarobkowych, ale rodzi się też konieczność diagnozy innych czynników zachęcających pracowników do mobilności oraz stopnia ich oddziaływania na tempo i kierunki migracji. Szcze- gólnie oczekiwane są opracowania podejmujące problem w skali ponadregional- nej i globalnej. Wzrasta potrzeba badań nad wpływem migrantów zarobkowych na kształtowanie się nowych struktur społecznych i zawodowych w branży turystycznej. Migracjami (także Polaków) w celu znalezienia zatrudnienia w turystyce zajmują się już aktywnie badacze w innych krajach (Szivas, Riley, Airey, 2003; Baum, Hearns, Devine, 2007; Janta, Ladkin, 2009; Janta, Brown, Lugosi, Ladkin, 2011). W polskiej literaturze dostrzega się lukę badawczą w tym zakresie. Podob- nie niezbadane jest zjawisko napływu zagranicznych pracowników do polskiej branży turystycznej. Studia na kierunku turystyka cieszą się dużym zainteresowaniem wśród młodzieży ukraińskiej (Kapera, 2017). Jest to przesłanka do podjęcia – badań m.in. nad destynacjami zawodowymi tych absolwentów i ich. wpływem na wielkość podaży specjalistów w branży. –Specyfikę rynku z uwagi na rosnącą feminizację branży turystycznej Podkreśla się niedobór badań tzw. ścieżek przemian w stylu życia kobiet, wynikających z pracy – w turystyce i związanych z nią zmian modelu rodziny oraz sytuacji demograficznej w wybranych regionach (Ladkin, 2011). –Mechanizmy (zmiany), którym podlega lub które indukuje pracownik w gospodarce turystycznej. Potrzebne jest wieloaspektowe poznanie ponadnarodowej organizacji pracy w turystyce jako czynnika kreującego modele kariery zawodowej i specyficzne struktury oraz relacje społeczne, powodujące przestrzenne zróżnico- Literaturawanie popytowe na specjalistów. References

stycznych. Folia Turistica 16. Alejziak, B. (2005). Analiza ofert pracy oraz poszukiwanych kwalifikacji w sektorze usług tury- , Alejziak, B. (2007) (2018, 5 maja). Monitoring potrzeb na rynku pracy w usługach turystycznych i okołoturystycznych, zlecenie Biura ds. Turystyki Urzędu Miasta Krakowa. Pozyskano z www.bip.krakow.pl/zalacznik.php?zal_id=16964

272 Danuta Piróg Folia Turistica 32 Alejziak, B. (2014). Kwalifikacje i kompetencje pracowników turystyki. Próba diagnozy turystycznego rynku pracy. , , 117–144.Folia Turistica 43 Alejziak, B. (2017). Potencjał zawodowy studentów kierunku „Turystyka i Rekreacja” na progu wejścia na rynek pracy. WybraneTourism aspekty. and Recreation Research, , 1–23.32 Baum, T., Hearns, N., Devine, F. (2007). Place, people and interpretation: Issues of migrant labor and tourism imagery in Ireland. , (3), 39–48. Bednarska,rystycznej. M. (2012). Zeszyty CechyNaukowe rynku UE pracyw Poznaniu w turystyce225 jako bariery rozwoju gospodarki turystycznej. W: M. Bednarska, G. Gołembski (red.). Współczesne wyzwania dla gospodarki tu- E-mentor, , 447–60. Bednarska, M. (2013). Kierunek kształcenia a planowana kariera zawodowa – studium empiryczne kierunków związanych z turystyką. , (51), 23–26.Studia Oeconomica Posnaniensia Bednarska,2 M. (2014). Kariera zawodowa w hotelarstwie w opinii studentów – implikacje dla współpracy praktyki gospodarczej z systemem edukacji. Folia, Turistica(1), 152–167.35 Bednarska, M. (2015). Samozatrudnienie w turystyce jako źródło satysfakcji zawodowej.Studia Oeconomica, ,Posnaniensia 11–24. 5 Bednarska, M., Grobelna, A. (2017). Zmiana pokoleniowa na rynku pracy w turystyce. , (4), 104–125. Bednarska. M., Olszewski, M. (2012). OczekiwaniaZeszyty Naukowe studentów UE wobecw Poznaniu pracodawców225 – implikacje dla przedsiębiorstw turystycznych. W: M. Bednarska, G. Gołembski (red.). Współczesne wyzwania dla gospodarkiPrzeszłość, turystycznej. teraźniejszość i przyszłość turystyki: warsztaty, , 61–74. z geografii tu- Bednarska,ryzmu M., Olszewski, M. (2014). Pokolenie Y na turystycznym rynku pracy. W: B. Krakowiak, J. Latosińska (red.). metodyczne.. Łódź: PraceWydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Uniwersytetu Łódzkiego,Ekonomicznego 279–291. we Wrocławiu 379 Bednarska, M., Olszewski, M. (2015). Zasoby ludzkie w turystyce jako podmiot badań – aspekty Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Handlu i Usług, w ,Poznaniu 366–374. 27 Bednarska, M., Szutowski, D. (2013). Warunki zatrudnienia w turystyce w świetle Europejskiego badania warunków pracy. , , 217–230. Zeszyty Naukowe. Turystyka Borne-Januła,i Rekreacja H. (2012).10 Ocena przygotowania zawodowego absolwentów szkół i uczelni kształ- cących kadry dla gospodarki turystycznej przez pracodawców. , (2), 41–50. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Borne-Januła,Ekonomiczne H., Banasik,Problemy W.Usług (2012).86 Losy zawodowe absolwentów szkół wyższych kształ- cących kadry dla sektora turystycznego. , (107),Turystyka 447–457. w badaniach naukowych Bosiacki, S. (2005). Ekonomiczne problemy turystyki jako przedmiot badań naukowych w Polsce. W: R. Winiarski, W. Alejziak (red.). . Kraków–Rzeszów: Wydawnictwo AWF Kraków, 198–202. . Współczesne Bukowska,oblicza A. turystyki (2017). .Rynek pracy pilotów i animatorów. czasu wolnego. Ocena programów i organizacji szkoleń animatorów przez uczestników kursów W: K. Borodako (red.). Kraków: Proksenia,Zeszyty 430–439 Naukowe. Turystyka i Rekreacja 7 Burchart, R., Łojko, M. (2011). Turystyka jako czynnik rozwoju wiejskiego rynkuTuryzm pracy21 i przed- siębiorczości na Warmii i Mazurach. , (1), 103–113. Butowski, L. (2011). Turystyka jako dyscyplina nauki (artykuł dyskusyjny).Przegląd Organizacji, (1–2),3 17–24. Czakon, W. (2011). Metodyka systematycznego przeglądu literatury. , , Edukacja57–61. Humanistyczna 1 Denek, K. (2013). Uniwersytet.Wybrana bibliografia Między tradycją piśmiennictwa a wyzwaniami turystycznego współczesności (2000–2008) i przyszłości. , (28), 7–21. Długosz, Z. (2009). Autobusy 12 . Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Oficyna Wydawnicza AFM. Gładysz, A. (2016),Kierunki Przegląd rozwoju zastosowań badań naukowych analizy w text turystyce miningowej. , , 1742–1746. Gołembski, G. (2003). Turystyka jako czynnik integrujący badania naukowe. W: G. Gołembski (red.). . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 11–22. Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce…

273 . Ekonomiczne Problemy Turystyki 2 Grobelna, A., (2016). Doświadczenie pracy i jego znaczenie dla kształtowania postaw przyszłych wielowymiarowe.kadr obsługi ruchu Ekonomiczne turystycznego Problemy Turystyki 1 , (34), 243–239. Jakubowska, M., Bosiacki, S. (2015). Rynek usług turystycznych a rynek pracy w Polsce – ujęcie Annals of Tourism Research 38 , (29), 31–55. Janta, H, Brown, L., Lugosi, P., Ladkin, A. (2011). Migrant relationships and tourism employment. , (4), Tourism,1322–1343. Culture DOI: 10.1016/j.annals.2011.03.004 and Communication 9 Janta, H., Ladkin, A. (2009). Polish migrant labour in the hospitality workforce: Implications for recruitment and retention. , , 5–15. DOI: 10.3727/109830409787556693nia. Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 45 Kachniewska, M, Para, A. (2014). Pokolenie Y na turystycznym rynku pracy: fakty, mity i wyzwa- Turyzm 27 , , 153–166. Kapera, A., (2017). Motywy wyboru i oczekiwania studentów z Ukrainy wobec kształceniaFolia na Turisticakierunkach14 związanych z turystyką. , (1), 19–23. Kruczek, Z. (2003). Losy zawodowe magistrów. Annals turystyki of Tourism absolwentów Research AWF38 w Krakowie. , , 43–55. Ladkin, A. (2011). Exploring tourism labor , (3), 1135–1155. DOI: doi:10.1016/j.annals.2011.03.010 MNiSW (2016) (2018, 5 maja). Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akademicki 2015/2016 w uczelniach nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pozyskano z https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2015_12/27a9652393f0ad67aa93f16b04dd9127.pdf MNiSW (2017) (2018, 5 maja). Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akademicki 2016/2017 w uczelniach nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pozyskano z http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2016_11/68bc683c96 461a715b92dc- 81cbf5125f.pdf MNiSW (2018) (2018, 5 maja).Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akademicki 2017/2018 w uczelniach nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pozyskano z https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2017_11/10fdb695fecb35d87dee66Losy absolwentów szkół i uczelni kształcących kadry dla turystyki. Raport z29b9a63003.pdf badań MSiT (2014) (2018, 5 maja). . Warszawa: Ministerstwo Sportu i Turystyki. Pozyskano z https://www.gov.pl/documents/292437/436728/Badanie+los%C3%B3w+absolwent%C3%B3w+2014.pdf/4771 aa91-7d29-5dde-828b-5b013d4ca0dcw Polsce i w krajach anglosaskich. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Piróg,Geograficznego D. (2015a). Problematyka29 pracy w badaniach z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej Przechodzenie absolwentów studiów geograficznych na rynek pracy. Proces, czynniki, predykcja, (4), 126–142 Piróg, D. (2015b). . Kraków: WydawnictwoNierówności Uniwersytetu Społeczne Pedagogicznego a Wzrost Gospodarczy w Krakowie.41 Seweryn, R. (2015). Wkład turystyki w tworzenie miejsc pracy w Polsce na tle wybranych kra- jów Unii Europejskiej po 1989 roku. , (1), 390–399. Szark-Eckardt, M., Augustyńska, B., Łubkowska,Zeszyty W., Nowak, Naukowe M.A. (2017). Uniwersytetu Motywy Szczecińskiego wyboru stu- Ekonomicznediów, satysfakcja Problemy z nich Turystykioraz plany1 zawodowe studentów turystyki i rekreacji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Attraction and satisfaction. Annals of Tourism Research 30 , (37), 101–111. Szivas, E., Riley, M., Airey, D. (2003). Labour mobility into tourism. turystycznego. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, , 64–76.. Ekonomiczne Problemy Turystyki 2 Tokarz-Kocik, A. (2016). Kształcenia kadr dla potrzeb obsługi ruchu , (34),Zeszyty 377–385. Naukowe Wartecka-Ważyńska,Uniwersytetu Szczecińskiego A. (2012). KompetencjeEkonomiczne zawodoweProblemy Turystyki absolwentów1 na kierunku turystyka i rekreacja Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu na rynku pracy. Turystyka w badaniach naukowych. Prace ekonomiczne, (25), 231–248. Wyzuj, M. (2006). Wpływ turystyki na rynek pracy w Polsce. W: A. Nowakowska, M. Przydział (red.). . Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły InformatykiZeszyty i Zarządzania, Naukowe Uniwersytetu 475–486. Szczecińskiego 4 Ziółkowski, R. (2013). Analiza potrzeb zatrudnienia w sektorze turystycznym w regionie Polski Północno-Wschodniej. , (24), 159–175.

274 Danuta Piróg Zastosowanie narzędzi IT w badaniu opinii usługobiorców na przykładzie służby zdrowia. Zwierzchowski, D. (2016). Text mining i narzędzia eksploracji tekstu. W: K. Śmiatacz (red.).

Bydgoszcz: Wydawnictwa Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego,Turyzm 27 34–48. Żulicki, R. (2017). Zatrudnienie absolwentów turystyki i rekreacji Uniwersytetu Łódzkiego. DanutaAnaliza Piróg, socjologiczna wyników badań sondażowych. , (1), 71–81. dr hab., prof. w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Aktualnie w badaniach naukowych skupia się na trzech problemach. Pierwszym jest specyfika wkraczania na rynek pracy osób z wyższym wykształceniem, rozpatrywana zarówno w kontekście teorii rynku pracy, jak i me- chanizmów tranzycyjnych w świetle uwarunkowań społeczno-gospodarczych. Drugi nurt badań odnosi się do czynników wpływających na procesy decyzyjne ludzi w odniesieniu do ich wyborów edukacyjnych na poziomie wyższym w Polsce i w wybranych krajach oraz możliwości implementacji tego typu badań do działań skierowanych na podnoszenie jakości edukacji uniwersyteckiej. Trzeci obszar zainteresowań dotyczy nowo- czesnychDanuta Piróg, koncepcji i strategii diagnozowania predyspozycji zawodowych osób młodych. a professor at the Pedagogical University of Cracow (Institute of Geography). Her current research interests cover the following three core areas. First area is the transition of higher education grad- uates’ from education to the labour market. She explores these issues both through labour market theories and mechanisms of this type of transition in the light of socio-economic changes. Second topic is dedicated to factors which influence the educational decisions of young people with a particular concern for higher education in Poland and in other countries. She also explores the possibilities of implementation these results into HE quality management. The third area is dedicated to innovative concepts and strategies of vocational counsellingAdres/address: among young people. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Instytut Geografii ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska e-mail: [email protected] Spis treści �� Wstęp 3 PolskiHanna �� Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy w przestrzeni regionalnej 9 Hanna Mizgajska, Łukasz Wściubiak �� Uwarunkowania aktywności innowacyjnej wielkopolskich MŚP w okresie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej 26 … Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski zachodniopomorskiegoWpływ dużych firm sektora �� nowoczesnych usług biznesowych na innowacyjność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw – analiza na przykładzie województwa 38 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt �� Nakłady na działalność innowacyjną a produkcja przemysłowa w Polsce w latach 2006–2015 – zróżnicowanie regionalne 54 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz Wpływ inwestycji infrastrukturalnych, �� przemysłowych i mieszkaniowych na rozwój układów lokalnych na przykładzie gminy Uniejów w województwie łódzkim 69 Niki Derlukiewicz, Anna Mempel-Śnieżyk, Tomasz Pilewicz, Małgorzata Zdon- -Korzeniowska �� Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation of Polish Local Governments in the Context of their Investment Attractiveness 98 … Piotr Raźniak, Sławomir �� Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak Światowe centra ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych – stan obecny i perspektywy rozwoju 116 Sławomir Dorocki, �� Piotr Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak Zmiany funkcji kontrolno-zarządczych w miastach europejskich w dobie globalizacji �� 128 Dariusz Klimek Zmiany strukturalne w polskim przemyśle zbrojeniowym �� 144 Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz Bocheński Rozwój przemysłu taboru kolejowego w Polsce na przełomie XX i XXI wieku 157 Wojciech Jurkowski �� Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych na przykładzie Zakładów Radiowych „Diora” w Dzierżoniowie �� 174 Monika Noviello Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) �� w XX wieku 186 Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał The Trade Specificities between Turkey and Poland 201 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk �� Usługi informacyjne w zakresie nowego zintegrowanego planowania jako czynnik determinujący rozwój przedsiębiorstw 216 wJacek Polsce Sołtys, i ich hierarchiiSławomir �� Dorocki Rozmieszczenie usług jako podstawa rozpoznawania ośrodków podregionalnych �� 237 Beata Namyślak Usługi w zakresie kultury we Wrocławiu 252 … Danuta Piróg �� Problematyka pracy w badaniach z zakresu turystyki w Polsce w XXI wieku: ewolucja nurtów, paradygmatów i podejść 263 Contents �� Introduction 6 Hanna Godlewska-Majkowska, �� Jacek Lipiec Managing Generational Diversity of Human Resources in the Polish Regional Spatial Context 9 Hanna Mizgajska, Łukasz Wściubiak �� Factors Determining Innovation Activity of SMEs in the Greater Poland Region in the Transition to the Fourth Industrial Revolution 26 Katarzyna Łobacz, Jordan Klimek, Piotr Niedzielski The Impact of Big Companies from the Modern Business �� Services Sector on the Innovativeness of Micro-, Small- and Medium Enterprises – Study Based on the West Pomerania Voivodeship 38 Arkadiusz Świadek, Marek Szajt �� Impact of Innovation Expenditures on Manufacturing in Poland in 2006–2015 – Regional Diversification 54 Anita Kulawiak, Tomasz Rachwał, Karolina Smętkiewicz The Impact of Infrastructure, Industrial and ��Housing Investments on the Development of Local Systems Based on the Example of the Uniejów Commune in the Łódź Voivodeship (Poland) 69 Niki Derlukiewicz, Anna Mempel-Śnieżyk, Tomasz Pilewicz, Małgorzata Zdon- -Korzeniowska �� Investment Offer as an Expression of Marketing Orientation of Polish Local Governments in the Context of their Investment Attractiveness �� 98 Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak World Economic Centres in United States – Present State and Perspectives 116 Sławomir Dorocki, Piotr ��Raźniak, Anna Winiarczyk-Raźniak Changes in the Command and Control Functions in European Cities in the Age of Globalisation �� 128 Dariusz Klimek Structural Changes in the Polish Arms Industry 144 Sebastian Wojtkiewicz, Tadeusz �� Bocheński Development of the Railway Rolling Stock Industry in Poland at the Turn of the 20th and 21st Century �� 157 Wojciech Jurkowski Re-Use of Post-Industrial Sites Based on the Example of ‘Diora’ in Dzierżoniów 174 Monika Noviello �� The Role of Metallurgy in the Regional Development of Campania (Italy) in the 20th Century �� 186 Michael Gameli Dziwornu, Tomasz Rachwał The Trade Specificities between Turkey and Poland 201 Beata Stelmach-Fita, Monika Pękalska, Paweł Bartoszczuk �� Information Services in New Integrated Planning as a Factor Determining the Development of Enterprises 216

Jacek Sołtys, Sławomir Dorocki �� Location of Services as the Basis for Recognising Sub-Regional Centres in Poland and their Hierarchy �� 237 Beata Namyślak Cultural Industries in Wrocław (Poland) 252 Danuta Piróg �� Labour-Related Issues in Polish Research on Tourism in the 21st Century: Evolution of Trends, Paradigms and Approaches 263