Ieškant Poetinės Vilniaus Tapatybės W Poszukiwaniu

ALGIS KALĖDA

IEŠKANT POETINĖS VILNIAUS TAPATYBĖS

W POSZUKIWANIU POETYCKIEJ TOŻSAMOŚCI WILNA

IN SEARCH OF POETICAL IDENTITY OF VILNIUS

Mokymo priemonė humanitarinio profilio studentams, taip pat tarptautinės mainų programos ERASMUS dalyviams

ALGIS KALĖDA

IEŠKANT POETINĖS VILNIAUS TAPATYBĖS

W POSZUKIWANIU POETYCKIEJ TOŻSAMOŚCI WILNA

IN SEARCH OF POETICAL IDENTITY OF VILNIUS

Mokymo priemonė humanitarinio profilio studentams, taip pat tarptautinės mainų programos ERASMUS dalyviams

Vilniaus universiteto leidykla 2016 UDK 821.162.1.09(474.5)-1(075.8) Ka-182

Apsvarstė ir rekomendavo išleisti Vilniaus universiteto Filologijos fakulteto taryba (2015 m. gruodžio 18 d., protokolas nr. 3)

Recenzavo: prof. Nijolė KAŠELIONIENĖ (Lietuvos edukologijos universitetas) dr. Marcin NIEMOJEWSKI (Varšuvos universitetas)

ISBN 978-609-459-657-5 (internete) ISBN 978-609-459-658-2 (spausdintinis)

� 1 � ĮVADAS. Miesto veidai 8

WSTĘP. Oblicza miasta 16

INTRODUCTION. Faces of the City 25

� 2 � Literatūriniai įvaizdžiai šiuolaikinėje Lietuvos lenkų poezijoje 34 Topika literacka we współczesnej poezji polskiej na Litwie 49 Literary Images in the modern Poetry of the Poles of Lithuania 66

� 3 � ANTOLOGIJA Wilno w poezji polskiej (wybrane teksty) 84 Vilnius lenkų poezijoje (atrinkti tekstai)

� 4 � ANTOLOGIJA Vilnius lietuvių poezijoje (atrinkti tekstai) 100 Wilno w poezji litewskiej (wybrane teksty)

� 1 �

ĮVADAS. Miesto veidai

QWE WSTĘP. Oblicza miasta QWE INTRODUCTION. Faces of the City

7 Įvadas Poetiniai miesto veidai

T urbūt kiekvienas, bent kiek adekvačiau suvokiantis plačią formuluojamos ir svarstysimos temikos („Vilniaus poetinė tapatybė“, „Po- etinis Vilnius“) apimtį, gerai supranta, jog trumpame darbe neįma- noma apibūdinti visos medžiagos. Šiuo atveju visų pirma siekiama pateikti propedeutinį šių klausimų kontūrą, kuris daugeliu atžvilgių būtų patrauklus jaunam protui ir paskatintų jį toliau skverbtis į be galo gausų ir neabejotinai didžiai reikšmingą „gimtosios Europos“ kultūrinį arealą. Pateikiamos medžiagos adresatai – humanitarinių kryčių ir ypač tarptautinės mainų programos ERASMUS studentai – turi gauti galimybę susipažinti su ilgaamže ir labai turtinga kūryba, skirta Lietuvos sostinei Vilniui. Vis dėlto dėl darbo paskirties ir vietos stokos reikia pasitenkinti keliomis analitinėmis plotmėmis, keliais svarbiausiais aspektais, kurie, autoriaus manymu, yra vienokiu ar ki- tokiu požiūriu reprezentatyvūs, netgi invariantiški. Tokia traktuotė leidžia apibrėžti tam tikrą literatūros apie Vilnių lauką, kaip žinia, ne- paprastai margą ir diferencijuotą – tiek dėl kalbos, tiek vaizduojamų temų, tiek, be abejo, meninės vertės atžvilgiu. Kokia medžiaga čia bus atskleidžiama ir aptariama? Pirmiau- sia dera pabrėžti, kad čia siekiama parodyti ilgaamžę poezijos apie Vilnių trajektoriją. Sudarant glaustą, didaktikos tikslams skirtą tekstų antologiją bus remiamasi lietuvių ir lenkų kalbomis parašytais kū- riniais, besiklostančiais į iškalbingą tradicijų seką – nuo ankstyvų- jų laikotarpių iki dabarties. Visų pirma pateikiami ir apibūdinami žymiausiųjų rašytojų kūriniai ar jų fragmentai, taip pat pavyzdžiai,

8 sukaupti atskirose antologijose bei rinkiniuose, kaip antai: „Vilniaus mūrai“ (1973), „Tobie Wilno. Antologia poetycka” (Bialystok, 1992), „Miłe miasto. Wiersze o Wilnie i Litwie” (Kraków, 1993), „Litwo, na sza matko miła… Antologia literatury o Litwie” (Vilnius, 1996), „Gra- tulatio Vilnae. Vilniaus pasveikinimas. XVI–XVIII amžiaus tekstų rinkinys (Vilnius, 2001), „Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija“ (Vil- nius, 2008) ir kt. Atskirai siekiama keliais aspektais apibūdinti palyginti mažai tyrinėtą ir tik apgraibomis pažįstamą barą – šiuolaikinę Lietuvos lenkų poeziją, atskleisti šio specifiniovilnietiško meninio fe- nomeno savitumą. Žinoma, tokio pobūdžio prielaidos nolens volens reikalauja api- būdinti tikslus, kurių siekiama šiame darbe. Taip pat reikia nusaky- ti bent centrinius šios problematikos vektorius ir pagrindines darbo koordinates, buriamas apie svarstymus integruojančią ašį. Ji orien- tuota į klausimus: Kokios yra Vilniaus mitologinio vaizdavimo prielaidos, kokia šių vaizdinių terpė? Kaip kūriniai apie Vilnių – lietuvių ir lenkų – naudoja tam tikrus stereotipinius teminius variantus ir taip formuoja kolektyvines miesto vizijas? Ar galima kalbėti apie Vilniaus topiką diachroniniame lygmenyje? Kaip manifestuojami santykiai ir koreliacijos tarp individualiosios poetinės jausenos ir bendrų mitolo- ginių vaizdinių? „Vilniaus literatūroje / literatūrose“ (jei galima naudoti tokį api- būdinimą) turėtų būti atsižvelgiama ir į biografines bei psichologines aplinkybes – bent kaip į pateikiamos medžiagos kontekstą ar savo- tišką „potekstę“. Pabrėžtina, jog daugelis žymių kūrėjų tarsi ekspo- nuodavo savo asmeninius įspūdžius, iškeldavo elementus, kurie rodė intuityvius meninės individualybės saitus su ypatinga Vilniaus aura. Kaip pavyzdžiui, Czesławas Miłoszas, ne kartą kalbėjęs apie magiš- kas, antgamtines šios žemės galias, kurios veikiančios ir formuojan- čios individo asmenybę, jo pasaulėjautą. Vienas iš įtakingiausių pasa- kojimų apie Vilnių apskritai – šio poeto laiškas–esė–dialogas su kitus įžymiu mūsų laikų kūrėju, Tomu Venclova. Jame formuluojamos

9 mintys, jog šis miestas spinduliuojąs ypatingas „teliūrines“ galias, kurias jis, kaip ir ypatingą Vilniaus dvasią, nuolatos jautęs tiesiog pa- čiomis savo juslėmis. Taip pat būdinga, jog Venclova savo atsakymą Cz. Miłoszui apibūdino vadovaudamasis panašiomis intencijomis – „Vilnius kaip dvasinio gyvenimo forma“ (paryškinta – A. K.)1. Vadi- nasi, jau pats miesto topikos, vaizdinių ir vizijų pamatas neatskiria- mai siejasi su aktualizuotomis dvasinėmis patirtimis ir nuorodomis į žmogaus transcendentinių pojūčių sferą, – tad šiuo atveju svarstant estetinius artefaktus ir konstruktus itin reikšmingą, kone išskirtinę vietą užima metafizinė semantika bei jos konotacijos. Apie panašius pojūčius kalba taip pat daug kitų rašytojų. Antai lietuvių poetas Vaidotas Daunys (1958–1995) albume „Vilnius. Vardas ir žodis“ (1993, lietuvių ir lenkų kalbomis) rašo apie magišką paslap- tį, glūdinčią jau pačiame miesto pavadinime: „Yra dvi susisiekiančios paslaptys: kalba ir Vilnius (...) Tu ištari šitą miestą, o tardamas išvysti jį“. Autoriaus poetinė miesto vizija išauga iš savotiško žodžių ritualo ir apeigų, kuriose įkomponuojamas ir išreiškiamas Vilniaus genezės mitas. Savo lyrinėse miniatiūrose V. Daunys tarsi atranda paslėptus ryšius tarp leksikos prasmių ir miesto, tautos būties: čia skamba žo- džiai „baltuma“, „vilkas“, „vilnis“, „Vilnia“, „Vilija“, „baltas“ („Kai iš balsvos baltumos suvasnoja vėlė ar balandė, – tai balta valanda, aš sakau. Bal ir val – du skiemenys telpa vienam gomury. Iš šito balto gyvybės plevenimo man atsiliepia Vilnia. Tai mūsų upė. Čia mūsų pilis, čia mūsų miestas baltasis – Vilnius“2). Kaip žinia, įvairūs leksemos „baltas“ variantai yra labai reikšmingi baltų tikėjimuose bei kultūro- se, ir jau pati spalva nurodo į mito sferą. Autorius kuria poetinę sines- teziją, kuri padeda ne tik išreikšti sugestyvias metaforiškas kūrybos būsenas, bet kartu liudija ir savotiškas Vilniaus žavesio ir tapatybės paslapties paieškas.

1 Czesław Miłosz, Tomas Venclova, Dialog o Wilnie, Paryż, 1979. 2 Vaidotas Daunys, Vytautas Balčytis, Vilnius. Vardas ir žodis, Vilnius: Regnum, 1993, p. 1–21.

10 Tadeuszas Bujnickis, rašydamas apie Lietuvos sostinės paveiks- lą lenkų poezijoje, taikliai nurodė metafizinio sugestyvumo reikšmę, formuojant bendrą meninę erdvę: „Ta Vilniaus kerėjimo (užbūrimo) būsena (apimanti taip pat nuolatinius jo gyventojus) ir sukūrė este- tinių bei vertybinių traktuočių pagrindą“3. Svarbią funkciją, kaip parodo T. Bujnickio analizė, čia atlieka vertikalioji pasaulio sąrangos ašis – į pirmą planą iškylantys bažnyčių bokštai, varpinės, fasadai, kurie atkartoja miestą supančių kalvų ir medžių reljefą. Neatsitikti- nai čia labai dažni dangaus, debesų, saulės spindulių motyvai, kurie išreiškia metafizinius pojūčius bei sakralines individo būsenas. To- kio tipo įvaizdžiai dažni Witoldo Hulewicziaus (rinkinys „Miestas po debesimis“, 1931), Kazio Bradūno (rinkinys „Vilniaus varpai“, 1943), Cz. Miłoszo („Varpai žiemą“, 1974) ir daugelio kitų poetų kūryboje. Labai būdinga Zofijos Bohdanowiczowos eilėraščio „Vilnius debesyse“ (1954) pabaiga, kurioje skamba miesto apoteozė: „Dieve, po mirties dangų man Vilniumi paversk“. Šie motyvai liudija apie vertikalią vertybinę orientaciją, o jų gausa primena mitologinius pasaulio sandaros vaizdinius (visų pirma „gyvenimo medį“), kurie glūdi archajinėje tautos kūryboje, folklore. Lietuvių liaudies dainose apie Vilnių labai aiškiai atsispindi archainio mąstymo opozicijos („aukštai–žemai“, „didelis–žemas“), o Lietuvos sostinė suvokiama kaip savotiška stebuklinga pilis, stovinti ant aukšto kalno („Ant aukšto kalno, / Ant aukšto kalno – / Vilniaus miestelis“). Tuo tarpu grožinėje literatūroje, ypač senojoje, sukurtoje XV–XVII amžiais, sakralinė aura siejama su istoriosofiniu mąstymu. Pasak E. Ulčinaitės, „kalbant apie Vilniaus miesto vaizdą XVI–XVII a. literatūroje, būtina pažymėti vieną gražiausių Sarbievijaus eilėraščių – IV knygos 35 odę „Pauliui Kozlovijui“. Stovint ant Lukiškių kalno, čia ne tik apžvelgiamas visas Vilnius, bet ir akcentuojami tie momentai, kurie Lietuvos ir Vilniaus istorijoje turi ypatingą prasmę:

3 Tadeusz Bujnicki, Obraz Wilna w międzywojennej poezji wileńskiej, in: Wilno- Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur, Białystok 1992, p. 328.

11 Čia matysim gerai spindinčius iš toli Kupolus, šventyklas, dvi iškilias pilis, Didžiojo Palemono Karalystę turėtąją... Čia galėsim stebėt, kaip ant aukštų kalvų Gedimino pilis lyg Kapitolijus Stūkso ir į padangę Bokštais remiasi išdidžiais. (Ilinc picta procul quae radiantibus Fulgent fana tholis, et geminam super Despectabimus arcem, Magni regna Palaemonis… Et qua conspiculs se Gediminia Iactant saxa lugis, et Capitolium, Et quae tencta superbis Intrant nubile turribus4).

Senojoje Lietuvos literatūroje, taip pat ir vėliau, dažnai va- rijuojamas miesto įkūrimo mitas (Gedimino sapnas apie Geležinį Vilką), aprašoma didžiųjų Lietuvos kunigaikščių genealogija, LDK valstybės didybė ir pan. Tokio tipo motyvai ryškūs lotyniškoje (Jo- nas Radvanus, Motiejus Kazimieras Sarbievijus), lenkiškoje (Ado- mas Mickevičius, Janas Czeczotas, Władysławas Syrokomla, Karolina Praniauskaitė (Proniewska), Józefas I. Kraszewskis), taip pat lietuvių (Dionizas Poška, Tomas Žičkus, Maironis) poezijoje. Šiuose kūri- niuose nestinga idiliškų ir patetinių tonų bei romantizmui būdingų nostalgiškų, melancholiškų motyvų, kurie jungiasi į labai reikšmingą poetinių įvaizdžių paradigmą. Tai būdinga, pavyzdžiui, K. Praniauskaitei, autorei, rašiusiai lenkiškai, taip pat ir lietuviškai. Šalia baladžių, panegirinių odžių

4 Eugenija Ulčinaitė, Vilnius XV–XVIII amžiaus Lietuvos Didžiosios Kunigaikš- tijos literatūroje, in: Gratulatio Vilnae. Vilniaus pasveikinimas. XVI–XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Vilnius: LLTI, 2001, p. 44–47.

12 skirtų žymiems savo amžininkams, leidinyje „Teka Vileńska“ („Vil- niaus aplankas“, 1857 m. 2 nr.) ji paskelbė ilgą eilėraštį „Vilnius ir Auš- ros Vartai“ („Wilno i Ostra Brama“), kuriame aiškiai skamba „aukso amžiaus“ mito atgarsiai. Kūrinyje apie miestą kalbama kaip „amžinąją vyriškumo ir dorybių sostinę“, „tautos šventovę“, „paslaptingą šviesos ir tiesos laivą“, o jo šlovė siekianti dievo Perkūno ir Lietuvos Didžių- jų Kunigaikščių laikus. Kaip matome, čia susijungia praeitis, dabartis ir ateitis, o ją tarsi gaubia amžinybės, savotiška belaikiškumo aureo- lė. Tokio tipo mitologinė traktuotė ryški abiejų tautų poezijoje, nors lietuvių autorių kūriniuose dažniau iškeliama priešprieša: nuostabi, garbinga istorija – menki dabartiniai laikai. Antai Maironis savo žino- mame eilėraštyje „Vilnius. Prieš aušrą“ (1892) konstruoja labai suges- tyvią simbolinę priešpriešą „diena“ (šviesi praeitis) – „naktis“ (juoda dabartis). Poetas Lietuvos sostinei suteikia metafizinį statusą, o emo- cingomis retorinėmis figūromis išreiškia skausmingus lyrinio subjek- to išgyvenimus: miestą „dengia naktis kaip dūmais“, „užmigę amžiai tyli“, o kadaise „Vilnius mums švietė kaip akis“. Reikia pabrėžti, kad nei Maironis, nei vėlesni tarpukario poetai nekvestionuoja ir neardo šios sakralinės-mitologinės miesto aureolės. Ir toliau vaizduojant miestą bemaž privalomas yra aukštas stilius, pakilus tonas ir iš esmės tas pats pastovusis topikos repertuaras. Šiuo atžvilgiu būdinga Balio Sruogos poema „Giesmė apie Gediminą“ (1938), kurioje autorius tarsi apiben- drina ankstesnes tradicijas ir jų pagrindu plėtoja naujus fabulų variantus. Kūrinyje svarbiausią vietą užima pagoniškos Lietuvos vaizdai, žynio Lizdeikos portretas bei Vilniaus šventovių aprašymai. Romantinės paradigmos buvo ir toliau aktualios XX amžiaus lenkų poezijoje, – tiek atnaujintoje pagal modernistines estetines konvencijas, tiek toje, kuri buvo rutuliojama pagal individualią me- ninę manierą ir grindžiama savitais variantus. Čia visų pirma reikia paminėti Kazimieros Iłłakowiczównos eilėraščius. Juose pastebima apriorinės, kiek supaprastintos aksiologinės nuostatos: lyrinis subjektas jau iš anksto „žino“, kad Vilniuje beveik viskas svarbu, simboliš-

13 ka – reikšmingai „kalba“ gatvės, medžiai, pastatai, bažnyčios, visi gyvi ir negyvi objektai. Žinoma, tokią raiškiai akcentuotą semantiką lemia didžiulė pagarba ir meilė miesto praeičiai, istoriniam paveldui. Šiuo atveju galima kalbėti apie tam tikrą „antrinį literatūriškumą“, pagrįstą parafrazėmis bei iš kitų autorių kūrinių (dažniausiai A. Mickevičiaus) atėjusių motyvų personažų, realijų varijavimą. Apie tokį kūrybos tipą rašo Arturas Opmannas (Or-Ot) eilėraštyje „Vilnius“, kuriame hero- jais tampa poetiniai įvaizdžiai, realūs žymūs istorijos ir kultūros vei- kėjai („Konrado celė“, „Zanas“, „Czeczotas“, „Lelewelis“ etc. ). Kiek kitokios tendencijos atsiskleidžia į avangardistinę XX amžiaus poe- tiką linkusių kūrėjų eilėraščiuose. Juose pastebima tam tikras miesto demitologizavimas, taip pat labiau eksponuota kasdienybė ir aktua- lioji problematika, dažniau pabrėžiami subjektyvūs pradai, ekspresi- onistinės vizijos (W. Hulewiczius, Teodoras Bujnickis, Aleksandras Rymkiewiczius, Tadeuszas Łopalewskis, Kostantas I.Gałczyńskis). Išskirtinę vietą vaizduojant Vilnių užima Cz. Miloszo poezija („Miestas be vardo“, 1964–1965), kur kultūrinė atmintis pinasi su au- tobiografiniais elementais, o Vilniaus įvaizdžiai įrašomi į platų univer- salių įvaizdžių kontekstą. Pats autorius sakė, kad „tai labai ekstaziški eilėraščiai, kuriuose mėginama sujungti ir į kažkokią filosofinę dimen- siją pakelti labai asmeniškas patirtis“. Apskritai šiam poetui Vilniaus tematika yra kaip kūrybinis iššūkis ir būdas individualius įspūdžius sulydyti su sakraliniais pojūčiais ir mitologinėmis vizijomis (jis kalba apie „baltą, baltą miestą“, kuris „buvo ir bus“ – eil. „Baltumas“-„Biel“). Labai platų ir reikšmingą barą literatūrinės parafrazės, kultūri- nė topika užima šiuolaikinių Lietuvos lenkų poetų kūriniuose, susiju- siuose su Vilniaus tematika. Ji būdinga, pavyzdžiui, tokiems poetams kaip Romualdas Mieczkowskis, Sławomiras Worotyńskis, Alicja Ry- bałko, Wojciechas Piotrowiczius (apie tai išsamiau bus kalbama vė- lesnėse darbo dalyse). Kita vertus, ir lietuvių kūrėjai, vaizduodami Vilnių, labai dažnai savo dėmesį kreipia į miesto multikultūrinį, daugiatautį paveldą, iš-

14 kelia ilgaamžes tradicijas, gėrisi jo istorija, architektūros paminklais. Tokio pobūdžio miesto didybės motyvų, urbanistinių erdvių, esteti- zavimo daug Bernardo Brazdžionio („Kunigaikščių miestas“, 1939), Kazio Bradūno („Vilniaus varpai“, 1943), Vlado Mozūriūno („Vil- niaus etiudai“, 1958–1963), Eduardo Mieželaičio („Antakalnio barokas“, 1971), Justino Marcinkevičiaus, Alfonso Nykos-Niliūno, Juditos Vaičiūnaitės ir kitų poetų kūriniuose. Taip pat ir čia pastebima ryš- ki vertikalinė orientacija, kuri liudija šios esminės poetinės paradig mos – miesto sakralizacijos – tęstinumą. Tačiau šiuolaikinėje lietuvių poezijoje toks mitologinis traktavimas jau sutinkamas rečiau, – jį kei- čia intelektualinė refleksija (Tomas Venclova, Arnas Ališauskas), me- lancholija, postmodernistinis koliažas ir groteskiniai vaizdai (Sigitas Geda, Vytautas Bložė, Antanas A. Jonynas, Aidas Marčėnas, Eugeni- jus Ališanka, Liudvikas Jakimavičius, Sigitas Parulskis). Poetinis Vilniaus atvaizdas, suprantama, nėra statiškas, jis nuolatos keičiasi ir turtėja, papildomas įdomiomis meninėmis pasiūlo- mis, kurias pateikia atėjusios naujos kartos. Šiame darbe siekiama pateikti bent punktyru nubrėžtą svarbų poezijos arealą, atskleisti „vil- nietiškos poezijos“ palimpsestą, kurį lemia daugelio generacijų atsto- vų sukurti poetiniai kūriniai5.

5 Algis Kalėda, Mitų ir poezijos žemė. Lietuva lenkų literatūroje. Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2011.

15 Wstęp Oblicza miasta

Z apewne każdy, kto bardziej adekwatnie, przynajmniej w przybli- żeniu zdaje sobie sprawę z szerokiej objętości proponowanego tematu („Poetycka tożsamość Wilna”), rozumie, że w krótkim zarysie nie sposób scharakteryzować całości materiału. Dlatego też autor niniej- szego opracowania nolens volens jest zmuszony do ograniczenia się do kilku analitycznych ujęć, do wybranych aspektów problemowych, które z tego lub z innego względu mogą uchodzić za bardziej repre- zentatywne, a nawet inwariantne. W połączeniu z podanymi wy- branymi tekstami, zamieszczonymi w krótkiej antologii poetyckiej Wilna, przyczynią się one do głębszego poznania obiektu. Takie po- dejście metodologiczne umożliwi określenie granic przestrzeni literackiej miasta, jak też zorientowanie w materiale, który jest nadzwyczaj obszerny i różnorodny – zarówno pod względem językowym, jak też tematyczno-chronologicznym i, rzecz jasna, pod względem wartości artystycznej. Na jakie zasoby literackie należałoby się tu powołać i opierać się? Przede wszystkim warto uwypuklić wielowieczne tradycje poezji o Wilnie, bogate pokłady dzieł poświęconych temu miastu, tak dro- giemu dla wielu narodów. Trzeba pokazać wartość różnorodnych tek- stów poetyckich, powstałych w językach polskim i litewskim, w szcze- gólności utwory najbardziej znanych twórców, które odzwierciedlają główne tendencje i konwencje literackie. Podstawowe dzieła są zawarte także w licznych antologiach, takich jak na przykład: „Vilniaus mūrai” (1973), „Tobie Wilno. Antologia poetycka” (Białystok, 1992), „Miłe miasto. Wiersze o Wilnie i Litwie” (Kraków, 1993), „Litwo, na-

16 sza matko miła… Antologia literatury o Litwie” (Vilnius, 1996), „Gra- tulatio Vilnae. Vilniaus pasveikinimas. XVI–XVIII amžiaus tekstų rinkinys (Vilnius, 2001), „Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija” (Vil- nius, 2008). Są one bardzo pomocne w poznawaniu tego szerokiego tematu. Osobne miejsce zajmie jeszcze stosunkowo mało rozpoznany obszar – współczesna poezja Polaków na Litwie. Ten areał poetycki wyróżniają szczególnie mocne więzi z kulturalno-literackimi tradycjami Wielkiego Księstwa Litewskiego, które zarazem określają jego podstawowe paradygmaty artystyczne, swoistość tego zjawiska oraz doskonale świadczą o palimpsestowości poezji wileńskiej. Te przesłanki wymagają określenia, przynajmniej w przybli- żeniu, podstawowych celów, a także pewnego zarysu problematyki danego opracowania. Jakie są przesłanki poetyckiego i quasi mitolo- gicznego traktowania obrazu Wilna? W jaki sposób literatura o Wil- nie – polska i litewska – operuje pewnymi treściami stereotypowymi i kształtuje wyobrażenia zbiorowe? Czy można mówić o jego wyrazi- stej topice w wymiarze diachronicznym? Jak przebiegają relacje mię- dzy indywidualnymi poetyckimi wizjami a wspólnymi obrazami mi- tycznymi? Takie oraz podobne zagadnienia należałoby podejmować i rozwijać na podstawie przedstawionego materiału. W badaniach związanych z ukształtowaniem „literatur wileń- skich” (jeśli da się użyć tego określenia) należy uwzględnić kwestie psychologiczne oraz historyczno-społeczne, przynajmniej jako kon- tekstu lub podtekstu do rozpatrywanego materiału literackiego. Jest rzeczą znamienną, że wielu wybitnych twórców niejako dodatkowo podkreślało swoje osobiste wrażenia i doświadczenia, aurę emocjo- nalną miasta, a także jego ezoteryczność. Przykładem tu może być Czesław Miłosz, który niejednokrotnie wspominał o wyjątkowości dziejowej tej ziemi, o rzekomo nadprzyrodzonych, magicznych jej promieniach („tellurycznych” siłach), które wpływają na los czło- wieka. W znanym eseju-liście do Tomasa Venclovy pisał on: „Nie można wykluczyć pewnych wpływów, żeby tak rzec, tellurycznych.

17 (…) Miasta mają swojego ducha czy aurę, i chwilami chodząc ulicami, zdawało mi się, że tę aurę czuję w sposób niemal zmysłowy”6. Warto podkreślić, że swoją odpowiedź, zawierającą jego wyznania o emocjonalnym i kulturowym podejściu do Wilna, T. Venclova opa- trzył wymownym tytułem – „Wilno jako forma życia duchowego” („Vilnius kaip dvasinio gyvenimo forma“). Zatem już u samych podstaw interpretacji topiki wileńskiej a priori tkwi określony ładunek semantyczny ze znaczącymi konotacjami metafizycznymi. O analogicznych odczuciach mówi wielu innych pisarzy. Oto litewski poeta Vaidotas Daunys (1958–1995), autor albumu dwuję- zycznego „Wilno. Imię i słowo” – „Vilnius. Vardas ir žodis“ (1993) pisze o magicznej tajemnicy, którą wyznacza już sama nazwa tego miasta: „Jak naczynia połączone są dwie tajemnice: język i Wilno. (…) Wymówisz to miasto, a wymawiając ujrzysz je”7. W ujęciu tego autora, dążącego w swej twórczości do zgłębiania sakralnych pokła- dów rzeczywistości, wizja poetycka miasta wyrasta z obrzędu werbal- nego, a ten rytuał jest organicznie związany z mitem o prapoczątkach Wilna. W swoich miniaturach filozoficzno-lirycznych Daunys od- najduje ukryte więzi między odległymi sferami bytu: „gdy z białawej bieli wywija się jakaś dusza, jakieś widmo się wyłania czy bielejący wilka cień – to biała chwila, mówię. Biel i wilk – dwie sylaby w jednym zlane podniebieniu. Z tego pluski białego życia odszumiała mi Wilnia (Wilenka). To nasza rzeka. Tu zamek nasz, tu nasze miasto białe – Wilno”8. Jak widomo, biały kolor, rozmaite warianty leksemu „biel”, są bardzo wymowne w kulturze narodów bałtyckich, wskazu- ją na odwołania mitologiczne. Przy pomocy nieomal archetypowych środków autorzy tworzą synestezję poetycką, formują sugestywne obrazy metaforyczne i tym samym dają świadectwo poszukiwań ta- jemniczych źródeł czarującej siły miasta.

6 Czesław Miłosz, Zaczynając od moich ulic, Wrocław 1990, s. 31. 7 Vaidotas Daunys, Vytautas Balčytis, Vilnius. Vardas ir žodis [Wilno. Imię i sło- wo], Vilnius: Regnum, 1993, s. 1. 8 Vaidotas Daunys, Vytautas Balčytis, s. 21.

18 Tadeusz Bujnicki, pisząc o kształtowaniu się obrazu Wilna w poezji polskiej, trafnie uwypukla rolę metafizycznej sugestywności w przedstawianiu fascynującej przestrzeni literackiej: „Ów stan za- uroczenia Wilnem (a dotyczył on również stałych jego mieszkańców) tworzył podstawy do ujęć wartościująco-estetycznych” 9. Szczególną funkcję, jak wynika z jego analizy, pełni tu oś pionowa: na plan pierwszy wysuwają się wieże, fasady kościołów, współgrające z otaczają- cymi miasto wzgórzami. Należy podkreślić, iż w wierszach o Wilnie nieprzypadkowe jest nagromadzenie motywów nieba, promieni sło- necznych, obłoków oraz lotnych, niemal ezoterycznych impresji, któ- re wyrażają sakralne odczucia podmiotu lirycznego. Tego typu obrazy są częste, na przykład w poezji Witolda Hulewicza (tomik „Miasto pod chmurami”, 1931), Kazysa Bradūnasa („Vilniaus varpai“ – „Wileń- skie dzwony”, 1943), Cz. Miłosza („Dzwony w zimie”, 1974), a także w twórczości wielu innych poetów. W tym kontekście bardzo charak- terystycznie i wymownie brzmi zakończenie wiersza-apoteozy Zofii Bohdanowiczowej pt. „Wilno w obłokach”: „Boże, niebo po śmierci na Wilno mi zamień”. Tego typu topika świadczy o orientacji werty- kalnej, zaś ich obfitość przywołuje na myśl mitologiczne wyobrażenia o budowie świata (obraz „Drzewa Życia”), które tkwią w archaicznym światopoglądzie oraz w folklorze. W litewskich pieśniach ludowych o Wilnie są utrwalone znamienne opozycje wartościujące: „wysoko” – „nisko”, „wielki” – „mały”, a stolica Litwy jest pojmowana jako swego rodzaju cudowny zamek, stojący na wysokiej górze. W literaturze pięknej (zwłaszcza w starszej, powstałej w XV– XVII stuleciach) sakralna aura otaczająca Wilno wiąże się także z my- śleniem historiozoficznym – ze sławą genealogii rodów książęcych, z podaniami o założeniu miasta, z protoplastami narodu etc. Na przy- kład zdaniem Eugenii Ulčinaitė, „kiedy mówimy o obrazie Wilna w literaturze XVI–XVII wieku, niezbędne jest przypomnienie jednego

9 Tadeusz Bujnicki, Obraz Wilna w międzywojennej poezji wileńskiej, in: Wilno- Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur, Białystok 1992, s. 328.

19 z najpiękniejszych wierszy Sarbiewskiego – ody 35-tej z księgi IV „Do Pawła Kozłowskiego (Paulus Coslovius)”. Jest tu nie tylko spojrzenie znad Łukiszek na całe Wilno, ale też zostały zaakcentowane te mo- menty, które mają szczególne znaczenie w historii Litwy i Wilna:

“Ilinc picta procul quae radiantibus Fulgent fana tholis, et geminam super Despectabimus arcem, Magni regna Palaemonis… Et qua conspiculs se Gediminia Iactant saxa lugis, et Capitolium, Et quae tencta superbis Intrant nubile turribus10” („Stąd przemierzać okiem zacznę Wilno, jak na dłoni, Stąd krainy wszystkie znaczne, Kędy Wilia goni. Owdzie miasto krzyżem święci Kopuła wzniesiona, Tu dwoisty gmach książęci Ziemi Palemona.

A na górze Gedymina Kapitol litewski Aż pod błękit nieba wspina Głowę baszty rzeźkiej”– tłumaczenie Władysława Syrokomli).

Historiograficzne wątki i fabuły, nagminnie eksploatowane w literaturze dawnej, były bardzo częste także w twórczości pisarzy późniejszych. Należą do nich mitologiczne lub quasi mitologiczne opowieści o śnie Giedymina, o proroctwie Lizdejki, jak też o wiel- kich czynach i bohaterskich walkach. Tego rodzaju topika występuje

10 Eugenija Ulčinaitė, Vilnius XV–XVIII amžiaus Lietuvos Didžiosios Kunigaikš- tijos literatūroje, in: Gratulatio Vilnae. Vilniaus pasveikinimas. XVI–XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Vilnius: LLTI, 2001, s. 44–47.

20 w poezji w językach łacińskim (Ioannes Radvanus „Radvillias”, Ma- ciej Kazimierz Sarbiewski – Sarbievius), polskim (Adam Mickiewicz, Jana Czeczot, Władysław Syrokomla, Karolina Proniewska, Józef I. Kraszewski), a także litewskim (Simonas Stanevičius, Dionizas Po- ška, Tomas Žičkus, Maironis). W tych dziełach nie brakuje idyllicznej patetyczności i panegiryków, a w okresie późniejszym – charaktery- stycznych dla romantyków tonów bohaterskich, jak też melancholij- no-nostalgicznych refleksji. Takie obrazowanie jest na przykład charakterystyczne dla Ka- roliny Proniewskiej, autorki, która tworzyła również w języku litewskim. Obok ballad czy wierszy panegirycznych, poświęconych swoim znanym przyjaciołom, poetom (m.in. A. Baranauskasowi) w „Tece Wileńskiej” (1857, nr 2) ogłosiła ona długi wiersz pt. „Wilno i Ostra Brama”. Jest to stylizowana oda do Giedyminowego grodu, w której jak w soczewce są skoncentrowane istotne i wręcz stereoty- powe motywy, w tym wyobrażenie o „złotym wieku”. Poetka mówi o Wilnie jako o „pamiątek skarbnicy” i „odwiecznej stolicy męstwa i cnoty”, porównuje go do „świątyni ludu”, przypomina „dawne wieki” miasta, gdy „płonął święty ogień Znicza” i kiedy „wielkiej Litwie przydały blask nowy, / Męstwo Kiejstuta i miecz Witoldowy”. Jak widzimy, sławetność i wielkość przeszłości jak gdyby promieniuje na teraźniejszość, a także tworzy podstawy do wiary w świetną przy- szłość stolicy. Takie mitologizujące (a zatem implikujące pewną bez- czasową uniwersalność) obrazy i warianty predykatów „cudownego miasta” są stale obecne zarówno w poezji polskiej, jak i litewskiej. Dla poezji litewskiej (dla polskiej w mniejszym stopniu) bardzo charakterystyczne jest także przeciwstawienie wspaniałej przeszłości (Wilna i całej Litwy) – marnej współczesności. Tak na przykład Ma- ironis w swoim znanym wierszu „Vilnius. Prieš aušrą“ („Wilno. Przed świtem”, 1892) komponuje bardzo sugestywną symboliczną opozycję „dzień” (świetna przeszłość) – „noc” (czarna teraźniejszość). Stołecz- nemu miastu autor nadaje pewny status metafizyczny, a reflektując

21 jego wizję wyraża bolesne przeżycia i żal podmiotu lirycznego („Noc miasto ciemną szatą jak dymem / Okrywa (…) Głośne wieki za- snąwszy milczą, / Gdy Wilno było nam jak oko, / Gdy świeciło ono / Dla Litwy, naszej Ojczyzny”). Jednakże trzeba wyraźnie stwierdzić, że ani Maironis, ani póź- niejsi poeci z lat międzywojennych i powojennych nie kwestionują i nie burzą tej sakralno-mitologicznej aureoli. W utworach o Wilnie nadal jest stosowany nieomal „obowiązkowy” wysoki styl, podniosłe tonacje i taki sam w zasadzie stały repertuar tematyczny. Pod tym względem bardzo wymowny jest poemat Balysa Sruogi „Giesmė apie Gediminą“ („Pieśń o Giedyminie”, 1938), gdzie autor jakby uogól- nia poprzednie tradycje (przede wszystkim romantyczne) i na tym fundamencie buduje nowe warianty fabularne. Centralne miejsce w strukturze dzieła zajmują wizje Litwy pogańskiej, opisy świątyń wi- leńskich, a także postacie Wielkiego Księcia, jego dworzan i prorocze- go kapłana Lizdejki. Tego rodzaju paradygmaty romantyczne oraz ich wariacje były bardzo aktualne w poezji polskiej XX wieku, zarówno tej, rozwijającej się w nurcie tradycyjnym, oraz innej, nacechowanej modernistycznymi konwencjami i indywidualnymi poszukiwaniami. Tu należy wymienić przede wszystkim kilku wybitnych twór- ców, wśród nich Kazimierę Iłłakowiczówną, Tadeusza Łopalewskiego, Witolda Hulewicza czy Artura Oppmana (Or-Ot). W ich utworach charakterystyczna jest pewna aprioryczność aksjologiczna: podmiot liryczny, zanim jeszcze sam tego dozna, już z góry „wie”, iż w Wilnie prawie wszystko jest ważne – znacząco mówią ulice, kamienie, bruk, mury, kościoły, wieże, obłoki, przedmioty żywe i martwe. Rzecz jasna, ta akcentowana semantyczność nie jest sztuczna, pretensjonal- na, ale wynika z głębokiego, pełnego miłości szacunku do tradycji i dziedzictwa kulturowego. Tu jako jedną z najważniejszych właściwo- ści „poezji wileńskiej” XX–XXI wieku można wymienić „literackość wtórną” czy „wtórną kulturowość”. Jak pisał A. Oppman w wierszu „Wilno”: „Głosem znajomym mówią do mnie ściany / I z duszą mu-

22 rów o umarłych gadam (…) Groźbą rozpaczy do niebiosów grzmo- ta / Płomieniejąca Konradowa cela / A nad ofiarą Zana i Czeczota / bucha czerwone słowo Lelewela!...” Nieco inne tendencje przeważają w twórczości autorów, którzy preferują poetykę ekspresjonistyczną lub są skłonni do awangardowych transformacji topiki wileńskiej. W poezji tego nurtu można spostrzec pewne oznaki demitologizacyjne, aktualizację i parafrazy tradycyjnych stereotypów, a także dążenie do uwypuklenia i eksponowania problematyki codzienności (W. Hule- wicz, Teodor Bujnicki, Konstanty Ildefons Gałczyński, Aleksander Rymkiewicz). Bardzo ważne, wręcz wyjątkowe, miejsce we współcze- snej poezji polskiej na Litwie zajmują topika kulturalna, parafrazy i wariacje na temat tradycji literackich Wilna. Taka postawa jest charakterystyczna na przykład dla Sławomira Worotyńskiego, Romualda Mieczkowskiego, Wojciecha Piotrowicza, Alicji Rybałko, Józefa Szo- stakowskiego i innych. To zjawisko szczegółowo będzie omawiane w dalszych częściach tego opracowania. Fenomenalny, nadzwyczaj znaczący status w kształtowaniu nowych aspektów tematyki wileńskiej należy się Cz. Miłoszowi (m.in. w poemacie „Miasto bez imienia”, 1964–1965), który motywy zbioro- wej pamięci kulturowej połączył z przejmującymi wątkami autobio- graficznymi. Topikę wileńską Noblista wkomponował w przestrzeń metafizyczno-sakralną, wieloma więziami połączoną z intelektual- ną kulturą światową. W ogóle dla Cz. Miłosza tematyka Wilna była swoistym wezwaniem – w jej wartkim, inspirującym nurcie, jak sam twierdził, tworzył „bardzo ekstatyczne wiersze”, w których próbo- wał osobiste doświadczenia podnieść do jakieś filozoficznej dymen- sji i nadać jej sens quasi mitologiczny (na przykład w wierszu „Biel” mówi o „białym mieście”, które „było i będzie”). Z drugiej strony, również poeci litewscy tworząc poetyckie obrazy Wilna, bardzo często swoją uwagę kierują ku jego wspania- łej przeszłości, wielokulturowemu dziedzictwu miasta, podkreślają znaczenie długowiekowych tradycji dla współczesności. Poetyzacja

23 oraz swoista gloryfikacja historii Litwy i Wilna, jak również estety- zacja przestrzeni urbanistycznej występują na pierwszym planie w utworach takich twórców, jak: Bernardas Brazdžionis („Kunigaikščių miestas“ – „Książęce miasto”, 1939), Kazysa Bradūnasa („Vilniaus varpai“ –„Wileńskie dzwony”, 1943), Vladasa Mozūriūnasa („Vilniaus etiudai” – „Etiudy wileńskie”, 1958–1963), Eduardasa Mieželaitisa („Antakalnio barokas“ – „Antokolski barok”, 1971), Justinasa Mar- cinkevičiusa, Alfonsasa Nyki-Niliūnasa, Judity Vaičiūnaitė, Vytau- tasa Bložė, Aidasa Marčėnasa, Antanasa A. Jonynasa i in. W poezji litewskiej, podobnie jak w polskiej, można zauważyć również wyraź- ną orientację pionową, co świadczy o kontynuowaniu istotnego paradygmatu poetyckiego – sakralizacji Wilna i jego przeszłości. Jed- nakże u przedstawicieli i adeptów modernistycznych (a zwłaszcza postmodernistycznych) konwencji estetycznych mitologiczne trak- towanie jest rzadsze i spotykane przeważnie w postaci stylizacji lub ironii. Tradycyjną topikę czy otwartą emocjonalność zastępują intelektualne refleksje (Tomas Venclova, Arnas Ališauskas), melancholia, kolaże oraz obrazy groteskowe (Sigitas Geda, Vytautas Bložė, Anta- nas A. Jonynas, Aidas Marčėnas, Liudvikas Jakimavičius, Sigitas Pa- rulskis, Eugenijus Ališanka). Poetycka tożsamość Wilna, rzecz jasna, nie może być statyczna lub utrwalona na wzór jakiegoś kanonu – obraz miasta w poezji jakby ciągle migoce, zmienia się w zależności od propozycji artystycznych, które składają nowe generacje twórców. Toteż zadania i cele danego opracowania – udostępnienie podstawowego propedeutycznego ma- teriału do poznania areału „poezji wileńskiej”, który jest swego rodzaju palimpsestem, powstałym z doświadczenia wielu pokoleń. Do celów dydaktyczno-poznawczych służy tu zamieszczona krótka antologia poetycka, opatrzona zwięzłymi komentarzami – wskazówkami w dalszej pracy.

24 Introduction Faces of the City

P erhaps everyone who adequately perceives the wide scope of the subject covered in this paper (namely, Vilnius in literature, poetical Vilnius) clearly understands that it is impossible to discuss all avail- able material. For this reason, the focus is put on several analytical planes and a few key aspects which, in the opinion of the author, are representative in one or another way or even invariant. The use of this approach will allow the author to define a specific area of literature on Vilnius which is remarkably rich and differentiated both in terms of language, the subjects touched on and, certainly, its artistic value. What material will be revealed and discussed? First, it should be noted that the aim is to show a long-lived tradition of poetry about Vilnius; reference will be made to the writings in Lithuanian and Pol- ish. At first the texts of the most famous writers will be presented as well as the examples collected in individual anthologies and sets, for instance, Vilniaus Mūrai (1973), Tobie Wilno. Antologia Poetycka (Bia lystok, 1992), Miłe Miasto. Wiersze o Wilnie i Litwie (Kraków, 1993), Litwo, Nasza Matko Miła… Antologia Literatury o Litwie (Vilnius, 1996), Gratulatio Vilnae. Vilniaus Pasveikinimas. XVI–XVIII Amžiaus Tekstų Rinkinys (Vilnius, 2001), Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė Poezija (Vilnius, 2008). The purpose is to describe the area which has been little analysed, namely, the modern poetry of the Lithuanian Poles, from different aspects. Certainly, the assumptions of this type nolens volens require the definition of the aims pursued in this paper. In addition, the out- lines of the problem have to be drawn as well as the main coordinates

25 which are categorised according to the central axis of considerations: what the assumptions of mythological picture of Vilnius are, what the environment of these images is. How writings about Vilnius in Lithuanian and Polish use certain stereotypical thematic variations and thus shape collective visions of the city? Can we talk about the subject of Vilnius at a diachronic level? How are the relations and correlations between individual feelings about poetry and common mythological images manifested? To analyse Vilnius literature or “literatures” (if such definition can be used), consideration should be taken of biographical and psy- chological circumstances – at least as of the context or certain implica- tions of the provided material. It should be emphasised that it seems that many prominent authors deliberately highlighted their personal impressions and depicted the elements which showed the relation of individuality with the special aura of Vilnius. Czesław Miłosz, for example, used to emphasise the magical and supernatural powers of this soil which affect and help shape the personality and worldview of a person. In his well-known letter-essay to Tomas Venclova he wrote: “In this case you cannot ignore certain influences which I would call telluric. Cities have their own spirit or aura. Sometimes, while walking along the streets it seemed to me that I could feel that aura with all my senses”. In turn, in his response to Miłosz, Venclova referred to similar intentions: “Vilnius as a form of spiritual life.” Thus the very founda- tion of the city topic is inherently related to references denoting that metaphysical semantics and its connotations are very important. Similar feelings were also articulated by a number of other authors. For example, poet Vaidotas Daunys (1958–1995), in the album Vilnius. Vardas ir Žodis (1993, in Lithuanian and Polish), wrote about magic secret that lay in the very name of the city: “There are two in- terconnecting secrets: language and Vilnius (...) You utter the name of the city and while uttering you start seeing it”11. In his poetic vision

11 Vaidotas Daunys, Vytautas Balčytis, Vilnius. Vardas ir žodis, Vilnius: Regnum, 1993, p. 1.

26 the city develops from a ritual, a ceremony of words which purport- edly express the myth of genesis of Vilnius. In his lyrical miniatures Daunys discovers the hidden relations between the lexical meanings and the city, the subsistence of the nation: the words “white”, “whiteness, “wolf”, “wave”, “Vilnia”, “Vilija” can be heard (“Kai iš balsvos baltumos suvasnoja vėlė ar balandė, – tai balta valanda, aš sakau. Bal ir vil – du skiemenys telpa vienam gomury. Iš šito balto gyvybės plevenimo man atsiliepia Vilnia. Tai mūsų upė. Čia mūsų pilis, čia mūsų miestas baltasis – Vilnius”12 (Transl. When a spirit or a dove flaps its wings out of the whitish whiteness, – it’s a white hour, I say. “Bal” and “vil” – two syllables on the roof of the mouth. Vilnia echoes to me from all this white hovering of life. This is our river. This is our castle, this is our white city – Vilnius). As known, various variations of the lexeme “baltas” (white) are significant in the Baltic cultures; the colour itself points towards the area of myth. The author creates a poetic synesthe- sia which helps not only express suggestive metaphors but also speaks of a certain search of the secret to the charm of Vilnius. Writing about the picture of the Lithuanian capital in the Polish poetry Tadeuszas Bujnickis accurately pointed out the significance of metaphysical suggestiveness in creating the general artistic space: “This state of Vilnius bewitching you (which would also overwhelm its permanent residents) provided the basis for aesthetical and value- based approaches”13. As shown by the analysis by Bujnickis, an important role is played by the vertical axis: the towers of churches, the belfries, the facades which repeat the relief of the hills and trees sur- rounding the city. The motifs of sky, clouds, sun rays are often used on purpose since they express metaphysical feelings and sacral states of an individual. These images are frequent in the works of Witold Hulewicz (collection Miestas Po Debesimis, 1931), Kazys Bradūnas (collection Vilniaus Varpai, 1943), Cz. Miłosz (Varpai Žiemą, 1974)

12 Vaidotas Daunys, Vytautas Balčytis, p. 21. 13 Tadeusz Bujnicki, Obraz Wilna w międzywojennej poezji wileńskiej, in: Wilno- Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur, Białystok 1992, p. 328.

27 and many other poets. In this regard, the ending of the poem Vilnius Debesyse (transl. Vilnius in the Clouds) (1954) by Zofija Bohdanowic- zowa is very typical and characteristic (of these images). It contains a divine apotheosis of the city: “Dieve, po mirties dangų man Vilniumi paversk” (Transl. Dear God, after my death turn the sky into Vilnius). These motifs speak of vertical value-based orientation and their abundance remind of mythological images of the world structure (first of all, the tree of life) which lie deep in the archaic culture of the nation and in the folklore. Lithuanian folk songs clearly reflect the oppositions “high” – “low”, “big” – “small” which are characteristic of the archaic way of thinking; and the capital of Lithuania is perceived as some kind of a miraculous castle standing on a high hill (“Ant aukšto kalno, / Ant aukšto kalno – / Vilniaus miestelis” (Transl. On a high hill, / On a high hill – / There’s a town of Vilnius). Meanwhile, in fiction (especially in the old one created in the 15–17th c.) the sacred aura is related to historiosophical way of thinking. According to Ulčinaitė, “when discussing the view of the city of Vilnius in the 16th to 18th century literature, it is necessary to mention one of Sarbievius’ most beautiful poems, the 35th ode, ‘To Paulus Coslovius’, in Book IV. Not only the whole of the city is viewed from the top of Lukiškės Hill, but also the moments, which have special meaning in the history of Vilnius and Lithuania, are emphasized:

Ilinc picta procul quae radiantibus Fulgent fana tholis, et geminam super Despectabimus arcem, Magni regna Palaemonis… Et qua conspiculs se Gediminia Iactant saxa lugis, et Capitolium, Et quae tencta superbis Intrant nubile turribus14.

14 Eugenija Ulčinaitė, Vilnius XV–XVIII amžiaus Lietuvos Didžiosios Kunigaikš- tijos literatūroje, in: Gratulatio Vilnae. Vilniaus pasveikinimas. XVI–XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Vilnius: LLTI, 2001, p. 44–47.

28 The old Lithuanian literature as well as later literature often features different versions of the myth of the establishment of the city (Gediminas’ dream about the Iron Wolf), and provides descriptions of the genealogy of the Grand Dukes of Lithuania, the grandeur of the state of the Grand Duchy of Lithuania and the like. Such motifs are dominant in the Latin (“Radvilias” by Jonas Radvanus, Motiejus Kazimieras Sarbievijus), Polish (Adam Mickiewicz, Jana Czeczot, Władysław Syrokomla, Karolina Proniewska, Józef I. Kraszewski), and Lithuanian (Dionizas Poška, Tomas Žičkus, Maironis) poetry. The pieces of writing of the aforementioned authors depict a number of idyllic and pathetic tones as well as nostalgic and melancholic motifs typical for the romanticism and which integrate into a very significant paradigm of poetic images. This is also a distinctive characteristic of Proniewska, the author which also wrote in Lithuanian. In addition to ballads and pan- egyric odes to her prominent contemporaries, her long poem “Vil- nius ir Aušros Vartai” (transl. Vilnius and the Gates of Dawn) was published in publication Teka Vileńska (transl. The File of Vilnius), 1857, No. 2. The sounds of the myth of the “golden age” are clearly pronounced in this poem. It describes the city as “the eternal capital of masculinity and virtues”, “the temple of the nation”, a “mysterious ship of light and truth”, and tells that its glory dates back to the very times of Perkūnas (the Baltic god of thunder) and the Grand Duchy of Lithuania. As it can be seen, the past, the present and the future are connected and enshrouded in an aureole of eternity and untimeli- ness. This type of mythological interpretation is well-pronounced in the poetry of the both nations, though the poems by the Lithuanian authors tend to put forward the contraposition: the splendid and glo- rious history – miserable modern times. For instance, Maironis in his famous poem “Vilnius. Prieš Aušrą” (transl. Vilnius. Before Dawn) (1892) constructs highly suggestive symbolic oppositions: “day” (the bright past) – “night” (the black present). The poet attaches a meta-

29 physical status to the Lithuanian capital and by means of rhetoric figures expresses painful experiences of the lyric subject: the city is “covered in night as if in smoke”, “the centuries are silently asleep”; meanwhile, aforetime, “Vilnius used to shine as an eye to us”. It should be emphasised that neither Maironis, nor subsequent inter-war poets question and destroy this sacral-mythological aureole of the city. Later poetry continues to depict the city in a well-nigh com- pulsory high style, elevated tone and, in principle, the same constant topics. In this regard, the poem “Giesmė apie Gediminą” (transl. The Hymn About Gediminas) by Balys Sruoga is a typical example. In the poem the author generalised earlier traditions and developed new versions of the plot on the basis of them. The central focus in the poem is put on the picture of pagan Lithuania, the portrait of the priest Lizdeika and the descriptions of Vilnius shrines. Romantic paradigms were also relevant in the 20th century Polish poetry, revived according to modern aesthetical conventions and developed according to individual artistic variations. This is where the poems by Kazimiera Iłłakowiczówna should be mentioned. Her poems demonstrate the a priori and slightly simplified axiological attitudes: the lyric subject “knows” beforehand that almost everything is important and symbolic in Vilnius – streets, trees, buildings, churches, every animate and inanimate object – they all “speak” meanings. This accentuated semantics is certainly determined by a deep respect and love to the past and historical heritage of the city. In this case, a certain “secondary literatureness” may be discussed, i.e. the variation and paraphrasing of motifs and characters originat- ing from the writings of other authors (most often Mickiewicz). This type of writing is described by Artur Opmann in his poem “Vilnius” where poetic images, real famous historic and cultural objects (“Kon- rad’s cell”, “Zan”, “Czeczot”, “Lelewel”, etc. ) become the characters of the poem. Slightly different trends are revealed in the poems of those writers whose style has the features of the 20th century avant-garde poetry. These poems tend to de-mythologise the city and show a more ex-

30 posed commonness and relevant problems, often highlight subjective springs and expressionist visions (“Miestas Po Debesimis” (transl. City under the Clouds) by Witold Hulewicz; poems by Konstanty Ildefons Gałczyński, Teodor Bujnicki). An exclusive place in depicting Vilnius is held by the poetry of Milosz (“Miestas be Vardo” (transl. City Without Name), 1964–1965). In this poem, the cultural memory intertwines with autobiographical elements, and the images of Vilnius are incorporated into a wide context of universal images. The author himself said that “these were very ecstatic poems which tried to encompass and link very personal experiences and put them into a certain philosophical dimension”. The subject of Vilnius to this poet is, in general, a challenge and the way to melt individual impressions down with sacral feelings and mythological visions (he talks about “white, white city” which “was and will be” – poem “Whiteness” (“Baltumas”). Literary paraphrases and cultural subject matters take a very broad and significant area in the poems related to the theme of Vilni- us written by modern Lithuania’s Polish poets. This is a typical feature of such poets as, for example, Mieczkowski....(a more detailed discus- sion on this subject will be provided later in the paper). When portraying Vilnius, the Lithuanian authors also devote much attention to the multicultural, multinational heritage of the city, put forward the long-lived traditions, and admire its history and architectural monuments. This type of aesthetisation of urban spaces are abundant in the poems of Bernardas Brazdžionis (“Kunigaikščių Miestas”, transl. The City of Dukes, 1939), Kazys Bradūnas (“Vilniaus Varpai”, transl. The Bells of Vilnius, 1943), Vladas Mozūriūnas (“Vil- niaus Etiudai“, transl. The Études of Vilnius,1958–1963), Eduardas Mieželaitis (“Antakalnio Barokas”, transl. The Baroque of Antakal- nis, 1971), Jus tinas Marcinkevičius, Alfonsas Nyka-Niliūnas, Judita Vaičiūnaitė, Algimantas Baltakis, Aidas Marčėnas, Antanas A. Jony- nas, Vladas Braziūnas and others. A pronounced vertical orientation

31 is also observed in their poems. It speaks of the continuity of this essential poetic paradigm, namely, the sacralisation of the city. None- theless, mythological interpretation of the city is rarer in the modern Lithuanian poetry – it is replaced by intellectual reflection (Tomas Venclova), melancholy, postmodern collage and grotesque images (Sigitas Geda, Vytautas P. Bložė, Eugenijus Ališanka). Naturally, the poetic portrait of Vilnius is not static; it is con- stantly changing and getting richer, it is continuously complemented with artistic offers which are provided by the new generations. This paper seeks to present an important area of poetry delineated at least in a dotted line, and to reveal the palimpsest of the “Vilnius-like poetry” which is determined by the poetic creations of representatives of many generations.

32 � 2 � Literatūriniai įvaizdžiai šiuolaikinėje Lietuvos lenkų poezijoje QWE Topika literacka we współczesnej poezji polskiej na Litwie QWE Literary Images in the modern Poetry of the Poles of Lithuania Literatūriniai įvaizdžiai šiuolaikinėje Lietuvos lenkų poezijoje

V ienas iš įdomiausių ir iškalbingiausių Vilniaus vaizdavimo feno- menų įprasmintas šiuolaikinėje Lietuvos lenkų poezijoje. Jis išsiskiria savo intensyvumu, tam tikra kultūrinių įvaizdžių ir topikos koncen- tracija, o, kita vertus, gausiais saitais siejasi su literatūrinėmis tradicijomis. Reikia pažymėti, kad šiam reiškiniui formuotis didelę reikšmę turėjo objektyvūs socialiniai–kultūriniai faktoriai. Didžiausia tautinė mažuma (Lietuvoje gyvena apie 200 tūkstančių lenkų tautybės žmo- nių) pasižymi palyginti stipriu tautiniu-kultūriniu identitetu, kuris remiasi turtingomis istorinėmis tradicijomis. Po II pasaulinio karo į Lenkiją išvykus beveik visai inteligentijai, kultūrinis ir literatūrinis vietinių lenkų gyvenimas atgijo tik XX amžiaus paskutiniame ketvir- tyje. Šiuolaikinė Lietuvos lenkų literatūra dar nėra plačiau nagrinėta, apie šį fenomenalų reiškinį daugiausia rašyta populiarioje periodiko- je, įvaduose į atskiras antologijas, proginiuose straipsniuose. Ši tema tik kaip atskiri fragmentai atsispindi platesniuose darbuose, skirtuo- se komparatyvistinei problematikai apie lietuvių-lenkų literatūrinius ryšius (kai kurie Tadeuszo Bujnickio, Krzysztofo Woźniakowskio, Wojciecho Jerzy‘io Podgórskio, Halinos Turkiewicz, Teresos Dalec- kos, Inesos Szulskos, Józefo Szostakowskio ir kt. darbai). Atskirų šios tematikos aspektų taip pat galima surasti monografijose apie įžymius lenkų rašytojus, susijusius su Lietuva – Adomą Mickevičių, Józefą Ignacą Kraszewskį, Władyslawą Syrokomlą, Czesławą Miłoszą, Józe- fą Mackiewiczių ir kt. Todėl verta taip pat nubrėžti glaustą diachro- nininę paradigmą, parodančią svarbiausias Vilniaus kultūrinių ste- reotipų modifikacijas bei variantus literatūroje. Remiantis empirinės

34 medžiagos analize, iškeliamos kai kurios sinchroninės paralelės ir su dabartine lietuvių poezija, kuri įvairiais rakursais vaizduoja Vilniaus kultūrinius klodus. Pirmiausia reikia pasakyti, kad beveik visi, didžioji dauguma, šių autorių gimė, mokėsi, gyvena Vilniuje, Vilniaus krašte; tiesa, kai kurie šiuo metu išvykę iš Lietuvos, kuria, pavyzdžiui, Vokietijoje (Alicja Rybałko), Varšuvoje (Romualdas Mieczkowskis). Tačiau šian- dieninėje Europoje, Europos Sąjungoje, kaip žinia, sienų nėra, todėl keičiasi apskritai kūrėjų gyvenamosios vietos, o taip pat kontaktų su skaitytojais samprata. Internetas, kitos komunikavimo priemonės leidžia jaustis, kad kartu gyvename vienoje bendrijoje, savotiškame „globaliame kaimelyje“ (Marshallo McLuhano sąvoka „global village“). Panaši, beje, situacija ir su lietuvių autoriais, gyvenančiais ne Lietuvoje; skirtumas gal tik toks, kad lenkų skaitytojų auditorija visa- me pasaulyje žymiai platesnė. Dabartinių lenkų poetų branduolys – prie dienraščio „Kurier Wileński“ (tuomet „Czerwony Sztandar“) 1978 m. įsteigtas literatų būrelis, kurio nariai 1985 m. išleido savo kūrybos antologiją „Nuo Ne- ries tykių bangų“ („Sponad Wilii cichych fal“). Joje buvo paskelbti vi- soms pokario kartoms atstovaujančių autorių kūriniai, vyriausiosios (Jadwiga Bębnowska, Maria Stępowska, Michałas Wołosewiczius), viduriniosios (Maria Łotocka, Sławomiras Worotyńskis, Wojciechas Piotrowiczius), taip pat tuo metu jauniausiosios (Henrykas Mażul, Romualdas Mieczkowskis). Šie ir kiti poetai (jų yra apie dvidešimt) savo eilėraščius publikavo / publikuoja Lietuvoje ir Lenkijoje periodi- nėje spaudoje, monotematinėse antologijose, taip pat atskiromis kny- gomis. Per maždaug 30 metų (nuo 1985 m.) pasirodė virš 50 knygų, kurios sudaro svarbų mūsų krašto kūrybinį arealą. Tarp produkty- viausių autorių reikia paminėti R. Mieczkowskį (15 knygų), Aleksan- drą Śnieżko (11 knygų), Aleksandrą Sokołowskį (10 knygų), Aliciją Rybałko (7 knygos), nemaža rinkinių taip pat išleido W. Piotrowi czius, Józefas Szostakowskis.

35 Žinoma, statistiniai duomenys adekvačiai neatspindi nei Lie- tuvos lenkų poezijos vietos šalies kultūroje, nei meninio potencialo. Paprastai – tai nedideli leidiniai, talpinantys maždaug po 30–40 ei- lėraščių, išleisti 100–200 egzempliorių tiražu. Nemažą dalį jų kūry- binės produkcijos skelbia palyginti gausios antologijos, kuriose savo kūrybą publikuoja ne tik lenkų, bet ir lietuvių, baltarusių, rusų, ukrai- niečių poetai; juose demonstruojamos ne tik individualios meninės konvencijos, stiliai, bet taip pat – iškyla įdomūs komparatyvistiniai aspektai. Tarp tokių antologijų, kurios ypač vertingos ir šios publi- kacijos problematikai, verta paminėti, pavyzdžiui: „Perkelti Vilnių į širdį. Miesto portretas“ („Przenieść Wilno do serca. Portret miasta“, Vilnius, 2009), „Susitikimai. Spotkania“ (Vilnius, 2013). Kokios svarbiausios ypatybės vienija, sieja Lietuvos len- kų poetus? Kokias menines konvencijas jie dažniausiai naudoja? Čia visų pirma iškyla palyginimai, paralelės su visa lenkų poezija. Varšuvoje išleistos antologijos „Šiuolaikinė Vilnijos lenkų poezija“ („Współczesna polska poezja Wileńszczyzny“, 1986) sudarytojai įvade aptaria šių autorių kūrybos raidą pokario metais. Jie išskiria tris svarbiausias menines kryptis, turinčias savas temines ir menines preferencijas. Pirmoji – tai savotiška stilizuota „liaudies kūryba“, pri- menanti XIX a. kūrėjų (Władysław Syrokomla, Maria Konopnicka) meninį braižą; antroji – „besiremianti tradicine versifikacija ir stro- fika, kelianti visuomenines-politines temas“ (ji artima Władisławo Broniewskio poezijai); trečioji – „sinkretinė naujoviškos, modernio- sios poezijos srovė“; jai priskiriami tokie autoriai kaip Marija Łotoc- ka, R. Mieczkowskis, H. Mażulis (verta pažymėti, kad pastarąjį darbo autoriai lygina su garsiais Lenkijos poetinio avangardo atstovais Tadeuszu Różewicziumi ir Stanisławu Grochowiaku) (Współczesna poezja Wileńszczyzny. Antologia 1986: 8–11). Po 1990 metų, kai debiutavo ir aktyviai ėmė reikštis naujos kartos atstovai, padaugėjo kūrinių, kuriuose naudojamos modernios, netgi avangardinės išraiškos priemonės. Ne vienas poetas atsisakė

36 tiesiogių deklaracijų, atvirų poetizmų (tokių, kurie buvo naudojami anksčiau), atviro emocingumo, o ėmė dažniau eksploatuoti kultūri- nius kontekstus, naudoti daugiaprasmę ironiją, groteską, interteksti- nes figūras bei stilizacijas.

Tradicijų trajektorijos. Poezija lenkų kalba Lietuvoje turi gilias šaknis, siekiančias XV–XVI amžius. Nuo seniausių poe- tinių tekstų, sukurtų Renesanso laikotarpiu, iki pat XVIII amžiaus pabaigos Lietuvos lenkų poezija varijavo motyvus, atskleidžiančius šalies grožį, emblematiškai aukštinančius jos žmonių narsą ir tauru- mą. Susikūrė platokas kultūrinių-literatūrinių mitologinių vaizdinių sluoksnis, sąlygojęs vėlesnio laikotarpio meninę raišką. Be abejo, me- ninis kūrinių sugestyvumas, įvaizdžių įtaiga ir ekspresyvumas pri- klausė nuo konkrečios meninės individualybės, talento, patriotinių ir pilietinių ištarmių konteksto. Prie iškiliausių kūrėjų dera priskir- ti tokius autorius kaip Motiejus Kazimieras Sarbievijus (Sarbievius, Sarbiewski), Andrius Rimša Lietuvis (Andrzej Rymsza Litwin), Ja- nas Kazakovičius Lietuvis (Kozakowicz Litwin, Cosacovius), Elijas Pielgrzymowskis (Piligrimovius), Samuelis Dougirdas, Danielius Naborovskis (Naborowski), Mikalojus Kazimieras Šemeta (Szemiot), Adamas Naruševičius (Naruszewicz) ir gausius Vilniaus Akademijos studentus. Su šių poetų kūryba susijęs tradicinių stereotipų repertuaras, kuriame svarbią vietą užima Lietuvos Didžiosios Kunigaikštys- tės istorijos ženklai, Vilniaus įkūrimas (mitas apie Gedimino sapną), Aušros vartai, Neris (Vilija), bažnyčios, rūmai ir kt. Tuo tarpu naujesniais laikais plėtojami įvaizdžiai sietini visų pirma su Adomo Mickevičiaus kūryba, joje manifestuojamomis idė- jomis. Šis poetas, studijavęs Vilniaus universitete, ištaręs žodžius „Lietuva, mano Tėvyne“, tapo neatskiriamu šio miesto kultūrinės er- dvės komponentu. Kaip ir apskritai romantizmo epocha su jai bū- dinga topika, poetinėmis ištarmėmis tapusi turtingu stereotipų cen- tru, kuris generavo daugybę individualių meninių variantų. Tai visų

37 pirma romantikų apdainuota mįslinga LDK istorija, jos valdovų tra- giška ir herojiška lemtis – visas „didingos ir mielosios“ Lietuvos bei jos sostinės Vilniaus mitas, kuo įvairiausiais pavidalais nusitęsęs iki mūsų dienų. Aktualiausios šiuo metu – romantizmo ir tarpukario kū- rybos tradicijos. Ši tematika užima didžiąją dalį kultūrinių stereotipų ir dabartinėje literatūroje. XX a. Lietuvos įvaizdžiai lenkų literatūroje, aišku, sietini su Cz. Miłoszo kūriniais – poezija, proza ir eseistika. Itin didelė jo įtaka apmąstant Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės (LDK) praeities gy- vastingumą, taip pat formuojant ir plečiant Vilniaus kultūrinių įvaiz- džių erdvę. Šiuose poeto tekstuose sąlygiškai galima išskirti kelias li- teratūrinių topų-temų-vaizdinių grupes, kurios tarsi brėžia ir visos šiuolaikinės Lietuvos lenkų poezijos akiračius: 1) tai asmeniniai-bio- grafiniai Žygimanto Augusto (Zygmunt August) gimnazijos, Stepono Batoro universiteto laikai; 2) istorinis-kultūrinis sluoksnis, susijęs su LDK ir romantizmo epocha, masonerija; 3) miesto ir jo apylinkių topografiniai įvaizdžiai; 4) bičiulių, kolegų, mokytojų, kūrėjų portretų atspindžiai; 5) tautinių santykių laukas, Vilniaus žydų kultūra, tragiška lemtis; lenkų nacionalizmas, lietuvių-lenkų konfliktai dėl Vilniaus etc. Galima drąsiai teigti, kad bemaž visi analogiški arba panašūs matmenys ryškėja dabartinių Lietuvos lenkų poetų kūriniuose. Ži- noma, Cz. Miłoszo poveikis nėra tiesmukas, veikiau pasireiškia kaip panašių motyvų variacijos. Jos dažniausiai susijusios su Lietuvos pra- eitimi, meile šiai šaliai, „vaikystės rojui“, su lietuvių-lenkų santykiais, o pirmiausia – su Vilniaus kultūriniais artefaktais bei erdvėmis.

Literatūrinės topikos interpretacijos. Vienas svarbiau- sių vilnietiškos topikos centrų – romantizmo paveldas ir visų pirma su A. Mickevičiumi susiję simboliniai ženklai bei atributai, jo kūri- nių personažai, realijos. Jie atsikartoja R. Mieczkowskio rinkiniuose, kurie dažnai pavadinti pagal Vilnių reprezentuojančius istorinius ir kultūrinius stereotipus. Antai debiutiniame rinkinyje, įvardytame sa-

38 kraliniu miesto vardu – „Aušros vartuose“ („W Ostrej Bramie“, 1990) poetas, pasirėmęs faktografiniais paliudijimais, greta gausių lyrinių refleksijų brėžia kultūrinio vyksmo kontūrus. Eilėraštyje „Mickevi- čiaus kiemelyje“ („W podwórzu u Mickiewicza“) praeities kultūrinės realijos suvokiamos kaip savotiškos matricos, įtakojančios dabarties suvokimą. Eilėraščio erdvė neatsitiktinė: šioje vietoje poetas gyveno, rašė savo posmus, o dabar čia įsikūręs jam skirtas muziejus. Lyri- nio subjekto vaizduotėje atgyja poeto romantiko bei jo herojų (šiuo atveju poemos „Gražina“) siluetai – jie rodomi neseniai čia nuūžusio gaisro (beje, tai realus įvykis) kontekste. Bet herojiškos didvyrės mo- ters portretas gretinamas su dabar gyvenančia sena miestiete: „Ir ne ryžtinga, kerštinga Gražina / griežtu žvilgsniu praeivį / ūmai sustab- dys – / o negraži atgrasi sena moteris / apgriuvusioje arkoje-bromoje / bando pusvelčiui / parduoti laukines gėles“ („I nie zawzięta Grażyna / hardym wzrokiem raptem / przechodnia zatrzyma – / a szpetna stara kobieta / w poszczerbionej bramie / próbuje za pół darmo / polne kwiaty sprzedać“ (Mieczkowski 1990: 37). Panašūs transformuoti įvaizdžiai būdingi kitam šio poeto rin- kiniui, kuris turi irgi „pažymėtą“ literatūrinį pavadinimą „Konrado celės grindys“ („Podłoga w celi Konrada“, 1994). Čia poetas operuoja nesunkiai atpažįstamomis kultūrinėmis-literatūrinėmis Vilniaus em- blemomis. Pavyzdžiui, tituliniame kūrinyje poeto romantiko kalini- mo vieta Bazilijonų vienuolyne XIX amžiaus pradžioje traktuojama kaip istorijos ir dabartinės realybės sandūra. Praeitis jau tapo sim- boline erdve, mitu, o dabartis yra pernelyg kasdieniška, kad tą mitą išsaugotų. Pirmojoje kūrinio dalyje kalbama apie celės grindis, kurios galėjo išsaugoti atmintį apie A. Mickiewiczių: „užmaršties plyšiuo- se – / kokioje kertėje Pranašas šildė rankas / į kurį žvelgė langą“ („w szczelinach pazur zapomnienia – / w jakim kącie ogrzewał Wieszcz ręce / w które wypatrywał okno“ (Mieczkowski 1990: 37). Bet tos grindys šiandien, žinoma, jau kitokios, nušviestos „ba- nalių lempų“. Antroji eilėraščio pusė tarsi paneigia pirmąją. Dabar

39 jau skamba šiuolaikinių kūrėjų balsas ir jų „nenatūralūs, per daug sušukuoti žodžiai“, kurie kontrastuoja su autentiška romantizmo atmosfera. Eilėraščio finale formuluojama melancholiška išvada, kuri yra paradoksaliai teisinga: poeto romantiko kojos „niekada nestovėjo ant šių [paryškinta mano – A. K.] grindų“. Reikia pabrėžti, kad Konrado celėje nekart tarpukario laikotarpiu lankėsi Cz. Miłoszas, dalyvavo literatūriniuose renginiuose (vadinamieji „Literatūriniai trečiadieniai“, „Środy Literackie“), kur skaitydavo savo eilėraščius, diskutuodavo su kolegomis. Plačiai nu- skambėjo faktas, kai po 50 metų nesilankymo Lietuvoje, Nobelio premijos laureatas vėl atvyko į Vilnių 1992 m., ir Konrado celėje įvyko jo susitikimas su Lietuvos kūrėjais, skaitytojais ir gerbėjais. Apskritai ta vieta ir šiam poetui, ir kitiems literatams yra sakralinė miesto vieta, susijusi su daugeliu praeities ženklų. Literatūrinius Vilniaus stereotipus konkretūs poetai interpretuoja, naudodami savo pamėgtas estetines konvencijas, menines priemones, stilistines figūras ir, suprantama, remdamiesi asmenine intuicija. Todėl panašūs reiškiniai skirtingų autorių kūriniuose atsi- skleidžia naujais, dar nepastebėtais aspektais. Siekiant sukurti origi- nalias stereotipo variacijas, daug reikšmės turi jo vaizdavimas tam tikrame kontekste (įvaizdžio „įkontekstinimas“). Vienais atvejais kontekstas yra palyginti konkretus (tai gali būti gatvė, vienuolyno celė, namas, paminklas, grindys), kitais – prasiplečia iki virtualių, vaizduotės sukurtų paveikslų. Pagal tokius principus A. Mickevičiaus asmenybė ir jo aplinka vaizduojama S. Worotyńskio eilėraščiuose „Prie Vilnios“ („Nad Wi- lenką“), „Adamo Mickevičiaus žiema“ („Zima Adama Mickiewicza“), „Marilės arfa“ („Harfa Maryli“) ir kt. Šiam poetui būdingi švelnūs lyriniai potėpiai, mąsli intonacija, tad jo kuriami vaizduotės ir realijų kontekstai išsiskiria refleksyvumu ir plačiomis konotacijomis. Suma- niai naudodamas sinekdochas, metaforas, metonimijas poetas iške- lia atskiras detales ir taip atkuria Lietuvos patriotų, filomatų– filaretų

40 proceso kontūrus. Kūrinio pretekstu tampa Vilnelės bangos, kurios pažadina atmintį: „Upė bangas vandenyje kaip skulptūra lipdo /.../ Dešiniame Belmonto girios krante / stovėjo filomatų kėdė. / Kairiajame sunkus Novosilcovo [filomatų persekiotojo] batas. / Šiandien toje vietoje / stovi tilto šauksmininkas / ant pirmosios strofos polių/ ant eilutės iš „Pono Tado“ („Lietuva, mano Tėvyne“) („Rzeka rzeźbi fale na wodzie /.../ Na prawym brzegu w lesie Belmontu / stało krzesło filoma- tów. / Na lewym ciężki but Nowosilcowa. / Dzisiaj tym miejscu / Stoi wołacz mostu / na przęsłach pierwszej zwrotki / z „Pana Tadusza” (Współczesna poezja Wileńszczyzny. Antologia 1986: 64). Eilėraštyje „Adamo Mickevičiaus žiema“ S. Worotyńskis, lako- niškai aprašydamas legendinę poeto meilės istoriją, tarsi žaidžia pei- zažo spalvomis. Jos drauge simbolizuoja meilės džiaugsmą ir tragiz- mą, individualių emocijų permainas: „Turėjo būti freska / Graži kaip meilė. / Baltu rūbu Poezija. / Baltu Marilė. // Kodėl, pasakysite, / taip atsitiko? / Baltu – Poezija. / Juodu – Marilė“ („Miała być freskiem / Pięknym jak milość. / W białym Poezja. / W białym Maryla. // Po co, powiecie, tak się zdarzyło? / W białym Poezja, / W czarnym Ma- ryla” (ibidem: 64–65). Tuo tarpu eilėraštyje „Marylės arfa“ autorius šią meilės istoriją interpretuoja kaip universalų poezijos modelį, kaip tam tikrą įkvėpimo stereotipą. Liečiant „šaltą arfos stygą“ atgyja praeities „aidas“, sužadinantis prisiminimus apie Poeto ir jo Mūzos susi- tikimus pavasarį, jam atvykus iš Vilniaus. Kiek kitaip literatūriniai motyvai manifestuojami A. Sokołows- kio kūryboje. Šis autorius lyriniu diskursu stengiasi atspėti būties mįsles – perteikia atskirų kūrėjų individualybes, imituoja jų pasaulė- jautą, brėžia lemties gaires. Eilėraštyje „Lietuvių poeto Pauliaus Šir- vio atminimui“ („Pamięci poety litewskiego Pauliusa Širvysa“) lyrinis subjektas reziumuoja: „Jis gyvenimo gelmes tyrinėjo / ir pats liko pa- slaptimi“ („Głębiny życia drążył / I sam zagadką został“ (Współczesna poezja Wileńszczyzny, 1986:81). Tuo tarpu kitame savo kūrinyje

41 „Syrokomlės šulinys“ („Studnia Syrokomli“), panaudodamas perre- gimą „šulinio“ metaforą, A. Sokołowskis bando apibendrinti Vilniaus romantiko, apdainavusio lietuvišką kaimą, kūrybos semantinį gilu- mą, savotišką „neišsemiamumą“. Kita vertus, naujausioje lenkų poezijoje (kaip, beje, ir lietu- vių) randasi kultūrinio reliatyvizmo elementų, kurie turbūt sietini su postmodernizmo tendencijomis. Tomas Tamošiūnas poetiniame cikle „Gavau e-mailą iš [email protected]“ („Dostałem e-maila od kul- [email protected]”) iš rinkinio „Į tylėjimo kraštą“ („Do krainy milczenia, 2012) lenkų kultūros reiškinius ir jų atgarsius traktuoja iš šiuolaikinio žmogaus požiūrio taško. Čia sukuriama sinchroniška įvairių epochų ir meno žanro mozaika, lygiagrečiai funkcionuoja tokie kultūros reiš- kiniai kaip: pop muzikos grupė „Czerwone Gitary“ ir XIX amžiaus Vilniaus kompozitorius Stanislovas Moniuška, rašytojas, dailininkas modernistas iš Krokuvos – Stanisławas Wyspiańskis greta Cz. Miło szo, taip pat iškyla garsaus šiuolaikinio kino režisieriaus Krzysztofo Kieślowskio figūra. Kūrinio pabaigoje lyrinis subjektas tarsi klausia: „Ar tu turi, kultūra, klausimų? nes aš turiu // Tad kodėl žūsti / mano rankose?”(„Kulturo, masz pytania / bo ja mam // Czemu też giniesz / w mych rękach?” (Tamošiūnas 2012: 22). Panašios refleksijos būdingos taip pat tokiems poetams, kaip H. Mażulis, A. Rybałko, Dariuszas Kaplewskis. Jų kūriniai liudija sa- votišką pusiausvyrą tarp įprastinių Vilniaus literatūrinių stereotipų ir savitos universalių įvaizdžių interpretacijas. Tadeuszas Bujnickis, diagnozuodamas Lietuvos lenkų poezijos būklę, rašė: „Vis dėlto kyla klausimų dėl lenkų literatūros Vilniuje identiteto, dėl jos santykių su Lenkijoje funkcionuojančios literatūros srovėmis, dėl poezijos funk- cijų kitų žanrų atžvilgiu ir dėl išorinės orientacijos į lietuvių literatū- rą. (...) Sugrįžimas į truputį egzotišką literatūrinį „anklavą“ už Lenki- jos sienų, į romantinių emocijų rezervatą gali tapti labai nenaudingu dalyku“ (Bujnicki 2002: 337).

42 Kita vertus, šiai poezijai labai būdinga savos, „prijaukintos“ er- dvės sakralizacija, dažnai atsikartojančios individualios interpretacijos loci communes, – ir tai yra vienas iš svarbiausių jos meninės siste- mos bruožų bei savitumo laidų.

Vilniaus topografijos ypatumai. Svarbiausias šios paradigmos bruožas – palimpsesto poetika ir daugiasluoksnis vaizdavimas. Kultūriniai įvaizdžiai kūriniuose apie Vilniaus pastatus, gatves ir kitokias erdves pasižymi turtinga semantika. Autoriai neretai at- sigręžia į praeitį ir tarsi „prikelia“, atgaivina kadaise funkcionavusių objektų atmintį, čia gyvenusių žmonių patirtis. Tačiau savo aktualiąją prasmę Vilniaus vaizdai įgauna per santykį su konkrečiu subjektu, jo gebėjimu atpažinti ankstesniųjų gyvenimų ženklus. Šiuo atžvilgiu išsiskiria bene talentingiausios iš Lietuvos lenkų poetų – A. Rybałko poezija. Pirmąjį rinkinį pavadinimu, orientuotu į A. Mickevičių – „Vilniau, tėvyne mano“ („Wilno, ojczyzna moja“) – poetė išleido 1990 m.; paskui paskelbė tokias knygas kaip „Laiškai iš Nojaus laivo“ („Listy z Arki Noego“, 1991), „Reiks žaviai būti man ir puikiai“ („Będę musiała być prześliczna“, 1992), „Mano eilės tebū- nie tylėjimas“ („Moim wierszem niech będzie milczenie“, 1995) ir kt. Jos rinkiniuose miesto įvaizdžiai daugiausia traktuojami kaip „čia ir dabar“ gyvenančio individo emocinio išgyvenimo ekvivalentai. Po- draug jie liudija istoriją, visos bendruomenės bei atskirų miesto per- sonažų būtį, jų likimų trajektorijas. Kultūrinių erdvių vitališkumas ir neišsenkanti gyvybinė energija iškyla tokiuose šios poetės eilėraš- čiuose kaip „Tai vis dar Vilnius“ („To jeszcze Wilno”), „Paauksuotas Vilnius“(„Złocone Wilno”), „Vilniui“ („Do Wilna”), „Poetinė popie- tė prie Adomo Mickevičiaus paminklo“ („Poetyckie popołudnie pod pomnikiem Adama Mickiewicza”). Kita vertus, miesto simboliniai ženklai, kultūriniai toposai, jau yra patyrę ardančio laiko poveikį, jų sakralumas neretai transformuotas ir pažeistas, paliestas profaniško išniekinimo. Tai visų pirma būdinga bažnyčioms, kurios sovietiniu

43 periodu buvo apleistos arba paverstos ateizmo muziejais, – tokiame kontekste iškyla, pavyzdžiui, garsios Šventos Onos ir Švento Kazimie- ro bažnyčios, aprašytos eilėraštyje „Paauksuotas Vilnius“: „Ar tu esi gražiai įpakuotas, Mieste, / ar visas / apsidengęs suplėšytomis iliu- zijomis. /.../ Užupio senutei / lieka šventos Onos raukšlėti / delnai / ir Kazimieras – / tuščias kaip siela po ateizmo“ („Czy jesteś pięknie opakowane, Miasto / czy jesteś / całe w podartych złudzeniach /.../ Staruszce z Zarzecza / zostają pomarszczone dłonie / świętej Anny. / I Kazimierz / pusty jak dusza po ateizmie (Rybałko 2003: 136–137). Tiesioginiai vizualiniai įspūdžiai, sensualistinis realijų suvoki- mas dažnai išplečiamas bei papildomas vaizduotės padiktuotais pa- veikslais. Šie aspektai tarsi susilieja, ir realybė menininko vaizduotėje kartais pereina į fantazijos sferą. Antai tokio tipo galimos miesto er- dvių interpretacijos sudaro stambaus R. Mieczkowskio ciklo „Cana- letto tapo Vilnių“ („Canaletto maluje Wilno”) pagrindą. Poetas interpretuoja miesto atributus ir simboliką kaip tam tikrą potencialų, virtualų išgyvenimo ekvivalentą. Tačiau šiuos dėmenis reikėtų perkelti į estetinė plotmę, „įamžinti“, ir miestas įgaus naują statusą. Tad autorius projektuoja kone nežemišką jo būtį: „O jeigu jis nutapytų dangų viršum Vilniaus – / tai, be abejo, būtų įėjimo į rojų metafora“ („A jakież namalowałby nad Wilnem niebo – / byłaby to z pewnością metafora wejścia do raju“ (Mieczkowski 2011: 8). Kitose šio ciklo dalyse, artefaktų reinterpretacijose, R. Mieczkowskio lyrinis subjektas „girdi“ vargonus Aušros vartuose“, kurių „šičia nėra nuo XIX amžiaus pradžios“ („tutaj nie ma od początku XIX wieku” , eil. „Aušros var- tų votų muzika“ – „Muzyka ostrobramskich wotów”), kontempliuo- ja „Amžinai Žaliojo tilto“ vaizdą, regi apgailėtiną išniekintą kalėjimo celę ( „Konrado celės erzacas“ – „W atrapie Celi Konrada”). Ne vienas poetas apskritai remiasi tiesiogiais vizualiais žen- klais, aprašo atskiras išorės detales, gretina jas su kitokio lygmens komponentais. S. Worotyńskio sonete „Įėjimas į Vilniaus katedrą“ („Wstęp do Katedry wileńskiej”) it magiškame veidrodyje atsispindi

44 menų sintezės (architektūros, poezijos tapybos, muzikos) idėjos; jas įprasmina ir tarsi suvienija lyrinio „aš“ jutimai: „Klasicizmo Vil- niaus katedros kolonos. / Nustebimo fetišas – poezijos kalendorius / priešais ekspresijos rožę iš Bacho gaidų ir pakylų. / Priešais Ruste- mo peizažo langą ir grožį. / Niekados langai tie ir gėlės nevys“ („Kla- syczne kolumny wileńskiej katedry. / Fetyszem zadumy – poezji kalendarz / przed różą ekspresji z nut Bacha i piętra. / Przed oknem pejzażu Rustema i piękna. / Przenigdy te okna i kwiaty nie zwiędną“ (Współczesna poezja Wileńszczyzny 1986: 63). Kitame šio poeto eilėraštyje „Vingio parkas“ („Park Vingis“) žaismingai supinami įvairių plotmių dėmenys: Vilniaus ir Paryžiaus parkai (Bulonės miškas), poetinio subjekto jaunatviška meilė ir jau- nojo poeto romantiko Juliuszo Słowackio („Julek“) flirtas su jaunąja Liudvika Sniadecka. Tačiau Vilniaus topografija – tai drauge į nebūtį nuėję vaizdai, jau pažymėti praradimo žyme. Toks pojūtis įtvirtintas sugestyvia- me Cz. Miłoszo cikle apie Vilnių „Miestas be vardo“ („Miasto bez imienia“), šis emocingas motyvas atsikartoja eilėraštyje „Miasto mło- dości“ („Jaunystės miestas“). Čia poetas, Nobelio premijos laureatas, tarsi vaikšto po pažįstamas gatves, tačiau jos jau žadina mintis apie praėjusį gyvenimą, kadaise pažįstamus žmones, kurių jau čia nebėra: „Būtų gražiau negyventi. Gyventi nėra gražu. / Sako tasai, kurs grįžo po didelės daugybės metų / Į savo jaunatvės miestą. Nebuvo jau nieko / Iš tų, kurie kadaise vaikščiojo tom gatvėm, / Ir dabar jiems beliko vien tik jo akys. / Klupdamas ėjo ir žvelgė už juos / Į jų mylėtą šviesą, į naujus alyvų žiedus“. („Przystojniej byłoby nie żyć. / A żyć nie jest przystojnie, / Powiada ten, kto wrócił po bardzo wielu latach / Do miasta swojej młodości. Nie było nikogo / Z tych, którzy kiedyś chodzili tymi ulicami, / I teraz nic nie mieli oprócz jego oczu. / Poty- kając się, szedł i patrzył zamiast nich / Na światło, które kochali, na bzy, które znów kwitły“ – Miłosz 1996: 412, vertė Tomas Venclova).

45 Nuolatos besitęsianti gyvenimo–mirties dialektika iškyla ir R. Mieczkowskio eilėraštyje „Rasų kapinių skausmas“ („Ból cmentarza Rossa“). Poetas kapinių peizaže regi ir naikinimo pėdsakus, ir „mažą augantį klevą“. Kūrinio pabaigoje skamba mąsli melancholiška išvada: „kiek jau kartų mirėte / kiek kartų dar mirsit“ („Rosso (…) ile już razy umierałaś / ile razy będziesz umierać”). Topografiniai ženklai, interpretuojami iš šiuolaikinio žmogaus perspektyvos, tampa leitmotyvinėmis ašimis tokiuose šio poeto eilė- raščiuose kaip „Takas į Trijų Kryžių kalną“ („Ścieżka na Trzykrzys- ką Górę“), „Kryžių sugrįžimas“ („Powrót Krzyży”), „Weekendas prie Žaliųjų ežerų“ („Weekend nad Zielonymi Jeziorami“), „Šv. Jackaus rūpesčiai“ („Św. Jacka troski”), „Prašymas pažvelgti iš katedros bokš- to“ („Prośba o spojrzenie z wieży katedry”), „Antikvariate prie Ange- lo“ („W antykwariacie przy Aniele”), „Stiklių gatvės garsai“ („Dźwięki ulicy Szklanej”). Juose sukuriama artimo dialogo atmosfera, nuoširdi ir šilta. R. Mieczkowskis projektuoja numanomą adresatą, kuriuo gali būti sakralinis objektas, vietovė arba tiesiog kartu vaikščiojantis bi- čiulis, taip pat gerai pažįstantis Vilnių. Kartais kūrinyje imituojamos išpažinties, prašymo, maldos intonacijos. Eilėraštyje „Aušros vartuose“ („W Ostrej Bramie) skamba retorinis kreipinys į Mergelę Mari- ją, prisodrintas emocijų bei refleksijų: „Vilnių [Ji] globoja / ir kartu mane su tuo miestu / manuoju ir ne manuoju“ („Co w opiece Wilno trzyma / I razem mnie z tym miastem / moim I nie moim“ (Przenieść Wilno do serca 2009:76). Šio autoriaus poezija išsiskiria bene gausiaisias vilnietiškos topikos bei interpretacijų variantais apskritai visoje šiuolaikinėje lenkų poezijoje. Tai, be abejonės, liudija neisenkamą per amžius gludintų kultūrinių įvaizdžių atraktyvumą bei didžiulį jų poveikį dabartinių kūrėjų vaizduotei. Įdomu pastebėti, kad ir toliau išlieka aktualūs pagoniškos mito- logijos motyvai bei personažai, kurie buvo labai populiarūs XIX am- žiuje. Juos noriai ir toliau eksploatuoja lietuvių ir lenkų poetai – taip

46 išplečia viso miesto simbolių erdvę, pasitelkdami naujas poetinio dis- kurso raiškos priemones. Antai W. Piotrowicziaus sonete “Vilniaus rytmetis” („Zaranie Wilna“) tarsi atgaivinami mitologiniai vaizdai ir sukuriamas dinamiškas montažo technika grindžiamas kinemato- grafinis reginys: “Šventaragio slėnyje ūžia amžinoji ugnis / Galingasis Perkūnas stovi rūstus, išdidus / Šventa ąžuolų giraitė garsiai su dan- gumi kalbasi / Daili vaidilutė malkas į ugnį deda” („W Dolinie Świn- toroga wieczny ogień bucha/ Potężny Perkun stoi posępny i dumny/ Dąbrowa Święta z niebem gwar prowadzi szumny / Dorzuca drzew do ognia wajdelotka krucha “ – Współczesna poezja Wileńszczyzny 1986: 53). Milžiniškoje laiko spiralėje atsikartojančių Vilniaus įvaizdžių pynė primena magišką pagonių žaltį – dabartis šioje slinktyje naujais lygmenimis atkartoja proistorinę pradžią. * * * Vilnius – miestas, kuriame gyveno / gyvena įvairios tautos, ir kiekvienos iš jų poezijoje ši tematika turi nemaža panašių, parelelinių bruožų. Gretindami atskirus kūrinius atpažįstame tradicinius „vil- nietiškus“ stereotipus, tačiau drauge randame nemaža individualių, asmeniškų traktuočių ir įvairių topikos konfigūracijų. Tai matome iš kolektyvinių leidinių. Labai svarbi knyga siekiant išsamiau pažinti Vilniaus kultūrinę imagologiją, jos internacionalinius aspektus – tai jau minėta poezijos antologija „Perkelti Vilnių į širdį. Miesto portretas“ („Przenieść Wilno do serca. Portret miasta”). Čia publikuojami kūriniai atspindi lenkų, lietuvių, baltarusių (Iharis Babkou’as), rusų (Georgijus Jefremovas), čekų (Liboras Martinekas) poetų žvilgsnį į miestą. Vyraujantys temi- niai centrai (Aušros vartai, Užupis, Pilies gatvė, Rasų kapinės ir kt.) iliustruoja bendras komparatyvines paraleles. Autorių įvairovė netie- siogiai parodo ir šios tematikos svarbą, ir įvairovės patrauklumą. Kny- goje dažniausiai manifestuojami išgyvenimai ir refleksijos,susijusios su dvejomis laiko plotmėmis – istorine ir dabartine. Pagrindiniu veikėju

47 čia tampa laikas, tiksliau pasakius, jo sluoksniai, vienur aiškiai išsiver- žę į dabarties lauką, kitur slypintys giliau, ne išsyk pastebimi. Toks tradicinis vaizdavimas, – literatūrinių stereotipų, atski- rų atributų ir motyvų parafrazės, – šiuolaikinėje poezijoje yra tapęs kone natūralus, savaime suprantamas. Jis gana dažnas ir lietuvių poezijoje. Kultūrinių stereotipų interpretacijos bei variacijos persmelkia visą reprezentatyvią antologiją „Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija“ (2008); joje skelbiami lietuvių poetų eilėraščiai, parašyti per pus- šimtį metų, nuo 1946 iki 2007 m. Šiuose kūriniuose daugeliu rakursų atsiskleidžia Vilniaus istorija ir kasdienybė, urbanistinis peizažas ir kultūroje užfiksuoti laiko ženklai, kurie interpretuojami pagal indi- vidualių pasirinkčių ar meninių konvencijų padiktuotus vektorius. Sugestyvus ir originalus Vilniaus tematinės paradigmos traktavimas būdingas tokiems žinomiems lietuvių poetams, kaip Kazys Bradūnas („Vilniaus užkalbėjimas“, „Prieš Katedrą“), Henrikas Nagys („Vilniaus baladė“), Justinas Marcinkevičius („Rudeninė puokštė Vilniui“), Jo- nas Strielkūnas („Vasara Vilniuje“), Tomas Venclova („Odė miestui“), Vladas Braziūnas („Vilniaus stotelės“), Antanas A. Jonynas („Pilies skersgatvis“). Vilniaus kultūriniai stereotipai – vitališkas meninio įkvėpimo šaltinis, iš kurio semiasi daugelio tautų poetai. Lietuvoje kuriama naujoji lenkų poezija šiuo atžvilgiu tampa lygiaverčiu partneriu, o dar daugiau – ji transponuoja, modifikuoja itin turtingą ir ilgaamžę Lietuvos lenkų literatūrinę patirtį. Tai ir buvo siekiama parodyti šioje apžvalgoje.

48 Topika literacka we współczesnej poezji polskiej na Litwie

J eden z najciekawszych i najbardziej wymownych fenomenów interpretacji tematyki wileńskiej ukształtował się na gruncie współcze- snej poezji polskiej na Litwie. Wyróżnia się on z jednej strony swoją intensywnością, nagromadzeniem obrazów i motywów literacko- -kulturowych, a z drugiej strony – jest połączony wieloma więziami z lokalnymi tradycjami literackimi (o ich atrakcyjności świadczy cho- ciażby nadzwyczaj bogate życie kulturalne w dwudziestoleciu mię- dzywojennym). Na uformowanie tego zjawiska niewątpliwy wpływ miały obiektywne czynniki społeczne. Największa mniejszościowa wspólnota narodowa (na Litwie mieszka koło 200 tysięcy Polaków) wyróżnia się stosunkowo wysokim stopniem samoświadomości na- rodowej, ukształtowanymi przez stulecia historycznymi tradycjami regionalnymi. Jednakże po II wojnie światowej nastąpiły olbrzymie zmiany w strukturze miejscowej ludności: w ramach tzw. repatriacji do Polski wyjechała niemal cała inteligencja wileńska i przeważnie z tego powodu życie kulturalne miejscowych Polaków odżyło dopiero w ostatnim ćwierćwieczu dwudziestego stulecia. Badania nad współczesną literaturą polską na Litwie nie są wy- czerpujące – ten obszar najczęściej przedstawia się i analizuje w periodykach, we wstępach do antologii, w poszczególnych artykułach. Problematyką tą zajmują się tacy badacze, jak na przykład Tadeusz Bujnicki, Krzysztof Woźniakowski, Halina Turkiewicz, Teresa Da- lecka, Wojciech Jerzy Podgórski, Inesa Szulska, Józef Szostakowski i inni. Niektóre jej aspekty są ujmowane również w monografiach o

49 wybitnych polskich pisarzach związanych z Litwą – Adamie Mickie- wiczu, Józefie Ignacym Kraszewskim, Władysławie Syrokomli, Cze- sławie Miłoszu, Józefie Mackiewiczu, Tadeuszu Konwickim i innych. Dlatego warto jest nakreślić przynajmniej skrótowo paradygmat dia- chroniczny, pokazujący kierunki modyfikacji topiki wileńskiej. W oparciu o konkretne przykłady można również przeprowadzić nie- które paralele ze współczesną poezją litewską penetrującą literackie i kulturalne przestrzenie Wilna. Należy podkreślić, iż zdecydowana większość polskich autorów jest urodzona, studiowała oraz swoim życiem i biografią jest zwią- zana z Wilnem. Co prawda, niektórzy z nich ostatnio mieszkają za granicą – w Niemczech (Alicja Rybałko), w Polsce (Romuald Miecz- kowski). Lecz, jak wiadomo, we współczesnej Europie granice jakby nie istnieją, a w epoce internetowej w ogóle się zmieniły sposoby ko- munikowania się z czytelnikami. Podobną sytuację zresztą widzimy także w literaturze litewskiej oraz w innych literaturach, albowiem obecnie wszyscy żyjemy w swoistej „wiosce globalnej” (według okre- ślenia Marshalla McLuhana „global village“). Początki literackiego ugrupowania – to działalność założonego przy dzienniku „Kurier Wileński” (ówczesny „Czerwony Sztandar”) w 1978 roku kółka literackiego, którego członkowie wydali antologię Sponad Wilii cichych fal (1985). Zawiera ona utwory reprezentujące właściwie wszystkie generacje powojennych autorów: najstarszą (Ja- dwiga Bębnowska, Matylda Stępowska, Michał Wołosewicz), średnią (Maria Łotocka, Sławomir Worotyński, Wojciech Piotrowicz) oraz podówczas najmłodszą (Aleksander Śnieżko, Henryk Mażul, Romu- ald Mieczkowski). Właśnie ci poeci oraz niewymienieni ich młodsi koledzy (a jest ich koło dwudziestu) tworzą i publikują swoje utwory na Litwie i w Polsce, w periodykach, antologiach oraz w wydaniach osobnych. W ciągu około 30 lat ukazało się ponad 50 publikacji, które stanowią ważki wkład w dziedzinie kultury Litwy. Spośród najbardziej produktywnych autorów należy wymienić R. Mieczkowskiego

50 (ponad 15 książek), A. Śnieżkę (ponad 11 zbiorków), Aleksandra So- kołowskiego (10 książek), Alicję Rybałko (ponad 7 książek), niemało zbiorków wydali także inni poeci, tacy jak W. Piotrowski, M. Łotocka, J. Szostakowski. Dane statystyczne oczywiście nie odzwierciedlają w pełni adekwatnie ani miejsca tej twórczości poetyckiej na mapie literatury polskiej czy litewskiej, ani ich potencjału estetycznego i artystycznego. Jednakże z drugiej strony, świadczą o energii twórczej środo- wiska oraz o ich dążeniu do poszerzania widnokręgu artystycznego całej społeczności. Z reguły są to niewielkie zbiorki, mieszczące 30– 40 wierszy, wydawane w nakładach po 100–200 egzemplarzy. Nie- małą część poezji polscy twórcy na Litwie ogłaszają w antologiach zbiorowych, gdzie swe utwory publikują obok wierszy kolegów litewskich, białoruskich, rosyjskich czy ukraińskich. Tego rodzaju książ- ki – jak na przykład Przenieść Wilno do serca. Portret miasta (Vilnius 2009), Susitikimai. Spotkania (Vilnius 2013) – w sposób istotny uzu- pełniają obraz poetycki Wilna o aspekty komparatystyczne, nadają mu wymiar wielokulturowości. Jakie więc są najważniejsze właściwości wspólne dla polskich poetów Litwy? Na jakich podstawowych konwencjach i założeniach literackich opiera się ich twórczość? Rozważając te kwestie, przede wszystkim nasuwają się naturalne porównania z całą polską poezją. Autorzy i badacze opracowania antologii Współczesna polska poezja Wileńszczyzny (1986) omówi- li całokształt i rozwój danego obszaru oraz wyróżnili trzy podstawowe kierunki artystyczne w powojennej poezji polskiej na Litwie. Pierwszy – to swoista stylizowana „twórczość ludowa”, przypomi- nająca manierę twórców XIX wieku (przede wszystkim Władysława Syrokomli, Marii Konopnickiej); drugi – „z pewną ostentacją ba- zujący się na tradycyjnej wersyfikacji i strofice prezentuje tematy- kę społeczno-polityczną” (autorzy bliscy twórcom z kręgu Włady- sława Broniewskiego) oraz trzeci – nurt „synkretycznej twórczości

51 nowoczesnej”, do której należą, na przykład, Marija Łotocka, W. Piotrowicz, R. Mieczkowski, S. Worotyński oraz H. Mażul (warto podkreślić, że autorzy opracowania porównują go z głośnymi przed- stawicielami ówczesnej polskiej awangardy poetyckiej Tadeuszem Różewiczem i Stanisławem Grochowiakiem – Współczesna poezja Wileńszczyzny. Antologia 1986, s. 8–11). Po 1990 roku, kiedy debiutowali i przejawili swą aktywność pi- sarską przedstawiciele nowszych generacji, szala repertuaru środków wyrazu przechyliła się jeszcze bardziej w stronę modernistycznych i awangardowych konwencji. Miejscowi poeci polscy (tak samo, zresz- tą jak i twórcy litewscy) coraz częściej rezygnowali z głośnych dekla- racji uczuciowych, patetycznych uniesień na rzecz wieloznaczności wypowiedzi, stylizacji intertekstualnych, ironii oraz obrazów grote- skowych. Uwypukliła się wyraźna tendencja – zwrot ku głębszym po- kładom kulturowym i ku tradycjom literackim, a więc uaktualniano i reinterpretowano kształtowane przez długie pokolenia obrazowanie artystyczne, w tym także związane z topiką Wilna.

Trajektorie tradycji. Poezja pisana w języku polskim ma na Litwie głębokie korzenie, sięgające XV–XVI wieków. Od najstarszych tekstów literackich, powstałych w epoce Odrodzenia aż do końca XVIII stulecia, poeci w swych utworach rozwijali wątki tematyczne i motywy, poświęcone pięknu kraju ojczystego, sławetnym czynom oraz bohaterstwu jego ludzi. Przekazy kronikarskie i historiograficzne przeplatały się w twórczości poetyckiej z legendarnymi fabułami i „cudownością” folklorystyczną. W ten sposób ukształtował się bardzo szeroki zasób wyobrażeń i toposów kulturalno-mitologicznych, związanych z tematyką wileńską, który w dużym stopniu warunko- wał także widnokrąg późniejszych twórców. Rzecz jasna, poziom ar- tystyczny i sugestywność poszczególnych dzieł zależały od talentu twórców oraz od ich umiejętności wyrażania wizji zbiorowych. Do najwybitniejszych piewców Wilna można zaliczyć takich autorów

52 jak: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Andrzej Rymsza, Jan Kazakowicz Litwin, Eliasz Pielgrzymowski, Samuel Dougird, Daniel Naborow- ski, Stanisław Samuel Szemiot. Tego rodzaju wiersze pisało wielu li- teratów, jak też liczne grono studentów Akademii Wileńskiej. Tych twórców cechowało m. in. patriotyczne nastawienie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także podobny repertuar stałych stereotypo- wych emblematów symbolicznych związanych z tym państwem i z jego stolicą. W niejednym dziele powtarzano warianty mitologicznej, legendarnej fabuły o założeniu Wilna, śnie Giedymina, przedstawia- no Ostrą Bramę, Wilię i Wilenkę, piękne kościoły i pałace, otaczające miasto wzgórza. Charakterystyczną cechą jest to, że topikę i symbo- likę miasta na ogół traktowano panegirycznie, opisywano w podnio- słym, wysokim stylu. Natomiast literaturę późniejszą, uprawiającą tematykę wileń- ską oraz zawarte w niej sposoby obrazowania, cechują przede wszystkim symbole i ujęcia romantyczne. Fundamentalne miejsce zajmuje tu postać Adama Mickiewicza i jego kolegów filomatów i filaretów – związane z tym środowiskiem wydarzenia dosyć szybko przeszły do sfery mitologicznej i stały się bodajże najbardziej atrakcyjnym tema- tem interpretacyjnym dla wielu poetów. Tak samo jak nieśmiertelna apostrofa Wieszcza „Litwo, ojczyzno moja” oraz utrwalona w utworach romantyków wizja tajemniczej pogańskiej krainy, czczącej pod dębami święty ogień i bohatersko walczącej z okrutnymi Krzyżaka- mi. Mitologiczne warianty historii Wielkiego Księstwa, jego stolicy w najrozmaitszych interpretacjach były rozwijane przez pisarzy w ca- łym XX wieku i przerwały do naszych dni. Tematyki Wilna nie sposób, oczywiście, wyobrazić sobie bez wkładu Cz. Miłosza. W poezji, w prozie i eseistyce rozbudował on dawne paradygmaty (w tym romantyczno-mitologiczne) topiki miasta oraz znacznie ją rozszerzył i uzupełnił o dodatkowe, nadzwyczaj znaczące obszary. W tekstach Noblisty umownie można określić kilka grup toposów-tematów, które są bardzo ważne dla ca-

53 łej współczesnej poezji polskiej: 1) pamięć prywatna o gimnazjum Zygmunta Augusta i Uniwersytecie Stefana Batorego; 2) historyczno-kulturowa warstwa interpretacji Wielkiego Księstwa, roman- tyzm, masoneria; 3) topograficzne znaki Wilna i jego okolic; 4) por- tretowanie kolegów, znajomych, profesorów, twórców (Abecadło Miłosza); 5) strefa stosunków narodowościowych Wilna, los Żydów, antagonizmy polsko-litewskie etc. Można skonstatować, że niemal wszystkie zarysowane powyżej oraz inne podobne dymensje i skupiska tematyczne mają oddźwięk we współczesnej polskiej poezji na Litwie. Te kontrapunkty, paralele czy parafrazy nie są, oczywiście, odbiciem bezpośrednich wpływów (na przykład A. Mickiewicza czy Cz. Miłosza), lecz raczej świadczą o żywotności i atrakcyjności tematu – mitologicznymi i legendarnymi fabułami Wilna, jego artefaktami, przestrzeniami i mieszkańcami.

Interpretacje topiki literackiej. Jednym z najważniej- szych skupisk pamięci literackiej Wilna jest dziedzictwo romanty- zmu oraz miejsca i znaki symboliczne związane z A. Mickiewiczem, a także postacie z jego utworów, inne realia i atrybuty. Tego typu obrazy są częste w utworach R. Mieczkowskiego, które nieraz już w samych nazwach mają zakodowane odpowiednie znaczące wskazówki, zresztą, podobnie jak i tytuły jego książek. Na przykład w debiutanc- kim zbiorku wierszy, noszącym symboliczną nazwę W Ostrej Bramie (1990), poeta w oparciu o faktograficzne świadectwa tworzy nowe scenariusze i obok licznych refleksji lirycznych kreśli kontur mijają- cego czasu. W wierszu W podwórzu u Mickiewicza dawne realia i zda- rzenia są traktowane jako swoiste matryce emocjonalne, które mają wpływ na pojmowanie również teraźniejszości. Przestrzeń artystycz- na utworu nie jest przypadkowa: w tym miejscu Wieszcz niegdyś mieszkał, pisał swe strofy, a obecnie tu znajduje się jego muzeum. W wyobraźni podmiotu lirycznego ożywają sylwetki poety-romantyka oraz stworzonych przez niego postaci (w tym wypadku z poematu

54 Grażyna), są one ukazane na tle zgliszcz po niedawnym pożarze (wydarzenie realne). Jednakże portret bohaterskiej księżnej jest tu zesta- wiony ze starą kwiaciarką, obecną mieszkanką z pobliskiej okolicy: „I nie zawzięta Grażyna / hardym wzrokiem raptem / przechodnia zatrzyma – / a szpetna stara kobieta / w poszczerbionej bramie / pró- buje za pół darmo / polne kwiaty sprzedać“ (Mieczkowski 1990, s. 37). Transformowane według podobnych zasad obrazy są charakterystyczne także dla innego tomiku tego poety, który nosi również literackością nacechowany tytuł Podłoga w celi Konrada (1994). Autor operuje tu rozpoznawalnymi bez trudu kulturowo-literackimi emble- matami Wilna. W tytułowym utworze miejsce akcji – klasztor Bazy- lianów, gdzie był więziony poeta-romantyk na początku XIX wieku – interpretuje się jako zderzenie kilku perspektyw chronologicznych i aksjologicznych. Przeszłość stała się już symboliczną, niemal mitolo- giczną przestrzenią, natomiast teraźniejszość jest zbyt pospolita, aby należycie kontynuowała ten piękny mit. W pierwszych segmentach wiersza podmiot liryczny kieruje swój wzrok na dół, na szorstką pod- łogę, która miałaby zachować pamięć o wielkim twórcy: „w szczelinach pazur zapomnienia – / w jakim kącie ogrzewał Wieszcz ręce / w które wypatrywał okno“ (Mieczkowski 1990, s. 37). Następne partie tekstu jakby kwestionują powstałe emocjonalne wrażenie: ta podłoga, pod „banalnym oświetleniem zakurzonych lamp”, dzisiaj wygląda, rzecz jasna, już zupełnie inaczej, a zamiast namiętnych wezwań teraz „słowa brzmią jakoś nienaturalnie / zbyt uczesane są”. Cała dzisiejsza sytuacja jest jakaś miałka, ona wyraźnie kontrastuje z dawną autentyczną atmosferą, kiedy panowały ideały poświęcenia i ofiarności. Finalna część wiersza przynosi melancho- lijną puentę, która jest paradoksalnie prawdziwa: wielki poeta „nigdy nie stąpał po tej podłodze” (kursywa moja – A. K.). Warto dodać, iż opisana przez R. Mieczkowskiego cela Konrada jest bardzo znaczącym i wielokrotnie uaktualnianym „toposem” wi- leńskim, naznaczony śladami innego genialnego twórcy. W dwudzie-

55 stoleciu międzywojennym tu często bywał Cz. Miłosz, uczestniczył w tzw. „Środach Literackich”, gdzie czytał swoje utwory, dyskutował z kolegami. Szerokim echem odbiło się głośne wydarzenie, kiedy po 52 latach nieobecności, w 1992 roku, on znów odwiedził Wilno. Wtedy w celi Konrada odbyło się spotkanie Noblisty z miejscowymi pisarzami, czytelnikami i miłośnikami jego twórczości. W ogóle to miejsce dla środowiska literackiego i dla wielu mieszkańców jest otoczone nim- bem sakralnym także z powodu bliskości Ostrej Bramy, innych świą- tyń oraz obecności wielu znaków chlubnej przeszłości miasta. Literacką topikę Wilna poeci interpretują przy pomocy ulubio- nych indywidualnych środków poetyckich, figur stylistycznych oraz, oczywiście, w oparciu o własną intuicję. Dlatego typologicznie podobne zjawiska w utworach różnych twórców nabierają odmiennej wymowy i ukazują nowe, dotychczas nieujawnione aspekty znaczeniowe. W dążeniu do skomponowania oryginalnych ornamentów znanego stereotypu duże znaczenie posiada jego kontekst („konota- cje kontekstowe”). W jednych przypadkach on jest stosunkowo na- macalny, związany z konkretną przestrzenią podwórza, ulicy, klasz- tornej celi, budynku, z pomnikiem itp., natomiast w innych – ten kontekst jest wirtualny, wyimaginowany, staje się właściwie efeme- ryczną wizją. Tego typu obrazy związane z osobowością A. Mickiewicza i jego otoczeniem są konstruowane m.in. w wierszach S. Worotyńskie- go: Nad Wilenką, Zima Adama Mickiewicza, Harfa Maryli. Temu po- ecie bliskie są plastyczne obrazowanie i melancholijna zaduma, toteż konteksty, utworzone z „możliwych” wyobrażonych sytuacji i inkru- stowane realnymi faktami, wyróżniają się szerokimi konotacjami i skojarzeniami. Autor umiejętnie dozuje środki artystyczne, wykorzystuje sugestywność starannie dobranych metafor i metonimii – w ten sposób na przykład odtwarza kontury głośnego procesu filomatów i filaretów. Pretekstem wizji są budzące asocjatywną pamięć fale Wi- lenki: „Rzeka rzeźbi fale na wodzie /.../ Na prawym brzegu w lesie

56 Belmontu / stało krzesło filomatów. / Na lewym ciężki but Nowo- silcowa. / Dzisiaj na tym miejscu / Stoi wołacz mostu / na przęsłach pierwszej zwrotki / z „Pana Tadusza” (Współczesna poezja Wileńsz- czyzny. Antologia 1986, s. 64). W wierszu Zima Adama Mickiewicza S. Worotyński lakonicz- nie kreśli zarys historii miłości poety i w tym celu wykorzystuje ko- lorystykę pejzażu. Emocjami przesiąknięte barwne obrazy symboli- zują radość i tragizm, kontrasty indywidualnych przeżyć bohaterów: „Miała być freskiem / Pięknym jak miłość. / W białym Poezja. / W białym Maryla. // Po co, powiecie, tak się zdarzyło? / W białym Po- ezja, / W czarnym Maryla” (ibidem: 64–65). Natomiast w wierszu Harfa Maryli ta sama fabuła jest ujmowana i interpretowana w ramach uniwersalnego modelu poezji. Domniemane spotkanie poety z jego Muzą w sentymentalnej scenerii wiosennej stanowi pretekst do reinterpretacji stereotypu twórczego natchnienia: „Nie konkretem klęski / Nie kluczami zmierzchu / Nieumyślną ręką / drwi otworzyć wiersza /…/ I obudzić echo / Wiosny Mickiewicza / Nieumyślną ręką / otrzeć łzę z policzka” (ibidem). Pod innym kątem motywy literackie manifestuje A. Sokołow- ski. Autor w dyskursie lirycznym jakby stara się odgadnąć tajemnice talentu znanych poetów Wilna – pokazuje ich indywidualność, imituje światopogląd indywidualności twórczych oraz rekonstruuje niektóre hipotetyczne zakręty ich życia. W wierszu Pamięci poety litewskiego Pauliusa Širvysa reminiscencje dotyczące losu świetnego poety litewskiego zamykają swoiste podsumowania: „Wyleciał pło- mień z kropelki / Ogromny, silny wielki / I wędrował po świecie – / W promieni. (…) Głębiny życia drążył / I zagadką został” (Współ- czesna poezja Wileńszczyzny, 1986, s. 81–82). W innym utworze, pt. Studnia Syrokomli, A. Sokołowski próbuje także zgłębić zagadki talentu, w tym wypadku wileńskiego „lirnika wioskowego”. Korzysta- jąc z przejrzystej metafory „studni” określa semantyczną pojemność i „niewyczerpane” bogactwo jego wierszy przy pomocy dosyć elemen-

57 tarnego porównania: „Zaglądam w ziemskie oko – / W studnię dzieł Syrokomli” (ibidem). Dla wierszy reprezentujących nurt tradycyjnej poetyki typowe jest zwracanie się do odbiorców w manierze raczej bezpośredniej, jak do bliskich znajomych. Inaczej komunikacja literacka wygląda w poezji stosującej postmodernistyczne konwencje, ich wpływ da się uchwycić w utworach najmłodszych twórców, w których przejawia się dążenie do pewnego relatywizmu i przewartościowania topiki tradycyjnej. Tomas Tamošiūnas w poetyckim cyklu Dostałem e-maila od [email protected] (zbiorek Do krainy milczenia, 2012) zjawiska kultury oraz ich znaczenie przedstawia z perspektywy hermeneutycznej współczesnego człowieka. W swym utworze formuje synchroniczną mozaikę, składającą się z równolegle funkcjonujących artefaktów z różnych epok i dziedzin kultury. Obok siebie w rozmaitych świadec- twach współwystępują popularny zespół muzyczny „Czerwone Gita- ry”, XIX-wieczny wileński Stanisław Moniuszko, młodopolski pisarz i malarz Stanisław Wyspiański oraz Czesław Miłosz, tę plejadę uzupeł- nia postać wybitnego reżysera Krzysztofa Kieślowskiego. Pod koniec cyklu podmiot liryczny zadaje retoryczne, lecz wymowne pytanie: „Kulturo masz pytania / bo ja mam // Czemu też giniesz / w mych rękach?” (Tamošiūnas 2012, s. 22). Podobne intelektualne refleksje cechują utwory również takich poetów jak Henryk Mażul, Alicja Rybałko czy Dariusz Kaplewski. Ich poezje świadczą o szerokości gamy interpretacyjnej topiki kulturowej oraz mitologicznych stereotypów miasta, w której tradycyjne ujęcia występują obok subiektywnych poszukiwań artystycznych. Są to tendencje na pewno naturalne, rezonujące podobne procesy aktualne w literaturach polskiej „krajowej” (także litewskiej) i rokujące dobrą przyszłość poezji wileńskiej. T. Bujnicki omawiając sytuację polskiej poezji na Litwie trafnie skonstatował: „Nadal jednak pozostają pytania o tożsamość literatury polskiej w Wilnie, o charakter jej kontaktu z nurtami literatury „krajowej”, o funkcję poezji wobec form inno-

58 gatunkowych, o orientację zewnętrzną na literaturę litewską. Pytań takich jest zapewne więcej, te wydają się istotne. (…) Powrót do nieco anachronicznej „enklawy” poza granicami kraju, rezerwatu roman- tycznych emocji, może stać się zjawiskiem bardzo niekorzystnym” (Bujnicki 2002, s. 337). Z drugiej strony, o specyfice i atrakcyjności miejscowej poezji w dużej mierze decydują przywiązanie do stałych przestrzeni i znaków sakralnych oraz typologicznie bliskie wariacje loci cummunes – one zapewniają trwałość tego poetyckiego areału.

Właściwości topografii wileńskiej. Najważniejszymi cechami tego paradygmatu poetyckiego są poetyka palimpsestu, reinterpretacje poprzednich znaków symbolicznych oraz wykrystali- zowane na tej podstawie wielowarstwowe obrazowanie. Topika kulturalna w utworach o Wilnie, gmachach, placach, ulicach i innych przestrzeniach miasta odznacza się bardzo bogatą, wręcz „zagęszczo- ną”, semantycznością – poszczególne jej poziomy znaczeniowe jakby nakładają się nawzajem. Autorzy często zwracają się ku tekstom i znakom z przeszłości, reanimują w pamięci utrwalone dawne atrybuty i interpretują je w nowych kontekstach. W ten sposób obiekty topograficzne jak gdyby występują w kilku sferach – w historycznych oraz uaktualnionych przez zetknięcie się z konkretną, ożywiającą je świadomością artysty. Pod tym względem wyróżnia się bodajże najbardziej utalento- wana polska poetka na Litwie Alicja Rybałko. Pierwszy zbiór wierszy, noszący w nazwie parafrazę słów A. Mickiewicza – Wilno, ojczyzna moja autorka opublikowała w roku 1990, później ogłosiła takie liczące się książki jak Listy z Arki Noego (1991), Będę musiała być prześliczna (1992), Moim wierszem niech będzie milczenie (1995), Wiersze (wybór wierszy, wydanie dwujęzyczne, 2003). W strofach A. Rybałko motywy wileńskie najczęściej przedstawiają sobą ekwiwalenty emocjonalno-intelektualne doświadczeń „tu i teraz” żyjącego indywiduum, który potrafi rozpoznać różne przekazy oraz ukryte znaczenia. Tym

59 samym jej teksty są świadectwem historii i obecności, przeżyć całej społeczności miasta i jej mieszkańców. Witalność oraz mocna inwen- cja twórcza cechują takie wiersze poetki, poświęcone tematyce miasta, jak: Złocone Wilno, Do Wilna, To jeszcze Wilno, Poetyckie popołu- dnie pod pomnikiem Adama Mickiewicza. Z drugiej strony tradycyjna symbolika oraz dawne znaczące artefakty są jakby już wypłowiałe, a ich sakralność naruszona przez entropię czasu albo ideologiczną pro- fanację niedawnego reżimu sowieckiego. To dotyczy przede wszystkim wileńskich kościołów, które w okresie powojennym były zanie- dbane, zrujnowane lub zamienione na więzienia czy muzea ateizmu. W takim kontekście są przedstawione słynne kościoły św. Anny i św. Kazimierza, z których podmiot liryczny, jak się wydaje, chciałby zetrzeć plamy sponiewierania: „Czy jesteś pięknie opakowane, Mia- sto / czy jesteś / całe w podartych złudzeniach /.../ Staruszce z Za- rzecza / zostają pomarszczone dłonie / świętej Anny. / I Kazimierz / pusty jak dusza po ateizmie. / Złocone Wilno / cacko wielu narodów. / Zalizać cię jak ranę” (Rybałko 2003, s. 136–137). W wierszu Tutaj jest środek świata… poetka personifikuje ulubione miasto, zwracając się do niego jak do istoty zdolnej „przebaczyć swym głodomorom” i po- wstać „z zamarłych obrazów”. Bezpośrednie wrażenia, odnoszone z obserwacji i percepcji, autorzy często łączą z intelektualnymi refleksjami, co pozwala na dodatkową reinterpretacje i poszerzania strefy artystycznej ku nie- znanym widnokręgom. Takie zabiegi, przypominające tworzenie wir- tualnych „światów możliwych” widzimy u podstaw cyklu R. Miecz- kowskiego Canaletto maluje Wilno. W tytułowym wierszu autor formułuje pytanie, „jak wyglądałoby panorama książęcego Wilna” w porównaniu z innymi stolicami europejskimi – Rzymem i Warszawą? Do płaszczyzny estetycznej przenoszone poszczególne widoki ukła- dają się w imponującą mozaikę, a stolica Litwy w tym kontekście ma już inny, bardzo wysoki sakralny status: „A jakież namalowałby nad Wilnem niebo – / byłaby to z pewnością metafora wejścia do raju“

60 (Mieczkowski 2011, s. 8). W kolejnych reinterpretacjach z tego cyklu R. Mieczkowski „słyszy” organy w Ostrej Bramie, których „tutaj nie ma od początku XIX wieku” („Muzyka ostrobramskich wotów”, kontempluje widok „Wiecznie Zielonego Mostu”, widzi żałosną pro- fanację więzienia filomatów i filaretów („W atrapie Celi Konrada” i dawnego budynku redakcji „Słowa” („W oddziale Swedbanku na Pi- lies – Zamkowej”). Niejeden twórca swoje natchnienie czerpie z bezpośredniego obcowania z wileńskimi pomnikami architektury: odczytuje na swój sposób wizualne znaki, opisuje piękno kształtów i detali architekto- nicznych, zestawia je z innymi dziedzinami sztuki. W sonecie S. Wo- rotyńskiego Wstęp do Katedry wileńskiej niczym w magicznej szklanej kuli pobłyskują odbicia idei syntezy sztuk (architektury, poezji, malarstwa), a ten blask arcydzieł ożywia wrażliwość i emocje podmiotu lirycznego: „Klasyczne kolumny wileńskiej katedry. / Fety- szem zadumy – poezji kalendarz / przed różą ekspresji z nut Bacha i piętra. / Przed oknem pejzażu Rustema i piękna. / Przenigdy te okna i kwity nie zwiędną“ (Współczesna poezja Wileńszczyzny 1986, s. 63). W innym wierszu pt. Park Vingis S. Worotyński przeprowa- dza finezyjne paralele między paryskim i wileńskim krajobrazem („Buloński lasek mego miasta, / Wileńskie słońce”), a także między przeżyciami podmiotu lirycznego (alter ego autora) i romantycznymi kochankami. Na tle znanego parku rozgrywa się flirt, którego uczest- nikami są osoby z różnych czasów, ale wolą autora umieszczeni we współczesności: „Twoja ręka w mojej spała”(…) Tu wczoraj Julka Sło- wackiego / Ludwisia nie pocałowała”. W ten sposób wyobraźnia poetycka niejako także uczestniczy w formowaniu, reanimowaniu oraz w personifikowaniu pejzażu miasta. Jednakże topografia Wilna – to również już nieistniejące byty, obrazy, naznaczone bólem i żalem z powodu nieodwracalnych strat. Takimi uczuciami jest przesiąknięty cały genialny cykl poetycki Cz. Miłosza Miasto bez imienia, te tonacje i motywy rozbrzmiewają w

61 jego bardzo sugestywnym wierszu Miasto młodości. Tu poeta jakby chodzi znajomymi od lat szkolnych ulicami Wilna, ogląda daw- no niewidziane miejsca, wspomina kształty i kolory. Ale to wszystko nie budzi radości rozpoznania, lecz ciężkie myśli o fatalizmie losu, o przemijaniu, o bliskich mu ludziach, których już nie ma: „Przystojniej byłoby nie żyć. / A żyć nie jest przystojnie, / Powiada ten, kto wrócił po bardzo wielu latach / Do miasta swojej młodości. Nie było nikogo / Z tych, którzy kiedyś chodzili tymi ulicami, / I teraz nic nie mieli oprócz jego oczu. / Potykając się, szedł i patrzył zamiast nich / Na światło, któ- re kochali, na bzy, które znów kwitły“ (Miłosz 1996, s. 412). Permanentna dialektyka życia – śmierci, jak przewija się w także w wierszu R. Mieczkowskiego Ból cmentarza Rossa, sławetnej nekropolii, o której pisało wielu poetów. Patrząc na zrujnowane po- mniki, „mech nagrobków” i „rozdzierające rany murów”, podmiot liryczny widzi również inne znaki: w tej ranie „wyrósł mały klon”, symbolizujący wciąż odradzające się życie. Finalna strofa jednakże ma wymowę skłaniającą i do smutnej refleksji: „Rosso (…) ile już razy umierałaś / ile razy będziesz umierać”. Znaki topograficzne, in- terpretowane z perspektywy teraźniejszości i ujęte według skali war- tości współczesnego człowieka, są motywami przewodnimi w takich wierszach tego poety jak: Ścieżka na Trzykrzyską Górę, Powrót Krzy- ży, Weekend nad Zielonymi Jeziorami, Św. Jacka troski, Prośba o spojrzenie z wieży katedry, W antykwariacie przy Aniele, Dźwięki ulicy Szklanej. W nich poeta tworzy ciepłą, przyjacielską atmosferę dialogu z odbiorą, który, jak zapewne zakłada autor, dobrze zna wileń- skie i podwileńskie miejsca, po których porusza się podmiot poetycki utworu. Czasem opisując miejsca sakralne, R. Mieczkowski stylizuje dyskurs wypowiedzi według stylistycznej tonacji spowiedzi, prośby czy modlitwy. Tego typu model retoryczny cechuje, na przykład w wierszu W Ostrej Bramie, gdzie mówi do „Tej / co w opiece Wilno trzyma // i razem mnie z tym miastem / moim i nie moim” (Przenieść Wilno do serca 2009, s. 76).

62 Książki tego autora zawierają chyba najwięcej poetyckich wa- riantów i interpretacji topiki wileńskiej w całej nowoczesnej literaturze polskiej. To na pewno świadczy o nieprzebranym bogactwie kształtowanych przez wieki obrazów kulturowych oraz o ich olbrzymiej sile oddziaływania na wyobraźnię artystów dzisiejszych. Z drugie strony, należy zaznaczyć, że nadal są aktualne motywy i postacie, wzorowane na obrazach mitologicznych, tak popu- larnych w poezji XIX wieku. Symbolikę mitologiczną współcześni twórcy (zarówno polscy jak i litewscy) interpretują przy pomocy środków nowoczesnej sztuki. Na przykład W. Piotrowicz w sonecie Zaranie Wilna opisując założenie grodu Giedyminowego, wzoruje się na technice montażu kinematograficznego, tworzy dynamicz- ne sceny kolażu, powstającego „tu i teraz”: „W Dolinie Świntoro- ga wieczny ogień bucha / Potężny Perkun stoi posępny I dumny/ Dąbrowa Święta z niebem gwar prowadzi szumny / Dorzuca drzew do ognia wajdelotka krucha. // Już północ. Ścichły wiatry. Drze- mie puszcza głucha. / Nad drzew korony księżyc wyjrzał srebrnym okiem. Znika Wilenka w Wilii wartkim wód potokiem. / Dziewczy- na nuci tęskną piosenkę. Las słucha“ – Współczesna poezja Wileńsz- czyzny 1986, s. 53). W ten sposób topika wileńska niczym magiczny wąż pogański owija się w olbrzymiej sprali, w której współczesność odtwarza prapoczątki. * * * Wilno – miasto, w którym mieszkały i mieszkają różne naro- dy, toteż omawiana w poszczególnych poezjach narodowych tematyka ma dużo wspólnych, paralelnych cech. Porównując konkretne utwory możemy rozpoznać tradycyjne, „swojskie” wileńskie stereo- typy, ale odnajdujemy też niemało indywidualnych ujęć oraz specy- ficzne konfiguracje obrazów. To widać czytając zbiorowe wydania twórczości. Ważną pozycją książkową, służącą pełniejszemu oraz bardziej adekwatnemu poznaniu interpretacji kultury Wilna i jej wieloetnicz-

63 nych aspektów jest już wspominana antologia poetycka Przenieść Wilno do serca. Portret miasta. Zawarte w niej utwory ilustrują i re- prezentują sposoby interpretacji tematyki Wilna poetów polskich, litewskich, białoruskich (Ihar Babkou), rosyjskich (Georgij Jefre- mov) i czeskich (Libor Martinek). Główne centra topiki, takie jak Góra Giedymina, Ostra Brama, Zarzecze, Cmentarz na Rossie, Ulica Zamkowa etc., naocznie pokazują wspólne paralele komparatystyczne, zaś rozmaitość indywidualnych stylów potwierdza atrakcyjność tej tematyki. Najczęściej autorzy manifestują swoje refleksje i rozmy- ślania o historii miasta, a także o sposobach funkcjonowania pamię- ci kulturowej. Głównym bohaterem utworów jest czas, właściwie, dwie jego płaszczyzny – przeszłość i współczesność. Tego rodzaju sposób obrazowania – parafrazy, stylizacje literackich motywów i stereotypów – we współczesnej poezji jest bardzo popularny, naturalny i niemal „obowiązkowy”. Jest on częsty także w poezji litewskiej. Interpretacjami i wariacjami kulturowych artefak- tów i stereotypów wileńskich jest przesiąknięta cała antologia Iš Vil- niaus į Vilnių. Rinktinė poezija (Z Wilna do Wilna. Poezja wybrana, 2008). Są w niej prezentowane wiersze litewskich poetów, powsta- łe w ciągu ostatniego półwiecza, jak świadczą podane daty, od 1946 do 2007 roku. W tych utworach w wielu aspektach przedstawiono i zinterpretowano historię i współczesność Wilna, pejzaże oraz znaki kulturowe, które autorzy ujmują według indywidualnych manier artystycznych czy konwencji estetycznych. Wśród najbardziej umiejęt- nych i wyrazistych poetów, którzy w swoich wierszach niewątpliwie wzbogacają paradygmat topiki wileńskiej, należą tacy znani poeci jak: Kazys Bradūnas (Zamawianie Wilna, Przed Katedrą), Henrikas Nagys (Ballada wileńska), Justinas Marcinkevičius (Jesienny bukiet dla Wilna), Jonas Strielkūnas (Lato w Wilnie), Tomas Venclova (Oda do miasta), Vladas Braziūnas (Przystanki wileńskie), Antanas A. Jo- nynas (Zaułek Zamkowy-Pilies).

64 Twórczość poświęcona tematyce wileńskiej wymownie świad- czy o tym, jakie olbrzymie życiodajne źródło stanowi miasto dla po- etów różnych narodowości. Poezja polska, powstająca na Litwie, pod tym względem na pewno zajmuje wiodące pozycje, a także jest waż- nym partnerem w podejmowaniu owocnego twórczego dialogu. Tym bardziej, że ona kontynuuje, modyfikuje i wzbogaca wyjątkowo bogate tradycje.

65 Literary Images in the modern Poetry of the Poles of Lithuania

T he most abundant ethnic minority (there are about 200 000 Poles living in Lithuania) is known for a relatively strong national – cultural identity, which is based on rich historical traditions. After the de- parture of almost the entire intelligentsia after the World War II, the cultural and literary life of local Poles revived only in the last quarter of the 20th century. Modern poetry of the Poles of Lithuania has not yet been widely examined, this phenomenon was mainly described in popular periodicals, introduction to separate anthologies and occa- sional articles. This subject has been reflected in wider works aimed at comparative studies of the Lithuanian – Polish literary connections only as separate fragments (works of Tadeusz Bujnicki, Wojciech Je rzy Podgórski, Krzysztof Woźniakowski, Halina Turkiewicz, Teresa Dalecka, Inessa Szulska, Józef Szostakowski, Andrzej Baranow. Cer- tain aspects of the subject can also be found in the monographs on famous Polish writers related to Lithuania Adam Mickiewicz, Józef Ignacy Kraszewski, Czesław Miłosz, Józef Mackiewicz and others. The work also lays a diachronic paradigm illustrating the key modifications of Vilnius cultural stereotypes and their variations in literature. Based on the analysis of empirical material, certain synchronous parallels with the current Lithuanian poetry, which illustrates cultural layers of Vilnius from different angles, have also been drawn. Almost all, the vast majority, of these authors were born, studied and now live in Vilnius or the region of Vilnius, though some of them have left Lithuania and are writing in, say, Germany (Alicja

66 Rybałko) or Warsaw (Romuald Mieczkowski). However, as a matter of fact, there are no boundaries in today’s Europe, the European Un- ion, thus the places of residence of authors as well as the concept of contacts with readers, are changing altogether. The Internet and other communication tools allow us to feel as if we all were living in a single community, a sort of a “global village” (a concept used by Marshall McLuhan). A similar situation has formed with the Lithuanian authors as well; the only difference is that the audience of Polish readers is much wider across the world. The current core of the Polish poets is a writers’ club established under the daily Kurjer Wileński (Courier of Vilnius) in 1978, the mem- bers whereof released their anthology Sponad Wilii cichych fal (Down the Peaceful Waves of the Neris River, 1985). It published the works of authors representing all post-war generations – the senior (Jadwiga Bębnowska, Maria Stępowska, Michał Wołosewicz), the middle (Ma- ria Łotocka, Sławomir Worotyński, Wojciech Piotrowicz), and then the junior generation (Henryk Mażul, Romuald Mieczkowski). These and other poets (about twenty of them) published / publish their poems in periodicals, monothematic anthologies and in separate books in Lithuania and Poland. In about 30 years (since 1985), more than 50 books were published, which make up an important creative habi- tat of our region. R. Mieczkowski (15 books), Aleksander Śnieżko (10 books), Alicja Rybałko (7 books) can be mentioned as most produc- tive authors; also, a number of collections was released by W. Piotro- wicz and Józef Szostakowski. Of course, statistical data do not adequately reflect neither the place occupied by the poetry of the Poles of Lithuania in the culture of the country, nor its artistic potential. Usually, these are small publications, which fit about 30–40 poems, released in a circulation of about 100–200 copies. A large share of creative works has been published in relatively abundant anthologies, were not only the Pol- ish, but also the Lithuanian, Belarusian, Russian and Ukrainian poets

67 have published their works; they demonstrate not only individual artistic conventions and styles, but also depict interesting comparative aspects. Przenieść Wilno do serca. Portret Miasta (Move Vilnius over to the Heart. Portrait of the City, 2009), Susitikimai. Spotkania (Meet- ings, 2013) can be mentioned among such anthologies of particular value to the problems of this publication. What are the main characteristics uniting, “binding” the Pol- ish poets of Lithuania? Which artistic conventions do they usually use? Here, comparisons, parallels with the entire Polish poetry usually emerge. The compilers of the anthologyWspółczesna poezja Wi- leńszczyzny (The Modern Poetry of Vilnija, 1986) released in Warsaw discuss in its introductory part the development of creative works in post-war years. They distinguish three main artistic trends with their own thematic and artistic preferences. First of them is a unique, stylized “folk art” reminding of the artistic style of poets of the 19th century (Władisław Syrokomla, Maria Konopnicka); the second one is “resting on traditional versification and stanza, discussing public – political topics” (it is close to the poetry of Władisław Broniewski); the third one is “a syncretic current of innovative, modern poetry”; such authors as Maria Łotocka, R. Mieczkowski and H. Mażul can be called the ambassadors thereof (it should be noted that authors com- pare H. Mażul with representatives of the Polish poetic avant-garde Tadeusz Różewicz and Stanisław Grochowiak) (Współczesna poezja Wileńszczyzny. Antologia 1986: 8–11). After the debut and active manifestation of representatives of the new generation in 1990, a number of works using modern or even avant-garde means of expression has increased. Many poets have given up direct declarations, open poetisms (which were used before), open emotionalism, but instead started using cultural contexts, poly- semous irony, grotesque and stylizations more often. Traditions. Poetry in the Polish language has deep roots in Lith- uania reaching back to the 15th–16th centuries. From the ancient poetic

68 texts created during the Renaissance till the very end of the 18th century, the poetry of the Poles of Lithuania varied the motives revealing the beauty of the country, emblematically exalting the courage and nobility of its people. Of course, artistic suggestibility of works, hyp- notism and expression of images depended on specific artistic individuality, talent as well as the context of patriotic and civic pronounce- ment. Such authors as Andrzej Rymsza, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Samuel Dougird, Daniel Naborowski, Stanisław Samuel Szemiot, Adam Naruszewicz and numerous students of Vilnius Academy can be attributed to the most outstanding creators. The repertoire of traditional stereotypes is related to the works of these poets; here marks of the history of the Grand Duchy of Lithuania, the founding of Vil- nius (a myth about Gediminas dream), the Gates of Dawn, Neris river (Vilija), churches, palaces, etc. play an important role. Meanwhile, images developed in recent times are first of all associated with works of Adam Mickiewicz and ideas manifested therein. This poet, who studied in Vilnius University and pronounced the words Litwo, Ojczyzno moja (Lithuania, My Homeland), became an integral component of the cultural space of the city. Just like the epoch of Romanticism with its characteristic topic and poetic affirma- tions having become a rich centre of stereotypes, which generated many individual artistic options. This first of all includes mysterious history of the Grand Duchy of Lithuania (GDL), tragic and heroic destiny of its rulers – the entire myth of the “majestic and dear” Lith- uania and its capital Vilnius, having continued to this day in a wide variety of forms. Currently, most relevant are traditions of works of romanticism and interwar period. These subjects take up the major share of cultural stereotypes in current literature as well. The images of the 20th century Lithuania in the Polish literature are clearly associated with works of Czesław Miłosz – his poetry, prose and essays. He made a great impact on the formation of the space of cultural images of Vilnius. Several groups of literary topics-

69 themes-images can be relatively distinguished in these texts, which are as if also drawing horizons of the entire modern poetry of Poles of Lithuania. It is safe to say that almost all analogous or similar dimensions are emerging in the works of current Polish poets of Lithuania. Of course, the impact made by Cz. Miłosz is not straightforward, it rather manifests as a variation of similar motives. They are usually related to the past of Lithuania, love for the country, “childhood paradise”, to the relations between the Lithuanians and Poles and, first of all, to cultural artifacts and spaces of the city of Vilnius.

Topics of literature. One of the most important cen- tres of the topicality of Vilnius is the heritage of romanticism and, first of all, A. Mickiewicz as well as attributes related to him, heroes of his works. They recur in the collections of R. Mieczkowski, which are often named after historical and cultural stereotypes representing the city of Vilnius. For instance, in his debut collection named after a sacred name of the cityW Ostrej Bramie (The Gates of Dawn, 1990), the poet has drawn the contours of cultural action along with numerous lyric reflections. The poem W podwórzu u Mickiewicza (In the Courtyard of A. Mickiewicz), cultural realities of the past are perceived as a kind of a matrix impacting the perception of the present. The space of the poem comes as no coincidence: here the poet lived, wrote his poems, and the museum has been established on his behalf. The imagination of the lyrical subject revives the silhouettes of the poet-romanticist and his heroes (poem Grażyna in this case) – they are depicted in the context of a fire having recently passed here. But the portrait of a heroic woman is identified with the currently living old resident of the city:

I nie zawzięta Grażyna / hardym wzrokiem raptem / przechodnia zatrzyma – / a szpetna stara kobieta / w poszczerbionej bramie / próbuje za pół dartmo / polne kwiaty sprzedać (And it is not a re- vengeful Grażyna / who will hastily stop/ a passer-by with her eye-

70 beam – / but rather an ugly – disgusting woman/ trying to sell wild flowers/ for almost nothing/ in a dilapidated arch – gate (Miecz- kowski 1990: 37).

Similar transformed images are typical of another collection of the poet, which also bears a “labelled” literary name Podłoga w celi Konrada (Konrad’s Cell Floor, 1994). Here the poet operates eas- ily identifiable cultural-literary emblems of Vilnius. For example, the title piece treats the place of detention of the poet-romanticist in the Basilian monastery in the beginning of the 19th century as the junc- tion of history and the current reality. The past has already become a symbolic space, a myth, while the present is too mundane to preserve that myth. The first part of the piece talks about the cell floor, which could preserve the memory of A. Mickiewicz:

w szczelinach pazur zapomnienia – / w jakim kącie ogrzewał Wieszcz ręce / w które wypatrywał okno (in the cracks of oblivion – / the corner where the Prophet warmed his hands/ the window, which he looked through) (Mieczkowski 1994: 46).

But of course that floor is different today, enlightened by “banal lamps“. The second half of the poem somewhat denies the first one. Now the voice of contemporary creators is heard and their “unnatural words dressed too much“, which contrast with the authentic romantic atmosphere. Finale of the poem formulates a melancholic conclusion, which is paradoxically true: the feet of the poet-romanticist “never stood on this [bold type inserted by me – A. K.] floor“. It should be emphasized that the Konrad’s cell was visited by Cz. Miłosz multiple times in the interwar period; here he attended literature events (so called “Środy Literackie – “Literature Wednes- days“) where he read poems and held discussions with his colleagues. The fact that after 50 years of being absent in Lithuania Miłosz came

71 to Vilnius in 1992 and held a meeting with the Lithuanian authors, readers and fans in the Konrad’s cell resounded widely. Overall, both the poet and other literati treat this place as a sacred place of the city related to many signs of the past. Specific poets interpret the literary stereotypes of Vilnius using their favourite aesthetic conventions, artistic tools, stylistic shapes and, of course, their personal intuition. Thus similar phenomena are depicted in works of various authors through new, yet unnoticed aspects. In order to create original variations of the stereotype, its portrayal in a certain context (“contextualization“ of the image) is of high significance. In certain cases, the context is relatively specific (this can be a street, a monastery cell, a house, a monument or floor), in other cases – extends to virtual, imaginative paintings. These are the principles used to portray the personality of A. Mickiewicz and his environment in poems written by S. Worotyński Nad Wilenką (At the River Vilnelė), Zima Adama Mickiewicza (Win- ter of Adam Mickewicz), Harfa Maryli (Maryla’s Harp) and others. This poet is known for light lyrical touches, thoughtful tone, thus imagological contexts created by him can be distinguished by their reflexivity and a wide range of connotations. Through a skilful use of synecdoches, metaphors and metonymies, the poet brings certain details to light and thus revives the contours of Lithuanian patriots, the process of Philomates-Philaretos. Waves of Vilnelė River have become the pretext of the poem, which bring back the memories:

Rzeka rzeźbi fale na wodzie /.../ Na prawym brzegu w lesie Bel- montu / stało krzesło filomatów. / Na lewym ciężki but Nowosil- cowa. / Dzisiaj tym miejscu / Stoi wołacz mostu / na przęsłach pierwszej zwrotki / z „Pana Tadusza“ (The river is moulding waves in the water as if a sculpture /.../ a chair of Philomates/ stood on the right-hand shore of the Belmont forest. / On the left-hand shore there was a heavy Novosilcov’s [a persecutor of Philomates] shoe. / Today a herald of the bridge/ is standing in that place / on the poles

72 of the first strophe/ on the verse from “Pan Tadeusz” – Lithuania, My Homeland“) (Współczesna poezja Wileńszczyzny, 1986: 64).

Concisely describing the legendary love story of the poet in the poem Zima Adama Mickiewicza (Winter of Adam Mickewicz), S. Worotyński is somewhat playing with colours. They jointly symbolize the joy and tragedy of love as well as change of individual emotions:

Miała być freskiem / Pięknym jak milość. / W białym Poezja. / W białym Maryla. // Po co, powiecie, tak się zdarzyło? / W białym Po- ezja, / W czarnym Maryla” (There had to be a fresco/ Beautiful like love./ Poetry in white robe./ Marilė in white.// You will ask/ why this happened?/ Poetry is in white./ Marilė – in black (ibidem: 64–65).

Literary motives are manifested somewhat differently in the works of A. Sokołowski. The author tries to guess the riddles of existence by a lyrical discourse – he conveys individualities of separate authors and imitates their worldview. In the poem Pamięci poety litewskiego Pauliusa Širvysa (In Remembrance of the Lithuanian Poet Paulius Širvys), the lyrical subject concludes: Głębiny życia drążył / I zagadką został (he explored the depths of life/ and remained a mystery himself (Współczesna poezja Wileńszczyzny, 1986:81). Meanwhile, in his other poem Studnia Syrokomli (The Syrokomla Well) A. Sokołowski tries to summarize semantic depth, a kind of “inexhaustibleness” of the works of the romanticist of Vilnius using a see-through metaphor of the “well”. On the other hand, the latest Polish poetry contains the elements of cultural relativism, which are probably associated with trends of postmodernism. In his poetic cycle Dostałem e-maila od (I Got an E-mail from [email protected], collection Do krainy milczenia (To the Land of Silence, 2012), Tomas Tamošiūnas interprets phenomena of the Polish culture and the echoes thereof from the point of view of a modern person. Here a synchronous mosaic of different eras

73 and genre of art is created, such cultural phenomena as pop music group “Czerwone Gitary” and Vilnius composer of the 19th century Stanisław Moniuszko, a writer, painter and modernist from Krakow Stanisław Wyspiański alongside Cz. Miłosz, function in parallel, also, a figure of a famous contemporary film director Krzysztof Kieślowski emerges. In the end of the poem, the lyrical subject sort of asks: Kul- turo, masz pytania / bo ja mam // Czemu też giniesz / w mych rękach? (Do you, culture, have any questions? Because I do// So why are you dying/ in my hands? (Tamošiūnas 2012: 22). Similar reflections are also typical of such poets as H. Mażul, A. Rybałko, Dariusz Kaplewski, Jarosław Samosionek. Their works show a sort of balance between conventional literary stereotypes of Vilnius and original interpretations of universal images. When diag- nosing the state of the poetry of Poles of Lithuania, Tadeusz Bujnicki, wrote: “Still there are questions about the identity of the Polish literature in Vilnius, its relations with currents of literature functioning in Poland, about the functions of poetry in respect of other genres and external focus on the Lithuanian literature. [...] The return to a sort of exotic literary “enclave” outside the borders of Poland, to the reserve of romantic emotions may become a very useless thing” (Bujnicki 2002: 337). On the other hand, sacralisation of own, “domesticated” space, recurring individual interpretations are very typical of this poetry, – and this is one of the most important features of its imagological system.

Topography of Vilnius. The main feature of this paradigm is palimpsest poetics and multi-layered portrayal. Cultural images in works about the buildings, streets and other spaces of Vil- nius have rich semantics. Authors often turn back to the past and sort of “resurrect” and refresh the memory of objects having functioned once upon a time, also experience of people having lived here. How- ever, images of Vilnius have acquired their relative meaning through

74 a relation with a specific object, its ability to recognize the signs of previous lives. The poetry of one of the most talented Polish poets of Lithuania A. Rybałko stands out in this respect. She released her first collection Wilno, ojczyzna moja (Vilnius, my Homeland) in 1990, then she published her books Listy z Arki Noego (Letter’s from the Noah’s Ark, 1991), Będę musiała być prześliczna (I will have to be Charming and Magnificent as well, 1992), Moim wierszem niech będzie milczenie (Let Silence be my Verse, 1995). Images of the city are usually interpreted in her collections as equivalents of emotional survival of an individual living “here and now”. Together they witness the history, the existence of the entire community and individual characters of the city, vitality and inex- haustible vital energy of cultural spaces emerges in such poems of this poet as To jeszcze Wilno (This is Still Vilnius), Złocone Wilno (Gold- Plated Vilnius), Do Wilna (To Vilnius). On the other hand, topos of the city have experienced the impact of destructive time, their sacred- ness is often transformed and disturbed, touched by a profane des- ecration. This is first of all typical of churches, which were abandoned during the Soviet period and turned into museums of atheism, – famous churches of Saint Ann and Saint Casimir described in the poem Złocone Wilno (Gold-Plated Vilnius) emerge in such context:

Czy jesteś pięknie opakowane, Miasto / czy jesteś / całe w podartych złudzeniach /.../ Staruszce z Zarzecza / zostają pomarszczone dłonie / świętej Anny. / I Kazimierz / pusty jak dusza po ateizmie (Are you nicely packaged, the City,/ or are you all/ covered in torn illusions. /…/ An old lady from Užupis/ is left with /wrinkled palms/ of saint Ann/ and Casimir –/ empty as the soul after atheism” (Rybałko 2003: 136–137).

An immediate sensual approach is often supplemented with images dictated by the imagination. These aspects sort of merge, and

75 the reality in the imagination of an artist sometimes goes into the realm of fantasy. Possible interpretations of spaces of the city of such type form the basis of such a large cycle of R. Mieczkowski as Ca- nalleto maluje Wilno (Canaletto is painting Vilnius). The poet interprets attributes and symbols of the city as a certain potential, virtual equivalent of survival. However, these components should be trans- posed into an aesthetic dimension, “eternalized”, and the city will gain a new status. Therefore, the author develops an almost ethereal existence thereof:

A jakież namalowałby nad Wilnem niebo – / byłaby to z pewnością metafora wejścia do raju (And what if he painted the sky over Vil- nius –/ this would surely be a metaphor for the entrance to paradise) (Mieczkowski 2011: 8).

Many poets follow direct visual signs in general, describe individual external elements, contrast them with components of a different level. Ideas of the fusion of arts (architecture, poetry, painting, music) are reflected in the sonnetWstęp do Katedry Wileńskiej (Entrance to the Vilnius Cathedral) written by S. Vorotyński like in a magic mirror; they are given a meaning and as if united by senses of the lyrical “ego”:

Klasyczne kolumny wileńskiej katedry. / Fetyszem zadumy – poezji kalendarz / przed różą ekspresji z nut Bacha i piętra. / Przed oknem pejzażu Rustema i piękna. / Przenigdy te okna i kwity nie zwiędną (Pillars of the Vilnius Cathedral of the classicism times./ Fetish of surprise – a calendar of poetry/ in front of the rose of expression from music and stage of Bach./ In front of the window and beauty of Rustem scenery./ Never will those windows and flowers die (Współczesna poezja Wileńszczyzny 1986: 63).

Another poem of this poet called Park Vingis (Park Vingis) playfully intertwines the components of various planes: parts of Vil-

76 nius and Paris (Bois Boulogne), youthful love of the poetic subject and a flirt of the young romanticism poet Juliusz Słowacki (“Julek”) with the young Liudwika Sniadecka. However the topography of Vilnius is also the images gone to nonexistence, already marked with a mark of a loss. This sensation is also enshrined in a suggestive cycle about Vilnius Miasto bez imienia, (City Without a Name) written by Cz. Miłosz; this emotional motif is repeated in the poem Miasto młodości (City of my Youth). This poet, a Nobel Prize winner, is as if walking down familiar streets, however, they are evoking thoughts about the past life:

To live is not decorous, / Says he who after many years / Returned to the cityof his youth. There was no one left / Of those who once wal- ked these streets (English translation of Czesław Miłosz and Robert Hass) (Miłosz 1996: 412).

Continuously lasting life-death dialectics also emerges in the poem of R. Mieczkowski Ból cmentarza Rossa (Pain of Rasos Cem- etery). The poet sees in the scenery of the cemetery both the traces of destruction and “a little growing maple tree”. At the end of the poem, a thoughtful melancholic conclusion is resound. Topographical signs interpreted from the perspective of the present become keynote axes in such poems of this poet as Ścieżką na Trzykrzyską Górę (Path to the Hill of Three Crosses), Weekend nad Zielonymi Jeziorami (A Weekend at the Green Lakes), Prośba o spojrzenie z wieży Katedry (Request to Take a Look Down from the Cathedral’s Tower). They create an atmosphere of a close dialogue, which is sin- cere and warm. R. Mieczkowski designs a presumed addressee, who can be a sacred object, area or simply a pal walking together. Some- times a poem imitates intonation of confession, request or a prayer. A rhetorical salutation to the Virgin Mary sounds in the poem W Ostrej Bramie (In the Gates of Dawn):

77 Co w opiece Wilno trzyma / I razem mnie z tym miastem / moim I nie moim (Who watches over Vilnius / and also me together with that city/ mine and not mine) (Przenieść Wilno do serca 2009:76).

It is interesting to note that motives of the pagan mythology and characters, which were very popular in the 19th century, remain relevant. They are willingly exploited by both Lithuanian and Polish poets, thus expanding the space of symbols of the entire city. Sonnet written by W. Piotrowicz Zaranie Wilna (Vilnius in the Morning) sort of revives mythological images and creates a dynamic cinema spectacle:

W Dolinie Świntoroga wieczny ogień bucha/ Potężny Perkun stoi posępny I dumny/ Dąbrowa Święta z niebem gwar prowadzi szumny. (The eternal fire murmurs in Šventaragis Valley/ The Mighty Thun- der stands scorching, proud/ The Sacred Oak grove is loudly chatting with the sky) (Współczesna poezja Wileńszczyzny 1986: 53).

Vilnius is a city where various nations lived/live, and this subject has many similar parallel features in the poetry of each of them. By comparing individual works, we can recognize traditional stereotypes “typical of Vilnius”, but at the same time we find a number of individual, personal approaches. A very important book for getting to know the cultural imagol- ogy of Vilnius, its inter-national aspects in greater detail is the previ- ously mentioned poetry anthology Przenieść Wilno do serca. Portret Miasta. Poems published therein portray a look of the Polish, Lithu- anian, Czech (Libor Martinek), Belarussian (Ihar Babkou) and Rus- sian (Georgij Jefremov) poets to the city. The dominant thematic cen- tres (Gates of Dawn, District of Užupis, Pilies Street, Rasos Cemetery and others) illustrate the common comparative parallels. The diver- sity of authors also indirectly reveals the importance and the appeal of the subject. A book usually manifests experiences and reflections

78 related to two dimensions of time – historical and the present one. Time, or its layers, in some places – clearly erupted to the field of the present, in others – subsisting deeper down, unnoticeable right away, becomes the main hero here. * * * Such a traditional reflection of literary stereotypes, individual attributes and paraphrases of motives has become almost natural, self-evident in the modern poetry. It is also quite common in the poetry of Lithuanians. Interpretations and variations of cultural stereotypes pervade the entire representative anthology Iš Vilniaus į Vilnių, Rinktinė poezija (From Vilnius to Vilnius, Selection of Poetry, 2008); it publishes poems of Lithuanian poets written over half a century, from 1946 to 2007. They depict the history and everyday life of Vilnius, its urban landscape and signs of time captured in culture from various angles. Suggestive and original treatment of this thematic paradigm is characteristic of such famous poets as Kazys Bradūnas (Vilniaus užkalbėjimas – Incantation of Vilnius; Prieš Katedrą – Before the Ca- thedral), Henrikas Nagys (Vilniaus baladė – A Ballad of Vilnius), Jus- tinas Marcinkevičius (Rudeninė puokštė Vilniui – Autumn Bouquet to Vilnius), Tomas Venclova (Odė miestui – Ode to the City)), Vladas Braziūnas (Vilniaus stotelės – Stops in Vilnius) or Antanas A. Jonynas (Pilies skersgatvis – Pilies Lane). Cultural stereotypes of Vilnius are a vital source of artistic ins- piration, where poets of many nations draw from. The reborn Polish poetry created here becomes an equal partner in this respect and, even more, it transposes, modifies a very rich and long-lived literary experience of the Poles of Lithuania.

L I T E R A T Ū R A

QWE

B I B L I O G R A F I A

QWE B I B L I O G R A P H Y Bujnicki, Tadeusz. Szkice Wileńskie [Schets of Vilnius], Kraków: Collegium Columbinum, 2002. Iš Vilniaus į Vilnių, Rinktinė poezija [From Vilnius to Vilnius, Selection of Po- etry]. Edited by Aidas Marčėnas, Vilnius: Lietuvos rašytojų sąjungos leidykla, 2008. Kalėda Algis. Mitų ir poezijos žemė. Lietuva lenkų literatūroje. Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2011. Mieczkowski, Romuald. W Ostrej Bramie [The Gates of Dawn]. Warszawa: Ofi- cyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr”, 1990. Mieczkowski, Romuald. Podłoga w Celi Konrada [Konrad’s Cell Floor]. Warsza- wa: Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr”, 1994. Mieczkowski, Romuald. Nikt nie woła [Nobody cry]. Vilnius: Znad Wilii, 2008. Mieczkowski, Romuald. Na litewskim paszporcie [With a Lithuanian Passport]. Vilnius: Znad Wilii, 2011. Miłosz, Czesław. Poezje wybrane. Selected Poems, Kraków: Wydawnictwo Li- terackie, 1996. Przenieść Wilno do serca. Portret Miasta [Move Vilnius over to the Heart. Por- trait of the City]. Edited by Romuald Mieczkowski. Vilnius: Znad Wilii, 2009. „Susitikimai. Spotkania“ [Meetings]. Edited by Juzef Šostakovski. Vilnius, 2013. Rybałko, Alicja. Eilėraščiai. Wiersze. Rinktinė [Poetry. Selection of Poetry]. Vil- nius: Lietuvos rašytojų sąjungos leidykla, 2003. Tamošiūnas, Tomas. Do krainy milczenia [To the Land of Silence], Vilnius: Vladislavo Sirokomlės muziejus, 2012. Współczesna poezja Wileńszczyzny [The Modern Poetry of Vilnija]. Edited by Jacek Kajtoch, Krzysztof Woźniakowski. Warszawa: Wydawnictwo Po- lonia, 1986.

82 � 3 �

ANTOLOGIJA

QWE Vilnius lenkų poezijoje (atrinkti tekstai) QWE Wilno w poezji polskiej (wybrane teksty) Wilno w poezji polskiej (wybrane teksty)

Maciej Stryjkowski (ok. 1547–ok. 1593) O ZAŁOŻENIU TROKÓW STARYCH I WILNA (fragment z kroniki „O początkach, wywodach, sprawach rycerskich i domowych sław- nego narodu litewskiego, żemojdzkiego…” (1582)

[...] Wtym noc zachodziła, A czarne chmury z morza z sobą prowadziła. Giedymin do Trok zmieszkał, na zgliszczach nocował, Na łące Swintgoroze, bo się był spracował. Widział sto wilków w wilku żelaznym wyjących Przez sen. Co by to był za znak? Pytał się leżących. Lizdejko, w orlim gniaździe co był naleziony, Będąc wieszczem, wyłożył tak widzenia ony: „Miasto tu sławne będzie, z sławą głośną, ludne“. Stąd Giedymin założył tam dwa zamki cudne. [...] Tak Wilno sławne sławny Giedymin zgruntował. W tym mieście, gdzie dziś kościół jest Stanisławowi Zbudowany, świętemu w zamku biskupowi, Tam stał bałwan Piorunów, którego chwalili, A iż miał ogień w mocy, ogniem go też czcili, A drugi wedle niego Ziemiennik, bóg ziemny, Zboża dawca, temuż las poświęcili ciemny. Giwojtys, trzeci bałwan, stał na kształt wężowy, Który mu przywłaszczyli, iż dawał rok zdrowy. (Tekstas iš: „Litwo, nasza matko miła...“ Antologia literatury o Litwie, Vilnius, 1996). Komentarz: Autor historiograf korzysta z atrakcyjnej formie poetyckiej, aby w ten sugestywny sposób spopularyzować legendarne wiadomości o powstaniu stołecznego miasta Wielkiego Księstwa Litewskiego. W utworze są utrwalone obrazy i motywy, które będą w przewijać się w wielu dziełach o genezie Wilna („dolina Świntoroga”, „sto wilków”, „żelazny wilk”, „Lizdejko znaleziony w orlim gnieździe”). Znamienne to, że obok symbolu chrześcijaństwa miasta – katedry Świętego Stanisława występują

84 pogańskie obrazy mitologiczne – Piorun (Perkūnas), Ziemiennik (Žemėpatis, Žemi- ninkas, Žemopatis, Žemeliūkštis, Žemynas, Žemynėlis – bóstwo urodzaju, rolnictwa, opiekun domów i zagród), a także Giwojtys (Gyvatas, Gyvatė) – bóstwo życia, zdro- wia, kojarzony z wężem (lit. žaltys).

Jan Czeczot (1796–1847) ZAŁOŻENIE WILNA r. 1322

Tu na zgliszczu Swintoroga Gdzie zamkowa góra, Ponad Wilią sam Giedymin Z kuszy zabił tura. Ucieszony znacznym łowem, Noc gdy go ogarnia. Po biesiadzie łożem jemu Nadwilejskie darnie. Gwiazdy świecą, wietrzyk chłodzi Snu szczęśliwa chwilka Stawi postać mu zbrojnego Jakby blachą wilka. Z tego wilka zda się setnych Wilków głos się wznosił. Wstał Gedymin i o wykład Snu u dworzan prosił, Wtem Lizdejko Krewe – Krewejt Mądrze sen tłumaczy. Wielki Kniazie Gedyminie Wilk ten zmek znaczy. Na tem miejscu mocny zamek, Wielkie miasto będzie, Setne głosy, że się sława Rozda o nich wszędzie.

85 Pochwliwszy książę radę Mądrą i nie mylną, Wzniósł dwa zamki, i od rzeki Wilny nazwał Wilno. (Tekstas iš: Jan Czeczot, Śpiewki o dawnych Litwinach do roku 1434, Vilnius, 1994) Komentarz: Jan Czeczot (przyjaciel Adama Mickiewicza w Nowogródzkiej szkole i na Uniwersytecie Wileńskim) legendę o śnie Giedymina i założeniu Wilna interpretuje wedle wartkiej strofiki ludowej. Wraz z prostymi rymami i zabawnymi epitetami, stwarza ona efekt lekkości, przypomina stylizacje poezji dziecięcej.

Karolina Praniauskaitė (Karolina Proniewska, 1828–1859) WILNO I OSTRA BRAMA

Gród Giedymina pamiątek skarbnica, Męstwa i cnoty odwieczna stolica, Świątynia ludu – matka synów sławnych, I za dni naszych – i za wieków dawnych. Światła i prawdy arka tajemnicza, Gdzie płonął niegdyś święty ogień Znicza, Ze śmiercią garnąc w swe ofiarne zgliszcze, Groźniejsze niżli Piorunu bożyszcze, Litewskich książąt wielowładne głowy, Dziedziców jasnej korony Mindowy, Co swą skroń mężną nie złotym szyszakiem Zdobili, żmudzkim niedźwiedzim kołpakiem, Znacząc swe godło odwieczną pogonią, Swój kraj bronili niezwalczoną dłonią, Gdzie wielkiej Litwie przydały blask nowy, Męstwo Kiejstuta i miecz Witoldowy. Nieraz nad grodem tym świeciła łuna Wojny, pożogi i gromów Perkuna. Aż wiara, miłość tu początek wzięły Z ręki Jadwigi i serca Jagiełły. (Tekstas iš: „Litwo, nasza matko miła...“)

86 Komentarz: Autorka, przyjaciółka litewskiego poety biskupa Antanasa Baranaus- kasa, uwypukla ciąg historycznych przekształceń Wilna i całej Litwy od pogańskie- go Wielkiego Księstwa do unii z chrześcijańską Polską. Obok osób historycznych w wierszu występują postaci mitologiczne. Utwór wyróżnia się „koturnowym” obrazo- waniem stylistycznym, nagromadzeniem epitetów i figur retorycznych.

Władysław Syrokomla (1823–1862) MARCIN STUDZIEŃSKI. Kartka z kroniki Wilna Część druga. Obmurowanie Wilna (fragmenty)

I Stara stolica Giedyminowa, Wilno, pieszczota pięknej natury, Pomiędzy gaje, pomiędzy góry, To kwiat, co w dzikim zielsku się chowa… Gdy się na strome wdzierasz urwiska, Albo brniesz piaskiem, drogą pochyłą, Nigdy być nie zgadł, że Wilno blisko, Gdyby twe serce silniej nie biło. Gdy przed twojemi mignie oczyma Szczyt pierwszej wieży, pierwszego krzyża, Czujesz dreszcz święty, ów dreszcz pielgrzyma, Co się ku miejscu świętemu zbliża. [...] [...]

XI Od Boga zboże dzieło poczęto, Król je od siebie jeszcze uświetnia, I wielkie było na Litwie święto W dzień Wojciechowy, przy końcu kwietnia, W rozkwitającej wiosny poranek Piękna na niebie była pogoda, Przed Katedralnym w Wilnie krużganek Lud się litewski cisnął jak woda, Kolebki panów i same pany,

87 Szlachta, mieszczanie, wszyscy w natłoku, Każdy w świąteczny ubiór przybrany, A z uroczystym wyrazem w oku. Tłum różnobarwny, gwarny, wesoły, Po katedralnym placu się błąka, Rzekłbyś słuchając, że huczą pszczoły, Rzekłbyś patrzając, że kwitnie łąka. (1853) Komentarz: Należy zwrócić uwagę na połączenie opisów krajobrazu, widzia- nego oczami podmiotu lirycznego, z kronikarskim zarysem historycznym oraz z przedstawieniem unaoczniającym wileńskiego święta na Placu Katedralnym. Syro- komla dąży do dynamicznego ujęcia dziejów miasta, podkreśla zwłaszcza przecho- dzenie litewskiego narodu od pogaństwa do chrześcijaństwa.

KSIĘGARNIA Kto jeno w Wilnie się rusza, Komuż ulica nieznana, Co do stron Świętego Jana Ciągnie się od stron Ratusza? W prawo wspaniałej struktury Idą kardynalskie mury, W lewo uliczka maleńka, A za nią sklepik przy sklepie, Zimmermanna i Wenka, Goławski w zegary klepie, Parczewski z kroków wystrzela Angielski porter i piwo, Na lewo zajdźmy do Kiela, Stukniemy w czarkę życzliwą! Tu się przed nami wymija Najemnych woźniców banda, A oto jest librarya Maurycego Orgelbranda. (1853) (Tekstas iš: „Litwo, nasza matko miła...“)

88 Komentarz: Poeta bardzo konkretnie przedstawia ówczesną dziewiętnasto- wieczną topografię wileńską, operuje konkretnymi realiami, nazwami i nazwiskami. Podmiot liryczny, alter ego autora, jakby prowadzi czytelnika od strony miejskiego Ratusza ulicą Didžioji (Wielką) do znanej księgarni Orgelbranda i pokazuje mu różne sklepiki i bary wileńskie.

Witold Hulewicz (1895–1941) WILNO

Głównym dźwiękiem jest litera „i”, której nie znają mali ani źli. Ten sam dźwięk, co prześwietla słowo „Litwa” – a „Litwa” to większość słowa „modlitwa”… Wilk, Wici, Wiosna, Witold, Wierność i Wigilia, Więź, Wieczerza, Wijatyk, Wilenka i Wilia Winnica, Wiosło, Wiara, Wiersz, Wicher i Wieniec: Oto na twych stuleciach młodości rumieniec. Wielmożność, Wieść, Wielbienie, Wiedza i Widzenie: Oto twoje chorągwie, oto krwi strumienie. Imię Wilna jak fala, jak płyn. Imię Wilna szala, jak czyn. Imię Wilna jak śpiewna wijola. Imię Wilna jak zórz aureola. Imię Wilna jak pośmiertny bezzamęt. Imię Wilna jak powrotny ornament. Imię Wilna jak ofiarny dym. Imię jak rym.

Komentarz: Poeta, jeden z najbardziej znanych polskich ekspresjonistów, w twor- zeniu wykorzystuje semantyczne właściwości i możliwości języka do tworzenia wie- lobarwnego ornamentu – jakby aureoli miasta.

89 CMENTARZE

Wileńskie cmentarze mają pejzaż gór, umarli tu jeden ponad drugim leżą, szczeble innymi miarami się mierzą: nad zapomnianymi kwitną wiecznie pomne bzy, nędzarz może górować nad panem Becu – wszystkie widma czekają, aż zapieje kur. Nie jest tu straszno. Mogę w północ ciemną siedzieć na grobie, z śmierci dłonią w dłoni, czuć wiew śmiertelny na spokojnej skroni, Wilno pode mną, a Boga nade mną. (Tekstas iš: Witold Hulewicz, Miasto pod chmurami, Wilno, 1931) Komentarz: W tym wierszu Hulewicz w sposób skoncentrowany opisuje niezwykłość wileńskich nekropolii, które są mitologicznym odzwierciedleniem wie- lowarstwowości (palimpsestu) i długowieczności miasta. Metafizyczny nastrój tworzą sugestywne metaforyczne porównanie („siedzę z dłonią śmierci w dłoni”), a także akcentowana dymensja i perspektywa pionowa (niebo – ziemia).

Zofia Bohdanowiczowa (1898–1965) PROŚBA Święci Pańscy, przyczyńcie się, uproście, Abym wiatrem i zmierzchem objęta, Znów stanęła na Zielonym moście Ponad rzeką w wirach i odmętach. Tam nad szumną i spienioną wodą, Ponad falą jęczącą w udręce, Jak nad ludzką zawiścią i niezgodą, Wschód i zachód podają sobie ręce. Od Zakrętu świecą zorze pobladłe, Z Antokolu siny mrok płynie falą, Aż nad mostem jak nad stołem biesiadnym Wspólne gwiazdy spotkania zapalą. Od północy smętna Litwa się chyli,

90 Zakochana w Wilnie, zatęskniona, Jak dziewczyna, co w wieczornej chwili Ku miłemu wyciąga ramiona. Od południa mazowiecki wiatr wieje, Aż pod gwiazdy wielkie skrzydła rozkłada, A od Ponar lot zniża, pokornieje I u mostu na kolana pada. Bez traktatów, bez sojuszów, najprościej! Most Zielony strony świata przygarnął. Święci Pańscy, przyczyńcie się, uproście, Świećcie miastu mojemu w noc czarną… (Tekstas iš: Zofia Bohdanowiczowa,Ziemia miłości, Londyn, 1954) Komentarz: Przebywająca na emigracji autorka w wierszu – stylizowanej mo- dlitwie – wyznaje miłość do miasta swej młodości i prosi, aby Święci Pańscy czuwali nad jego losem „w noc czarną” okupacji sowieckiej. Sugestywności utworowi nadaje połączenie emocjonalnych, osobistych wyznań z ujmującą nostalgią i głębokimi refleksjami.

Konstanty Ildefons Gałczyński (1905–1953) NOC W WILNIE

W sercu miłość, a w powietrzu żałość. Wiatr w drzewach trwożliwych trzeszczy. A ten deszcz – to jakby wariat miał tyfus i wymajaczyło mus się takie Wilno z deszczem: i z takimi na Wilence mostkami, gdzie samobójstwo to tylko romantyczność, z dorożkami płynącymi w mglistość, z piwiarniami, gdzie piją żandarmi. Na plakacie rząd do pożyczki wzywa. Dorożkarze tłuką się po pysku. Tuż Wilenka, rzeczka mała, swarliwa, łkająca czarno, ciemno, po rosyjsku. (Tekstas iš: Konstanty Ildefons Gałczyński, Liryka, 1926–1953, Warszawa, 1971)

91 Komentarz: jeden z najwybitniejszych wirtuozów poetyckiego słowa w tym la- konicznym wierszu odtwarza niezwykle barwną mozaikę swych bogatych wrażeń z lat spędzonych na Zarzeczu (Užupis). Należy zwrócić szczególną uwagę na spojenie tonacji liryki osobistej (pierwsze linijki) ze stylizowanymi wizjami o dawnym Wilnie („żandarmi”, rzeka „łka po rosyjsku”)..

Czesław Miłosz (1911–2004) NIGDY OD CIEBIE, MIASTO

Nigdy od ciebie, miasto, nie mogłem odjechać. Długa była mila, ale cofało mnie jak figurę w szachach. Uciekałem po ziemi obracającej się coraz prędzej, A zawsze byłem tam z książkami w płóciennej torbie, Gapiący się na brązowe pagórki za wieżami Świętego Jakuba, Gdzie rusza się drobny koń i drobny człowiek za pługiem, Najoczywiściej od dawna nieżywi. Tak to prawda, nikt nie pojął społeczeństwa ni miasta, Kin Lux i Helios, szyldów Halperna i Segala, Deptaku na Świętojerskiej nazwanej Mickiewicza. Nie, nikt nie pojął. Nikomu się nie udało. Ale kiedy życie się strawi na jednej nadziei: Że w jakiś dzień już tylko ostrość i przezroczystość, To, bardzo często, żal. (1963) Komentarz: Ten wiersz ze zbioru „Gucio zaczarowany” (1965) jest jednym z najbardziej przejmujących utworów o stosunku poety do miasta swojej młodości. Au- tor wyraża głęboką refleksyjną zadumę wspominając krajobrazy Wilna, sklepy, kina i ulice, które są nie tylko znakami, świadczącymi o nieprzemijającej pamięci, ale uka- zują na egzystencjalne wymiary losu człowieka. Pierwszy werset wiersza umieszczono na tablicy pamiątkowej Czesława Miłosza na dziedzińcu Uniwersytetu Wileńskiego.

92 MIASTO BEZ IMIENIA (fragmenty) 1 Kto honorować będzie miasto bez imienia kiedy jedni umarli, inni płuczą złoto albo handlują bronią w oddalonych krajach? Jaka surma w powijakach brzozowej kory otrąbi w Ponarach pamięć nieobecnych, Włóczęgów, Tropicieli, braci z rozwiązanych loży? Tej wiosny na pustyni, za masztem obozowiska, a cicho było aż po litą skałę gór żółtych i czerwonych, usłyszałem w szarym krzaku brzęczenie dzikich pszczół. Mijały z prądem echo i bierwiona płytów, mężczyzna w czapce z kozyrkiem i kobieta w chustce czworgiem rąk napierali na wielkie wiosło sterowe. W bibliotece pod wieżą malowaną w znaki zodiaku Kontrym brał z tabakierki szczyptę i uśmiechał się, gdyż mimo Metternicha ni wszystko było stracone. I krętą koleiną pośrodku lidzkiego traktu Jechały żydowskie furmanki a cietrzew tokował Stojąc na kasku kirasjera Wielkiej Armii […]. 3 Z flecikami, z pochodniami i bęben bum bum bum, o, to ten co umarł mad Bosforem tam na przedzie. Swoją pannę za pod rękę tutaj wiedzie i jaskółki nad nimi latają. Wiosła niosą albo kije liśćmi owinięte i znad Jezior Zielonych bukiety. Coraz bliżej ulicą Zamkową – nad sekcją Twórczości Oryginalnej Koła Polonistów. (1969)

93 Komentarz: Tworząc na emigracji wielki cykl poetycki o mieście swej młodości „Miasto bez imienia” (1969) Cz. Miłosz posługuje się techniką obrazowania symulta- nicznego i kreuje wielki palimpsest Wilna. Poeta jakby nakłada jeden na drugim różne warstwy czasowe i przestrzeni – operuje realiami z początków XIX wieku (Uniwersy- tet Wileński, bibliotekarz Kazimierz Kontrym, wyprawa Napoleona), z lat międzywo- jennych (studenckie towarzystwa Włóczęgów, Tropicieli, Koło Polonistów), myślami wraca do znanych miejsc Wilna (Ponary, Zielone Jeziora, ulica Zamkowa).

W MIEŚCIE

Miasto było ukochane i szczęśliwe, Zawsze w czerwcowych piwoniach i późnych bzach, Pnące się barokowymi wieżami ku niebu. Powrócić z majówki i stawiać w wazach bukiety, Za oknem widzieć ulicę, którą kiedyś szło się do szkoły (Na murach ostre granice słońca i cienia). Kajakowanie razem na jeziorach. Miłosne wyprawy na wyspy porośnięte łozą. Narzeczeństwo i ślub u Świętego Jerzego. A później konfraternia ucztuje u mnie na chrzcinach. Cieszą mnie turnieje muzyków, krasomówców, poetów, Brawa tłumu, kiedy ulicą przeciąga Pochód Smoka. Co niedziela zasiadałem w kolatorskiej ławce. Nosiłem togę i złoty łańcuch, dar współobywateli. Starzałem się, wiedząc, że moje wnuki zostaną miastu wierne. Gdyby tak było naprawdę. Ale wywiało mnie Za morza i oceany. Żegnaj, utracony losie. Żegnaj, miasto mego bólu. Żegnajcie, żegnajcie. (Tekstas iš: Czesław Miłosz, Wiersze wszystkie, Kraków 2011) Komentarz: Wiersz, zamieszczony w jednym z ostatnich tomików Cz. Miłosza „To” (2000), stanowi jeszcze jedno ze świadectw głębokiego przywiązania poety do Wilna. Ale w tym utworze podmiot liryczny kreśli trajektorię „niespełnionego życia”, opisuje wirtualny obraz swego „utraconego losu” – to jest, „prawdopodobne” okoliczności, jak jego życie potoczyłoby się, jeśli autor nie musiałby wyjechać z Litwy i nadal żył Wil- nie. Toteż w pożegnaniu z miastem brzmią nuty intelektualnej melancholii z powodu kruchości, jednorazowości istnienia i nieuniknionej nieodwracalności ludzkiego losu.

94 Sławomir Worotyński (1942–1983) NAD WILENKĄ

Rzeka rzeźbi fale na wodzie. Na pergaminie pamięci. Pomyślałem z żalem, że we wczorajszym stuleciu jeszcze była krewną Mickiewicza. Na prawym brzegu w lesie Belmontu stało krzesło filomatów. Na lewym ciężki but Nowosilcowa. Dzisiaj w tym miejscu stoi wołacz mostu na przęsłach pierwszej zwrotki z „Pana Tadeusza”. (Tekstas iš: Współczesna polska poezja Wileńszczyzny. Antologia, Warszawa 1986). Komentarz: Podmiot liryczny, alter ego autora, tworzy stylizowany palimpsest („pergamin pamięci”), w którym jest wpisana jednej z najgłośniejszych fabuł wi- leńskich – proces A. Mickiewicza i jego kolegów z początku XIX wieku. Należy zwrócić uwagę na wymowne szczegóły scenerii: postacie filomatów-filaretów i ich oprawcy Nowosilcow są umieszczeni na różnych brzegach, a w centrum jakby widnieje inwokacja z „Pana Tadeusza”.

Romuald Mieczkowski (ur. 1950) W PODWÓRZU U MICKIEWICZA Czy wróci tu kiedyś poeta co z miastem cierpiał i na obczyźnie je sławił klamka zapadła – w jego domu martwa cisza zaułek Bernardyński prowadzi donikąd – po niedawnym pożarze swąd jeszcze pozostał

95 w zwęglonym wapnie nikną filomackich westchnień coraz cichsze uniesienie

I nie zawzięta Grażyna hardym wzrokiem raptem przechodnia zatrzyma – a szpetna stara kobieta w poszczerbionej bramie próbuje za pół darmo polne kwiaty sprzedać (1987) (Tekstas iš: Przenieść Wilno do serca. Portret miasta, Wilno 2009). Komentarz: W wierszu jest przedstawione bardzo konkretne miejsce – dom, gdzie na początku XIX A. Mickiewicz przypisywał swój poemat „Grażyna”. Autor jakby drąży możliwość wirtualnego połączenia zamierzchłej przyszłości romantycznej ze współ- czesnością (retoryczne pytanie „czy wróci tu kiedyś poeta”). Ale teraźniejsze miałkie otoczenie z już innymi „bohaterami” wyraźnie ukazuje na iluzoryczność tych, nawet teoretycznych zamiarów oraz sarkastyczną wymowę takiego artystycznego projektu.

PRZYWITANIE Wjeżdżam do miasta po ciemku – tylko Ponary w mgle porannej wstają zaraz wysiądę na stacji końcowej z kim będą moje pierwsze słowa – Czy to będzie pijak proszący na piwo w którymś z miejscowych języków proponujący podwiezienie taksówkarz (taksówkarz powie raczej po rosyjsku) a może to będzie zaspana kioskarka szukająca w kiosku polskie gazety Kto mnie rozpozna pierwszy i powie – dzień dobry – laba diena (2008)

96 (Tekstas iš: Przenieść Wilno do serca). Komentarz: Podmiot liryczny odtwarza sytuację, dobrze znaną wielu wracającym lub przyjeżdżającym do Wilna. W sposób pośredni odtwarza wielojęzyczną aurę miasta, sygnalizuje ledwo wyczuwalny żal z powodu możliwości utraty rodzimych miejsc.

Alicja Rybałko (ur. 1960) TO JESZCZE WILNO

Oni mówią mówią po żydowsku pod tym balkonem z główkami Egipcjan cerkiew ciekawie zagląda przez ramię nad drugim wznosi się kościół z dzwonnicą na przestrzał jak drwi otwarte do wspólnego nieba (1991) (Tekstas iš: Alicja Rybałko, Eilėraščiai. Rinktinė // Wiersze. Wybór, Vilnius 2003) Komentarz: W centrum tego lakonicznego wiersza – wielowyznaniowe Wilno, gdzie ludzie różnych religii, chodzący do synagog, cerkwi czy kościołów mają „wspól- ne niebo”. Z drugiej strony czytelnik wie o tragicznej przeszłości, Zagładzie (Holo- cauście) podczas II Wojny światowej prawie całej żydowskiej ludności, dlatego też wizję autorki można traktować jak utopię niespełnioną.

* * * Tutaj jest środek świata. Stąd już tylko do nieba. Wilno soczystokremowe, swym głodomorom przebacz. Zstąp z zamarłych obrazów i z amatorskich migawek. We wszystkich miastach świata zawalcz o naszą sprawę.

97 Niech zaglądają nam w dusze madonny po obcych kościołach. To tylko siostry tej naszej. Odejdą, gdy ona zawoła. (1997) (Tekstas iš: Alicja Rybałko, Eilėraščiai. Rinktinė // Wiersze. Wybór) Komentarz: W ujęciu podmiotu lirycznego Wilno jest traktowane z najwyższą czcią, jako centrum świata, skąd najbliżej do nieba. Równolegle w utworze kształtowany jest metafizyczny obraz przebaczania i miłości; ono składa się z wielu „zamarłych” odbić, czyli istnieje w przestrzeni sakralnej „we wszystkich miastach świata”. Takie właśnie Wilno jest ideałem poetyckim autorki.

98 � 4 �

ANTOLOGIJA

QWE Vilnius lietuvių poezijoje (atrinkti tekstai) QWE Wilno w poezji litewskiej (wybrane teksty) Vilnius lietuvių poezijoje (atrinkti tekstai)

Maironis (1862–1932) VILNIUS PRIEŠ AUŠRĄ Antai pažvelki! Tai Vilnius rūmais Dunkso tarp kalnų plačiai! Naktis jį rūbais tamsiais kaip dūmais Dengia! Jis miega giliai! Kame tas garsas, kuriuo skambėjai? Kame galybė ir pranokėjai? Kur tavo, Vilniau, tie spinduliai, Kuriuos skleidei Lietuvai, mūsų tėvynei? Negreit su saule išauš dar rytas! Miega aplinkui naktis. Tik kartais mėnuo, bailiai išvytas, Iš debesų tenušvis... Norėtum brangią išvysti pilį, Kur garsūs amžiai užmigę tyli, Kai Vilnius buvo mums kaip akis, Kai švietė jis Lietuvai, mūsų tėvynei. Ko taip nuliūdai? Ko ant krūtinės Ašara krinta griaudi? Gailiesi, amžius didžius atminęs? Praeitį brangią liūdi? Žiūrėk, rytuose aušra jau teka; Pabudę paukščiai pagiriais šneka; Laikai juk mainos: slėgė pikti, – Nušvis kiti Lietuvai, mūsų tėvynei. (1891) (Tekstas iš: Maironis, Raštai, t. 1, Vilnius, 1987)

100 Balys Sruoga (1896–1947) GIESMĖ APIE GEDIMINĄ (fragmentai)

Kur dabar Neris sraunioji Lyg sesulė vainikuota, Tartum juosta sidabruota Vilniaus miestą apvynioja Ir apjuosia šydų šydais, Mėnesienoje pražydus, Rūmus, bokštus ir gėlynus, – T Ten prieš šimtmečius septynis Ošė girios ir šlamėjo, – Pasilenkdamos nuo vėjo, Prisiglausdamos kalnuos, Supos saulės spinduliuos. Ošė girios ir šlamėjo, – Tūkstančiais aidų aidėjo. Urzgė, lojo, vaipės, pūtės Kaip jaunamartės laputės. [...]

X Vilniaus miestas iš senovės Vyrais ir darbais garsus. Metų lekiančius šimtus Tartum baltas kalnas stovi Katedra jame šventa, Mylinčių širdžių kurta. Kaip klajūnai debesėliai Metai bėgo, amžiai yrės. Gimė žmonės, vargo, mirė Ir išnyko kaip šešėliai, Į naktužę slinkdami, Ryto saulės genami.

101 Katedra balta stovėjo Kaip sustojęs bėgti laikas. Vyras, moteris ir vaikas Virpančia širdim skubėjo Guostis joj našta vargų, Pasisemt naujų jėgų. Kiek ji matė, kiek girdėjo Ir linksmybės, ir kančios! Tartum senos sienos jos Ant žmonių širdžių stovėjo Ir suaugo su jomis, Kaip su širdgėla širdis. (1938) (Tekstas iš: Balys Sruoga, Raštai, t. 1, Vilnius, 1996).

Bernardas Brazdžionis (1917–2002) GIESMĖ KUNIGAIKŠČIŲ MIESTUI (fragmentai)

Nutilusi giesmė vėl į padangę kyla, kaip dūmas timijamo, miros ir kodylo, nutilusi giesmė vėl neša visą šalį – bažnyčių, miestų mūrus ir laukų lūšnelę – į ten, kur rytuose malda ir raudos girdis, į ten, kur vėl išvydo laisvės saulę širdys, į ten, kur užkelti mums buvo sunkūs vartai, į ten, kur krito jie jau paskutinį kartą. Senųjų kunigaikščių, tėvų sosto mieste, tau Lietuvai per amžius buvo lemta šviesti. Visos tautos skausmais ir meile išaugintas, kaip perlas nuo vagių, nuo svetimųjų gintas, kaip deimantas brangus krūtinėj tu spindėjai, nebaisūs buvo tau kruša, lietus, nei vėjai, – spindėk ir šviesk ir vėl iš pančių išvaduotas, visų žvaigždžių žiedais mūs žygiams vainikuotas.

102 [...] O Vilniau, o brangi šventa aušrų aušrine, tu visuomet lietuvio guosdavai krūtinę! Tu kaip pavasarį baltų alyvų kekė žavėjai klystančio Jogailos seną akį, aukštuos Neries šlaituos, pakrantėse Vilnelės ramino Vytautą pušų kepurės žalios ... O pro tave Kęstutis kai į Kauną jojo, tik tavo soduos amžinai užmigt svajojo.

[...] Nutilusi giesmė vėl į padangę kyla, vėl geležinis vilkas jos aiduos prabyla, vėl regim pro rūkus mums mojant Gediminą, vėl Vytautas svečiuos į menę mus vadina, o menėje senoj Kęstutis mūsų laukia: veidai jų džiūgesio pilni, neapsiniaukę. Veidais šviesiais ir mes prieš jų sustokim veidus, tegu naktis pikta be atminimo sklaidos. [...] (1939) (Tekstas iš: Bernardas Brazdžionis, Kunigaikščių miestas, Kaunas, 1939).

Kazys Bradūnas (1917–2009) VILNIAUS BAROKAS ŠV. PETRO IR POVILO BAŽNYČIOJE Vainikai nuo lubų lig žemės, Linksmi, laimingi kankiniai Dangop akis ir širdį kelia, Lapoja vešlūs apyniai. Ir slepia nuogą angeliuką, O faunas groja švilpyne, Ir visą dangų suka suka Smagi išdykėlių minia.

103 Pakyla muzika ir juokas, Pakyla nuogas angeliukas Ir gaudo skambančius aidus. O į tą visa, ką sukūrė, Šypsodamas Dievulis žiūri, Senelis geras, atlaidus. (1943) (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

VILNIAUS UŽKALBĖJIMAS

Vilnius augo iš maro. Vilnius augo iš bado. Vilnius augo iš karo, iš ugnies, iš pelenų. Dabar jau gyduolės gydo ligonį, kunigas laimina duoną, kareivis pareina namo, ir ugnelė užmiega pelenuose. Vilniau, dabar tavo metas būti Poezija. (1996) (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

104 Alfonsas Nyka-Niliūnas (1919–2015) VILNIUS 1943

Skausmo šaligatvyje geležinis Žingsnių aidėjimas. O kruvini langai Ir durys! Surūdijęs maršas Nužudė užpustytus Kovo vidudienio žodžius. Kruvinos staktos. Kruvini Vidudieniai ir aušros; mėnesiena, Langai ir knygos; Mergaitės pirštai ir klavišai, Jardins sous le pluie. Tyla. Motina nesuteptoji! Surūdijęs Maršas plėšo mūsų gyslas. Atsargi Gaono gatvės žiurkė (Kontrabosas įsijungia), Pagriebia neklaužadas vaikus. Bėga klykdasma: Thallasa! Kraujo jūra! (Washington, 1966). (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

Henrikas Nagys (1920–1996) VILNIAUS BALADĖ (fragmentai)

Prieš pat vidurnaktį – geležiniai vilkai ėmė staugti... Viršum kalno, pilies ir katedros patekėjo raudonas mėnuo, kaip kraujo puta. Iš naujo pasigirdo kunigaikščių pulkų

105 šūkavimai, kanopų kapojimas, plieno žvangėjimas... Kovo Vienuoliktąją prieš pat vidurnaktį merginų ir moterų rankos renka gėles ir žolynus Vilniaus verbai...... Budapešto ruduo ir Prahos pavasaris ir Vilniaus vidurnakčio verbos.... Už Europos, už amžino miesto vartų stovi tankai ir Azijos ordos...... Nudažykime, seserys, broliai, saulės, laukų ir kraujo spalva visą gimtąją žemę. Nudažykime dangų visą nuo Arkties ligi Antarktidos, kad atsimintų per amžius visi, kur yra Lietuva.... [...] (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

Justinas Marcinkevičius (1930–2011) RUDENINĖ PUOKŠTĖ VILNIUI (fragmentai)

* nerimi ateina mėnulis susitarėm susitikti ant pilies kalno * laisvė nuėjo vilniaus gatvėm atsimenu nešėm jos vėliavą

106 * akmuo prie akmens žmogus prie žmogaus vilnius * laikrodžio dūžiai prie varpinės laikas senas pažįstamas […] * ant universiteto laiptų simonas daukantas laukia adomo mickevičiaus * antai pažvelki vilnius prieš aušrą maironis […] * girdėjau staugiant geležinį vilką aišku galėtų garsiau * išvirto iš aludės keikdamsis trim kalbom lietuviai gabūs yra (2006–2007) (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

107 Algimantas Baltakis (g. 1930) ŽVILGSNIS NUO KALNO Žvelgiu, gailesčio gildomas, į savo Vilnių, lyg mirčiau netrukus ne aš, o šitos gatvės ir aikštės, lyg po valandėlės sugriūtų visi Senamiesčio namai, subyrėtų bažnyčios, net ir Gedimino pilies neliktų ant šito kalno, kur dabar stoviu ir žvelgiu žemyn į vakarėjantį Vilnių. (1999 m. lapkričio 14 d.) (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

Judita Vaičiūnaitė (1937–2001) AUKSINIS ROŽANČIUS Nueik tamsiom jau rudeninėm gatvėm į Aušros Vartus – koplyčios prieblandoje švies auksinis popieriaus rožančius, jau gelstant lapams dovanotas Dievo Motinai Marijai, ir prasiveržusi giedojimu malda bus nemari, pro šimtmečius, pro ūkanas, pro spindulius, ramybę žadančius, su meile lūpos sukuždės tau brangius mirusių veidus. (1993) (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

108 Antanas A. Jonynas (1953) UŽUPIS

Susirango skersgatvis kaip slibinas šventas Jurgis mėnesio pavidalo virš stogų apdegintų pavydo sklendžia angelų ir kanklių lydimas aidi muzika pavirtusi religija krinta gėlės iš dangaus ir kanarėlės ir šalčiu iliuminuota linija plaukia trelės ir susminga strėlės į šaligatvio drakoną kojų trypimą į kuprotą asfaltuotų tiltų stuburą pro kuriais pakvaišę kirai klykia ir jų riksmą miesto gerklės sugeria (Tekstas iš: Iš Vilniaus į Vilnių. Rinktinė poezija, Vilnius, 2008).

109

PABAIGOS ŽODIS

QWE

Šis leidinys – tik nedidelis bandymas prisiliesti prie didžiulio poezijos apie Vilnių klodo. Belieka tikėtis, kad jis bent kiek padės mūsų studentijai, ypač atvykusiems čia pagal tarptautinę mainų programą ERASMUS, pajausti Lietuvos sostinės poetinį žavesį ir suprasti, ko- dėl tiek daug įvairių tautų kūrėjų savo įkvėptas strofas skyrė Vilniui. Drauge tai tebus viltingas stimulas giliau pažinti šio miesto kultūros aurą.

ALGIS KALĖDA 2015, gruodžio 25 d.

QWE

Kalėda, Algis Ka-182 Ieškant poetinės Vilniaus tapatybės = W poszukiwaniu poetyckiej tożsamości Wilna = In search of poetical identity of Vilnius : mokomoji priemonė humanitarinio profilio studentams, taip pat tarptautinės mainų programos Erasmus dalyviams / Algis Kalėda. – Vilnius : Vilniaus universitetas : Vilniaus universiteto leidykla, 2016. – 116 p. Bibliogr. išnašose ISBN 978-609-459-658-2 Leidinyje, skirtame lietuvių bei užsienio studentams, pateikiamos apibendrin- tos įvadinės žinios apie Vilniaus poetinius įvaizdžius lenkų ir lietuvių poezijoje, taip pat publikuojami empirinės medžiagos pavyzdžiai. Šis sintetinis darbas turėtų padėti susi- pažinti su turtinga poetine Lietuvos sostinės istorija ir paskatinti gilesnėms bei išsames- nėms iškeltos problematikos studijoms. Teoriniuose straipsniuose, skelbiamuose lietu- vių, lenkų ir anglų kalbomis, apibūdinama diachroninė miesto vaizdinių formavimosi trajektorija, taip pat nusakomi svarbiausieji vilnietiškos topikos matmenys bei telkiniai. Atskirai aptariami Vilniaus vaizdiniai ir jų kultūriniai kontekstai šiuolaikinėje Lietuvos lenkų poezijoje. Glaustoje „Antologijoje“ chronologine tvarka (nuo senosios literatūros iki naujausiųjų laikų) pateikiami žymiausių lenkų ir lietuvių autorių poezijos tekstai, kuriuose įvairiais aspektais atsispindi būdingieji Vilniaus tematikos bruožai. UDK 821.162.1.09(474.5)-1(075.8)+ 821.172.09-1](075.8)

ALGIS KALĖDA

IEŠKANT POETINĖS VILNIAUS TAPATYBĖS

W POSZUKIWANIU POETYCKIEJ TOŻSAMOŚCI WILNA

IN SEARCH OF POETICAL IDENTITY OF VILNIUS

Viršelio dailininkė Audronė Uzielaitė Maketuotoja Nijolė Bukantienė

4,2 aut. l., 7,25 sp. l. Tiražas 100 egz. Išleido Vilniaus universiteto leidykla Universiteto g. 3, LT-01513 Vilnius Spausdino UAB „BMK LEIDYKLA“ J. Jasinskio g. 16, LT-01112 Vilnius