BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSKĄ ZACHODNIĄ Seria A - Geografia Fizyczna, Tom 59: 61-103 2008

KATARZYNA FAGIEWICZ

SYSTEM INFORMACJI O ŚRODOWISKU PRZYRODNICZYM W OCENIE PROBLEMÓW SOZOLOGICZNYCH GMIN (NA PRZYKŁADZIE GMINY KOMORNIKI)

ZARYS TREŚCI

Gospodarowanie zasobami przyrody z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju winno być wspierane przez kompleksowe systemy informacji o środowisku przyrodniczym. System taki jest źródłem bieżących informacji o stanie środowiska przyrodniczego, rejestruje i ewidencjonuje jego zmiany, stanowi podstawę waloryzacji środowiska przyrodniczego na potrzeby na przykład rol- nictwa, osadnictwa czy rekreacji, stąd jego rola w realizacji polityki lokalnej jest bezdyskusyjna. W niniejszej pracy przedstawiono strukturę lokalnego systemu informacji o środowisku przy- rodniczym, opracowanego dla gminy Komorniki. Jego podstawę stanowił, wdrożony i funkcjonu- jący, system informacji przestrzennej w postaci mapy sozologicznej w skali 1 : 50 000, realizujący wszystkie cechy geograficznych systemów informacji (GIS), rozwinięty i zaadoptowany do skali lokalnej (1:10 000). Źródłem danych dla bazy były informacje uzyskane drogą bezpośredniego kartowania terenowego, mapy topograficzne i tematyczne, opracowania specjalistyczne i raporty PIOS. Opracowany system informacji o środowisku przyrodniczym pozwolił na zdiagnozowanie głównych problemów sozologicznych gminy Komorniki i prezentację w ujęciu przestrzennym czynników i procesów decydujących o jakości życia lokalnej społeczności.

WSTĘP proces decyzyjny, którego trafność jest wypadkową szeregu czynników. Wśród Postępujący proces antropopresji, widocz- najbardziej istotnych wymienić należy ny szczególnie w aglomeracjach i ich informacje o stanie środowiska przyrod- strefach podmiejskich, stawia przed czło- niczego i zachodzących w nim zmia- wiekiem dwa zasadnicze problemy, roz- nach, umiejętność ich przetworzenia, wiązanie których warunkuje prawidłowy a przede wszystkim przyjęcie odpowied- rozwój społeczno-gospodarczy w przy- niego kryterium wyboru w podejmowa- szłości. Pierwszy to ochrona środowiska niu decyzji. Przyjmując ekorozwój jako życia człowieka, mająca na celu zacho- paradygmat planowania rozwoju środo- wanie lub przywrócenie równowagi przy- wiska przyrodniczego, kryterium tym win- rodniczej. Drugi to kształtowanie śro- na być jakość środowiska, a niezbędnym dowiska przyrodniczego, rozumiane jako narzędziem w procesie oceny jakości spraw- oddziaływanie, efektem którego jest uzys- ne i niezawodne systemy informaq'i o śro- kanie zamierzonych celów gospodarczych, dowisku przyrodniczym. Definiowane są z zachowaniem wspomnianej równowagi one jako systemy: pozyskiwania, aktua- przyrodniczej. Kształtowanie środowiska lizowania, przetwarzania, analizowania przyrodniczego należy traktować jako i udostępniania danych, które mają od- 62 KATARZYNA FAGIEWICZ niesienie przestrzenne (ZAPART 1994). Ko- SYSTEM INFORMACJI O ŚRODOWISKU PRZYRODNICZYM nieczność projektowania oraz tworzenia GMINY KOMORNIKI kompleksowych i efektywnych syste- mów informacji dla określonych jednos- Podstawę opracowania systemu infor- tek administracyjnych, miast i gmin zo- macji o środowisku przyrodniczym stała uzasadniona w licznych opracowa- gminy Komorniki stanowiły „Wytyczne niach (STAŁA 1995; SIKORSKA-MAYKOWSKA techniczne GIS - 4. Mapa Sozologiczna i in. 2000), w których podkreślono, że Polski w skali 1:50 000", a w szcze- systemy informacji opracowane z wyko- gólności jej integralny element w postaci rzystaniem GIS stanowią niezbędne na- bazy danych, opisujący ponad 100 zja- rzędzie gospodarowania zasobami przy- wisk charakteryzujących stan środowi- rody na szczeblu lokalnym. Ocenia się ska przyrodniczego. Listę warstw z do- bowiem, że 75-90% informacji wyko- kładnym opisem struktur baz danych rzystywanych w zarządzaniu gminą wią- oraz zasad wprowadzania elementów że się z lokalizacją w przestrzeni (BART- mapy przedstawiono w podrozdziale KOWSKA 1992). Podobne relacje występują Opis warstw oraz struktur baz danych, na poziomie regionu. Znaczenie spraw- zawartym w cytowanych powyżej wy- nego systemu informacji dla realizacji tycznych. Mapa sozologiczna - unika- polityki lokalnej opartej na zasadach eko- towe opracowanie kartograficzne zawie- rozwoju jest więc bezdyskusyjne. rające szeroki zakres informacji o śro- Odpowiedzią na to zapotrzebowanie dowisku przyrodniczym - stanowi prze- jest opracowany w niniejszej pracy sy- de wszystkim opracowany, wdrażany i funk- stem informacji o stanie środowiska cjonujący system informacji przestrzen- przyrodniczego gminy Komorniki, któ- nej, realizujący wszystkie cechy geogra- ra stanowi spektakularny przykład zur- ficznych systemów informaq'i (GIS). Jej banizowanej jednostki wiejskiej zloka- wykorzystanie jako narzędzia w zarzą- lizowanej w strefie silnych powiązań dzaniu zasobami przyrody, ze względu funkcjonalno-przestrzennych miasta Po- na skalę opracowania (1 :50 000) ogra- znania. niczone jest do poziomu regionalnego (np. powiatu), bowiem na szczeblu lo- kalnym (gmina) dane gromadzone w tej skali są niewystarczające. Natomiast ja- ZAŁOŻENIA METODYCZNE ko system informacji o zdefiniowanej na szczeblu regionalnym strukturze bazy Zasadniczym elementem systemu infor- danych stanowi doskonałą podstawę macji o środowisku jest odpowiednio (kanwę) rozwijania systemów lokalnych. zorganizowana baza danych, która dla Najtrudniejsze zadanie związane z okreś- gminy Komorniki została opracowana leniem zakresu tematycznego systemu, głównie na podstawie bezpośredniego wypracowaniem metodyki pozyskiwa- kartowania terenowego przeprowadzo- nia informacji zasilającej system i wdro- nego w marcu i kwietniu bieżącego ro- żeniem systemu zostało już zrealizowa- ku. Uzupełniają ją dane uzyskane w wy- ne. Istnieje zatem szkielet systemu in- niku analizy materiałów kartograficz- formaq'i o środowisku przyrodniczym, nych, opracowań speq'alistycznych, ra- którego rozwinięcie polegało na uszcze- portów PIOS oraz informacje zebrane gółowieniu bazy danych i dostosowaniu w instytuq'ach, które w zdecydowanej jej do poziomu lokalnego (1:10 000) oraz większości wykazywały aktualność na wskazanych potrzeb. rok 2007. System informacji o środowisku przyrodniczym.. 63

Koncepcję rozwiniętej i zaadoptowa- gracji) danych w celu uzyskania infor- nej do skali 1 :10 000 postaci bazy da- macji o stanie całego systemu środowi- nych zaprezentowano w tab. 1. ska przyrodniczego. Jednocześnie wy- Ustalenie przedstawionej ostatecznej korzystanie danych może być realizowa- struktury bazy danych było pierwszym ne na poziomie poszczególnych warstw etapem tworzenia systemu informacji o śro- tematycznych czy też wybranych kom- dowisku przyrodniczym gminy Komor- ponentów. niki. Źródłem danych dla bazy były: Istotnym problemem użytkowym jest informacje uzyskane drogą bezpośred- aktualizaq'a bazy danych w systemie, niego kartowania terenowego, mapy to- zwłaszcza że integruje on cechy charak- pograficzne Polski w skali 1:10 000, teryzujące się dużą dynamiką i zmien- PUWG 1992 (N-33-130-C-d-4 Konarze- nością w czasie. Najbardziej doskonały wo, N-33-130-D-C-1 Skórzewo, N-33-130- system operujący zdezaktualizowanymi -D-c-2 Poznań-Grunwald, N-33-130-D-C-3 danymi traci sens swojego funkcjonowa- Komorniki, N-33-130-D-C-4 Luboń, N-33- nia. Jedynym rozwiązaniem tej proble- -142-A-b-2 Chomęcice, N-33-142-B-a-l Szre- matycznej kwestii jest przeniesienie funk- niawa, N-33-142-B-a-2 Wiry, N-33-142- cjonowania opisywanego systemu do jed- -B-a-3 Trzebaw, N-33-142-B-a-4 Puszczy- nostki administracji lokalnej, która nie kowo, N-33-142-B-b-l Czapury), mapa gle- będzie tworzyć i wdrażać systemu od bowa 1:10 000, mapa typów siedlisk leś- podstaw (co często przerasta kompeten- nych (Plan Urządzania Lasów. Nadleś- cje władz gminnych), ale będzie zobli- nictwo Konstantynowo, Nadleśnictwo gowana jedynie do prowadzenia prac Babki, Ortofotomapa Techmex, gminy Ko- aktualizacyjnych, uzyskując jednocześ- morniki (aktualność 2002-2006) oraz da- nie możliwość wykorzystywania tych ne z urzędów i specjalistycznych insty- danych. Rozwiązanie wydaje się być tucji (Starostwo Powiatowe, PIOS, Re- optymalnym wobec obowiązków, jakie gionalny Zarząd Gospodarki Wodnej). nakłada na gminy Ustawa z dnia 9 lis- Uzupełniono je danymi uzyskanymi na topada 2000 roku o dostępie do infor- podstawie przeprowadzonych analiz prze- macji o środowisku i jego ochronie oraz strzennych i statystycznych z wykorzy- o ocenach oddziaływania na środowisko staniem aplikacji programowych Map- (DZ.U. nr 109, poz. 1157) oraz obserwa- irtfo Professional. Procedura ta polegała cji bezradności samorządów lokalnych na określeniu atrybutów obiektów po- z realizowaniem cytowanej ustawy. Wy- wierzchniowych (np. powierzchni grun- nika to z faktu, że etapem poprzedza- tów ornych chronionych, powierzchni jącym udzielenie informacji o stanie śro- zabudowy mieszkaniowej), liniowych (np. dowiska przyrodniczego jest jej zgro- długości dróg, linii kolejowych, cieków), madzenie i uporządkowanie. Zaprezen- punktowych (np. liczby składowisk pa- towana powyżej koncepcja wydaje się liw) czy obliczaniu statystyk ilościowych zatem jak najbardziej uzasadniona, a za dotyczących na przykład wielkości zrzu- jej realizacją przemawia fakt, że wyma- tów ścieków odprowadzanych do cieków ga ona od gminy jedynie utworzenia przepływających przez gminę Komorniki. jednostki odpowiedzialnej za gromadze- Odniesienie struktury danych do po- nie, aktualizowanie i udostępnianie in- szczególnych komponentów środowiska formaq'i, ewentualnie zlecenia tego za- przyrodniczego jest pierwszym etapem kresu zadań wyspecjalizowanej jednost- porządkowania i przetwarzania (inte- ce komercyjnej. 64 KATARZYNA FAGIEWICZ

Tabela 1. Propozycja uszczegółowienia zakresu tematycznego bazy danych o środowisku przy- rodniczym w skali 1 : 50 000 do poziomu lokalnego w skali 1 : 10 000 Table 1. Proposal for the thematic adjusting of an environmental database at a scale of 1: 50,000 to the more detailed local level at a scale of 1:10,000 ZASOBY I FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 1:50 000 1:10 000 FITOSFERA Lasy Lasy Struktura siedliskowa lasów Typy ochronności Łąki i pastwiska Łąki i pastwiska Sady i ogrody Zieleń urządzona Parki: dworskie, spacerowo-wypoczynkowe Zieleńce, skwery, trawniki kultywowane Zieleń osiedlowa, willowa Zadrzewienia i zakrzewienia wzdłuż ciągów ko- munikacyjnych, cieków wodnych, śródpolne PEDOSFERA Grunty orne chronione Grunty orne chronione Grunty orne pozostałe Grunty orne pozostałe Typy gleb Kompleksy rolniczej przydatności WODY POWIERZCHNIOWE Cieki Cieki - gęstość sieci rzecznej, długość cieków prowadzących wody o bardzo dobrej jakości (I klasa), dobrej jakości (II klasa), zadowalającej jakości (III klasa) Jeziora Jeziorność, parametry jezior (powierzchnia, dłu- gość jeziora, długość linii brzegowej, szerokość, głębokość, objętość), jakość wód (I, II, III klasa czystości) Podatność zbiorników wodnych na antropopre- sję (wg M. KISTOWSKIEGO 1996) Zdolność zbiorników wodnych do samooczysz- czania (wg M. KISTOWSKIEGO 1996) WODY PODZIEMNE Główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) - stratygrafia OBSZARY CHRONIONE Surowce mineralnych Surowce mineralne - zasoby Parki narodowe Parki narodowe Parki krajobrazowe Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Obszary chronionego krajobrazu System informacji o środowisku przyrodniczym.. 65

cd. tab. 1 Rezerwaty przyrody Rezerwaty przyrody Pomniki przyrody Pomniki przyrody ożywionej, nieożywionej Strefy ochronne ujęć wód powierzchniowych Strefy ochronne źródeł i ujęć wód powierzch- niowych Strefy ochronne ujęć wód podziemnych Strefy ochronne źródeł i ujęć wód podziemnych Użytki ekologiczne Użytki ekologiczne Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieoży- Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieoży- wionej wionej Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe DI GRADACJA KOMPONENTÓW RODOWISKA PRZYRODNICZEGO 1:50 000 1:10 000 ATMOSFERA Emisja przemysłowa gazów Emisja przemysłowa gazów Emisja przemysłowa pyłów Emisja przemysłowa pyłów Skupiska źródeł emisji niskiej Szacunkowa wartość emisji niskiej Przekroczenia dopuszczalnych stężeń SO2 i opa- Przekroczenia dopuszczalnych stężeń SO2, opa- du pyłu du pyłu, pyłu zawieszonego, tlenków azotu, benzo-a-pirenu, kadmu, ołowiu Punktowe emitory hałasów i wibracji Punktowe emitory hałasów i wibracji Przekroczenia dopuszczalnych norm natężenia hałasów w poszczególnych obiektach Strefa dyskomfortu akustycznego Liniowe emitory hałasu Liniowe emitory hałasu Strefa (wzdłuż ciągów komunikacyjnych) 0 prze- kroczonych dopuszczalnych normach natężenia hałasu Punktowe emitory uciążliwych zapachów Punktowe emitory uciążliwych zapachów Strefa dyskomfortu zapachowego LITOSFERA Grunty antropogeniczne obszarów zabudowa- Tereny 0 zabudowie zwartej - mieszkaniowej nych Tereny 0 zabudowie zwartej - przemysłowej, usługowej Tereny 0 zabudowie zwartej - szkoły, przed- szkola, szpitale Tereny 0 zabudowie luźnej Wyrobiska Wyrobiska czynne, nieczynne (powierzchnia, głę- bokość, rodzaj eksploatowanego surowca) Zwałowiska Zwałowiska czynne, nieczynne (powierzchnia, rodzaj - nadpoziomowe, niwelacyjne, podpozio- mowe, rodzaj eksploatowanego surowca) Obszary górnicze Obszary górnicze Deformacje poeksploatacyjne terenu Deformacje poeksploatacyjne terenu ciągłe, nie- ciągłe 66 KATARZYNA FAGIEWICZ

cd. tab. 1 Składowiska odpadów przemysłowych Powierzchnia składowisk odpadów przemysło- wych Odpady przemysłowe nagromadzone na skła- dowiskach Odpady przemysłowe wytworzone w ciągu roku Składowiska odpadów komunalnych Składowiska odpadów komunalnych (kontrolo- wane i niekontrolowane, powierzchnia) Odpady komunalne nagromadzone na skła- dowiskach Odpady komunalne wytworzone w ciągu roku Składowiska odpadów rolniczych Składowiska odpadów rolniczych Składowiska odpadów mieszanych Składowiska odpadów mieszanych Składowiska surowców przemysłowych Składowiska surowców przemysłowych, po- wierzchnia, ilość i rodzaj nagromadzonego su- rowca Składowiska surowców rolniczych i leśnych Składowiska surowców rolniczych i leśnych, ilość i rodzaj nagromadzonego surowca Wylewiska odpadów przemysłowych Wylewiska odpadów przemysłowych, powierzch- nia Wylewiska odpadów komunalnych Wylewiska odpadów komunalnych, powierzch- nia Wylewiska odpadów rolniczych Wylewiska odpadów rolniczych, powierzchnia Cmentarze Cmentarze, powierzchnia WODY POWIERZCHNIOWE Zrzuty ścieków Strefy wododziałowe Zrzuty ścieków przemysłowych, wielkość zrzutu Zrzuty ścieków komunalnych, wielkość zrzutu Zrzuty ścieków rolniczych, wielkość zrzutu Jakość wód powierzchniowych w punktach po- Jakość wód w punktach pomiarowych (wskaź- miarowych niki zanieczyszczeń BZT5, chlorki, siarczany, substancje rozpuszczone, azot amon. zawiesina) Cieki prowadzące wody niezadowalającej i złej jakości (IV i V klasa), długość Zbiorniki wodne o wodach niezadowalającej i złej jakości (IV i V klasa), powierzchnia Przekroczenia wskaźników zanieczyszczeń wód Przekroczenia wskaźników zanieczyszczeń wód powierzchniowych fizyczne, chemiczne, bakte- powierzchniowych fizyczne, chemiczne, bakte- riologiczne riologiczne Podpiętrzone wody powierzchniowe Podpiętrzone wody powierzchniowe, rodzaj urzą- dzenia lub budowli hydrotechnicznej Zbiorniki wód przemysłowych Zbiorniki wód przemysłowych, powierzchnia Stawy hodowlane Stawy hodowlane, powierzchnia Pozostałe sztuczne zbiorniki wodne Pozostałe sztuczne zbiorniki wodne, powierzch- nia System informacji o środowisku przyrodniczym.. 67

cd. tab. 1 Utrata więzi hydraulicznej Utrata więzi hydraulicznej Antropogeniczne zaburzenie reżimu hydrologicz- Antropogeniczne zaburzenie reżimu hydrolo- nego gicznego Koryta cieków technicznie przekształcone Koryta cieków technicznie przekształcone WODY PODZIEMNE Obszary o zanieczyszczonych wodach podziem- Obszary o zanieczyszczonych wodach podziem- nych nych Masy jakości zbiorników wód podziemnych (wg klasyfikacji jakości wód podziemnych PIOS) Obszary o sztucznie obniżonym zwierciadle wód Obszary o sztucznie obniżonym zwierciadle wód podziemnych podziemnych Obszary o sztucznie podniesionym zwierciadle Obszary o sztucznie podniesionym zwierciadle wód podziemnych wód podziemnych Zasięgi aktualnych lejów depresji Zasięgi aktualnych lejów depresji Obszary podatne na infiltrację zanieczyszczeń Obszary podatne na infiltrację zanieczyszczeń do wód podziemnych do wód podziemnych Obszary o płytko zalegających wodach podziem- nych (objęte zasięgiem hydroizobaty 0-1) PEDOSFERA Grunty podatne na denudacje naturogeniczną Grunty podatne na denudację naturogeniczną i uprawową i uprawową Obszary narażone na zalewy powodziowe Obszary narażone na zalewy powodziowe Typy gleb zdegradowanych Powierzchnie gleb zalkalizowanych, zakwaszo- nych, skażonych toksycznie, zawodnionych, prze- suszonych, zasolonych, osuwiskowych FITOSFERA Klasy uszkodzeń lasów (sygnalizacja sygnaturą Powierzchnie lasów o słabo uszkodzonym drze- punktową) wostanie (defoliacja do 10%) Powierzchnie lasów o średnio uszkodzonym drze- wostanie (defoliacja do 10-25%) Powierzchnie lasów o silnie uszkodzonym drze- wostanie (defoliacja do 25-60%) Powierzchnie lasów zniszczone w wyniku po- żarów Powierzchnie leśne zniszczone przez czynniki atmosferyczne (grad, śnieg, wiatr) Stan zdrowotny lasów Podatność siedlisk leśnych na kumulację zanie- czyszczeń (wg: M. RUŹICKI i in. 1982) Roślinność synantropijna Odłogi INWESTYCJE SZCZEGÓLNIE SZKODLIWE DLA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Drogi o dużym natężeniu ruchu (drogi mię- Drogi o dużym natężeniu ruchu (drogi między- dzynarodowe, krajowe, wojewódzkie, główne narodowe, krajowe, wojewódzkie, główne ulice ulice miast) miast) 68 KATARZYNA FAGIEWICZ

cd. tab. 1 Linie elektroenergetyczne o napięciu większym Linie elektroenergetyczne o napięciu większym od 220 kV od 110 kV Urządzenia radiolokacyjne, radionadawcze i te- Urządzenia radiolokacyjne, radionadawcze i te- lewizyjne lewizyjne Rurociągi Rurociągi Obiekty szczególnie uciążliwe dla środowiska Obiekty szczególnie uciążliwe dla środowiska i ludzi i ludzi PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Urządzenia odsiarczające Urządzenia odsiarczające Sprawność urządzeń odsiarczających Zanieczyszczenia gazowe zneutralizowane w urzą- dzeniach oczyszczających Urządzenia odpylające Urządzenia odpylające Sprawność urządzeń odpylających Zanieczyszczenia pyłowe zneutralizowane w urzą- dzeniach oczyszczających Oczyszczalnie ścieków Oczyszczalnie ścieków Przepustowość oczyszczalni Ścieki oczyszczone mechanicznie, biologicznie, chemicznie Stopień redukcji zanieczyszczeń BZT5, ChZT, zawiesin, jakość wód oczyszczonych Utylizacja odpadów Utylizaq'a odpadów Odpady wykorzystane gospodarczo Odpady unieszkodliwione Ekrany akustyczne Ekrany akustyczne Pasy wiatrochronne Pasy wiatrochronne Strefy ochronne zakładów przemysłowych Strefy ochronne zakładów przemysłowych Miejscowości z kanalizacją sanitarną Długość czynnej kanalizacji sanitarnej Miejscowości z kanalizacją burzową Długość czynnej kanalizacji burzowej Miejscowości z kanalizacją sanitarną i burzową Długość czynnej kanalizaq'i sanitarnej i burzowej Punkty monitoringu w sieci krajowej Punkty monitoringu w sieci krajowej Punkty monitoringu w sieci regionalnej Punkty monitoringu w sieci regionalnej Punkty monitoringu w sieci lokalnej Punkty monitoringu w sieci lokalnej REKULTYWACJA Formy rekultywacji Powierzchnie zrekultywowane na użytki rolne, leśne, zbiorniki wodne i inne cele NIEUŻYTKI Typy nieużytków Powierzchnie nieużytków naturogenicznych i an- tropogenicznych System informacji o środowisku przyrodniczym.. 69

WYBRANE PROBLEMY SOZOLOGICZNE Z surowców mineralnych w obrębie GMINY KOMORNIKI gminy Komorniki występują złoża węg- la brunatnego, związane ze strukturą Opracowany system informacji o śro- rowu tektonicznego ciągnącego się od dowisku przyrodniczym pozwolił na Szamotuł poprzez zachodnie obrzeża zdiagnozowanie problemów sozologicz- Poznania, Komorniki, Mosinę, Czempiń, nych gminy Komorniki i prezentację Krzywiń po Gostyń. Z kopalin pospo- w ujęciu przestrzennym (mapa sozolo- litych na terenie gminy występują złoża giczna gminy Komorniki 1:10 000) czyn- kruszyw naturalnych o zasobach eks- ników i procesów decydujących o ja- ploatowanych na poziomie 2639 tys. ton kości życia lokalnej społeczności. (Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych Gmina Komorniki jest gminą wiejską w Polsce, 2007). Obecnie prace wydo- należącą administracyjnie do powiatu bywcze prowadzone są na złożu „Ko- poznańskiego (woj. wielkopolskie). We- morniki Południe II", którego zasoby dług regionalizacji fizycznogeograficznej geologiczne wynoszą 973,46 tys. ton (KONDRACKI 2002) znajduje się w zasięgu + 713,03 tys. to w pasie ochronnym (w gra- makroregionu Pojezierze Wielkopolskie nicach koncesji 424,23 tys. ton + 33,0 tys. (315.5) i mezoregionu Pojezierze Poznań- ton). skie (315.51). Obok surowców mineralnych istot- Zasoby środowiska przyrodniczego nym zasobem litosfery są gleby. Pod gminy Komorniki obejmujące zasoby względem typologicznym dominują gle- wyczerpywane i nieodnawialne (surow- by pseudobielicowe, zajmujące około ce mineralne) oraz zasoby wyczerpywa- 80% powierzchni gruntów ornych, w obrę- ne lecz odnawialne, mianowicie gleby, bie których występują kompleksy rol- lasy, wody powierzchniowe i podziem- niczej przydatności 4 (żytni bardzo dob- ne, jak również najcenniejsze walory ry), 5 (żytni dobry) i 2 (pszenny dobry). środowiska przyrodniczego, objęte róż- Około 10% zajmują gleby brunatne wy- nymi formami ochrony, ocenić można ługowane i kwaśne, zaliczane do 5, 6 jako ponadprzeciętne do zasobów in- i 7 kompleksu rolniczej przydatności. nych gmin powiatu poznańskiego. Uzupełniają je czarne ziemie właściwe,

Tabela 2. Kompleksy rolniczej przydatności gruntów ornych w gminie Table 2. Complexes of arable land suitability classes in the commune

% powierzchni gruntów ornych zbożo- zbożo- pszenny pszenny żytni pszenny żytni żytni żytni wo-pa- wo-pa- Obszar b. do- wadli- b. do- dobry dobry słaby b. słaby stewny stewmy bry wy bry mocny słaby (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) Wojewódz- 1 13 1 21 19 21 17 2 5 two 0 9 1 29 24 20 11 3 3 Gmina Ko- 0 U 0 48 23 12 4 2 0 morniki

Źródło: Urząd Gminy Komorniki 70 KATARZYNA FAGIEWICZ czarne ziemie zdegradowane, mady mur- tury komunikacyjnej i zaplecza usługo- szowo-mineralne i murszowa oraz mu- wego, co sprawia, że grunty użytko- łowo-torfowe i torfowo-mułowe. wane rolniczo (w tym również te objęte Z powyższego zestawienia wynika, ochroną) przeznacza się na inne cele, że grunty orne chronione (kompleksy zmniejszając ich areał. Przez północny rolniczej przydatności 1-5 i 8) stanowią obszar gminy równoleżnikowo przebie- 84% użytków rolnych. Według walory- ga odcinek autostrady A2, którego bu- zacji przestrzeni produkcyjnej (IUNG) dowa wymagała znacznych zmian ukształ- gmina posiada wyższy wskaźnik (75,9 punk- towania i użytkowania terenu oraz two- tów) od średniego wskaźnika dla po- rzenia infrastruktury towarzyszącej. W tej wiatu poznańskiego (65,1 punktów). Istot- części gminy powstały również kom- nym czynnikiem degradującym wysoki pleksy handlowo-usługowe (Auchan, Le- potencjał produkcyjny gleb jest zakwa- roy Merlin), które z raqi swej wielkoś- szenie. Gleby bardzo kwaśne i kwaśne ci zajmują znaczne powierzchnie. Zja- stanowią 41% areału, a lekko kwaśne 36%. wiskiem towarzyszącym tym procesom, W profilach glebowych nie stwierdza a powszechnie obserwowanym na tere- się podwyższonych zawartości metali cięż- nie gminy, jest zwiększający się udział kich i pierwiastków śladowych (tab. 3). gleb zdewastowanych, rozkopanych, gru- Rola procesów erozyjno-denudacyj- zowisk, na które wkracza spontaniczna nych w degradacji gleb jest ograniczona. roślinność synantropijna. Około 80% powierzchni gminy zajmują Zasoby wodne ocenia się jako prze- obszary płaskie i faliste o spadkach nie- ciętne. Obszar gminy (70% powierzchni) przekraczających 3,0°, a tereny o na- położony jest w obrębie mało zasobnej chyleniu przekraczającym 6° stanowią zlewni rzeki Wirynki (główny ciek od- około 12% i występują głównie w dol- wadniający, lewobrzeżny dopływ Warty, nych partiach rynien glacjalnych i dolin długość w granicach gminy 28,355 km), rzecznych, poza obszarami rolniczymi. w mniejszej części na terenie zlewni Ka- Najistotniejszym realnym zagroże- nału Junikowskiego (długość w grani- niem użytków rolnych jest ekspansja za- cach gminy 1,41 km) i Kanału Trze- budowy. Gmina Komorniki, leżąca w bez- bawskiego (długość w granicach gminy pośrednim sąsiedztwie miasta Poznania 1 km). i Lubonia (ryc.), wchodzi strukturalnie Ważnym elementem zasobów wód i funkcjonalnie w skład aglomeracji po- powierzchniowych są jeziora: Rosnow- znańskiej. Wynika z tego rosnący popyt skie Duże (34,2 ha), Rosnowskie Małe na grunty budowlane i związana z tym (9,8 ha), Jarosławieckie (11,8 ha), zaj- procesem konieczność rozwoju infrastruk- mujące dno rynny glacjalnej Chomęcic-

Tabela 3. Zawartość metali ciężkich, pierwiastków śladowych w glebach gminy Komorniki Table 3. Levels of heavy metals and trace elements in the soils of Komorniki commune

[mg•kg ^ Cu Zn Pb Ni Cr Mn Fe As

Zawartość 4,7 21,3 10,3 3,87 5,0 206 4600 2,28 całkowita

Wartości tłowe 4-12 21-137 5-16 2-8 5-9 5-360 900-8700 < 5

Źródło: ŚWIĘCICKI, 2000 System informacji o środowisku przyrodniczym.. 71

m.Poznań

gm . Dopiewo /

m. Luboń gm. KOMORNIKI

gm. Mosina m. gm. Stęszew

gm. Mosina

grantee gmin granica Wielkopolskiego Parku Narodowego cieki autostrada A2 drogi linie kolejowe

grunty orne chronione Ryc. Gmina Komorniki - wybrane formy i л л1 lasy użytkowania ziemi grunty antropogeniczne Fig. Commune Komorniki - selected forms of the land use ko-Rosnowsko-Jaroslawieckiej, mniejsze Jakość głównych cieków jest okreś- Jezioro Szreniawskie (1,8 ha) oraz osiem lana jako niezadowalająca (IV klasa). stawów o powierzchni od 400 do 3260 nr, Taki stan wód powierzchniowych jest zlokalizowanych w: Plewiskach, Komor- wypadkową produkowanych i zrzuca- nikach, Głuchowie, Chomęcicach i Wi- nych ścieków, ich jakości i ilości oraz rach, pełniących rolę zbiorników reten- zanieczyszczeń spływających z powierz- cyjnych. chni gminy. Na terenie gminy zinwen- 72 KATARZYNA FAGIEWICZ taryzowano 16 punktów zrzutu ście- tomiast poziomy międzyglinowy górny ków, głównie komunalnych, o wielkości i dolny wiąże się z osadami intergla- nieprzekraczającej 100 m3/dobę (z wy- cjałów starszych zlodowaceń. Poziom jątkiem oczyszczalni - 1055,1 m3/dobę). międzyglinowy dolny to poziom Wiel- Na terenie gminy funkcjonuje nowo- kopolskiej Doliny Kopalnej, zalegający czesna mechaniczno-biologiczno-chemicz- w południowej części gminy, z którego na oczyszczalnia ścieków oraz pięć oczysz- powszechnie ujmowana jest woda (Szre- czalni indywidualnych o różnym spo- niawa, Wiry, Rosnówko). Wielkopolska sobie i efektywności podczyszczania Dolina Kopalna stanowi obszar wysokiej i oczyszczania ścieków. Jednak nadal ochrony OWO. Obszar gminy Komor- głównym problemem jest stan sanitarny niki wchodzi również w granice GZWP wód w ciekach i rowach melioracyjnych nr 144 (KLECZKOWSKI 1990). (bakterie coli typu fekalnego) szczegól- Problemem dotyczącym wód pod- nie w obrębie i poniżej jednostek osad- ziemnych jest pogarszająca się jakość. niczych. Decydują o tym ścieki i odcieki Na naturalne uwarunkowania hydro- komunalne, rolnicze oraz odpady depo- geologiczne związane ze słabą ochroną nowane w dolinach lub korytach. Stąd wód czwartorzędowych nakłada się sze- najważniejszym priorytetem w zakresie reg czynników powiązanych z inten- poprawy jakości wód jest rozbudowa sywnym rozwojem gospodarczym tego sieci kanalizacyjnej. Gmina jest skana- terenu. Źródła zanieczyszczeń stanowią lizowana w około 45%, a do kanalizacji zrzucane punktowo i wylewane ścieki podłączonych jest około 65% mieszkań- komunalne, nieszczelne szamba, miej- ców. Miejscowości skanalizowane zesta- sca, składowania nawozów mineralnych, wiono w tab. 4. środków ochrony roślin, kiszonek, gno- Z rozpoznania hydrogeologicznego jowicy, surowców przemysłowych, od- wynika, że wody podziemne na oma- cieki z dróg czy niekontrolowanych skła- wianym obszarze występują w utwo- dowisk odpadów. Jakość wód w punkcie rach mezozoicznych (osady szczelinowe monitoringu przedstawiono w tab. 5. jury i kredy), utworach trzeciorzędo- Cechą charakterystyczną w struktu- wych (poziom mioceński i oligoceński) rze użytkowania gruntów jest niewielka oraz utworach czwartorzędowych, gdzie lesistość gminy Komorniki (16,4% - stan poziom wód związany jest z osadami na rok 2006, Bank Danych Regionalnych zlodowacenia bałtyckiego i holocenu, na- GUS), znacznie odbiegająca od lesistości powiatu (22,2%) i województwa (25,5%). Tabela 4. Miejscowości skanalizowane w gmi- Typy siedliskowe lasów nie są zróżni- nie Komorniki cowane. Dominuje bór świeży (Bśw) - Table 4. Sewered localities in Komorniki com- 57,95%, bór mieszany świeży (BMśw) - mune 32,75, czyli siedliska najmniej żyzne, Miejscowość % skanalizowania a uzupełnienie stanowi średnio żyzne siedlisko lasu mieszanego świeżego Łęczyca 99 (LMśw - 9,29%). Stopień degradacji la- Wiry 95 sów na terenie Wielkopolskiego Parku Komorniki 90 Narodowego w dolinie Warty określa- Głuchowo 10 ny jest jako słaby (I klasa uszkodzeń), Plewiska 80 a w kompleksach położonych na po-

Źródło: Dane udostępnione przez Urząd Gminv łudnie od miejscowości Komorniki jako Komorniki silny (III klasa uszkodzeń). Ze względu System informacji o środowisku przyrodniczym.. 73

Tabela 5. Jakość wód podziemnych w punkcie monitoringu Table 5. Quality of groundwater at the point of monitoring

Głębokość Miąższość Zagospoda- Lokalizacja Stratygrafia otworu izolacji rowanie Ocena jakości w roku [m] [ml Komorniki trzeciorzęd 117,0 79,0 zabudowa 2004 2005 2006 miejska III III III

Źródło: Stan środowiska w Wielkopolsce, 2007 na szczególne znaczenie lasów w stre- przyrodniczego gminy, zwłaszcza obsza- fach podmiejskich, gdzie prócz funkqi ru objętego najwyższą formą ochrony ochronnych pełnią one także funkcje w formie Wielkopolskiego Parku Na- kulturotwórcze, estetyczne i poznawcze, rodowego. Dwanaście z wymienionych stanowiąc podstawę realizacji potrzeb 17 przedsiębiorstw emituje do atmosfery rekreacyjnych oraz zapewniając efek- gazy i pyły w ilości 35,6 Mg/rok, drogi tywność i atrakcyjność wypoczynku, i linie kolejowe stanowią źródła typo- koniczne jest opracowanie programu za- wych zanieczyszczeń komunikacyjnych lesień, zadrzewień gminy oraz zwięk- (tlenek i dwutlenek węgla, tlenki azotu, szenie powierzchni terenów zielonych. węglowodory, pyły z metalami ciężki- Obecnie na terenie gminy z form zieleni mi) oraz źródło hałasu. W sąsiedztwie urządzonej występują cztery parki dwor- terenów usługowych, przemysłowych czy skie ze strefami ochrony ekologicznej w: komunikacyjnych powiększają się po- Plewiskach (2,97 ha), Szreniawie (5,65 wierzchnie gruntów nieużytkowanych ha), Komornikach (1,76 ha) i Głuchowie (odłogi). (1,90 ha). Omówione powyżej problemy sozo- Kolejnym elementem charakterystycz- logiczne gminy Komorniki uznać można nym dla gmin zlokalizowanych w stre- za typowe i charakterystyczne dla ob- fach podmiejskich jest duża koncentracja szarów podmiejskich, gdzie czynnikiem terenów aktywizacji gospodarczej i to- generującym przekształcenia, skutkujące warzyszącej im infrastruktury technicz- najczęściej obniżeniem jakości środowi- nej. Na terenie gminy Komorniki zin- ska przyrodniczego, są zmiany użytko- wentaryzowano 17 przedsiębiorstw zali- wania terenu, przede wszystkim rozwój czanych, zgodnie z Rozporządzeniem zabudowy mieszkaniowej i infrastruk- Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. tury komunikacyjnej. do obiektów mogących znacząco od- działywać na środowisko przyrodnicze. Listę uzupełniają staq'e i linie elektro- PODSUMOWANIE energetyczne wysokich napięć: Ostrów- -Plewiska-Szczecin (440 kV), Plewiska- Propozycja adaptacji systemu informacji -Kromolice-Konin (220-440 kV), Plewi- przestrzennej w postaci numerycznej ska-Piła-Koszalin (220 kV). Przez gminę mapy sozologicznej i stworzenie na pod- przebiega odcinek autostrady A2 z węzłem stawie jego struktury jednolitego syste- komornickim i droga krajowa Nr 5, linie mu zasilanego i aktualizowanego lokal- kolejowe E-20 Warszawa-Berlin i E-59 nie wydaje się być uzasadniona. System Poznań-Wrocław. Wymienione obiekty taki jest źródłem bieżących informacji generują szereg obciążeń dla środowiska o stanie środowiska przyrodniczego, re- 74 KATARZYNA FAGIEWICZ jestruje i ewidencjonuje jego zmiany, sta- KISTOWSKI M., 1996: Metoda oceny potencjału krajobrazu obszarów młodoglacjalnych. nowi podstawę waloryzacji środowiska Przegl. Geogr., t. LXVIII, z. 3-4. przyrodniczego na potrzeby rolnictwa, KLECZKOWSKI A.S., 1990: Główne zbiorniki wód osadnictwa, rekreacji oraz jednolitą bazę podziemnych (GZWP) w Polsce - własności danych udostępnianą w formie cyfrowej hydrogeologiczne, jakość wód, badania mo- na potrzeby różnych opracowań plani- delowe i poligonowe. Wyd. AGH, Kraków. stycznych. KONDRACKI }., 2002: Podstawy regionalizacji fi- Wdrożenie rozszerzonej formy opra- zycznogeograficznej. Wyd. Nauk. PWN, War- szawa. cowanego i funkcjonującego systemu SIKORSKA-MAYKOWSKA M., STRZELECKI R., NAŁĘCZ T., jest zdecydowanie łatwiejsze aniżeli po- 2001: System informacji przestrzennej szukiwanie nowych rozwiązań. Pozwoli (SIPOS) jako narzędzie gospodarowania za- to przede wszystkim na skrócenie czasu sobami przyrody w powiecie. [W:j K. Fur- niezbędnego na realizację przedsięwzię- mańczyk (red.), Mapa w systemach kom- cia i obniżenie kosztów jego wdrożenia. puterowych. Mat. Ogólnopol. Konf. Kart., Szczecin. Wobec wysokiego stopnia zaawansowa- STAŁA 1995: Metodologiczne aspekty tworzenia nia rozwoju systemów informacji o śro- ]., regionalnych systemów informacji prze- dowisku przyrodniczym w państwach strzennej na przykładzie doświadczeń woje- unijnych (np. Niemczech, Holandii, Wiel- wództwa gdańskiego. [W:] Systemy infor- kiej Brytanii) władze lokalne winny być macji przestrzennej. V Konf. Nauk.-Techn. zainteresowane jak najszybszym nadro- Pol. Tow. Inform. Przestrzeń., Warszawa. bieniem zaległości w tej dziedzinie, by Stan środowiska w Wielkopolsce w roku 2006. nie stawać za kilka lat przed koniecz- Woj. Insp. Ochr. Środowiska w Poznaniu, Poznań, 2007. nością podjęcia szybkich, co oznacza za- ŚWIĘCICKI A., 2000: Zasobność i zanieczyszczenie zwyczaj kosztowniejszych i nie zawsze gleb Wielkopolski. Stan na rok 2000. Bibl. optymalnych, rozwiązań. Monitoringu Środowiska, WIOŚ-OSCh-R, Po- znań. Wytyczne techniczne GIS - 4. Mapa sozolo- LITRATURA giczna Polski w skali 1 : 50 000. Minister- stwo Gospodarki Przestrzennej i Budownic- BARTKOWSKA I., 1992: Propozycja współdziałania twa, Departament Geodezji, Kartografii i Gos- w zakresie tworzenia Górnośląskiego Sy- podarki Gruntami, Warszawa, wyd. 1, 2005, stemu Informacji o Terenie SILGIS. Terra Warszawa. Cognoscenda, nr 2. Wyd. Urząd Woj. Ka- ZAPART P., 1994: GIS. Komputerowe Systemy towice. Informacji Przestrzennej. Intersoftland, War- Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych szawa. w Polsce, wg stanu na 31.12.2006R, PIG, Warszawa 2007.

Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki Zakład Kształtowania Środowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu System informacji o środowisku przyrodniczym.. 75

A SYSTEM OF INFORMATION ABOUT THE NATURAL ENVIRONMENT IN THE ASSESSMENT OF SOZOLOGICAL PROBLEMS OF COMMUNES (AN EXAMPLE OF KOMORNIKI COMMUNE)

Summary The advancing human impact gives rise to meeting all the characteristics of a geographic two fundamental problems, the solution of which information system (GIS). Owing to the scale of is a precondition for a proper socio-economic the map (1 :50,000), its use as an instrument of development in the future. One is the protection management of natural resources is limited to of man's living environment in order to con- the regional level (e.g. a poviat - county) be- serve or restore the natural equilibrium. The cause at the local (commune) level the data other is the moulding of the natural environ- collected at this scale are not precise enough. As ment understood as measures taken to achieve a system of information about the structure of the intended economic goals while preserving a database defined at the regional level, how- the mentioned natural equilibrium. An indis- ever, it provides an excellent basis for deve- pensable tool in the management of natural loping local systems. A conception of such a da- resources at the local level should be com- tabase developed and adjusted to the a scale of prehensive and efficient systems of information 1:10,000 is presented in this article. The first about the natural environment, making it pos- stage in the ordering and processing (integra- sible to obtain, update, process, analyse, and tion) of data was referring the structure of the publish spatially referenced data. It has been data to the particular components of the natural estimated that some 75-90% of information used environment so as to obtain information about in commune management is associated with the state of the entire environmental system. location in space. The relations are similar at the The source of data for the base was information level of a region. The importance of an efficient collected directly through field mapping as well information system in pursuing a local policy as topographic maps, a soil map, a map of based on sustainable development principles is forest habitat types, and data from offices and therefore undisputable. specialised institutions. They were supplemen- ted with the results of spatial and statistical In response to this demand, a system of analyses performed using Maplnfo Professional environmental information has been worked out program applications. for Komorniki commune, a spectacular example of an urbanised rural unit located in the zone of Thus prepared, the system of information strong functional-spatial links of the city of about the natural environment made it possible Poznań. The system rests on "GIS-4 Technical to diagnose the chief sozological problems of Directives. A Sozological Map of at Komorniki commune and to present in a spatial a Scale of 1:50,000", and in particular on its approach the factors and processes determining integral element - a database describing over the quality of life of the local community. 100 phenomena characterising the state of the natural environment. A sozological map - a uni- que cartographic document embracing a wide range of information about the natural environ- ment - is primarily a thought-out, implemented and operational system of spatial information