BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSKĄ ZACHODNIĄ Seria A - Geografia Fizyczna, Tom 59: 61-103 2008 KATARZYNA FAGIEWICZ SYSTEM INFORMACJI O ŚRODOWISKU PRZYRODNICZYM W OCENIE PROBLEMÓW SOZOLOGICZNYCH GMIN (NA PRZYKŁADZIE GMINY KOMORNIKI) ZARYS TREŚCI Gospodarowanie zasobami przyrody z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju winno być wspierane przez kompleksowe systemy informacji o środowisku przyrodniczym. System taki jest źródłem bieżących informacji o stanie środowiska przyrodniczego, rejestruje i ewidencjonuje jego zmiany, stanowi podstawę waloryzacji środowiska przyrodniczego na potrzeby na przykład rol- nictwa, osadnictwa czy rekreacji, stąd jego rola w realizacji polityki lokalnej jest bezdyskusyjna. W niniejszej pracy przedstawiono strukturę lokalnego systemu informacji o środowisku przy- rodniczym, opracowanego dla gminy Komorniki. Jego podstawę stanowił, wdrożony i funkcjonu- jący, system informacji przestrzennej w postaci mapy sozologicznej w skali 1 : 50 000, realizujący wszystkie cechy geograficznych systemów informacji (GIS), rozwinięty i zaadoptowany do skali lokalnej (1:10 000). Źródłem danych dla bazy były informacje uzyskane drogą bezpośredniego kartowania terenowego, mapy topograficzne i tematyczne, opracowania specjalistyczne i raporty PIOS. Opracowany system informacji o środowisku przyrodniczym pozwolił na zdiagnozowanie głównych problemów sozologicznych gminy Komorniki i prezentację w ujęciu przestrzennym czynników i procesów decydujących o jakości życia lokalnej społeczności. WSTĘP proces decyzyjny, którego trafność jest wypadkową szeregu czynników. Wśród Postępujący proces antropopresji, widocz- najbardziej istotnych wymienić należy ny szczególnie w aglomeracjach i ich informacje o stanie środowiska przyrod- strefach podmiejskich, stawia przed czło- niczego i zachodzących w nim zmia- wiekiem dwa zasadnicze problemy, roz- nach, umiejętność ich przetworzenia, wiązanie których warunkuje prawidłowy a przede wszystkim przyjęcie odpowied- rozwój społeczno-gospodarczy w przy- niego kryterium wyboru w podejmowa- szłości. Pierwszy to ochrona środowiska niu decyzji. Przyjmując ekorozwój jako życia człowieka, mająca na celu zacho- paradygmat planowania rozwoju środo- wanie lub przywrócenie równowagi przy- wiska przyrodniczego, kryterium tym win- rodniczej. Drugi to kształtowanie śro- na być jakość środowiska, a niezbędnym dowiska przyrodniczego, rozumiane jako narzędziem w procesie oceny jakości spraw- oddziaływanie, efektem którego jest uzys- ne i niezawodne systemy informaq'i o śro- kanie zamierzonych celów gospodarczych, dowisku przyrodniczym. Definiowane są z zachowaniem wspomnianej równowagi one jako systemy: pozyskiwania, aktua- przyrodniczej. Kształtowanie środowiska lizowania, przetwarzania, analizowania przyrodniczego należy traktować jako i udostępniania danych, które mają od- 62 KATARZYNA FAGIEWICZ niesienie przestrzenne (ZAPART 1994). Ko- SYSTEM INFORMACJI O ŚRODOWISKU PRZYRODNICZYM nieczność projektowania oraz tworzenia GMINY KOMORNIKI kompleksowych i efektywnych syste- mów informacji dla określonych jednos- Podstawę opracowania systemu infor- tek administracyjnych, miast i gmin zo- macji o środowisku przyrodniczym stała uzasadniona w licznych opracowa- gminy Komorniki stanowiły „Wytyczne niach (STAŁA 1995; SIKORSKA-MAYKOWSKA techniczne GIS - 4. Mapa Sozologiczna i in. 2000), w których podkreślono, że Polski w skali 1:50 000", a w szcze- systemy informacji opracowane z wyko- gólności jej integralny element w postaci rzystaniem GIS stanowią niezbędne na- bazy danych, opisujący ponad 100 zja- rzędzie gospodarowania zasobami przy- wisk charakteryzujących stan środowi- rody na szczeblu lokalnym. Ocenia się ska przyrodniczego. Listę warstw z do- bowiem, że 75-90% informacji wyko- kładnym opisem struktur baz danych rzystywanych w zarządzaniu gminą wią- oraz zasad wprowadzania elementów że się z lokalizacją w przestrzeni (BART- mapy przedstawiono w podrozdziale KOWSKA 1992). Podobne relacje występują Opis warstw oraz struktur baz danych, na poziomie regionu. Znaczenie spraw- zawartym w cytowanych powyżej wy- nego systemu informacji dla realizacji tycznych. Mapa sozologiczna - unika- polityki lokalnej opartej na zasadach eko- towe opracowanie kartograficzne zawie- rozwoju jest więc bezdyskusyjne. rające szeroki zakres informacji o śro- Odpowiedzią na to zapotrzebowanie dowisku przyrodniczym - stanowi prze- jest opracowany w niniejszej pracy sy- de wszystkim opracowany, wdrażany i funk- stem informacji o stanie środowiska cjonujący system informacji przestrzen- przyrodniczego gminy Komorniki, któ- nej, realizujący wszystkie cechy geogra- ra stanowi spektakularny przykład zur- ficznych systemów informaq'i (GIS). Jej banizowanej jednostki wiejskiej zloka- wykorzystanie jako narzędzia w zarzą- lizowanej w strefie silnych powiązań dzaniu zasobami przyrody, ze względu funkcjonalno-przestrzennych miasta Po- na skalę opracowania (1 :50 000) ogra- znania. niczone jest do poziomu regionalnego (np. powiatu), bowiem na szczeblu lo- kalnym (gmina) dane gromadzone w tej skali są niewystarczające. Natomiast ja- ZAŁOŻENIA METODYCZNE ko system informacji o zdefiniowanej na szczeblu regionalnym strukturze bazy Zasadniczym elementem systemu infor- danych stanowi doskonałą podstawę macji o środowisku jest odpowiednio (kanwę) rozwijania systemów lokalnych. zorganizowana baza danych, która dla Najtrudniejsze zadanie związane z okreś- gminy Komorniki została opracowana leniem zakresu tematycznego systemu, głównie na podstawie bezpośredniego wypracowaniem metodyki pozyskiwa- kartowania terenowego przeprowadzo- nia informacji zasilającej system i wdro- nego w marcu i kwietniu bieżącego ro- żeniem systemu zostało już zrealizowa- ku. Uzupełniają ją dane uzyskane w wy- ne. Istnieje zatem szkielet systemu in- niku analizy materiałów kartograficz- formaq'i o środowisku przyrodniczym, nych, opracowań speq'alistycznych, ra- którego rozwinięcie polegało na uszcze- portów PIOS oraz informacje zebrane gółowieniu bazy danych i dostosowaniu w instytuq'ach, które w zdecydowanej jej do poziomu lokalnego (1:10 000) oraz większości wykazywały aktualność na wskazanych potrzeb. rok 2007. System informacji o środowisku przyrodniczym.. 63 Koncepcję rozwiniętej i zaadoptowa- gracji) danych w celu uzyskania infor- nej do skali 1 :10 000 postaci bazy da- macji o stanie całego systemu środowi- nych zaprezentowano w tab. 1. ska przyrodniczego. Jednocześnie wy- Ustalenie przedstawionej ostatecznej korzystanie danych może być realizowa- struktury bazy danych było pierwszym ne na poziomie poszczególnych warstw etapem tworzenia systemu informacji o śro- tematycznych czy też wybranych kom- dowisku przyrodniczym gminy Komor- ponentów. niki. Źródłem danych dla bazy były: Istotnym problemem użytkowym jest informacje uzyskane drogą bezpośred- aktualizaq'a bazy danych w systemie, niego kartowania terenowego, mapy to- zwłaszcza że integruje on cechy charak- pograficzne Polski w skali 1:10 000, teryzujące się dużą dynamiką i zmien- PUWG 1992 (N-33-130-C-d-4 Konarze- nością w czasie. Najbardziej doskonały wo, N-33-130-D-C-1 Skórzewo, N-33-130- system operujący zdezaktualizowanymi -D-c-2 Poznań-Grunwald, N-33-130-D-C-3 danymi traci sens swojego funkcjonowa- Komorniki, N-33-130-D-C-4 Luboń, N-33- nia. Jedynym rozwiązaniem tej proble- -142-A-b-2 Chomęcice, N-33-142-B-a-l Szre- matycznej kwestii jest przeniesienie funk- niawa, N-33-142-B-a-2 Wiry, N-33-142- cjonowania opisywanego systemu do jed- -B-a-3 Trzebaw, N-33-142-B-a-4 Puszczy- nostki administracji lokalnej, która nie kowo, N-33-142-B-b-l Czapury), mapa gle- będzie tworzyć i wdrażać systemu od bowa 1:10 000, mapa typów siedlisk leś- podstaw (co często przerasta kompeten- nych (Plan Urządzania Lasów. Nadleś- cje władz gminnych), ale będzie zobli- nictwo Konstantynowo, Nadleśnictwo gowana jedynie do prowadzenia prac Babki, Ortofotomapa Techmex, gminy Ko- aktualizacyjnych, uzyskując jednocześ- morniki (aktualność 2002-2006) oraz da- nie możliwość wykorzystywania tych ne z urzędów i specjalistycznych insty- danych. Rozwiązanie wydaje się być tucji (Starostwo Powiatowe, PIOS, Re- optymalnym wobec obowiązków, jakie gionalny Zarząd Gospodarki Wodnej). nakłada na gminy Ustawa z dnia 9 lis- Uzupełniono je danymi uzyskanymi na topada 2000 roku o dostępie do infor- podstawie przeprowadzonych analiz prze- macji o środowisku i jego ochronie oraz strzennych i statystycznych z wykorzy- o ocenach oddziaływania na środowisko staniem aplikacji programowych Map- (DZ.U. nr 109, poz. 1157) oraz obserwa- irtfo Professional. Procedura ta polegała cji bezradności samorządów lokalnych na określeniu atrybutów obiektów po- z realizowaniem cytowanej ustawy. Wy- wierzchniowych (np. powierzchni grun- nika to z faktu, że etapem poprzedza- tów ornych chronionych, powierzchni jącym udzielenie informacji o stanie śro- zabudowy mieszkaniowej), liniowych (np. dowiska przyrodniczego jest jej zgro- długości dróg, linii kolejowych, cieków), madzenie i uporządkowanie. Zaprezen- punktowych (np. liczby składowisk pa- towana powyżej koncepcja wydaje się liw) czy obliczaniu statystyk ilościowych zatem jak najbardziej uzasadniona, a za dotyczących na przykład wielkości zrzu- jej realizacją przemawia fakt, że wyma- tów ścieków odprowadzanych do cieków ga ona od gminy jedynie utworzenia przepływających przez gminę Komorniki. jednostki odpowiedzialnej za gromadze- Odniesienie struktury danych do po- nie, aktualizowanie i udostępnianie in- szczególnych komponentów środowiska formaq'i, ewentualnie zlecenia tego za- przyrodniczego jest pierwszym etapem kresu zadań