GAJEWSKA Zagłada I Gwiazdy 2017.Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ZAGŁADA I GWIAZDY 1 2 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA FILOLOGIA POLSKA NR 164 Agnieszka Gajewska ZAGŁADA I GWIAZDY Przeszłość w prozie Stanisława Lema POZNAŃ 2017 3 ABSTRACT . Gajewska Agnieszka, Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema [Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem]. Poznań 2016. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza [Adam Mickiewicz University Press]. Seria Filologia Polska No. 164 . Pp. 242, 30 Figs. ISBN 978-83-232- 3047-2. ISSN 0554-8179 . Text in Polish with an English summary. The monograph Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem links the work of the writer of His Master’s Voice with the main currents in Polish post-war prose, including the Columbus generation, the prose of minor realism, pacifistic prose, and the intellectual ‘coming to terms’ with the past. Leaving aside the futuristic visions, philosophical history and discussions of enlightenment, the author of this book concentrates on those strands that concern twentieth-century history, alluding to specific historical events and life experiences. In this book, devoted to the traces of the Holocaust of the Jews of Lviv that can be found in Stanisław Lem’s prose, the historical context covers the period from the nineteenth century, when the Polonisation of the Galician Jews began, up to the 1970s, when the writer was put under surveillance by the secret police. The back- ground for the interpretation of Lem’s realist and science fiction novels also includes hitherto unknown facts from the writer’s biography. Thanks to extensive archival research, additional knowledge has been gained about the interwar and wartime experiences of Lem’s family, and several errors commonly appearing in his biogra- phies have been corrected. Agnieszka Gajewska – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej, Instytut Filologii Polskiej, ul. Aleksandra Fredry 10, 61-701 Poznań, Poland Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Zieniewicz Książka powstała w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2011/03/B/HS2/03481 Publikacja sfinansowana przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM © Agnieszka Gajewska 2016 This edition © Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016 Projekt okładki: Katarzyna Swinarska www.kswinarska.art.pl ISBN 978-83-232-3047-2 ISSN 0554-8179 4 SPIS TREŚCI Wprowadzenie ................................................................................................ 7 Science fiction ? ......................................................................................... 13 Hannah Arendt i science fiction ............................................................... 23 Proza pacyfizmu nuklearnego ................................................................. 29 Białko ....................................................................................................... 35 Biologia ewolucyjna ................................................................................. 40 Fragmenty ................................................................................................ 43 Zbyt dużo historii ..................................................................................... 45 Bestiariusze .............................................................................................. 51 Część I. Lem(berg) land ............................................................................... 55 Resentymenty a historia Żydów lwowskich ............................................. 55 Podróż w czasie ........................................................................................ 63 Utracone miasto ....................................................................................... 66 Sanatorium ............................................................................................... 79 Figuren ..................................................................................................... 86 Nowy Człowiek ........................................................................................ 89 Operation Reinhardt ................................................................................. 95 Część II. Rozszczepienie .............................................................................. 105 Portret wielokrotny .................................................................................. 105 Portret wielokrotny – suplement ............................................................. 119 Getto ......................................................................................................... 129 Ojciec ....................................................................................................... 134 Angina pectoris i lekarz z innej epoki ...................................................... 147 Światy równoległe .................................................................................... 155 Traktat o zapominaniu ............................................................................ 159 „Dziedzictwo form nieobecności” ............................................................ 162 5 Część III. Zagłada w Kosmosie .................................................................... 165 Ocalony .................................................................................................... 165 Świadek .................................................................................................... 171 Mane tekel ................................................................................................ 185 Sny ............................................................................................................ 193 Kadłubki ................................................................................................... 197 O co pyta Hamlet? ................................................................................... 202 Selekcja robotów ...................................................................................... 205 Widma i duchy ......................................................................................... 209 Zakończenie .................................................................................................. 215 Nota wydawnicza ............................................................................................ 221 Bibliografia ...................................................................................................... 223 Indeks nazwisk ................................................................................................ 233 Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem (Summary) .. 239 6 WPROWADZENIE Na końcu korytarza lwowskiego mieszkania Stanisława Lema jego obecna właścicielka, wysiedlona z Łemkowszczyzny, powiesiła obraz przedstawiający Kozaka Mamaja. Jak kustoszka literackiego muzeum z życzliwością oprowadza turystów pukających do jej drzwi i odtwa- rza – recytując Wysoki Zamek – przedwojenny układ pokoi i ich wy- strój. Opowieści towarzyszy przeświadczenie o wspólnocie losów współczesnych Łemków, którzy zamieszkali we Lwowie, i Polaków wyjeżdżających po drugiej wojnie światowej głównie do Wrocławia i Krakowa. Kozak Mamaj umieszczony w centralnym punkcie miesz- kania to symbol obrazujący czasowo-przestrzenny paradoks przesie- dleńców: Kozak jedzie konno przez bezkresny step, ale dzięki pieśni wraca do Zaporoża, przywołując utracone miejsce, istotniejsze od nowych, mijanych krajobrazów. Mamaj jedzie konno, ale jednocze- śnie trwa w miejscu, ponieważ jego myśli zaprzątają widoki pozosta- jące za nim. Jeden z głównych atrybutów Mamaja stanowi podobna do kobzy bandura, upodobniająca go do niewidomych trubadurów, dlate- go Kozaka nazywa się czasami „Homerem Ukrainy” 1. Pieśń Mamaja to przepełniona dramatycznymi epizodami dumka, często poświęcona śmierci, bólowi i niesprawiedliwości, przypominająca lament 2. W wize- runkach tego Kozaka dopatrywano się inspiracji buddyjskich, zwłasz- cza że jego postawa budzi skojarzenia z ułożeniem ciała praktykowa- __________________ 1 Cossack Mamai. A Phenomenon of an Image and an Attempt at Deciphering its Cultural 'Identification' Code , S. Bushak (research), V. and I. Sakharuk (catalog), Ra- dovid Press 2008, s. 92. Dziękuję Nadiyi Polishchuk za zwrócenie mi uwagi na ten motyw malarski podczas naszej wspólnej wizyty w dawnym mieszkaniu Stanisława Lema oraz wyjaśnienie związków Kozaka Mamaja z motywem Żyda wiecznego tułacza. 2 Tamże, s. 94–95. 7 nym przy medytacji. Wiele z dziewiętnastowiecznych wyobrażeń Kozaka zawiera inskrypcje jasno wskazujące na ówczesne podziały społeczne oraz wolę wyrównania rachunków z zamieszkującymi od XVI wieku tereny obecnej Ukrainy Polakami oraz Żydami. Karykatury Polaków, a także jawne antypolskie i antysemickie treści pieśni Ma- maja 3, odzwierciedlają wielowiekowe przekonanie o wyzysku Rusi- nów przez polskich kolonizatorów. Jednak dla współczesnych ukra- ińskich przesiedleńców z Łemkowszczyzny Kozak przeobraził się w uniwersalną metaforę kondycji uchodźców. W mojej książce proponuję lekturę prozy Stanisława Lema przez pryzmat nieustannych powrotów pisarza do przeszłości, do czasów przedwojennych, okupacyjnych i tych związanych z uchodźstwem ze Lwowa. Autor Szpitala Przemienienia wielokrotnie wracał bowiem w swojej twórczości do katastrofy wojennej, która obróciła w popiół świat jego dzieciństwa i