N O R S K R I F T Redaksjon: Bernt Fossestøl, Gudleiv BØ, Asfrid Svensen Kjell Ivar Vannebo, Rom C236, Wergelands Hus C316, C3
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
N O R S K R I F T Redaksjon: Bernt Fossestøl, rom C236, Wergelands hus Gudleiv BØ, C316, Asfrid Svensen C318, Kjell Ivar Vannebo, C230, Manuskripter kan leveres direkte til disse eller sendes til: NORSKRIFT Institutt for nordisk sprAk og litteratur Postboks 1013, Blindern OSLO 3 Manuskriptene bør være skrevet pA maskin i A4-forma~t, med linjeavstand l~, marg ca. 4 cm. og med reine typer pA et godt fargeband. NORSKRIFT er et arbeidsskrift og er følgelig beregnet på artikler av forelØpig karak'cer. Ved eventuelle henvis ninger til disse bør det derfor på en eller annen måte markeres at det dreier seg om utkast. Artiklene kan heller ikke mangfoldiggjøres uten tillatelse fra forfatterne. {Foredra>;;- i Det~ Ncrsk·2 \lid_c:r:sk"crps=}\1<:-adE~m:L f Hi si:. filos ., klasse, O ~1~1983~} Innleii~g. Forhistorie. Dikting som leveveg, forfattarar som eiga yrkes- g~uppe - det er eit fenomen som vi kjenner mest frå nyare tid. Tidlegare var dikting mest ein hobby, ei sysselsetjing ved sida av eit anna borgarleg yrke. Sjølvsagt fanst det tidleg ymse mes§n-ordningar - diktarar som vart støtta og fekk underhald av kongar, fyrstar, rikmenn eller spesielle institusjonar, og var i forpliktende teneste hos desse. Våre eigne kongar i mellomalderen knytta til seg både skaldar og historie- skrivarar som var i kongens sold, følgde med i kongens hird, kvad til han og skreiv om han. Og vi veit at mange hundreår seinare - i 1684 - fekk salmedikteren Dorothe Engelbretsdatter fullstendig skattefritak pA livstid; Francis Bull kallar dette "en art digter- gage" (NBL) . Fram gjennom 1700-talet var det enno vanleg utover i Europa at rikfolk hjelpte fram gåverike diktarar. Men på 1800-talet endra dette seg. Med framveksten av ei borgarleg offentlegheit kom staten og andre offentlege institusjonar inn og overtok den støtterolla som fyrstar - 2 - kusjonen om diktargasje til Bjørnson: "Staten maa her træde til og være, hvad Fyrsten var i gamle Dage: Mæc~n." Wergeland. vlelhaven {1839). For resten var ikkje dette noko heilt nytt i 1863. Da-Wergeland i 1839 ikkje fekk det vesle Nannestad kapellani, fekk han tilbad om 200 spd. for året i to år av kong Carl Johans private kasse. Under tvil sa Nergeland ja takk - det skulle da fØrast på konto for "literære Arbeider", og han skulle gi ut skrifter til opplysning for allmugen for det. Året etter vart det skipa eit byråsjefembete ved Riksarkivet - det som seinare vart til ritsarkivarstillinga, og Wergeland søkte og fekk embetet - i røynda ei lØnn for diktargjerninga hans, meinte folk. 11 samtidig vart Welhaven utnemnd til lektor i filosofi ved Universitetet. - Det har vore vanleg å sjå desse to utnemningane som eit uttrykk for at styresmaktene no byrja kjenne ansvar for framståande diktarar. Andreas Munch {1860). Enda tydelegare skulle dette bli 20 år seinare, da diktaren Andreas Munch vart gjort til ekstraordinær dosent ved Universitetet. Andreas Munch hadde ein hØg posisjon som diktar utover i 1850-åra. Han var populær og stod på overgangen mellom nasjonalromantikk og ei meir realistisk dikting. Nokre av professorane i Det akademiske kollegium meinte at hans litterære inn sats gjorde han fortent til noko meir enn den under- ordna stillinga han hadde ved UE, og de~&rtementet var so.md i a·t ;len offentlig 1\.r:re:::.-kjendslse a.f Digt~eren A. Munchs fortjenestfulde irke~ for vor Llter5zur maatte kunde tilbydes ham i en Form, der tillige vilde lette ham Adgangen til fremdeles at virke i sam..rne Retning"., Der- med fekk Munch våren 1860 eit embete som ekstraordinær dosent med ein gasje på 400 spd:• og utan undervisnings- plikt; men om han kom over estetiske emne av allmenn 2) interesse; burde han halde offentlege foredrag om dei. I 1866 fØlgde også han med i det allmenne opprykket og 3) vart professor. Mange har rekna dette som den første offentlege diktarlønna her i landet. Her er det direkte tale om "Understø'c.telse for hans literære Virksomhed", og i moti- veringa er også nemnt vanskane med å vera forfatter i eit lite land. Likevel fØlgde altså departement og Storting - iallfall formelt - prinsippet med å tilsetja i offentleg stilling i staden for å gi direkte betaling for diktar- gjerninga. Men med BjØrnson tre år seinere tok dette ei ny ven- ding. BjØrnson. (1863 og 1866). I desember 1860 sØkte Bjørnson Stortinget om eit stipend på 1000 spd., for å kunne reise og opphalde seg i Sør-Europa. Fleire stortingsmenn var imot; men i november 1861 fekk han Eit reisestipend på 500 spd. No var han på reiser i halvta~na år, og vart møtt med fag- - 4 - ning da han korn heim att til Kristiania i april 1863 (året fØr hadde han hatt suksess med Sigurd Slembe). - I februar hadde han sendt ein ny søknad til Stortinget om ei løyving på 400 spd.4 ) Men alt før denne søknaden nådde fram, var departementet i gang med ein proposisjon til Stortinget om å løyve "et Bidrag af Statskassen, stort 400 Spd." til Bjørnson.~ I proposisjonen blir det vist til reisestipendet som det fØrre Stortinget hadde lØyvd, og til den "Udvikling, hvortil denne Reise har givet en saa rig Anledning". Det er derfor naturleg å vente, heiter det, at han "under fortsat Udvikling af sit udrnærkede Talent vil berige vor Literatur med stedse mere fuldendte Værker". Departementet finn det da "baade ønskeligt og Nationen værdigt" at han får Økonomisk stønad av staten. Det blir vist til at det finst parallellar i utlandet og til ordninga med Andreas Munchs ekstraordi- nære dosentur. Men i Stortinget gjekk fleirtalet i Gage- og Pensjons- komiteen imot framlegget. Dels meinte dei at ein gasje, som det her var søkt om, berre kunne givast til ein per- son "som Vederlag for visse Forpligtelser, der fyldest- gjØres ved at forrette i en til Statstjenestens RØgt nødvendig Post", som det heiter i innstillinga frå fleir talet i komiteen.6) Dessutan var dei redde for konsekvensane - at andre kunne korna og krevja noko tilsvarande. Mindre- talet, komiteformannen byfut Even Saxlund, viste til dei positive vurderingane av Bjørnsons bØker, og hevda dessuten at "Intet Folk, der troer at besidde Oplysning, kan længere være bekjendt af at lade store Digtert2lenter sukke urder Da saka kom opp Stortinget iOn apriJ. 1863, vart det ein heller lang debatt8l på fleire vis ein ouverture til diktargasjedebattene hundre år framover Ordskiftet gjekk både på prinsippet med fast offentleg stønad til diktarar - ordet "Digtergage" dukker her opp for fØrste gong - og på spesielle sider ved Bjørnsons dikting Komitefor:na!lnen Saxlund sa at jamvel om han "væsentligt bygget paa andres Demme", ville han hevde at "saaledes som denne JVland, havde ingen anden Mand i Norges Land skrevet". Saxlund gav uttrykk for eit romantisk syn på diktarens gjerning i folket, og hevda at når ein diktar verkar foredlande på nasjonen, "har han bidraget til at fremkalde et høiere aandeligt Liv, og bliver en LØftestang for folkets moralske Kraft, da er dette naget, hvorfor baade nu- levende og kommende Slægter skylde ham Erkjendtlighed". Det finst ingen "i moralsk Henseende stor Nation", sa Saxlund, "uden at den har besiddet store Digtergenier og har sat stor Pris paa dem". Liknande argument - ofte i patetiske ordelag -vart førte fram av andre som støtta Bjørnson. Bergensrektoren Hans Holmboe meinte. at å seia nei ville vera ei nec- vurdering ikkje berre av BjØrnsons dikting, "men af Poesien i det Hele". Han tala om BjØrnsons "sunde Følelse, hans Dybde, Seerøie og Blik for Menneskehjertets dybeste og skjulteste Bevægelser•.~ Han hevda at i eit lite språk- samfunn er ein nøydd til å støtte diktarane lfhvis man vil - 6 - have dem", og han siterer ein engelskmann som har sagt at hans nasjon heller ville miste koloniane sine enn Shakespeare. "Thi saadanne Folk som Digterne er det, der hæve en Nation fra en liden til en stor, der havde gjort Englænderne fra et lidet Folk til Verdens mægtigste Nation." Derfor burd~ ein "understøtte Geniet i dets Udvikling, i dets Mandom, for at erholde des rigere Frugter'". - Også Johan Sverdrup - leiaren for venstre- intelligensian i Stortinget - hadde eit sterkt innlegg for den nasjonale diktaren, og om BjØrnson sa han at det er gjennom ein diktar som han at "vi se det Sprog, hvor- igjennem vi skulle udtrykke vare Tanker og FØlelser, for edles og udvikles i nye og mere fuldendte Former". 10 ) Mot slutten av debatten hadde Ole Richter eit varmt innlegg til støtte for Bjørnson. Han viste bl.a. til den norrøne litteraturen, og hevda at "denne rige Old- literatur netop er en af Grunderne til, at vi her sidde som Repræsentanter for et frit og uafhængigt Folk". Her såg han ein analogi med den aktuelle saka: "Oldliteraturen skyldte Kongers og mægtige Mænds Opmuntring og Belønning sin Tilblivelse. Folkemagten er nu traadt istedet og bør ikke vise seg mer karrig." 11) Richter er visst også den fØrste som brukar ordet "Digter- gage". Han trur ikkje at folk vil reagere negativt på ei løyving til BjØrnson; tvert imot meiner han at "den norske Almenhed med Glæde og Bifald vil modtage Efter- retningen om,at Stortinget har skjænket et ringe Bidrag til deri mest begavede og folkeligste af vare Digtere•.12l Frå den andre sida hevda dei det motsette - no når statskassa var "i en fortrykt Stilling", ville folk ut- - 7 - over landet sjå "med lidet Velbehag 1 på at Stortinget LØyvde "til det Ene og til det Andet som ikke medfØrte egentlig og absolut Nytte", som representanten Ole Christensen Walstad uttrykte det. 13 ~an meinte at verk- naden av diktinga på folk flest ikkje var særlig stor, og han var redd for at ei slik lØyving ville kunne få konsekvensar- "drage flere efter sig".