N O R S K R I F T Redaksjon: Bernt Fossestøl, Gudleiv BØ, Asfrid Svensen Kjell Ivar Vannebo, Rom C236, Wergelands Hus C316, C3

N O R S K R I F T

Redaksjon: Bernt Fossestøl, rom C236, Wergelands hus Gudleiv BØ, C316, Asfrid Svensen C318, Kjell Ivar Vannebo, C230,

Manuskripter kan leveres direkte til disse eller sendes til: NORSKRIFT Institutt for nordisk sprAk og litteratur Postboks 1013, Blindern OSLO 3

Manuskriptene bør være skrevet pA maskin i A4-forma~t,

med linjeavstand l~, marg ca. 4 cm. og med reine typer pA et godt fargeband. NORSKRIFT er et arbeidsskrift og er følgelig beregnet på artikler av forelØpig karak'cer. Ved eventuelle henvis ninger til disse bør det derfor på en eller annen måte markeres at det dreier seg om utkast. Artiklene kan heller ikke mangfoldiggjøres uten tillatelse fra forfatterne.

{Foredra>;;- i Det~ Ncrsk·2 \lid_c:r:sk"crps=}\1<:-adE~m:L f Hi si:. filos ., klasse, O ~1~1983~}

Innleii~g. Forhistorie.

Dikting som leveveg, forfattarar som eiga yrkes- g~uppe - det er eit fenomen som vi kjenner mest frå nyare tid. Tidlegare var dikting mest ein hobby, ei sysselsetjing ved sida av eit anna borgarleg yrke.

Sjølvsagt fanst det tidleg ymse mes§n-ordningar - diktarar som vart støtta og fekk underhald av kongar, fyrstar, rikmenn eller spesielle institusjonar, og var

i forpliktende teneste hos desse. Våre eigne kongar i mellomalderen knytta til seg både skaldar og historie- skrivarar som var i kongens sold, følgde med i kongens hird, kvad til han og skreiv om han. Og vi veit at mange hundreår seinare - i 1684 - fekk salmedikteren

Dorothe Engelbretsdatter fullstendig skattefritak pA

livstid; Francis Bull kallar dette "en art digter-

gage" (NBL) .

Fram gjennom 1700-talet var det enno vanleg utover

i Europa at rikfolk hjelpte fram gåverike diktarar. Men

på 1800-talet endra dette seg. Med framveksten av ei

borgarleg offentlegheit kom staten og andre offentlege

institusjonar inn og overtok den støtterolla som fyrstar - 2 -

kusjonen om diktargasje til Bjørnson: "Staten maa her

træde til og være, hvad Fyrsten var i gamle Dage: Mæc~n."

Wergeland. vlelhaven {1839).

For resten var ikkje dette noko heilt nytt i 1863.

Da-Wergeland i 1839 ikkje fekk det vesle Nannestad

kapellani, fekk han tilbad om 200 spd. for året i to

år av kong Carl Johans private kasse. Under tvil sa

Nergeland ja takk - det skulle da fØrast på konto for

"literære Arbeider", og han skulle gi ut skrifter til

opplysning for allmugen for det. Året etter vart det skipa eit byråsjefembete ved Riksarkivet -

det som seinare vart til ritsarkivarstillinga, og

Wergeland søkte og fekk embetet - i røynda ei lØnn for

diktargjerninga hans, meinte folk. 11 samtidig vart

Welhaven utnemnd til lektor i filosofi ved Universitetet.

- Det har vore vanleg å sjå desse to utnemningane som eit

uttrykk for at styresmaktene no byrja kjenne ansvar for

framståande diktarar.

Andreas Munch {1860).

Enda tydelegare skulle dette bli 20 år seinare, da

diktaren Andreas Munch vart gjort til ekstraordinær

dosent ved Universitetet. Andreas Munch hadde ein hØg

posisjon som diktar utover i 1850-åra. Han var populær

og stod på overgangen mellom nasjonalromantikk og ei meir realistisk dikting. Nokre av professorane i

Det akademiske kollegium meinte at hans litterære inn

sats gjorde han fortent til noko meir enn den under- ordna stillinga han hadde ved UE, og de~&rtementet var

so.md i a·t ;len offentlig 1\.r:re:::.-kjendslse a.f Digt~eren

A. Munchs fortjenestfulde irke~ for vor Llter5zur maatte kunde tilbydes ham i en Form, der tillige vilde lette ham

Adgangen til fremdeles at virke i sam..rne Retning"., Der- med fekk Munch våren 1860 eit embete som ekstraordinær dosent med ein gasje på 400 spd:• og utan undervisnings- plikt; men om han kom over estetiske emne av allmenn 2) interesse; burde han halde offentlege foredrag om dei.

I 1866 fØlgde også han med i det allmenne opprykket og 3) vart professor.

Mange har rekna dette som den første offentlege diktarlønna her i landet. Her er det direkte tale om

"Understø'c.telse for hans literære Virksomhed", og i motiveringa er også nemnt vanskane med å vera forfatter i eit lite land. Likevel fØlgde altså departement og Storting - iallfall formelt - prinsippet med å tilsetja i offentleg stilling i staden for å gi direkte betaling for diktargjerninga.

Men med BjØrnson tre år seinere tok dette ei ny vending.

BjØrnson. (1863 og 1866).

I desember 1860 sØkte Bjørnson Stortinget om eit stipend på 1000 spd., for å kunne reise og opphalde seg i Sør-Europa. Fleire stortingsmenn var imot; men i november 1861 fekk han Eit reisestipend på 500 spd. No var han på reiser i halvta~na år, og vart møtt med fag- - 4 -

ning da han korn heim att til Kristiania i april 1863

(året fØr hadde han hatt suksess med Sigurd Slembe).

- I februar hadde han sendt ein ny søknad til Stortinget

om ei løyving på 400 spd.4 ) Men alt før denne søknaden

nådde fram, var departementet i gang med ein proposisjon

til Stortinget om å løyve "et Bidrag af Statskassen, stort 400 Spd." til Bjørnson.~ I proposisjonen blir det

vist til reisestipendet som det fØrre Stortinget hadde

lØyvd, og til den "Udvikling, hvortil denne Reise har

givet en saa rig Anledning". Det er derfor naturleg å vente, heiter det, at han "under fortsat Udvikling af

sit udrnærkede Talent vil berige vor Literatur med stedse mere fuldendte Værker". Departementet finn det da "baade

ønskeligt og Nationen værdigt" at han får Økonomisk stønad

av staten. Det blir vist til at det finst parallellar

i utlandet og til ordninga med Andreas Munchs ekstraordi- nære dosentur.

Men i Stortinget gjekk fleirtalet i Gage- og Pensjons-

komiteen imot framlegget. Dels meinte dei at ein gasje,

som det her var søkt om, berre kunne givast til ein per-

son "som Vederlag for visse Forpligtelser, der fyldest-

gjØres ved at forrette i en til Statstjenestens RØgt nødvendig Post", som det heiter i innstillinga frå fleir

talet i komiteen.6) Dessutan var dei redde for konsekvensane -

at andre kunne korna og krevja noko tilsvarande. Mindre-

talet, komiteformannen byfut Even Saxlund, viste til dei

positive vurderingane av Bjørnsons bØker, og hevda dessuten

at "Intet Folk, der troer at besidde Oplysning, kan længere være bekjendt af at lade store Digtert2lenter sukke urder

Da saka kom opp Stortinget iOn apriJ. 1863, vart det

ein heller lang debatt8l på fleire vis ein ouverture til

diktargasjedebattene hundre år framover Ordskiftet gjekk

både på prinsippet med fast offentleg stønad til diktarar -

ordet "Digtergage" dukker her opp for fØrste gong - og

på spesielle sider ved Bjørnsons dikting Komitefor:na!lnen

Saxlund sa at jamvel om han "væsentligt bygget paa andres

Demme", ville han hevde at "saaledes som denne JVland,

havde ingen anden Mand i Norges Land skrevet". Saxlund

gav uttrykk for eit romantisk syn på diktarens gjerning

i folket, og hevda at når ein diktar verkar foredlande på

nasjonen, "har han bidraget til at fremkalde et høiere

aandeligt Liv, og bliver en LØftestang for folkets

moralske Kraft, da er dette naget, hvorfor baade nu-

levende og kommende Slægter skylde ham Erkjendtlighed".

Det finst ingen "i moralsk Henseende stor Nation", sa

Saxlund, "uden at den har besiddet store Digtergenier og har sat stor Pris paa dem".

Liknande argument - ofte i patetiske ordelag -vart

førte fram av andre som støtta Bjørnson. Bergensrektoren

Hans Holmboe meinte. at å seia nei ville vera ei nec- vurdering ikkje berre av BjØrnsons dikting, "men af Poesien

i det Hele". Han tala om BjØrnsons "sunde Følelse, hans

Dybde, Seerøie og Blik for Menneskehjertets dybeste og skjulteste Bevægelser•.~ Han hevda at i eit lite språk-

samfunn er ein nøydd til å støtte diktarane lfhvis man vil - 6 - have dem", og han siterer ein engelskmann som har sagt at hans nasjon heller ville miste koloniane sine enn

Shakespeare. "Thi saadanne Folk som Digterne er det, der hæve en Nation fra en liden til en stor, der havde gjort

Englænderne fra et lidet Folk til Verdens mægtigste

Nation." Derfor burd~ ein "understøtte Geniet i dets

Udvikling, i dets Mandom, for at erholde des rigere

Frugter'". - Også Johan Sverdrup - leiaren for venstre- intelligensian i Stortinget - hadde eit sterkt innlegg for den nasjonale diktaren, og om BjØrnson sa han at det er gjennom ein diktar som han at "vi se det Sprog, hvor- igjennem vi skulle udtrykke vare Tanker og FØlelser, for edles og udvikles i nye og mere fuldendte Former". 10 )

Mot slutten av debatten hadde Ole Richter eit varmt innlegg til støtte for Bjørnson. Han viste bl.a. til den norrøne litteraturen, og hevda at "denne rige Old- literatur netop er en af Grunderne til, at vi her sidde som Repræsentanter for et frit og uafhængigt Folk".

Her såg han ein analogi med den aktuelle saka:

"Oldliteraturen skyldte Kongers og mægtige Mænds Opmuntring og Belønning sin Tilblivelse. Folkemagten er nu traadt istedet og bør ikke vise seg mer karrig." 11)

Richter er visst også den fØrste som brukar ordet "Digter- gage". Han trur ikkje at folk vil reagere negativt på ei løyving til BjØrnson; tvert imot meiner han at "den norske Almenhed med Glæde og Bifald vil modtage Efter- retningen om,at Stortinget har skjænket et ringe Bidrag til deri mest begavede og folkeligste af vare Digtere•.12l

Frå den andre sida hevda dei det motsette - no når statskassa var "i en fortrykt Stilling", ville folk ut- - 7 -

over landet sjå "med lidet Velbehag 1 på at Stortinget

LØyvde "til det Ene og til det Andet som ikke medfØrte

egentlig og absolut Nytte", som representanten Ole Christensen Walstad uttrykte det. 13 ~an meinte at verk- naden av diktinga på folk flest ikkje var særlig stor,

og han var redd for at ei slik lØyving ville kunne få

konsekvensar- "drage flere efter sig". Også SØren Jaabæk

meinte at "Denne Bevilgning vilde trække flere efter sig",

og han ville ikkje vera med på å leggje fleire bØrer på

folket.141 somme sette elles spørjeteikn ved om Bjørnson

verkeleg var så stor ein diktar - blant kritikarane var

det delte meiningar om det, hevda dei. Jaabæk kritlserte

dessutan språket hans - som var korkje norsk eller dansk,

hevda han, og somme fann det urimeleg at no skulle desse

estetiske spørsmåla avgjerast ved eit stortingsvedtak -

eit resonnement som ofte kjem att i seinare diktargasje-

debattar.

I Jaabæks innlegg kom det også - typisk nok - fram eit tydeleg liberalistisk-Økonomisk syn på spørsmålet om

diktarlønn. Diktargasje innebar eigentleg - meinte han - at staten subsidierte forfattarar som ikkje hadde stor nok lesarkrins til at verksemda lønte seg, og dermed vart folk som ikkje las bøkene tvinga til å ver~ med og betale dei. Han såg på diktaren som produsent av varer,

som igjen var avhengige av avsetjing; nei, fri utvikling, utan juridisk tvang, men bg utan offentleg støtte, hevda han: - 8 -

"Poesien skulde udvikle sig uden Sidehensyn. Den skulde hverken søge Fyrstegunst eller Gunst hos Storthinget."15)

I det heile var Jaabæk usamd i at "Fremme af Kunst var et StatsØiemed".

Denne første diktargasjesaka la altså for dagen store meiningsskilnader i Stortinget i synet på kulturspørsmål og særleg når det galdt litteraturens plass, funksjon og verdi i samfunnet. Det var eit gap mellom den nesten patetiske entusiasmen hos ein del nasjonal-liberale intellektuelle - for dei var diktinga eit middel til å vekkje og realisere slumrande ressursar i folket - og på den andre sida Jaabæk og nokre til som såg på litteratur med ein viss bondeskepsis, som ein luksusartikkel. -Ved avrøystinga var da og heile 12 av dei 21 som rØysta mot, bønder. Med stort fleirtal vart altså framlegget frå mindretalet i komiteen vedteke, i denne forma:

"Digteren BjØrnstjerne BjØrnson bevilges i Bud getterminen 1ste April 1863 til 1ste April 1866 et aarligt Bidrag af 400 Spd. til Fortsættelse af hans literære Virksomhed."16)

Dermed hadde altså BjØrnson vorte ein statslØnt diktar, og den første ordinære diktargasjen var eit faktum.

Ibsen (1863 og 1866).

Først på 1860-talet hadde også Ibsen fått nokre mindre reisestipend, vesentleg til samleferder og "en quasi- videnskabelig Virksomhed som Folklorist", som det heiter i Halvorsens forfattarleksikon. Den 10. mars 1863, da diktargasjen til BjØrnson var i emning, søkte også Ibsen om at '1 der af Statskasserl bevilges mig en aarlig Gage

stor 400 SpdQ, hvorved jeg kan sættes istand til at fortsætte en Virksomhed i Llteraturens Tjeneste 1 ~ og sleppe l!at forlade mit Fædreland og opgive en Virksomhed, som jeg hidtil har betragtet og fremdeles betragter som min egentlige Livsgjerning" . 17lr innstillinga frå departementet om denne sØknaden heiter det at "Ansøgerens literære Virksomhed formentlig maa erkjendes at være af en ikke ringe betydning for vor Literatur"" Departementet ville i og for seg ønskje at Ibsen kunne få "en Under støttelse, der kunde sætte ham istand til under gunstigere

Vilkaar at forsætte sine Arbeider", men finn likevel ikkje at det no kan foreslå fleire nye løyvingar "der ikke er uomgjængel ig nødvendige". 18) Si dan departementet tok dette standpunktet, kom det heller ikkje nokon proposisjon til

Stortinget.

Likevel korn saka fram i tinget, i samband med debatten om diktarlønn til Bjørnson. Under ordskiftet sette

Rolf Olsen fram forslag om løyving til Ibsen, "lig den, der var foreslaaet for BjØrnson" .19 lsorenskrivar Olsen var elles ein av dei som tala sterkast mot diktargasje til Bjørnson, og eit av motiva bak framlegget var vel å vise kva for konsekvensar ei årleg lØyving til Bjørnson kunne få. Men denne saka hadde ikkje vore til førehaving i stortingskomiteen, og derfor vart det no ein del prose dyredebatt - der det Og vart hevda at gasjekomiteen var slik samansett "at den ikke var meget skikket til at have - 1 o -

med slige Sager at, gjØre, Dens Medlemmer vare alle paa

En nær Gaardbrugere" .20 lved voteringa om prosedyren vart det fleirtal for å oversende saka som "Sag af 2den Klasse", det vil seia at ho ikkje kom opp til realitetsdrØfting.

Slik endte diktargasjesaka for Ibsen i fØrste omgang.

Men ein månad seinare (27.05.63) søkte Ibsen om eit reisestipend på 600 Spd., "for under et Aars Ophold væsentligst i Rom og Paris at studere Kuns,t og Literatur". 21 )

Det akademiske kollegium innstilte rett nok på berre

250 Spd., men statsråd Riddervold i Kyrkjedepartementet sette stipendsurnmen til 400 Spd.

Ein ny brei og sterk aksjon for diktarlønn til Ibsen vart sett i gang utpå våren 1866. Situasjonen var no at med den positive mottakinga av den nyleg utkomne

Brand var Ibsens posisjon med eitt heilt endra, også i

Stortinget.

Den 12. mai kom saka opp i Stortinget, som da tidlegare på året hadde vedteke å gjera lØyvinga til Bjørnson fast. Når det galdt Ibsen, låg det i slutten av april 1866 føre fleire framlegg og dokument. Først hadde fire av

Ibsens venner søkt for han - overrettssakførar Bachke, riksarkivar Birkeland, univ.bibliotekar Botten-Hansen og overlærar LØkke.22 )Både innstillinga frå departementet

(21.04.63) og proposisjonen frå regjeringa (26.04.63) bygde i stor mon på denne søknaden. Det andre hovud- dokumentet som låg føre, var ein sØknad frå 26 stortings menn?3lnessutan hadde avisene hatt mykje stoff om saka. 1 l ~

Såleis hadde Vj_nje fleire ganger teke til orae i DØlea

for at Ibsen fortente ·~Poesiløn:l minst like så vel som

o 24) BJØrnson"

Ibsen sjølv hadde også sendt ein søknad, ikkje til

regjering eller Storting, men Ul kongen (15.0L63) .25)

Ibsens brev til kong Carl 15. er eit viktig biografisk

dokument med di det gir til kjenne Ibsens syn på seg

sjølv og på diktargasjesaka just på denne tida. - Brevet opnar med å vise til den nettopp utkomne Brand, som alt - står det - "har tiltrukket sig Opmerksomhed ogsaa udenfor mit Fædrelands Grændseru'. Og så fØlgjer kjernen

i hans eiga motivering med desse kjende orda:

"Det er ikke for et sorgfrit Udkomme jeg her kjærnper, men for den Livsgjerning, som jeg uryggelig tror og veed at Gud har lagt paa mig, - den Livsgjerning, der staar for mig som det vigtigste og fornødneste i Norge, den, at vække Folket og bringe det til at

tænke stort." (Bre ve ... , b. o 1 , s. 11 4)

I proposisjonen frå regjeringa om diktargasje til

Ibsen er ikkje dette brevet nemnt (det hadde venteleg ikkje nådd fram til departementet i tide) . Proposisjonen viser til at ein her i landet har godteke prinsippet med varig støtte til litterære aktivitetar, sidan språk- tilhØva er så små og avgrensa - Aasen, Munch og Bjørnson blir nemnde som døme?61 Når det gjeld Ibsen, har dei to siste verka hans, Kongsemnerne og Brand, på ein over- tydande måte garantert hans "Digterværd" og synt at han er "af særdeles betydning for vor Literatur". Proposi- sjonen peikar Og pA at hittil har Ibsens liv vore ein

1'uafbrudt Kamp for Existensenr', og konkluderer altså - 1 2 -

med framlegg om "Bevilgelse indtil videre af et aarligt

Bidrag af Statskassen, stort 400 Spd., til Digteren

Henrik Ibsen til Fortsættelse af hans literære Virksom- hed".

For å spara tid - og saka hadde enno ikkje rokke å bli komitebehandla - vedtok Stortinget samrøystes at

"denne Sag nu foretoges til Afgjørelse uden Hensyn til Forretningsordenens §25" 2 ~som kravde behandling i komite) Ein grunn til at dette gjekk så glatt igjennom, var nok søknaden frå dei 21 tingmennene. Brevet frå dei la sær• leg vekt på at "en Nations Digtere hØre til den Klasse af Arbeidere paa det aandelige Livs Felt, der mægtigen bidrage til at føre Nationen fremad til Civilisation og Forædling", og derfor bØr folket også "omfatte dem med

Velvilje og Taknemmelighed og med FØlelsen af, at det staar i en Gjæld til dem, som det paa en eller anden

Maade maa betale". Særleg gjeld dette i små nasjonar med avgrensa språkområde, og spesielt for ein diktar som Ibsen, som har nådd "en betydningsfuld Plads iblandt vore faa fremragende Digtere". 28 )

I Stortinget vart det denne gongen berre ein kort debatt om saka. Den einaste som framleis tala mot diktargasje, var Jaabæk. Også no brukte han det same liberalistisk-økonomiske resonnementet på litteraturen som på andre næringar - han ville ikkje at diktinga "som en

Næringsvei betragtet" skulle støttast annleis enn andre næringsvegar. "Tingen rnaatte være fri og have sin Gang, men burde ikke nyde særskilt Understøttelse" - dei som kjøper varene, bØr også betale for dei. 291 - 13 -

Ved voteringa var det likevel berre fire som røysta imot diktargasje til Ibsen. Det viser korleis innstillinga til diktargasjespørsrnålet hadde endra seg på tre år. SjØlve vedtaket hadde nesten same formuleringa som for BjØrnson tre år tidlegare, men var no meir ope i tidsramma:

"Til Digteren Henrik Ibsen bevilges udbetalt af Statskassen, indtil anderledes af Storthinget bestemmes, et aarligt Bidrag af 400 Spd. til Fortsættelse af hans literære Virksornhed. n30)

Diktargasjar eit faktum.

Med desse faste løyvingane til BjØrnson og Ibsen i

1866 var ordninga med statleg diktargasje i prinsippet gjennomført. Eg har gått såpass grundig inn på desse to sakene av di dei er opptakten til ei offentleg stø-· nadsorqning som etter kvart skulle koma til å få mykje

å seia for vårt litterære liv, på ulike måtar. Det at vårt vesle språksamfunn brått hadde fått to diktarar av internasjonalt format, var vel grunnen til at den nye støtteordninga kom just på denne tida - utan at prin- sipp og retningsliner eigentleg var gjennorndrøfta på førehand. Det er likevel eit faktum at den nye ordninga vitna om ei ny innstilling hos staten, med meir interesse, ansvar og omsut for dei verdiane som·kunst og dikting representerte. Og synsmåtar og argument frå desse første diktargasjesakene skulle koma til å gå igjen i stortings- og pressedebattane om diktargasjane i hundre år framover.

Heile det store ·stoffet rekk eg ikkje her å gå grundig - 14 -

gjennom. Eg får nøye meg med å nemne dei viktigaste

diktargasjesakene og så vidt peike på dei nye momenta

som kjem inn i debattane.

FØrst da dette: jamvel om offentleg heider og støtte

i form av diktargasjar no var instituert, var ikkje

Stortinget innstilt på å gi det til kven som helst.

Den første som fekk røyne det, var A.O. Vinje. Etter at han hadde fått avskil på flekken frå posten sin i departementet, da han hadde kritisert regjeringa, søkte nokre stortingsmenn om same bidrag til Vinje som til

Bjørnson og Ibsen. Men da framlegget kom opp i Stortinget våren 1869, vart det {med 50 mot 41 røyster) vedteke å setja saka i "2den Klasse", altså å ikkje realitets drøfte ho i det heile.311Aret etter døydde Vinje. I seinare debattar vart det ofte peika på at Stortinget her hadde gjort ein urett. I ordskiftet om diktarlønn til Kristofer Janson vart det hevda at ein med den løyvinga kunne "bringe en stor Aand, som nu er henfaren, et Forsoningsoffer". Diktargasjen til Kristofer Janson vart vedteken i 1876. Han var da den fjerde som fekk den. To år før {1874) har Stortinget løyvd diktarlønn til Jonas Lie, utan debatt og samrøystes.

Camilla Collett.

Enda ei løyving kom til i 1876, og vart i røynda den femte diktarlønna. Den galdt Camilla Collett. Som dotter av ein Eidsvolls-ma~n hadde ho hatt ein liten pensjon

av s-taten c I 1866 vart også ho debattert i Stortinget, og pensjonen vart sett opp til 100 spd. år sei.nare

(1876) kom det framlegg om a auke denne summen til 300 spd. for året, og motiveringa var no at hennar eigne litterære arbeid hadde gjort henne kvalifisert til diktarlønn.33l Med knapt fleirtal vedtok Stortinget denne tilradinga}4lMen fru Collett måtte altså nøye seg med 100 spd. mindre enn sine rnannlege diktarkollegaer.

Ei sår sak i denne historia er elles at Kristian Elster fekk avslag på sin sØknad om stipend både i 1873 og i 35) 1880. For første gong kom no livssyn og ideologiske og religiøse argument inn i·ordskiftet. Nettopp dette vart etter kvart kjernen i striden.

Diktargasjar som vederlag for skort på vern av litterær eigedomsrett (1882).

D€t kom tydeleg fram alt våren 1882, da Stortinget drøfta auking av diktargasjane til BjØrnson og Ibsen. Men eigentleg var det enda eit nytt moment som var opphavet til debatten denne gongen: spørsmålet om kompensasjon for tapt forteneste i utlandet på grunn av dårleg vern av den litterære eigedomsretten. - Bakgrunnen til at saka kom opp, var eit brev som Ibsen hadde sendt til stortings- mann H.E. Berner {27.03.81), der Ibsen ber Berner gjera

Stortinget merksam på det pekuniære tap som Bjørnson og han sjølv må lide ved at utanlandske teater og forlag bruka verka deira utan lØyve og utan vederlag - eit - 16 -

resultat, skriv Ibsen, av "manglende Konventioner til

Beskyttelse af literær Eiendomsret". "Jeg tør med god

Samvittighed paastaa,• skriv han,"at Bjørnson og jeg er 36) de ·to forholdsvis hØiest beska'ctede Mænd i Norge." Og han spør om ikkje Stortinget finn det rimeleg å bØte på dette med auking av diktargasjane. - På denne tida var saka om vern av litterær eigedomsrett mykje diskutert rundt i Europa. Sidan 1878 hadde dei tre skandinaviske landa seg imellom ein avtale om innbyrdes åndsverksvern.

Etter lange forhandlingar kom den s.k. Bern-konvensjonen i stand i 1886. Men Noreg slutta seg til den først i

1896.

Etter førespurnaden frå Ibsen tok Berner opp saka i eit brev til Stortinget (1 .2.82), der han gjorde framlegg om å auke diktargasjane til Bjørnson og Ibsen med 37) kr 2 400. I Stortinget korn saka opp 1. mai 1882, med 38) Berner som innleiar og hovudtalar. Han argumenterte både for fortgang i norsk tilslutning til litterær kon- vensjon, og for kompensasjon til Ibsen og BjØrnson i form av auka diktargasjar - inntil konvensjonsspørsmålet var ordna. Det vart ein ganske lang debatt, der dei aller fleste støtta Berners framlegg om vern og vederlag for den litterære eigedornsretten. Likevel vart innstillinga frå komiteen vedteken, og den gjekk ut på at saka "tages ikke under Behandling af indeværende

Storthing". Men saka vart iallfall eit påskuv i for- handlingane om litterært konvensjonsvern.

Under dette ordskiftet vai det også eit par talarar - 1

som prøvde å ta opp reaJ.itetane i. spørsmålet om statleg diktarlønn til forfattarar som Bjørnson og Ibsen.

Efu representant (P.R~ Krag) var redd for den moralske nedbrytinga han meinte fØlgde med den nye litterære ret- ninga som BjØrnson og Ibsen representerte - han ønskte at "vore nationale folkekjære Digtere vil vende tilbage til de kirkestille Dale, hvor de var før og ikke fort sætte paa de fremmede Stier" .39 )Ein annan talar ,. sokneprest

Schiørn, gjekk enda lenger og hevda at "disse Mænd bruger sin Digterbegavelse til at bekjæmpe Kristendommen". Og, sa han, "Dersom vi altsaa anerkjender, belønner og opmuntrer deres Digtergjerning, saa kan vi ikke undgaa at vi tillige opmuntrer deres oppositionelle Stilling til

Kristendommen."40)Desse synsmåtane vart tilbakeviste av fleire talarar - det var ikkje dette saka galdt. Men her var det likevel kome inn eit resonnement og eit vurderingsprinsipp som skulle bli det store stridseple i mange diktargasjedebattar framover - spørsmålet om diktarens livssyn, og spesielt hans forhold til religion og moral.

Garborg.

Første gongen dette på ein avgjerande måte kom inn i diskusjonen, var da Stortinget drØfta Arne Garborgs søknad om reisestipend i 1882. - Garborg hadde søkt om bidrag til-ei utenlandsreise, "som jeg ønsker at foretage l. Henslgt . at u dd anne mlg. vlaere . . som For f atter " 411Ean - 18 -

ønskte Og å koma bort fordi dagleg kav og strid "Ødte min Arbeidskraft og oprev mine Nerver". Ti stortingsmenn hadde støtta søknaden, og det følgde med gode vitnemål frå professorane Sars, Skavlan og Lyng, og seinare også frå Elias Blix. 421 stor~ingskomiteen delte seg på midten, men formannen røysta imot, og såleis kom saka til Stortinget med innstilling til avslag. Trass i at dette berre galdt eit reisestipend på 2 000 kr, gjekk heile dagen (17. juni 1882) til eit kvast ordskifte om dikting og livssyn, - om Garborg verkeleg var ak-tiv mot- standar av kyrkja og statens religion og om det var rett av Stortinget å stØtte og dermed gi godkjenningsstempel til ein som mange meinte kjempa mot statens kristne religion. Debatten fyller over 50 spalter i Stortingstidende, og er på fleire vis opptakten til dei drabelege dikting og~livssyn-debattane som skulle koma seinare!3lPrestane SchiØrn og Jacob Sverdrup la stor vekt på å vise at Garborg motarbeidde kristendomen, og, sa SchiØrn: "Det maa derfor forekomme mig aldeles umuligt for et Samfund, der erklærer sig som et kristent Samfund, at levere Kristen- dommens bestemte, tydelige Modstandere Midler i Hænde til med al den Kraft de formaar, at angribe Kristendommen•.44 )

Frå den andre sida prøvde dei å vise at Garborg ikkje var Kristendomsmotstandar, men berre kom med sunrr kritikk mot utvekstane i kyrkje og kristenliv. Fleire la vekt på at Garborg var den fremste landsmålsforfattaren, og, sa ein av talarane (Qvam) : - 19 -

"Det er for mig en fremtredende Beskaffenhed ved denne Sag, at det gjælder Bevilgning til en Forfatter, som arbeider i Maalliteraturens Tjeneste; det er i Sandhed national Virksom bed, det her gjælder at støtte." 45)

Ved voteringa vart det avslag for Garborg. 46 røysta for (Jaabæk var denne gongen i ja-flokken), 69 imot. Enda det berre galdt eit relativt lite reisestipend, vart dette den første alvorlege samanstøyten i Stortinget om livssyn, dikting og åndsliv i 1880-åra.

Ordskiftet fekk store dimensjonar både i Stortinget og i pressa, og det vart eit førevarsel om sterke motsetningar innanfor venstrepartiet.

Fleire diktargasjar i 1880-åra.

Mange reagerte på at staten utover i 1880-åra gav stipend til forfattarar som Kristian Gløersen,

Constaninus Flood og Theodor Caspari, men ikkje til

Garborg. Først i 1891 fekk Garborg ein "Understøttelse" på kr 1 500. I 1892 foreslo Jonas Lie at G~rborg skulle få diktarlønn, men det gjekk ikkje gjennom i Stortinget.

I staden fekk han eit forfattarstipend på kr 1 500, for eit år om gongen. FØrst i 1898 vedtok Stortinget å gi han diktargasje, for hans "Forfattervirksomhed og Arbeide for det norske Landsmaal". - Da var det heile 22 år sidan nokon ny hadde fått diktarlønn (Camilla Collett og

Kristofer Janson i 1876). Men i mellomtida hadde den største av alle diktargasjestridane rasa, den som er kjend som Kielland-saka. - 20 -

Kielland-saka {"1885, 1886, 1887).

Av fleire grunnar skal eg her likevel ikkje gå særleg grundig inn på striden om diktargasje til

Alexander Kielland. For det fØrste er stoffmengda så enorm; berre dei stenografiske referata fyller 245 tettrykte spalter i Stortingstidende - eller nesten like 46) mange ord som Kielland-romanane Gift og Fortuna til saman.

I tillegg kjem ei kolossal mengd med innlegg i aviser og tidsskrift. Ein annan grunn for meg til å gå litt lett over denne saka her, er at ho er relativt vel kjend. I ei vidare framstilling av emnet skal ho sjølvsagt koma med. I si avhandling Liv og kunst i konflikt.

Alexander L. Kielland 1883-1906 (1975) nemner Johs. Lunde a-t det kan vera grunn til å sjå noko kritisk på tidlegare framstillingar av Kielland-saka. Men her rekk eg berre

å minne om dei aller grøvste hovudlinene i saka.

I brev frå Paris 24. februar 1885 søkte Bjørnson og Lie om diktargasje for Kielland~ 71 Fleirtalet i Gage- og

Pensionskomit~en innstilte søknaden til uikke at ind- vilges", med di dei var "enige i at anse det betænke- ligt, om Staten skulde understøtte og med sin Anerkjendelse stemple en Forfattervirksomhed, som ialfald tildels for- menes at staa i Modsætning til de inden Nationen herskende moralske og religiØse Begreber". 48 bette grunnsynet gjekk att hos dei fleste som tala mot diktarlønn til Kielland.

Hovudtalarane mot var venstremennene Edvard Liljedahl og

Lars Oftedal. Frå den andre sida prøvde dei - no som med Garborg tre år fØr - å vise at Kiellands dikting - 21 -·

ikkj e .Val~ åtak på sjØl ve kr is~cendomen, Ete.n b-erre på kristeleg hyklerie Forslaget vart likevel forkasta, med 60 mot 49 røyster.49}- Sarneleis gjekk det året etter, da Bjørnson hadde sendt inn ny søknad. Debatten vart no enda hardare og tok heile fire mØ'ce. Også no heldt høgre- representantene seg passive, og kløyvinga innan Venstre i denne saka vart enda tydelegare. Det var her Liljedahl kom med sin vidgjetne appell til "Norges BØnder i og udenfor Salen": "Var dig, Bonde! var dig paa din Vei for den falske Aandsretning, den er ikke til dit Bedste!"SO)

- medan ein annan venstremann, rektor Viggo Ullmann, ville vise si kristne innstilling just ved å røyste for dikter gasje til ein fritenkjar! 51 logså i 1886 vart framlegget forkasta (med 60 mot 54 røyster), men med dobbeltrøysta til presidenten vart det vedteke å gi Kielland kr 1 600

~som Erstatning for Tab paa Grund af manglende Beskyt telse for den li ter ære Eiendomsret". 52'lna saka kom opp att for tredje og siste gong i 1887 (etter framlegg frå

Konow) , vart det fleirtal mot både diktergasje og erstat ning. 53 )

Det er vel nokså kjent kva fØlgjer denne saka fekk - bl.a. at BjØrnson demonstrativt sa frå seg sin dikter gasje og at venstrepartiet gjekk kløyvd ut av den litte raturpolitiske striden. StridsbØlgjene var så store at vi merkar etterdønninger langt utover på 1900-talet - ja, i diktargasjedebattar heilt ut i 1950-åra.

Nye diktargasjar utover på 1900-talet.

Av diktarlønn-sakene på 1900-tale·t rekk eg berre så - 22 -

vidt A nemne og kort karakterisere dei viktigaste.

Kinck, Tvedt, Egge, Nærup.

Etter tildelinga til Garborg i 1898 gjekk det mange

år før ei vanleg diktargasjesak kom opp att i Stortinget.

År om anna vart det gitt mindre eingongsløyvingar som

stipend til ei rad forfattarar (mest 1 000 - 1 500 kr), men som oftast utan større ordskifte. Da framlegg om diktargasje til Hans E. Kinck og Jens Tvedt var oppe våren 1911, vart det ein del debatt (Kincks vart vedteken med 75 mot 41 røyster, Tvedts med 58 mot 58 - presidenten for). I 1916 fekk Peter Egge og Carl Nærup diktarlønn - samrøystes, men ikkje utan debatt. I 1919 kom det forslag (frå KUD) om diktargasje både til

Olav Duun, Gunnar Heiberg og Hans Aanrud; men på den tida

ser det ut til at Stortinget hadde byrja å tenkje på å avvikle heile denne ordninga. I innstillinga frå budsjettkomiteen - samrØystes vedteken av Stortinget - heiter det nemleg: "Efter komiteens opfatning bØr man for fremtiden som regel sØke at komme bort fra de saakaldte diktergager og istedet bevilge en rund sum som kan stilles til departementets raadighet til fordeling i tilfælde efter innstilling av t~ raadgivende kommision eller institution."

Dei tre forfattarane - og ei rad andre - fekk likevel spesifiserte årsstipend.

Duun, Heiberg, Collett Vogt, Aanrud, Undset, Bull,

Ørjasæter, Aukrust, Falkberget, Hovden, Wildenvey.

I 1921 sØkte Den norske Forfatterforening både om generel.l auke i statsstønaden til norsk litteratur, og - 2

om diktargasjar til Duun, Heiberg, Collett Vogt og

Aanrud. Men auken vart mindre enn halvparten av det som

var foreslått (26 000 mo'c 60 000), og nye di.k·targasjar

kom ikkje med i proposisjonen i det heile. 55 ~este år

(1922) slapp Sigrid Undset gjennom- etter ein del debatt - 56 )

og i 1923 var turen komen til Duun, Collett Vogt, Heiberg

og Aanrud.57 l No går det igjen seks år utan nye til-

delingar (forslag om Kristofer Uppdal gjekk ikkje gjennom),

og så kjem det ei ny pulje i åra 1929-31, med Olav Aukrust,

01_a f Bu 11__ , Tore Ør]asæter, . Fa J_ kb erget, Hov d en og Wl_. l d envey. 581·

Ein del ordskifte vart det om alle desse. Men eg skal no

berre til slutt nemne dei sakene som verkeleg fekk stor-

tingsdebatten til å fla~me opp til nesten 1880-tals-

temperatur.

Ingeborg Refling Hagen (1936).

Den fØrste av desse stridssakene galdt Ingeborg

Refling Hagen. Forslaget frå Nini Roll Anker, Arnstein

Arneberg og nokre andre kunstnarar kom opp i Stortinget

2. april 1936, og det vart eit langt ordskifte om kvali

teten i bøkene hennar? 9 ~ritikarar vart siterte og eigne

analysar og vurderinger lagde fram. Meiningene var nokså ulike om dei kunstnarlege kvalitetane. Nen det var altså ein temmeleg rein litterær debatt - om IRH var verdig til "denne vår hØit hengende nasjonale belØnning", som ein talar kalla diktergasjen. Det vart atter reist spørs- mål om Stortinget hadde kompetanse til slike litterære vurderinger, og det vart hevda.at "den måten som fast- = 24 -

setjinga av dik~arlønene her i Stortinget går for seg

på, ikkje er tidhøveleg lenger•.60 Andre meinte at det

just burde vera folkets representantar i Stortinget som

skulle velja ut kandidatar til diktarlØnn, "denne vår hoit hengende nasjonalbelønning", som representanten Sollie kalla det.61 lAlt i alt må ein seia at det var eit ordskifte

som låg på eit respektabelt fagleg plan. - Ved voteringa vart tilrådinga om diktargasje til Ingeborg Refling Hagen vedteken med 81 mot 48 røyster.

Øverland (1938).

Fleire ganger sidan 1929 hadde det kome inn fram-

legg til departementet om diktarlønn til Arnulf Øverland.62 )

Alt i 1932 fekk· dette forslaget frå Det litterære råd

i Forfattarforeininga 40 røyster i Stortinget~ 3clg i 1937 vart det igjen ei forpostfekting i Stortinget om

han, enda han da ikkje hadde kome med i proposisjonen og komiteinnstillinga.64 ~lt da vart det klart at her låg

det mykje krut. I 1938 var diktarlønn til Øverland teken

med både i proposisjonen og i budsjettinnstillinga (i komiteen rett nok med 4 røyster mot 4} 6 ~ og dermed braka

det laus. Ordskiftet vara i to heile dagar og fyller

nesten 90 tettrykte spalter i Stortingstidende?6 lBåde

argumentasjonen og frontlinene minner påfallande om

Garborg- og Kielland-debattane i 1880-åra. Igjen blir

ei rad usemjande prinsipielle spørsmål når det gjeld

dikting og livssyn dominerande i ordskiftet. Alle

tykkjest vera einige om at det krevst talent og kvalitet

for å vera fortent til den nasjonale heidersprisen som - 25 -~

c in dikta:cgasje er~ l\t Øverland har ~ca1ent synest Og dei fleste vera samde om, at 11 han er ein stilkunstnar.

Han meistrar språk og forte~jekunst både i poesi og prosa/ ... / Språk og rytme er hans lydige tenarar•- slik blir han karakterisert av ein av dei hardaste mot- 67 standarane, Johannes Lavik. dei som tala mot diktargasje, meinte at dette Aleine hjelpte ikkje, når livs- synet i diktinga stod i skarp strid med statens religion og den tydelege tendensen gjekk ut på å spotte og mot- arbeide kristen tru og moral. Det meinte dei var til- felle med Øverlands forfattarskap - dei siterte bl.a. frå den kjende strofa "Stryk kristenkorset av ditt flag

Dei ville ikkje forby Øverland å skrive om det han brenn for, men de i rnein·te det var ulogisk og inkonsekvent om samfunnet skulle heidre og lønne han for at han vil rive bort noko av dei verdiane som samfunnet elles prøver å byggje på. - Frå den andre sida gjekk argumentasjonen dels på at det nettopp måtte vera kristenplikt å respek- tere ærlegdomen og sanningsviljen hos Øverland, at han hadde rett i mykje av sin kulturkritikk, og at ein ikkje nødvendigvis støttar hans syn og meiningar om ein gir han honnør som diktar - ei slik oppfatning gjekk bl.a.

J.L. Mowinckel sterkt imot: " ... hvis den skulle bli almindelig, vilde Stortinget etablere sig som et hus for overcensur her i landet, og det vilde være en meget 68) farlig ting". Konrad Knudsen viste til sakene med

BjØrnson, Ibsen, Kielland og Garborg og sa at ~ 26 -

"skal Stortinget på ny knesette prinsippet at forfattere med dikterlønn ikke skal forarge godtfolk i landet ved å hevde kjetterske meninger om religion og moral, ja, da synes jeg at Stor'cinget også med det sarmne bør ta op til revisjon forholdet til de forfattere som allerede er beæret med diktergasje." 69)

Etter denne lange og intense litterære diskusjonen i Stortinget vart resultatet av voteringa den 28. april

1938 at Øverland fekk diktargasje, men med knapt fleirtal - 77 for, 71 mot.

Hoel (1948).

Etter dette basketaket fØlgde ein del diktargasje- tildelingar utan store kontroversar i Stortinget, til

Carl Schøyen, Kristofer Uppdal, Cora Sandel, Sigurd

Christiansen, Gunnar Reiss-Andersen, Inge Krokann,

Henrik Rytter og Tarjei Vesaas. Men i 1948 braka det laus igjen - denne gongen om Sigurd Hoel. Etter framlegg frå DNF var han teken med både i budsjettproposi- sjonen og av fleirtalet i budsjettkomiteen - alle utanom

Svarstad frå Kristeleg Folkeparti7°li to dagar disku- terte Stortinget saka, og igjen fyller referatet 64 tette spalter i Stortingstidende71 JHovudtalarane mot var Kr.f.- representantane Svarstad, Hareide, Wikborg og Reiten. Dei la vekt på den kritiske og negative holdninga til kristendomen generelt hos Sigurd Hoel - men her var det nok vanskelegare å finne belegg enn da det galdt Øverland.

Viktigare for motstandarane var den moralske sida - det umoralske som dei meinte å finne i Hoels bØker. Ein hØgjer ikkje moralen ved realistisk å skildre det umoralske, vart det hevda. "Han overtoner det erotiske/ ... / på ~ 27 -

72) en mÆ.te som "":irker besettende og pirrende,'~ sa \~ikborg,

Frå den andre sida svara dei at d~t kom no an på inn-· stillinga hos den som las! Med mange og lange sitat frå verka og frå litteraturkritikken la tilhengjarane vekt på å prove kor sentral og viktig ein posisjon Sigurd Hoel hadde i norsk litteratur og kulturliv. Også frå kristen side kom det forsvar for Sigurd Hoel. Sterkt inntrykk gjorde eit innlegg frå bondepartirepresentanten prost

Nils Trædal. Han sa bl.a. at han tykte det var tungt

å ta ansvaret for "ved mi røysting å s·templa han på den måten at han er som forfattar moralsk uverdig", og han trudde at diktaren med sin kritikk kanskje hadde noko å 73) seia "som vi bør ansa på". (30 år etterpå fortalde stortingspresident Guttorm Hansen at knapt noko anna sagt og skrive om Sigurd Hoel hadde gjort eit slikt inntrykk på han som prost Trædals kloke og varmt menneskelege innlegg i denne diktargasjesaka.) - Ved voteringa vart det stort fleirtal for diktarlønn til Hoel- 116 for, 21 mot.

Som litterære debattar i Stortinget var sakene om

Øverland og Eoel dei store utblåsingane i nyare tid.

Samanlikna med desse, var diskusjonane omkring dei nye tildelingane utover i 1950-åra berre som småbobler å rekne, enda det nok vart ein del strid om Helge Krog i

1951 og Aksel Sandemose i 1952.

Endring av tildelingsprosedyren? (1951).

Under dei store diktargasjesakene hadde fleire teke til orde for ei omordning av tildelingsprosedyren. Dei meinte det hadde vist seg i 100 år at nasjonalforsamlinga - 28 -

ikkje var skikka til å vera litterært vurderingsorgan, og at Stortinget berre burde løyve ein rund sum og så la departementet ved ei sakkunnig nemnd stå for sjølve utdelinga" I juni 1951 vart det ein lang debatt om dette, etter at stortingskomiteen hadde gjort framlegg om at tildelinga av kunstnarlØnner skulle takast ut av Stortinget (64 spalter!) } 4 lDette ordskiftet er interessant som uttrykk for kva Stortinget no ved inn- gangen til 1950-åra sjØlv meinte om skipnaden med stortings-løyvde kunstnarlønner. Hovudargurnentet frå dei som gjekk inn for nyordninga, var at "stortingsmennene jamtover ikkje kjenner så mykje til kunst og kunstnarar

/---/ at dei har godt grunnlag for ei personleg avgjerd"

(nemndformannen Lothe) } 51Frå hi sida vart det hevda at konsekvensane av eit slikt resonnement vil bli at

Stortinget måtte gi frå seg ei mengd saker som kvar for seg hadde tilknyting til spesialfelt i samfunnet. Desse lØyvingane måtte ikkje få preg av å vera vanlege stipend eller forsorgstilskot til trengande kunstnarar. Det burde framleis vera "æreløn eller honnør frå folket gjennom Stortinget" (Iveland), eller som representanten

Friis sa det: "kunstnerlØnnene skal bevare karakteren av samfunnets honnør og takksemd og være en æresbevis• ning fra samfunnet til kunstnerne"761 og denne sin høge rang hadde kunstnarlønnene just ved at det var sjølve nasjonalforsamlinga som delte dei ut. Somme meinte og at dei stortingsdebattane som ein fekk i samband med visse tildelingar, verka stimulerande for norsk litteratur - 2 9 -

og kulturliv. Meiningane om dette spørsm~let gjekk på tvers av partigrenseneF og ved voteringa vart fram legget om nyordning forkasta med 84 mot 43 røyster~

I midten av 1950-åra 1956) var situasjonen den at

56 hadde kunstnarlØnn løyvd av Stortinget, og 19 av dess~ var diktargasjar. "Gasjen" var da komen opp i

8 000 kroner.

Dei siste- Rud og Holm (1961).

Dei sis'ce diktarlønnene vart løyvde til Nils ,Johan Rud og Hans Henrik Holm i 1961. Og dei siste orda i den siste diktargasjedebatten var det representanten Hovdhaugen som sa: "/ .. / Stortinget kan ikkje gi frA seg sin rett til

å vurdere på eige grunnlag når det gjeld utdeling av kunstnarløner.• 77)

Slutt med vanlege diktargasjar (1962).

Og likevel var det just det som skjedde alt året etter. Den 13. desember 1961 vedtok Stortinget å be regjeringa greie ut og koma med framlegg om ei auking og omlegging av statens støtte til kunstnarar, og i

1962 vart det vedteke at det heretter skulle vera slutt med nye tildelingar av kunstnarlønner av det gamle slaget.

I staden fekk vi fra same året ordninga med 3-årige ar beidsstipend og 1-årige reisestipend, ei ordning som i slutten av 1970-åra igjen vart endra til det såkalla garantilønn-systemet vi har i dag. - 30 -

I nokså nøye 100 år fungerte altså diktargasje-

institusjonen. Med debattane i Stortinget - og i pressa -

spela dette ei viktig rolle i norsk litterært, kulturelt

og politisk liv.

Dette store stoffet prøver eg no å arbeide vidare

med, ut frå ulike synsvinklar.

NOTAR

1) J.B. Halvorsen: Norsk Forfatter-Lexicon 1840 - 1880, b. 6, s. 437 - 38. 2) St.prp. nr, 3, s. 32-34 (1-1859/60), Inns·t. S.nr. 74, post 41, (7 - 1859/60), St.tid. s. 743-44 (1859160). 3) St.forh. 1882, VI,s. 219, s. 369 fo og So 375. 4) Jf. St.prpo nr. 66, (4 - 1862163). 5) s.st. 6) Innst. s. nr. 98 (9 - 1862163) o 7) S.st. 8) St.tid. s. 525-34 (1862163). 9) Sost. s. 526-27. 10) S.st. s. 527, 11) S.st. s. 530. 12) s.st. s. 53L 13) S.st. So 526. 14) S.st. s. 532. 15) s.st. s. 534. 1 6 ) Bes L nr . 4 5O , s . 6 5 ( 11 - 1 8 6 2 l 6 3 l . 17) Breve fra Henrik Ibsen viH. Koht og J. Elias, b:l (1904), s.81. 18) St.tido s. 534 (1862/63). 19) St.tid. s. 533 (1862/63). 20) St.tid. s. 530 (1862163) o 21) Breve fra Henrik Ibsen, b. 1, s. 85. 22) St.tido s. 892-93 (1865/66) o 23) St.tid. s. 892-93 (1865/66). 24) DØlen, 1866, nr. 28 (8o4.66) og nr. 30 (22.4.66). 25). :i3reVe fra Henrik Ibsen, b. 1, s. 113-15. 26) Stoprpo nr. 84 (4 1865166). 27) St.tido s. 893 (1865/66). 28) Sost. 29) SoSt. 30) Besl. s. 75 (10 - 1865166). 31) Stotido So 1193 (1868/69); besl. s. 78 (10 - 1868169). 32) St.prp. nr. 9, s. 3 13 - 1865/66), Innst. S. nr. 46 s o 1 2 9 { 8 - 1 8 6 5 l 6 6) ' s • tid . s . 21 o -11 ( 1 8 6 5/6 6) o 33) s.st. · 34) s.st. - 31 -

35) Halvorsen, op.cit., b. 2, s. 217. 36) Dok.nr. 41, s. 2 (5 - 1882). 3 7) Dok. nr. 4 1 , s. 1 ( 5 - 1 8 8 2 l . 38) St.tid. s. 548-54 (1882). 39) St.tid. s. 550 (1882). 40) St.tid. s. 551 (1882). 41) Dok.nr. 59 (5 - 1882). 42) S.st. 43) St.tid. s. 1208-35 (1882) . . 44) S.st. s. 1217. 45) s.st. s. 1220. 46) St.tid. s. 1204-43 (1885), St.tid. s. 1111-94 (1886) og St.tid. s. 1115-19 (1887). 47) Dok.nr. 66 (5 - 1885). 48) Innst. S. nr. 187 (6 - 1885). 49) St.tid. s. 1242 (1885). 50) s.st., s. 1122 (1886). 51) s.st. s. 1127. 52) s.st. s. 1194. 53) St.tid. s. 1119 (1887). 54) Innst. S. XXVI, tit. 125 (6a - 1919). 55) St.prp. nr. 1, V, kap. 3, tit. 142 (1b- 1921). 56) St.tid. s. 1718-30 (7a - 1922). 57) st.prp. nr. 1, V, kap. 3, tit. 22 (1b- 1923);

Innst. S. XXVI, s. 14 (6a - 1923) 1 St.tid. s. 1501-02 (7a - 1923). 58) St.prp. nr. 1, kap. 227, C, 5 (1a - 1929), Bsj .innst. S. nr. 23 (6a- 1929), St.tid. s. 904-17 (7a - 1929); St.prp·. nr. 1, kap. 227, C, 5 (1a- 1931), Bsj.innst. s. nr. 21, kap. 227, C (6a- 1931), St.tid. s. 493-508 59} St.prp. nr. 1, kap. 227, C, 6 (1a - 1936), Bsj. innst. ·s. nr. 21, kap. 227, C, 6 (6a- 1936), St.tid. s. 839, 844-62 (7b- 1936). 60) Representanten Lars Rornundstad, St.tid. s. 858. 61) St.tid. s. 848. 62) St.tid. s. 370 (7a- 1929), St.prp. nr. 1, kap. 227, c, 5 (1a- 1931), st.tid. s. 262 (7a - 1931). 63) St.prp. nr. 1, kap. 227, C, 5 (1a- 1932), Bsj.innst. s. nr. 22, kap. 227, C (6a- 1932), St.tid. s. 789-812 (7a - 1932). 64) Bsj.innst. s. nr. 21, kap. 227, C, 6 (6a- 1937), St.tid. s. 1248-59 (7b - 1937). 65) St.prp. nr. 1, kap. 227, C, 6 (1a- 1938), Bsj.innst. s. nr. 21, kap. 227, C, 6 (6a- 1938). 66) St. tid. s. 800-44 (7a - 1938). 67) St.tid. s. 805. 68) St.tid. s. 809: 69) St.tid. s. 811. 70) St.prp. nr. 1, kap. 228 C, IIa (1a- 1948), Bsj.innst. S • nr. 2 7 ( 6 a - 19 4 8) • 71) St.tid. s. 1352-85 (7b- 1948}. 72) St.tid. s. 1374. 73) St.tid. s. 1372. 74) St.prp. nr. 1, kap. 228B, 1 (1a - 1958), Bsj .innst. S.nr. 32 (6a II - 1951), St.tid. s. 1448-1517 (7b - 1951) • 75) St.tid. s. 1491. 76) St.tid. s. 1511. 77) St.tid. s. 1179 (7a - 1960/61). - 32 - Haro.ld Bache-vliig: Folk og troll

2!!!_E2!:l?~!!~§:1.§~!}_I.Et~11SJE_!!~!:!:!:f!:E~!2:9:_2:;L~~i};!-l!!.?:§!Y§':r!S"_L:I2!2e§ ~b§:~_i2Ef~!:!:~E~t~E· (Tale holdt ved Jonas Lies 150-årsdag 6. november 1983)

Samme år som Jonas Lies sendte ut sitt andre tylft med troll eventyr,, fikk Theodor Ki ttelsen utgi'ct en samling tegninger med ·tittelen "Trollskap." Tilsynelatende har vi da et sammen treff som bekref'cer kultuxhis'corikeres yndlings tanke: At det ved visse åndshistoriske metningspunkt skjer en utkrystalli sering som lar sterkt beslektede kunstverk se dagens lys samtidig. Kunstverk som er oppstått uavhengig av hverandre under vid·t forskjellige forhold. Kittelsen fra sin ensomhet i Sigdal og Jonas Lie fra sitt mondene Paris slipper samtidig løs trollskapen i 90-åras norske kulturliv.

Det dreier seg imidlertid ikke om sammentreff, men om sammen heng. Forleggeren Ernst Bojesen i København sendte Kittelsens serie "Fra Lofoten" og deler av "Trollskap" til Paris allerede i 1888 og ba Jonas Lie forsyne tegningene med et forord. Lie satt på bildene i 3 år. Noe forord ble det ikke til; derimot overrasket han både Kittelsen og sitt publikum 1 ) med Trold I og II.

Og selv om Kittelsen aldri kom til å illustrere Jonas Lies samlinger med Trold, har '.·i lett for å oppleve disse eventyrene i en aura som også Kittelsen la lys og farge til. Dvs. en aura av naturensomhet og disig stemningsfylde, av selsomme tildragelser i villmarken østenfor sol og vestenfor måne. Veldige troll gaper mot oss fra ødslige vann og hav vidder, sitter bundet i stokk og stein og grubler, slåss på liv og død i forrykende snøkav.

Det er en lang tradisjon for å knyt·te folketroens skikkelser svært nær til naturen, for å se dem som skapninger fantasien hjelper seg med der natu_rmaktene tar overhånd og unndrar seg forklaring og kontroll. Dette er hovedpoenget allerede i den - 33 -·

grundige omtalen dikt:ere,n ll~ndrects Munch ga ll.sb:i ørnsens e:amlin

"Overkommer det ham (dvs. bonden) i de dunkle vilde Naaleskove .. i de , snart grøntsmilende ,. snart mørkt- truende Fjeldlierf de dyb-e Kj2rn den Ensomhedsgruf den besynderlige mellern vernodtg Lys'c og Rædsel delte St::.em11ing f som en .s a.ctdan Naturs u..n1idO.elbare Magt opvæ.k.ker, ( ... ) -da kunde vel alene disse og lignende Stemninger og Sit:u.a-tioner ·til enhver Tid væ..re tilsi:rækkelige til aF deres egen Kraec at frembringe hos denne simple Bjerg· boer For<=:stillinger om og Troen paa halvt gode .. halvt onde Na'curvæsener, paa hans Huldrer, Nisser, Trolde ... " (min uth. B.W.)2l

Et liknende syn på trollskapens opprinnelse gir Arne Garborg uttrykk for et par tiår seinere. I et tilbakeblikk på barne tidas inntrykk fra natur og folketro skriver han bl.a. "i Heidane hev alle Troll heime. Her vert Folkesegni fØdd. ( .. ) Det er Heidane som diktar og kved."

Slik har vi vel ennå en tilbØyelighet til å oppfatte folke

·troens vesen. Den. har sitt utspring j_ en tid da folket levde i en magisk naturtils'cand,og myteskikkelsene navnga en angst og fascinasjon som oppsto i menneskers enso~ne møte med en dragende naturovermakt. Eventyrets verden er en slags før sivilisatorisk verden, forut for og utenfor den menneskene har erobret med kul'civering og forstand. Folkefantasiens dyre- og· menneskelignende skikkelser blir sett som natur produkter, som naturmakter fortettet og billedgjort. Alt som s&~funnet ennå ikke har nådd fram til og klart å binde og gjennomskue.

Når den gamle folkloristiske myteskatten blir gjenopplivet i 1890-åra, er det ikke ut fra den nasjonalroman'ciske periodens interesse for folkets urtid og en uberørt natur. Det dreier seg om oppvåkningen av en psykologisk interesse; det såkalt sjelelige gjennombrudd avløser det moderne. Men i sin bruk av tradisjonsstoffet oppfatter dikterne 'crollskapen helt i analogi med den roman·tiske tolkningen av - 34 - folketroens opprinnelse. Ved hjelp av de gamle sagn- og eventyrskikkelsene kan dikterne navngi områder av menneske sinnet som samfunnet ennå ikke har trengt fram til, krefter som er dunkle og uforståtte, tilgjengelig bare for fantasien. Om troll-dikteren Jonas Lie sier Garborg at han sammen med tida bryter opp fra realismens klarhet og overfladiskhet og søker dypere inn. 4l

Det er også en slik ny-romantisk oppfatning Lie gir uttrykk for i det velkjente forordet til Trold, som forøvrig ble skrevet i 18S8, samme året han fikk Kittelsen til gjennomsyn. Trollene oppfattes som rester av en ukontrollert natur opprinnelighet i menneskesinnet. Hinsides refleksjon og rasjonalitet driver de sitt egenrådige og lunefulle spill. I et ikke-sosialisert område av psyken står mennesket overfor en overmakt like skremmende som rise og draug. Og kampen mot trollkreftene ytrer seg i en angst for mørke og alskens moderne overtro.

Jonas Lie vil trenge "dypere inn", og derfor søker han hjelp og inspirasjon i en gammel myteverden som engang hjalp menneskene til å mestre og tolke angsten i kampen med en utemmet fysisk natur. Folketroens forestillinger og motiver brukes til å benevne sjelelige urkrefter som en moderne rasjonalitet hadde oversett og undervurdert. Trolleventyrene oppdyrker genrer som gir det irrasjonelle form og skikkelse. Slik blir de et mulig hjelpemiddel i menneskenes kamp for "at skille sig fra og lØse sig ud af det Elementære."

Dette er Jonas Lies hovedanliggende i hele alderdomsverket fra og med romanen Onde Magter, som kom i 1890. For såvidt altså et rasjonalistisk anliggende. Den gamle folketradisjonen hadde ikke noe håp om å kunne skape seg en mer tøylet og håndterlig natur gjennom sine forestillinger, mens Lie antyder det som et sivilisatorisk prosjekt å overvinne trollene, tvinge det elementære under seg. Men, som Asfrid Svensen har pekt på, er Jonas Lies holdning i troll-historiene mer ambivalent enn forordet skulle tyde på?>De blinde natur impulsene betyr ikke bare forlokkelse og avsporing, men - 35 -

representerer også et utopisk håp om en mulig gjenforening med en tapt opprinnelighet.

I dette foredraget vil jeg antyde en annen type dobbelthet som ikke synes å ha vært klart erkjent av Jonas Lie, men som tekstene hans bærer bud om gjennom alle faser av forfatter skapet. Jeg vil søke. å påvise at det er et meget påfallende naboskap mellom trollmakt og samfunnsmakt i noen sentrale Jonas Lie-tekster, et naboskap som mer enn antyder at motsetningen mellom instinkt og fornuft, natur og kultur, er av et dialektisk slag. Det innebærer ikke at slike oppfatninger som jeg innledningsvis har referert er gale, men at de brukt ensidig er mangelfulle og misvisende. Ikke minst har de bidratt til å skape altfor skarpe grenser mellom ulike faser i Jonas Lies diktning, og til å fremme lesemåter som skiller leserene i bukker og får med hver sine atskilte gressganger i forfatterskapet. Jeg vil argumentere for teigblanding.

Den omtalte dobbeltheten vil jeg nærme meg via en omvei som fører tilbake til tida fØr Jonas Lies oppsiktsvekkende debut med Den Fremsynte i 1870. La meg først minne om det dype slektskapet mellom Trold-diktningen og David Holsts nordlandske eventyr. Flere fortolkere har med begeistring ment at utgivelsen av Trold innebar en lykkelig tilbake vending til de kildene Lie hadde øst av i debutarbeidet. Og at dikteren fra og med 1890 for alvor finner seg selv.

Men hva var så bakgrunnen for fortellingen som med et knall skrev dikterens navn med lysskrift på Nordens himmel? Lie uttalte selv i et intervju fra 1893 at Den Fremsynte rommet "alt det som var opsamlet i mig" og at det var rent ut av seg selv han diktet der. 6 ~okas hemmelighet skulle altså bero på at den klarte å forløse Jonas Lies dypeste erfaringer slik de hadde bunnfelt seg omkring 1870, og å gi dem en kunstnerisk gyldig form. - 36 -

Disse erfaringene var t sannhet overveldende; de rommet drematisk fylde t;ils.t.::::ekkelig for mange menneskeliv. Det skal godt gjØres å finne en forfatter som i en slik grad som Lie først levde livet og siden beskrev det "gjenopplivet i erindringen". Det'ce er godt avspeilet i Arne Garborgs bok om vennen, der han gir liv og dikt om'crent likeverdig plass og verdi. Perioden som aktiv borger er tegnet skarpt og drema-_ tisk. Jonas Lie vax utstyrt med fedrelandssinn og borgerånd med røtter både i 18'14, 1830 og 1848.7)Han kastet seg som ung sakfører med glupende, altetende appetitt ut i semfunnet. Det kan virke som om prokuratoren på Kongsvinger hadde tatt mål av seg til å legemliggjøre hele sin nasjons liv og oppdrift, ·til å bli en nasjonal avan1=garde over bredest mulig front. Han er embetsman.n, tiltaksfylt forretningsmann, vidt spennende jo=nalist og sosial orga.nisator. Han eier og utgir nasjonens førende kulturtidsskrift og hvelver poesiens glans over det hele i tallrike leilighetsdikL Kort sagt: Han kaster sine rike sjelsevner og sitt overstrømmende hjertelag inn til beste for samfunn og fedreland.

Og så kommer raset, uavvendelig og langsomt aksellererende. Konjunkturene i trelasthandelen svikter, sikre og faste verdier i storskogene rundt Kongsvinger dunster bort. Bare de ville, dystre grantrærne står tilbake. Selv de beste menn, slik som Jonas Lies venn og borger ideal, Adolf Bredo s·tabell, må gi tapt. Stabell dØr i 1865, slagen og ruinert. Jonas Lie må fraflytte og innstille sine betalinger i 1868. I to år fekter han seg igjennom inne i Kristiania, holdt oppe av vennehjelp og nådsensbrØd. Og de tapte slag kan telles over flere viktige avsnitt. Arne Garborg har vist hvordan neder lagene rammer nesten alt Jonas Lie har trodd på i samfunn og politikk, hjemme og ute. Pragmatism.e og maktspråk viser seg viktigere enn tro og idealer.

Det er borgeren Jonas Lie som synes nesten dødelig ramt. En mann som i god gammel romerånd har virket utrettelig for utvikling og framsteg til allmennvellets beste, har opplevd at innsatsen vender seg til forbannelse for alle dem - 37 ·~

"i.Ti:ckscmhete.n skulle ·tjene~ ~rømt~ for tro og· h6.p s.:rriner den seire!1c1e virke.ligheten tom naken mot. ha.:.-n. Og- lenker ham t.tl gjeld og for-tid i:ynt;:rce enn 11vst~idsfanqens fotjerrL

Ut a'l disse skoJ:ende er faa:in.gene springer s-å Den FJ:"E";msvnte som erJ. d::{p:I:Ød nype:co:::!e ~ Sa_:m.rne.c:.hsngen. er 5.. kke opplagt:~ D02·t

D;~_v:Ld Holsts melankolsk.e skikkel.se v ll.kne:c- outsider fra den ytt2rste som leV(3r i kamp ikke med s.arafunn.e!c, ms::':. med d:ca~;e:r!.::l.e drauger c(; dulgte ma.kter i hjert.et:shv21\?~ Etter å ha blit.t_ ·trukket ned av den mal~ st:r.-øm.men .som den helt. involve~ct.e borger kan bli fanget l av satli.funnskrsf·tene r skriver altså -Jonas Lie err roman o.m den ensornme som helt og holden.t synes å Iv-ore hjemme i naturen. Og som i a_ngst. for a·t villnoJ::.uren skal gjør.s 1:vingende krav på harn, h&.I søkt. tilfluk~c og gjemsel i sivilisasjonen. l·1en ser vi nærmere e·tter l denne fragmentariske, poetiske antydende teksten, viser det seg at Davids skjebne er uløselig knyttet til en farsskikkelse, som i margen av fortellingen får et livsløp like tragisk som Davids, Og faren er nettopp en mann som synes å set'ce alle krefter inn i en u-tadvendt, samfunnsgagnlig virksomhet; han er prakt.isk, vi lj es{=erk og handlingsdyktig. Med andre ord: Davids diame'crale motsetning.

På hemmelighetsfullt vis fortelles mye av historien til denne faren i det innlagte sagne-t om fiskeren Elias som ville kappseile med draugen, et eventyr like vibrerende finstemt som de beste i Troll-samlingene. Også Elias er en mann med stor økonomisk framdrift og framgang. Men alt første gang han tenker på å utvide næringen med en ny båt, kommer han til å kjøre en harpun inn i nakken på draugen, og der blir den sittende. Draugen lover hevn den dagen han anskaffer en hel fembØring. Og når denne dagen opprinner, innlater Elias seg overmodig i kappseilas med havtrollet, og dermed seiler han seg og hele fainilien sin til bunns. Den eneste overlevende, en sønn, oppgir farens næring og - 38 -

flytter ut i ensomheten med en finnepike, dvs. et naturbarn.

I likhet med Elias har faren til David vunnet en halv verden, men voldt dødelig skade på natur og familie. I patriarkalsk allianse med hustruens far vant han som fattig krambodssvenn en rik kjØpmannsdatter, men hennes hjerte må blØ fordi det tilhøreren annen. Hun er følsom og svakelig, og mens David ennå er barn, fØrer et sjokk henne inn i en livslang psykose. Det betyr at hun lukker seg inne i en fantasiverden helt atskilt fra den praktiske mannen behersker og dominerer. Og det er Davids synske evner, hans fremsyn, som utløser katastrofen. Dermed kommer han til å fØle seg skyldig i et syndefall som atskiller mannlig og kvinnlig, drømt og virkelig. David opplever etter hvert sitt eget fØlsomme sjeleliv som et sykt, farlig og uønsket fremmedlegeme i den virkelighet faren/fedrene behersker med sin vilje og forstand. Og faren stadfester denne skylden ved å holde ham ute fra sin praktiske livsverden. Denne utviklingen forsterkes når kjærligheten trekker ham mot datteren til en mann som faren er i bitter strid med. Davids innerste ønsker og begjær, hele livsviljen hans blir dermed splittet ved rota. Han blir offer for et selvhat som får hans skade skutte natur til å vise seg i fremmed, demonisk skikkelse.

Dermed skulle jeg være istand til å nærme meg den dobbelt heten, det paradokset jeg lovet å antyde. Den Fremsynte er tilsynelatende en mann som frykter naturens overmakt. Han opplever seg selv som et stykke nordlandsk villmark, farlig for seg selv og sine nærmeste dersom hans innerste ikke blir forsvarlig murt inne bak forstand og selvdisiplin. Men i virkeligheten gjelder hans angst samfunnet og er utviklet i samspill med det, slik det·er representert i faren og andre mektige farsskikkelser i romanen. I sitt selvhat er David livredd for å komme til syne, virkelig gjøre sin individualitet og subjektivitet som deltaker, som ansvarlig i en sosial tilværelse. Kort og godt: Han frykter å bli borger og bli folk. Hans kamp mot trollene er i virkeligheten en flukt fra samfunnet. Og paradoksene blir - 39 -

slående~ Etter der1 elskede ·susannes dtt,dj .innt;bver t1an mekanisk sivilisas,jOIJens ferdi.ghe·ter fo:t~ å kun.ne holde seg seJ.-,l lJ:'cenfor c~e:n ·' han t.ar Of!pho ld m.id-;:. TI'lc2llom fo l.k for å ktJ.nns skjule seg.~

Med fortellingen av nen stakkels r på Sjelen syg ~'1ands Historie'K gir David Holst oss nØkkelen til å forstå lidelsen hans •' splitt:e.lsen" som en sos:1al feilt.ilpa_sning· • et produkt. a'l den. dype du-3_lismen som. opps·to med o:tski llel.sen av moren og faren~ Dert viderefø;.::l'?.S 1 den revnen som er slåt:t. mellom far og sønna Farens og sønnens historier er i virkeligheten to sider av en og sa"T.rne t~cagedie ~- David frelses muligens som menneskesjel av kjærlighe ..cen, men som bo:;:.sr~~ går han ulegelig fortapL

Dersom en kan si at farens skjebne speilvender Davids egen, at han i motsetning til sønnen går under fordi han r8ndyrker det viljebestemte, praktiske og rasjonelle avsondret fra na'cur, drøm og følelse, sa kan en si noe liknende om forholdet mellom .Jonas Lie og Den Fremsynte. Romcuren er Lies egen historie snudd på vrangen. !4ed den enorme ;msvarlighe·t som embetsmannsideologi og konstitusjon hadde uts'cyr-t Jonas Lie med, kom han 'cil å oppleve katastrofen på Kongsvinger som utløst a.v krefter hos ham selv. (Denne opplevelsen danner siden utgangsl:)unkt for hans åpne selvoppgjør i Fas'ce For land, 25 år seinere.) Lie rillQmes av en skyldfØlelse så sterk at skillet mellom individualitet og samfunn; borger og menneske]' i en krise~~ periode synes absolutt, og denne krisen er Den Fremsyn·te sprunge"c ut av~ Men virkningen av denne utskillelsen er dobbel, ambivalent. På den ene siden fØrer den til en sterk lengsel etter en definitiv utskillelse fra de smertelige bånd til samfunnet, til en oppblussing av selvfølelse og kornpensatorisk fantasivirksomhet, På den andre en angst for og kamp mot den skyldbetonte subjektivitet som truer med å ta overhånd og å isolere seg i selvtilstrekkeligheto Den Fremsynte viser tydelig begge disse tendensene, det storslagne Nordland er både en skre~mende og dragende makt, liksom visjonene er deL Og ved å dikte Davids Holsts - 40 - historie, kan Jonas Lie både gi etter for den dragende fris'c elsen til løsriving, og samtidig vise de 'cragiske konse kvenser av deni"le holdningen han overvinner romantikken. I Den Fremsvnte er verden tragisk tvedelt slik Jonas Lies egen 'cruet med å bli det:, og romanen viser at i_ en slik verden kan ingen leve,

Jeg vil altså påstå at når Jonas Lie i gjennombruddsverket dikter om framsyn, trollskap og villnatur, så er det opplevelsen av en tvingende, lukket samfunnsvirkelighet han søker å befri seg fra.. Ikke simpelthen ved å bli dikter istedenfor virkelighetsmenneske, eller ved å ta seg en dyktig ferie i fantasien, slik enkel te kritikere har men L Hen ved å gjennopplive, gjennomleve og overvinne fØlgene av Kongsvinger - tidas indre drama. Og som kjent ble dette verket god terapi, ikke minst fordi det ga ham en ny og betydningsfull borgerlig oppgave. Egenskaper som etter hans seinere selverkjennelse gjorde ham farlig for samfunnet, kunne nå utnyttes til det felles nasjonale beste. Og dermed oppstår en diktning som tror på og forkynner forsoningen mellom individ og samfunn, _natur og kultur, folk og dannelse. Det som Ingard Hauge kaller for Jonas' likevektsideal får sin glanstid i den poetiske realismens tegn.

Hen, som vi vet, i 1880-åra toner ikke lenger verkene ut i en slik harmoniserende fortrøstning, tonen blir tvert om overveiende tragisk. Etter vanlig litteraturhistorisk visdom skal verkene fra denne perioden handle først og fremst om samfunnets formende og undertrykkende innflytelse. Dermed skulle en vente at vi i dette tiåret var på lang avstand av eventyrsamlingenes trollheim der utØylet, demonisk natur kraft når grunnen, Slik er det ikke.

Ingen andre steder har Jonas Lie framstilt samfunnstvang.mer drastisk og direkte enn i romanen Livsslaven fra 1883, som betegner Lies andre gjennombrudd som forfatter, ikke minst personlig. Her viser han overbevisende at han har "fått noe - 41 -

å dikt:e ~>å.'; som hcu1 i takknemlighet forteller Georg Br andes" Og romanen er av Hermcin Bang med ret·te ansett: som et hØyde= punkto8)

f:ivsslaven er en roman fT·a det. fattige Kr1stian1a der ·t-vang og ut.suging gjennomt.rens,er me1lommennesk.elige relasjoner i

arbeid og privatliv t eler n1e:1.ne.skene er inneklemt og ut nyt. t.et

sne-v-·ert: fysisk:·-~sos.ialt mi1jgL Hovedpersonen Nikolai" en

tempereÆentsfylt og· ens;·g~csk smedesvenn, blir harnret og

bank.etr bØyd og filt: under· om.qivelsenes press~ Han blir et. helt jern av vllje og selvdisi:s>lin. Naturen er nesten hel·t fraværende i Nikolais milj , i et lykkelig øyeblikk hører han en gang bruset fra fabrikkfossen.

Men midJC oppe i dette tvar:.gssamfunne-t. lar Jonas Lie os.s oppleve det uformede r i}:;:ke.-sosietlisert.s mennesket~ FØrst og ·fremst i fabrikkjenta Sillas skikkelse, lausungen Nikolais fræ-rd:idshåp og fotfeste i 'cilværelseno !Jlen villskapen finnes ubearbeidet også et sted inne i den selvdisiplinerte NikolaL Nattopp tvangen han har vokst opp under, lar ham med dikterens ord u'cvikle "en fri villrnannsbevissthet" i forhold 'cil alt man siden put·tet ham inn i av t.vingende omstendig heter.

Og Silla - hun er et stykke udyrket menneskelig mark, et naturvesen fylt av like grenseløs higen som så mange av veJctene i Trold~ I denne den m·est naturfjerne av Jonas Lies romaner, myldrer det et yrende dyreliv i metaforikken, og Sillas sjelebilde er villfuglen. De svarte fugleØynene hennes har dragende makt ikke bare over Nikolai. Smede lærlingen Nikolai er boksta.velig uten far slik David var det i overfØrt mening. Utsikten til å kunne fange Silla får ham imidlertid til å beslutte seg til å bli sin egen far. Han setter alle krefter inn på å vinne en plass innenfor det samfunnet som fra første ferd bare synes å gi ham to mulig heter: A bli sperret ute som løsgjenger eller sperret inne j_ fengseL Men dermed lclå l\!ikolai internalisere samfunns- - 42 -

tvangen. Han kornrner til å undertrykke naturlyst og temperament. hos seg selv. Og i forening med alle onde . sarrtfunnskrefter blir han fangevok-ter også for jenta hem er glad L Slik blir Sillas beilende prins og befrier til sprinkler i det buret som holder villfuglen innesperret.

Nikolai når sitt mål og blir full smed. Men samtidig oppdager han at Silla er på vei til å bli forført av en overklasse rival, fabrikkeiersønnen Wejergang, og resul-tatet blir drap. Som livstidsslave på festningen ser Nikolai ut på havet gjennom et hull i festningsmuren og mener i bitterhet at mennesket er ska.pt 'cil å "fly ut", fri som fuglen.

Men det er for enkelt å bringe denne tragedien på formelen for 80-åras litteratur, natur mot kultur, frihet mot tvang. Også Sillas utemmede opprinnelighet representerer menneskelig ufrihet. Hun er fanget, trollet inn i en fugleham som hindrer henne i å bli menneske. Og Silla er ikke vokst opp ;;>å det ytterste skjær slik som Elisabeth i Lodsen og hans hustru. Villnaturen i henne er skapt av et samfunn som ikke gir det naturlige noen adgang, som forvrenger det menneskelige til bliDntinstinktliv. Og menneskets utfrielse fra dyrehammen lar seg ikke realisere innenfor de absolutte grenser som samfunnet i Livsslaven setter mellom subjektiv lyst og objektiv tvang.

Det er altså den onde dialektikken mellom kjØ9mann Holst og sønnens skjebne vi gjenfinner i historien om Silla og Nikolai, men denne gang belyst fra en motsatt kant. I det hele tatt er det Jonas Lies innsyn i splittelsens sosial psykologi, hans vi ten om motsetningeres hang til å frambringe hverandre som kanskje utgjør forfatterskapets dypes~kilde spring. Det betyr at konfliktstoffet selv i et verk som Livsslaven har en sterk indre forbindelse med Lies eget livs traume, og det forklarer den nyanserte sjeleskildringen i et miljØ som var Lie fremmed. Lenket til virkelighetens harde skjær, oppstår både lengselen etter fri flukt og angsten og behovet for undertrykkelsen av denne lengselen. - 43 -

I sins scurtfu:n.nsk.rit.iske ve1::k frc, 1880=åra. beskje.fttger

.Jc~nas Lie .seg me1:- med tvang bestemt, a.'J" roller og korr•.?ensjoner

enn av økonomiE.k. og materiell utbyt·ti.ng .. Hen menneske~

skildrins-c:::n oppv·iser st,u.ndom deJc sarmne diale.J<.:t~j_ske g-ru.Tln~ mønsteretc Ikke minst gjelder dette skildringen av Cecilie

og Ivfarthe i Kow..ruandøre.ns dØi:_~...§,~ Den ene en 1Iil1:Eug1 som. Sillar

den andre et:.t:erhve:ct en like disiplinert :sel~runder-l::::-ykker som

Her tar vi imidler-tid spl:"anget over til ~old,, som ·tilsyne.= la·i:ende flytter menneskene over i et fabelland der det

elementære/! ikke=samfunnsformi.dlede rår grunnen~

Ikke minst gjelder dett.e en av de vakres-te, mest natur~ og· s·temningsbevegede his"'coriene: Den na-'curmytiske fortelling om And·værsskarven .. Dette even·tyre-'c ha.ndler tilsynelaten.de bare

om natu.rlengsel og na·turfor l~Dsning 0 Lengselens gjenstand er en vakker, vill pike på et skjær i ha.vgapet, Helten t historien må legge al'c menneskelig bak seg og overvtnne sin angst for brusende brenning dersom han vil vinne jenta, Men å vinne jenta betyr å løse henne fra en 'crollha.m, Som den trettende skarven på Utrøst er hun en havfugl som er bundet, lenket til en jernrtng som ligger gjemt i en sjørøverskatt på skjæret, en ska ti: hennes forsvundne far kanskje engang har røvet, "I"ied denne ringen tro lover du meg'i sier hu.'1,

f·ied andre ord~ Både jentas primitive opprinnelighet og hennes ufrihet midt i naturen har opprinnelse i noe materielt, økonomisk, knyttet til et opphav som har forbn.:ti: menneske lige lover. Skal hun slippes fri fra skjæret, er det denne skatten hun må lØses fra. Og det kan paradoksalt nok bare skje ved at hun gir den til frieren som medgift. Det vil si: slu'cter å fornekte de bånd som knytter henne til samfunnet.

"Andværsskarven" handler på dypet om at mennesket i møtet med kjærligheten, det dansken Villy sørensen kaller for forlovelsessituasjonen,9)har både en samfunnsangst og en naturangst å overvinne. Og denne dobbelte angsten har utspring i en kløft mellom samfunn og individ. Eventyret slutter med at gutten overvinner jentas frykt, han får hennes - 44 - hjerte og skatt, og den trettende skarven på Utrøst forsvinner. Men samtidig forsvinner også jenta, konflikten har sprengt henne, og han blir alene tilbake med ringen og skatten. Slutten er både tragisk og utopisk.

Det er Sillas og Nikolais historie som gjentar seg på vrangen.

Gutten i ev~ntyret er en Nikolai som istedenfor å gjØre seg til ett med samfunnet, velger å forlate det for å komme sin forheksede elskede grenselØst i møte. Men begge lØsninger er like tragisk håpløse, med rot i den samme dualisme.

Går vi til 1890-åra, forlenger Jonas Lie trollskapen fra Trold-eventyrene inn i romankunsten. Nå er roman og myte temmelig vesensforskjellige genrer; romanformen vokste fram under realismen som en kunstform der samspillet mellom individ og samfunn kunne studeres analytisk. Myten handler om eksistensielle mønstre som tilsynelatende er .uavhengig av tid og sted; den skaper synteser der romanen er analytisk, som den danske litteraturforskeren Johan de Hylius poeng terer~0tikevel er det ikke vanskelig å gi Sverre Lyngstad rett når han hevder at 90-årsverkets sammensmeltning av mytiske og realistiske motiver gir denne diktningen en særlig spennvidde og kvalitet1.1lHvilket skulle tyde på at det finnes tid og samfunn i myten, og mytiske sammenhenger med historisk gyldighet.

Her vil jeg ta opp den romanen som mest direkte knytter seg til Trold,nemJig JXrre Fein. Både fcr.li den bruker eventyrrrotiver, og fordi vi her tilsynelatende finner det sterkeste belegget for at Jonas Lies perspektiv i 90-åra blir kulturpessimistisk, at forfatteren etterhvert kom til å se med angst og mistro på den naturen som får så positiv valør i BO-årsverket. Jeg vil ikke avvise denne oppfatningen, men nyansere den ved å plassere Dyre inn i problemfeltet jeg har antydet her.

Om Dyre Rein skrev en kritiker at han er et troll som har forvillet seg inn i en av Jonas Lies samfunnsromaner)2lunder alle omstendigheter er det en problematisk forbindelse mellom - 45 -

Dy1::e og 6.1.::-n livstolkning hen repress-:nte:cer .r og· miljøe-t: på en. :tdylJisJ-::. sco:-ensk:civerg2.:crJ lo.nqt o:;rpf2 i Gudbrandsdalen I lnin 2&J11menheng :1.1å..c det-: L1JTii.dde1bart at Dyre er

8L1 nær 2>lektning· av D3.vid Holst Dc..vid søkt:e å gjen:rrrre seg m.ellorli men:r;_eskenc i si,Iilisasjonen Dyre J:1.e:ii1, sorr, selv

korrrmer fra ø

i nat.uren~ De to deler den sc.. rorne. split.t.els>en .. I Dyres kontak-t

het 30m hes David~ D~rce utf~re:c arbeidet sitt plj~k·ttro og dyktig, men holder sitt indre liv tilbake fra det l.iksom

David"' Sitt indre giL han avlg:.p i na-tllL-e.n ~ Han forlanqej:

all~cid eget rom t hcn1 st.rei fer 1J.te i skogen om natten. og vi. .se~·

seg minst mulig~ Så skulle da Dyre \TC?..re en slc:gs 1q1ytna.nt sier Ingard

Dyres forhold -til nat:uren ~.r mildest ·talt. cLmbivalent., D§r g·år han i.sær for å jo.g·e og- drepeo Og når ha_ns livså.nder for alvor blusser opp i kjærligheten til den yngste soren- skri verd2.-'ctererl Jvierete" drives han sterkere enn noensinne mo·t dØd og destruksjon. Han opplever seg selv som et troll som må spreld:f for sola; stilt tlV>".xfor en overmodig tiur som spiller i sol renningen, lar han geværet knalle.

Det er sin egen livsdrift Dyre søker å avlive, han lider i likhet med David Holst av ei: grenseløst selvhat. Sin selv forståelse har han knyttet 'ei l en s lektsmy-te om ei: gruo;:;p vekkende overgrep engang oppe i slekten, med ham selv eller hans barn som et mulig arvesyndens syvende ledd. Det an·tydes at denne trusselen komxner fra farssiden, en far Dyre synes å ha et trat:rrnatisk forhold til siden han aldri nevner ha:Iil overfor !Vlere·te. Dyre har dessuten en sterk mistro til

s&~funnet; menneskets verden oppfattes som et ondt sted, en kamuflert jaktmark der Dyre ikke vil være deltaker, bare nødtvungent til stede" Denne fiendtligheten må være grunn lagt tidlig, og ut fra min tankegang her, vil en slik sosial angst medvirke til at Dyre Rein opplever sin egen natur som vill og uforløst,og denne angsten projiserer han på samfunnet. Ute i ville skogen kan han både gi den fritt avløp og straffe den i et stadig gjentatt drap. Slik oppstår også en ulØselig - 46 -

forbindelse mellom Eros og Thanatos.

Dette blir noe av en påstand siden roma.nen ikke gir oss Dyres utviklingshistorie slik den antyder David Holsts. Men Dyre har vokst opp som ovc.erklassesønn i et samfunn med en sterkt helhetlig elitekultl:tr og med sterk sosialt press og samhold. Inkarnasjonen av denne kulturen møter vi i en skikkelse som kalles tante Ra. Som fornem enkefrue har hun trukket de tunge arvestykkene sine opp i skogensomheten, og fra sin naturfor visning prøver hun å presse sine normer ned over hodet på de 5 gifteferdige søstre, de Vangenske jomfruer. Og det er en merkelig nærhet og forståelse mellom denne gamle tanten og Dyre, ja, mellom Dyre og alle ga.nlle tanter preget av livets tvang og savn. Dyre har rovfuglnese, tante Ras navn lyder for ham som e·t "rovfuglskrik" gjennom luften. Videre er hun bosatt nettopp ved den grusomme Ra fossen, syrnbole·t på Dyres dødssvangre livskraft. Tante Ra, som hater naturen, bor selv midt oppe i den. Og poenget er naturligvis: Hennes miljØs angst og hat mot naturen som kilde til så mange sosiale ulykker, hører nettopp sammen med den ville, uforarbeidede skogensomhet rundt henne. Hun og Dyre kan tolkes som en gammel samfunnstvangs Janus-hode. Hennes hat mot naturen svarer komplementært til Dyres dragning mot den.

!.'led Dyre Rein går det naturligvis ille. Han og Nerete kommer til å ende nøyaktig som de to elskende i Andværsskarven, kjærlighetens seier over splittelsen blir kortvarig. Merete må et'cer Dyres selvmord bære troskapens ring for dem begge, tredd på to fingre, slik gutten i eventyret må gjØre det, og slik Susanne tar den med alene i sin grav. Hens Nikolai måtte nøie seg med en ring om foten.

Men Dyre Rein handler ikke bare om dobbelthet, det er også et sterkt tvetydig verk. For ved siden av å antyde det gamle samfunnets sosiale jernlov, viser det også fram de unike lykke- og forsoningsmuligheter som fantes 3et i gamle ernbetsmannsmiljØ i Oldefars hus. ForeJ,.drenes samlivshistorie og ekteska9ene til Meretes søstre er ikke tragiske. - 47 -

Konfliktene er der, men de kan løses, forsones. Den gamle embetsmannsgården ga rik og variert kontakt med naturen, den ga rike muligheter til utfoldelse i arbeid, forente folk og dannelse, og den rommet en kulturtradisjon som tok kunsten inn i hverdag og privatliv. Alt dette er realisert på Vangen, og dermed vokser gården til en utopi, et motbilde til den tragikk som oppstår når samfunn og individ, mann og kvinne, virkelighet og kunst ikke kan forenes. Når virkelighetens tvang tørner sammen med naturens drøm og lyst.

Og denne utopien har røtter i Jonas Lies egen ideologiske arv og menneskelige gemytt. Ingard Hauge har ganske rett når han framhever et likevektsideal som det bærende i Jonas Lies forfatterskap. 14 ) Dette er imidlertid ikke Jonas Lies personlige patent, men kjernen i den kultur han sprang ut av med dens opprinnelse i kontinental klassisisme og den nasjonale embetsstandens borgeridealer. Jonas Lie viser i sitt forfatterskap at mennesket først bl~r seg selv, realiserer sin menneskelige natur gjennom å hengi seg i samliv og samfunn, gjennom å gi seg selv som deltakende medmenneske og medborger. Den ville menneskenatur eksisterer bare som et historisk skapt vrengebilde, med opphav i samfunnsforhold som ikke gir plass for menneskets dypeste behov.

Det mest opprivende i Jonas Lies liv var en oppblussende angst for at dette idealet er uten hjemstavnsrett i menneske livet, at betingelsene for gjensidighet, balanse i samspillet mellom individ og samfunn ikke kan realiseres historisk. Det beste i forfatterskapet tror jeg er sprunget ut av et stadig fornyet møte med og forsØk på å overvinne denne angsten. Ikke ved å skape forsoning og harmoni i en kunstens diktede verden, men ved å vise betingelser for og konsekvenser av et liv i splittelsens tegn. - 48 -

La meg til sist vende tilbake 'ei l utgangspunktet o Går vi til viktige motiver innenfor sagn- og even·tyrtradisjon, især innenfor de dele:c av den som er blitt dikt.erisk u'cnTttet, er det mye -som t.yder på at den forklaring·en Andreas Munch ga av folketroens opprinnelse, er svært utilstrekkelig. Den g-a.rnle dannelseskulturen hadde som kjent lett for å forveksle bondekulturen med folkelig naturopprinnelighet.

~1en bergtakings- og fortrollingsmotivet i folkedik-tningen handler neppe bare om angst for naturmakter. Heller ikke om vi moderne utlegger dem som angst for drift og erotikk.

Tragedien for en Margit Hjukse er ikke at en naturmakt_, en ber grise, trekker henne vekk fra kirkes tien .. men at hun ikke klarer å gi hjertet sitt. til mannen hun lever sammen med. Følelsene hennes forblir infantilt bundet til hjem og foreldre. - Omvendt kommer prinsessa i KvitebjØrn Kong Valemon til å oppleve mannen sin som en frem1ned i trollham fordi hun bare har gitt ham sin lyst og tilbØyelighet, bare har å sørge for at "Varmen ikke går ud" på slottet. For å vinne ham tilbake og 09pleve ham i menneskelig skikkelse, må hun fØrst, med barna som hjelpere, lære å mestre alle husfruens kunster og oppgavero

Utlagt på denne måten ser vi at også folketroens motiver handler om samspillet mellom kultur og natur, om vilkårene for at fØlelsesliv og sosialt liv ikke skal skille lag" Eventyr og sagn er kulturell kommunikasjon, de handler mer om menneskelige konflikter og konfliktløsninger med rot i det gamle bondesamfunnet enn om naturens lokkesyner i dis og dunst over haug og kjerr.

Min påstand er at vi må studere de "onde makter" hos Jonas Lie først og fremst som kulturskapte problemer. Da først blir trollkreftene som myldrer så rikt i forfatter skapet virkelig spennende. Da peker de ikke bare mot den evige menneskelige tragedie og komedie, men mot dramaet innenfor utviklingen av en nasjon og et verdenssamfunn som Jonas Lie hadde blitt dypere merket av og så klarere inn i enn de flesteo - 49 -

Noter

1. Jfr. "Kapitlet om Jonas Lies "Trold" i Odd Hølaas: Th. Kittelsen. Den norske faun, Oslo 1959, s.115-125

2. Andreas Munch: Anm. av Asbjørnsens Norske Huldreeventyr og Folkesagn, Norsk Tidsskrift for Vitenskao og Litteratur, 1848, s. 126-27

3. Knut Liestøl: "Arne Garborg og den norske Folkediktingi", Syn og Segn 1921, s.8

4. Arne Garborg: Jonas Lie, 3.utg., Oslo 1925, s. 206

5. Asfrid Svensen: "Navnløs og havnløs elsk. Naturmytiske fortellinger i Trold." I: Harald Bache-Wiig (red.): Sinn og samfunn, Oslo 1983, s. 107-34

6. Nordahl Rolfsen: "Post festum. (Et interview) ", Nyt Tidsskrift, 1893, s. 4

7. I en artikkel om Adolf Bredo Stabell karakteriserte Jonas Lie selv begrepet "borgerånd" slik: "Den Villie til for det Offentliges Skyld at påtage sig personligt Ansvar, den ( ... ) storslagne patriotiske Offersands som var et saa gjennemgaaende Træk hos den tidligere Generation i alle dens Forhold". Illustreret Nyhedsblad 1866, no. 20, s. 94.

8. Se Herman Bang: forordet til Under Aaget, Kbh. 1890. Også August Strindberg uttalte seg sterkt om romanen i et brev: "Livsslaven! Det var mig en kolosal nutidsdigt! Du er "Europeisk" forfattare, van!" (Si tat fra H. !tidbøes: Jonas Lies utvikling", Oslo 1 965, s. 7 4)

9. Kapitlet "Folkeviser og forlovelser" i Villy SØrensen: Digtere og Dærnoner", Kbh 1959

10. Johan de Mylius: Myte og roman, Odense 1980

11. Sverre Lyngstad: Jonas Lie, Boston 1977. Bl.a. heter det: "Not content with reshaping the realistic novel through impressionism, he went on to create a new abstract fictional form that conveys an image of existence itself." s. 192

12. Carl Nærup i Illustreret norsk litteraturhistorie, 1890- 1904. s. 23

13. Ingard Hauge: Jonas Lies diktning, Oslo 1970, s. 202

14. Hauge: "Nordfjordhesten. En studie i J. Lies realistiske diktning."~ 1958, s.106-123 - 50 -

Johs. Lunde:

Alexander Kielland og versekunsten.·

"Nyttepoeten" og rasjonalisten Alexander L. Kielland savnet jo ikke sans for poesi. Stemninger i novellettene og symbolske innslag i romanene som åpningsavsnittet om havet i Garman & Worse, kapitlet: om trekkfuglenes flukt i Arbeidsfolk og skildringen av GaiT.le -Konsulens forvokste have i Skipper Worse viser det. Hen hans egne få forsøk i bunden s·til kan i høyden kalles versekunst. Det er ikke lyrikk - og skulle heller ikke være det. Om versefo:cmens hemmende 7irkning på det presise uttrykk hadde han sin uforgripelige mening. Han fant noe -®·ja næsten noget ydmygende i den Omstændighed ( ... ) -at den, der skriver Vers - af Hensyn til Rim, Rytme og anden Ørenslyst er nødt til at vælge i Ordforraadet det Udtryk, Verset kræver, selv om han har et andet ved Haanden, der bedre dækker Tanken og stæ:ckere, præcisere vilde bringe den frem for Læserens SjæL" Nå ble dette skrevet i 1880 (8/1 i brev til Edv. Brandes), og vi vet både fra verkene og fra senere brev at Kiellands kunstsyn modnet seg betydelig i løpet av de fØlgende år. Alt da var han imidlertid villig til å innrømme diktet estetiske fortrin: "Hen saa er der ogsaa en yndig Leg med Ord og Lyd og Takt, skjønnere end Musik i de gode Vers hvor Mesteren spiller med de blanke Terninger for Spillets mere end for Gevinstens Skyld." Den musikalske Kielland var, som han selv uttrykte det, "en Hund efter gode Vers". Men hans form var det ikke: "en Tanke, som vil noget - en Tendens - skal have vanskeligt for at komme igjennem Verse sproget uden at have lidt noget".

Likevel gjorde Kielland til å begynne med noen forsøk på å nytte den bundne form i tendensens tjeneste. I mars 1880 (21/3) sendte han dik'cet "Fattigmandsbarn" til Bjørnson og ba ham si hva han mente om det. Det ble tre år senere trykt i Dansk Folkekalender og sluttet med linjene: ~ 51 -

Og Lo9pen hopped og Lusen bedf Og Frosten og· s·ulten sledr Og - mEen t.æt af Nød - Da nasked Ha~anden et St_ykke Brc;!Jd Og: tre Bei:j ente s log i en POI't ~ Og Alt- var saa saare god:'c gjo:ct l

Kielland følte seg meget stolt d.a Bj~ZJ~cnson< sendt,e ha1n e•'::

a7 sine diktmanuskripter til gjengjeldr ~· 1'Po-st fe~.t-lli'TI 1 ' r 20m

a.ngrsp No:::.~~a.ensk.:LOld"' fordi h.a?J. et~ ter ferden gje~nncm

Nordostpassasjen hadde latt seg d~korere av Oscar IIQ

han blev saa forbandet thi det heder liden paa norsk~~.

Ordet ble ret:t.e.fc til H li den l'~ med de endringe~c de·t før·te med

B:~:"e'1eD.e viser at den Icbss.lupne 'li.sen t.i l Sophus Schandor9h r som både i Kiellands Scha_ndorphs OD 1 eve l se:.-· med ett vers., i brevet til den danske dik·teren (26/4 1888) har et vers t.iL Den vinglade dikters ferd i Paris har farer i sitt fØlge:

Ak! men Vinen fører dog let i Elskovs Snare Schandoroh - Schandoroh- gamle Drog! ta'r du dig ivare? ~ l'!on du gaar paa Dydens trange Vei saadan udpaa Na·tten? Er det ikke Kristenpligt, om jeg klager dig til 'Katten'?

Versene skal være inspirert av Schandorphs voldsomme latter, som både moret og irriterte Kielland, og de er i sin lØsslupne spøk et eksempel på den oppriktighet på grensen av det taktløse som stundom kunne skje~me Kiellands form. En forstår at Schandorph nøyde seg med å gjengi første vers i erindringene! Sitt siste rimeri forteller Kielland (i brev til Vilhelm Krag 15/2 1902) at han har skrevet ned etter en drøm. I 1905 (22/10) sendte han en avskrift av det til Peter Nansen i

Gyldendal med antydning av grafisk utstyr som han ku~ne tenke seg å be den danske kunstner Hans Tegner plassere verset i, til bruk "over Døren i det Rus som jeg aldrig faar": - 52

Naar JY!ikkel sidder i Mikkelsborg Alt med sin spidse Snude, Da tænke:c han ikke paa Gjæld og Sorg eller pa,a Verden, som larmer derude. Han har tænd't sin Praas, Han har stegt sin Gaas, Saa lader han Ulvene tude! "Drømmen" var vel helst en halvvåken døs, så det nytter sikkert lite å legge den ut til psykoanalytisk tydning. Men en flukt til en etterlengtet harmoni fra aldri vikende bekymringer var det vel Kielland ville gi ord over døren til drømmehuset sitt.

Det lå flere lag av poetisk tradisjon i Alexander Kiellands slektsarv. Det var de muntre viser og sentimenta,le sanger fra den stavangerske opplysningstid, - særlig i de gyldne 1790-årene, da oldefarens svoger, dikterpresten Jens Zetli·tz, var familiens festdikter. Musikalsk som Kielland var, forbandt han straks tekstene med melodiene. En gang i 1890-årene skrev han - forgjeves - både til danske venner og til Thorvald Larnmers for å oppspore forfatteren til en sang han hadde funnet blant familiepapirene og som han mente gikk til en gammel melodi han en gang hadde hØrt i Københavns Tivoli (den har senere vist seg å være en oversettelse fra svensk) :

Med Glæden i Hjertet og Glasset i Haand jeg sjunger saa gjerne en Vise Et annet lag i den poetiske arven var salmene, som sikkert ikke bare var skolepugg, men også hadde fulgt prestedøtrene som var blitt inngiftet i det temmelig verdslige kjØpmanns• miljøet. Reminisenser fra Brorson og Kingo faller stundom "prestehateren" i pennen - særlig i brevåpninger. Med Kingo strofen "Vaagn op og slaa paa dine Strenge" oppmuntrer han 27/5 87 sin søsters venninne, malerinnen Harriet Backer i en nedtrykt tid. Felleslitteraturens poesi kjente Kielland selvsagt både fra barndomshjemmet og skolebøkene. Da det gikk ut for slekten i de Økonomiske kriser i 1880-årene og den måtte forlate sine eiendommer i Stavanger, siterte han flere ganger en strofe fra Carsten Heuchs dikt "Slottet", om den lidelse det var - 53 -

for harn å se ~~ fremrnede Herre:-c 1 Skovene jage~ H s-trofen må ha del::ket hans bitre fØlelser godt

l G Bra~des 1"1/8 1891}

-::~zske Digt:er>? ::L

i.D.:r.t farsns konsGr7&tJ Kristiani2 at Ki.eJ.lanA

som h21n l.å!1ts fra Uni versi·te-t:sbibl:totekst :i. mai ·j . Det J:

g-ang i 1905" Nusikali teten besnærte ·t.:Ll å ]:)egynne med også Kielland i Holger Drc_chrnanns lyrik_k - saminen med ungdomsdiktenes freidige radikalisme~ Men ha11 ble snart tret-'c av det. svulstJ_ge og

forlorne hos den danske di]cter ~ Som den moralist Kielland var}' kunne ingen poeti.sk velklang oppveie den karakterens uef'cer-· rettelighet som han mente o.t Drachmanns brudd med brødrene Br andes og det danske radika.le venstre representerte.

Kiellands opplevelse av den norske samtidslyrikken begynte med Bjørnson, og han satte alltid den bjØrnsonske versekunst høyt, selv om han altså kunne ha innvendinger mot rimtilpass inger og affek-tert språk. Ekthet og naturlighet var Kiellands grunnkrav til lyrikken, Da en ukjent forfatter i 1892 under pseudonymet Olaf Halvorsen sendte ham manuskriptet til en diktsamling for uttalelse, svarte han (på lille julaften!): "Jeg er kun en maadelig Dommer, hvor det gjælder Vers" Og jeg kan- oprigtig talt -ikke lige de forhippede Ynglinge, der hysterisk fortaber sig i graadige Fantasterier om Elskov og Benrader. - 54 -

Lad det unge Menneske voxe, til han har Kjød og Blod - fremforalt Blod til at skrive med, saa vil han maaske opdage andre Former end præsens participium og andre Blomster end Gravens. Det er mit Raad- og en glædelig Jul til Ungdommen!" Forfatteren var visstnok den nittenårige Halfdan Christensen. Hvor meget mere "Blod" det var i den dikt samlingen han xaktisk utga tre år senere, vil vel vanskelig kunne måles. Vilhelm Krag ser Kielland ikke ut til å ha lest før Krag som svigersønn sendte Kielland sine Nye Digte i 1897. Kiellands svar viser at det stadig er ekthet og naturlig språkfØring han legger vekt på: "Jeg har læst dine Vers med megen Beundring. Det er et velgjørende Maadehold" i Sprogets Brug, intet Skaberi og intet Pral. Mange af Digtene glider _hen med en Vellyd, som er en sand Lise for den, der elsker Sproget og dets sjeldne Kunst" (18/11 1897). Kielland er nå så gammel, skriver han, at landskap og stemning betyr mer for ham enn lidenskap og elskov, og han lurer seg - kanskje ikke uten litt faderlig sjalusi - forbi de dikt hvor han skimter datterens skikkelse. Det ble imidlertid Nils Collett Vogt som kom til å stå Kielland nærmest blant tidens unge lyrikere. Alt da han hadde fått Collett Vogts debutl:ok Digte fra Gyldendal i 1887, skrev han (28/1 1888) til forleggeren at den tiltalte ham i hØy grad: "der er virkelig en ny Lyd i Versene, som ialfald i Norge er naget overmaade sjeldent". Senere skrev han flere ganger til dikteren selv og takket for og kommenterte dikt samlinger eller enkelte dikt. Da han hadde lest Fra Vaar til Høst i 1894, syntes han diktene var blitt litt monotone i sin formfullendthet. Han ønsket en noe voldsommere og lune fullere form. Det var især formen han nøt; "jeg er for gammel til at forstaa mig paa saa megen Pige". Blant de diktene som hadde gjort særlig inntrykk på ham var både de lyriske "Se, nu synker Solen" og "Jeg gaar i de zarteste Vaarlængslers Følge" og den agitatoriske "FØrste Maidagssang"; dessuten det tunge "I en syg Stund" (30/4 1894). - 55 -

H(Listen 1897 s·to Collett Vogts dikt aTo Hennesker[! trykt i

Verdens Ganq~ Kielland sY.~.rev straks (28./11 e.~c brev til

forfatter:·en ,, hvor han ikke bare uttrykt~~?: sin beru.1d:r:tng foz· dikte·t men også fremsat:.te. e·t par end:cingsforslag· som de;t er verd å se litt nærme:r:e påB

Diktet~ sk.ildrer -co ungs :?cm e·tter et. elskovsn:,vJt:e. er bli t.t. f:ce1nrnede :Eor h1re:r.-a.nd:ce De t.c versene }\ie l land korru-nenterer

To Hennesker er det, som i Aft:enfreclen i Hattens Dr(bmme.ro med Sa ar pa. a Hj æ.rtet nu begge sygner uncle:c Ensomheden,

to Fiender [i som e.j evnet har a_t finde hint Ord, der kunde løse og dog binde,

De skilles. Og mens rundt dem alting tier, hun hqJrer, hvor det gror dybt i sit Hj æ:cte af Bit·terhed og Nag, af graadmild Smært.e: (... ) "Det er Synd", skriver Kielland, "at i det afgjørende Vers maa man læse Mensker og Fjender. J'iien værre er det,. at

De siger hint Ord ~ somom der var et Ord, der kunde hjælpe og somom De viste decte Ord; men de·t gjør De ikk Kielland ber så Collett Vogt "med Taalmodighed" lese hans endringsforslag:

Der gaar to Mennesker i Aftenfreden, I Nat·tens D.L Øminero med Sa ar pa a Hj ær tet Nu begge syge under Ensomheden. To Fiender~om evned ei at finde Et Ord, der kunde løse og dog binde.

(Avvikene er kursivert her.)

Kielland skriver videre:

"I siste Vers maa det absolut staa -hendes~, ~sit~ er galt; der er naget ved dette ~sit~ som tiltaler; men der er en liden sproglig Mislyd i det; der maa staa -hendes-. -Graadmild- er aldeles ude af Stemningen. De·t Ord er kammen ind som en gal Node i I•1elodien. FØrst mente jeg, der burde være: -under hendes Hjer-te-; men det er bedre med -nyfødt- - synes jeg." - 56 -

Hans forslag til sis·te vers ble da:

De skilles. Og mens al'cing rund·t dem tier Hun hØrer, hvor det dybt i hendes Hjerte Gror Bi t:terhed og Nag af nyfØdt Smerte:

I "Solskinsfred o, s. v.", fortse-tter Kielland, '"med de udmærkede Ord, De har fundet, og blandt hvilke jeg særlig sætter Pris paa det kostbare: langveisfra." Da diktet tre år senere ble tatt med i diktsamlingen Det dyre BrØd var de første linjene i tredje vers uforandret. Det var ikke ta'ct hensyn til Kiellands innvendinger mot -Men-sker- og 'Fjender' og øvrige omredigering·, - antagelig fordi Collett Vogt ville beholde den friere rytme - som jo forøvrig Kielland selv i sin t.id hadde tilrådet ham. Men både når det gj ald'c "et Ord" og formuleringene i annen og tredje linje i sis'ce vers, faller endringene helt sammen med Kiellands forslag. Og uanset·t om de skyldes Kielland eller er Collett Vogts uavhengige bearbeidelser, vitner de om Kiellands våkne sans for det naturlige uttrykk og om hans evne til å leve seg inn i vare lyriske stemninger.

Ennå en gang skulle et dikt av Nils Collett Vogt bevege Kielland til å sende forfatteren en takle Det var diktet "Septemberbrand", trykt i Verdens Gang i mars 1906 (nr. 281) - titteldiktet til den samlingen som kom ut året etter. Brevet er datert 20. mars - 18 dager fØr Kiellands dØd - og lyder: "Tak - kjære Nesterl for Septemberbrand, og Skaal for Deres skjønne Kunst!" Diktet må ha truffet den hjertesyke, eldede, ensomme og vinglade amtmanns fØlelse av tidlig forfall: Varmt er mit Hjerte af Vinen. Den blev min Trøst. Der er en Sorg, som gynger stille i mig og synger: Nu er det HØst. - 57 -

Ole Høystad:

OLAV DUUNS HYTE 0!'1 DET KLØYVDE MENNESKET

A.stris regressive bindir:ga~ i r. un_odom..mel},

Olav Duun er ein moderne antropolog som tenkjer dialektisk gjennom grunnleggjande menneskelege spenningar og rnotsetnader Desse indre motsetnadene i Duun sine menneske er ikkje be

tinga berre av ytre vilk~r. og let seg ikkje reduserast til ein kausal forklaringsmodell. Det høyrer til menneskets vesen å vere kløyvd 09 spli·tta fr-å opphavet av" Denne opphavlege kløyvinga i mennesket utt.ryk}cjer Duun i ei form som kan kallast mytisk, og som vi 2.er vil freiste å gjere greie for ut frå m,a. djuppsykologiske tankar som går ut over Freud, Grunnelerne·nta i Duun sin myte om det kl øvvde mennesket kjem klart fram i I ungdommen, 5, bandet av Juvikfolke, i skildringa av barndommen til juvikingen Astri Håberg og hennes erotiske forhold til syskenbarnet Odin Setran, som denne artikkelen vil freista å kaste lys over. Det er her viktigare å finne og forklare dei grunnleggjande spenningane i og mellom dei to syskenbarna enn å følgje dei til endes. Hovudvekta blir i denne samanhengen lagd på Astri. t"'i ·tolking av kjærleiksforholdet mellom Astri og Odin byggjer på Otto Hageberg sin lese- og forståingsmåte av Olav Duuns dikting slik han er presentert i artiklane "Drift og drap. Ei anna røyst i Medmenneske av Olav Duun" i Frå Camilla Collett til Dag Solstad, 1980, og "Kjærleik, regresjon, død. Underteksten i Olsøygutane av Olav Duun", Norskrift nr. 30- 1981. Otto Hageberg påstår "tilspissa" at Olav Duun først og fremst er ein lidenskapens diktar. Men den lidenskapen han skriv om, er ein lidenskap under indre tvang og sensur og som ofte er på flukt bort frå sitt mål, Duun framsteller dei psykiske spenningane i den prosessen. Desse spenningane er berre halvmedvitne eller reint umedvitne for personane sjølve. Dei er heller ikkje forklarte og analyserte for lesaren av ein allvitande forteljar, men finst likevel i teksten, i handlings mønster, komposisjon og stil (Norskrift s. 2). - 58 -

Død (og ofte drap) er ein vesentleg del av desse spenningane i kjærleikslivet, som er ufritt: Personane kan sjeldan nå det dei djupast lengtar etter. Tabumekanismar i kjensla stengjer. Det mest vanlege og tydelege bilete på kjærleikstabu hos Olav Duun er elles incestuøse bindingar, oftast mellom syster og bror, men og mellom brør, systrer og mellom barn og foreldre. Ødipale real

Spenningsmønsteret: kjærleik, slektskap, død Forholdet mellom Astri og Odin blir innleidd i andre hovud kapitlet av I ungdommen i samband med ein ungdomsfest som Astr.i har bede med seg Odin på. Dette kapitlet heiter "Ein gammal kjenning". Men det er, som vi skal sjå, tale om fleire enn ein gammal kjenning. Frå I eventyre veit vi at Astri og Odin er gamle kjenningar frå småskulealderen av. Om dei ikkje har hatt så nær kontakt med kvarandre under oppveksten, blir det med åra klart at dei ut over slektskapen har mangt sams som skil dei frå

"dei andre". Det er ikkje så merkeleg at denne- la oss kalle i det åndsslektskapen fører Astri og Odin saman og får dei til å) opne seg for kvarandre slik dei gjer i samtalen på vegen heim frå festen. Men måten dei nærmar og opnar seg for kvarandre på ved dette høvet, syner at det er noko anna enn åndsslektskap som skapar eit kjærleikspar av dei. Dessutan er dette andre så komplekst og problematisk at dei ikkje vågar å vedkjenne seg det beinveges. Difor blir deira djupaste ønske tilsløra og ovrar seg i forvanska form. For Astri sin del med kjenslene på høgkant, medan Odin sjølvkontrollert løyner seg bak - 59 -

halvkvedde viser,sm~ertande fleip og munter ironi. Slik kjem hac innpå det som ligg mest på han da han frittar ut Astri om Jl.rne Finne, som nå er kommen til bygds for å ft. ja--ord av

Astri: ~Da går og tenkji på kjæresten du,' sa Odin, det hørtes som han vilde riste av seg høgtida" (s. 18 i Skrifter i samling 7, 1969). Astris behov for å avvise og bagatellisere forholdet til Arne Finne er eit signal Odin tek imot med eit forsterkende

spørsmå~ som Astri i sin tur att stadfester med eit meinings ladd spørjande svar: "Ikkje å sei det, Odin!" Og litt etter la ho til: Kva hadde han med å komma her? Han Arne, meiner eg. For du skal vita det, Odin, at vi er ikkje forlova og ikkje-blir vi det heller. Kvifor skulde han vita det? lo han. - Vera snild no, Odin! bad ho. For du og eg, vi er da gamle kjenninger, synes ikkje du 6g det? (s.s.) Odins doble svar på dette spørsmålet fortel at han er samstemt _med Astri sine kjensler, og kva slags kjenning det er tale om: Vi? nei! Jau, for resten; det kjennes ikkje umulig, i natt, eg vil ikkje be deg om ein kyss eingong" (s.s.). Denne lette tonen (med såre undertonar) løyser ikkje berre tungebanda på den elles så tagalle Astri, men også nokre stramme kjensleband. Dei kjennes ekstra såre nå, mest hudlaus som ho er blitt. Kjenslene er som det glødande månelyset at'com skya, det "ligg og bevrar som bråna gull under eit tynt kvitt hy; så sig det bort att • ( s. 19) - ut an at Astri har ut nytta denne lysningen til å erkjenne klart det som er blitt berrlagt for henne. I staden freistar ho å fortrengje det ho har sansa, og vil "rive det sundt, heile stasen!" -Ho er ein av dei som ikkje tåler lyset, som ikkje maktar å kaste lys over sitt eige indre mørke og sine eigne betingande vilkår - difor verkar dei tvingande. Dette mønsteret kjem også fram i høve til heimen hennes, slektsgarden Håberg og alt han star for. Ho opplever Håberg som trykkende togn og tom stille. Ho ser ikkje at ho er overoppfylt av Håberg, og at tagna der også er hennes eige tvingande uttrykk for ein indre sensur av ulovlege ønske. Difor bryt heller ikkje Astri stilla (slik faster Marjane gjorde), sjølv om det er hennes sterkeste ønske at det mahende - 60 -

einkvart alvorlig" (d,v.s noko ulovleg i høve til dei indre normene hennes). Grunngjevinga for dette vonfulle ønsket verkar oppsiktsvekkande: "For elles -- skulde eg ha død for mange ar sia, det var det vakraste eg visste, og kanskje sa hadde eg rett" ( s. s. ) , Tankestreken, togna er stadig med som ein markør nar Astri rører ved dei djupaste kjenslene sine. Vi skal ennå ikkje freiste å forklare kva for meining og funksjon døden har for Astri, berre peike på dette eine festet som kjenslebanda hennes er knyit:e til. Kanskje er døden sjølve tjorpalen hennes? Den pafallande hissige og ord rike talen hennes opplyser oss iallfall om at tampen brenn; vi er midt inne i spenningsfeltet. Kanskje avdekkjer ho meir og mindre medvite sine djupaste tildriv og ønske for å sjå om dei samstavar med Odin sine, samstundes som ho slik får sagt kva ho kjenner for Odin: Kvifor kan vi ikkje legge i veg utan a tenke, kven er det som plagar oss til å tenke over støtt? Tenke over det først! det kan dei andre gjera, dem bry eg meg ikkje om, det luktar fattigfolk av dem, og det er det verste eg veit. Men slik er ikkje du, Odin, det er derfor eg bry meg om --- bry meg om a stå her og snakke med deg; ein kan i grunnen ikkje vita kva du finn på for slag (s.s.). - Astri blir ofte framstilt som ein aristokrat, men nokon åndsaristokrat er ho ikkje. Hennes uvilje mot å tenke og sja klart er uttrykk for ein djup anti-intellektuell legning. Ho er ikkje noko opplysningsmenneske. Grunnen til det er ikkje frykta for å bli livsudyktig av for mye gruvling fram og attende som Ola Håberg. Det er heller ikkje eit uttrykk for den etiske dugleiken i den blinde juvik-farten som spontant og intuitivt har gjeve Odin og forfedrane hans eit skuv i rett lei i vanskelege situasjonar. Motviljen mot å tenke og sja klart heng uløyseleg i hop med tegna til Astri og alt som løyner seg i den. Å tale er å tenke, og omvendt. Men Astri tør ikkje tenke på og tale om det ho inst inne er mest oppteken av; indre tabu og for bod står i vegen. Difor undertrykker tanken dei eigen.tlege ønska og måla hennes, som blir omtala omveges i forvanska form. - 61 -

Odin fatter denne forma, for han er samstemt med dei kjenslene som ligg under, Han oppfatter såleis den maskerte oppmodinga fra Astri om å gjere det alvorlige/ulovlige. Men i motsetnad til Astri svarar han nå beint ut pa opp modinga: "Æ stod og lura på ein kyss lel æ. Skit i slekt skapen! tenkt æ" (s. 20). Den gjensidige reaksjonen til Astri og Odin på denne opne og direkte talen avdekkjer det siste grunnfestet kjensle banda deira er knytte til, slik at mønsteret i det erotiske bindingsverket deira nå stig klarare fram: Ho kvakk litt slik som han ønska det. Men no såg ho småøygd på han, og smilte, ho voks seg langt ifrå han, var v~sst berre sa vidt ho kunde sja han der nedanfor seg. Det s'crigla han så det var ein fysna a kjenne på. Han sette hatten til rettes pa hovude og stod stri og flirande imot auga hennar: - Men du såg så skikkeleg ut, det var det som berga deg. Ja, go'morn da! (s. 20). Astri kvakk ikkje førre gongen Odin ba om ein kyss. Når ho kvekk nå, er de~ fordi kyssen ape blir kobla med slektskapen, fordi Odin tør utfordre det unemnelege incest-tabuet. Men da ho har komme seg av skrekken av di Odin har lese dei hemmelege ønska hennes, kan ho ga opp i gleda over at han har imøtekomme dei. Astri blir emosjonelt stimulert og tilfredsstilt ved at Odin nemner blodskamma. Det påfallende er likevel at gleda og varmen til Astri ikkje fyrst og fremst slår ut, men innover og attover. Ho synest dobbelt kløyvd i dei erotiske kjenslene sine. Odin er ikkje eit eintydig og det einaste målet for lidenskapen hennes. Det verkar som det også er ei regressiv rørsle - bort frå Odin - i dette komplekset. Ho knyter seg ikkje umiddelbart til Odin p.g.a. eldre, meir grunnleggjande bindingar, d.v.s. det erotiske opphavet i slekta. Som ein hypotese vil vi iallfall gå ut frå at slekta er målet for den erotiske trangen til Astri, så får vi sjå om dette mønsteret blir svekka eller stadfesta vidare. Det fjerne smilet hen~es langt bortom Odin tyder iallfall på at det er slekta kobla med kyssen, slektskyssen Astri blir til fredsstilt av. Krinsinga hennes om døden og slektsgarden Håberg med sine tabu og forbod er del av same mønsteret. - 62 -

Det er også grunn til å tru at same mønsteret passar på Odin. For han kjenner seg att i reaksjonane til Astri og blir sjølv emosjonelt stimulert av Astris regressive rørsle bort frå han, "så det var ein fysna å kjenne på". Den sæle angsten Odin opplever ved eit par høve seinare da han verkeleg kyssar Astri (s. 39 og 40) tyder på det same. Angsten er ein reaksjon på at han gjev etter for ein for boden, undertrykt incestuøs trong. "Mistanken" om at den felles lidenskapen til Astri og Odin heng saman med slekta og døden, blir styrkt av at Astri nå faktisk vender samtalen deira beinveges frå kyssen til slekta og døden: "Du, veit du at mor die klein?" (s. 20). På dette tidspunktet kan dei ikkje vite at Elen faktisk er dødssjuk. Når båe likevel kjem til å tenke på døden, må dødstankane deira ha ein psykologisk motivasjon. Odins om skriving av døden er identisk med Astris omskrivne incestuøse invitt til han tidlegare, og stadfester kva slags kjenning det dreier seg om: - Kom berre for meg, at eg skulde møtast med ein gammal kjenning. Astri blir still nedetter kinna. - Du 6g? seier ho med seg sjøl. Ho står litt til, og så seier ho farvel og går; Odin snur og går andre vegen (s.s.). Sirkelen er slutta. Desse slutningane ligg også farleg nær for dei sjølve, men er så trugande at dei må undertrykkast og samtalen brytast utan vidare. - Så lenge desse grunn kjenslene blir fortrengde frå medvitet, vil dei også leike blindebukk med Astri og Odin og halde dei innan same magiske sirkelen. Viss da ikkje ytre hendingar og personleg modning fører dei ut or han. Dette grunnmønsteret forklarer også kvifor Astri og Odin kjem kvarandre nærare att nett da Elen dør, og at Odin sjølve dødsnatta i "ei blink" kjenner orda til Astri som "ein varm og god lyd, så levande; og der nett attmed han stod ho" (s. 29). Denne forunderlege nærleiken som går "som ein varme frå henne til han" får også Astri til å bruke døden som ei lett maskert kjærleikserklæring til Odin: Berre ikkje døden var! Eg meinte ikkje det, for resten. Eg meinte at det er han som gir ein mot på å leva. Den stunda ein har a~ Ikkje sant? - Ja, slikt tenker - 63 -

no ikkje eg på igjen. - No snakkar du ikkje sant, Odin! For utan det -- stod eg ikkje her. Utan det var litt synd i deg likevel, pa eitt eller anna vise ( s. 30). Astri, som nett har teke opp at si anti-:irrtelJe!

f~ske ~ankari men å gje ejt nytt signal om sine djupaste ønske. Det vesentleg nye i denne situasjonen er likevel det motivet Astri gjev for tiltrekkinga til Odin; nemleg sy-nd, som også er kobla med døden. Det norske uttrykket synd i klargjer på forvitneleg vis kjerna i Astris kjærleik til Odin. Meininga hennes her er å uttrykke medkjensle eller medliding med Odin. Men det er to slag medliding, ei indre og ei ytre. Den ytre kallar filoso fene moralsk medliding av di den byggjer på vurdering utan frå, utan den medopplevande innlevinga i eit anna menneske som særmerkjer den indre medlidinga, t.d. i den sjølvgløymande kjærleiken. Ordvalet til Astri gjer det overtydeleg at det er den ytre medlidinga som dominerer forholdet hennes til Odin. Dette treng ei utdjupande forklaring. For det er eit sær• drag ved Astri og den medvitne livsholdninga hennes at ho synest synd i enkelte (mann-)folk, og synest å ha eit indre behov for å synest synd i dei. Hen dette behovet og samen bindinga mellom kjærleik, synd og død vekkjer atter mistanken om at denne (neste)kjærlege holdninga er eit vikarierende motiv for dei eigentlege tildriva hennes, eit akseptabelt motiv som kan passere det sensurerende samvitet hennes. For å forklare denne samanhengen og denne medvitne holdninga til Astri må vi søkje attende til barndommen hennes. Kanskje finn vi der den opphavlege forklaringa på den samen bindinga mellom kjærleik, slektskap og død som vi har funne i dette kapitlet. - 64 -

ASTRI - Eros, Thanatos og Ødipus.

Duuns myte om det kløyvde mennesket

Det fyrste hovudkapitlet i I ungdommen heiter "Astri" og er ei skildring av barndommen og oppveksten åt Astri. Den vekta Duun legg på oppveksten hennes, må tyde at han vil syne oss kven ho er, kvifor ho er blitt den ho er, og kva for bestemmande vilkår ho er underlagd. Det mest grunnleggjande ytre vilkåret for personlegdoms utviklinga er familien og familiekonstellasjonen. Astri veks opp med mora og besteforeldra på Håberg. Faren, Peder Håberg, døde før ho vart fødd, og bestefaren Kristen Folden

fyller ikkje farsrolla u~der oppveksten hennes. Han er nok "ein arti stolpe til kar", men gjeld ikkje for noko under kvinneveldet til Asel: "Men heime i stua der kom han bort, han farfar og. Ein måtte halde seg til ho farmor der; for der var det ho" (s. 12). Astri held seg altså til Asel framfor mora, Andrea. Det er farmora ho fyrst og sist identifiserer seg med. "Dei to hadde mangt i millom seg. Dei hørte i hop" (s. 11). Og slik har det vare heilt frå fyrste levestunda til Astri, sjølv om Andrea syntes ein jentunge "vart gudnådslig lite å rette fram til Åsel" - frå barselsenga. Asel hadde nok vona at Andrea skulle føde henne ein odelsgut. Likevel gjev Andrea barnet åt Åsel, som tek imot. Det er mest noko rituelt ved denne over-rekkinga, ei slags offerhandling: Andrea ofrar sin eigen unge til mor slekta (for å sone den døds lag naden som råka odelssonen hennes, ved å gje slekta attende den framtida ho missa med mannen til Andrea). Det er da også Asel som frå fødselen av rår over livet til Astri: "Sjå etter Astri" byr Asel. Og Andrea lyder: "Ja, sa Andrea" berre. Det er Åsel som er den eigentlege morsautoriteten for Astri, ho er kraftsenteret som driv verket på Håberg. I:ette er ei sosial-psykologisk (rasjonell) forklaring på at Asel blir primæridentifikasjonen til Astri frå fyrste leve året, og at ho i samspel med farmora utviklar dei personleg domstrekka som gjer formora glad, som ho likar fordi dei liknar henne. Denne identifikesjonen blir styrkt ved at egsa Andrea føyer og freistar a gjere Asel til lags i eitt og alt. Den djupe samhugen mellom Astri og Asel blir også forklart som karakterlikskap. Dei kjenner seg att i kvarandre fordi dei er av same juviktoet. Difor blir mora "eit fra~rnandt folkeslag for henne, ser det ut til" (s. 11). Samkjensla mellom Astri og farmora stikk likevel djupare og er uttrykk for meir enn karakterlikskap. Asel verkar mest som ei slags urkraft som driv Astri, som ho rna halde seg til. Ho er sjølv opphavet hennes, mor Slekta som Odin ved eit seinare høve kallar Asel med tanke pa den rolla ho spelar i høve til han og Astri. I høve til den sosial-historiske rolla til farmora kan nok Astri slite banda til henne. Verre er det a slite navlestrengen til mor slekta i psykologisk forstand, i høve til den rolla Asel spelar i undermedvitet til Astri. Denne rolla kan vi med e.G. Jung kalle arketypisk. For Duun si skildring av Åsel i høve bade til Andrea og Astri gjev henne slike dimensjonar - i hennes opphøgde ro og djupe innsikt. For Astri tyder dette at Asel med si klare utstråling og djupe tiltrekkingskraft verkar umiddelbart på henne fordi ho svarar til opphavlege kjensler og førestillingar i henne. Astri søkjer og identifiserer seg med Åsel fordi det er ho, med si trygge ro og visse, som veg opp ein grunnleggjande anast og ei primær spalting i henne. Denne opphavlege kløyvinga er ikkje sosialt betinga, men dei spesielle forholda Astri veks opp under, forsterker og vanskeleggjer frigjeringa frå henne. Desse uropphavlege sidene ved barndomsskildringa av Astri gjev den mytiske dimensjonar. Her møter vi nokre hovud element i det eg kallar Duuns myte om det kløyvde mennesket, som vi nå skal sjå nærare på. Slike førestillingar blir vanlegvis kalla (- og avviste som?) religion og mytologi. Men (ein mot- og understraum i) psykologien har vare oppteken av og freista å forklare slike opphavlege strukturer og grunnleggjande spenningar som dei

Duun framstiller gJe~nom As~~i~ - 66 -

Mi forståing av henne byggjer på ei fri og eklektisk forståing av denne delen av djuppsykologien og psykoanalysen, som enten utfyller og vidarefører eller avvik frå og står i direkte opposisjon til Freud. Han er også med rred sitt mytiske følgje, Eros, Thanatos og Ødipus. Her finst, berre for å peike på synsstaden min, så ueinsarta tenlcarar som t.d. Melanie Klein og Janine Chasseguet-smirgel mot C. G. Jung .1 ) Det sameinande og interessante i denne samanhengen er deira visse om at (sjølv)medvitet blir til tidlegare enn Freud rekna med. Jung t.d. meiner at (under)medvitet rommar allmenne strukturar som er eldre enn dei individuelle røynslene. Andre djuppsykologar freistar å finne medvitspor frå samansmeltinga av det kvinnelege og mannlege ved unn fanginga, frå fosterstadiet og fødselen. Få nektar at fødselen set spor i medvitet (fødselstraumet). Å bli fødd og få kutta navlestrengen er å forlate varmen og tryggleiken i mors liv, bli overlatt til seg sjølv, kulde og einsemd, skismaet mellom subjekt og objekt. Denne fyrste individuelle opplevinga skapar livsangst og ein djup lengt attende til det trygge opphavet som kan ovre seg som døds drift (Thanatos), og som også blir styrka gjennom foreldre bindinga dei fyrste leveåra. Å gje etter for denne regressive drifta er verkeleg døden på ymse måtar, og angstskapande (dødsangst). Denne dødstrongen og angsten blir vegne opp av ei framover- og utovervend livsdrift (Eros) som blir styrka av den innerleggjorde (introjiserte) varmen og kjærleiken barnet møter hos mora og denjdei som pleier det. Denne opphavlege driftsblandinga i mennesket skaper nor malt jamvekt mellom dei motsette driftene i individet og held den opphavlege angsten og angsten for angsten nede (i undermedvitet). Det ytre miljøet, dei næraste medmenneska barnet er avhengig av, spesielle røynsler og opplevingar er avgjerande for om og korleis dei ulike driftsimpulsane ba lanserer i det enkelte individet. Driftsblandinga er ikkje berre del av menneskets vesen, det er også eit vilkår for den personlege utviklinga. Klarast kjem dette fram under den ødipale fasen da (kjønns)identi teten til barnet veks fram gjennom erotiske kjensler og ønske - 67 -

overfor den av foreldra av motsett kjønn, og tilsvarande aggressive kjensler og ønske (sjalusi og dødsønske) overfor den med same kjønn. Men desse kjenslene og ønska er for bodne, angstskapande og umoglege å verkeleggjere. Difor undertrykker barnet dei for å unngå straff og komme i konflikt med det realistisk moglege. Spora etter denne erotiske kjønns konflikten kan likevel ovre seg indirekte seinare i livet og kan da, som hos Astri, gjere det mogleg retrospektivt å peike på forstyrringar i kjønnsidentifiseringa i barndommen som årsak eller motiv for den vaksne seksuelle åtferda. Når det gjeld kjønnsstrukturen på Håberg, er den for Astri einsidig kvinneleg, einkjønna. Driftsblandinga er i ubalanse. Kløyvinga ser ut til å mangle i det djupe fellesskapet hennes med Asel. Dei to er for like. Identifiseringa går ikkje gjennom differensiering og opposisjon. Dette kan for klarast ved at det ikkje er nokon - ingen mann iallfall - som kan vege opp Asel som identifikasjonsfigur for Astri. Den frigjeringa som ligg i gjennomlevinga av det differensi erande Ødipus-komplekset og identifiseringa med ein mann og ei kvinne, opplever ikkje Astri beinveges i barndommen. Dette bind henne i eit infantilt mønster. Ho er ennå ikkje løyst frå mor slekta. Denne einkjønna identifiseringa med farmora gjev Astri eit kjønnslaust medvit slik at ho undertrykker det vi i vid forstand kan kalle seksualitet eller erotikk, som er tabu. Denne tabulegginga blir forsterka av heimemiljøet, der seksualiteten også er tabu. Men naturen let seg ikkje tukte utan omkostningar, som i tilfellet Astri er angst, angst for at forbodne kjensler og ønske skal trasse dei indre sperring ane og ta sjølvkontrollen frå henne. Kor djupt denne angsten stikk, skjønnar vi seinare av dei paniske forsvarsreaksjonane hennes mot kroppskontakt med gutar og erotiske emne på folkeskulen (under latensperioden). I leiken på skulen vil ho heller slå seg i hel enn å bli kyssa av ein gut ho likar, og kastar seg vitskremt ut frå loftet på skulen (jfr. s. 12), ei helsefarleg vindaugeflukt ho tek opp att seinare i kjønnsmoden alder (jfr. s. 15). - 68 -

Dess sterkare forsvaret er, dess større er det indre presset frå den innestengde driftsenergien. Og dess større press, dess større angst for at forsvaret ikkje skal halde. Dette forsterkar atter undertrykkinga i ein vond sirkel. Men samstundes blir det meir og meir sannsynleg at dei under trykte ønska og kjenslene likevel vil evre seg, men da i for vanska form. Det er her døden kjem inn med sitt Janus-hovud, som maske og andlet. - Her vil eg særleg freiste å kaste lys over den rolla døden spelar som maskering av dei umedvitne drifts impulsane og forbodne ønska og kjenslene til Astri. Men døden har også synt andletet sitt på Håberg. Han er ein realitet der, og ikkje berre eit irrasjonelt tabu. Far til Astri døde før ho var fødd. Astri veit også at den døvstumme faster Marta har fare "til Jesus og englane og den vegen". Litle-faster Marjane dør som 17-18-åring da Astri er ikring 12 år, på terskelen til puberteten. Slekt og død heng faktisk intimt i hop på Håberg. Likevel er det ingen som nemner døden, merker Astri seg (jfr. s. 13). Om det ikkje er rett å seie at Astri fortrengjer døden, er ho også varsam med å samtale om han. Måten ho stadig krinser om døden på, tyder også på at døden er del av eit større umedvite kompleks. Dette blir stadfesta i høve til faren. Astri kan ikkje tenke på døden utan å tenke på faren. Men det er ikke farens død ho tenker på, derimot Marjanes. Men ho dør ikkje før Astri er 12 år. Og da har ho vore opp teken av (den venta) døden til fastere lenge, frå fyrste stund vi møter Astri som 8-åring på fyrste side i I ung dommen. Duun opnar I ungdommen med å skildre storheggen nedi Håberghagen og Astri sine ihopsette kjensler overfor Marjane ' slik det kjem fram i høve til dette fruktbare treet; når heggen blomstrer og når han ber: Men når han blomstra, var han det verste Astri visste, enda så vakker han var, for den dåmen det var det same som tonen inni stua, og det same faster Marjane tenkte på når ho stod still og såg framfor seg; og det var noko ho var redd, for ho visste ikkje kva det var. Det var det og, at ingen av dei andre merka det ( s. 7). - 69 -

Dette det er ikkje einfelt. Storheggen i Håberg-hagen minner om livstreet i den heilage lundenr det fruktberande starntreet" Tuntre-kulten er ik}:je død i den ætte- og stor gardstradisjonen Astri lever i. - Det grøderike og fruktbare (livskraft og Eros) er såleis ein viktig del av det ubegripe lege detff som kan uttrykkast berre symbol.skf og som Astri ogsa identifiserer med det motsette, døden< Det er han togna på Håberg tonar om; som Marjane ser føre seg, og som fyller Astri med angst. Dødsangsten er i seg sjølv livstrugande og blir undertrykt. Men angsten til Astri kjem fyrst og fremst frå den djupe samanhengen ho sans ar mellom drift og død. Angs'cen for denne angsten får henne til å forsvare seg mot ei slik medviten sama.nkobling. Likevel er denne motsetnaden og samanhengen mellom drif·t og død noko opphavleg som gjennomstrøymer den sjelelege grunnstrukturen til Astri og den litterære hovudstrukturen i Duuns skildring av Astris (projiserte) opplevingar av Marjane der litle-fastera kliv oppi storheggen. Denne skildringa er bygd opp rundt denne grunnmotsetnaden. Sola lyser på Marjane "så det gulkvite håre hennar vart som blanke solskine" og står i "ein flur omkring hovude" slik at "andlete vart enda kvitare". Sjølv om ho er "sterk som ein gutunge å sjå til", blir den bleike· hamleten hennes framheva av solskine og den rike hårveksten (s.s.). Astri sansar ein underliggande samanheng og motsetnad mellom sensualitet og sjukdom hos Marjane, mellom den friske vitaliteten i den ytre åtferda hennes og eit indre sår, mellom livshug og døds angst. Dødsmedvitet stel da også titt tankane til Marjane så ho stoppar opp i livsutfaldinga si. Einast Astri deler denne føreaninga hennes slik at ho og gløymer seg og dett ned frå heggen' "Enn du ha sli ihjel dæ. mein du?" sa Marjane. Astri såg beint inn i andlete på henne, forundra, ho fekk eit mangfelt drag. "Da ha æ død føri dæ -- du gruva da ikkj for å døy du heller?" (s. 8). - 70 -

Marjane gruvar sjølvsagt for det, Provosert m,a. av orda til Astri driv dødsangs~cen henne til a overkompensere livstrongen sin, til a agere ekstra livaktig, til å klive til topps i heggen, balansere etter takmønet på Haberg-16na, til å gale ut kjæta (og sorga) si, til å setja stua på hall, Denne trassen og trangen til livsutfalding har Astri med; ho vil sjølv vere som Marjane: "Ja, for slik skulde det vera, og slik skulde ho og bli - det var rart dei ikkje gjorde ulovlige ting alle samen, og sjaua og gol?" (s. 9), Men sjølv gjel ikkje Astri, og tagnar fort, Ho bryt ikkje den rådande stilla (den ytre lova) på Håberg, veit vi. For da ville ho samstundes måtte bryte eit indre forbod, og det er langt sterkare enn den sosiale norma, I hennes leik og eine-samtale med dokka får vi likevel høyre kva slags komplekse kjensler det er tale om: Ti still no, di klomse! sa ho. Trur du du får døy tidlig da? du som er så rund og raud!" Astri leikar at ho er Marjane, og syner at og kvifor ho identifiserer seg med fastera. Påfallande er det også at medan Marjane sa stå still til henne, seier Astri ti still til dokka/seg sjølv. Grunnen til det sjølvpålagde talefor bodet er openbart det indre forbodet mor den opne drifts koblinga mellom døden og livet, mellom livstrongen og døds trangen, Eros og Thanatos. Her får vi også uttrykkeleg stad festa at driftsblandinga til Astri er i ubalanse. Døds trangen ser ut til å vere sterkare enn livstrongen. Ho er lei seg for å vere sunn og frisk, Driftsbildet hennes er spegel- 1 vendt, omsnudd (pervertert) i høve til Marjane sitt: Marjane må døy ung, men vil leve; Astri må leve, men vil døy ung. Dette heng saman med utviklinga av kjønnsidentiteten som er avhengig av ein manns-/farsfigur å identifisere seg med i barndommen. - Duun framhevar denne identifikasjonsproblema-' tikken ved dei spørsmåla Asel stiller Astri der ho stadig sit med dokka si: " - Kva er det du sitt og tenker på da, få høyre? / ... ;Til sornrnars vil eg vera gjætle-gut! Gut og? -Nei, men gjætar, meinte eg" (s.s.). - 71 -

Ikkje ved noko anna høve i denne livsfasen blir den under medvitne libido-lengten attende til opphavet så klart broten som her. Og det er den frigjerande fantasien (også undermed vit) som bryt den attovervende rørsla i driftslivet og skapar eit identifikasjonsalternativ til foreldrebilda (mor slekta og døden) som driftsenergien kan overførast til. Men fantasien ber ikkje for Astri (om han ber for den li~cterære fantasien til forfattarenr da Odin nett på denne tida kjem til Kjelvika som gjætargut). Faktisk sosialt identifiserer Astri seg heller ikkje med nokon farsfigur Faren er død, og det er ingen mann til å fylle rolla hans for Astri. Døden har teke farens plass og blitt erstatning for denne fortrenginga. Difor identifiserer ho seg med døden, representert med Marjane. Og sidan Marjane er nærskyld kvinne, forsterkar ho attåt den einsidige kjønnsidentiteten og den opphavelege bindinga til mor slekta. Dødstabuet har normalt (som incest-tabuet) den (positive) funksjonen å løyse denne bindinga og heM~e den regressive driftsrørsla, men er i tilfellet Astri ikkje eintydig sterkt nok til å bryte den einsretta slektsidentifikasjonen som døden er blitt forvandla til for henne. Difor vender Astri straks farmora er unna seg bort frå gjætarguten og attende til døden og mor slekta representert ved Marjane: "Ho Marjane --ho reisi ifrå oss ho. Så langt att!" Ho sa det fleire ganger, så det bevra og fraus gjenom all hennar kropp. sa sprang ho inn, ho vilde tråve som ein gælnhest gjenom stua, ho vilde sette henne på hall. Men det var umulig i kveld som ein annan kveld (s. s.). Den kroppslege bevringa og frosten stadfester at Astri her gjev etter for dei regressive driftsimpulsane trass i døds og incesttabua. For dødstabuet er blitt svekka på grunn av den faktiske rolla døden spelar i livet hennes. Og blodskam tabuet er blitt uthola både av den sosiale og historiske ut viklinga som trugar den framtidige rolla til ættesamfunnet, og av den reelle frykta til juvikingane for at Håberg-ætta skal dø naturleg ut. Dette bind håbergingane i forsvar mot sosial og personleg uttynning av slektsblodet. Slik blir også Astris sosialisering av Juvik-tradisjonen gjennom Åsel - 72 -

ei styrking av slektsbindinga. Denne innerleggjeringa av juviking-hcldningane og Åsels seinare positive oppvurdering av Odin styrkjer og legitimerer den psyko-seksuelle trangen Astri kjenner overfor Odin i kjønnsmoden alder. Hennes vørd fulle omtale av Odin, av dei "mange kraftige gjerningar i ditt namn" (jfr. s. 16) fortel korleis ho ser på den fysiske styrken hans, den potente juvikingen. - Tabua på Håberg er både for sterke og for svake til å blande Astri sine drifter i framovervend jamvekt i barn dommen.

Synd og straffedom

Den kroppslege bevringa og frosten som skakar Astri når ho trassar dødstabuet og gjev etter for dei regressive drifts imp~lsane, vitnar om skuldkjensle. Ho veit umedvite at ho bryt eit forbod (biologisk, psykologisk og sosialt). Difor blir ho også tvangsmessig bunden av det sjølvkontroll erande over-eget og under-medvitet så ho ikkje set stua på hall. Denne grunnleggjande skuldlcjensla er avgjerande for Astri i den neste livsfasen vi møter henne, i 12-årsalderen og i tenåra. Den umedvitne skuldkjensla hennes skaper frykt - og truleg eit psykisk behov for straff hos Astri, eller ei nemisiskjensle, ei sjølvoppfyllande forventning om at straffa vil komme. Dette syner seg klarast da Marjane dør , og Astri einaste gongen tyr til mora: Men da Marjane hadde stridd ifrå seg og låg på likstrå, kom Astri og tok i kring knea til mora, ho var kri tande bleik og hadde strek etter tårane nedo~er kinna: "Æ vil ikkj' døy, mor!" Mora torde ikkje seie eit ord. Ho var berre glad så lenge ho ikkje skjewdes og f6r sin veg att (s. 11). Skuldkjensla som det komplekse dødsønsket he,nnes har skapt, slår nå igjennom som frykt for at straffa skal råke henne med døden. Stilt overfor den verkelege døden vender Astri seg endeleg 'cil mtJra, som den driftsmessige lengten attende til opphavet har ført henne bort frå, slik at ho også har fått dårleg samvit overfor den biologiske mora si. Alt dette er - 73 -

uttrykk for, og det er det veoentlege i denne samenhengen, at skuldkjensla og dødsangsten nå bryt denne regressive driftsr0rsla slik at livsdrifta blir sterkare enn den la- tente dødsdrifta. Dette heng saman med kjønnsmodninga. Etter latensperioden vaknar nå kjønnsdrifta forplantningsdyktig og -villig, og søkjer seg eit kroppsleg mål. Difor blir det da også "så stor ein t:LDg å tenke på" for Astri, at "Marjane ho døde ifrå kjæresten sin", og at "ho vilde ha han og sa vart det ikkje noko tå" (s. 10-11). Døden held ikkje som identifikasjon lenger. Det blir naturstridig å ønske døden. Fallet attende til mors liv og døden er synd. Dette syndefallet gjev skuldkjensle, som også er ei forløysande livskraft (Eros) som løyser foreldre bindinga og skapar nye analoge og ofte subtile identifika sjonar som driftsenergien kan overførast til. Slik blir på ein måte Astri gjenfødd i døden (til Marjane). Livet står opp att or det døde. Det ligg såleis ei djup sanning i Astri sine vaksne ord til Odin om døden: "det er han som gir ein mot på å leva" (s. 30). !'led denne forvandlinga oppløyser ikkje den opphavlege bindinga som stadig er verksam i undermedvitet, som eit trugsmål i det djupe mørkret. - Syndefallet kløyver ustanseleg mennesket på mange måtar og plan. Denne omskapinga av urbindinga gjer det ogsa nødvendig for Astri å omtolke døden og finne ei forklaring pa - ikkje på døden til ho litle~faster, men på sitt eige dødskompleks. Og den finn ho symptomatisk nok hos Asel, i farmors for klaring pa at tæringen tek åen eine etter den andre av barna hennes: "Det må vara som ein dom i det!" sukka Asel ein kvelden. Det orde var det einast Astri som gådde seg på. - Do~~en, kunde ho seie, best ho stod eller gjekk, og sat ho still, syntes ho einkvan kviskra det tett attmed henne eller sang det langt unda (s. 10). - 74 -

Døden er dommen. For Asel er dette ei eksistensial er kjenning. For Astri er det eit eksistensielt uttrykk for at ho ikkje kjenner dei betingande vilkåra for den indre bindinga si. Behovet hennes for å styre kjenslene sine og halde denne forklaringa for seg sjølv fortel kva plan ho stadig rører seg på: Da stal ho seg heller ut, bortom husa og langt bortpå vollen, - der spella månen seg med rimnålene heile.berrfrosne reina bortetter. For der kunde ho seie det med seg sjøl, at no var det hennar tur. - Ja, ja, sa ho. Dommen den er eg ikkje redd. Den skal eg alltid ta på meg (s. 11). Denne eksistensielle forklaringa på den personlege grunn kjensla til Astri blir bestemmande for livsholdninga hennes. Slik frir ho seg frå å erkjenne kva for krefter og motiv ho eigentleg er styrt av. Ved å sjå seg førehandsdømd blir det heller ikkje så avgjerande at og kva ho sjølv tenkjer og gjer. Dermed kan impulsane frå det grunnleggjande kjensle komplekset hennes sleppe gjennom utan fornuftig styring, med kvart kamuflert som lagnad eller fri vilje! Dette er også forklaringa på den paradoksale kløyvinga i den vaksne Astri. Ho er på den eine sida, d.v.s. trur seg vere den uavhengige og sjølvrådige juvikingen som uavkorta vil vere ein eigen lykkesmed. Og på den andre sida er ho, når den fyrste forklarinqamadellen ikkie strekk til, . underlagd ein uavvenoe~eg Iøreato~stemt ·Iagnaa: Det skJer/ kjem det som skal skje/komma. "Men komma kan det så gjerne for meg!" slår ho fast alt som 12-åring. - Lenger kjem i grunnen aldri Astri si sjølvforståing i I ungdommen. Og det er sjølvsagt rett at livet er strukturelt bunde og determi nert, men på ein annan måte og på eit anna plan enn Astri trur. Sitt eige psykiske bindingsverk stadfestar ho i høve til Arne Finne som ho møter mens ho i tenåra går på husmorskule på Segelsund. Der får ho også høyre eit vakkert ord som ho integrerer i den medvitne livsholdninga si fordi det svarar til den umedvitne skuldkjensla hennes: "ein finn alltid ein som det er synd i, nokon som treng ein" (s. 13). - 75 -

Den helsesvake Arne Finne er ein slik ein som kan trenge Astri: "Ja, han er bleik; han er ansles enn alle dei andre. er Han ser dømt ut" (s. 15). Difor, fordi hanvbåde dødssjuk og dømd, kjenner Astri seg erotisk dregen til han. For den dommen Astri finn pos Arne Finne, er ein projeksjon av hennes eiga kjensle av å vere dømd p.g.a. den umedvitne skulda for forbodne kjensler og ønske, som også er aktivi serte i høve til Arne. Utan ein slik irrasjonell erotisk motivasjon ville Astri aldri ha "ofra" seg for Arne Finne. Det etiske offeret er også ei sublimering av den opphavlege attovervende driftsrørsla. Dynamikken i dette grunnkomplekset blir aktivisert att da Astri i 20-årsalderen .har gjeve etter for den forbodne psyko-seksuelle slektsmotivasjon i høve til Odin, som også er ein overført analog til den opphavlege identifikasjonen. Da det likevel blir sosialt umogleg for syskenbarna å full byrde kjærleiksforholdet sitt, driv skuldkjensla Astri til å renne av garde i blinda og gifte seg med den dødssjuke Arne Finne.

Binding og frigjering

Det er dei same psyko-seksuelle tildriva som fører Astri og Odin saman. Men den ulike måten dei møter dei ytre hindring ane på da dei har bestemt seg for å fullbyrde forholdet sitt personleg og sosialt, avekkjer stor holdningsskilnader mellom dei som med kvart fører dei frå kvarandre att. Den vidare analysen her blir berre ei kort konstatering av mønsteret i desse ulike holdningane til den opphavlege bindinga under dei skiftande ytre omstenda, med hovudvekt på Astri. Den sosiale hendinga som skil Astri og Odin, er avgjerda til foreldra deira, Otte og Andrea, om at dei og vil gifte seg. Gjer dei det, vil Odin og Astri bli både halvsysken og sysken-barn, og forholdet deira sosialt umogleg. Den umiddelbare reaksjonen til Astri i denne situasjonen er at foreldra deira må vike. Det er heller ikkje overraskande at Astri er den mest aktivt pågåande for å få "retten" sin: "Dem får no gi sæ lel," sa ho. Odin vakna til, liksom ho hadde rive i eit sår .(s. 40). - 76 -

For det er hans sårt tilkjempa vente og sjå-holdning med pasifistiske og ettergjevande drag Astri nå riv i med det aggressive retthaveriet sitt (jfr. s. 42). Frå tidlegare røynsler veit nemleg Odin at aggresjon er ei ufornuftig holdning og uttrykksforma til den umedvitne. Det er her klufta mellom Astri og han er i ferd med å syne seg for Odin. Det er i taklinga av den nye situasjonen at brotet mellom dei eigentleg skjer, at Odin innser at det er ein annan ein som får Astri: "-Han bli rik, han som får dæ,' sa han lågt" (s.s.). For Odin kan ikkje bruke makt og omsynslaust tvinge seg til rettes, slik Astri ventar av han både nå og seinare. Han ser heller ikkje at nokon slags rett kan setje deira eiga lykke føre foreldra si. Det mest fornuftige nå er å stille seg avventande open for fleire løysingar og la tida og utviklinga avklare situasjonen, "så bli det ei råd". Men ei slik ettergjevande holdning er frammand for Astri. For ho er ikkje open, men lukka og fiksert på ei løysing. Og den må vere på hennes vil kår. Difor godtek ho heller ikkje løysinga da det verkeleg blir ei råd, da foreldra vil gje avkall på si eiga lykke for barna sine etter at Asel har komme imellom og fortalt dei om forholdet mellom Astri og Odin. For ho vil ikkje styrast utan frå og setjast på bås av farmora. Difor protesterer ho mot at Asel giftekniv agerer lagnad på vegner av henne. Ho vil vere eigen lykkesmed, og avviser spontant hjelpa frå farmora og den personlege forsakinga til Otte og Andrea ved å bryte forholdet med Odin. Men det er ikkje slike medvitne holdningar som bestemmer denne avgjerda til Astri. Dei sterke spenningane og bryt ningane i kjenslene hennes da ho tek henne viser det. Likeså alle sjølvmotseiingane i den umiddelbare grunngjevinga ho gjev mora for å bryte med Odin. At det er overfor mora, og ikkje saman med Odin, ho eigenrådig tek denne avgjerda, fortel kor dei bestemmande motiva ligg. Tuskinga til Asel kunne nok Astri ha funne seg i, men moras offer er det psykologisk umogleg å ta imot for henne. Heile det umedvitne skuldkomplekset hennes reiser seg som ein - 77 -

kjenslebarriere mot det: Det er Astri som skuldar mora noko, det er ho som må ofre for mora. Difor må ho fornekte og nekte seg Odin. Samstundes kjem Arne Finne henne i hug som eit bergande innfall, som ei rasjonalisering av dei grunnleggjande tildriva: slik hadde aldri Astri stått framfor henne[moraJnokon gong; ho syntes det både bevra og brann i det bleike andlete. ; ... ;Da fekk Astri raude flekker i kinne og sette foten hardt i golve: Det er noko tull alt i hop, hører du! Ideleg tull og vas, det er berre noko ho farmor har funne på. ; ... /Det hadde aldri vorte han og eg. For da måtte eg ha vore ansles - da måtte eg ha vore utru imot ein annan ein, ein som -- treng meg. Eg ønska ikkje du skulde gifte deg, det skal eg til stå. Men no skal du gjera det lel. For mi skyld. Unyttig sorg, det hatar eg (s. 50). Den sjølvtilstrekkelege protesten hennes mot den ytre styringa (determinismen) berre stadfester den indre determinis men ho er underlagd. Hennes eigenvillige freistnader på å gjere seg uavhengig av andre menneske og alle bestemmande ytre vilkår og kjennsgjerningar må føre til ein bindande ufridom, da mennesket er eit betinga vesen. Ho blir ikkje fri det sosiale presset ved å innta ei holdning stikk motsett dei for ventningane ho møter, men ekstra bunden av dei. Den sosiale rolla Astri kjem til å spele i bygda seinare, stadfester dette. Erkjenning kan vere ein frigjeringsveg ut over den betinga bindinga. Men Astri blir dobbelt ufri fordi ho konsekvent nektar å erkjenne sine eigne tildriv og bestemmande vilkår. Difor må ho symptomatisk nok ty til lagnadstrua att da ho nå har fått det som ho vil, og det likevel ikkje har gått som ho ville: "Det e dommen ho farmor snakka om". Det korte ekteskapet med Arne Finne endrar som venta heller ikkje Astri sine kjensler for Odin. Og Odin er framleis glad i henne. Det fyrste fortrulege møtet mellom dei etter at Astri er blitt enke, fortel kor nær kvarandre dei står. Ved dette høvet kan også Astri med ei endefram grunngjeving be Odin til bryllaupet til foreldra viss dei giftar seg: For da kan vi vera som søsken, du og eg. Ikkje sant? Kvartorde ho sa, strauk som ei hand over kroppen hans, innpå nakne holde (s. 70). - 78 -

Om Astri nå tør tale om kjenslene sine for Odin, er føre stillingsmåten hennes framleis fiksert og anti-rasjonalistisk, og held vel på a bli ein integrert del av personlegdommen hennes uavhengig av den opphavelege arsaka til denne holdninga. Dette syner seg m.a. da formora tek imot henne da ho kjem attende til Håberg: •Jau da, han Odin træft æ. Og enno e det ikkj umuli. Enno kan det bli han og æ" (s. 74). Astri vil det bestemte umoglege, medan Odin er apen for det mogelege ubestemte. Difor vil Odin framleis vente og sjå og gjer ikkje noko aktivt overfor Astri, som blir provosert og såra som kvinne av denne holdninga. Desse ulike livsholdningane er deira Skilde vegar som Duun kallar eit hovudkapittel i livet deira, og som også fører dei stadig lenger frå kvarandre sosialt. Når Astri giftar seg med den sosialt malretta Lauris, er det med eit utslag av hennes eigne fikseringar. Ho tek Lauris som ein kompensasjon for Odin - i trass mot han. Ho gjer Lauris til eit middel og ikkje til eit mål i seg sjølv, - og syner med livet sitt at midla uomgjengeleg formar måla hennes. Dermed skulle vi ha avklara hovudstrukturane i det erotiske forholdet mellom Astri og Odin, og vi kan avslutte analysen der vi byrja, ved døden. Rett etter at Astri har gifta seg med Lauris, blir Asel sjuk. Odin og Astri vakar saman ved dødslega hennes da ho strir siste striden sin: Det var overstått før dei rett vardest. Odin kom til seg ved det at ei hand slepte hans, så berre trykke sat att og klemte. Astri og han hadde stått og halde einannan i hendene, utan dei visste det (s. 138). Denne scena gjev eit fortetta bilde av heile forholdet mellom Astri og Odin. Dei har vore knytte til kvarandre utan å vere klar over kva for stramme band dei har vore bundne av. Men når banda er løyste og dei må gå kvar sin veg, sit likevel trykket att og klemmer. Dei er stigmatiserte for livet av kvarandre. Kva for band det dreier seg om, blir klart da Odin døds natta følgjer Astri heim til mannen hennes. På s&~e viset følgdest dei også natta etter at Elen var død, minnest Astri: "Slik har vi visst gått ei natt før vi? sa ho". Og nå ser det ut til at Astri kan og tør å innsjå kva for kjensler forholdet - 79 -

deira har vore bestemt av, og at dette er ei ny medviten er kjenning for både henne og Odin: "Men due bror min, du Odin, det visst vi ikkj før." Dei stod andlet imot andlet, og den eine tøyde seg litt og den andre bøyde seg litt, så kystes dei. Men da dei kom til seg att, hadde dei armane tett i kring einannan, og båe vart dei raue og lei seg (s.s.). Kjærleiken mellom A.stri og Odin er ein klassisk traJedie. Han e-r tragisk fordi dei ikkje har vare medvitne om dei kreftene dei har vore drivne av, og fordi det ikkje er noka ekte løysing på det erotiske forholdet deira. Erkjenning løyser det like lite som sosial oppløysing av det. Men den eintydige tragedien er ikkje Duuns form - og ikkje Odins. Livet er så djupt tragisk at det ville bli umogleg a leve viss ein ikkje slo tragedien sund med latter eller synte han ryggen og tok livet frå ein annan kant: "Det va ikkj sant lell!" lo Odin. "Nei. Det va ikkj det." Astri klipte med auga liksom ho tenkte etter. Så skyndte ho seg og gjekk. Slik blir det erotiske forholdet mellom Astri og Odin avrunda på same måten som det vart innleidd, med eit dialektisk både-og-svar. Som Odin ved det fyrste møtet deira kløyvde den incestuøse invitten til Astri (om a vere hennes "gamle kjenning") med eit nei! - Jau, opp-hevar han nå i hegelsk forstand blodskarnrna med ein forløysande latter.

* * *

NOTE 1) Av spesiel'c interessante verk i denne samanhengen kan nemnast: Melanie Klein: Psykoanalyse af børn, Udvalgte skrifter, dansk omsetjing 1973. Janine Chasseguet-Smirgel vart introdusert på dansk i antologien Kvindelighed, 1980. Co G. Jung gjer greie for mytiske og frigjerande uttrykk for den regressive driftsrørsla i Forvandlinqens symboler 1-2, KØbenhavn 1975 (eit verk som kan kallast litterære tolkingar). - 80 -

Lisette Keustermans~

Hjaltens u·tveckling i Sven Delblancs novell "Generalens na'ct",

0,1. Novellen "Generalens natt"1 ar situerad i det amerikanska inbordeskriget2 . Huv~dpersonen ar general Lee, den legen~ dariske overbefalhavaren for sydstatsarmeerna. "En mork hostnatt" (s. 170) genomlever han en sv&r moralisk kris. Den inspirerar honom till nya insikter. Resultatet blir att Lee andrar sin strategi och intar nya stå..11.dpunkter. Han vill inte langre vara den stora segraren, Darfor tanker han slå till retratt och forlora kriget med vardighet.

Novellen handlar allts§. om Lees avst§.ndstagande, dels fr§.n varden som betyder mycket for honom - personlig ara och berammelse - och dels fr§.n den liberala frihetsuppfattning som hyllas av den klass han sjalv tillhor, stcrgodsagarna i sodern3 .

0.2. Handlingen i novellen omfattar en kort tidsperiod. Den ut spelar sig under en enda natt. Men den berattade tiden ut vidgas genom en del tillbakablickar. Dessa ger ett perspek tiv p§. Lees forflutna. Berattelsen handlar allts~ inte bara om Lees kris och dess foljder, utan också om Lees liv fore krisen. Historien i "Generalens natt" &terger hela Lees utveckling4

Denna utveckling ska har studeras, Forst ska den rekonstrueras utifr&n berattelsen och tillbakablickar i den, Vi ska sedru1 soka ett monster i den (som senare kan anvandas for en ana lys och eventuellt en typologi av hjaltarna i Delblancs prosa) och relatera de andra figurernas utveckling tell dett. Till sist ska Lees utveckling sattas in i ett sociologiskt perspektiv. ~ 81 -

1~ I berattelsen urskiljer vi tv§ delaL I den forsta av dem (novellens bor jan till s ~ 173 "Pendylen tie kar") ges infol~mation om hja.l tens nuvarande si tue ti on. I den andra delen ( "Pendylen Jcickar" till novellens slut) berattas om en andring i deiL Dar fors handlingen i berattelsen vidare till en slutpunkt.

1.1. Berattelsen borjar med tidsangivelsen "Det a.r natt" (s.166). Detta ar samtidigJc borjan p& huvudpersonen Lees långa inre monolog. Lee sitter och grubblar i stallet for att skriva

en anfallsorder såsom det forvantas av honom. Lee ar pas~ siv darfor att han. kanner sig kraftlos och fortvi vlad. Han liknar detta sitt kval vid ett tillst&nd av marker, "en sjaleps marka natt" (s. 166)J." Samtidigt forfa.ras han av ett annat slags marker, "morkret darute" ( s. 168) .. De problem som tynger honom galler ett val: ska han skriva en anfallsorder eller ska han lata bli sa att historien snabbare ka..'"l få utveckla sig i riktriing mot demokrati.. I sin desperation saker han stod i bibeln, i J-obs bok. Han citerar också i stor utstrackning delar ur den och jamfor sig sj1Hv metaforiskt med J-ob. Hans militara medarbetare, adjutanten Taylor, fungerar d~ metaforiskt som Eliphas av Thema, en av Jobs vanner som inte klarar av att hjalpa och trosta. Av allt detta framgår att Lee kanner sig ensam och utsatt. Nu visar det sig (implicit) att Lee inte for nagon av sina underordnade har uttalat sig i klartext om sina sv!righeter. Han kommunicerar med ett s,k. symptom6 • For att motivera sitt tvivel och for att maskera sin kris låtsas han vara sjuk. Den ende som kan tolka detta symptom ar Lees tj8.Ilare, negern Banjo. Nar Lees tffiLkar kretsar kring denne framkommer det att "Banjo ar trott på mig och min så kallade sjukdom, Banjo ar klok, han forstår battre

an de flesta" (s. 167) o

Nar Lee funderar p~ de andras reaktioner på sjukdomen, kan han hos alla påvisa en sorts oro. Han tycker att Taylor - 82 -

har blivit i~add och osa.l{er. Le es "kraftloshet har skramt honom frful vettet" (s. 167), och att Banjo har blivit "upprorisk" (s. 169). For ovrigt tror Lee sig också veta att en och a.nnan av- soldaterna onskar hans dod :

men v-em v-et, kanske v-arje man i ledet kande en liten hemlig rost som bad om min dod, min dod som kan sk8.nka dem livet och friheten tillbaka .•. (s. 167)

AY allt detta framgår att Lee upplev-er allting i och om kring sig som en form av- disharmoni.

Hur denna disharmoni uppstått kommer indirekt fram ur Lees inre monolog. Till synes fristående från hela den problematik som Lee h!ller på att ventilera kommer en tillbakablick om en mystisk ljusupplev-else han haft :

Det v-ar en tidig junimorgon under sjudagarsslaget. Solljuset låg så snett att jag fick dra ner hatten i pannan. Trav-eller var trog och doven i morgon kyla.n, fnos och gaspade ov-er betslet. Mycket tidigt. Jag v-ar ensam. Det v-ar ett så snett, ov-erkligt ljus ov-er gronskan, och med ens for stod jag v-arfor mitt fosterland heter Virginien. Plotsligt såg jag upp och Trav-eller stannade till och det gick en rysning genom mig, en in sikt •.. Jag såg in i det mojligas rike. Ibland kan Gud oppna portarna på glant och låta oss se in i det mojliga. Och mitt i allt detta l!g ar meerna engagerade och slet v-arann i trasor. Mitt i denna flyktiga dager som var en glimt av- Guds mojliga klarhets Yarld. (s. 171f,)

Lee av-slutar dessa minnen med ett kommentar på nuplanet : "Vare denna natten forbannad" (s. 172). P& så vis kommer - 83 -

fram att Lee i efterhandsperspektiv betraktar derma upp levelse - som vi med en term lånad från mystiken ska kalla for en "illuminatio" - som en katastrof. Så suggereras att de svårigheter Lee har hamnat i vid berattelsens bor jan har orsakats av den.

Foljaktligen kan Lees illuminatio betraktas som en over gång till tillståndet av disharmoni.

I Lees monolog, samt i de dialoger som kommer emellan, firms information om situationen fore derma illuminatio. Den ges i form av tillbakablickar som handlar dels om det militara och dels om det civila skedet i Lees liv7 •

I sin inre monolog analyserar Lee den plats han intagit i sina soldaters och sina narmaste medarbetares medvetanden. Han vet att han ansågs av dem som stark och oovervirmlig, samt att han inspirerade dem alla till kraft, ork och lugn.

Soldaterna tyckte att "Så lange vi har marse Robert kan inte jankarna klå oss" (s. 167). For derma myts skull stod de ut med allt elande : "Det ar bara mitt liv, min kraft, mitt namn som står som en vall mellan ordningen och my teriet" (s. 167). Vidare mirms Lee att Taylor tidigare alltid upptratt som sjalvsaker och perfekt, samt att Banjo betett sig som alltigenom lugn. Derma Lees tillbakablick på det militara forflutna visar upp ett oskadat patriar kaliskt forhållande mellan Lee och de andra. I Lees med vetande var alltså det forflutna fullt av harmoni.

I två samtal mellan Lee och Banjo kommer sedan dat for flutna på det civila planet i fokus. Banjo berammer Lee for hans humana, liberala upptradande

Du var en god husbonde, du sorjde for dina negrer, du gjorde oss fria, du talade mot - 84 -

slaveriet,. du var inte som de andra. (s. 169)

Sedan relativerar han detta med tv§. forebri?telser. Lee brydde sig inte om de negrer som bade det di?tligt stallt "Bara du gjorde det ratta behovde du inte hora hur det var for de andra" (s, 169). Och Lees godhet mot de egna negrerna skapade ett beroendeforhållande for dem. De kom ju i tacksamhetsskuld till Lee som gjort dem fria.

I dessa s.amtal karakteriserar Banjo sin husbonde so:n en aktningsvard och god manniska. Men samtidigt avslojar han de svaga punkterna i Lee hi?tllning. Han gor det klart for Lee att i ett samhalle dar slaveri existerar som social struktur, beror slavens villkor pil. husbondens valvilja. De normala manskliga rattigheterna ar for slaven d!l. i basta fall en gu.YJ.st i stallet for lagstadgad ratt. S!l. framkommer det att en liberalism som Lees inte har något varde i ett samhalle med reaktionara strukturer. Den ar bara en idealism med voluntaristisk tendens,

I denna ideologiska analys antyder Banjo att forhållan~ dena på Lees plantage dolde en del orattvisor. Samtidigt kommer det fram att det hela bade tett sig for Lee som en form av harmoni.

Sammanfattningsvis kan sagas att berattelsens forsta del skildrar ett tillst!l.nd av harmoni i det forflutna och av disharmoni i nuet, såsom det upplevs av huvudpersonen Lee.

1 .2. I berattelsens forsta del ar Lees perspektiv dominerande. Sedan borjar nastan omarkbart ett referat ur berattarper spektiv :

Pendylen tickar. Taylors penna raspar och hackar mot papperet. Men nu hander n§.got oerhort. N<&got som kanske ar framtvingat av morkret darute. - 85 -

Generalen reser sig pa. armbl!l.gen, Så lcastar han sin bibel ut over golveto (s. 173)

I denna overgang frl!l.n Lees tm1...lzar till berattarreferat be skri vs en peripeti. Denna plotsliga va.ndning inneh§.ller en 1indring i Le es hållning, Hml.s pass i vi tet slår tvart om i aktivitet. Om Lee i en aktiv fas handlar sedan andra delen av berattelsen. I den ar Lees §.l:en.,.'Pptagna inre mono·~ log kommentarer på de tre konfrontationer han har med sina kontrahenter, Banjo, resp, Taylor och general Ewell.

I tre kommunikativa situationer sander Lee ett budskap till en eller flera mottagare. Han uttrycker det med digital och analog (spraklig och icke-spraklig) kommunikation8 . Den information han ger har teckenkaralztar och det ar bara Banjo som kan tyda den.

I den forsta kommunikative situationen kastar Lee sin bibel p§. golvet och tvingar Banjo att hamta den. Han tilltalar negern i brutala, fornedrande ordalag. Banjo uppfattar det som ett tecken, men Taylor som ar med och bevittnar det hela, forstår det inte :

- Ta upp bibeln fran golvet. Tystnad. Taylor ser upp fr§.n sitt arbete, vilsen och forvirrad, han ar inte utrustad for att fatta det som nu utspelas på en scen langt over hans huvud. Banjo tvekar en sekund annu. Så tassar han fram och lagger bibeln på sin husbondes sang. l . .,f Sa kastar den (handen) an en g§.ng bibeln ut over golvet. ~ Banjo. Ge mig boken. Vart vill han _komma ? Vad menar han ? Vill han hjalpa mig kanske ? Banjos panna rynkas, han - 86 -

soker efter ett svar i sin husbondes ansikte. Så talar generalen igen, i ett lugnt, natur ligt rostlage, som om han gjort en vardaglig anma.rkning om vaderleken. - Ge mig boken din satans, lusiga niggerslav, annars låter jag vakten piska skinnet av dig. Banjo stortar upp, liksom lattad av en plots lig insilct. Ha.n lagger boken i generalens kna och kysser odmjukt den torra gubbhanden. Span ningen loser sig. Generalen j&mkar kappan till ratta om sin sjuka kropp. - SiL De·t ar bra, Banjo. Du ar en bra nigger. Lydig och beskedlig. Synd bara att du ska vara så dum. Och Banjo strålar over hela ansiktet dar han sitter på huk i sitt horn. (s. 173-174)

I de två foljande kommunikativa situationerna gor Lee upp med Taylor och Ewell. Den forre fornedras liksom Banjo. Lee skaller forst ut honom och fornedrar honom sedan genom att riva sonder den anfallsplan han låtit honom rita.

Konfrontationen med Ewell sker i form av en ideologisk diskussion som Ewell knappast kan folja.

Både Taylors och Ewells reaktioner &terges utifrån Lees per spektiv. Lee inser att de andra inte forstått honom, att de alltsi! ingenting har lart sig. Han situerar båda i "mor kret" och nedvarderar dem som forlorare :

/Taylor/ : nederlaget ar over honom, och han har bara att Ul.ta sig skoljas med av dess dånande merker (s. 175)

/Ewell/ en vingbruten kråka i ett ogenomtrangligt mor ker (s. 178) - 87 -

hopplost forlorad, ty detta k~n ha~ inte over blicka och bemastra (s. 178)

/han/ tiger, forkrossad, forsjunken i sin svag het och grfunelse, Ett verktyg som brast den enda gång det skulle provas (s. 180)

Utifrån berattarperspektiv tillfogas slutligen Banjos reak tioner :

Generalen dikterar och Banjo lyssnar spant, ty den tyste negertjfu"aren har inte sovit. Han har begrtmdat nattens handelser och lfu"gsamt låtit deras innebord klarna for sig, Han nickar be

l{raftande och mumlar for sig sjalv. H~n har forstått. I natt har generalen givit honom en kostbar gåva. (s. 180)

Precis som i berattelsens forsta del, dar endast Banjo kan tyda det symptom som Lee anvander som kommunikation, ar det också har bara negertjanaren som kan tolka de tecken som Lee sander, Att han kan dekodera Lees budskap, beror på den lika "horisont" bagge har. Den ar totalt olil{ Taylors och Ewells "horisont". Dessa kan med sin konservative hori sont inte forstå Lee som talar och handlar utifrån en radi kal horisont. Det kan daremot Banjo som har samma radikale horisont som Lee.

Det budskap som Lee gett fiQns inte explicit formulerat. Det kan tolkas som ett budskap om att inta radikale posi tioner och att valja de fortrycktas sida.

Efter dessa tre konfrontationer har det patriarkalislm forhållandet mellan Lee och h&~s kontra~enter återupprat• tats. Lee ar åter den sjalvsakre generalen som befaller och åtlyds problemlost samt inspirerer till ro och kraft. - 88 -

Banjo och Taylor reagerar med gladje resp. lugn på den store generalen som dikterar en order till retratt. For Lee råder då igen harmoni i och omkring honom. Berattelsens andra del kan således sammanfattas som ett forlopp till återst1Hld harmoni,

2. Innan vi overgår till att soka monstret i Lees utveckling ska vi tolka ljus- och morkersy~boliken i berattelsen. Den kan sedan vara till hjalp vid historiens rekonstruktion.

Berattelsens serniotislca tid ar n&gra timmar, fr§.n sent p§. kvallen en mark hostnatt till nasta dags gry~ing, alltså ett f'orlopp från marker till l jus.

Parallell t mede detta tidsforlopp utvecklar sig i bera.t telsen en symbolisk overgång från marker till icke-morker. I borjan ar morkret något tryckande. Lee tycker att det "pressar mot taltdu.l<;en" (s. 166) och "Det vill krassa tal tet under sin tyngd" (s. 168). Han forknippar det med de fortryckta, soldaterna som sover ute i den marka natten, och negertjanaren Banjo som sitter i taltets marka del, och som sjalv ar "mark som morkret darute" (s. 167). Lee uppfattar morkret som "min fiende" (s. 168) och som "over maktigt" (s. 166, 170).

Detta marker overgår sedan från att ha varit ett hot eller ett tryck till att bli en drivru1de kraft. Det tvingar Lee till aktivitet. Sedan drar det sig tillbaka, parallellt med det fysiska morkret ute. Det ar tydligt att den ut veckling som morkret genomgår ager rum i Lees medvetande. I borjan av berattelsen kanner Lee sig hotad av ett marker, men sedan borjar han plotsligen inse att det ar något som han kan ge sig i kast med. Han borjar då gora upp med sina medarbetare och forbereder armeernas retratt. - 89 -

Morkret s&som det uppfattas av Lee ar en kraft som g&r mellan - med Nietzsches terminologi - "mastare" (de som befaller och utsuger) och "slavar". Det ar ett tryck som utgår från slavarnas oartikulerade rop om hjalp till den som ar lyhord men inte an kan stalla upp. Så lange Lee tvekar om han ska hjalpa till eller inte, ar morkret nar varande, men det forsvinner så fort som han har valt sida. Morkret ar tydligen relaterat till Lees vardesystem. Det finns till som hans fiende så lange som han pri~riterar sina egna privilegier.

Kopplat till Banjo och soldaterna ar morkret det lage som "slavarna" ar i. Det ses som ett tillstånd av ofrihet och fortryck som inte kan upphavas av slavarna sjalva.

Morkret ar alltså en kraft som bearbetar Lee samt ett lage som Banjo och de andra fortryckta befinner sig i. Men mork ret står också for den situation som "mastarna" ar i under vissa villkor. Lee ar ju fore sitt val i "en sjalens marka natt", ett tillstånd av fortvivlan, forknippat med valångest. Taylor och Ewell hamnar i morkret nar Lee laxat upp dem. Morkret kan har sagas vara ett lage som karakteriseras av sterilitet. Det står i ett motsatsforhållande till dager och ljus, upplysning och framåtskridande. Det ar det lage som arkarakteristiskt for "mastare" med en reaktionar eller liberal ideologi.

3. Lees utveckling såsom den återges i historien kan vi nu strukturera med hjalp av motsatsparet ljus-morker, kopp lat till motsatserna aktiv-passiv och harmoni-disharmoni. Sedan ska vi skissera de andra figurernas utveckling i re lation till den som Lee genomgår.

Lees utveckling kan återges i segmenterad form - 90 -

A. Tillstånd av harmoni B. Hjaltens illuminatio; harmonien bryts c. Hjalten blir passiv; tillstånd av morker och disharmoni D. Hjalten bearbetas av morkret E. Hjalten tvingas av morkret F. Hjalten ~ter aktiv; morkret drar sig tillbaka G. Aterstalld harmoni

I denna utveckling kan vi kanna igen ett monster. Den sker namligen i form av en dialektisk process, enligt vilken en tes och en antites forenar sig till en ny tes p~ en hegre niv~, en syntes. Via det dialektiska spr~nget (en kvantitet i forandring vaxer till den punkt d~ den tvart andrar kvali ~et) sker overgången till den nya (syn)tesen :

- tes : ett givet tillstånd : harmoni en brytning : en illuminatio som ger insikt - antites : marker, disharmoni, passivitet ett dialektiskt spr~ng : morkret andrar karaktar : indi viden f~r ett andrat medvetande ("att overvinna jaget") - syntes : ett nytt tillstånd : harmoni p~ moralisk hegre niv! (byggd p! aktivitet till formån for ett hegre ideal).

Banjos utveckling g!r annorlunda till. I en utg~~gssituation (marker) dar han forst levde tryggt och sedan oroligt i Lees skugga, f!r han "en g!va" av denne. G!van kan tolkas som ett filosofiskt och politiskt budskap som formedlar in sikten om mojligheter (frihet och ljus) for honom och hans lika. Den innebar m.a.o. en illuminatio for Banjo. Den ar av mera rationellt slag an den Lee f!tt i form av en mystisk ljusupplevelse. Att Banjo sedan ska ta konsekvenserna av sin nyvunna insikt och ska borja arbeta for sin egen och andras frihet, berattas inte, men texten l!ter oss i alla fall ana det. De ovriga figurerna, Taylo:c och Ewell, ar inte i stfuld till att utveckla sig. Den korta provningsstund som Lee l&tit dem genomga klarar de inte. De kommer ut ur den som totalt utslagna. Den "illuminatio" som provningen kunde leda till, gick dem forbi. Så ar for dem bara morkret kvar, utan någon som helst mojlighet for dem att vidare utveckla sig. I motsats till Lee och Banjo vaxen Taylor och Ewell inte i samma riktning som de historiska krafter na går. De ar historiskt sett forlorarna.

4. Sociologiskt

4.1. I Beate Agrells terminologi (i sin tur lånad från Delblru1cs skonlitterara texter) ar de flesta av Delblancs hjaltar "bastarder", dvs. kluvna figurer som inte hor hemma i den klass de dvaljs i. Tillhor de overklassen så tar de ratio nellt parti for underklassen men forblir kanslomassigt bundna till sin egen klass. Tillhor de underklassen sa kanner de sig bundna till overklassen men har anda sina lojaliteter hos de andra fortryckta. Dessa kluvna figurer har "motbilder", figurer som har ett oproblematiskt for hil.llande till den klass de ar fodda i antingen som "hars kare" eller som "beharskade"9 .

Novellens Lee tillhor då tydligen kategorien "bastarderna", med Taylor och Ewell som "motbilder". Ocksil. Banjo, negern som befinner sig i kriget i fel kamp, ar en av dessa "bas tarder". Nar Lee frågar Banjo varfor denne stodjer den reaktionara i.st.f. den progressiva sidan som ju vill de svartas frigorelse, borjar Banjo beratta om sin kluvna situation. Han lider under sitt klassforraderi, men hans lojalitet mot mastaren Lee hindrar honom att valja ratt sida :

nu har jag tankt mig for så lange, nu får det vara slut. Ja, ja. Jag alskar dig. ( ... ) Om - 92 -

det inte var for dig och det satans slaveri du håller mig i med din godhet, då skulle jag kunna vara den jag ville och tjana mitt folk. (s. '169)

Mellan no\rellens båda "bastarder" Lee och Banjo finns en outtalad gemenskap, en hemlig samklang och en kontalet ut over klassgranserna. De ar båda på vag mot "praxis" i marxistisk mening. Men premisserna for deras utveckling ar olika. Representanten for underklassen behover stod och ledning, representanten for overklassen hittar sin vag ensam i en dialektisk utveckling.

"Bastarderna" i novellen ar i sin skilda utveckling ett uttryck for manniskobilden som finns i texten, och som vi kan kalla for elitar, Den formedlar en patriarkalisk, elitar syn på den historiska utvecklingen.

4.2. I tidigare ideologikritiska analyser karakteriseres Delblancs hjal tar frå.Jl 1960~talet som "representanter for en ångestfylld borgerlig intelligentsia"10. Detta ar baserat på en granskning av romaneFna, men galler aven novellens Lee. Denne kan ju också uppfatta.s som en borgerlig intellektuell som rades morkret, alias barba riet. I alla fall nar man laser novellen som en berat telse om en kris, om hjaltens ångest for morkret.

Men om mru1 tar historien i betraktande i vilken Lees hela utveckling berattas, kan man nyansere den sociolo giska bestamningen av åtminstone Lee. Lee står då for graddan i den borgerlige intelligentsian, de som over vinner sin ångest, de som utvecklar sig dialektiskt till solidaritet med underklassen. - 93 -

Noter 1 . I BLi"! 1964/2. Senare upptage!l i l:I;{ svensk berattarkonst. I urval av Lars Gustafsson och Dal'liel Hjort. Stockholm, 1966, s. 166-180. Citaten ar hamtade ur de~ senare,

2. I det amerikanska inbordeskriget (1861-1865) stod nord staterna (Unionen) mot sydstaterna, "the Cotton States" som hade lamnat Unionen och hade bildat Amerikas konfe dererade stater. Den starka ekonomiska klassen i sodern sokte p~ det viset att ~terf~ den politiska dominans som de forlorat i Unionen och som bl.a. hade lett till ett fordoma:tl.de av slavsystemet. Kriget p~gick p~ tv& fronter. Vid ostfronten segrade de konfedererade armeerna under tva ~r, mest p.g.a. general Robert Lees geniala strategi. Efter det att Lee lidit ett stort nederlag vid Gettysburg (1863) kom en vandpunkt i kriget. Nar general Grant efter en del segrar vid vastfrongen, blev overbefalhavare for Unionsarmeerna, blev hans m§l att overvinna Lee. En serie blodiga slag ledde slutligen till ett definitivt neder lag for de konfedererade och Lee.

3. Detta har jag tidigare tagit upp i "Existentialism och engagemang. En jamforelse mellan Sven Delblancs Genera lens natt o ch Ge tty s bur g" i ;;;;2c::O..::t;:;;h,___;C::.;e:.:.:n"'-t.;;;.u=..r.~.y_;;;;D;,;:;r..::a;;;;m:.:.:a"-"'"in""-.:::S.::cc.::a:;;n;;_ dinavia. Proceedings of the ·12th IASS Study Conference. Helsinki, 1979, s. 251 ff.

4. Med termerna "historien" och "berattelsen" (jfr. forma listernas fabel/sujett; den franska strukturalistskolans histoire/recit) menas a) historien : en serie handelser som står i ett logiskt och kronologiskt samband b) berattelsen : sattet som dessa handelser presenteras pa.

3erattelsen ar m.a.o. en historia som presenteras på ett bestamt satt. Se M. Bal, De theorie van vertellen en verhalen. Muiderberg,

1 980 ' s o 1 3 f. - 94 -

5. En implicit anspelning p~ mystiken, och mera bestamt p~ ett arbete av den spanske mystikern fr~ barocktiden, Juan de la Cruz' Noche oscura del alma (Sjalens merka natt), en forklaring p~ prosa av den l~ga mystiska dikten "En una noche oscura" (I en merk natt). Dikt:n och den vagle dande prosatexten handlar om sjalen som vandrar till gud i den merka natten, endast vagledd av ett inre ljus som heter tro och karlek. Se G. Freden, "Den europeiska lit teraturen" i Litteraturens Varldshistoria III, s. 158. I Delblancs text upplever Lee detta i en sekulariserad version.

6. Ett symptom som kommunikati·on ar ett svepskal som sandaren anvander for att undandra sig kommunikation. Det inneh~ller ett icke-verbalt meddelande : inte jag, utan något som ar starkare an jag, ordnar s~. Se P. Watzlawick, J. Helmick Beavin, D.D. Jackson, Pragmatics of Human Communications, New York, 1967, s. 69-70.

7. "subjektiv retroversion". Se Bal, a.a. s. 62, 64 f.

8. Se Watzlawick, a.a., a.a. s. 52 ff.

9. B. Agrell, "Ska en kanske inte underkasta sej ~ t~la ••• ?! Om dysterheten i Sven Delblancs berattelser" i Linjer i nordisk prosa. Sverige 1965-1975. En antologi redigerad av K. Noren. Lund, 1977, s. 61 ff.

10. B. Agrell i anslutning till M. Bergom Larsson m.fl. a.a. s. 61. - 95 -

Lisette Keustermans:

Nagari som "ingivelsens makt".

En analys av figuren Nagari i Sven Delblancs roman Homunculus. =-=~-~---=~~~~-~-~-~-=-~=-~=---~----~==--~-~-~~--~-~-=

Nar jag laste och analyserade Sven Delblancs Homunculus (1965, 19832 ), blev jag intrigerad av en figur i romanen, en drake vid namn Nagari. Delblanc hade berattat om honom att han var "en bild for ingivelsens makt" i denna roman som handlar om konsten och en konstnar1 . Huvudpersonen i Homunculus hjalps i borjan av Nagari, men han blir i slutet av berattelsen domd till doden av honom. Eftersom jag tyckte att en konstnar knappt kan damas till doden av sin egen inspiration, borjade jag narmare granska Nagaris roll och funktion. Har foljer en redogorelse for min analys.

Handlingen i romanen ar forlagd till tv§. skilda varldar, den realistiska och den overnaturliga. P§. det realistiska planet ar huvudpersonen Sebastian Verden en kemist, som gjort en upptackt och for den skull jagas av hemliga agen ter. I den overnaturliga varlden, romanens magiska univer surn, figurerar Sebastian som en skapare av levande varelser. I detta arbete §.tfoljs och bedoms han av draken Nagari.

Ett magiskt universum Fullmånen ---~---~~ Den realistiska och den magiska berattelsens semiotiska tid ar fyra och ett halvt dygn. Natten ar den del av dygnet under vilken de funktionella handelserna i den magiska berattelsen utspelar sig. Det ar p§. natterna som Sebastian utfor sitt skapararbete och p§. natterna med fullm§.ne som han kornrnunicerar med draken Nagari. I berattelsen ar det fullm§.ne flera natter i fjold. Detta evenem~~g - astrono miskt omojligt i en realistisk diskurs - fungerar i det magiska universurnet som ett tecken. Det refererar till magin, dar månen ofta ar ett komplement till magisk praxis. I berattelsen visar sig fullmånen vara en nodvandig forut- - 96 -

sattning for kontakten mellan Sebastian och Nagari : "en gul fullmåne, bra, då kan jag /Sebastian/ kalla på min mastare /Nagari/ i natt" (so 83),

~~g~~!i§~-~2b_~§g§ri Under beråttelsens lopp soker Sebas·tian tre g!nger kontakt med Nagari, och denne tar en enda gång kontakt med Sebas tian. Innehållet i dessa fyra episoder ska nu kortfattat &terges :

1. Sebastian ropar på Nagari mitt på dagen. Han ar ute på stan och kanner s&dana svåra sm2rtor i underlivet att han knappt står ut. Samtidigt med de anstrangningar hand gor for att orka, uttalar han orden "Hjalp mig, Nagari" (s. 7). Sedan smartan lagt sig, fortsatter Sebastian sin promenad. Nar vi Hiser Sebastians ord i sin kontext, marker vi att de varken var avsedda att etablera en riktig kontakt med Nagari eller att få Nagari att hjalpa honom. De kan tolkas som en f'ormel, som Sebastian kan hamta styrka ur, når han uttalar den.

2. Andra gången som Sebastian ropar på Nagari, skyndar sig denne till hans hjalp. Det sker mitt på natten, når Sebas tian ar hemma hos Jl1arianne en flicka som han ar foralskad i. Han vill få hennes djupaste kansler av karlek och be hover Nagaris hjalp till det :

Han lagger armarna i kors over brostet och laser den starkaste besvarjelsen. Sjungande i falsett åkallar han sin mastare Nagari. Och draken Nagari hor sin tjanares rost. Han klattrar som en bl& spindel nedfor gardinen,/ .. /svingar sig upp p& offrets rygg och granslar hennes nacke. Osynlig for Marianr1e sticker han sin fjalliga stjart i hennes hals och sprutar sitt grana blod i hennes adror, och blodet viskar i hennes kropp med mo derliga raster: V2.r tyst, lyd honom OCh lyd dig sjalv, och Jl1arian.."le kanner en våg av trygghet (s.88) - 97 -

Genom j_nkantationer f&r Sebastian Nagari till att for~ trolla Marianne sil att hon forlorar sin motvilja och 2lngest och fattar karlek till den frammande mannen,

3. Tredje g§.ngen som Nagari a11ropas ar också pli natten. Sebastian befinner sig pli en tide plats, Jarvaf1:il tet utanfor Stockholm, och kanner sig helt for-tvivlad. Hans krafter hat sinat i striden mot samhallets repressivitet. Han ar på flykt med den pojke han skapat, har begått v§.ldsd§.d for att skydda honom, men fi:irlorar honom till sist andå. Helt overgiven §.kallar han Nagari

Sebastian halvsjunger gnallande for sig sjalv. I sin nod har han brutit de sista inseglen och sjunger nu den starkaste besvarjelsen. Hor mig, Nagari. Ca, abracas, arepo. Mastare, hor mig. ( s, 177)

På dessa besvarjelser reagerar Nagari inte "Nagari hor inte langre hailS rost" (s.177).

4. Nagari, som har lamnat Sebastian åt sitt ode, uppenbarar sig andå till slut. Han går ner i den håla på J~rvafaltet, som Sebastian har gomt sig i, och tilltalar honom. Men hans upps§.t ar emellertid varken att hjalpa eller att trosta. Han ar obonhorligt strang. Forst anklager han Sebastian for idel brister och sedan domer han honom till doden. Sebastian accepterar domen utan minsta motst2lnd :

Och nu talar Nagari/ .. / Du tomde allt ditt liv i din skapelses karl. Det var inte nog. Nu ar du svag och tom. Din skapelse ar domd. ThJ var min tjanare, mig ovardig. Darfor måste du do/ .. / Ororlig betraktar ha11 sin harskare Nagari. Av dig mottager jag min dod. (s.183) - 98 -

Sammanfattningsvis kan sagas att Sebastian akallar Nagari i tre svara si tuationer, Han anvander da an tingen en for-· mel, inkantationer eller besvarjelser. Nagari reagerar p!il. foljande satt : 1. hanger ingen hjalp an 2. han hjalper till 3. han vagrar att hjalpa Nar Nagari till slut sjalv vander sig till Sebastian inne hl?tller hans ord en dom. Sebastian reagerar med total under kastelse.

Dessa fyra episoder kan tolkas med hjalp av en modell som uttrycker manniskans forhallande till det numinosa såsom det forekommer i magien och i religionen2

I magien underkastas och betvingas det numinosa. For magi kern galler att "min vilja ska ske". I religionen underkastar sig den troende "ske din vilja" ar hans credo.

I romaner ber Sebastian en magisk-mytisk makt, det nwninosa Duet, om hjalp. Denna hans hållning som implicerar tro på det numinosa, ar typisk for både magisk och religios praxis.

I borjan upptrader Sebastian som en magiker : han forsaker betvinga NagarL Resultatet ser ut så har :

Situation Sebastia.1'ls magi Kontakten med Naga' 1 ø virtuell 2 aktualiser ad aktuell 3 forstord bru ten

Sedan nu Sebastians magiska makt ar till &1'lda w1derkastar han sig Nagari - i situation 4 -. Han fungerar inte langre som magiker. En konsekvens av detta ar att hru1 kommer i ett· nytt forhållande till Nagari. Detta kan karakteriseras som - 99 -

ett religiost forhållande i vilket Nagari ar den straf f ande guden.

Den narrativa strukturen Den utveckling som sker i relationen Nagari/Sebastian kan formaliseras med hjalp av den franska strukturalist skolans begreppsapparat3.

Formellt ar berattelsen en process i tre faser 1. a. X (Sebastian) har makt over Y (Nagari) b. y hjalper X 2. X forlorar sin makt over y 3. a. y har makt over X b. y straff ar X

Den durativa aspekten (la) i processen bryts i en vand punkt (2) och ersatts av en terminativ aspekt (3b). Dyna miken i berattelsen for~~leds av en transformation : Från att ha varit en person med magisk makt blir X någon utan magisk makt. Detta har till foljd att Y forvandlas från hjalp are till motståndare.

En metaforisk lasart

I konstnarsromanen HomQ~culus ar Sebastian-med-magisk makt en skap~~de konstnar; Sebastian utan magisk makt ar en konstnar som har uttomt sina mojligheter. Den kraft som han som skapande konstnar hade i sig, forkroppsligas av Nagari. Den kunde fortrolla Marianne så att hon gav honom den karlek h~~ behovde for att skapa ett fullandat konst verk4. Och den lamnar honom nar hans skaparkraft ar uttomd. Dess funktion som "hj1Hpare" ar då slut. Icke-konstnaren Sebastian får då Nagari som "motståndare". Metaforiken i denna straffsituation ka~ forslagsvis tolkas med hjalp av en intertextuell lasning5 . Den text som torde ha stått modell, maste innehålla en metafor for skaparkraft och kretsa kring forhållandet konstnar/gud. Dessa element kan - 100 -

hittas i t,ex. toposet "skalden g&r upp till sin gud (på Parnassen) for att hora san11ingar", 6

Vi jamfor toposet med situationen i diskursen ~ berattelsen

1 , skalden g§.r upp till -i o Sebastian befinner sig i en sin gud hala, Nagari gil.r ner till honom 2, skalden fil.r hora hogre 2. Sebastian far hora hil.rda sw_ningar sanning ar j, motet konstituerer skal 3. Sebastian karakteriseras den till en gudens als som misslyckad och han doms kling, en utvald till doden

Vi marker att Sebastians situation ar alltigenom motsatt den ideala situationen i toposet. Medan i den skalden upp hojs av sin gud, fornedras Sebastian av NagarL Toposets iru1ehil.ll har vants upp och ner7 . Medan det i sin ursprungliga form innebar en retorisk definition pa konst narskapet, innebar det i berattelsen en negation av Sebas tian som konstnar.

Det visar sig att Nagaris tva fQ~ktioner, hjalpare och mot stfuldare, har sin utg§.ngspUYlJd i tv§. retoriske figurer, I berattelsens borjan ar draken en personifikation av en del i Sebastians inre. I slutet pil. berattelsen ar han en del av metaforen "skal dens gud".

Slutsats Nagari star i romanen Homunculus for en "energeia" (kraft) som gor en vanlig manniska till konstnar. Sebastian ager till en borjan denna kraft. I personifierad form ar den Nagari. Nar Sebastian inte langre har kvar sin skaparfor maga, har han inte langre tillgfulg till Nagari som energeia. - 1 o1 -

Men då finns denna energeia till utanfor Sebastian som

en Ding an sich. Den iklads d~ rollen av xonstnarsguden.

Som s~dan kan den avvisa Sebastian som ju inte langre ar konstnar.

Noter 1. i ett brev till den svenske litteraturkritikern Karl Erik Lagerlof. Denne stallde vanligen detta brev till mitt for fogande. 2. Se J. Hampp, Beschworung, Segen, Gebet. Untersuchungen zum Zauberspruch aus dem Bereich der Volksheilkunde. Stuttgart, 1 961 , s. 1 Of. , 137f. 3. ~. Todorov, Qu'est-ce aue le structuralisme ? 2.Poetiaue. Paris, 1973 4. Detta har jag utforligt behandlat i en artikel om homunculus- motivet i Delblancs roman; annu ej publicerad 5. Intertextualiteten ar en rnetod som utvecklats inorn den

franska strukturalisrnens ramar. Dess utg~ngspunkt ar att

alla litterara texter implicit inneh~ller andra texter.

En intertextuell lasning g~r bl.a. ut p~ att soka vilka typer av relationer som finns mellan de olika texterna. Se t.ex. P. Claes, Het netwerk en de nevelvlek. Serniotische studies. Leuven, 1979, s.31 6. Se O. Falter, Der Dichter und sein Gott bei den Griechen und Romern. Wtirzberg, 1934, s.55f. 7. I intertextualitetsteorien heter det att forfattaren har transponerat arki-texten (den ursprungliga texten, i.e. toposet) med hjalp av en permutation. Se P. Claes, a.a. s.37