Polski system medialny 1989–2011 Polski system medialny 1989–2011 redakcja naukowa Katarzyna Pokorna-Ignatowicz Kraków 2013 Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego: Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Maciąg, Jacek M. Majchrowski Recenzent: prof. dr hab. Ignacy S. Fiut Projekt okładki: Joanna Sroka Adiustacja: Kamila Zimnicka-Warchoł ISBN 978-83-7571-296-4 Copyright© by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2013 Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich Na zlecenie: Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kraków 2013 Sprzedaż prowadzi: Księgarnia U Frycza Kampus Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1, 30-705 Kraków tel./faks: (12) 252 45 93 e-mail: [email protected] Skład i projekt typografi czny: Oleg Aleksejczuk Druk i oprawa: Wydawnictwo Platan Spis treści Wstęp ................................................................................................................................. 7 Część I U źródeł transformacji systemu medialnego Polski Katarzyna Pokorna-Ignatowicz Od leninowskiej koncepcji prasy do wolnych mediów. Koncepcja „nowego ładu informacyjnego” w „Porozumieniach Okrągłego Stołu” ............ 13 Danuta Waniek Regulacje prawne i polityka medialna w Polsce w latach 1989–2011 ........... 35 Zbigniew Bajka Dziennikarze w Polsce na przełomie wieków ....................................................... 57 Dariusz Baran Internet w Polsce ........................................................................................................ 75 Część II Transformacja głównego nurtu mediów w Polsce Joanna Konopka Ogólnopolska prasa codzienna po 1989 roku ...................................................... 95 Jarosław Grzybczak Czasopisma i ich wydawcy ...................................................................................... 123 Kinga Zdrojewska Rynek radiowy w Polsce po 1989 roku. Od pierwszych stacji komercyjnych do sieci sformatowanych ................................................................. 147 Katarzyna Vanevska Telewizja komercyjna ............................................................................................... 165 Magdalena Oleszkowicz Publiczne radio i telewizja w Polsce ...................................................................... 191 Część III Media lokalne, regionalne i niszowe Tadeusz Gałka Media lokalne w systemie medialnym III RP ....................................................... 213 6 | Spis treści Paweł Jezierski Media katolickie ............................................................................................. 241 Anna Frątczak Dwadzieścia lat emancypacji: polska prasa feministyczna i LGBT ..... 271 Marta Majorek, Justyna Wojniak Biuletyn Informacji Publicznej jako przykład cyfryzacji dostępu do informacji publicznej w Polsce ............................................................... 289 Noty o autorach .................................................................................................... 303 Wstęp Obecnie chyba nikt nie ma wątpliwości, że polskie media funkcjonują według zasad typowych dla demokratycznych systemów medialnych. Mamy gwarancje wolności mediów oraz instytucję czuwającą nad demokratycznym ładem, istnieje dynamicz- nie rozwijający się i zmieniający rynek mediów z bogatą ofertą tytułów prasowych, stacji radiowych i telewizyjnych, portali internetowych. Rośnie nowe pokolenie twórców i odbiorców mediów, które nie pamięta kluczowego dla losów kraju okre- su transformacji ustrojowej i związanej z tym przebudowy systemu medialnego oraz obaw i dylematów towarzyszących temu procesowi, a także problemów, z któ- rymi borykali się dziennikarze i właściciele mediów niemal z dnia na dzień uczący się funkcjonowania w nowych realiach politycznych i rynkowych. Z myślą o nich powstała ta publikacja. Jej celem jest przypomnienie zmian w polskim systemie medialnym po 1989 r. i – już z perspektywy czasu – ocena ich skutków. Intencją autorów poszczególnych rozdziałów było podjęcie niełatwej próby bilansu tego niezwykle ciekawego okresu. Pokazali oni zarówno ewolucję, jaką przeszły po- szczególne media i sektory rynku medialnego, jak i nowe zjawiska, które pojawiły się w tym okresie i znacząco wpłynęły na strukturę oraz charakter współczesnego polskiego systemu medialnego, a także zwracają uwagę na pewne jego specyfi czne elementy, które rzadko stają się przedmiotem analiz medioznawczych. Publikacja składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana „U źródeł transfor- macji systemu medialnego Polski”, została poświęcona okresowi przemian systemu medialnego zapoczątkowanych w 1989 r. Otwiera ją tekst Katarzyny Pokornej- -Ignatowicz omawiający prace zespołu ekspertów w ramach tak zwanego „podsto- lika medialnego” w trakcie obrad Okrągłego Stołu wiosną 1989 r., którego rezulta- tem było wypracowanie koncepcji „nowego ładu informacyjnego”, czyli projektu zmian, które muszą zostać wprowadzone, aby zbudować w Polsce demokratyczny system medialny. Tekst ten jest wprowadzeniem do dalszych rozdziałów, których autorzy podsumowują dwie dekady wcielania projektu w życie. Danuta Waniek przedstawia i wyjaśnia zasady demokratycznego ładu medialnego oraz poddaje analizie proces budowania go w Polsce w ostatniej dekadzie XX w., a także opisuje jego ewolucję w pierwszej dekadzie obecnego wieku. Dokonuje też periodyzacji ostatniego dwudziestolecia kształtowania się ładu medialnego, charakteryzując poszczególne okresy i diagnozując stan obecny. Zbigniew Bajka przedstawia wy- niki najnowszych i dawnych badań poświęconych społecznym opiniom o dzienni- karzach oraz opinie samych dziennikarzy o swojej pracy. Autor wskazuje również najważniejsze problemy polskich dziennikarzy, w tym te wynikające z braku no- 8 Wstęp woczesnych regulacji prawnych i małej aktywności środowiskowej. Przedstawioną w poprzednich tekstach analizę procesów i wydarzeń, które okazały się kluczowe dla obecnego polskiego systemu medialnego, uzupełnia tekst Dariusza Barana po- święcony rozwojowi internetu w Polsce. Autor analizuje w nim początki, kolejne etapy rozwoju i stan obecny polskiego rynku internetowego oraz wyniki badań nad sposobami użytkowania sieci oraz jej użytkownikami. Druga część publikacji omawia media „głównego nurtu”. Przemiany na ryn- ku prasy codziennej w pierwszej i drugiej dekadzie transformacji opisała Joanna Konopka. Autorka przedstawiła losy poszczególnych tytułów i ich wydawców, wzbogacając analizę licznymi danymi liczbowymi obrazującymi pozycję rynkową poszczególnych tytułów w kolejnych okresach ostatniego dwudziestolecia. Nato- miast Jarosław Grzybczak zajął się przemianami na rynku czasopism. W swoim artykule przedstawił losy najpopularniejszych w początkach transformacji tytułów oraz losy nowych inicjatyw wydawniczych, dokonał też analizy zmian na rynku prasy kolorowej, którą uzupełnił o prezentację największych i najsilniejszych obec- nie na rynku czasopism wydawców. Autorzy następnych trzech tekstów tej części koncentrują się na radiofonii i telewizji w Polsce. Kinga Zdrojewska przedstawiła historię budowania sektora komercyjnego polskiej radiofonii, poczynając od startu pierwszych nadawców w 1990 r. aż po przełom dwóch pierwszych dekad XXI w. Omawia także etapy bu- dowy tego sektora, zjawiska konsolidacji, sieciowania, formatowania oraz pozycję rynkową poszczególnych nadawców, grup radiowych i ich właścicieli. Katarzyna Vanevska zajęła się telewizją komercyjną w Polsce. W swoim tekście opisała jej powstawanie po przemianach ustrojowych, wchodzenie na rynek kolejnych graczy, etapy rozwoju oraz stan współczesny tego sektora rynku medialnego. Oba teksty uzupełnia trzeci – autorstwa Magdaleny Oleszkowicz, poświęcony polskim me- diom publicznym. Autorka omawia w nim ich status, specyfi kę i strukturę, pozycję rynkową oraz ich problemy wynikające z jednej strony z coraz większej konku- rencji na rynku medialnym, a z drugiej z ich politycznych uwikłań, z trzeciej zaś z rewolucji technologicznej, jakie przechodzą współczesne media elektroniczne. Na trzecią część publikacji składają się rozdziały poświęcone mediom spoza głównego nurtu, często niszowym i mało znanym, co nie znaczy, że mniej ważnym. Tadeusz Gałka podsumował dwie dekady rozwoju mediów lokalnych i regional- nych w Polsce. Przedstawił w nim etapy ich rozwoju, podziały sektorowe (prasa, radio, telewizja, internet), a także przemiany w nich zachodzące w wyniku działa- nia czynników rynkowych i rozwoju technologii. Artykuł Pawła Jezierskiego oma- wia media katolickie w Polsce, ich rozwój w ostatnim dwudziestoleciu, specyfi kę, obecną kondycję i pozycję na rynku, a wszystko to w szerszym kontekście histo- rycznych i współczesnych problemów Kościoła w Polsce. Anna Frątczak analizuje przemiany, jakim w minionym dwudziestoleciu ulegała prasa związana z dwoma znaczącymi ruchami działającymi na rzecz zmiany społecznej. Autorka, przedsta- wiając losy najbardziej poczytnych pism feministycznych i periodyków związanych z mniejszościami seksualnymi zwraca przede wszystkim uwagę na społeczne de- terminanty ich funkcjonowania oraz na rolę, jaką odgrywają one w kształtowaniu Wstęp 9 społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.