THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 1-13. 2012. บทความวิชาการ วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 1-13. 2555.

ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค

Lichen for Traditional Medicine

ขวัญเรือน พาปอง* KHWANRUAN PAPONG*

ภาควชาชิ ววี ทยาและพิ พิ ธภิ ณฑั เห ดท็ มี่ ฤทธี ทางยาิ์ คณะวทยาศาสตริ  มหาวทยาลิ ยมหาสารคามั จ.มหาสารคาม 44150 Department of Biology and Medicinal Mushroom Museum, Faculty of Science, Mahasarakham University, Maha Sarakham 44150, Thailand

บทคัดยอ. ไลเคนเปนสิ่งมีชีวิตในอาณาจักรเห็ดรามีรูปแบบการเจริญเติบโตที่เปนเอกลักษณ คือ การเจริญเติบโตอยูรวมกันแบบพึ่งพาอาศัยระหวางสาหรายและรา จากรายงานการใชไลเคนเปนยา พบในรายงานของภูมิปญญาของชาวอินเดีย (traditional Indian medicine) ภูมิปญญาของชาวจีน (traditional Chinese medicine) และภูมิปญญาของชาวยุโรป (homeopathic and western medical herbals) โดยพบวาหลายโรคท มี่ การใชี ไลเคนในการร กษาั เชน โรคไขขออ กเสบั โรคผมรวง โรคทองผ กู โรคไต โรคเรื้อน โรคคอหอยอักเสบ โรคพิษสุนัขบา โรคติดเชื้อ โรคพยาธิและการติดเชื้อหนอนพยาธิ มีรายงานการนำสารธรรมชาติที่ไลเคนสรางขึ้นไปใชเปนยาในภูมิปญญาทองถิ่นอยางกวางขวาง เชน กรดอุสนิค (usnic acid) และสารแอทราโนริน (atranorin) นอกจากนี้มีการทดสอบสารธรรมชาติของ ไลเคนในสัตวทดลอง เชน เพื่อยับยั้งจุลชีพกอโรค ยับยั้งการเจริญเติบโตของเซลลมะเร็ง และเพิ่ม ประสิทธิภาพใหกับภูมิคุมกัน ดังนั้นสารธรรมชาติที่ไลเคนสรางขึ้นมามีรายงานถึงศักยภาพการนำไป ใชประโยชนเปนยารักษาโรคอยางกวางขวาง

ABSTRACT. Lichens are a unique life style in the Kingdom Fungi. They are a symbiosis between algae or cyanobacteria and fungi. They have been used in traditional medicine; including traditional Indian medicine, traditional Chinese medicine, homeopathy and western medical herbals. The diverse diseases for which lichens have been used include arthritis, alopecia, constipation, kidney diseases, leprosy, pharyngitis, rabies, infections, worms and infestation. The secondary metabolites, such as usnic acid and atranorin have been reported

* Corresponding author: [email protected] Received: 24 February 2012 Accepted: 15 June 2012 2 ขวัญเรือน พาปอง to be bioactive in traditional medicine. Animal investigations on secondary metabolites of lichens have demonstrated antimicrobial, antitumor and immunomodulatory activity. Therefore, the secondary compounds in lichens have high potential of medical use.

คำสำคัญ: ไลเคน, ภูมิปญญา KEYWORDS: Lichen, traditional medicine

บทนำ medicine) หรือเรียกวา อายุรเวช (ayurveda) จากภูมิปญญาของชาวจีน (traditional Chinese สงม่ิ ชี วี ตทิ เร่ี ยกวี า ไลเคน จดอยั ในอาณาจู กรั medicine) และภูมิปญญาของชาวยุโรป เห็ดรา (Kingdom Fungi) สวนใหญอยูใน (homeopathic and western medical herbals) ดิวิชั่นแอสโคไมโคตา (Division Ascomycota) (Agelet & Vallës, 2003) คำวา “ไลเคน” ในการ รายงานวามากถึงรอยละ 98 (ประมาณ 13,500 รักษาโรคซึ่งตรงกับภาษากรีกในคำวา “ลีโพรัส ชนิด) และอยูดิวิชั่นเบสิดิโอไมโคตา (Division (leprous)” ซึ่งอางถึงการรักษาโรคผิวหนังโดย Basidiomycota) พบเพียงรอยละ 0.3 (ประมาณ วธิ การทำใหี ผ วกำพริ าหล ดลอกออกซุ งใช่ึ ประโยชน  50 ชนิด) นอกจากนี้เปนราในกลุมแอนามอฟก ในเรองทำให่ื ผ วสวยอิ อนเยาว ได เช นก นั นอกจากน้ี (Anamorphic fungi) อีกรอยละ 1.5 (ประมาณ มีรายงานการใชไลเคน Lobaria pulmonaria 200 ชนิด) (Hawksworth, 1988; Honegger, รักษาโรคปอดและโรคที่เกี่ยวกับสมองโดยใช 1992; Hawksworth & Honegger, 1994; Kirk ไลเคน Parmelia sulcata (Rizzini, 1952) และ et al., 2001) จากไลเคนเกือบ 20,000 ชนิด มรายงานการรี กษาโรคดั ซี านจากไลเคน Xanthoria พบวาไลเคนหลายชนิดมีศักยภาพในการใชเปน parietina (Bown, 2001) ยารักษาโรคไดและไลเคนบางชนิดสามารถ หลังจากนั้นพบรายงานในศตวรรษที่ 18 ใช รับประทานได (Chevallier, 1996) เนื่องจาก ไลเคน Evernia furfuracea เปนยาครั้งแรก ไลเคนบางชนิดผลิตสารธรรมชาติที่เปนพิษ (Launert, 1981) นอกจากนม้ี ไลเคนอี กหลายชนี ดิ (toxic substance) ดังนั้นการนำไลเคนไป ที่มีหลักฐานอางอิงวาใชรักษาอาการไอ รักษา รับประทานหรือใชรักษาโรคตองพึงระวังและ อาการโรคตัวเหลือง รักษาอาการโรคกลัวน้ำ หลีกเลี่ยงชนิดที่สรางสารธรรมชาติที่เปนพิษ และรักษาอาการโรคผมรวง (Pereira, 1853) ดวยเชนกัน (Agelet & Vallës, 2003) และจากบันทึกการใชสมุนไพรเปนยารักษาโรค

พบการใชไลเคนอีกหลายชนิดในสกุล Cladonia, หลักฐานภูมิปญญาการใชไลเคนเปนยา Evernia, Lobaria, Parmelia, Peltigera, จากรายงานพบหลักฐานการใชประโยชน  Pertusaria, Physia, Rocella, Usnea และ จากไลเคนตั้งแตศตวรรษที่ 15 จากบันทึกของ Xanthoria (Perez-Llano, 1944b) ภูมิปญญาของชาวอินเดีย (traditional Indian ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค 3

จากหลักฐานภูมิปญญาการใชไลเคนเปนยา การใชสารธรรมชาต จากไลเคนยิ บยั งแบคท้ั เรี ยี รกษาโรคั พบวาม การใชี ไลเคนหลายชน ดในสกิ ลุ กอใหเกิดโรค Peltigera คนทองถิ่นในประเทศไอรแลนด ใช  ความพิเศษของสารธรรมชาติจากไลเคน P. aphthosa เปนยาถายพยาธิ (vermifuge) และ ที่สามารถนำไปใชเปนยาปฏิชีวนะ (antibiotic) P. canina เปนยาระบายอยางออน (laxative) สรางความตื่นเตนใหกับนักวิทยาศาสตรตั้งแต (ตารางที่ 1) นอกจากนี้ยังพบสูตรการใชไลเคน คริสตศตวรรษที่ 15 (Lawrey, 1986) ในป ค.ศ. เปนยารักษาโรคพิษสุนัขบาหรือโรคกลัวน้ำ โดย 1944 Burkholder และคณะ ไดริเริ่มคนควา ใชไลเคน Peltigera sp. หมักกับพริกไทยดำไว เกยวก่ี บการนำสารธรรมชาตั จากไลเคนไปใชิ ย บยั ง้ั เปนเวลา 4 วัน หลังจากนั้นนำมาผสมกับนมอุน แบคทเรี ยกี อให เก ดโรคิ จากผลการทดสอบความ ½ ไพน (pint) ใชดื่มเพื่อรักษาอาการของโรค สามารถในการนำไปใชเป นยาปฏ ชิ วนะี จากไลเคน ดังกลาว 42 ชนิด พบวา 27 ชนิด มีความสามารถยับยั้ง

การเจริญเติบโตของแบคทีเรียได (Burkholder หลักฐานการใชสารธรรมชาติจากไลเคน et al., 1944; Bylicka, 1952; Vartia, 1973) เปนยา สารธรรมชาติจากไลเคนที่มีรายงานการนำ สารธรรมชาติจากไลเคนหรือสารทุติยภูม ิ ไปใชเปนยาปฏิชีวนะมากที่สุดสารหนึ่งคือ กรด (lichen metabolites) มีการใชประโยชนอยาง อุสนิค (Mordraksi, 1956; Shibamoto & Wei, แพรหลายในการยับยั้งจุลชีพตางๆ เชน ยับยั้ง 1984; Rowe et al., 1991; Dobrescu et al., แบคทีเรียกอใหเกิดโรค (anti-mycobacterial) 1993; Abo-Khatwa et al., 1996; Rowe et al., ตานไวรัส (antiviral) ยับยั้งอาการอักเสบหรือ 1999; Cocchietto, et al., 2002) นอกจากนี้ ใชเปนยาตานการอักเสบ (anti-inflammatory) ยงพบวั าม สารธรรมชาตี อิ กหลายชนี ดทิ ม่ี รายงานี ยาระงับปวด (analgesic) ยาลดไข (antipyretic) การใชเป นยาปฏ ชิ วนะี เชน กรดวลพู นิ คิ (vulpinic ยับยั้งการเพิ่มจำนวนเซลล (anti-proliferative) acid) และแอทราโนรนิ (atranorin) แตพบรายงาน และยับยั้งความเปนพิษตอเซลลสิ่งมีชีวิตที่มีผล การใชสารแอทราโนรินนอยกวา (Lawrey, 1986; จากการใชยาหรือสารเคมี (cytotoxic effects) Lauterwein et al., 1995) สารธรรมชาตจากไลเคนิ เหนได็ ว าป จจ บุ นมั การนำสารธรรมชาตี จากไลเคนิ ในกลุมที่เปนกรด เชน กรดอุสนิค กรดอีเวอมิค มาใชประโยชนเพิ่มขึ้นมากมาย แตอยางไรก็ตาม (evermic acid) และ กรดวูลพินิค พบรายงาน ยังไมพบการตรวจสอบและรายงานมากนัก การยบยั งการเจร้ั ญเติ บโตของแบคทิ เรี ยแกรมบวกี เกยวก่ี บการนำสารธรรมชาตั จากไลเคนไปใชิ เป น ไดดี เชน Staphylococcus aureus, Bacillus ยารักษาอาการของโรคตางๆ จนหายขาด subtilis และ B. megaterium แตพบวาสาร (Müller, 2002) การนำสารจากไลเคนไปใช ในกลุมที่เปนกรดนี้ไมสามารถยับยั้งการเจริญ ประโยชนมีขอจำกัดอาจเนื่องมาจากกลุมของ เตบโตของแบคทิ เรี ยแกรมลบไดี  เชน Escherichia สารทุติยภูมิที่ไลเคนแตละชนิดสรางขึ้นมา coli และ Pseudomonas aeruginosa (Lawrey, (Boustie & Grube, 2005) 1986)

4 ขวัญเรือน พาปอง

นอกจากนย้ี งพบวั าสารสก ดจากไลเคนทั สก่ี ดั การใชสารธรรมชาติจากไลเคนเปนสารตาน ดวยตัวทำละลายที่แตกตางกัน เชน อะซิโตน อนุมูลอิสระ (acetone) แอลกอฮอล (alcohol) คลอโรฟอรม สารธรรมชาตจากไลเคนหลายชนิ ดมิ รายงานี (chloroform) ไดเอทิลอีเทอร (diethyl ether) การนำไปใชเปนสารตานอนุมูลอิสระ เชน สาร เอทานอล (ethanol) เมทานอล (methanol) และ ฟโนลิค (phenolic) สารเมทิลออเซนิลเลต ปโตรเลียมอีเทอร (petroleum ether) จากไลเคน (methyl orsenillate) กรดออเซนิลลิค (orsenillic หลายชนิดสามารถยับยั้งการเจริญเติบโตของ acid) สารแอทราโนรนิ กรดเลคาโนรคิ (lecanoric แบคทีเรียไดหลายชนิด (ตารางที่ 2) acid) และกรดสติกติก (stictic acid) โดย

สารธรรมชาติดังกลาวพบในไลเคน Cetraria การใชสารธรรมชาติจากไลเคนยับยั้งเชื้อรา islandica (Gülcin et al., 2002) Parmotrema กอใหเกิดโรค stuppeum (Jayapraksha & Rao, 2000) และ สารธรรมชาติจากไลเคนหลายชนิดมีฤทธิ์ Usnea articulata (Lohèzic-Le Dèvèhat et al., ในการยับยั้งเชื้อรากอใหเกิดโรคได เชน สาร 2007) พาไรติน (parietin) สารแอนทราควิโนน (anthraquinone) โดยใชตัวทำละลายเมทานอล การใชสารธรรมชาติจากไลเคนตานเซลล (Manojlovic et al., 2005) นอกจากนี้ยังมี มะเร็ง รายงานการนำสารธรรมชาติจากไลเคนไปยับยั้ง การศึกษาการใชสารธรรมชาติจากไลเคน เชื้อรากอโรคพืชบางชนิด ไดแก Microsporum ตอตานเซลลมะเร็งในระดับหองปฏิบัติการพบวา gypseum, Trichophyton mentagrophytes มีสารหลายชนิดมีความสามารถในการยับยั้ง และ T. rubrum โดยใชสารสกัดจากไลเคน การเจริญของเซลลมะเร็งได เชน สารแพนนาริน Protousnea poeppigii และ Usnea florida (pannarin) สารออซนอลิ (orcinol) สารเทนนออรู นิ var. rigida ซึ่งประกอบดวยสารธรรมชาติ เชน (tenuiorin) และสารเมทิลออเซลลิเนต (methyl กรดไอโซไดวาริคาติค (iso-divaricatic acid) orsellinate) จากไลเคน Peltigera leucophlebia 5-โพรพลิเรสออคินอล (5-propylresorcinol) นอกจากนี้พบวาสารเทนนูออรินสามารถยับยั้ง กรดไดวารคาติ คิ (divaricatic acid) และกรดอสนุ คิ การเจริญเติบโตของเซลลมะเร็งเตานม (breast

cancer) เซลลมะเร งต็ บอั อน (pancreatic cancer) การใชสารธรรมชาต จากไลเคนยิ บยั งเช้ั อไวร้ื สั และเซลลมะเร็งลำไสใหญ (colon cancer) ใน รายงานการใชสารธรรมชาติจากไลเคน เซลลไลน (cell lines) (Ingolfsdottir et al., ยับยั้งเชื้อไวรัสมีคอนขางนอย สารธรรมชาติ 2002) สารสกัดไบแอนทราควิโนน ไกลโคไซด  ชนิดที่นำไปทดสอบ คือ กรดอุสนิคสกัดจาก (bianthraquinone glycosides) และสารคอเลเฟลค ไลเคน Teloschistes chrysophthalmus และ ซโนไซดิ  (colleflaccinosides) จากไลเคน Collema สารพาไรตินสกัดจากไลเคน Ramalina celastri flaccidum มีผลยับยั้งการเจริญเติบโตของเซลล (Fazio et al., 2007) มะเรงได็ เช นก นั (Rezanka & Dembitsky, 2006)

ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค 5

การใชสารธรรมชาติจากไลเคนเปนสารเพิ่ม (Huneck & Yoshimura, 1996; Mathey et al., ประสิทธิภาพภูมิคุมกัน 2002; Papadopoulou et al., 2007) แตอย างไร ก็ตาม ยังมีการรายงานการพบสารธรรมชาติ ปจจ บุ นมั การใชี สารจากธรรมชาต หลากหลายิ ชนิดใหมๆ เพิ่มขึ้น อาจเนื่องมาจากการศึกษา ชนิด เพื่อเปนสารกระตุนภูมิคุมกันในรางกาย วิจัยเกี่ยวกับไลเคนไดรับความสนใจเพิ่มมากขึ้น ซึ่งนักวิทยาศาสตรและคนทั่วไปใหความสนใจ ในปจจุบันและงานวิจัยเกี่ยวของกับการนำ มากขึ้น สารธรรมชาติจากไลเคนมีการทดสอบ สารธรรมชาติจากไลเคนไปใชประโยชนในดาน การนำไปใชเปนสารกระตุนภูมิคุมกัน เชน ตางๆ มีเพิ่มมากขึ้นเชนกัน จากรายงานการวิจัย สารเฮเทอโรไกลแคน (heteroglycan) และ ที่ผานมาทำใหเราทราบถึงประโยชนของไลเคน สารเบตากล แคนู (beta-glucan) สกดไดั จากไลเคน ในอีกทางหนึ่งนอกเหนือจากการใชไลเคนเปน Thamnolia vermicularis var. subuliformis มี ดัชนีบงชี้ทางคุณภาพอากาศของสิ่งแวดลอม รายงานการนำไปทดสอบเปนสารกระต นภุ มู คิ มกุ นั ที่นิยมใชกันอยางแพรหลาย ดังนั้นสารธรรมชาติ แตผลการทดสอบไมเปนที่แนชัดนัก อาจเนื่อง จากสงม่ิ ชี วี ตสองชนิ ดทิ อาศ่ี ยอยั รู วมก นแบบพั งพา่ึ มาจากมีหลายปจจัยเกี่ยวของกับระบบภูมิคุมกัน อาศัยจึงเปนอีกทางเลือกหนึ่งในการศึกษาวิจัย ในสิ่งมีชีวิต (Omarsdottir et al., 2007) ตอยอดเกี่ยวกับการนำไปใชประโยชนทั้งในทาง

การแพทยและการเกษตรตอไป การใชสารธรรมชาต จากไลเคนยิ บยั งการสร้ั าง

สารไทโรซิเนส บทสรุป สารธรรมชาติจากไลเคนในวงศกราฟดาซิอิ จากหลักฐานงานวิจัยเกี่ยวกับการนำไลเคน (family Graphidaceae) หลายชนดมิ รายงานการี ไปใชประโยชน เพ อการรื่ กษาโรคตั างๆ มมานานแลี ว นำไปยับยั้งการสารสรางไทโรซิเนส (tyrosinase) เรมติ่ งแตั้ คร สติ ศตวรรษท ี่ 15 พบวาสารธรรมชาต ิ โดยสกดดั วยเมทานอล เชน Graphina glaucorufa, หรอสารทื ตุ ยภิ มู จากไลเคนมิ ศี กยภาพคั อนข างส งู G. multistriata, G. salacinilabiata, Graphis ปรากฏหลักฐานในอายุรเวชซึ่งเปนภูมิปญญา assamensis, G. nakanishiana, Phaeographopsis ของชาวอินเดีย ในภูมิปญญาของชาวจีน และ indica (Behera et al., 2006) พบไลเคนที่ ภูมิปญญาของชาวยุโรป นอกจากนี้ยังมีการใช สามารถรบประทานไดั  คอื Umbilicaria esculenta ไลเคนเปนยารักษาโรคในประเทศอื่นๆ แตไมพบ และ Usnea longissima (Kim & Cho, 2007) รายงานเปนลายลักษณอักษร เชน สาธารณรัฐ สามารถยับยั้งการสารสรางไทโรซิเนสไดเชนกัน ประชาธิปไตยประชาชนลาวมีการใชไลเคน

Usnea spp. ซึ่งมีกรดอุสนิคในการรักษาโรค สารธรรมชาตทิ พบในไลเคนก่ี บการใชั ประโยชน  กระเพาะอาหารโดยวิธีชงเปนชาดื่ม สวนใน ไลเคนเปนกลุมสิ่งมีชีวิตอีกชนิดหนึ่งที่สราง ประเทศไทยพบการใชไลเคนหลายชนิดในสกุล สารธรรมชาติหรือสารทุติยภูมิที่แตกตางจาก ดังกลาวชงเปนชาดื่มแกอาการปวดทองเชนกัน พืชชั้นสูง ในปจจุบันมีรายงานการคนพบสาร โดยพบในชาวบานแถบภาคตะว นออกเฉั ยงเหนี อื ธรรมชาติจากไลเคนมากกวา 10,000 ชนิด ตอนบนที่มีชายแดนติดตอกับประเทศลาว เชน 6 ขวัญเรือน พาปอง

จังหวัดเลย จากขอมูลดังกลาวสารธรรมชาติ Behera, B.C., Adawadkar, B. & Makhija, U. 2006. จากไลเคน Usnea spp. นาจะมีศักยภาพในการ Tyrosinase-inhibitory activity in some species ยับยั้งเชื้อแบคทีเรียกอใหเกิดโรคในกระเพาะ of the lichen family Graphidaceae. Journal อาหารหรือลำไสของคนไดหากไดรับการวิจัย of Herbal Pharmacotherapy 6(1): 55-69. ตอยอดในเรื่องดังกลาว นอกจากรายงานการใช Boustie, J. & Grube, M. 2005. Lichens-a promising สารธรรมชาติจากไลเคนเปนยารักษาโรคแลวยัง source of bioactive secondary metabolites. Plant Genetic Resources 3: 273-278. พบวามีรายงานการใชสารสกัดจากไลเคนยับยั้ง Bown, D. 2001. Encyclopedia of Herbs and their จลชุ พกี อโรคอ นๆ่ื ไดอ กี ดวยเหต นุ สารธรรมชาต้ี ิ Uses. Dorling Kindersley, London. จากไลเคนจงนึ าจะม ศี กยภาพในการนำไปพั ฒนาั Burkholder, P.R., Evans, A.W., McVeigh, I., & ใชประโยชนในดานอื่นๆ ตอไป นอกเหนือจาก Thornton, H.K. 1944. Antibiotic activity of การใชไลเคนเปนดัชนีบงชี้คุณภาพอากาศ lichens. Proceeding of the National Academy of Science of the U.S.A. 30(9): 250-255. กิตติกรรมประกาศ Bylicka, H. 1952. Antibiotics of lichens. Acta Microbiologica Polonica 1: 185. ผูเรียบเรียงขอขอบพระคุณอาจารย ดร.วลัยพร Candan, M., Yilmaz, M., Tay, T. & Kivanc, M. 2006. ทองเจรญบิ วงามั สำหรบคำแนะนำและตรวจสอบั Antimicrobial activity of extracts of the lichen รายชื่อโรคตางๆ ที่ปรากฏในบทความวิชาการ Xanthoparmelia pokornyi and its gyrophoric เรองนื่ ี้ ขอขอบพระคณคำแนะนำและการตรวจทานุ and stenosporic acid constituents. Zeitschrift ตนฉบับจากผูทรงคุณวุฒิทุกทาน für Naturforschung 61(5-6): 319-323. Candan, M., Yilmaz, M., Tay, T., Erdem, M. & Türk เอกสารอางอิง A.Ö. 2007. Antimicrobial activity of extracts of the lichen Parmelia sulcata and its Abo-Khatwa, A.N., Al-Robia, A.A. & Jawhari, D.A. salazinic acid constituent. Zeitschrift für 1996. Isolation and identification of usnic acid Naturforschung 62(7-8): 619-621. and atranorin from some Saudi Arabian lichens. Chandra, S. & Singh, A. 1971. A lichen crude drug Arab Gulf Journal of Scientific Research (chharila) from India. Journal of Research 15: 15-28. in India Medicine 6: 209-215. Agelet, A. & Vallës, J. 2003. Studies on pharmaceutical Chevallier, A. 1996. The Encyclopedia of Medicinal ethnobotany in the region of Pallars (Pyrenees, Plant. Dorling Kingdersley. London. Catalonia, Iberian Peninsula). Part III. Medicinal Cocchietto, M., Skert, N., & Nimis, P.L. 2002. uses of non-vascular plants. Journal of A review on usnic acid, an interesting natural Ethnopharmarcology 84(2-3): 229-234. compound. Naturwissenschaften 89: 137-146. Bastien, J.W. 1983. Pharmacopoeia of the Qollahuaya Crockett, M., Kageyama, S., Homen, D., Lewis, Andeans. Journal of Ethnopharmacology C., Osborn, J. & Sander, L. 2003. Antibacterial 8: 97-111. properties of four Pacific Northwest Lichens. Botany 465 Lichenology, Oregon State ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค 7

University. (Date: 10 November 2011) URL: Hawksworth, D.L. 1988. The fungal partner. In: CRC http://lichens.science.oregonstate.edu/antibiotics/ Handbook of Lichenology. M. Galun (ed.), lichen_antibiotics.htm Vol. 1, pp. 35-38. Boca Raton: CRC Press. Davis, E.W. & Yost, J.A. 1983. Novel hallucinogens Hawksworth, D.L. & Honegger, R. 1994. The lichen from Eastern Ecuador. Botanical Museum thallus: a symbiotic phenotype of nutritionally Leaflets, Harvard University 29(3): 291-295. specialized fungi and its response to gall Dobrescu, D., Tanasescu, M., Mezdrea, A., Ivan, producers. In: Plant Galls: Organisms, C., Ordosch, E., Neagoe, F., Rizeanu, A., Trifu, Interactions, Populations. M.A.J. Williams L. & Enescu, V. 1993. Contributions to the (ed.), pp. 77-98. Oxford: Clarendon Press. complex study of some lichens-Usnea genus. Honegger, R. 1992. Lichens: mycobiont-photobiont Pharmacological studies on Usnea barbata relationships. In: Algae and Symbioses, and Usnea hirta species. Romanian Journal Plants, Animals, Fungi, Viruses, Interaction of Physiology 30(1-2): 101-107. Explored. W. Reisser (ed.), pp. 255-275. Fazio, A.T., Adler, M.T., Bertoni, M.D., Sepulveda, Bristol: Biopress. C.S., Damonte, E.B. & Maier, M.S. 2007. Lichen Huneck, S. & Yoshimura, I. 1996. Identification of secondary metabolites from the cultured lichen Lichen Substances. Springer-Verlag, Berlin, mycobionts of Teloschistes chrysophthamus Heidelberg. 493 pp. and Ramalina celastri and their antiviral Ingolfsdottir K., Gudmundsdottir, G.F., Ogmundsdottir activities. Zeitschrift für Naturforschung H.M., Paulus, K., Haraldsdottir S., Kristinsson 62(7-8): 543-549. H. & Bauer, R. 2002. Effects of tenuiorin and Gollapudi, S.R., Telikepalli, H., Jampani, H.B., Mirhom, methyl orsellinate from the lichen Peltigera Y.W., Drake, S.D., Bhattiprolu, K.R., Velde, leucophlebia on 5-/15-lipoxygenases and D.V. & Mitscher, L.A. 1994. Alectosarmentin, proliferation of malignant cell lines in vitro. a new antimicrobial dibenzofuranoid lactol Phytomedicine 9(7): 654-658. from the lichen, Alectoria sarmentosa. Journal Jayapraksha, G.K. & Rao, L.J. 2000. Phenolic of Natural Product 57(7): 934-938. constituents from the lichen Parmotrema González-Tejero, M.R., Martínez-Lirola, M.J., stuppeum (Nyl.) Hale and their antioxidant Casares-Porcel, M. & Molero-Mesa, J. 1995. activity. Zeitschrift für Naturforschung Three Lichens Used in Popular Medicine in 55(11-12): 1018-1022. Eastern Andalucia (Spain). Economic Botany Kim, M.S. & Cho, H.B. 2007. Melanogenesis Inhibitory 49(1): 96-98. Effects of Methanolic Extracts of Umbilicaria Gülcin, I., Oktay, M., Küfrevio lu, O.I. & Aslan, esculenta and Usnea longissima. Journal of A. 2002. Determination of antioxidant activity Microbiology 45(6): 578-582. of lichen Cetraria islandica (L.) Ach. Journal Kirk, P.M., Cannon, P.F., David, J.C. & Stalpers, of Ethnopharmacology 79(3): 325-329. J.A. 2001. Ainsworth and Bisby’s Dictionary of the Fungi, 9th ed. Wallingford, UK: CAB International. 8 ขวัญเรือน พาปอง

Kumar, K. & Upreti, D.K. 2001. Parmelia sp. (lichens) Zeitschrift für Naturforschung 57(7-8): in ancient medicinal plant lore of India. 565-567. Economic Botany 55(3): 458-459. Mordraksi, M. 1956. Antibiotics from lichens of Kumar, S., Banskota, A.H. & Manandhar, M.D. Parmelia physodes species. Archivum 1996. Isolation and identification of some Immunologiae et Therapiae Experimentalis chemical constituents of Parmelia nepalensis. Immunology (Warsz) 4: 299-334. Planta Medica 62: 93-94. Müller, K. 2002. Pharmaceutically relevant Lal, B.M. & Upreti, D.K. 1995. Ethno botanical note metabolites from lichens. Applied Microbiology on three Indian lichens. Lichenologist 27(1): and Biotechnology 56(1/2): 9-16. 77-99. Negi, H.R. & Kareem, A. 1996. Lichens: the unsung Launert, E. 1981. Edible and Medicinal Plants. heroes. Amruth 1: 3-6. Hamlyn. Omarsdottir, S., Freysdottir, J. & Olafsdottir, E.S. Lauterwein, M., Oethinger, M., Belsner, K., Peters, 2007. Immunomodulating polysaccharides from T. & Marre, R. 1995. In vitro activities of the the lichen Thamnolia vermicularis var. lichen secondary metabolites vulpinic acid, subuliformis. Phytomedicine 14(2-3): 179-184. (+)-usnic acid, and (-)-usnic acid against aerobic Papadopoulou, P., Tzakou, O., Vagias, C., Kefalas, and anaerobic microorganisms. Antimicrobial P. & Roussis, V. 2007. Beta-orcinol metabolites Agents and Chemotherapy 39(11): 2541- from the lichen Hypotrachyna revoluta. 2543. Molecules 12(5): 997-1005. Lawrey, J.D. 1986. Biological role of lichen substance. Pereira, J. 1853. The Elements of Material Medica The Bryologist 89: 111-122. and Therapeutics, Vol. 2, 3rd American ed. Lohèzic-Le Dèvèhat, F., Tomasi, S., Elix, J.A., Perez-Llano, G.A. 1944a. Lichens. Their biological Bernard, A., Rouaud, I., Uriac, P. & Boustie, J. and economic significance. The Botanical 2007. Stictic acid derivatives from the lichen Review 10(1): 1-65. Usnea articulata and their antioxidant activities. . 1944b. Economic uses of lichens. Economic Journal of Natural Product 70(7): 1218-1280. Botany 2: 15-45. Malhotra, S., Subban, R. & Singh, A. 2008. Rankovic, B., Misic, M. & Sukdolak, S. 2007. Lichens- Role in Traditional Medicine and Evaluation of antimicrobial activity of the lichens Drug Discovery. The Internet Journal of Lasallia pustulata, Parmelia sulcata, Umbilicaria Alternative Medicine 5(2): 1-5. crustulosa and Umbilicaria cylindrica. Manojlovic, N.T., Solujic S., Sukdolak S. & Milosev, Mikrobiologiia 76(6): 817-821. M. 2005. Antifungal activity of Rubia tinctorum, Rezanka, T. & Dembitsky, V.M. 2006. The Rhamnus frangula and Caloplaca cerina. colleflaccinosides, two chiral bianthraquinone Fitoterapia 76(2): 244-246. glycosides with antitumor activity from the Mathey, A., Spiteller, P. & Steglich, W. 2002. lichen Collema flaccidum collected in Israel Draculone, a new anthraquinone pigment and Russia. Natural Product Research from the tropical lichen Melanotheca cruenta. 20(10): 969-980. ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค 9

Rezanka T. & Sigler, K. 2007. Hirtusneanoside, Türk, A.Ö., Yilmaz, M., Kivanç, M. & Türk, H. 2003. an unsymmetrical dimeric tetrahydroxanthone The antimicrobial activity of extracts of the from the lichen Usnea hirta. Journal of Natural lichen Cetraria aculeata and its protolichesterinic Product 70(9):1487-1491. acid constituent. Zeitschrift für Naturforschung Rizzini, C.T. 1952. The uses of lichens in medicine. 58(11-12): 850-854. Bras Med. 66(38-39): 589-596. Türk, H., Yilmaz, M., Tay, T., Türk, A.Ö. & Kivanç, Rowe, J.G., Saenz, M.T., García, M.D. & Gil, A.M. M. 2006. Antimicrobial activity of extracts of 1991. Additional contribution to the study of chemical races of the lichen Pseudevernia the antimicrobial activity and identification furfuracea and their physodic acid, of lichenic substances in some lichens from chloroatranorin, atranorin, and olivetoric acid Southern Spain. Annales Pharmaceutiques constituents. Zeitschrift für Naturforschung Francaises 49(5): 278-285. 61(7-8): 499-507. Rowe, J.G., Gimenez, M.D.G. & Rodriguez, M.T.S. Vartia, K.O. 1973. Antibiotics in lichens. In: The 1999. Some lichen products have antimicrobial Lichens. V. Ahmadjian & M.E. Hale (eds.). activity. Zeitschrift für Naturforschung pp. 547-561. Academic Press, New York. 54(7-8): 605-609. Wang, Li-S., Narui, T., Harada, H., Culberson, Saklani, A. & Upreti, D.K. 1992. Folk uses of some C.F. & Culberson, W.L. 2001. Ethnic Uses of lichens of Sikkim. Journal of Ethnopharmacology Lichens in Yunnan, China. The Lichenologist 37: 229-233. 104(3): 345-349. Santiago, K.A.A., Borricano, J.N.C., Canal, J.N., Yilmaz, M., Tay, T., Kivanç, M., Türk, H. & Türk, Marcelo, D.M.A., Perez, M.C.P., & dela Cruz, A.Ö. 2005. The antimicrobial activity of T.E.E. 2010. Antibacterial activities of fruticose extracts of the lichen Hypogymnia tubulosa lichens collected from selected sites in and its 3-hydroxyphysodic acid constituent. Luzon Island, Philippines. Philippine Science Zeitschrift für Naturforschung 60(1-2): Letters 3(2): 18-29. 35-38. Shibamoto, T. & Wei, C.I. 1984. Mutagenicity of lichen constituents. Environmental Mutagenesis 6: 757-762. 10 ขวัญเรือน พาปอง

ิ ง , 1996 ., 2001 ., 2001 ., 2001  างอ et al. et al et al et al Lal & Upreti, 1995; Kumar & Upreti, 2001 Perez-Llano, 1944a; Bown, 2001 2001 Chevallier, 1996 เอกสารอ

India Chandra & Singh, 1971; Northern Europe Ireland, Europe Chevallier, 1996; Bown, ประเทศ Poland Bastien, 1983 Poland Bastien,

 า

USA, California Davis & Yost, 1983 ี ่ ยนท

ั กเสบ Nepal Kumar Nepal

 มเหลว  ออ  า

 ทางเพศ  อ ี การเปล ั กเสบ ื ่ ออาหาร  อต ื ่ อม ิ ้ วเท ั วใจล

 นยาสมานแผล  เป ื ่ อยน  อประสาทหลอน  สสาวะอ ั กษาโรคข ุ  นอารมณ ี รษะเม ใช ั ณโรค

ั ว ี ยนศ  นยาร  นสารก และว ั นโรคภาวะห

 เป  องปากและคอหอย  อยและอาการเบ ื อยากระต กระเพาะป  าและปวดเม  ย

 องก USA, California Davis & Yost, 1983  และเป ื อใช ั ดหร  อง  ไข ื ้ อในช  Northern Europe Northern อาการไอ และป ั Nepal Saklani & Upreti, 1992 กษาอาการเว

China Wang China China Wang Wang China China โรคไต

) ิ ดเช ั ก ื ่ ม ื ่ มแก ื ่ ม ื ่ ม ื ่ มร ุ น  ากำหน  นชาด  นชาด  ประโยชน  านหม  นยาบรรเทาอาการปวดห  นยาเร  นชาชงด  นยาพอกบรรเทาอาการปวดตามข  นชาชงด  นชาชงด ั กษาอาการปวดเท  เป  ร  เป  เป  เป  ชงเป  เป  เป  ยาสมานแผล  ชงเป  ั กษาอาการช ั กษาโรคไอกรน ั กษาอาการอาหารไม ั กษาอาการต ั กษาอาการปวดท ั กษาโรคปอด โรคบ ใช ใช ใช ใช ใช ร ร ใช ยาหลอนประสาทหร ใช ใช ใช ร ร ร ร ใช การใช (  ประโยชน  Parmeliaceae Parmeliaceae Parmeliaceae Cladoniaceae Cladoniaceae Parmeliaceae Parmeliaceae Parmeliaceae Parmeliaceae Parmeliaceae Physciaceae วงศ ี รายงานการนำไปใช ี ่ ม

diademata

sp. Atheliaceae ไลเคนท

ี ่ 1 ิ ดของไลเคน rangiferina sernanderi

P. nepalense Parmelia chainense Dictyonema L. L. sinensis Cladonia pyxidata C. Flavocetraria nivalis Lethariella cashmeriana Letharia vulpina Cetraria islandica Heterodermia ชน ตารางท ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค 11

., 2008 ., 2008 ิ ง ., 2001 ., 2001 ., 2001  างอ et al et al et al et al et al Chandra & Singh, 1971; Lal & Upreti, 1995; Kumar & Upreti, 2001 Lal & Upreti, 1995; Kumar & Upreti, 2001 Chevallier, 2001 เอกสารอ Negi & Kareem, 1996; Wang

Spain González-Tejero, 1995 Spain González-Tejero, Afghanistan India Chandra & Singh, 1971; New Zealand ประเทศ Himalayas

India, Spain Bastien, 1983 Spain Bastien, ี ้ กลาก ื อข Pacific Islands,  ทางเพศ  ทางเพศ  ทางเพศ ั กเสบ ื ้ อราหร ิ ่ วในกระเพาะ Spain González-Tejero, 1995 González-Tejero, Spain ุ  นอารมณ ุ  นอารมณ ุ  นอารมณ China, Western China, ื ่ ม ิ ดจากเช ี ่ เก ิ นหายใจ  นยาสลายน ั งท  เป  องปากและคออ ื อยากระต ื อยากระต ื อยากระต China Wang China  นชาชงด ใช ู ก

ิ วหน  เป ั ดหร ั ดหร ั ดหร ื ้ อในช  ใช

Soviet Union Chevallier, 2001 ื ้ อ  สสาวะ ิ ่ วในไต ิ ดเช Ireland Malhotra ิ Ireland  ากำหน  ากำหน  ากำหน  าเช ั บป ั กษาโรคผ Ireland Malhotra Ireland Sweden Wang Sweden ู ด  ประโยชน )  นยาข  นยาร  นยาเร  นยาเร  นยาเร  นยาฆ  อ  ายพยาธ ต   เป  เป  เป  เป  เป  ยาสมานแผล เป  (  สสาวะและน ั กษาอาการของโรคทางเด ั กษาห ั กษาอาการต ั กษาอาการปวดมดล ใช ป ใช ยาถ ยาระบาย ร ใช ใช ร ใช ใช การใช ร ใช ร  ประโยชน  Icmadophilaceae Ramalinaceae Peltigeraceae Peltigeraceae Parmeliaceae Parmeliaceae Parmeliaceae วงศ Parmeliaceae Parmeliaceae ี รายงานการนำไปใช ี ่ ม

Parmeliaceae ไลเคนท

ี ่ 1 sp. Parmeliaceae ิ ดของไลเคน Thamnolia vermicularis Ramalina bourgeana Pseudoevernia furfuracea Peltigera aphthosa P. canina P. sancti-angeli P. saxatilis P. perforatum Xanthoparmelia scabrosa Usnea ชน U. filipendula Usnea barbata ตารางท 12 ขวัญเรือน พาปอง ., 2007

., 1994 ., 2010 ิ ง ., 2003 ., 2003 ., 2005 et al et al et al  างอ ., 2003 et al et al et al et al Crockett Yilmaz Crockett Santiago Türk เอกสารอ ) Rankovic, ิ ด ุ ชน  ระบ ไม ) Gollapudi ิ ด ุ ชน

ี ย  ระบ ี เร ไม

ิ ดของแบคท ี ย ี เร Micrococcus luteus, Salmonella gallinarum, Serratia marcescens, Stap. aureus Aer. hydrophila, B.cereus, B. subtilis, Candida albicans, E. coli, Klebsiella pneumonia, L. monocytogenes, P. vulgaria, Sal. typhimurium, Stap. aureus, Stre. faecalis M. luteus, Sal. gallinarum, Ser. marcescens, Stap. aureus B. subtilis, Stap. aureus Aeromonas hydrophila, Bacillus cereus, B. subtilis, Escherichia coli, Listeria monocytogenes, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus, aureus, Streptococcus faecalis ชน

ิ บโตของแบคท ิ ญเต ั วทำละลาย ต ether, ethanol alcohol Antimicrobial ( alcohol Antimicrobial ั ้ งการเจร ั บย

ิ จากไลเคน ั กยภาพในการย ี ศ ี ่ ม ิ ท atranorin acetone 3-hydroxyphysodic acid acetone lecanoric acid acetone, methanol Antimicrobial, Antifungal ( vulpinic acid acetone atranorin, fumarprotocetraric acid acetone protolichesterinic acid acetone, diethyl สารธรรมชาต alectosarmentin, usnic acid, physodic acid, 8’-O-ethyl-beta- alectoronic acid

ไลเคนและสารธรรมชาต

ี ่ 2 ิ ดของไลเคน Hypogemnia apinnata H. tubulosa Lasallia pustulata Letharia columbiana Cladonia gracilis Cetraria aculeata ชน Alectoria sarmentosa ตารางท ไลเคนกับการใชเปนยารักษาโรค 13 2007 , 2007

., 2010 ิ ง ., 2003 ., 2003 ., 2006 ., 2007; et al., et al. et al  างอ ., 2006 et al et al et al et al et al 2007

Candan Rankovic Santiago Crockett Crockett เอกสารอ ) Rankovic ิ ด ุ ชน  ระบ ไม ) Candan ) Türk ิ ด ิ ด ุ ชน ุ ชน

ี ย  ระบ  ระบ ี เร ไม ไม )  อ ต ( ิ ดของแบคท ี ย ี เร B. subtilis, Stap. aureus Aer. hydrophila, Asp. funigatus, Asp. niger, B. cereus, subtilis, C. albicans, glabrata, L. monocytogenes, Penicillum notatum, Pro. vulgaris, Stap. aureus, Stre. faecalis, Yersinia enterocolitica B. subtilis, Stap. aureus M. luteus, Sal. gallinarum, Ser. marcescens, Stap. aureus M. luteus, Sal. gallinarum, Ser. marcescens, Stap. aureus ชน

ิ บโตของแบคท ิ ญเต ั วทำละลาย ต acetone ether, methanol, petroleum ether ( acetone Antimicrobial acetone acetone ั ้ งการเจร ั บย

ิ จากไลเคน ั กยภาพในการย ี ศ ี ่ ม ิ ท gyrophoric acid, stenosporic acid acetone Antimicrobial ( hirtusneanoside acetone Gram-positive bacteria Rezanka & Sigler, crustinic acid diffractaic acid, salazinic norstictic acid, usnic acid usnic acid, salazinic acid acetone, methanol Antimicrobial, Antifungal ( acetone salazinic acid acetone, diethyl physodic acid, atranorin, chloroatranorin, olivetoric acid barbatic acid, diffractaic galbinic acid protocetraric acid, salazinic stictic acid, norstictic usnic acid สารธรรมชาต stictic acid, constictic norstictic acid

ไลเคนและสารธรรมชาต

ี ่ 2 ิ ดของไลเคน Xanthoparmelia pokornyi U. hirta Umbilicaria crustulosa Usnea baileyi U. filipendula Parmelia sulcata Pseudevernia furfuracea Ramalina dendriscoides ชน Lobaria pulmonaria ตารางท

THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 15-24. 2012. บทความวิชาการ วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 15-24. 2555.

พืชในสภาวะเครียดเกลือ

Plant Salt Stress

สุมาลี ชูกำแพง* SUMALEE CHOOKHAMPAENG*

ภาควชาชิ ววี ทยาิ คณะวทยาศาสตริ  มหาวทยาลิ ยมหาสารคามั จ.มหาสารคาม 44150 Department of Biology, Faculty of Science, Mahasarakham University, Maha Sarakham 44150, Thailand

บทคัดยอ. ดินเค็มเปนดินที่มีปริมาณเกลือสูงเกินไป ดินเค็มเปนปจจัยหลักอยางหนึ่งที่สงผลตอพืช กอใหเกิดปญหาทางการเกษตร ซึ่งนับวันปญหานี้ยิ่งทวีความรุนแรงมากขึ้น พืชที่ปลูกในพื้นที่ดินเค็ม จะเกิดสภาวะเครียดเกลือ 3 อยาง คือ 1) ความเครียดออสโมติก อันเนื่องมาจากเกลือในดินทำให คาชลศักยของดินต่ำลงกวาปกติ ทำใหพืชดูดน้ำไดยากขึ้น 2) ความเครียดจากการสะสมไอออน ที่เปนพิษ และ 3) ความเครียดที่เกิดจากการสรางและสะสมสารอนุมูลอิสระ ดังนั้นเมื่อพืชไดรับเกลือ พืชจึงมีกลไกเพื่อที่จะปกปองใหเซลลไดรับอันตรายจากสภาวะเครียดเกลือนอยที่สุด เชน มีการ ขับเกลือ Na+ ออกจากไซโทพลาสซึมของเซลลไปเก็บไวในแวคิวโอลเพื่อรักษาสมดุลไอออน หรือสราง สารตานอนุมูลอิสระเพิ่มขึ้น หรือสรางสาร compatible solute สะสมในเซลลเพื่อรักษาสมดุลของน้ำ การศึกษากลไกของพืชในสภาวะเครียดเกลือจะเปนแนวทางสูการวิจัยเพื่อพัฒนาปรับปรุงพันธุพืช ในสภาวะเครียดเกลือได

ABSTRACT. Salinity is a kind of soil including too much salt. It is a major factor affecting plant which leads to agricultural problem around the world. In the present, the problem is increasing its seriousness. The crops grown in salinity would obtain three types of plant salt stress as: 1) Osmotic stress caused by salt in the soil which would make the water potential to be decreased in lower level than normal. Consequently, the plant would have more difficulty in sucking the water, 2) Stress from accumulation of toxic ion, and 3) Stress caused by construction and accumulation of anti-oxidants against the free radical substance. Therefore, when the plant received salt, it would have mechanism in preventing the cell from receiving danger

* Corresponding author: [email protected] Received: 24 February 2012 Accepted: 14 June 2012 16 สุมาลี ชูกําแพง from stress condition in the lowest level, for instance, the Na+ salt would be dismissed from cytoplasm to be stored in vacuole for keeping the ion balance, or constructing more free radical substance or compatible solute substance, to be accumulated in the cell for keeping the water balance. The study of plant mechanism in salt stress would be guidelines for conducting research study in developing the plant species to be endure with Salt Stress situation. As a result, both of quantity, and quality of product would be increased especially in major economic plants of global people.

คำสำคัญ: ดินเค็ม, สมดุลไอออน KEYWORDS: salinity, ion balance, compatible solutes

บทนำ การจำแนกดินเค็ม ดนเคิ มค็ อดื นบริ เวณทิ ม่ี สารละลายเกลี อสะสมื ดินเค็มที่ไดรับผลกระทบจากเกลือที่ละลาย อยูเปนจำนวนมากและสงผลตอการเจริญเติบโต น้ำได เชน เกลือแกงหรือโซเดียมคลอไรด 

ของพชื โดยเฉพาะเกลอในรื ปของู NaCl โครงการ (NaCl) ยิปซัมหรือแคลเซียมซัลเฟต (CaSO4)

สงแวดล่ิ อมของสหประชาชาต ระบิ วุ าพ นท้ื ด่ี นเคิ ม็ ดีเกลือฝรั่งหรือแมกนีเซียมซัลเฟต (MgSO4)

มีประมาณ 20% ของพื้นที่ทางการเกษตร และ และเบกงโซดาหริ้ อโซเดื ยมไบคาบอเนตี (NaHCO3) ประมาณ 50% ของพื้นที่เพาะปลูกทั่วโลก (Grattan, 2002) สามารถจําแนกเปน 3 ประเภท (Flowers & Yeo, 1995) และพื้นที่ดินเค็มมี (ตารางที่ 1) ไดแก ดินเค็ม (saline soils) คือดิน แนวโนมท จะเพ่ี มมากข่ิ นท้ึ กปุ  (Yokoi et al, 2002; ทมี่ เกลี อทื ละลายไดี่ ในสารละลายด นมากิ ดนโซดิ กิ Parida & Das, 2005) ในประเทศไทยพบพื้นที่ (sodic soils) เปนด นทิ ไมี่ เค มแต็ ม ความเปี นด างส งู ดินเค็มประมาณ 21.7 ลานไร โดยเฉพาะในภาค และคาโซเดียมที่แลกเปลี่ยนไดมากเกินไป และ ตะวนออกเฉั ยงเหนี อของประเทศื ซงม่ึ พี นท้ื ด่ี นเคิ ม็ ดินเค็มโซดิก (saline sodic soils) หมายถึง ดิน 17.8 ลานไร (กรมพัฒนาที่ดิน, 2535) พืชที่ปลูก ที่มีทั้งเกลือที่ละลายไดและโซเดียมที่แลกเปลี่ยน ในดินเค็มจะมีสภาวะเครียดรุนแรงถึงสองเทาเมื่อ ไดปร มาณมากจนเปิ นอ นตรายตั อพ ชื (El-Zanaty เทียบกับพืชที่ปลูกในสภาพแหงแลง เนื่องจาก et al., 2006) โดยพิจารณาจาก คาการนําไฟฟา สภาวะเครียดเกลือนอกจากจะเครียดเนื่องจาก ของสารละลายดิน คาความเปนกรด-ดางของ คาศักยออสโมซิสของดินที่ลดลงทำใหพืชดูดน้ำ สารละลายดิน และคารอยละของโซเดียมที่ ไดนอยลงหรือขาดน้ำคลายพืชที่ปลูกในสภาพ แลกเปลี่ยนได การจําแนกระดับความเค็มที่มี แหงแลงแลวยังเกิดเครียดที่เกิดจากไอออนที่เปน ผลกระทบตอพืช สามารถจำแนกไดเปน 4 ระดับ พิษอีกดวย โดยเฉพาะไอออนของ Na+ (Zhu, (FAO, 1976) คือ ดินไมเค็ม มีคาการนำไฟฟา 2007) ดังนั้นเมื่อพืชไดรับเกลือ พืชจึงหาวิธีการ นอยกวา 2 เดซิซิเมนตอเมตร ดินเค็มนอย ทจะกำจี่ ดไอออนทั เปี่ นพ ษและหาวิ ธิ การที จะดี่ ดนู ำ้ มีคาการนำไฟฟา 2-4 เดซิซิเมนตอเมตร ดินเค็ม ในดินไปใชใหไดมากที่สุด

พืชในสภาวะเครียดเกลือ 17

ปานกลาง มีคาการนำไฟฟา 4-8 เดซิซิเมน เดซซิ เมนติ อเมตร และดนเคิ มจ็ ดั มคี าการนำไฟฟ า ตอเมตร ดินเค็มมาก มีคาการนำไฟฟา 8-15 มากกวา 15 เดซิซิเมนตอเมตร (ตารางที่ 2)

ตารางที่ 1 การจำแนกประเภทของดินเค็ม ประเภทดินเค็ม คาการนำไฟฟาของดิน คาความเปนกรด-ดาง คาการแลกเปล ยนโซเด่ี ยมี (Electrical Conductivity) ของดิน (Soil pH) ของดิน (Exchangeable (mmhos/cm) Sodium) (%) ดินเค็ม > 4.0 < 8.5 < 15 ดินโซดิก < 4.0 > 8.5 > 15 ดินเค็มโซดิก > 4.0 < 8.5 > 15 แหลงที่มา: Cardon & Mortvedt, 2001

ตารางที่ 2 การจําแนกระดับความเค็มที่มีผลกระทบตอพืช (FAO, 1976) คาการนําไฟฟา (dS/m) ระดับความเค็ม การตอบสนองของพืช นอยกวา 2 ไมเค็ม ไมมีผลกระทบตอพืช 2 – 4 เค็มนอย มีผลกระทบตอการเจริญเติบโตของพืชไมทนเค็ม 4 – 8 เค็มปานกลาง มีผลกระทบตอการเจริญเติบโตของพืชหลายชนิด 8 – 15 เค็มมาก พืชทนเค็มเทานั้นจึงจะเจริญเติบโตและใหผลผลิตได มากกวา 15 เค็มจัด พืชทนเค็มสูงจึงจะเจริญเติบโตและใหผลผลิตได การจำแนกพืชทนเค็ม กายภาพที่พิเศษและมีการปรับตัวทางสัณฐาน วิทยาหรือกลไกการหลีกเลี่ยงเกลือจึงทนเค็ม พืชสวนมากจะไมชอบเกลือ เรียกวา พืช ไดส งู (Flowers et al., 1986) เชน จะมเซลลี พ เศษิ ดินกรอย (glycophytes) ซึ่งไมสามารถที่จะทน (ตอมเกลือ) ที่บริเวณใบและลำตนเพื่อที่จะ ตอสภาวะดินเค็มได และไดรับผลกระทบจาก ขับเกลือออกจากตนพืช โดยดึงเกลือจากเซลล เกลอรื นแรงุ พชในกลื มนุ แม้ี จะได ร บั NaCl ความ ขางเคียงมาเก็บไวที่ตอมเกลือแลวขับออกโดย เขมขนต่ำ (ในสารละลาย 100-200 mmol L-1 อาศัยฝนหรือลม (Zhu, 2007) นอกจากนี้พืช NaCl) ก็จะสงผลใหพืชหยุดการเจริญเติบโตและ ดนเคิ มจะม็ กลไกทางสรี รวี ทยาทิ จะควบค่ี มปรุ มาณิ ตายในที่สุด (Zhu, 2007) โดยเฉพาะในตน เกลือในไซเลม ราก และใบพืช และมีการปรับ chickpea พบวาที่ความเขมขน 25 mmol L-1 สมดุลออสโมติกเพื่อใหพืชสามารถดูดน้ำไปใชได  NaCl จะทำใหการเจริญเติบโตลดลง (Flowers (Shabala & Mackay, 2011) พืชจำพวกนี้ et al., 2010) สามารถปรบตั วเจรั ญเติ บโตไดิ ในความเค มระด็ บสั งู พืชดินเค็ม (halophytes) สวนมากเปนพืชที่ เชน ในสารละลาย NaCl ที่ระดับความเขมขน ตามธรรมชาตมิ ถี นอาศ่ิ ยในดั นเคิ ม็ มลี กษณะทางั 18 สุมาลี ชูกําแพง

500-1000 mmol L-1 (Colmer & Voesenek, และขนาดของผลมะเขือเทศ (Chookhampaeng 2009) พชบางชนื ดทนเคิ มได็ ส งมากู เชน Atriplex et al., 2008) น้ำหนักสดของผลพริก (Rubio vesicaria สามารถใหผลผลิตสูงแมปลูกในเกลือ et al., 2011) เปนตน ดังนั้นพืชจึงปรับตัวเพื่อ (NaCl) ความเขมขน 700 mmol L-1 หรือ ที่จะลดคาศักยออสโมซิสโดยการสะสมสาร Salicornia europaea สามารถเจริญเติบโต compatible osmolytes และสาร osmoprotectants ไดในเกลือ (NaCl) ความเขมขนสูงถึง 1,020 (Bohnert et al., 1995) หรือนำไอออนที่เปนพิษ mmol L-1 ไปเก็บไวในแวคิวโอล (Niu et al., 1995) พืช บางชนดิ เชน Mesembryanthemum crystallinum ผลกระทบของความเครียดเกลือตอ จะปรับเปลี่ยนกระบวนการเมแทบอลิซึมจาก สรีรวิทยาพืช แบบพืช C3 ใหกลายเปนแบบพืช CAM (Crassulacean Acid Metabolism) เนื่องจากพืช เมื่อพืชเกิดสภาวะเครียดเกลือจะสงผลตอ CAM มีประสิทธิภาพการใชน้ำในการสังเคราะห การเจริญเติบโต ผลผลิต และการเขาทำลายของ ดวยแสงสูงกวาพืช C3 และจะเปดปากใบเฉพาะ โรคพืช พืชไดรับเกลือ Na+ จะเกิดการแขงขันกับ ตอนกลางคืนเพื่อลดการสูญเสียน้ำ ในสภาวะ K+ ในการเขาสูรากพืช ทำใหพืชไดรับ K+ ลดลง เครียดเกลือ พืชจะสราง PEP (phospho- ซึ่งสงผลใหพืชมีอัตราการเจริญเติบโตลดลง enolpyruvate carboxylase) อยางรวดเร็ว เนื่องจาก K+ มีผลตอแรงดันเตงในเซลลพืชและ (Zhu, 2007) และพบกิจกรรมของ PEPCase การทำงานของเอนไซมหลายชนิด (Zhu, 2007) (phosphoenolpyruvate) สูง (Ostrem et al., ดังนั้นเมื่อพืชเครียดเกลือพืชจึงพยายามรักษา 1987) พืชเมื่อเครียดมักจะสรางสารอนุมูลอิสระ ระดับของ K+ ใหสูง และควบคุมปริมาณ Na+ (Asada, 2006) ซึ่งสารอนุมูลอิสระ เมื่อมีปริมาณ ใหต่ำในไซโทพลาสซึม (Zhu, 2003) นอกจากนี้ มากจะทำลายระบบตางๆ ในเซลลรวมถ งรบกวนึ ดินเค็มยังสงผลใหคาชลศักยในดินลดลง และ การสังเคราะหดวยแสงในคลอโรพลาสตดวย ทำใหคาความดันออสโมซิสเพิ่มขึ้นจากการที่มี (Smirnoff, 1993) พืชจึงพยายามที่จะควบคุม ไอออนในดินสูง ทำใหพืชดูดน้ำไดนอยลงและ ปริมาณของสารอนุมูลอิสระ เพื่อความอยูรอด ลดแรงดันเตงของเซลลพืช การเจริญเติบโตของ (Khan et al., 2011) พืชจึงลดลง ผลผลิตของพืชก็ลดลงดวย เชน ขาว นอกจากนความเคร้ี ยดเกลี อยื งสั งผลต ออ ตราั ซึ่งเปนธัญพืชหลักของประเทศไทย พบวาขาว การงอกของเมลด็ พบวาเมล ดพ็ ชหลายชนื ดมิ อี ตราั ที่เจริญภายใตสภาวะความเค็มระดับปานกลาง การงอกลดลง เชน เมล็ด Pteroceltis tatarinowii มีผลผลิตต่ำกวาขาวที่ปลูกในพื้นที่ดินไมเค็ม มีอัตราการงอกลดลงเมื่อไดรับเกลือ NaCl 17 มากกวา 2 เทา จนถึงไมติดผลผลิต (สำนักงาน mM L-1 และการงอกจะถูกยับยั้งเพิ่มขึ้นเมื่อเพิ่ม พฒนาวั ทยาศาสตริ และเทคโนโลย แหี งชาต ,ิ 2554) ระดับความเขมขนของเกลือ (Sheng-zuo et al., ลดการแตกกอ จำนวนและความยาวของรวงขาว 2006) ในเมลด็ Kochia scoparia (Borzouei, 2012) (Ali et al., 2004; Shereen et al., 2005) นอกจากนี้ และเมลดข็ าวโพด (Zea mays L.) (Khodarahmpour ยังมีผลตอพืชอื่นๆ เชน จำนวนและน้ำหนักของ et al., 2012) กได็ ร บผลกระทบเชั นกัน สมอฝายลดลง (Zhang et al., 2012) จำนวน

พืชในสภาวะเครียดเกลือ 19

สมดุลไอออน แลกกับไอออนของ H+ ในเซลล (Zhu, 2003) SOS2 มีคุณสมบัติเปนโปรตีนไคเนส (serine/ พืชจำเปนตองรักษาสมดุลไอออน โดยเซลล threonine protein kinase) ซงม่ึ บรี เวณทิ ทำหน่ี าท ่ี จะสะสมไอออนทจำเปี่ นและกำจ ดไอออนทั เปี่ นพ ษิ เรงปฏิกิริยา (catalytic domain) อยูใกลปลาย เพอป่ื องก นไมั ให เซลล ได ร บอั นตรายั (Zhu, 2003) ดานอะม โนิ และสวนท ทำหน่ี าท ควบค่ี มุ (regulatory ในสภาวะเครียดเกลือสัดสวนระหวาง K+/Na+ domain) อยูใกลปลายดานคารบอกซี คลายกับ ในไซโทพลาสซึมยิ่งมีความสำคัญมาก ปกติ โปรตนี SNF1 ในยสตี  (Liu & Zhu, 1998) SOS3 ในเซลลพืชจะมีปริมาณ K+ สูง (100-200 mM) เปนโปรตีนที่ดัดแปลงโดยการเติมหมู myristoyl ปรมาณิ Na+ ตำ่ (1-10 mM) (Apse & Blumwald, (myristoylated protein) ที่จับแคลเซียม ซึ่งเปน 2007) ดังนั้นพืชจึงพยายามกำจัด Na+ ที่มาก ตวรั บสั ญญาณในไซโทพลาสซั มึ (Liu et al., 2000) เกินไปออกจากไซโทพลาสซึม เพื่อทำให K+/Na+ SOS4 เปนยีนที่กระตุนการสราง pyridoxal (PL) สูงขึ้น (Glenn et al., 1999) ในเซลลพืช kinase ในไซโทพลาสซึม สวน SOS5 จะอยู ไมเหมือนกับเซลลสัตว เซลลสัตวเมื่อมี Na+ บริเวณผิวดานนอกของเยื่อหุมเซลล มีแรงยึดกับ สะสมอยูมากภายในเซลลจะมี Na+-ATPases เซลลขางเคียง ทำใหเซลลเกิดการยืดขยายตัวได หรือ Na+/K+-ATPases ไวชวยในการปรับ (Shi et al., 2003) สมดุลไอออน โดยสามารถที่จะขับ Na+ ออกได ดินเค็มมีเกลือละลายน้ำในดินมาก เกลือ โดยตรง (Zhu, 2003) แตในเซลลพืช Na+ จะเขา จะทำใหสารละลายในด นมิ ความเขี มข นส งขู นและ้ึ สไซโทพลาสซู มโดยึ Na+ transporter และ K+/Na+ ทำใหเก ดการแตกติ วของไอออนั ไอออนของ Na+ transporter ทำให Na+ ในไซโทพลาสซึมมีมาก (ภาพที่ 1) จะถูกสงเขาสูเซลลโดย HKT1 (high- พืชจะขับ Na+ ไปเก็บไวที่แวคิวโอลเพื่อไมใหเปน affinity K+ transporter-1) ซึ่งจะขัดขวางการ อันตรายตอเซลล โดยอาศัยแรงขับจากความ ทำงานของ AKT1 (Arabidopsis K+ transporter 1) ตางศักยของโปรตอน H+-ATPases และ H+- ในการนำ K+ เขาสูเซลล (Zhu, 2003; Türkan PPiase จะขบั H+ ออกจากไซโทพลาสซมไปสะสมึ & Demiral, 2009) พืชมีตัวรับสัญญาณ Na+ ไวที่แวคิวโอ จากนั้น Na+/H+ antiporter จะขับ ที่บริเวณเยื่อหุมเซลล  กลไกของการรับรู Na+ Na+ ออกจากไซโทพลาสซึมแลกกับ H+ ใน ของเซลลยังไมทราบแนชัด สันนิษฐานวาอาจจะ แวควโอลิ (Apse & Blumwald, 2007; Blumwald รับรูกอนหรือ/และหลังจาก Na+ เขาสูเซลล  et al., 2000) โดยตัวรับสัญญาณที่เยื่อหุมเซลลอาจจะเปน เมื่อพืชไดรับเกลือ พืชจะมีกลไกการสง โปรตีนในเยื่อหุมเซลลหรือเอนไซมที่ตอบสนอง สัญญาณผาน SOS (Salt-Overly-Sensitive) ตอ Na+ ในไซโทพลาสซึม หรือ SOS1 (Zhu, เพื่อปกปองเซลล (Turkan & Demiral, 2009) 2003) สัญญาณนี้จะถูกสงไปยัง Ca2+ ซึ่งจะเปน ระบบการสงสัญญาณผาน SOS เปนการทำงาน ตวสั งส ญญาณตั อไปย งั SOS3 SOS2 และ SOS1 รวมกันของ SOS1 SOS2 SOS3 SOS4 และ ตามลำดับ SOS1 จะเปนตัวขับไอออนของ SOS5 โดย SOS1 เปนโปรตีนที่แทรกอยูใน Na+ ออกสูนอกเซลลโดยทำหนาที่เปน Na+/H+ เยื่อหุมเซลล มีกรดอะมิโนเรียงตัวตอกันมากกวา antiporter ขณะเดียวกัน Ca2+ จะไปกระตุน 700 หนวย มหนี าท ในการข่ี บั Na+ ออกจากเซลล  20 สุมาลี ชูกําแพง

ใหสราง ABl1 (Arabidopsis abscisic acid- ออกนอกเซลลและนำ K+ เขาสูภายในเซลล และ insensitive1) ซึ่งชักนำใหเกิดการแสดงออก เมอสารละลายในด่ื นมิ ความเขี มข นส งขู นจะทำให้ึ  ของยีน NHX1 (endosomal Na+ (K+)/H+ เกิดสภาวะเครียดออสโมติก และชักนำใหสราง exchanger) และในขณะเดยวกี นั SOS3 เมอไดื่ ร บั ฮอรโมน ABA (abscisic acid) ซึ่งฮอรโมน สัญญาณจะกระตุนการนำ H+ เขาสูแวคิวโอล ชนดนิ จะกระตี้ นการทำงานของุ Ca2+ และ SOS5 เพื่อใชในการแลกเปลี่ยนกับ Na+ หรือ Ca+ สวน เชนเดียวกัน (Türkan & Demiral, 2009) SOS2 ก็จะไปกระตุนการทำงานของ NHX1 และ ในทางตรงกันขาม หากเซลลเขาสูสภาวะ CAX1 (cation exchanger 1) ที่แวคิวโอลใหเกิด สมดุลไมมีความจำเปนที่จะตองขับ Na+ ออกจาก การแลกเปลี่ยนไอออนของ Na+/H+ และ Ca2+/H+ ไซโทพลาสซึม Ca+ จะกระตุนใหเกิดการสราง เพื่อจะนำ Na+ หรือ Ca2+ ที่มีมากเกินไปใน ABl2 จะยับยั้งการทำงานของ SOS1 ในการนำ ไซโทพลาสซึมไปเก็บไวที่แวคิวโอล สวน SOS4 Na+ ออกสูนอกเซลล และยับยั้งการทำงานของ กระตนใหุ เก ดการสริ าง PL kinase ชกนำใหั สร าง SOS2 และ NHX1 ในการนำ Na+ ไปเก็บไวที่ PL-5-phosphate (PLP) ซึ่งจะเปนตัวกระตุนการ แวคิวโอล (Türkan & Demiral, 2009) ทำงานของ SOS1 และ AKT1 เพิ่มการขับ Na+

Salt stress ? O-linked carbohydrate chains Osmotic stress [Na+] Apoplast Salt SOS5 ? ? sensor HKT1 AKT1 SOS1 PM Cytoplasm SOS3 P + H2O Na+ H + ABA 2+ Na [Ca ] SOS2 K+ P PLP

ABI2 PL Kinase H+ + H+ H Regulation of NHX1 gene expression CAX1 (e.g. SOS1, SOS4 & ?) + V-ATPase Na 2+ Nucleus ABI1 PPase H+ Ca (e.g. ) Vacuole NHX1 ATP ADP+Pi ADP+Pi ATP H-ATPase PM SOS5 Maintenance of cell expansion Apoplast H+ ภาพที่ 1 แผนภาพแสดงกลไกการรับสงสัญญาณและการตอบสนองตอความเครียดเกลือโดยระบบของโปรตีน SOS (Salt-Overly-Sensitive) (ที่มา: Türkan & Demiral, 2009 ดัดแปลงมาจาก Shi et al., 2002; Zhu, 2003; Zhang et al., 2004; Chinnusamy et al., 2005; Mahajan et al., 2008; Türkan & Demiral, 2008.) พืชในสภาวะเครียดเกลือ 21

การสะสมสาร compatible solutes Primulaceae และ Zosteraceae ซอบิทอล พบในพืชวงศ  Plantaginaceae และแมนนิทอล ในสภาวะปกต ิ รากพชจะมื คี าชลศ กยั ของน ำ้ พบใน Laguncularia racemosa เปนพืชวงศ (water potential) ต่ำกวาในดิน พืชจึงจะสามารถ Combretaceae เปนตน (Flowers & Colmer, ดูดน้ำจากดินเขาไปยังรากได และคาชลศักยของ 2008) น้ำจะลดลงเรื่อยๆ จากราก ไปสูลำตน และใบ

แตเม อพ่ื ชไดื ร บเกลั อื สารละลายเกลอจะมื ผลทำใหี  สารตานอนุมูลอิสระ คาชลศักยของน้ำในดินลดลง หากลดลงต่ำมาก รากพชกื จะไม็ สามารถด ดนู ำจากด้ นไปใชิ ได  ดงนั น้ั เมื่อพืชเครียดจะชักนำใหเกิดการสราง พืชจึงปรับตัวโดยการสะสมสาร compatible สารอนุมูลอิสระ เชน superoxide radicals, solutes ในรากเพื่อลดคาชลศักยของน้ำในราก hydrogen peroxide (H2O2) และ hydroxyl และทำใหพืชดูดน้ำไปใชได นอกจากจะสะสม radicals (OH-) ซึ่งจะทำลายสวนตางๆ ของเซลล ที่รากแลวพืชยังสะสมในสวนอื่นๆ เชน ลำตน เชน โปรตีน กรดนิวคลีอิก ไขมันบริเวณตางๆ หรือใบดวย เพื่อทำใหน้ำมีการลำเลียงไปใชได เชน เยอห่ื มเซลลุ  พชจื งสรึ างสารต านอน มุ ลอู สระิ อยางต อเน อง่ื ในกระบวนการตางๆ ของสงม่ิ ชี วี ติ อยูในรูปเอนไซม (enzymatic antioxidants) เชน ไมวาจะเปนพืชหรือสัตวก็สามารถจะสังเคราะห superoxide dismutases (SOD), catalase (CAT), สาร compatible solutes ขึ้นได (Hussain et al., ascorbase peroxidase (APX), glutathione- 2008) สารชนิดนี้แมจะสะสมในปริมาณที่สูง S-transferases (GST), monodehydroascorbate ในเซลลก จะไม็ ส งผลรบกวนต อกระบวนการทำงาน reductase (MDHAR), dehydroascorbate ของเซลลและเอนไซม ต างๆ และไมทำให ค าความ reductase (DHAR), glutathione reductase เปนกรด -ดางในเซลล  เกดการเปลิ ยนแปลง่ี (Yokoi (GR) และ glutathione peroxidases (GPX) หรอื et al., 2002) สารในกลุมน้อาจจะอยี ูในรูปน้ำตาล สรางสารตานอนุมูลอิสระท่ไมี ไดอยในรู ูปเอนไซม  โมเลกลเดุ ยว่ี เชน ฟรกโตสุ (fructose) และกลโคสู (non-enzymatic antioxidants) เชน glutathione (glucose) น้ำตาลเชิงซอน เชน ทรีฮาโลส (GSH), ascorbic acid (AA), tocopherols (TOCs), (trehalose) ราฟโนส (raffinose) และฟรุกแทน carotenoids (CARs) และ flavonoids เพื่อ (fructans) แอลกอฮอล  เชน ซอบทอลิ (Sorbitol) กำจัดสารอนุมูลอิสระ (Hussain et al., 2008; แมนนิทอล (Mannitol) กลีเซอรอล (glycerol) Karuppanapandian et al., 2011) สารตาน และเมททิลเลท อินโนซิทอล (methylated อนุมูลอิสระเหลานี้จะเปลี่ยนสารอนุมูลอิสระ inositols) กรดอะมิโน ไดแก โพรลีน (proline) ใหอย ในรู ปสารทู ไม่ี เป นอ นตรายแกั พ ชื เชน SOD - ไกลซีน เบทาอีน (glycine betaine) และโพรลีน จะเปลี่ยน singlet oxygen (O2 ) ใหกลายเปน

เบทาอีน (proline betaine) เปนตน พบวาพืช H2O2 สวน CAT, APX และ GPX จะเปลี่ยน

ดินเค็มหลายชนิดจะสะสมไกลซีน เบทาอีน และ H2O2 ใหกลายเปนน้ำ MDHAR และ DHAR โพรลีน สวนน้ำตาลอินโนซิทอลพบในพืชวงศ จะเปลี่ยน MDHA (monodehydroascorbate) Aizoaceae, Apiaceae, Cyperaceae, Iridaceae, และ DHA (dehydroascorbate) ใหกลายเปน Juncaceae, Juncaginaceae, Poaceae, AA และ GR จะเปลี่ยน GSSG (oxidized 22 สุมาลี ชูกําแพง glutathione) ใหกลายเปน GSH เปนตน เอกสารอางอิง (Karuppanapandian et al., 2011) กรมพฒนาทั ดี่ นิ . 2535. แผนทการแพรี่ กระจายด นเคิ ม็ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ มาตราสวน 1: บทสรุป 500,000. กรมพัฒนาที่ดิน กระทรวงเกษตรและ ในปจจุบันจะเห็นไดวาพื้นที่ทางการเกษตร สหกรณ ประสบปญหาจากดินเค็มมากขึ้น และสงผล สำนักงานพัฒนาวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีแหงชาติ กระทบทางดานตางๆ ตอตนพืช เชน ในสภาวะ 2554. วิทยาศาสตรและเทคโนโลยี เพื่อเตรียม ที่มีเกลือสะสมอยูในดินทำใหรากพืชดูดน้ำไปใช พรอมร บมั อภื ยพั บิ ตั ิ “พลกฟิ นด นเคิ มด็ วยพล งั ชมชนุ ”. การประชมวุ ชาการประจำปิ  24-26 มนาคมี ไดยากขึ้น ดังนั้นพืชจึงสะสมสารบางชนิด เชน 2554. compatible solute ทำใหพืชสามารถดูดน้ำ Ali, Y., Aslam, Z., Ashraf, M.Y. & Tahir, G.R. 2004. ไปใชได และพบวาดินเค็มทำใหพืชมีการสะสม Effect of salinity on chlorophyll concentration, + Na ในไซโพลาสซึมของเซลลมากขึ้นและเปน leaf area, yield and yield components of rice + อนตรายตั อเซลล  ดงนั นพั้ ชจื งตึ องข บั Na ออกจาก genotypes grown under saline environment. เซลล  นอกจากนด้ี นเคิ มก็ อให พ ชมื สารอนี มุ ลอู สระิ International Journal of Environmental เพิ่มมากขึ้น ทำใหพืชมีกลไกที่จะสรางสารตาน Science & Technology 1(3): 221-225. อนุมูลอิสระเพื่อปกปองเซลล ดวยสภาวะเครียด Apse, M.P. & Blumwald, E. 2007. Na+ transport in รูปแบบตางๆ ที่เกิดขึ้นนี้ ทำใหพืชมีอัตราการ plants. FEBS Letters 581: 2247-2254. เจริญเติบโตและผลผลิตลดลง ดังนั้นจึงมีงานวิจัย Asada, K. 2006. Production and scavenging ที่หลากหลายที่เกี่ยวของกับการศึกษากลไก of reactive oxygen species in chloroplasts การตอบสนองของพชเมื ออย่ื ในสภาวะเครู ยดเกลี อื and their functions. Plant Physiology 141: ซึ่งพืชแตละชนิดก็มีกลไกและความสามารถ 391-396. ในการปรับตัวเพื่อความอยูรอดที่แตกตางกัน Blumwald, E., Aharon, G.S. & Apse, M.P. 2000. Biochimica et ซึ่งแนวทางในการศึกษากลไกการปรับตัวของพืช Sodium transport in plant cells. Biophysica Acta 1465: 140-151. เมื่ออยูในสภาวะเครียดจากเกลือนี้จะนำไปสูการ Bohnert, H.J., Nelson, D.E. & Jensen, R.G. 1995. คัดเลือกสายพันธุพืชทนเค็มหรือปรับปรุงพันธุ Adaptations to environmental stresses. Plant พืชเพื่อใหไดสายพันธุพืชที่ทนตอสภาวะเครียด Cell 7: 1099-1111. ทำใหไดพันธุพืชที่สามารถเพาะปลูกไดในสภาพ Borzouei, A. 2012. Water potential and salt effects ดินเค็มและใหไดผลผลิตที่สูงขึ้น โดยเฉพาะ on seed germination of Kochia scoparia. Indian พืชเศรษฐกิจ เชน ขาว พริก มะเขือเทศ เปนตน Journal of Science and Technology 5(1): นอกจากนี้ดานพันธุวิศวกรรมก็มีการตัดตอยีน 1907-1909. ทนเคมเพ็ อกระต่ื นใหุ พ ชมื ความตี านทานต อสภาวะ Cardon, G.E. & Mortvedt, J.J. 2001. Salt affected เครียดได soils “Quite Facts”. Cooperative Extension Web Manager. http//www.ext.colostat.edu. พืชในสภาวะเครียดเกลือ 23

Chinnusamy, V., Jagendorf, A. & Zhu, J.K. 2005. Grattan, S.R. 2002. Irrigation Water Salinity and Understanding and improving salt tolerance Crop Production. Plant-Water Relation in plants. Crop Science 45: 437-448. Specialist, University of California, Davis. Chookhampaeng, S., Pattanagul, W. & Theerakulpisut, Hussain, T.M., Chandrasekhar, T., Hazara, M., Sultan, P. 2008. Effects of Salinity on Growth, Activity Z., Saleh, B.K. & Gopal, GR. 2008. Recent of Antioxidant Enzymes and Sucrose Content advances in salt stress biology – a review. in Tomato (Lycopersicon esculentum Mill.) Biotechnology and Molecular Biology Review at the Reproductive Stage. ScienceAsia 3(1): 008-013. 34(1): 69-75. Karuppanapandian, T., Moon, J.C., Kim, C., Manoharan, Colmer, T.D. & Voesenek, L. 2009. Flooding tolerance: K. & Kim, W. 2011. Reactive oxygen species suites of plant traits in variable environments. in plants: their generation, signal transduction, Functional Plant Biology 36: 665-681. and scavenging mechanisms. Australian El-Zanaty, A.A. El-Nour, A. & El-Fouly, M.M. 2006. Journal of Crop Science 5(6): 709-725. Modern methods for counteracting salinity Khan, T.A., Mazid, M. & Mohammad, F. 2011. Status stress: A review. The 2nd International Conf. of secondary plant products under abiotic on Water Resources & Arid Environment. stress: an overview. Journal of Stress FAO. 1976. Prognosis of salinity and alkalinity. FAO Physiology & Biochemistry 7(2): 75-98. Soil Bulletin 31. FAO, Rome. Khodarahmpour, Z., Ifar, M. & Motamedi, M. 2012. Flowers, T.J. & Colmer, T.D. 2008. Salinity tolerance Effects of NaCl salinity on maize (Zea mays L.) in halophytes. New Phytologist 179: 945-963. at germination and early seedling stage. African Flowers, T.J., Gaur, P.M., Laxmipathi Gowda, C.L., Journal of Biotechnology 11(2): 298-304. Krishnamurthy, L., Samineni, S., Siddique, Liu, J. & Zhu, J.K. 1998. A calcium sensor homolog K.H.M., Turner, N.C., Vadez, V., Varshney, required for plant salt tolerance. Science 280: R.K. & Colmer, T.D. 2010. Salt sensitivity 1943-1945. in chickpea. Plant Cell & Environment 33: Liu, J., Ishitani, M., Halfter, U., Kim, C.S. & Zhu, 490-509. J.K. 2000. The Arabidopsis thaliana SOS2 Flowers, T.J., Hajibagheri, M.A. & Clipson, N.J.W. gene encodes a protein kinase that is required 1986. Halophytes. The Quarterly Review for salt tolerance. Proceedings of the National of Biology 61: 313-337. Academy of Sciences of the United States Flowers, T.J. & Yeo, A.R. 1995. Breeding for salinity of America 97: 3730-3734. resistance in crop plants: where next? Mahajan, S., Pandey, G.K. & Tuteja, N. 2008. Australian Journal of Plant Physiology 22: Calcium- and salt-stress signaling in plants: 875-884. Shedding light on SOS pathway. Archives of Glenn, E.P., Brown, J.J. & Blumwald, E. 1999. Salt Biochemistry and Biophysics 471: 146–158. tolerance and crop potential of halophytes. Niu, X., Bressan, R.A., Hasegawa, P.M. & Pardo, Critical Reviews in Plant Science 18: J.M. 1995. Ion homeostasis in NaCl stress 227-255. environments. Plant Physiology 109: 735-742. 24 สุมาลี ชูกําแพง

Ostrem, J.A., Olson, S.W., Schmitt, J.M. & Bohnert, Shi, H., Xiong, L., Stevenson, B., Lu, T. & Zhu, J.K. H.J. 1987. Salt stress increases the level of 2002. The Arabidopsis salt overly sensitive 4 translatable mRNA for phosphoenolpyruvate mutants uncover a critical role for vitamin carboxylase in Mesembryanthemum crystallinum. B6 in plant salt tolerance. Plant Cell 14: Plant Physiology 84(4): 1270-1275. 575-588. Parida, A.K. & Das, A.B. 2005. Salt tolerance Smirnoff, N. 1993. The role of active oxygen in the and salinity effects on plants: a review. response of plants to water deficit and Ecotoxicology and Environmental Safety desiccation. New Phytologist 125(1): 27-58. 60: 324-349. Türkan, I. & Demiral, T., 2008. Salinity tolerance Rubio, J.S., Pereira, W.E., Garcia-sanchez, F., Murillo, mechanisms of higher plants. In: Abiotic Stress L., Garcia, A.L. & Martinez, V. 2011. Sweet and Plant Responses. N.A. Khan & S. Singh pepper production in substrate in response (eds.), pp. 106-123, I.K. International, New to salinity, nutrient solution management Delhi. and training system. Horticultura Brasileira Türkan, I. & Demiral, T. 2009. Recent developments in 29(3): 275-281. understanding salinity tolerance. Environmental Shabala, S. & Mackay, A. 2011. Ion transport in and Experimental Botany 67: 2-9. halophytes. Advances in Botanical Research Yokoi, S., Bressan, R.A. & Hasegawa, P.M. 2002. 57: 151-199. Salt stress tolerance of plants. JIRCAS Sheng-zuo, F., Li-yi, S. & Xiang-xiang, F.U. 2006. Working Report. 25-33. Effects of NaCl stress on seed germination, Zhang, H.J., Dong, H.Z., Li, W.J. & Zhang, D.M. leaf gas exchange and seedling growth of 2012. Effects of soil salinity and plant density Pteroceltis tatarinowii. Journal of Forestry on yield and leaf senescence of field-grown Research 17(3): 185-188. cotton. Agronomy & Crop Science 198: 27-37. Shereen, A., Mumtaz, S., Raza, S., Khan, M.A. & Zhang, J.Z., Creelman, R.A. & Zhu, J.K. 2004. From Solangi, S. 2005. Salinity effects on seedling laboratory to field. Using information from growth and yield components of different Arabidopsis to engineer salt, cold, and drought inbred rice. Pakistan Journal of Botany tolerance in crops. Plant Physiology 135: 37(1): 131-139. 615-621. Shi, H., Kim, Y.S., Guo, Y., Stevenson, B. & Zhu, Zhu, J.K. 2003. Regulation of ion homeostasis under J.K. 2003. The Arabidopsis SOS5 locus salt stress. Current Opinion in Plant Biology encodes a putative cell surface adhesion 6: 441-445. protein and is required for normal cell expansion. . 2007. Plant Salt Stress. In: eLS. John Wiley Plant Cell 15: 19-32. & Sons Ltd., Chichester. http://www.els.net [doi: 10.1002/9780470015902.a0001300.pub2] THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 25-46. 2012. บทความวิชาการ วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 25-46. 2555.

พชวงศื ทานตะว นในประเทศไทยกั บการอนั รุ กษั ความหลากหลายทางช วภาพี

The Sunflower Family (Asteraceae) in Thailand and Biodiversity Conservation

พิมพวดี พรพงศรุงเรือง* PIMWADEE PORNPONGRUNGRUENG*

ศนยู ว จิ ยอนั กรมวุ ธานประยิ กตุ  ภาควชาชิ ววี ทยาิ คณะวทยาศาสตริ  มหาวทยาลิ ยขอนแกั น จงหวั ดขอนแกั น 40002 Applied Taxonomic Research Center, Department of Biology, Faculty of Science, Khon Kaen University, Khon Kaen 40002, Thailand

บทคัดยอ. พืชวงศทานตะวัน (Asteraceae) เปนพืชใบเลี้ยงคูที่มีสมาชิกมากที่สุดในโลก มีการ กระจายพันธุทั่วโลก โดยมีความหลากชนิดมากที่สุดในเขตอบอุน พบไดในเกือบทุกสภาพแวดลอม แตจะพบมากในพื้นที่เปดโลง อากาศอบอุน ในประเทศไทยมีพืชวงศนี้ประมาณ 260 ชนิด หลายชนิด มีความสำคัญทางเศรษฐกิจหรือทางดานสมุนไพร และหลายชนิดที่อยูในทะเบียนรายชื่อพืชที่เปนพืช ตางถ นร่ิ กรานุ ซงการร่ึ กรานของพุ ชตื างถ นน่ิ เป้ี นป จจ ยสำคั ญอยั างหน งของการส่ึ ญเสู ยความหลากหลายี ทางชีวภาพ โดยเฉพาะการสูญเสียชนิดพันธุทองถิ่น ดังนั้นจึงจำเปนที่จะตองศึกษาความหลากหลาย และศึกษาทบทวนทางอนุกรมวิธานของพืชวงศนี้ในประเทศไทย เพื่อทราบวาพืชชนิดใดเปนพืช ทองถิ่น ชนิดใดเปนพืชตางถิ่น และสถานภาพของพืชแตละชนิดเปนอยางไร ซึ่งทั้งพืชตางถิ่นรุกราน และพืชเฉพาะถิ่นลวนมีความสำคัญตอการศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพและการอนุรักษ นอกจากนี้เพื่อการวางแผนปองกันและจัดการชนิดพันธุตางถิ่นและอนุรักษพืชเฉพาะถิ่นยังตองศึกษา รวบรวมขอมูลทางดานชีววิทยาของพืช เชน สรีรวิทยา กลไกการงอกและการพักตัวของเมล็ด รูปแบบ การกระจายพันธุ กลไกและกระบวนการรุกราน เปนตน

ABSTRACT. The sunflower family, Asteraceae is one of the largest families of flowering plants in the world. It is widely distributed throughout the world with the most diverse in the temperate regions. The members of the family grow in a broad range of habitats but mainly found in the open area. There are approximately 260 species in Thailand. Many species are of economic and medicinal values, while some species are listed in the checklist of invasive alien species.

* Corresponding author: [email protected] Received: 20 April 2012 Accepted: 19 June 2012 26 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

The invasion by alien species is one of the most leading causes of the biodiversity lost, especially for native species. Therefore, the study on diversity and taxonomic revision of the family in Thailand are needed in order to define the native and alien species and also their conservation status. Both alien and endemic species are important for the biodiversity and conservation approaches. Besides that, biological information for these plants, e.g. physiology, seed dormancy and germination, distribution pattern, invasion mechanism, are required for controlling and management of the alien species as well as conservation of the endemic species.

คำสำคัญ: วงศทานตะวัน, การอนุรักษ, ความหลากหลายทางชีวภาพ, ชนิดพันธุตางถิ่น, ชนิดพันธุ ตางถิ่นที่รุกราน KEYWORDS: Compositae, Asteraceae, conservation, biodiversity, alien species, invasive alien species

บทนำ โดยปจจัยตางๆ เหลานี้อาจจะแสดงผลกระทบ รวมกัน หรือแสดงผลกระทบเชิงเดี่ยว เชน ประเทศไทยอยในพู นท้ื ท่ี ม่ี ความหลากหลายี การเปลยนแปลงล่ี กษณะทางกายภาพหรั อชื วภาพี ทางชวภาพสี งแหู งหน งของโลก่ึ ตงอย้ั ในเขตพู นท้ื ่ี ของระบบนิเวศ สงผลตอการแพรกระจายของ วกฤติ ทางความหลากหลายทางชิ วภาพอี นโดิ -พมา ชนิดพันธุ หรือการกระทำบางอยางที่มีผลทำลาย (Indo-Burma Biodiversity hotspot) ซึ่งเปน สงม่ิ ชี วี ตโดยตรงิ เชน การลาหร อการนำสื งม่ิ ชี วี ติ 1 ใน 34 พื้นที่วิกฤติทางความหลากหลายทาง นนไปใช้ั ประโยชน มากเก นไปิ อยางไรก ด็ ปี จจ บุ นั ชวภาพของโลกี ปจจ บุ นประเทศไทยประสบปั ญหา การแพรกระจายของชนิดพันธุตางถิ่นนั้นนับวา การสญเสู ยความหลากหลายทางชี วภาพเชี นเด ยวี เปนป จจ ยทั สำค่ี ญอยั างย งท่ิ ก่ี อให เก ดการสิ ญเสู ยี กับหลายประเทศในภูมิภาคตางๆ ของโลก ซึ่งมี ความหลากหลายทางชีวภาพที่เกิดขึ้นทั่วโลก สาเหตุเกิดจากปจจัยที่แตกตางกัน ทั้งทางดาน (Richardson, 2012) จากปญหาการส ญเสู ยความี กายภาพและชีวภาพ ไดแก กิจกรรมตางๆ หลากหลายทางชวภาพดี งกลั าว อนสุ ญญาวั าด วย ของมนษยุ  เชน การบกรุ กพุ นท้ื ป่ี า การทำกสกรรมิ ความหลากหลายทางชีวภาพ (Convention เชิงเดี่ยว และการเปลี่ยนแปลงของสภาพ on Biological Diversity) จึงไดใหความสำคัญ ภูมิอากาศของโลกหรือภาวะโลกรอน (Malcolm กับการดำเนินการจัดการชนิดพันธุตางถิ่น และ et al., 2004) รวมถึงการรุกรานของชนิดพันธุ กระตนใหุ ท กๆุ ประเทศรวมก นปั องก นั และกำจดั ตางถิ่น (alien species) ซึ่งปจจัยเหลานี้อาจ ชนดพิ นธั ตุ างถ นิ่ สำหรบประเทศไทยมั การนำเขี า สงผลถึงการเปลี่ยนแปลงสภาพหรือกอใหเกิด ชนิดพันธุตางถิ่นมาเปนเวลานานแลวทั้งโดย การสูญเสียของแหลงอาศัยตามธรรมชาติของ ทางตรงและทางออม เชน การนำเขาเพ อประโยชน่ื  สิ่งมีชีวิต นอกจากนี้อาจจะทำใหเกิดการแกงแยง ทางดานการเกษตร ดานเศรษฐกิจ หรืออาจจะ แขงขันระหวางสิ่งมีชีวิต อันจะนำไปสูการลด ตดเขิ ามาก บพั ชผลทางการเกษตรื หรอการขนสื ง จำนวนลงและการสูญพันธุของสิ่งมีชีวิตในที่สุด พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 27

สินคาตางๆ โดยบังเอิญ เมื่อกลาวถึงการอนุรักษ 1. นิยามของ พืชทองถิ่น พืชตางถิ่น และพืช ความหลากหลายทางชีวภาพก็จะตองคำนึงถึง ตางถิ่นที่รกรานุ ทั้งการอนุรักษแหลงที่อยูและการอนุรักษชนิด พืชทองถิ่น (native plants) หมายถึง พนธั ดุ วยว ธิ การตี างๆ ซงการท่ึ จะทราบได่ี ว าควร พืชที่ปรากฏอยูในเขตชีวภูมิศาสตรหนึ่งๆ โดย จะอนุรักษอะไร ควรจะอนุรักษอยางไร หรือ มิไดมีการนำเขามาจากแหลงอื่น อาจจะเปนพืช จะวางแผนการอนุรักษอยางไรนั้นจำเปนตองมี ที่กระจายพันธุทั่วไป หรืออาจจะเปนพืชถิ่นเดียว การรวบรวมขอมูลพื้นฐานของฐานทรัพยากร (endemic plant) ซึ่งสามารถพบไดในเขต และจะตองระบ ใหุ ได ว าทร พยากรใดเปั นทร พยากรั ชีวภูมิศาสตรเขตใดเขตหนึ่งเทานั้น ทั้งนี้ขึ้นอยู ทองถ น่ิ หรอมื การนำเขี ามาจากแหล งอ น่ื สงม่ิ ชี วี ติ กับสภาพแวดลอม และความสามารถในการ แตละชน ดแติ ละกล มนุ นม้ั รี ปแบบการกระจายพู นธั ุ ปรับตัวของพืชนั้น ซึ่งสามารถจำแนกสถานภาพ อยางไร และยังมีความจำเปนที่จะตองศึกษา ของพืชเหลานี้ออกเปนกลุมตางๆ โดยพิจารณา ศักยภาพในการเปนสิ่งมีชีวิตที่รุกรานของ จากการปรากฏ จำนวน เขตการกระจายพันธุ สงม่ิ ชี วี ตแติ ละชน ดิ และควรมความเขี าใจในกลไก และความเสี่ยงตอการถูกคุกคามทั้งทางดาน และกระบวนการเกิดการรุกราน (invasion) ที่อาศัย และปจจัยอื่นๆ ตามเกณฑของ IUCN รวมถึงผลกระทบของสิ่งมีชีวิตนั้นๆ ตอระบบ (International Union for Conservation of นิเวศอีกดวย (Richardson & Rejmánek, 2011) Nature) (IUCN, 2001) ดังนั้นสิ่งหนึ่งที่สำคัญเปนอันดับแรกในการศึกษา พืชตางถิ่น (alien plants) หมายถึง พืชที่ กลไกการรุกรานของพืชและการวางมาตรการ ไมเคยปรากฏในเขตชีวภูมิศาสตรหนึ่งมากอน ในการปองกัน คือ การศึกษารวบรวมขอมูล แตถูกนำเขามาจากถิ่นอื่น โดยวิธีการใดๆ ก็ตาม ความหลากหลายและการกระจายพันธุของพืช ซึ่งชนิดพันธุที่เขามาอยูในถิ่นอาศัยใหมที่ไมใช ในพื้นที่เปาหมาย และขอมูลทางชีววิทยาของ แหลงกำเนิดเดิมของตนนี้ สามารถดำรงชีวิตและ พืชนั้น (Wu et al., 2004a) เพิ่มจำนวนประชากรไดแตไมไดกอใหเกิดความ ในบทความนี้จะกลาวถึงการศึกษาความ เสยหายตี อระบบน เวศและชนิ ดพิ นธั ในทุ องถ นนิ่ นั้ หลากชนิด และลักษณะทางชีววิทยาบางประการ ซึ่งในบางครั้งเมื่อพืชตางถิ่นที่เขามาในแหลง ของพชวงศื ทานตะว นในประเทศไทยั ซงพึ่ ชวงศื น ี้ อาศัยใหมนี้สามารถสืบพันธุ และคงประชากร เปนพืชกลุมหนึ่งที่มีบทบาทสำคัญในการศึกษา ตามธรรมชาติไดหลายชั่วรุนโดยไมเกี่ยวของกับ ความหลากหลายทางชีวภาพและการอนุรักษ การกระทำของมนุษย รวมถึงไมรุกรานไปใน เนื่องจากมีหลายชนิดที่เปนพืชตางถิ่นรุกราน ธรรมชาต ิ อาจจะเรยกวี า พชทื ม่ี การแพรี กระจาย ในพื้นที่ตางๆ ของโลก อีกทั้งยังมีบางชนิดที่เปน ในธรรมชาติ (naturalized plants) (Richardson พืชเฉพาะถิ่น พืชหายากและใกลสูญพันธุของ et al., 2000) บางพื้นที่ซึ่งจำเปนตองมีการอนุรักษอีกดวย

28 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

พชตื างถ นทิ่ รี่ กรานุ (invasive alien plants) 2. การศกษาพึ ชวงศื ทานตะว นในประเทศไทยั หมายถึง พืชที่เขามาอยูในถิ่นอาศัยใหมที่ไมใช พชวงศื ทานตะว นเปั นพ ชใบเลื ยงค้ี ทู ม่ี จำนวนี แหลงกำเนิดเดิมของตน และมีความสามารถ สมาชิกมากที่สุดในโลก มีประมาณ 23,000 ชนิด ในการเพิ่มจำนวนและแพรการกระจายสูแหลง ใน 1,500 สกลุ (Jeffrey, 2007) มการกระจายพี นธั ุ อาศัยตามธรรมชาติ และครอบครองพื้นที่และ อยูทั่วโลก โดยมีความหลากชนิดมากที่สุดในเขต เปนอันตรายตอพืชทองถิ่น โดยอาจจะแกงแยง อบอนุ และกงอบอึ่ นของอเมรุ กาเหนิ อื อเมรกาใติ  พื้นที่อาศัย แสงแดด หรือมีผลเปลี่ยนแปลง แอฟรกาใติ  และในเขตเมดเตอริ เรเน ยนี เอเชยกลางี สภาพแวดลอมดั้งเดิม ทำใหพืชทองถิ่นลด และทางตะวันตกเฉียงใตของจีน พบไดในเกือบ จำนวนลงและอาจจะสูญพันธุในที่สุด ทกสภาพแวดลุ อม แตจะพบมากในพื้นที่เปดโลง ชนิดพันธุตางถิ่นบางชนิดอาจจะกลายเปน อากาศอบอุน (Funk et al., 2005) มีการนำ ชนิดพันธุที่รุกรานไดในอนาคต ทั้งนี้ขึ้นอยูกับ มาใชประโยชนหลายดาน เชน พืชสมุนไพร ปจจ ยหลายอยั าง เชน สภาพภมู ประเทศิ ภมู อากาศิ พืชอาหาร พืชใหน้ำมัน พืชที่ใชเปนยาฆาแมลง ของแหลงอาศัยใหม ในความเปนจริงแลวพืช และไมประดับ เชน ผักกาดหอม (Lactuca รกรานไมุ จำเป นต องเป นพ ชตื างถ นเสมอไป่ิ เพราะ sativa L.) ทานตะวัน (Helianthus annuus พืชในทองถิ่นบางชนิดก็มีคุณสมบัติและมีความ L.) แกนตะวันหรือทานตะวันหัว (Helianthus สามารถในการรกรานไดุ เช นก นั แตตามปกต แลิ ว tuberosus L.) ไพรีรัม (Chrysanthemum ในทองถิ่นนั้นมักจะมีผูลาและสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ที่มี cinerariaefolium (Trev.) Bocc.) (Funk et al., ความสามารถในการแกงแยงแขงขัน เพื่อเปน 2009) และเนองจาก่ื บางชนดมิ ชี อดอกท ม่ี ลี กษณะั การควบคุมประชากรใหอยูในสภาวะสมดุล ซึ่ง สวยงามพืชวงศนี้จึงนำมาใชเปนไมประดับอยาง คุณลักษณะที่สำคัญของพืชที่เปนพืชรุกราน คือ แพรหลาย และเปนสาเหตุสำคัญอยางหนึ่งของ เจริญเติบโตเร็ว ประสิทธิภาพในการสืบพันธุและ การแพรกระจายเขาส ถู นฐานใหมิ่  และอาจจะกลาย การกระจายพนธั สุ งู มความสามารถในการแกี งแย ง เปนพ ชรื กรานไดุ  แขงข นสั งู มความสามารถในการอยี รอดสู งู ปรบตั วั 2.1 ลักษณะสัณฐานวิทยาของพืชวงศ ไดดีในสภาพแวดลอมที่ตางกันไดหลากหลาย ทานตะวัน (Simberloff, 2010) ดงนั นในการป้ั องก นและกำจั ดั พชวงศื น สี้ วนใหญ เป นไม ล มล กุ มบางชนี ดิ พืชรุกราน ก็จะตองพิจารณาทั้งชนิดพันธุตางถิ่น เปนไมพุม พบนอยที่เปนไมตน หรือไมเลื้อย และชนดพิ นธั ในทุ องถ นด่ิ วย โดยเฉพาะพชทื เป่ี น ชอดอกเปนแบบชอกระจุกแนน (head หรือ วัชพืชในพื้นที่เกษตรกรรม พื้นที่รกรางวางเปลา capitula) มีใบประดับรองรับชอดอก (involucral และพื้นที่ธรรมชาติ ซ่ึงในแงการอนุรักษความ bracts) โดยอาจจะมี 1 ชั้น หรือหลายชั้น หลากหลายทางชีวภาพแลวจะตองพิจารณาให ฐานรองดอกมรี ปรู างแบน (flat) รปพาเทลลู ฟอริ ม ความสำคญกั บกลั มทุ เป่ี นว ชพั ชในพื นท้ื ธรรมชาต่ี ิ (patelliform) เวาเป นแอ ง (basin-shape) รปกรวยู มากที่สุด เพราะอาจสงผลถึงประชากรพืชพรรณ (convex) รูปโคน (conical) หรือเปนแทง ในธรรมชาตและอาจจะกิ อให เก ดการเปลิ ยนแปลง่ี (columnar) เรียบหรือมีขน มีใบประดับดอก สภาพแวดลอมตามธรรมชาติ และการสูญเสีย (scarious bracts, paleate) หรือไมมี (epaleate) ชนิดพันธุของสิ่งมีชีวิตในธรรมชาติได

พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 29

กลีบเลี้ยงลดรูปเปลี่ยนแปลงไปเปนแพปพัส 2.2 ความหลากชนดและการกระจายพิ นธั ุ (pappus) ซงอาจจะม่ึ ลี กษณะเปั นขนแข ง็ (bristle) ของพืชวงศทานตะวันในประเทศไทย เกลด็ (scale) รยางคแข ง็ (awn) กะบงรอบั (crown) เนื่องจากพืชวงศนี้เปนพืชที่มีสมาชิก ตอม (gland) หรอบางชนื ดไมิ ม แพปพี สั กลบดอกี มาก ระบบการจำแนกนั้นมีพัฒนาการจากอดีต เชื่อมกัน มี 3 รูปแบบใหญๆ คือ รูปเสนดาย ถึงปจจุบันเปนระยะ จากเดิมที่เปนการจำแนก (filiform floret) รูปลิ้น (ligulate floret) รูปหลอด โดยใชเพียงสัณฐานวิทยาเปนหลัก ณ ปจจุบัน (tubular floret) ซงการเรึ่ ยงตี วของดอกทั ตี่ างก นนั ี้ มีการศึกษาความสัมพันธทางวิวัฒนาการของพืช ทำใหเกิดชอดอกแบบตางๆ ซึ่งเปนลักษณะ วงศนี้โดยใชขอมูลทางชีวโมเลกุลรวมกับลักษณะ สำคัญในการระบุพืชวงศนี้ ใชในการจำแนกพืช ทางสณฐานวั ทยาและขิ อม ลทางดู านอ นๆ่ื ผลการ ออกเปนวงศ ย อยหร อระดื บเผั า ชอดอกม เพศเดี ยวี ศึกษาสรุปไดวาพืชวงศทานตะวันมีตนกำเนิด (homogamous) หรอมื ตี างเพศ (heterogamous) จากบริเวณตอนใตสุดของอเมริกาใต และแพร ชอดอกของพืชวงศนี้มี 4 ชนิดใหญๆ ไดแก  กระจายพันธุมายังแอฟริกาและเอเชีย ตั้งแต ชอแบบเรดิเอท (radiate capitulum) ซ่ึงมีดอก ตอนกลางของยุคครีเทเชียส พืชวงศนี้มีความ วงนอกเปนดอกเพศเมีย หรือไมมีเพศ รูปลิ้น หลากหลายทางดานส ณฐานวั ทยามากิ และมการี ดอกวงในเปนดอกสมบ รณู เพศ รปหลอดู ชอดอก ปรับตัวใหเขากับสภาพแวดลอมที่แตกตาง แบบดิสคอยด (discoid capitulum) มีดอกชนิด หลากหลายทำใหมีจำนวนชนิดมาก และพบ เดียวในชอดอกเปนดอกสมบูรณเพศรูปหลอด กระจายพันธุไดทั่วโลก จากการวิเคราะหความ ชอดอกแบบดิสซิฟอรม (disciform capitulum) สัมพันธทางวิวัฒนาการ พืชวงศนี้ประกอบดวย ประกอบดวยดอกวงนอกเปนดอกเพศเมีย 37 วงศยอย ซึ่งยังมีบางวงศยอยที่รูปแบบความ รูปเสนดาย และดอกวงในเปนดอกสมบูรณเพศ สัมพันธภายในวงศยอยยังไมชัดเจน ดังนั้น รูปหลอด และชอดอกแบบลิกูเลท (ligulate การจำแนกอาจจะมีการเปลี่ยนแปลงในอนาคต capitulum) ซึ่งในชอดอกมีเพียงดอกสมบูรณเพศ เมื่อมีการวิเคราะหขอมูลเพิ่มขึ้น (Funk et al., รปลู นเพ้ิ ยงอยี างเด ยวี ลกษณะสำคั ญอั กอยี างหน ง่ึ 2005, 2009) คอื เกสรเพศผมู ี 5 อนั โดยมอี บเรณั เชู อมก่ื นเปั น สำหรบในประเทศไทยการศั กษาทบทวนึ หลอดลอมรอบก านเกสรเพศเม ยไวี  กานช อู บเรณั ู ทางอนุกรมวิธาน และรายงานจำนวนชนิดที่ แยกกันติดกับหลอดกลีบดอก เกสรเพศเมียม ี แนนอนของพืชวงศนี้ยังไมเสร็จสมบูรณ จึงไม 2 แฉก รงไขั เป นแบบอย ใตู วงกล บี (inferior ovary) สามารถระบุจำนวนชนิดที่แนนอนได แตคาดวา มี 2 คารเพลเชื่อมกัน 1 ชอง และมี 1 ออวุล นาจะมีประมาณ 260 ชนิด ใน 65 สกุล (ธวัชชัย มีพลาเซนตาที่ฐาน (basal placentation) ผล สนตั สิ ขุ , 2532) สำหรบการกระจายพั นธั ในประเทศุ เปนแบบผลแหงเมล็ดเดียวลอน (achene) หรือ มกจะพบพั ชวงศื น ในภาคเหน้ี อและภาคตะวื นออกั ผลแหงเมล็ดเดียวลอนปลายมีขน (cypsela) เฉยงเหนี อื และบางชนดพบทิ วท่ั กภาคของประเทศุ ชนิดที่พบทุกภาคนั้นมักจะเปนชนิดที่เปนพืช ตางถิ่นที่เขามาในประเทศเปนระยะเวลานานและ 30 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

กลายเปนชนิดที่แพรกระจายในธรรมชาติโดยที่ รวมสกุล Blumeopsis Gagnep. ซึ่งเปนสกุล ไมไดรุกรานและทำใหพืชทองถิ่นสูญหายไป และ ที่ประกอบดวยพืชเพียงชนิดเดียว คือ Bl. flava มีพืชเฉพาะถิ่นอีกหลายชนิด ซึ่งโดยสวนใหญ (DC.) Gagnep. เขาไวดวยกัน เนื่องจากพบวา จะพบในภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ลักษณะสัณฐานวิทยาที่ใชแยกสกุล Blumeopsis และภาคตะวันตก พืชวงศนี้พบไดตั้งแตในพื้นที่ จากสกุล Blumea นั้นเปนลักษณะที่พบได ระดบนั ำทะเลปานกลางจนถ้ งสึ งกวู า 2,500 เมตร ในพืชบางชนิดในสกุล Blumea เชนเดียวกัน จากระดบนั ำทะเลปานกลาง้ มกพบบรั เวณชายปิ า และนอกจากนี้ยังมีผลการศึกษาสายสัมพันธ ที่แสงแดดสองถึง พื้นที่เปดโลง ในปาเต็งรัง ทางวิวัฒนาการโดยใชขอมูลทางชีวโมเลกุล ปาเบญจพรรณ และบางชนิดพบในปาดิบแลง ซึ่งสนับสนุนการรวมกันของ 2 สกุลนี้อีกดวย สวนในปาดิบชื้นนั้นไมคอยพบ (Pornpongrungrueng et al., 2007) การศึกษา การศึกษาทางดานอนุกรมวิธานของพืช อนกรมวุ ธานของพิ ชบางสกื ลในเผุ า Senecioneae วงศนี้ ซึ่งเปนการศึกษาทั้งทางดานการสำรวจ ไดแก สกุล Cissampelopsis Miq. (Vanijajiva ความหลากชนดิ การระบชุ อว่ื ทยาศาสตริ ท ถ่ี กตู อง & Kadereit, 2008) Crassocephalum Moench รปแบบการกระจายพู นธั ุ และศกษาความสึ มพั นธั  (Vanijajiva & Kadereit, 2009) และ Gynura ของชนิดที่พบจะเปนพื้นฐานสำคัญในการนำไป (Vanijajiva, 2009; Vanijajiva & Kadereit, 2011) ใชประโยชนไดมากขึ้น สำหรับความหลากหลาย การศึกษาพืชเผา Vernonieae (Bunwong, ของพืชวงศนี้ซึ่งเปนการศึกษาทบทวนในระดับ 2010) ซงเป่ึ นเผ าท ม่ี ปี ญหาทางด านอน กรมวุ ธานิ ประเทศนน้ั ประกอบดวยการศ กษาของึ Koyama และความสัมพันธทางวิวัฒนาการอยางมาก แต (1981 - 2005) ซงศ่ึ กษารวบรวมและบึ นทั กขึ อม ลู จากขอมูลทางชีวโมเลกุลรวมกับลักษณะของ รายชอและการกระจายพ่ื นธั ของพุ ชวงศื ทานตะว นั เรณูวิทยา และสัณฐานวิทยาบางประการ ทำให ในประเทศไทย โดยมการตี พี มพิ ในวารสารว ชาการิ พืชในเผานี้มีการเปลี่ยนสถานะทางอนุกรมวิธาน ตางๆ แยกแตละเผา แตจะมีการยกเวนบางสกุล เชน การยายสก ลโดยการตุ งสกั้ ลใหมุ  หรอการนำื ซึ่งเปนสกุลที่มีสมาชิกมากและมีปญหาในการ ชื่อสกุลเดิมกลับมาใชใหม เชน Iodocephalopsis ระบุชนิดหรือมีปญหาในการกำหนดขอบเขต S. Bunwong & H. Rob. ซึ่งเปนพืชสกุลใหม สกุล เชน Blumea DC. และ Laggera Sch. Bip. ที่ไดจากการยายพืชบางชนิดในสกุล Camchaya ex Benth. เปนต น ซงจากรายงานนึ่ ทำใหี้ ทราบว า Gagnep. และ Iodocephalus Thorel ex Gagnep. พชวงศื ทานตะว นทั พบในประเทศไทยจำนวนมากี่ มาเปนสมาชิกในสกุลนี้ เชน Iodocephalopsis เปนพืชที่นำเขาจากถิ่นอื่นเปนเวลานานจน eberhardtii (Gagnep.) S. Bunwong & H. Rob. เกิดการแพรกระจายในธรรมชาติ แตไมไดเปน (Bunwong et al., 2009) และ พืชสกุล Vernonia พืชรุกรานรายแรง Schreb. ที่พบในประเทศไทยก็ถูกจำแนกใหม นอกจากนี้มีการศึกษาอนุกรมวิธานของ โดยมีการยายไปอยูในหลายสกุล ทั้งโดยการ พืชบางกลุม ไดแก พืชเผา Inuleae (พิมพวด ี ตั้งสกุลใหม ไดแก Decaneuropsis H. Rob. & พรพงศร งเรุ องื และคณะ, 2545), พชสกื ลุ Blumea Skvarla (Robinson & Skvarla, 2007), (Pornpongrungrung et al., in prep) ซึ่งมีการ Koyamasia H. Rob. (Robinson, 1999), พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 31

Kurziella H. Rob. & S. Bunwong (Robinson 62 ชนิด (พิมพวดี พรพงศรุงเรือง และประนอม et al., 2010), Tarlmounia H. Rob., S.C. Keeley, จันทรโณทัย, 2543) ในอุทยานแหงชาติน้ำหนาว Skvarla & R. Chan. (Robinson et al., 2008) จังหวัดเพชรบูรณ พบ 30 สกุล 47 ชนิด (ผุสดี และการนำชื่อสกุลเดิมกลับมาใชใหม ไดแก สกุล พรหมประสิทธิ์ และคณะ, 2552) และอีกหลาย Acilepis D.Don (Robinson & Skvarla, 2009), พื้นที่ที่กำลังอยูระหวางการศึกษารวบรวมขอมูล Cyanthillium Blume (Robinson, 1990), 2.3 การศึกษาดานซิสเทมาติกส และ Strobocalyx Spach (Robinson et al., 2008), ชีววิทยาบางประการของพืชวงศทานตะวัน Gymnanthemum Cass. (Robinson, 1999), นอกจากการศึกษาทบทวนทางอนุกรม และ Monosis DC. (Robinson & Skvarla, 2006) วิธานและความหลากหลายของพืชวงศนี้ใน นอกจากน ี้ Bunwong & Chantaranothai (2010) ประเทศไทยแลว ยังมีการศึกษาซิสเทมาติกส ไดรายงานวา Pseudelephantopus spicatus ของพืชกลุมตางๆ เพื่อประโยชนในการจำแนก (Juss. ex Aubl.) C.F. Baker เปนพ ชทื ม่ี รายงานี และระบุชนิด รวมถึงสายสัมพันธทางวิวัฒนาการ การพบครั้งแรกของประเทศไทย เนื่องจากไมมี ของพืชวงศทานตะวันที่พบในประเทศไทย ไดแก การรายงานพชนื ในบทความของ้ี Koyama (1981- การศึกษาสายสัมพันธทางวิวัฒนาการของพืช 2005) แตอยางไรก็ตามพืชชนิดนี้เปนพืชตางถิ่น สกลุ Blumea (Pornpongrungrueng et al. 2007, ที่เขามาในประเทศไทยไมนานนี้ ถิ่นกำเนิดของ 2009) การศกษาสายสึ มพั นธั ทางว วิ ฒนาการของั พืชชนิดนี้อยูในประเทศแถบอเมริกากลาง และ พืชในเผา Vernonieae (Bunwong, 2010) อเมริกาใต ดังนั้นการปรากฏในประเทศไทยนี้ การศึกษาขอมูลดานชีววิทยาอื่นๆ ของ อาจจะจัดอยูในระยะที่เริ่มมีการแพรกระจายสู พชวงศื น จะเป้ี นประโยชน ท งต้ั อการศ กษาอนึ กรมุ ธรรมชาต ิ ในอนาคตอาจจะกลายเปนพ ชทื ร่ี กรานุ วิธานและความสัมพันธทางวิวัฒนาการ และเพื่อ ก็ได เนื่องจากพืชชนิดนี้ถูกรายงานวาเปนพืช ประโยชนในการอนุรักษและการใชประโยชนพืช ตางถิ่นรุกรานในหลายๆ ประเทศ เชน จีนและ วงศนี้อีกดวย เชน ขอมูลทางดานเรณูวิทยา ไตหว นั (Wu et al., 2004a, 2004b; Wu & Wang, สามารถนำมาใชประกอบการจำแนก หรือระบุ 2005) พชไดื  ในระดบตั างๆ ไมว าจะเป นระด บสกั ลุ หรอื นอกจากการศึกษาทบทวนทางอนุกรม section สำหรบในประเทศไทยมั การศี กษาสึ ณฐานั วิธานแลวก็มีการศึกษาในเชิงสำรวจความ วิทยาเรณูเพื่อการศึกษาอนุกรมวิธานของพืช หลากหลายในแตละพ นท้ื ่ี โดยมรายงานการศี กษาึ บางกลุม ไดแก เรณูของพืชในเผา Inuleae ความหลากหลายที่ดำเนินการศึกษาพืชวงศ (Pornpongrungrueng & Chantaranothai, 2002), ทานตะวนโดยเฉพาะในพั นท้ื ต่ี างๆ ดงนั ้ี ในอทยานุ เผา Vernonieae (Bunwong & Chantaranothai, แหงชาติภูกระดึง จังหวัดเลย พบ 30 สกุล 2008) และเรณูของพืชวงศทานตะวันที่พบใน 47 ชนิด (Koyama, 1986a) อุทยานแหงชาติ อทยานแหุ งชาต นิ ำหนาวโดยผ้ สดุ ี พรหมประสทธิ ์ิ ดอยอินทนนท จังหวัดเชียงใหม พบ 33 สกุล และคณะ (2553) ซึ่งลักษณะทั่วไปของเรณู 58 ชนิด (Koyama, 1986b) และการสำรวจ ในพืชวงศทานตะวันที่นำมาใชในการระบุพืชได ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ พบ 34 สกุล คือ ขนาดและรูปรางของเรณู จำนวนและชนิด 32 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

ของชองเปด ความหนาของผนังชั้นนอก และ การศกษาการเกึ ดิ apomixis ซงเปึ่ นการ ลวดลายทผน่ี งชั นนอก้ั ทงน้ั ศ้ี กยภาพในการจำแนกั สบพื นธั แบบไมุ อาศ ยเพศั เปนการพ ฒนาของเมลั ด็ ในระดับอนุกรมวิธานที่ตางกันนั้นขึ้นอยูกับพืช โดยไมไดผานการแบงเซลลแบบไมโอซิส และ ในแตละกล มดุ วยเช นก นั ซงลึ่ กษณะสั ณฐานวั ทยาิ ไมเก ดการผสมพิ นธั ุ (Koltunow & Grossniklaus, ของเรณบางประการอาจมู ผลตี อค ณสมบุ ตั ในการิ 2003) เปนปรากฏการณที่พบมากในพืชวงศ เปนพืชรุกราน เชน ลวดลายที่ผนังชั้นนอกเรณู ทานตะวันหลายสกุล (Noyes, 2007) แตความร ู เปนหนามอาจทำใหเรณูของพืชเกาะกลุมกัน ซึ่ง ความเขาใจเกี่ยวกับการเกิด apomixis ในพืช มีผลตอรูปแบบการถายละอองเรณูและสงผลตอ วงศน ย้ี งจั ดวั าน อยมาก ยงมั คำถามที จะต่ี องศ กษาึ การติดเมล็ดของพืชกอนจะแพรกระจายตอไป หาขอมูลเพื่อหาคำตอบอีกมาก ซึ่งพืชที่เกิดจาก นอกจากนี้ขอมูลทางดานสัณฐานวิทยาเรณูนี้เปน กระบวนการ apomixis นี้จะมีลักษณะเหมือนกับ ขอม ลสำคู ญอยั างหน งท่ึ ช่ี วยในการตรวจสอบและ ตนแมแตอาจจะมีการปรับลักษณะทางสัณฐาน ติดตามการรุกรานของพืชตางถ่ินไดโดยการ วิทยาบางอยางใหเขากับสภาพแวดลอมที่ เปรียบเทียบการปรากฏของเรณูพืชชนิดนั้นๆ แตกตางกัน ซึ่งการเกิด apomixis นี้อาจจะเปน ในอดตและปี จจ บุ นั (van Leeuwen et al., 2005) ปจจ ยหนั งท่ึ ม่ี ผลตี อค ณสมบุ ตั ิ หรอชื วยสน บสนั นุ ในปจจุบันประเทศไทยยังขาดการ ความสามารถในการรุกรานของพืชได ดังนั้น ศึกษาขอมูลพื้นฐานที่สำคัญหลายๆ ดานของพืช การทราบถึงกลไกและกระบวนการรวมถึงทราบ วงศทานตะวัน ซึ่งนาจะชวยในการตอบคำถาม ขอมูลการเกิด apomixis ในพืชแตละสกุล หรือ และอธิบายถึงกลไกที่ทำใหพืชวงศนี้มีศักยภาพ แตละชนิดอาจจะชวยในการตอบคำถามนี้ได  ในการเปนพืชรุกรานที่คอนขางสูง ซึ่งการศึกษา (Noyes, 2007) ขอมูลทางชีววิทยาตางๆ รวมถึงวิวัฒนาการ การศกษาขึ อม ลทางดู านจำนวนโครโมโซม ของพืชสามารถนำมาใชอธิบายหรือสนับสนุน ของพชื ซงเป่ึ นข อม ลอยู างหน งท่ึ นำมาใช่ี ประกอบ ความสามารถและการคาดคะเนความสามารถ การจำแนกพืชได และยังชวยในการคาดคะเน ในการเปนวัชพืชรุกรานในพื้นที่ตางๆ และนำมา ความเปนไปไดของการรุกรานของพืชได ตามที่ ประยุกตใชในการอนุรักษความหลากหลายทาง มีรายงานวาพืชที่มีคุณสมบัติในการรุกราน หรือ ชีวภาพได เชน กลมวุ ชพั ชทื สามารถปร่ี บตั วใหั เข าก บสั งแวดล่ิ อม การศึกษาลักษณะทางเอ็มบริโอวิทยา ที่มีความแตกตางหลากหลายไดดีนั้นมักจะมี (embryology) สามารถใชประกอบการจำแนก จำนวนชดโครโมโซมเปุ นด พลอยดิ หร อโพลื พลอยดี  พืชวงศทานตะวันได และเปนการศึกษาที่สำคัญ (Gupta & Gill, 1983) ซึ่งตามขอมูลงานวิจัยที่ อยางหนึ่งที่จะชวยใหเขาใจถึงศักยภาพในการ ดำเนินการศึกษาจำนวนโครโมโซมของพืชวงศ สบพื นธั ุ การกระจายพนธั ุ และการเจรญิ (Pullaiah, ทานตะวัน พบวาพืชวงศนี้ มีจำนวนโครโมโซม 1979) ซึ่งอาจจะชวยในการคาดคะเนศักยภาพ ตั้งแต n = 2 ถึง n = 120 (Solbrig, 1977) แมจะ หรือโอกาสในการเปนพืชรุกรานของพืชวงศนี้ได มีรายงานวาพืชวงศทานตะวันนี้มีโอกาสเกิด แตย งไมั ม รายงานการศี กษาดึ านน ในประเทศไทย้ี โพลีพลอยดที่คอนขางสูง แตในประเทศไทย มีการศึกษาจำนวนโครโมโซมของพืชวงศนี้เพื่อ พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 33

การศึกษาอนุกรมวิธานไมมากนัก ทั้งนี้อาจจะ นอกจากนในการคาดคะเนความสามารถี้ เนื่องจากวาชนิดที่พบในประเทศไทยนั้น มาจาก ในการรุกรานเพื่อการวางแผนปองกันชนิดใหม หลายสกุลซึ่งมีลักษณะที่คอนขางแตกตางกัน ที่เขามาจำเปนตองอาศัยขอมูลจากการสำรวจ ชดเจนั เมอใช่ื ล กษณะทางสั ณฐานวั ทยากิ สามารถ็ ภาคสนาม ตัวอยางแหงในหอพรรณไม และ ระบุ หรือแยกพืชออกจากกันไดแลว จึงไมเปน รายงานหรอเอกสารอื างอ งติ างๆ เพอนำมาศ่ื กษาึ ที่นาสนใจในการศึกษา หรือบางคร้ังพืชสกุล และสรุปกระบวนการในการกระจายและรุกราน เดยวกี นมั กจะมั จำนวนโครโมโซมเที าก นั ไมสามารถ ของพชแตื ละชน ดซิ งอาจจะต่ึ างก นั อยางไรก ตาม็ จำแนกชนิดโดยใชจำนวนโครโมโซมได เชน การที่จะศึกษาพืชทุกชนิดอาจจะสิ้นเปลืองโดย ในพืชสกุล Gynura ซึ่ง Eksomtramage et al. ใชเหตุ ดังนั้นการศึกษาอาจจะเลือกพืชบางชนิด (2010) ไดศึกษาพืชสกุลนี้จำนวน 4 ชนิด ไดแก เปนตนแบบ เพื่อการวางแผนปองกัน และกำจัด G. pseudochina, G. procumbens, G. calciphila ซึ่งในกระบวนการกำจัดพืชรุกรานนั้นมีหลาย และ G. sp. พบวามีจำนวนโครโมโซม 2n = 20 ขั้นตอน ไดแก การปองกันการนำเขา การกำจัด จึงไมสามารถใชจำนวนโครโมโซมในการจำแนก ออกจากพื้นที่ การปองกันการแพรกระจายใน พืชได แตเมื่อศึกษาเปรียบเทียบคารีโอไทปของ พื้นที่เพิ่มเติม เปนตน ซึ่งขั้นตอนที่ดีที่สุดคือ พืชทั้ง 4 ชนิด พบวาพืชทั้ง 4 ชนิดมีรูปแบบการ การปองกันการเขามาเพราะการกำจัดออกจาก จัดเรียงคารีโอไทปที่ตางกันจึงนำมาใชในการ พื้นที่หลังจากพืชนั้นไดรุกรานแพรกระจายไป จำแนกพืชได ซึ่งขอมูลทางดานโครโมโซมนี้เปน แลวนั้นเปนเรื่องที่ยากมาก เหมือนที่หลายๆ ขอม ลทู สำค่ี ญทั จำเป่ี นต องศ กษารวบรวมไวึ  แมว า ประเทศไดพยายามใชวิธีการกำจัด เชน กรณี จะมีการรายงานจำนวนโครโมโซมของพืชวงศนี้ ของสาบหมา (Ageratina adenophora (Spreng.) ไวในฐานขอมูลหรืองานวิจัยจากประเทศอื่นแลว King & H.E. Robins) ซึ่งเปนวัชพืชรุกราน ก็ตาม เพราะในปจจุบันปญหาสำคัญอยางหนึ่ง รายแรงในประเทศจีน จึงไดพยายามกำจัดดวย ของขอมูลที่มีคือ ไมสามารถทราบวาจำนวน วิธีการตางๆ เชน การควบคุมโดยสารเคมี และ โครโมโซมที่รายงานไวในฐานขอมูลมีความ โดยชีววิธี แตก็ไมประสบผลสำเร็จ การออกแบบ ถูกตองเพียงใด เนื่องจากอาจจะมีการรายงาน จำลองการรุกรานของพืช โดยใชขอมูลความ จำนวนที่ตางกันแมวาจะแสดงชื่อวิทยาศาสตร ตองการทางดานนิเวศวิทยาของพืช (ecological เดยวกี นกั ตาม็ ซงหากตอบไม่ึ ได ว าความแตกต าง niche model) โดยการจับคูพารามิเตอรทาง นั้นเกิดจากการระบุชนิดที่ไมถูกตอง หรือเปน นิเวศวิทยาที่เหมาะสมตอการเจริญในพื้นที่ที่ถูก ธรรมชาตของพิ ชนื นจร้ั งๆิ กจะไม็ สามารถนำข อม ลู รุกราน จะชวยใหสรุปไดวาในพื้นที่ไหนของ นั้นมาอธิบายหรือสรุปอะไรได ดังนั้นการศึกษา ประเทศที่มีโอกาสเสี่ยงที่พืชชนิดนั้นจะแพร รวบรวมขอมูลจำนวนโครโมโซมของพืชวงศนี้ กระจายรุกรานไดในอนาคต เพื่อที่จะไดวางแผน ในประเทศไทย โดยเฉพาะชนดทิ ม่ี แนวโนี มร กรานุ ปองกันการเขามาตั้งแตแรก เพราะในการเขามา โดยการตรวจสอบความถกตู องของช อว่ื ทยาศาสตริ  ของชนิดเหลานั้นมีชวงระยะเวลาในกระบวนการ และมการเกี บต็ วแทนตั วอยั าง (voucher specimen) แตกตางกันไป เชน อาจจะเปน 10 ป หรือนาน เพื่อการตรวจสอบความถูกตองได จึงเปนเรื่อง กวานั้น ดังน้ันหากควบคุมไดตั้งแตระยะแรก ที่สำคัญอยางหนึ่ง กอนท จะกระจายพ่ี นธั และครอบครองพุ นท้ื ได่ี อย าง 34 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

สมบูรณและทำลายสภาพแวดลอมดั้งเดิมไป อาศัยลมกับความสามารถในการเปนพืชรุกราน จะสามารถรักษาความหลากหลายทางชีวภาพ ในพืชวงศทานตะวันที่เปนพืชรุกราน 10 ชนิด ไวได (Wang & Wang, 2006) ในไตหวัน พบวาสามารถแบงกลุมของพืชรุกราน การกระจายพันธุของเมล็ดเปนหัวใจ เหลานี้เปน 3 กลุม คือกลุมที่มีความสามารถ สำคัญของการอยูรอดและการกระจายพันธุ ในการกระจายพนธั โดยลมสุ งู ปานกลาง และนอย ของพชื ดงนั นการเข้ั าใจถ งกระบวนการและความึ โดยแบงตามสัณฐานวิทยาของผล ซึ่งความยาว สามารถในการกระจายพันธุของเมล็ดจึงมีความ ของแพปพัส และจำนวนหนามบนแพปพัส มีผล สำคัญตอการอธิบายกลไกในการรุกรานของพืช ตอความเร็วในการตั้งถิ่นฐาน (settle velocity) รวมถงรึ ปแบบการเกู ดการริ กรานอุ กดี วย (Monty และน้ำหนักของเมล็ด และความยาวของแพปพัส et al., 2008) ซึ่งรูปแบบการกระจายพันธุของพืช มีผลตอการกระจายพันธุไดไกล ซึ่งเปนปจจัย วงศทานตะวันมีหลายรูปแบบ ทั้งนี้ขึ้นอยูกับ สำคัญตอการรุกรานของพืชเหลานี้ (Hao et al., ลักษณะทางสัณฐานวิทยาของผล ซึ่งผลมักจะ 2010) นอกจากนี้การศึกษาทางดานสรีรวิทยา เปนผลแหงเมล็ดลอนปลายมีขนหรือมีแพปพัส เกี่ยวกับการงอกของเมล็ด รวมถึงปจจัยตางๆ ที่มีรูปรางแตกตางกันในแตละชนิด และผลมี ที่มีผลตอการงอกของเมล็ด และอายุของเมล็ด ขนาดเลก็ ทำใหกระจายพ นธั โดยอาศุ ยลมเปั นหล กั อาจจะมีผลตอการเปนพืชรุกรานไดเชนเดียวกัน แตบางชนิดแพบพัสอาจจะลดรูปหายไป รูปราง พืชวงศทานตะวันหลายชนิดมีการสราง และโครงสรางของผลเปลี่ยนไปทำใหสามารถ ผลทม่ี ี 2 รปแบบภายในชู อดอกเด ยวกี นั โดยอาจ กระจายพันธุดวยวิธีการอื่นๆ ได เชน การมี จะตางกันที่ขนาด รูปราง น้ำหนัก อายุการพักตัว elaiosomes ทำใหกระจายพันธุไดโดยมีมด ความสามารถในการกระจายพันธุ และการงอก เปนพาหะ การมีสันของผลที่มีลักษณะเปนคอรก ซงทำให่ึ พ ชชนื ดนิ นสามารถทนอย้ั ในสภาพแวดลู อม (corky rib) ทำใหเมล็ดมีลักษณะเบา เหมือนทุน ที่ตางกันไดหลายแบบ หรือผลบางสวนสามารถ ลอยน้ำ จึงสามารถกระจายพันธุโดยทางน้ำได อยูรอดไดในชวงระยะเวลาที่ไมเหมาะสม รอคอย หรือการเกิดผลที่มีลักษณะมีเนื้อ (drupaceous จนถึงเวลาที่เหมาะสมในการงอกได เปนเหตุให fruit) หรือการที่ผิวของผลมีตะขอ (hook, barb) พืชสามารถกระจายพันธุไดในสภาพแวดลอมที่ หรอปื มทุ ปลายม่ี เมี อกเหนื ยวี (sticky knob) หรอื แตกตางกัน และมีโอกาสที่จะอยูรอดและเอาชนะ มีตอม (gland) สามารถชวยกระจายโดยสัตว พืชชนิดอื่นๆ ได เชน กรณีศึกษาใน Galinsoga มีกระดูกสันหลัง นอกจากนี้ลักษณะของแพปพัส ciliata (Rafin) S.F. Blake (Kucewicz et al., ก็มีสวนชวยในการกระจายพันธุเชนเดียวกัน 2010) เปนตน โดยการมีแพปพัสรวงงายบาง ไมรวงบาง อาจจะ ปจจัยสำคัญอยางหนึ่งที่เกื้อหนุนความ ทำใหพืชนั้นมีบางผลไมสามารถกระจายไป สามารถในการปรบตั วั และแพรกระจายพ นธั ของุ ไดไกล และบางผลกระจายไดไกลทำใหพืชนั้น พชวงศื น คี้ อื การเกดการผสมขิ ามท งการผสมขั้ าม กระจายพนธั ไดุ ครอบคล มพุ นทื้ กวี่ าง (Funk et al., ในชนิดเดียวกัน (intraspecific hybridization) 2009) มีการศึกษาความสัมพันธระหวางลักษณะ และการผสมขามระหว างต างชน ดกิ นั (interspecific สัณฐานวิทยาของผลเพื่อการกระจายพันธุโดย hybridization) นอกจากนี้มีรายงานวาการผสม พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 35

ขามระหว างพ ชตื างถ นและพิ่ ชในทื องถ นิ่ อาจจะมี ทางชีวภาพที่สำคัญอยางแรกคือการเปนชนิด ผลกระทบทางดานลบต อชน ดพิ นธั ทุ องถ น่ิ มโอกาสี พนธั ตุ างถ นร่ิ กรานในพุ นท้ื ต่ี างๆ โดยเมอพ่ื จารณาิ ที่จะทำใหชนิดพันธุทองถิ่นสูญพันธุไปไดในที่สุด ถึงรายชื่อสิ่งมีชีวิตที่เปนชนิดพันธุตางถิ่นรุกราน (Bleeker et al., 2007) ในประเทศไทยก็มี รายแรง 100 อนดั บแรกของโลกนั น้ั ประกอบดวย รายงานการผสมขามของพ ชหลายชนื ดิ และพบวา พืชบกจำนวน 32 ชนิด ในจำนวนนี้เปนพืชใน ลูกผสมท่ไดี มีโอกาสอยรอดไดู ในสภาพธรรมชาต ิ วงศทานตะวัน 3 ชนิด ไดแก ขี้ไกยาน (Mikania แตความสามารถในการสืบพันธุของลูกผสมนี้ micrantha (L.) Kunth), สาบเสือ (Chromolaena ยังจำกัดอยู เชน ลูกผสมที่เกิดจากพืชทองถิ่น odorata (L.) King & Rob.) และกระดมทองเลุ อย้ื ของไทย 2 ชนิด คือ Duhaldea wissmanniana (Sphagneticola trilobata (L.C. Rich.) Pruski) (Hand.-Mazz.) Anderb. และ D. cappa (Buch.- (Lowe et al., 2000) นอกจากนี้ผลกระทบอีก Ham. ex D. Don) Pruski & Anderb. ซงล่ึ กผสมนู ้ี ดานหน งทึ่ ตี่ องคำน งถึ งคึ อการอนื รุ กษั พ ชเฉพาะถื นิ่ เกดทางภาคเหนิ อของไทยื (Koyama, 1984b) และ หรือพืชหายากหรือใกลสูญพันธุ ลูกผสมที่เกิดจากการผสมขามระหวางชนิดของ 3.1 พืชวงศทานตะวันที่เปนชนิดพันธุ พืชวงศทานตะวันที่เปนพืชตางถิ่น 2 ชนิด ไดแก  ตางถิ่น และชนิดพันธุตางถิ่นที่รุกรานใน ผักคอออน หรือผักเผ็ดแมว (Crassocephalum ประเทศไทย crepidioides (Benth.) S. Moore) และ C. rubens จากรายชื่อของพืชตางถิ่นรุกรานใน (Juss.) S. Moore (ภาพที่ 1จ-ช) ซึ่งชนิดแรกนั้น พื้นที่ตางๆ ทั่วโลก พบวามีพืชวงศทานตะวัน เปนชนิดตางถิ่นที่เขามาแพรกระจายและอยูใน จำนวน 60 ชนิด ซึ่งในจำนวนนี้มีอยู 8 ชนิด ที่มี ประเทศไทยนานแลว สวนชน ดหลิ งนั นเป้ั นว ชพั ชื รายงานพบในประเทศไทย ไดแก ปนนกไส  ที่เพิ่งมีรายงานเขามาในประเทศไทย แตจากการ (Bidens pilosa L.), Elephantopus mollis Kunth, ศึกษาพบวาเมล็ดของลูกผสมของทั้งสองชนิดนี้ สาบเสือ, ขลู (Pluchea indica (L.) Less.), มความสามารถในการงอกตี ำ่ และเรณมู เปอรี เซ นต็  Sonchus oleraceus L., กระดมทองเลุ อยื้ , บวตองั ความมชี วี ตติ ำเช่ นเด ยวกี นั (Vanijajiva & Karadrite, (Tithonia diversifolia (Hemsl.) A. Gray) และ 2009) แตในอนาคตพ ชนื อาจจะม้ี การปรี บตั วจากั Xanthium spinosum L. (Global Invasive รนสุ รู นและอาจจะเจรุ ญเติ บโตไดิ ด สี งผลต อประชากร Species Database, 2012) ของพืชทองถิ่นก็เปนได ซึ่งจริงๆ แลวอาจจะมี สำหรบประเทศไทยมั การรวบรวมรายชี อื่ ลูกผสมที่เกิดขึ้นอีกหลายชนิดในประเทศไทยแต พืชตางถิ่นที่พบวามีการแพรกระจายเขามาใน ยังไมม ีผูทำการศึกษาเรื่องนี้มากนัก ประเทศ โดยจัดทำบัญชีรายชื่อ และทะเบียนพืช ตางถิ่นที่ควรปองกัน ควบคุม และกำจัดของ 3. พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความ ประเทศไทย โดยแบงเป น 4 รายการ ตามลกษณะั หลากหลายทางชีวภาพในประเทศไทย การกระจายและความรุนแรงหรือสถานภาพ ณ ปจจุบันของพืชชนิดนั้นๆ (สำนักงานนโยบาย หากจะกลาวถึงพืชวงศทานตะวันในแงของ และแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม, การอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพแลว 2551) ดังนี้ ผลกระทบของพืชวงศนี้ตอความหลากหลาย 36 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

- ทะเบยนรายการที ี่ 1 ชนดพิ นธั ตุ างถ นิ่ ชนิดพันธุตางถิ่นตามทะเบียน 100 ชนิดพันธุ ที่รุกรานแลว หมายถึง ชนิดพันธุตางถิ่นที่เขามา ตางถิ่นที่รุกรานรุนแรงของโลก ชนิดพันธุตางถิ่น ในประเทศไทยแลว และสามารถตั้งถิ่นฐานและ ทห่ี ามนำเข าตามกฎหมาย และชนดพิ นธั ทุ ม่ี ขี อม ลู มีการแพรกระจายไดในธรรมชาต ิ เปนชนิด จากผลการศึกษาวิจัยวาเปนชนิดพันธุตางถิ่น พนธั เดุ นในส ิ่งแวดลอมใหม (dominant species) รุกรานในพื้นที่อื่นๆ ฯลฯ และเปนชนิดพันธุที่อาจทำใหชนิดพันธุทองถิ่น นอกจากนี้มีพืชบางชนิดที่พบกระจาย หรือชนิดพันธุพื้นเมืองสูญพันธุ รวมไปถึงสงผล เขามาในประเทศไทย แตยังไมจัดอยูในทะเบียน คุกคามตอความหลากหลายทางชีวภาพและ รายชื่อดังกลาว เชน สาบแมวหรือสาบมวง กอใหเกิดความสูญเสียทางสิ่งแวดลอม เศรษฐกิจ (Praxeris clematidea R.M. King & Robinson) และสุขอนามัยของมนุษย ไดแก สาบหมา, (ภาพที่ 1ญ) ซึ่งพืชชนิดนี้จัดอยูในรายชื่อของ ปนนกไส, สาบเสือ, ผักคอออนหรือผักเผ็ดแมว, วัชพืชที่รุกราน 100 อันดับแรกของโลก ดังนั้น ขี้ไกยาน (ภาพท ี่ 1ก, ค-จ, ซ-ฌ), ทหารกลา ควรจัดอยูในทะเบียนรายการที่ 1 ดวย หรือ (Galinsoga parviflora Cav.) และบัวตอง Crassocephalum rubens (ภาพที่ 1ฉ) เปน - ทะเบยนรายการที ี่ 2 ชนดพิ นธั ตุ างถ นิ่ วัชพืชที่มีถิ่นกำเนิดจากทวีปแอฟริกา พบไดทาง ที่มีแนวโนมรุกราน ซึ่งรวมถึงชนิดพันธุตางถิ่น ภาคเหนอของไทยื และปจจ บุ นมั รายงานการเกี ดิ ที่มีหลักฐานวามีการรุกรานในถิ่นอื่น ที่เขามาใน การผสมขามระหวางพืชชนิดนี้ และผักเผ็ดแมว ประเทศไทยแลว และสามารถตั้งถิ่นฐานและมี หรือผักคอออน (ภาพที่ 1ช) (Vanijajiva & การแพรกระจายไดในธรรมชาติ จากการสำรวจ Kadereit, 2009) ซึ่งอาจจะกอใหเกิดปญหาตอ และเฝาสังเกตพบวาอาจแพรระบาดหากมีปจจัย การเกษตรตอไปในอนาคต เกื้อหนุนหรือสภาพแวดลอมเปลี่ยนแปลงทำให 3.2 พชวงศื ทานตะว นทั เปี่ นพ ชเฉพาะถื นิ่ เกิดผลกระทบตอความหลากหลายทางชีวภาพ และพชหายากหรื อใกลื ส ญพู นธั ของประเทศไทยุ และชนิดพันธุตางถิ่นที่เคยรุกรานในอดีต ซึ่ง แมวาความหลากหลายทางชนิดพันธุ สามารถควบคุมดูแลไดแลว ประกอบดวยพืชวงศ ของพชวงศื ทานตะว นในประเทศไทยจะไมั ส งเมู อ่ื ทานตะวัน จำนวน 2 ชนิด ไดแก ดาวกระจาย เทยบกี บพั ชวงศื อ นๆื่ เชน วงศเข ม็ (Rubiaceae) ไตหว นั (Bidens alba DC. var. radiata (Sch.Bip.) หรือวงศยางพารา (Euphorbiaceae) ทั้งนี้ R. Ballard) และกระดุมทองเลื้อย เนื่องจากสภาพแวดลอมของประเทศไทยอาจจะ - ทะเบยนรายการที ี่ 3 ชนดพิ นธั ตุ างถ นิ่ ไมเหมาะสมตอการเจริญของพืชวงศนี้เทาที่ควร ที่มีประวัติวารุกรานแลวในประเทศอื่นแตยังไม จากการที่พืชกลุมนี้มักจะกระจายพันธุอยูในเขต รุกรานในประเทศไทย ซึ่งไมมีพืชวงศทานตะวัน อบอุน แตอยางไรก็ดีในประเทศไทยก็มีรายงาน ที่อยูในรายการนี้ พบพืชหลายชนิดที่เปนพืชเฉพาะถิ่นของไทย - ทะเบยนรายการที ี่ 4 ชนดพิ นธั ตุ างถ นิ่ หรือพืชหายากในประเทศไทย โดยขอมูลนี้ ที่รุกรานที่ยังไมเขามาในประเทศไทย หมายถึง รวบรวมจากเอกสารตางๆ และจากการศึกษา ชนิดพันธุตางถิ่นที่มีขอมูลหรือหลักฐานวาเปน ขอมูลภาคสนามโดยผูเขียนเองดังแสดงในตาราง ชนิดพันธุตางถิ่นที่รุกรานในประเทศอื่น ไดแก ที่ 1 (ภาพที่ 2ก–ช)

พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 37

ตารางที่ 1 รายชื่อพืชวงศทานตะวันที่จัดเปนพืชเฉพาะถิ่นของประเทศไทยจำแนกตามเขตการ กระจายพันธุ ชื่อพืช เอกสารอางอิง พืชเฉพาะถิ่นทางภาคเหนือ 1. Blumea hossei Craib ex Hosseus Pornpongrungrueng et al., in prep 2. Cicerbita chiangdaoensis H. Koyama Koyama, 2001 3. Eupatorium doichangensis H. Koyama Koyama, 2002 4. Gynura hmopaengensis H. Koyama Koyama, 1988 5. Saussurea venosa Kerr Koyama, 1981 6. Senecio boluangensis H. Koyama Koyama, 1988 7. Senecio craibianus Hosseus Koyama, 1988 8. Vernonia calcarea (Kitam.) H. Koyama Koyama, 2003 (= Koyamasia calcarea (Kitam.) H. Rob.) 9. Vernonia chiangdaoensis H. Koyama Koyama, 2005 (= Acilepis chiangdaoensis (H. Koyama) H. Rob. & Skvarla) 10. Vernonia doichangensis H. Koyama Koyama, 2004 (= Acilepis doichangensis (H. Koyama) H. Rob. & Skvarla) 11. Vernonia pseudosutepensis H. Koyama Koyama, 2005 (= Acilepis pseudosutepensis (H. Koyama) H. Rob. & Skvarla) 12. Vernonia sutepensis Kerr Koyama, 2005 (= Acilepis sutepensis (Kerr) H. Rob. & Skvarla) พืชเฉพาะถิ่นทางภาคตะวันตก และภาคเหนือ 1. Vernonia pseudo-birmanica H. Koyama Koyama, 2003 พืชเฉพาะถิ่นทางภาคตะวันออก 1. Camchaya pentagona H. Koyama Koyama, 1984a พืชเฉพาะถิ่นทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 1. Camchaya spinulifera H. Koyama Koyama, 1984a 2. Camchaya tenuifolia Kerr Koyama, 1984a 3. Senecio namnaoensis H. Koyama Koyama, 1988 4. Synotis phupeakensis H. Koyama Koyama, 1988 5. Vernonia namnaoensis H. Koyama Koyama, 2004 (= Acilepis namnaoensis (H. Koyama) H.Rob. & Skvarla) 38 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

ตารางที่ 1 รายชื่อพืชวงศทานตะวันที่จัดเปนพืชเฉพาะถิ่นของประเทศไทยจำแนกตามเขตการ กระจายพันธุ (ตอ) ชื่อพืช เอกสารอางอิง พืชเฉพาะถิ่นทางภาคกลาง 1. Camchaya loloana Kerr var. pseudotenuiflora H. Koyama Koyama, 1984a 2. Gynura dissecta (F.G. Davies) Vanijajiva & Kadereit Vanijajiva & Kadereit, 2011 พืชเฉพาะถิ่นทางภาคใต 1. Gynura calciphila Kerr Vanijajiva & Kadereit, 2011 2. Vernonia ngaoensis H. Koyama Koyama, 2004 (= Acilepis ngaoensis (H. Koyama) H. Rob. & Skvarla) พืชเฉพาะถิ่นของประเทศไทย 1. Cicerbita garrettii (Kerr) H. Koyama Koyama, 2001 2. Cicerbita putii (Kerr) H. Koyama Koyama, 2001 3. Gynura siamensis Vanijajiva & Kadereit Vanijajiva & Kadereit, 2011 4. Ixeris siamensis (Kerr) H. Koyama Koyama, 2001 5. Vernonia principis Gagnep. Koyama, 2005 (= Acilepis principis (Gagnep.) H. Rob. & Skvarla) 6. Wedelia thailandica H. Koyama Koyama, 1985b

สำหรบพั ชวงศื ทานตะว นทั เปี่ นพ ชหายากื ของไทยทอ่ี ทยานแหุ งชาต ดอยสิ เทพุ จ.เชยงใหมี  ในประเทศไทยตามรายงานของสำนักงานหอ และนาจะจัดเปนพืชหายากเพราะจากการศึกษา พรรณไม  สำนกวั จิ ยการอนั รุ กษั ป าไม และพ นธั พุ ชื ของผเขู ยนพบวี าม ตี วอยั างอ างอ งในพิ พิ ธภิ ณฑั พ ชื กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช เพียงไมกี่ชิ้นและปจจุบันไมพบประชากรใน (2551) มจำนวนี 2 ชนดิ ไดแก  ยาแก  (Gochnatia ธรรมชาติ เปนตน นอกจากนี้ยังมีพืชในสกุล decora (Kurz) Cabrera) (ภาพที่ 2ซ) และ Kleinia Juss. และ สกุล Leontopodium R.Br. กะพวมพราว (Vernonia arborea Buch.-Ham.) ex Cass. ซึ่งเปนพืชที่มีการกระจายพันธุในเขต แตจากการศึกษาภาคสนามของผูเขียนพบวา อบอุน แตก็มีการสำรวจพบในภาคเหนือของ นาจะย งมั พี ชวงศื น อ้ี กหลายชนี ดทิ ควรจะพ่ี จารณาิ ประเทศไทยแตขณะนี้ยังอยูระหวางการศึกษา สถานภาพอาจจะจัดเปนพืชหายากเพราะในการ รวบรวมขอม ลและตรวจสอบความถู กตู อง ปญหา สำรวจของผูเขียนพบเพียงไมกี่กลุมประชากร สำคัญอยางหนึ่งของการศึกษาพืชกลุมนี้คือ และมักจะพบในถิ่นอาศัยที่คอนขางจำกัด หรือ การที่จะระบุวาพืชที่สำรวจพบนั้นเปนพืชทองถิ่น เสี่ยงตอการถูกคุกคาม เชน Aster ageratoides ที่ขาดการสำรวจมากอนหนานั้น หรือเปนพืช Turcz. ซึ่งพบเฉพาะที่ดอยเชียงดาว จ.เชียงใหม ตางถิ่นที่เพิ่งมีการกระจายเขามาในประเทศไทย หรอื Blumea hossei มรายงานพบเฉพาะภาคเหนี อื เปนเร องท่ื ค่ี อนข างยากแม จะพบพ ชนื นกระจายพ้ั นธั ุ พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 39

ในแหลงอาศ ยตามธรรมชาตั กิ ตาม็ เชน กรณของี ทั้งตอระบบนิเวศหรือการเกษตรกรรมก็ตาม ซึ่ง Crassocephalum rubens และ Pseudelephantopus การอนรุ กษั ท ว่ี าน ใช้ี เพ ยงแตี การอน รุ กษั ท ต่ี วชนั ดิ spicatus เปนตน พันธุพืชนั้นๆ แตตองคำนึงถึงการอนุรักษพื้นที่ อาศัยของพืชนั้นดวยเชนเดียวกัน บทสรุป การตรวจสอบความถกตู องของช อว่ื ทยาศาสตริ  และการระบุชนิดที่ถูกตองก็มีความจำเปนเชน พืชวงศทานตะวันที่มีการกระจายพันธุใน กัน ดังนั้นในการศึกษาทบทวนพืชวงศทานตะวัน ประเทศไทยมที งกลั้ มทุ เปี่ นพ ชทื องถ นิ่ พชเฉพาะถื นิ่ จึงมีความจำเปนอยางยิ่ง นอกจากนี้การศึกษา และพชทื นำเขี่ ามาจากต างถ นิ่ โดยพชเฉพาะถื นนิ่ นั้ ขอม ลทางดู านช ววี ทยาติ างๆ ของพชื เชน สรรวี ทยาิ สวนมากมักจะพบที่ภาคเหนือและพบในพื้นที่ๆ กลไกการงอกและการพักตัวของเมล็ด รูปแบบ คอนข างจำก ดั อกที งการกระจายพั้ นธั คุ อนข างแคบ และขอบเขตการกระจายพันธุ การพัฒนาความรู และสถานภาพของแหลงอาศัยก็อยูในสภาวะ ความเขาใจกระบวนการรุกราน รวมถึงการนำ ที่เสี่ยงตอการถูกคุกคาม สวนพืชทองถิ่นที่มีการ ขอมูลทางดานภูมิสารสนเทศมาใชศึกษาอธิบาย กระจายทั่วไป และพืชตางถิ่นนั้นมีทั้งชนิดที่มี ติดตามการกระจายพันธุ เพื่อการคาดคะเนพื้นที่ การกระจายและเกดการแพริ กระจายส ธรรมชาตู แลิ ว ซึ่งเสี่ยงตอการถูกคุกคาม และสมควรแกการ แตบางชน ดเพิ งเข่ิ ามาใหม และอาจจะแพร กระจาย อนุรักษในระดับตางๆ กัน และชวยในการระบุ ตอไปในอนาคต ดังนั้นเราจึงจำเปนตองวางแผน พื้นที่ที่มีการรุกรานแลว หรือมีแนวโนมที่จะถูก ปองกัน จัดการ และกำจัด และระบุใหไดวาพืช รุกรานโดยพืชตางถิ่นเพื่อการวางแผนปองกัน ที่พบเปนชนิดใด เพราะปญหาประการหนึ่งคือ และจัดการชนิดพันธุตางถิ่นอยางเหมาะสม ซึ่ง การระบุชนิดที่ไมถูกตอง ในบางครั้งพืชที่เขามา จริงๆ แลวการปองกันการนำเขาของชนิดพันธ ุ อาจจะมีลักษณะที่คลายคลึงกับพืชที่มีอยูเดิม ตางถิ่นเปนสิ่งสำคัญที่สุดในการปองกัน แต ในทองถิ่นทำใหไมทราบวาเปนพืชตางถิ่น ดังนั้น บางครั้งก็ไมสามารถปองกันการเขามาของพืช การปองก นและกำจั ดแตั เน นๆ่ิ จงไมึ เก ดขิ นทำให้ึ  เหลานั้นได ดังนั้นการเรียนรูและเขาใจถึงกลไก พืชนั้นแพรกระจายไปมากเกินกวาจะควบคุมได ทางชวภาพของพี ชเหลื าน นอาจจะช้ั วยให สามารถ เชน ในกรณของสาบมี วงหร อสาบแมวซื งม่ึ ลี กษณะั วางแผนและดำเนินการปองกัน และกำจัดพืช คลายก บสาบแรั งสาบกา (Ageratum conyzoides เหลานั้นไดทันทวงทีกอนที่จะกระจายออกสู L.) ซึ่งเปนวัชพืชรุกรานที่ไมรุนแรงและมีการ ธรรมชาติจนกอใหเกิดปญหาที่ยากจะแกไขได กระจายสูธรรมชาตินานแลว เปนตน อยางไรก็ดีการสรางจิตสำนึกและใหความรู ดังนั้นหากจะพูดถึงการอนุรักษทรัพยากร ความเขาใจกับประชากรอาจจะเปนสิ่งสำคัญ ชีวภาพแลวจะตองมองทั้ง 2 ดาน คือการอนุรักษ ที่สุดในการวางแผนจัดการและการอนุรักษ ชนิดพันธุทองถิ่น ชนิดพันธุเฉพาะถิ่น และการ ความหลากหลายทางชีวภาพที่ยั่งยืนและได ปองกันและกำจัดชนิดพันธุตางถิ่นที่ไดเขามา ประสิทธิภาพสูงสุดก็เปนได แพรกระจายในประเทศ และมแนวโนี มท จะเขี่ ามา

แพรกระจายกอใหเกิดปญหาตอไปในอนาคต 40 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

กิตติกรรมประกาศ พันธุตางถิ่นที่รุกราน. กระทรวงวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม. กรุงเทพฯ. ขอขอบพระคุณศาสตราจารยประนอม สำนักงานหอพรรณไม สำนักวิจัยการอนุรักษปาไมและ จันทรโณทัย และศาสตราจารยทวีศักดิ์ บุญเกิด พนธั พุ ชื กรมอทยานแหุ งชาต ิ สตวั ป า และพนธั พุ ชื . สำหรับขอเสนอแนะและคำแนะนำตางๆ ในการ 2551. พืชหายากของประเทศไทย. โรงพิมพ เขียนบทความนี้ ชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จำกัด. กรุงเทพฯ. เอกสารอางอิง Bleeker, W., Schmitz, U. & Ristow, M. 2007. Interspecific hybridisation between alien and ธวชชั ยั สนตั สิ ขุ . 2532. พรรณพฤกษชาตของประเทศไทยิ : native plant species in Germany and its อดีต ปจจุบัน และอนาคต. ใน: ความหลากหลาย consequences for native biodiversity. Biological ทางชีวภาพในประเทศไทย. สิริวัฒน วงศสิร ิ Conservation 137: 248-253. และ ศุภชัย หลอโลหการ (บรรณาธิการ). หนา Bunwong, S. 2010. Morphological and molecular 81-90. สำนักพิมพประชาชน, เชียงใหม. systematics of Vernonieae (Asteraceae) in ผสดุ ี พรหมประสทธิ ิ์ อมรรตนั  ประจกษั ส ตรู  และ พมพิ วด ี Thailand. Ph.D. Thesis. Khon Kaen University, พรพงศรุงเรือง. 2552. ความหลากหลายของ Thailand. พืชวงศทานตะวันในอุทยานแหงชาติน้ำหนาว Bunwong, S. & Chantaranothai, P. 2008. Pollen จงหวั ดเพชรบั รณู . วารสารวทยาศาสตริ  มข. 37: morphology of the Tribe Vernonieae 426-434. (Compositae) in Thailand. The Natural History ผสดุ ี พรหมประสทธิ ิ์ อมรรตนั  ประจกษั ส ตรู  และ พมพิ วด ี Journal of Chulalongkorn University 8: พรพงศรุงเรือง. 2553. สัณฐานวิทยาเรณูของพืช 45-55. วงศทานตะวันในอุทยานแหงชาติน้ำหนาว. ใน: Bunwong, S. & Chantaranothai, P. 2010. A new รายงานการประชุมวิชาการเสนอผลงานวิจัย record of Pseudelephantopus spicatus (Juss. ระดับบัณฑิตศึกษา ครั้งที่ 11. บัณฑิตวิทยาลัย ex Aubl.) C.F.Baker (Asteraceae) from Thailand. มหาวิทยาลัยขอนแกน. หนา 806-815. Thai Forest Bulletin (Botany) 38: 124-127. พมพิ วด ี พรพงศร งเรุ องื ประนอม จนทรโณทั ยั และ อจฉราั Bunwong, S., Robinson, H. & Chantaranothai, ธรรมถาวร. 2545. อนกรมวุ ธานของพิ ชเผื า Inuleae P. 2009. Taxonomic notes on Camchaya and (Asteraceae) ในประเทศไทย. วารสารวิจัย มข. Iodocephalus (Vernonieae: Asteraceae), and ฉบับบัณฑิตศึกษา 2 (ฉบับพิเศษ): 50-58. a new genus Iodocephalopsis. Proceedings พิมพวดี พรพงศรุงเรือง และ ประนอม จันทรโณทัย. of the Biological Society of Washington 2543. พืชวงศ Asteraceae ในภาคตะวันออก 122: 357-363. เฉียงเหนือของประเทศไทย. การศึกษาพิเศษ Eksomtramage, L., Jornead, S., Kaewnam, W. & ทางชีววิทยา. ภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร Mama, W. 2010. Karyotypic studies in four มหาวิทยาลัยขอนแกน. species of Gynura in tribe Senecioneae สำนักงานนโยบายและแผนสิ่งแวดลอม. 2551. ความ (Asteraceae). Thai Forest Bulletin (Botany) หลากหลายทางชีวภาพและการจัดการชนิด 38: 90-94. พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 41

Funk, V.A., Bayer, R.J., Keeley, S., Chan, R., Watson, Koltunow, A.W. & Grossniklaus, U. 2003. Apomixis: L., Gemeinholzer, B., Schilling, E., Panero, A Developmental Perspective. Annual Review J.L., Baldwin, B.G., Garcia-Jacas, N., Susanna, of Plant Biology 54: 547-574. A. & Jansen, R.K. 2005. Everywhere, but Koyama, H. 1981. Taxonomic Studies in the Compositae Antarctica: Using a supertree to understand of Thailand 1. Acta Phytotaxonomica et the diversity and distribution of the Compositae. Geobotanica 32: 56-67. In: The Royal Danish Academy of Sciences .1983. Taxonomic Studies in the Compositae and Letters. Biologiske Skrifter 55. I. Friis & of Thailand 2. Acta Phytotaxonomica et H. Balslev (eds.) pp. 343-374. Copenhagen. Geobotanica 34: 1-9. Funk, V.A., Susanna, A., Stuessy, T.F. & Bayer, . 1984a. Taxonomic Studies in the Compositae R.J. 2009. Systematics, Evolution, and of Thailand 3. Acta Phytotaxonomica et Biogeography of Compositae. IAPT, Vienna, Geobotanica 35: 49-58. Austria. . 1984b. Taxonomic Studies in the Compositae Global Invasive Species Database. 2012. The of Thailand 4. Acta Phytotaxonomica et Global Invasive Species Database (GISD). Geobotanica 35: 113-126. Available Source: http://www.issg.org/database/ . 1985a. Taxonomic Studies in the Compositae species/search.asp?sts=tss&st=tss&fr=1&Image of Thailand 5. Acta Phytotaxonomica et 2.x=22&Image2.y=2&li=5&tn=Asteraceae& Geobotanica 36: 59-68. lang=EN. 16 February 2012 . 1985b. Taxonomic Studies in the Compositae Gupta, R.C. & Grill, B.S. 1983. Natural triploidy in of Thailand 6. Acta Phytotaxonomica et Blumea fistulosa Kurz (Compositae). Current Geobotanica 36: 167-172. Science 52: 431. . 1986a. A Preliminary Check List of the Hao, J.-H., Qiang, S., Du, K.N. & Gao, Y.-X. 2010. Pteridophytes and Dicotyledons of Phu Wind-dispersed traits of cypselas in ten Kradung in Thailand. Department of Science, Asteraceae alien invasive species. Chinese Kyoto University, Kyoto. Journal of Plant Ecology 34: 957-965. . 1986b. A Preliminary Check List of the IUCN. 2001. IUCN Red List Categories and Criteria: Pteridophytes and Dicotyledons of Doi Version 3.1. IUCN Species Survival Commission. Inthanon in Thailand. Department of IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, Science, Kyoto University, Kyoto. UK. 30 pp. . 1986c. Taxonomic Studies in the Compositae Jeffrey, C. 2007. Compositae: Introduction with Key of Thailand 7. Acta Phytotaxonomica et to Tribes. In: Families and Genera of Vascular Geobotanica 37: 111-116. Plants, vol. VIII, Flowering Plants, Eudicots, . 1988. Taxonomic Studies in the Compositae Asterales. J.W. Kadereit & C. Jeffrey (eds.) of Thailand 8. Acta Phytotaxonomica et pp. 61-87. Springer-Verlag, Berlin. Geobotanica 39: 151-163. 42 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

. 1989. Taxonomic Studies in the Compositae Science Museum Series B (Botany) 31: of Thailand 9. Bulletin of the National Science 67-78. Museum Series B (Botany) 15: 105-110. Kucewicz, M., GojÄo, E. & Kowalska, A. 2010. The . 1993. Taxonomic Studies in the Compositae effect of achene heteromorphism on progeny of Thailand 10. Vernonia Schreb. Sect. traits in the shaggy soldier (Galinsoga ciliata Decaneurum (DC.) Oliver. Acta Phytotaxonomica (Rafin) S.F. Blake). Acta Agrobotanica 63: et Geobotanica 44: 29-34. 51-56. . 1997. Taxonomic Studies in the Compositae Lowe, S., Browne, M., Boudjelas, S. & De Poorter, of Thailand 11. Vernonia Schreb. Sect. M. 2000. 100 of the world’s Worst Invasive Strobocalyx Bl. Bulletin of the National Science Alien Species A selection from the Global Museum Series B (Botany) 23: 159-166. Invasive Species Database. The Invasive . 1998. Taxonomic Studies in the Compositae Species Specialist Group (ISSG) a specialist of Thailand 12. Vernonia Schreb. Sect. group of the Species Survival Commission Tephrodes DC. and Sect. Cyanopis Bl. Bulletin (SSC) of the World Conservation Union (IUCN), of the National Science Museum Series 12 pp. New Zealand. B (Botany) 24: 109-115. Malcolm, J.R., Liu, C., Neilson, R., Hansen, L. & . 2001. Taxonomic Studies in the Compositae Hannah, L. 2004. Global warming and of Thailand 13. Tribe Lactuceae. Bulletin extinctions of endemic species from Biodiversity of the National Science Museum Series hotspots. Conservation Biology 20(2): 538- B (Botany) 27: 133-148. 548. . 2002. Taxonomic Studies in the Compositae Monty, A., Stainier, C., Lebeau, F., Pieret, N. & Mahy, of Thailand 14. Tribe Eupatorieae. Bulletin G. 2008. Seed Rain Pattern of the Invasive of the National Science Museum Series Weed Senecio inaequidens (Asteraceae). B (Botany) 2: 49-60. Belgium Journal of Botany 141: 51-63. . 2003. Taxonomic Studies in the Compositae Noyes, R.D. 2007. Apomixis in Asteraceae: Diamonds of Thailand 15. Vernonia Sect. Calcarea in the rough. Functional Plant Science and comb. nov. Bulletin of the National Science Biotechnology 1: 207-222. Museum Series B (Botany) 29: 15-22. Pornpongrungrueng, P. & Chantaranothai, P. 2002. . 2004. Taxonomic Studies in the Compositae Pollen morphology of the tribe Inuleae of Thailand 16. Vernonia Sects. Xipholepis (Compositae) in Thailand. Thai Forest Bulletin and Claotrachelus. Bl. Bulletin of the National (Botany) 30: 116-123. Science Museum Series B (Botany) 30: Pornpongrungrueng, P., Borchsenius, F., Englund, 21-34. M., Anderberg A.A. & Gustafsson, M.H.G. . 2005. Taxonomic Studies in the Compositae 2007. Phylogenetic relationships in Blumea of Thailand 17. Vernonia Sect. Lepidaploa (Asteraceae: Inuleae) as evidenced by Subsect. Paniculatae. Bulletin of the National molecular and morphological data. Plant Systematics and Evolution 269: 223-243. พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 43

Pornpongrungrueng, P., Borchsenius, F. & Gustafsson, Robinson, H., Keeley, S.C., Skvarla, J.J. & Chan, M.H.G. 2009. Interrelationships within Blumea R. 2008. Studies on the Gymnantheminae (Inuleae, Asteraceae) and the utility of the (Vernonieae: Asteraceae) III: Restoration of 5S-NTS in species-level phylogeny reconstruction. the genus Strobocalyx and the new genus Taxon 58: 1181-1193. Tarlmounia. Proceedings of the Biological Pornpongrungrueng, P., Borchsenius, F., Koyama, Society of Washington 121: 19–33. H., Chantaranothai, P. & Gustafsson, M.H.G. Robinson, H. & Skvarla, J. 2006. Studies on the in prep. Blumea (Asteraceae: Inuleae) in Gymnantheminae (Asteraceae: Vernonieae): continental Southeast Asia. restoration of the genus Monosis. Proceedings Pullaiah, T. 1979. Studies in the embryology of of the Biological Society of Washington Compositae. IV. The tribe Inuleae. American 119: 600-607. Journal of Botany 66: 1119-1127. Robinson, H. & Skvarla, J. 2007. Studies on the Richardson, D.M. 2012. Conservation biogeography: Gymnantheminae (Asteraceae: Vernonieae). what’s hot and what’s not. Diversity and II: a new genus, Decaneuropis, from China, India, Distributions 18: 319-322. Southeast Asia, and Malaysia. Proceedings Richardson, D.M. & Rejmánek, M. 2011. Trees and of the Biological Society of Washington shrubs as invasive alien species – a global review. 120: 359-366. Diversity and Distributions 17: 788-890. Robinson, H. & Skvarla, J. 2009. Studies on the Richardson, D.M., Pyšek, P., Rejmánek, M., Barbour, Paleotropical Vernonieae (Asteraceae): additions M.G., Panetta, F.D. & West, C.J. 2000. to the genus Acilepis from southern Asia. Naturalization and invasion of alien plants: Proceedings of the Biological Society of concepts and definitions. Diversity and Washington 122: 131-145. Distribtutions 6: 93-107. Simberloff, D. 2010. Invasive species. In: Robinson, H. 1990. Six new combinations in Conservation Biology for All. N.S. Sodhi & Baccharoides Moench and Cyanthillium Blume. P.R. Ehrlich (eds.), pp. 131-152. Oxford Proceedings of the Biological Society of University Press, New York. Washington 103: 248-253. Solbrig, O.T. 1977. Chromosomal Cytology and Robinson, H. 1999. Revisions in Paleotropical evolution in the family Asteraceae. In: The Vernonieae (Asteraceae). Proceedings of biology and chemistry of the Compositae. the Biological Society of Washington 112: V.H. Heywood, J.B. Harborne & B.L. Turner 220-247. (eds.). Vol. 1 pp. 267-281. Academic Press, Robinson, H., Bunwong, S. & Chantaranothai, P. London. 2010. A new genus, Kurziella from Thailand Vanijajiva, O. 2009. The genus Gynura (Asteraceae: (Vernonieae: Asteraceae). Proceedings of Senecioneae) in Thailand. Thai Journal of the Biological Society of Washington 123: Botany 1: 25-36. 174-178. 44 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

Vanijajiva, O. & Kadereit, J.W. 2008. A revision of Wang, R. & Wang, Y.-Z. 2006. Invasion dynamics Cissampelopsis (Asteraceae: Senecioneae) and potential spread of the invasive alien plant Kew Bulletin 63: 213-226. species Ageratina adenophora (Asteraceae) Vanijajiva, O. & Kadereit, J.W. 2009. Morphological in China. Diversity and Distributions 12: and molecular evidence for interspecific 397-408. hybridization in the introduced African genus Wu, S.–H., Hsieh, C.–F., Chaw, S.–M. & Rejmánek, Crassocephalum (Asteraceae: Senecioneae) M. 2004a. Plant invasions in Taiwan: Insights in Asia. Systematics and Biodiversity 7: from the flora of casual and naturalized 269-276. alien species. Diversity and Distributions Vanijajiva, O. & Kadereit, J.W. 2011. A Revision of 10: 349-362. Gynura (Asteraceae: Senecioneae). Journal Wu, S.–H., Hsieh, C.–F. & Rejmánek, M. 2004b. of Systematics and Evolution 49: 285-314. Catalogue of the Naturalized Flora of Taiwan. van Leeuwen, J.F.N., Schäer, H., van der Knaap, Taiwania 49: 16-31. W.O., Rittenour, T., Björck, S. & Ammann, Wu, S.–H. & Wang, H.–H. 2005. Potential Asteraceae B. 2005. Native or introduced? Fossil pollen invaders in Taiwan: insights from the flora and and spores may say. An example from the herbarium records of casual and naturalized Azores Islands. In: Biological Invasions – alien species. Taiwania 50: 62-70. From Ecology to Control. NEOBIOTA 6. W. Nentwig, S. Bacher, M. Cock, H.J. Dietz, A. Gigon & R. Wittenberg (eds), pp. 27-34. Berlin. พืชวงศทานตะวันกับการอนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพ 45

ก ข ค

ง ฉ

ซ จ ช

ฌ ญ

ภาพที่ 1 ตัวอยางพืชวงศทานตะวันที่เปนพืชตางถิ่นในประเทศไทย ก. สาบหมา (Ageratina adenophora) ข. สาบแรงสาบกา (Ageratum conyzoides) ค. ปนนกไส (Bidens pilosa) ง. สาบเสือ (Chromolaena odorata) จ. ผักเผ็ดแมว (Crassocephalum crepidioides) ฉ. Crassocephalum rubens ช. Crassocephalum rubens x C. crepidioides ซ.- ฌ. ขี้ไกยาน (Mikania micrantha) ญ. สาบมวงหรือสาบแมว (Praxeris clematidea) 46 พิมพวดี พรพงศรุงเรือง

ก ข ค

จ

ง

ซ ฉ ช

ภาพที่ 2 พืชวงศทานตะวันที่เปนพืชเฉพาะถิ่นของประเทศไทย (ก.-ช.) ก. Camchaya spinulifera ข. Gynura calciphila var. calciphila ค.-ง. Gynura siamensis จ. Senecio crabianus ฉ.-ช. Senecio namnaoensis ซ. พืชหายากของไทย Gochnatia decora (ภาพ ก และ ซ โดย สุคนธทิพย วงศเมือง, ภาพ ข โดย โองการ วณิชาชีวะ) THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 47-57. 2012.

วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 47-57. 2555.

ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษาวิเคราะหโดยเครื่องหมาย อารเอพีดี

Genetic diversity of canna lilies (Canna L.) analyzed by RAPD markers

โองการ วณิชาชีวะ* ONGKARN VANIJAJIVA*

สาขาชววี ทยาิ คณะวทยาศาสตริ และเทคโนโลย ี มหาวทยาลิ ยราชภั ฏพระนครั , กรงเทพฯุ , 10220 Biology Program, Faculty of Science and Technology, Phranakhon Rajabhat University, Bangkok 10220, Thailand

บทคัดยอ. ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพืชในสกุลพุทธรักษาจำนวน 15 ตัวอยางโดยใช เทคนิคอารเอพีดี คัดเลือกไพรเมอรแบบสุมขนาด 10 นิวคลีโอไทดจำนวน 9 ไพรเมอรในการศึกษา ครั้งนี้ คือ OPAM-01, OPAM-03, OPAM-12, OPB-01, OPB-14, OPC-01, OPC-05, OPK-05 และ OPZ-03 จากไพรเมอรที่ทำการทดสอบใหแถบดีเอ็นเอชัดเจนทั้งหมด 102 แถบ ซึ่งมีขนาดตั้งแต 100 ถึง 3,000 คูเบส เปนแถบดีเอ็นเอที่มีแตกตาง (polymorphic band) จำนวน 40 แถบ (39.21%) วิเคราะหคาดัชนีความใกลชิดทางพันธุกรรมดวยวิธีของ Nei & Li (1979) มีคาระหวาง 0.316-0.968 และเมื่อสรางเดนโดรแกรมโดยวิธี UPGMA ดวยโปรแกรม SPSS (version 18) สามารถแบงกลุม พุทธรักษาทั้ง 15 ตัวอยางที่ใชในการศึกษาครั้งนี้ไดเปน 2 กลุม

ABSTRACT. Genetic diversity among 15 accessions of the genus Canna was investigated using Random Amplified Polymorphic DNA (RAPD) technique. Nine decamer RAPD primers (OPAM-01, OPAM-03, OPAM-12, OPB-01, OPB-14, OPC-01, OPC-05, OPK-05, and OPZ-03) were chosen in this study. A total of 102 DNA fragments, varying from 100-3000 bp, were amplified, of which 40 (39.21%) were polymorphic. The value of Nei & Li (1979) similarity coefficient ranged from 0.316 to 0.968. A dendrogram constructed by UPGMA clustering method using the SPSS program (version 18) revealed two major clusters of 15 Canna samples in this study.

* Corresponding author: [email protected] Received: 19 June 2011 Accepted: 4 January 2012 48 โองการ วณิชาชีวะ

คำสำคัญ: พุทธรักษา, พืชวงศพุทธรักษา, เทคนิคอารเอพีดี, ความหลากหลายทางพันธุกรรม KEYWORDS: Canna, Cannaceae, RAPD, Genetic diversity

บทนำ สามารถยบยั งการเจรั้ ญเติ บโตของไวริ สั HIV ทเปี่ น สาเหตุของโรคเอดส เปนตน (Woradulayapinij พุทธรักษา (Canna L.) ดอกไมสัญลักษณ et al., 2005) อยางไรก ตาม็ เนองจากพื่ ชในกลื มนุ ี้ ตัวแทนของวันพอ จัดเปนพืชเพียงสกุลเดียว จัดวามีความแปรผันทางสัณฐานวิทยาสูงมาก ที่อยูในวงศพุทธรักษา (Cannaceae) เชื่อวามี (Maas-van de Kamer & Maas, 2008) รวมทั้ง ถิ่นกำเนิดศูนยกลางของการกระจายพันธุอยูใน ยังไมเคยมีการศึกษาความหลากหลายทาง ทวปอเมรี กาใติ  ประกอบดวยสมาช กิ 10-20 ชนดิ พนธั กรรมของพุ ชในกลื มนุ มาก้ี อนในประเทศไทย (Maas-van de Kamer & Maas 2008; Tanaka, ซึ่งการศึกษาขอมูลพันธุกรรมที่ไดอาจเปน 2008) จากการศึกษาของ Larsen (2008) พบวา ประโยชนในการช วยการจำแนกสายพ นธั ุ รวมทงั้ ในประเทศไทยมพี ชในสกื ลนุ เพ้ี ยงี 1 ชนดิ (Canna เปนฐานข อม ลสำหรู บการใชั ประโยชน ในด านต างๆ indica L.) และ 1 สายพนธั ลุ กผสมู (C. x generalis รวมถึงการปรับปรุงพันธุในอนาคต L.H. Bailey) ลกษณะโดยทั วไปเป่ั นพ ชลื มล กอายุ ุ การศกษาการจำแนกกลึ มสุ งม่ิ ชี วี ตโดยทิ วไป่ั หลายฤดู ใบเลี้ยงเดี่ยว ลำตนเปนเหงาอยูใตดิน อาศัยความแตกตางทางสัณฐานวิทยาเขามาจัด สงก านใบและใบข นมาเหน้ึ อพื นด้ื นิ ใบเปนใบเด ยว่ี จำแนก แตบางครั้งการอาศัยลักษณะสัณฐาน สเขี ยวเขี มขนาดใหญ  ออกสลบั รปหอกู ปลายใบ มีขอจำกัดหลายประการ โดยเฉพาะอยางยิ่ง แหลม เสนใบขนานกันแบบใบกลวย ดอกออก ในสิ่งมีชีวิตที่มีลักษณะใกลเคียงกัน ดังนั้น เปนช อต งตรงท้ั ปลายยอด่ี มเกสรเพศผี ซู งเปล่ึ ยน่ี การใชเทคนิคทางดานชีวโมเลกุลนับวาเปน รูปรางไปเหมือนกลีบดอก (petaloid staminode) เครื่องมือที่มีประสิทธิภาพที่จะชวยสนับสนุน มีขนาดใหญ โดยขนาดและสีสันแตกตางกันไป การจำแนกอีกทางหนึ่ง โดยเทคนิคอารเอพีด ี ตามชนดพิ นธั ุ รวมทงความแปรผ้ั นทางพั นธั กรรมุ (RAPD: Random Amplified Polymorphism ทเกี่ ดขิ นไดึ้ ง ายของพ ทธรุ กษาั (ภาพท ี่ 1) ผลกลม DNA) เปนหน งในเทคน่ึ คทางชิ วโมเลกี ลทุ น่ี กวั จิ ยั ผิวขรุขระภายในมีเมล็ดกลมสีดำ (Maas-van นิยมนำมาใชศึกษาความผันแปรทางพันธุกรรม de Kamer & Maas, 2008) ของสงม่ิ ชี วี ตกิ นอยั างแพร หลาย เทคนคนิ พ้ี ฒนาั จากขอมูลวิจัยที่ผานมาพบวาพุทธรักษา ขึ้นโดย William et al. (1990) ซึ่งอาศัยหลักการ มีศักยภาพที่จะพัฒนาไปเปนพืชเศรษฐกิจไดสูง สรางลายพิมพดีเอ็นเอดวยเทคนิคพีซีอาร (PCR: เนื่องจากเหงาโดยสวนใหญของพืชในกลุมนี้ Polymerase Chain Reaction) จากการใช สามารถนำมาผลิตแปงซึ่งนำไปพัฒนาใชใน ไพรเมอรแบบสุม (random primer) ที่มีขนาด อุตสาหกรรมอาหารได เชน การผลิตวุนเสน และ 10 นวคลิ โอไทดี  ทไม่ี ได จำเพาะก บยั นใดี เขาไป แปงสาค ู เปนต น (Tanaka 2004; Tanaka et al., สุมจับกับดีเอ็นเอเปาหมาย เมื่อไพรเมอรแบบสุม 2006) นอกจากนี้ปจจุบันยังพบวาสารสกัด สามารถเขาไปจับกับดีเอ็นเอเปาหมายในทิศทาง ที่ไดจากสวนตางๆ ของพุทธรักษามีฤทธิ์ทาง ที่เหมาะสมจะทำใหเกิดผลผลิตพีซีอารขึ้นมาได เภสัชวิทยาหลากหลาย เชน สารสกัดจากเหงา ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษา 49

ดังนั้นขอดีของเทคนิคนี้คือผูวิจัยจึงไมจำเปน วิธีดำเนินการศึกษา ตองทราบขอมูลเกี่ยวกับลำดับเบสของดีเอ็นเอ การเก็บตัวอยางพืช เปาหมายมากอน การตรวจสอบผลผลิตพีซีอาร สามารถทำไดงาย โดยการทำอิเล็กโทรโฟริซีส สำรวจและเก็บตัวอยางพุทธรักษาจำนวน บนอะกาโรสเจล ยอมแถบดีเอ็นเอที่ไดดวย 15 ตัวอยาง ระหวางเวลา 9.00-10.00 น. เพื่อนำ เอธิเดียมโบรไมด เทคนิคอารเอพีดีทำไดงาย ใบออนมาสก ดดั เอี นเอพร็ อมทำการบ นทั กลึ กษณะั ไมซ บซั อน ใหข อม ลมากู คาใช จ ายไม ส งู ใชปร มาณิ สัณฐานวิทยาบางประการ (ตารางที่ 1) รวมถึง ดีเอ็นเอนอย 25-100 นาโนกรัมตอปฏิกิริยา ลกษณะของดอกั (ภาพท ี่ 1) สำหรบตั วอยั างของพ ชื อยางไรก็ตามพบวาเทคนิคอารเอพีดีก็ยังมีขอ เก็บรักษาไวที่เรือนเพาะชำ คณะวิทยาศาสตร จำกัดหลายประการ เชน ความคงตัวของรูปแบบ และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร ดีเอนเอท็ ี่ได ดังนั้นจึงควรมีการทดลองซ้ำเพื่อให การสกัดดีเอ็นเอ และการทำพีซีอาร ผลการทดลองที่นาเชื่อถือมากยิ่งขึ้น (Vanijajiva et al., 2005) เทคนิคอารเอพีดีถูกนำไปใชในการ นำใบออนของพุทธรักษาจำนวน 100-150 ศึกษาความหลากหลายทางพันธุกรรมของพืช กรัม มาทำความสะอาดดวยน้ำกลั่น จากนั้น หลากหลายชนิด (Nybom & Bartish, 2000; นำมาบดโดยไนโตรเจนเหลว (liquid nitrogen) Vanijajiva, 2011) รวมถึงพืชสกุลพุทธรักษา โดยใชสารละลาย CTAB ดัดแปลงตามวิธีของ Piyachomkwan et al. (2002) ไดนำเอาเทคนิค Vanijajiva et al. (2005) ตรวจสอบคุณภาพของ อารเอพีดีมาใชจำแนกพุทธรักษาพบวา ใหผลที่ ดีเอ็นเอโดยที่สกัดไดโดยใชเทคนิคการดูดกลืน แตกตางระหวางสายพันธุที่นำมาใชในการผลิต ของแสง (UV spectrophotometer) ที่ 260 แปงเพื่ออุตสาหกรรมได นอกจากนี้ Patra et al. นาโนเมตร และท ่ี 280 นาโนเมตร รวมทงเทคน้ั คิ (2008) ไดนำเอาเทคนิคอารเอพีดีรวมกับเทคนิค อิเล็กโทรโฟรีซีสบนอะกาโรสเจลเทคนิค เขมขน ISSR (Inter Simple Sequence Repeat) มาชวย 0.8% นำดีเอ็นเอที่ไดมาทดสอบเพื่อคัดเลือก ในการศึกษาความแตกตางทางพันธุกรรมของ ไพรเมอรเบื้องตน จำนวนทั้งสิ้น 10 ไพรเมอร  พุทธรักษา 10 สายพันธุ เพื่อเปนขอมูลใชในการ (ตารางที่ 2) ไดแก OPAM-01, OPAM-03, ผสมพันธุของพืชกลุมนี้ในประเทศอินเดียได OPAM-12, OPAM18, OPB-01, OPB-14, การศกษาวึ จิ ยครั งน้ั ม้ี วี ตถั ประสงคุ เพ อศ่ื กษาึ OPC-01, OPC-05, OPK-05 และ OPZ-03 ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษา (Operon Technologies, California, USA) โดย ทม่ี ลี กษณะทางสั ณฐานวั ทยาทิ แตกตี่ างก นั รวมทงั้ ปริมาตรสารทั้งหมดที่ใชในการเพิ่มปริมาณ ตรวจสอบความใกลชิดของพุทธรักษาลักษณะ ดเอี นเอเท็ าก บั 25 μl ประกอบดวย 10x Promega ตางๆ โดยเทคนคอาริ เอพ ดี ี ซงผลการว่ึ จิ ยจะชั วย reaction buffer (100 mM Tris–HCl pH 9, 500 สนับสนุนการจำแนกสายพันธุใหถูกตองและ mM KCl, 1% Triton X-100), 0.4 mM dNTP, รวดเร็ว รวมทั้งเพื่อประโยชนตอการนำไปใช 0.6 mM primer, 0.5 unit Taq polymerase

ในดานตางๆ ตอไป (Promega), MgCl2 ที่ความเขมขนแตกตางกัน คือ 3, 4, 5 mM และใช 25, 50, 100 ng ของ 50 โองการ วณิชาชีวะ

ดีเอ็นเอตนแบบ นำใสเครื่องเพิ่มปริมาณสาร โดยเทคนิคอิเล็กโทรโฟรีซีสบนอะกาโรสเจล พันธุกรรม Thermohybaid PX2 ที่มีอุณหภูมิ เขมข น 1.8 % จากนนย้ั อมด วยเอธ เดิ ยมโบรไมดี  ในขั้นตอนตางๆ ดังนี้ initiation denaturation เปรียบเทียบกับดีเอ็นเอมาตรฐาน (100 bp plus) อณหภุ มู ิ 94 องศาเซลเซยสี นาน 4 นาท ี จำนวน (Fermentas) ตรวจดูแถบดีเอ็นเอภายใตแสง 1 รอบ ตามดวยอุณหภูมิ 94 องศาเซลเซียส อัลตราไวโอเลตดวยเครื่อง Gene Genius Bio นาน 1 นาท ี 30 วนาทิ ี อณหภุ มู ิ 36 องศาเซลเซยสี Imaging System (Syngene, Cambridge, UK) นาน 1 นาที และอุณหภูมิ 72 องศาเซลเซียส โดยใชโปรแกรม Gene Snap (Syngene, นาน 2 นาที จำนวน 45 รอบ และตามดวย final Cambridge, UK) คัดเลือกไพรเมอรที่สามารถ extension ที่อุณหภูมิ 72 องศาเซลเซียส นาน เพมปร่ิ มาณิ และใหแถบด เอี นเอท็ ม่ี ความแตกตี าง 5 นาที จำนวน 1 รอบ ตรวจผลการทำปฏิกิริยา ระหวางตัวอยาง

ตารางที่ 1 ตัวอยางพืชที่ใชในการศึกษา รหัส ลักษณะทั่วไป แหลงที่เก็บ หมายเลขตวอยั าง C1 สูง 50-120; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC10/4/10 C2 สูง 120-250; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน/มวง กรุงเทพฯ OVC12/4/10 C3 สูง 100-200; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน/มวง กรุงเทพฯ OVC15/4/10 C4 สูง 110-230; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC16/4/10 C5 สูง 120-250; ลำตนเขียวอมมวง; เหงาสีเหลืองออน นนทบุรี OVC19/5/10 C6 สูง 100-250; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC25/5/10 C7 สูง 45-85; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน ปทุมธานี OVC26/5/10 C8 สูง 50-80; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC10/6/10 C9 สูง 50-110; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน ปทุมธานี OVC12/7/10 C10 สูง 60-80; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC13/7/10 C11 สูง 65-95; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน นนทบุรี OVC15/7/10 C12 สูง 55-85; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน นนทบุรี OVC09/8/10 C13 สูง 60-90; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC13/2/11 C14 สูง 45-80; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน ปทุมธานี OVC15/2/11 C15 สูง 50-95; ลำตนเขียว; เหงาสีเหลืองออน กรุงเทพฯ OVC16/2/11

ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษา 51

การวิเคราะหขอมูล ผลและวิจารณ วิเคราะหขอมูลจากการศึกษารูปแบบของ การคัดเลือกไพรเมอรและการวิเคราะหแถบ แถบดีเอ็นเอที่มีความคงตัวจากการตรวจซ้ำ ดีเอ็นเอ อยางนอย 3 ครั้ง จากไพรเมอรที่คัดเลือกจำนวน จากการสกัดดีเอ็นเอจากใบพุทธรักษา 9 ไพรเมอร บันทึกขอมูลรูปแบบแถบดีเอ็นเอ โดยบดตัวอยางรวมกับสารละลาย CTAB พบวา ที่เกิดขึ้นของพุทธรักษาในลักษณะการเกิดและ สามารถสกัดดีเอ็นเอไดที่มีคุณภาพดีสำหรับ ไมเกิดแถบดีเอ็นเอบนเจลที่ตำแหนงเดียวกัน การทำพีซีอาร โดยจากการหาอัตราสวนของการ โดยกำหนดสัญลักษณ “1” เมื่อเกิดแถบดีเอ็นเอ ดูดกลืนแสงที่ 260/280 นาโนเมตร พบวาอยูใน และ “0” เมอไม่ื เก ดแถบดิ เอี นเอท็ ตำแหน่ี งเด ยวกี นั ชวง 1.7-1.8 แสดงใหเห็นวาสกัดดีเอ็นเอไดที่มี แลวนำขอมูลการเกิดและไมเกิดแถบที่บันทึกมา คุณภาพดีและเมื่อทำการทดสอบกับไพรเมอร หาคาเปร ยบเที ยบความเหมี อนและความแตกตื าง จำนวน 10 ไพรเมอร พบไพรเมอรที่ใหความ ภายในและระหวางประชากรของพุทธรักษาโดย แตกตางของแถบดีเอ็นเอในเบื้องตน จำนวน คำนวณระยะหางทางพ นธั กรรมุ (genetic distance) 9 ไพรเมอร คือ OPAM-01, OPAM-03, OPAM- และสรางเดนโดรแกรม (dendrogram) โดยนำ 12, OPB-01, OPB-14, OPC-01, OPC-05, OPK- คาระยะหางทางพันธุกรรมที่ไดมาสรางแผนภูมิ 05 และ OPZ-03 (ภาพที่ 2) การปรับปริมาณ ความใกลชิดทางพันธุกรรมดวยวิธี UPGMA สารเคมีในการทำปฏิกิริยาพีซีอาร พบวาที่ความ cluster analysis และ principal component เขมขนของดีเอ็นเอตนแบบ 100 ng ใหผลผลิต analysis (PCA) ตามวธิ การของี Nei & Li (1979) อารเอพีดีที่มีแถบดีเอ็นเอที่มีความคมชัดสูง โปรแกรมคอมพิวเตอรที่ใชในการวิเคราะหขอมูล เหมาะสมตอการนำไปใชวิเคราะหอารเอพีดีใน ตางๆ ในการวิจัยครั้งนี้คือโปรแกรม SPSS ขั้นตอนตอไปได ซึ่งสอดคลองกับรายงานการ version 18 (Norusis, 2010) ศึกษาความหลากหลายทางพันธุกรรมของพืช

สกลกระชายดุ วยเทคน คอาริ เอพ ดี ของี Vanijajiva ตารางที่ 2 ลำดับนิวคลีโอไทด 10 ไพรเมอรที่ใช et al. (2005) ที่พบวาสามารถใชดีเอ็นเอตนแบบ ในการศึกษา ที่มีความเขมขน 100 ng ในปฏิกิริยาพีซีอารรวม Primer Nucleotide sequence % number (5' to 3') GC 25 μl แลวใหผลผลิตอารเอพีดีที่ชัดเจน ดังนั้น OPAM-01 TCACGTACGG 60 จงเลึ อกใชื ด เอี นเอต็ นแบบท ความเขี่ มข น 100 ng OPAM-03 CTTCCCTGTG 60 สำหรบนำไปเตรั ยมปฏี กิ ริ ยาพิ ซี อารี เพ อการศ่ื กษาึ OPAM-12 TCTCACCGTC 60 ในครั้งนี้ นอกจากนี้ยังพบวาความเขมขนของ OPAM-18 ACGGGACTCT 60 MgCl ที่ระดับ 5 mM ใหแถบดีเอ็นเอที่ชัดเจน OPB-01 GTTTCGCTCC 60 2 OPB-14 TCCGCTCTGG 70 ทส่ี ดุ เหมาะสำหรบใชั เตร ยมปฏี กิ ริ ยาพิ ซี อารี เพ อ่ื OPC-01 TTCGAGCCAT 60 การศึกษารูปแบบอารเอพีดีของพุทธรักษา โดย

OPC-05 GATGACCGCC 70 ปริมาณความเขมขนของ MgCl2 ที่ใชในการ OPK-05 TCTGTCGAGG 60 ศึกษาครั้งนี้จัดอยูในชวงความเขมขนมาตรฐาน OPZ-03 CAGCACCGCA 70 52 โองการ วณิชาชีวะ

C1 C2 C3

C4 C5 C6

C7 C8 C9

C10 C11 C12

C13 C14 C15

ภาพที่ 1 แสดงลักษณะสีและดอกของพุทธรักษา 15 ตัวอยาง ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษา 53

สำหรบการใหั ผลผล ตแถบดิ เอี นเอเพ็ อการว่ื เคราะหิ  คูเบส) คิดเปนคาเฉลี่ย 11.33 แถบตอไพรเมอร อารเอพีดี (William et al., 1990) ในจำนวนนี้มีแถบดีเอ็นเอที่มีขนาดแตกตางกัน เนื่องจากเทคนิคอารเอพีดีมีขอดอยคือเมื่อ จำนวน 40 แถบ คิดเปน 39.21% ไพรเมอร ทำซำม้ กจะใหั ผลไม เหม อนเดื มิ ดงนั น้ั ในขนตอน้ั ที่ใหจำนวนแถบดีเอ็นเอมากที่สุด คือ ไพรเมอร การเปรียบเทียบแบบแผนลายพิมพดีเอ็นเอของ OPB-01 คิดเปน 14.71% และไพรเมอรชนิดนี้ พทธรุ กษาทั งั้ 15 ตวอยั าง จงไดึ ทำการทดสอบซ ำ้ ยังใหแถบดีเอ็นเอที่แตกตางกันสูงสุดดวย สวน ทั้งหมด 3 ครั้ง เพื่อเปนการยืนยันผลการศึกษา ไพรเมอร OPAM-12 เปนไพรเมอรที่ใหจำนวน ผลการวิเคราะหอารเอพีดีจากการใชไพรเมอร แถบดีเอ็นเอนอยที่สุด คิดเปน 3.8% เมื่อทำการ แบบสมทุ ค่ี ดเลั อกมาทื งหมด้ั 9 ชนดิ ในพทธรุ กษาั วิเคราะหแถบดีเอ็นเอทั้งหมด พบวาแถบดีเอ็นเอ จำนวน 15 ตัวอยาง พบวามีแถบดีเอ็นเอเกิดขึ้น สวนใหญที่ใหความแตกตางกันจะอยูในชวง ทั้งหมด 102 แถบ (มีขนาดตั้งแต 100-3,000 0.1-3.0 kb

M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3000 3000 3000

1000 1000 1000

500 500 500

M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3000 3000 3000 1000 1000 1000 500 500

500

M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3000 3000 3000

1000 1000 1000

500 500 500

ภาพที่ 2 รูปแบบแถบดีเอ็นเอของพุทธรักษา 15 ตัวอยาง จากการทำ PCR-RAPD; A=OPAM-01,B=OPAM-03, C=OPAM-12, D=OPB-01, E=OPB-14, F=OPC-01, G=OPC-05, H=OPK-05 และ I=OPZ-03 (M= 100 bp DNA marker) 54 โองการ วณิชาชีวะ

การศกษาความสึ มพั นธั และความใกล ช ดทางิ (ตารางที่ 3 และภาพที่ 3) จากขอมูลการจัดกลุม พันธุกรรม ความสัมพันธทางพันธุกรรม ทำใหแบงกลุม พุทธรักษาท่ีศึกษาเปน 2 กลุม คือ กลุมที่ 1 ผลการวิเคราะหจัดกลุมความสัมพันธทาง ประกอบดวยต วอยั างพ ทธรุ กษาั C1 และตวอยั าง พันธุกรรมดวยวิธี UPGMA cluster analysis C7-C15 และกลุมที่ 2 ประกอบดวยตัวอยาง และหาคา similarity coefficient ของ Dice พทธรุ กษาั C2-C6 (ภาพท ่ี 4) โดยพบวาต วอยั าง (Nei & Li, 1979) ดวยโปรแกรม SPSS version พุทธรักษากลุมที่ 1 เปนกลุมที่มีลักษณะทาง 18 (Norusis, 2010) พบวาดัชนีความใกลชิด สณฐานวั ทยาดิ งนั ้ี มความสี งู 45-120 เซนตเมตริ ทางพันธุกรรมมีคาอยูในชวง 0.316-0.968 โดย เกสรเพศผูที่เปนหมันรูปรางคลายกลีบดอก ตัวอยางพุทธรักษา C11 มีคาความใกลชิดทาง มีลักษณะแคบขนาดเล็ก กวาง 1-3 เซนติเมตร พันธุกรรมกับตัวอยางพุทธรักษา C12 มากที่สุด สวนพุทธรักษากลุมที่ 2 เปนกลุมที่มีความสูง คือ 0.968 (96.8%) สวนตัวอยางพุทธรักษา C3 100-250 เซนตเมตริ เกสรเพศผทู เป่ี นหม นรั ปรู าง มีคาความใกลชิดทางพันธุกรรมกับตัวอยาง คลายกลีบดอก กวาง 6-15 เซนติเมตร พุทธรักษา C13 นอยที่สุด คือ 0.316 (31.6%)

ตารางที่ 3 ดัชนีความใกลชิดทางพันธุกรรมของพุทธรกษาั 15 ตัวอยาง ตามวิธีของ Nei & Li (1979) Taxa C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 C10 C11 C12 C13 C14 C15 C1 1.000 C2 .720 1.000 C3 .609 .933 1.000 C4 .545 .815 .815 1.000 C5 .476 .769 .769 .897 1.000 C6 .609 .769 .769 .815 .933 1.000 C7 .545 .720 .815 .769 .815 .815 1.000 C8 .667 .720 .815 .667 .609 .720 .857 1.000 C9 .667 .609 .476 .667 .609 .609 .667 .769 1.000 C10 .720 .545 .545 .609 .667 .769 .609 .815 .897 1.000 C11 .720 .667 .667 .476 .545 .667 .720 .897 .897 .933 1.000 C12 .667 .609 .609 .545 .609 .609 .769 .857 .933 .897 .968 1.000 C13 .667 .476 .316 .667 .720 .720 .667 .667 .933 .897 .815 .857 1.000 C14 .609 .545 .545 .476 .667 .667 .720 .720 .897 .857 .857 .897 .897 1.000 C15 .667 .476 .476 .667 .609 .609 .769 .769 .857 .815 .815 .857 .933 .815 1.000 ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษา 55

100 80 60 40 20 0 Similarity (%) C11

C12

C10

C9

C14

C13

C15

C1

C7

C8

C2

C3

C5

C6

C4

ภาพที่ 3 เดนโดรแกรมแสดงความสัมพันธทางพันธุกรรมของพุทธรักษา 15 ตัวอยาง ที่สรางโดยวิธี UPGMA cluster analysis ตามวิธีการของ Nei & Li (1979)

1.0

C6 C5 C3 C4

0.5 C2 C7 C1 C8 C11 C12 C10 C9 C15 0.0

PCA2 C13 C14

-0.5

-1.0

-1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 PCA1 ภาพที่ 4 การจัดกลุมพุทธรักษา 15 ตัวอยาง ดวยวิธีการจัดกลุมแบบ PCA ตามวิธีการของ Nei & Li (1979) 56 โองการ วณิชาชีวะ

จากการเปรยบเที ยบลี กษณะทางพฤกษศาสตรั  กวาง 6-15 เซนติเมตร ดังนั้นในอนาคตหากมี ของพุทธรักษากลุมที่ 1 พบวามีลักษณะสัณฐาน การศึกษาเพิ่มเติมอาจโดยใชจำนวนไพรเมอร  วิทยาสอดคลองกับพุทธรักษาชนิด C. indica ที่มากขึ้นก็สามารถนำไปประยุกตใชสนับสนุน ทได่ี ม รายงานไวี ก อนหน าน ้ี (Larsen, 2008) สวน การจำแนกสายพันธุของพุทธรักษาไดดียิ่งขึ้น พทธรุ กษากลั มทุ ่ี 2 พบวาม ลี กษณะสั ณฐานวั ทยาิ อยางไรก ตามการใช็ เทคน คอาริ เอพ ดี นี นั้ ควรมีการ ทสอดคล่ี องก บลั กษณะสั ณฐานวั ทยาของพิ ทธรุ กษาั ทดสอบซ้ำเพื่อความแมนยำในการอานแถบ ลูกผสม C. x generalis ที่ Larsen (2008) ได ดีเอ็นเอที่เกิดขึ้น จึงจะทำใหผลการศึกษาที่ได บรรยายลักษณะไว อยางไรก็ดี Maas-van de มีความถูกตองแมนยำสูงสุด รวมทั้งหากนำเอา Kamer & Maas (2008) ไดเสนอให C. x เครื่องหมายทางชีวโมเลกุลอื่นๆ เขามารวมใน generalis เปนช อพ่ื อง (synonym) ของ C. indica การศึกษา เชน เทคนิค AFLP, SSR และ ISSR เทาน น้ั และยงไดั พ จารณาวิ า C. indica เปนชน ดิ ก็จะทำใหผลที่ไดมีความนาเชื่อถือมากขึ้นและ ที่มีความแปรผันทางสัณฐานวิทยาสูงมาก ทำให ใหผลการทดลองที่ชัดเจนมากขึ้นทั้งในการนำมา จำแนกออกจากกนไดั ยาก จงไดึ เสนอให เป นชน ดิ สนับสนุนการจำแนกชนิด และหาความสัมพันธ ทม่ี ความซี บซั อนหร อเรื ยกวี า C. indica-complex ทางวิวัฒนาการในสกุลพุทธรักษา สาเหตุหลักของการเกิดความผันแปรทางสัณฐาน วิทยาดังกลาว อาจเนื่องมาจากการปรับปรุงพันธุ กิตติกรรมประกาศ โดยมนษยุ เพ อใช่ื ในการเป นไม ประด บั ดงนั นจาก้ั ผูวิจัยขอขอบคุณ คณะวิทยาศาสตรและ ขอม ลนู จ้ี งอาจพึ จารณาไดิ ว าพ ทธรุ กษาทั งสองกล้ั มุ เทคโนโลย ี มหาวทยาลิ ยราชภั ฏพระนครั ทสน่ี บสนั นุ ในการศึกษานี้ควรมีชื่อเปนชนิดเดียวกัน นั่นคือ ทุนวิจัยในครั้งนี้ นายพงศธร หมายมั่น สำหรับ C. indica อยางไรก็ดีหากพิจารณาตามขอมูล ภาพถายและขอมูลที่เปนประโยชน รวมทั้งผูทรง การวิเคราะหความสัมพันธทางพันธุกรรมที่ได คุณวุฒิที่ไมทราบนามเปนอยางสูง ที่ไดกรุณา จากการวิเคราะหดวยเทคนิคอารเอพีด ี พบวา ตรวจสอบและใหคำแนะนำที่เปนประโยชน พุทธรักษาทั้ง 2 กลุมนั้น แยกออกจากกันดวยคา อยางยิ่งตอการแกไขปรับปรุงบทความนี้ใหมี ความเหมอนกื นทางพั นธั กรรมอยุ างช ดเจนั (ภาพท ่ี เนื้อหาสมบูรณขึ้น 3 และ 4) ดังนั้น จงเปึ นไปไดวาพืชทั้ง 2 กลุมนี้

มฐานพี นธั กรรมทุ แยกห่ี างจากก นระดั บหนั ง่ึ และ เอกสารอางอิง สอดคลองกับลักษณะทางสัณฐานวิทยาที่พืชทั้ง 2 กลุม โดยกลุมที่ 1 ประกอบดวย C1 และ Larsen, K. 2008. Cannaceae: In: Flora of Thailand. C7-C15 เปนกลุมของพุทธรักษาที่มีความสูง T. Santisuk & K. Larsen (eds.). Vol. 9. Bangkok. 45-120 เซนติเมตร เกสรเพศผูที่เปนหมันรูปราง Maas-van de Kamer, H. & Maas, P.J.M. 2008. The คลายกลีบดอกมีลักษณะแคบขนาดเล็ก กวาง Cannaceae of the world. Blumea 53: 247-318. 1-3 เซนติเมตร กลุมที่ 2 ซึ่งเปนกลุมของ Marouelli, L.P., Inglis, P.W., Ferreira, M.A. & Buso, พุทธรักษาที่มีความสูง 100-250 เซนติเมตร G.S.C. 2010. Genetic relationships among Heliconia (Heliconiaceae) species based on เกสรเพศผูที่เปนหมันรูปรางคลายกลีบดอก ความหลากหลายทางพันธุกรรมของพุทธรักษา 57

RAPD markers. Genetics and Molecular Tanaka, N., Inouch, N. & Koyama, T. 2006. Edible Research 9: 1377-1387. canna and its starch: an underexploited Nei, M. & Li, W.H. 1979. Mathematical model for starch-producing plant resource. Food & Food studying genetic variation in terms of restriction Ingredients Journal of Japan 211: 319-325. endonucleases. The Proceedings of the Vanijajiva, O. 2011. Genetic variability among durian National Academy of Sciences USA 76: (Durio zibethinus Murr.) cultivars in the 5269-5273. Nonthaburi province, Thailand detected by Norusis, M.J. 2010. SPSS Base System User’s RAPD analysis. Journal of Agriculture and Guide. Spss Inc., Chicago. Technology 7: 1105-1114. Nybom, H. & Bartish, I.V. 2000. Effects of life history Vanijajiva, O., Sirirugsa, P. & Suvachittanont, traits and sampling strategies on genetic W. 2005. Confirmation of relationships among diversity estimates obtained with RAPD markers Boesenbergia (Zingiberaceae) and related in plants. Perspectives in Plant Ecology, genera by RAPD. Biochemical Systematics Evolution and Systematics 3: 93-114. and Ecology 33: 159-170. Patra, B., Acharya, L., Mukherjee, A.K., Panda, Williams, J.G.K., Kubelik, A.R., Livak, K.J. & M.K. & Panda, P.C. 2008. Molecular Tingey, S.V. 1990. DNA polymorphisms characterization of ten cultivars of Canna lilies amplified by arbitrary primers are useful as (Canna Linn.) using PCR based molecular genetic markers. Journal of Nucleic Acids markers (RAPDs and ISSRs). International Research 18: 6531-6535. Journal of Integrative Biology 2: 129-137. Woradulayapinij, W., Soonthornchareonnon, N. & Piyachomkwan, K., Chotineeranat, S., Kijkhunasattian, Wiwat, C. 2005. In Vitro HIV type 1 reverse C., Tonwitowat, R., Prammanee, S., Oates, transcriptase inhibitory activities of Thai C.G. & Sriroth, K. 2002. Edible canna (Canna medicinal plants and Canna indica L. edulis) as a complementary starch source to rhizomes. Journal of Ethnopharmacology cassava for the starch industry. Industrial 101: 84-89. Crops and Products 16: 11-21. Tanaka, N. 2001. Taxonomic revision of the Family Cannaceae in the New World and Asia. Makinoa 1: 1-74. . 2004. The utilization of edible Canna plants in southeastern Asia and southern China. Economic Botany 58: 112-114. . 2008. A new species of the genus Canna (Cannaceae) from Eastern Honduras. Journal of Japanese Botany 88: 7-10.

THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 59-72. 2012.

วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 59-72. 2555.

ความสัมพันธระหวางปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และคุณสมบัติ ในการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพรบางชนิด

The relationships among pigments level, phenolic compound content and antioxidant activity of extracts from some medicinal plants

พงศธร กลอมสกุล1* ดวงพร พุมจำปา1 สิรีธร คุณประทุม1 และ พรชนก ชโลปกรณ2 PONGSATHORN KLOMSAKUL1*, DUANGPORN PUMJUMPA1, SIREETHON KHUNPRATUM1 & PORNCHANOK CHALOPAGORN2

1 สาขาชววี ทยาิ คณะวทยาศาสตริ และเทคโนโลย ี มหาวทยาลิ ยราชภั ฏพระนครั กรงเทพฯุ 10220 1 Biology Program, Faculty of Science and Technology, Phranakorn Rajabhat University, Bangkok 10220, Thailand 2 ภาควิชาชีวเคมี คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กรุงเทพฯ 10900 2 Department of Biochemistry, Faculty of Science, Kasetsart University, Bangkok 10900, Thailand

บทคัดยอ. เมื่อทำการสกัดสารจากพืชสมุนไพร 7 ชนิด ซึ่งประกอบไปดวย เถาวัลยเปรียง (Derris scandens (Roxb.) Benth.) ชุมเห็ดเทศ (Senna alata (L.) Roxb.) หนุมานประสานกาย (Scheffera leucantha R. Vig.) หมอน (Morus alba L.) คำฝอย (Carthamus tinctorius L.) มะระขนก้ี (Momordica charantia L.) และชาเขียวญี่ปุน (Camellia sinensis Ktze.) ดวยเมทานอล 95 เปอรเซ็นต แลวนำไป ตรวจวิเคราะหพบวา ชาเขียวญี่ปุนมีปริมาณรงควัตถุรวม ซึ่งประกอบดวย คลอโรฟลล เอ, บี และ แคโรทีนอยด ในปริมาณมากที่สุด รองลงมาคือ ชุมเห็ดเทศ และหนุมานประสานกาย ในขณะที่ สารสกัดจากหมอนมีปริมาณรงควัตถุรวมนอยที่สุด นอกจากนั้นยังพบวา ชาเขียวญี่ปุนมีปริมาณสาร ประกอบฟนอลท้งหมดมากทั ี่สุด รองลงมาคือ หมอน เถาวัลยเปรียง และชุมเห็ดเทศ สวนสารสกัดจาก คำฝอย และมะระขี้นก มีปริมาณสารประกอบฟนอลนอยที่สุด จากการตรวจสอบดวยวิธี DPPH พบวา ชาเขียวญี่ปุน มีความสามารถในการตานอนุมูลอิสระมากที่สุด เมื่อทำการวิเคราะหหาความสัมพันธ พบวา ปริมาณสารประกอบฟนอลมีความสัมพันธแบบเอ็กซโพเนนเชียลกับความสามารถในการตาน อนุมูลอิสระ โดยมีคาสัมประสิทธิ์สหสัมพันธเทากับ 0.9523 แตกลับไมพบความสัมพันธระหวาง ปริมาณรงควัตถุกับความสามารถในการตานอนุมูลอิสระ

* Corresponding author: [email protected] Received: 7 December 2011 Accepted: 25 April 2012 60 พงศธร กลอมสกุล และคณะ

ABSTRACT. The extracs from seven medicinal plants including Derris scandens (Roxb.) Benth., Senna alata (L.) Roxb., Scheffera leucantha R. Vig., Morus alba L., Carthamus tinctorius L., Momordica charantia L. and Camellia sinensis Ktze. were prepared using 95% methanol as analysis solvent. It was found that C. sinensis extract had the highest level of total pigments (chlorophyll a, b and carotenoids), followed by Se. alata and Sc. leucantha extracts whereas the methanolic extract of M. alba contain the lowest amount of total pigments. Moreover, the methanolic extract from Cam. sinensis showed the highest level of total phenolic content, followed by methanolic extract from M. alba, D. scandens and Se. alata. Both methanolic extract from Car. tinctorius and M. charantia showed the lowest total phenolic compound content. The highest antioxidant capacity was found in the methanolic extract of Cam. sinensis by DPPH assay. There was an exponential relationship between total phenolic compound content and antioxidant property with R2 = 0.9523. In contrast, there was no relationship between pigment level and antioxidant activity.

คำสำคัญ: รงควัตถุ, สารประกอบฟนอล, ตานอนุมูลอิสระ, พืชสมุนไพร KEYWORDS: pigment, phenolic compound, antioxidant, medicinal plant

บทนำ หลายประการคือ ความเปนพิษที่เกิดจากอนุมูล อิสระที่มีในรางกาย ซึ่งจะสงผลใหมีการทำลาย รูปแบบของการใชชีวิตในสภาพแวดลอม เซลล และกอใหเกิดอันตรายหรือสรางความ ปจจุบันสงผลใหมีการสะสมของสารพิษและ เสยหายแกี อว ยวะตั างๆ ได  โดยปกตในธรรมชาติ ิ สารกอมะเร็งตางๆ มากมาย นอกจากนี้การใชยา รางกายคนเราจะมีวิธีการในการกำจัดสารอนุมูล รักษาโรคแผนปจจุบัน ซึ่งสวนใหญจะเปนยา อสระไดิ บางส วน แตก ย็ งคงตั องการสารต านอน มุ ลู ที่เปนสารเคมีซึ่งสังเคราะหขึ้น ทำใหเกิดมีความ อิสระจากภายนอก ซึ่งโดยทั่วไปจะไดจากการ วิตกกังวลถึงความเปนพิษรุนแรงที่อาจเกิดขึ้น รับประทานอาหารที่มีสารตานอนุมูลอิสระเปน จากยาและสารตกคางจากกระบวนการส งเคราะหั  องคประกอบ ดังนั้นจึงมีผูใหความสนใจทำการ ดังกลาว การนำเอาผลิตภัณฑธรรมชาติมาใชใน ศึกษาเกี่ยวกับสารตานอนุมูลอิสระจากธรรมชาติ รปแบบของธรรมชาตู บำบิ ดและการใชั พ ชสมื นไพรุ โดยเฉพาะอยางยิ่งจากพืชสมุนไพรชนิดตางๆ เปนอีกแนวทางหนึ่งที่มีการใหความสนใจเปน ซึ่งลวนแลวแตมีสารที่มีฤทธิ์ในการตานอนุมูล อยางมาก ทั้งนี้เนื่องจากพืชสมุนไพรมีคุณสมบัติ อิสระเปนองคประกอบอยูดวย ในการรักษาโรคตางๆ ไดอยางหลากหลาย และ Ursula et al. (2005) พบวา คลอโรฟลล และ มีความเชื่อวาผลิตภัณฑที่ไดจากธรรมชาติยอม สารกลุมใกลเคียงมีความสามารถในการตาน จะมความปลอดภี ยมากกวั าสารเคม อยี างแน นอน อนุมูลอิสระ ในขณะที่มีการพบสารคลอโรฟลิน ความเปนพิษประการหนึ่งที่สามารถพบได ในพชเกื อบทื กชนุ ดิ เปนสารท ละลายนี่ ำได้  อยในู ในชีวิตประจำวัน ซึ่งจะสงผลกระทบตามมาอีก ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพร 61

กลุมของคลอโรฟลล  มีคุณสมบัติตอตานการ (flavonoids) ฟลาโวน (flavones) กรดแกลลิก กลายพนธั และยุ ับยั้งการเกิดเนื้องอกได (Negishi (gallic acid) กรดอีลลาจิก (ellagic acid) และ et al., 1997; Dashwood et al., 1998) นอกจากนนั้ อนุพันธของกรดซินนามิก (cinnamic acid ยังมีสารเบตาแคโรทีนซึ่งเปนรงควัตถุในกลุม derivatives) เปนตน (Halliwell & Gutteridge, แคโรทีนอยด ก็มีคุณสมบัติในการตอตานอนุมูล 1989; Cowan, 1999) สารประกอบฟนอลทุกกลุม อิสระที่มีประสิทธิภาพ (Chen & Chan, 1996) มีโครงสรางที่จำเปนตอการกำจัดอนุมูลอิสระได  และมีการนำมาใชเปนสวนประกอบในผลิตภัณฑ (Bandoniene & Murkovic, 2002) โดยสารประกอบ เพื่อสุขภาพตางๆ อยางหลากหลาย โดยเฉพาะ ฟนอลมีความสามารถในการปองกันการเกิด ในผลิตภัณฑปองกันแสงแดด โดยสารดังกลาว เนื้องอกและมะเร็ง เนื่องจากคุณสมบัติตอตาน มคี ณสมบุ ตั ในการปิ องก นการเกั ดมะเริ งผ็ วหนิ งไดั  การเกิดออกซิเดชัน นอกจากนั้นยังชวยปองกัน (Raab, 1998) นอกจากนั้นรงควัตถุชนิดอื่นๆ โรคหัวใจและเสนโลหิตในสมองแตก เนื่องจาก เชน แอนโทไซยานิน (anthocyanins) ที่พบได สามารถชวยลดระด บั LDL คลอเลสเตอรอล และ ในผลองุนแดง ดอกอัญชัน เปนรงควัตถุที่มี ไตรกลเซอไรดี  เมอร่ื บประทานผั กั ผลไม  สมนไพรุ การเปลี่ยนแปลงสีไดตามสภาพของความเปน ที่มีสารตานอนุมูลอิสระมากก็จะสงผลใหรางกาย กรด-ดาง (pH) ตงแต้ั ส แดงจนถี งสึ นี ำเง้ นิ (Kinsella มีโอกาสไดรับสารตานอนุมูลอิสระเพิ่มขึ้น ทำให et al., 1993) กม็ คี ณสมบุ ตั ในการติ านอน มุ ลอู สระิ สามารถปองกันอันตรายที่เกิดจากการทำลาย (Azevedo et al., 2010) และมีคุณสมบัติที่ ของอนุมูลอิสระได (Kinsella et al., 1993; Chen เกี่ยวของกับสุขอนามัยของมนุษย เชน ชวยลด & Chan, 1996) จากคณสมบุ ตั นิ สี้ งผลทำให เช อวื่ า ความเสี่ยงของการเกิดโรคหลอดเลือดหัวใจ สารประกอบฟนอลม สี วนช วยในการลดอ ตราเสั ยง่ี ลดการเกิดอัมพาต ยับยั้งการทำงานของสารกอ ของการเกิดโรคเรื้อรังตางๆ เชน โรคหัวใจ มะเร็ง ยับยั้งการติดเชื้อ และชวยในการจดจำ โรคความดันโลหิตสูง โรคเบาหวาน โรคมะเร็ง สิ่งตางๆ ไดดีขึ้น (Cao et al., 1997; Clifford, และชะลอความชรา เปนตน เนื่องจากสาเหตุ 2000; Scalbert & Williamson, 2000; Wang เบองต้ื นของการเก ดโรคติ างๆ เหลาน น้ั เกยวข่ี อง et al., 1997) กับความสมดุลของรางกายในการรับและกำจัด นอกจากสารตานอนุมูลอิสระที่พบในผัก สารอนุมูลอิสระ ผลไม และสมุนไพร ในกลุมของรงควัตถุแลว งานวิจัยนี้มีวัตถุประสงคเพื่อตรวจวิเคราะห ยังมีสารประกอบอีกกลุมหนึ่งที่มีคุณสมบัติเปน หาปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และสาร สารตานอนุมูลอิสระที่พบในธรรมชาติ ซึ่งมีความ ตานอนุมูลอิสระ ของสารสกัดจากพืชสมุนไพร สำคญอยั างมาก ทพบในพ่ี ชคื อื สารประกอบฟนอล ซงประกอบดึ่ วย เถาวลยั เปร ยงี (Derris scandens (phenolic compounds) ซงมึ่ อยี หลายชนู ดดิ วยก นั (Roxb.) Benth.) ชุมเห็ดเทศ (Senna alata (L.) เชน สารประกอบฟนอลอย างง าย (simple phenolics) Roxb.) หนมานประสานกายุ (Scheffera leucantha กรดฟนอลิก (phenolic acids) แอนโทไซยานิน R. Vig.) หมอน (Morus alba L.) คำฝอย สารในกลุมอนุพันธของกรดไฮดรอกซีซินนามิก (Carthamus tinctorius L.) มะระขนกี้ (Momordica (hydroxycinnamic acid derivatives) ฟลาโวนอยด  charantia L.) และชาเขียวญี่ปุน (Camellia 62 พงศธร กลอมสกุล และคณะ sinensis Ktze.) รวม 7 ชนิด เพื่อใชเปนขอมูล 95% ปริมาตร 200 มิลลิลิตร จากนั้นนำสารผสม พื้นฐานสำหรับการเลือกรับประทานและเลือกใช ดงกลั าวไปเขย าเพ อทำให่ื เซลล แตก โดยใชเคร อง่ื สมนไพรชนุ ดติ างๆ เพอใหื่ ได ร บสารทั มี่ ประโยชนี ต อ ultrasonicator เปนเวลา 30 นาที แลวเก็บ รางกายส งสู ดุ อนจะนำไปสั การพู ฒนาสมั นไพรไทยุ สารละลายใสแยกออกไว และทำซ้ำขั้นตอน ใหเปนผลิตภัณฑดานสุขภาพในชุมชนตอไป ดังกลาวขางตนอีก 2 ครั้ง นำสารละลายที่ได มาทำการระเหยตัวทำละลายออก โดยใชเครื่อง วิธีการศึกษา ควบแนนส ญญากาศุ (evaporator) บนทั กนึ ำหน้ กั ของสารที่ไดและเก็บสารที่ไดในขั้นตอนสุดทาย การวางแผนการทดลอง ไวท อ่ี ณหภุ มู ิ 10 องศาเซลเซยสี เพอทำการทดลอง่ื วางแผนการทดลองแบบสมตลอดุ (completely ในขั้นตอนตอไป randomized design, CRD) โดยทำการสกัด การตรวจวิเคราะหปริมาณรงควัตถุ ตัวอยางของพืชแตละชนิด จำนวน 3 ตัวอยาง (3 ซ้ำ) ซึ่งการสกัดจะทำโดยการสุมเลือกพืช เตรียมสารสกัดจากพืชชนิดตางๆ ที่ความ มาใชในการสกัดโดยไมเรียงลำดับ และทำการ เขมขน 1,000 ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร โดยใช ทดลองทกขุ นตอนโดยใช้ั ว ธิ การสี มกุ บทั กตุ วอยั าง เมทานอล 95% เปนตัวทำละลาย แลวนำสาร ที่ใชในการทดสอบเชนเดียวกัน ดงกลั าวมาทำการว ดคั าการด ดกลู นแสงของสารผสมื ดังกลาวขางตนดวยเครื่องสเปกโทรโฟโตมิเตอร  การเตรียมตัวอยางพืชทดลอง ที่ความยาวคลื่น 470, 653 และ 666 นาโนเมตร นำชิ้นสวนของพืชทั้ง 7 ชนิด ซึ่งประกอบ แลวบันทึกคาที่ได นำคาดังกลาวมาคำนวณ ไปดวย เถาวัลยเปรียง ใชสวนเหนือดินทั้งหมด ปริมาณรงควัตถุ โดยใชสมการที่อางอิงจาก ชมเหุ ดเทศ็ และหนมานประสานกายุ ใชส วนของใบ Lichtenthaler & Wellburn (1985)

และกงอิ่ อน หมอน และชาเขยวญี ปี่ นุ ใชส วนของใบ Ca = 15.65A666 – 7.340A653

คำฝอย ใชสวนของดอก สวนมะระขี้นก ใชสวน Cb = 27.05A653 – 11.21 A666

ของผล มาทำความสะอาด แลวผึ่งใหแหงในที่รม Cx+c = (1000A470 – 2.860Ca – 129.2 Cb)/245 จากนั้นนำไปอบในตูอบลมรอนแบบแหง (hot-air ในสมการนี้ oven) ท่ีอุณหภูมิ 60 องศาเซลเซียส เปนเวลา Ca คือ ปริมาณคลอโรฟลล เอ

2 วนั เพอไล่ื ความช นออกจากต้ื วอยั างให ต วอยั าง Cb คือ ปริมาณคลอโรฟลล บี

แหงสนิท แลวจึงนำมาเก็บไวที่อุณหภูมิหอง Cx+c คือ ปริมาณแคโรทีนอยด

จากนั้นจึงทำการบดชิ้นสวนของพืช เพื่อนำไปใช A470 คือ คาการดูดกลืนแสงของสารตัวอยาง ในขั้นตอนของการสกัด เมื่อวัดที่ความยาวคลื่น 470 นาโนเมตร A คือ คาการดูดกลืนแสงของสารตัวอยาง การสกัดสารจากพืชทดลอง 653 เมื่อวัดที่ความยาวคลื่น 653 นาโนเมตร

ชงตั่ วอยั างแห งของพ ชแตื ละชน ดติ วอยั างละ A666 คือ คาการดูดกลืนแสงของสารตัวอยาง 5 กรัม แลวนำมาผสมกับสารละลายเมทานอล เมื่อวัดที่ความยาวคลื่น 666 นาโนเมตร

ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพร 63

การตรวจวเคราะหิ ปร มาณสารประกอบฟิ นอล สารสกดขั างต นท ละลายอย่ี ในเมทานอลู 2 มลลิ ลิ ตริ ผสมกบสารละลายั 2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl เตรียมสารสกัดจากพืชชนิดตางๆ ที่ความ (DPPH) ที่ละลายดวยเมทานอล ความเขมขน เขมขน 100 ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร โดยใช 0.10 ไมโครโมลาร ปริมาตร 2 มิลลิลิตร จากนั้น เมทานอล 95 % เปนตัวทำละลาย แลวนำมา เขยาให เข าก นั เปนเวลา 1 นาท ี แลวนำไปเก บไว็  วิเคราะหดวยวิธีการ Folin-Ciocaltue (Velioglu ที่อุณหภูมิหองในที่มืดเปนเวลา 30 นาที แลว et al., 1998) ซึ่งมีขั้นตอนคือ นำสารสกัดจากพืช วัดคาการดูดกลืนแสงของสารขางตนดวยเครื่อง 1 มลลิ ลิ ตริ ผสมกบนั ำขจ้ ดไอออนแลั ว (deionized สเปกโทรโฟโตมิเตอร ที่ความยาวคลื่น 517 water) 1.5 มลลิ ลิ ตริ และ 0.1 M Folin-Ciocaltue นาโนเมตร บนทั กคึ าท ได่ี  และคำนวณประสทธิ ภาพิ reagent 0.5 มิลลิลิตร เขยาใหเขากัน โดยใช ในการทำลายอนุมูลอิสระ โดยคิดเปนรอยละของ เครื่อง vortex แลวตั้งทิ้งไว 1 นาที จากนั้นเติม การตานอนุมูลอิสระ (% scavenging effect) สารละลาย 20% sodium carbonate ลงไป (Yen & Chen, 1995) โดยอาศัยสมการในการ 1 มลลิ ลิ ตริ เขยาให เข าก นั นำไปเกบไว็ ท อ่ี ณหภุ มู ิ คำนวณ ดังนี้ 37 องศาเซลเซียส เปนเวลา 30 นาที แลวจึง Scavenging effect (%) = นำมาทำการวัดคาการดูดกลืนแสงของสารผสม [1-(A -A )/ A ] x 100 ดังกลาวขางตนดวยเครื่องสเปกโทรโฟโตมิเตอร sample sample blank control

ที่ความยาวคลื่น 517 นาโนเมตร บันทึกคาที่ได A คือ คาการดูดกลืนแสงที่วัดไดจาก ในการทดลองนี้ใชกรดแกลลิกเปนสาร control สารละลาย DPPH ที่ไมผสมสารสกัดจากพืช มาตรฐานเพื่อใชเปนคาอางอิงในการคำนวณหา A คือ คาการดูดกลืนแสงที่วัดได ปริมาณของสารประกอบฟนอลทั้งหมด โดยใช sample blank จากสารผสมระหวางสารละลาย DPPH และ กรดแกลลกทิ ความเข่ี มข น 1, 10, 100 และ 1,000 สารสกัดจากพืช ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร มาทำการทดสอบดวย A คือ คาการดูดกลืนแสงที่วัดไดจาก วิธี Folin-Ciocaltue แลวสรางกราฟมาตรฐาน sample สารสกัดจากพืชเพียงอยางเดียว เพื่อใชในการคำนวณหาคาปริมาณสารประกอบ ฟนอลในสารสก ดจากพั ชชนื ดติ างๆ ดงนั นปร้ั มาณิ ในการทดลองนใช้ี  กรดแอสคอรบ กิ , butylated สารประกอบฟนอลที่ไดจากการทดลองนี้ จึงเปน hydroxytoluene (BHT) และกรดแกลลิก ที่ความ คาที่เทียบเคียงมาจากปริมาณของกรดแกลลิก เขมขน 1, 10, 100 และ 1,000 ไมโครกรัม (gallic acid equivalence, GE) ตอมิลลิลิตร เพื่อเปน positive control เพื่อ เปรียบเทียบประสิทธิภาพในการตานอนุมูลอิสระ การตรวจวเคราะหิ ค ณสมบุ ตั ในการติ านอน มุ ลู กับสารสกัดจากพืชทดลอง อิสระ การวิเคราะหขอมลทางสถู ิติ เตรียมสารสกัดจากพืชชนิดตางๆ ที่ความ เขมขน 1, 10, 100 และ 1,000 ไมโครกรัม นำขอม ลทู ได่ี จากการทดลองข างต นมาทำการ ตอมิลลิลิตร และทำการทดสอบตามวิธีการซึ่ง วเคราะหิ ทางสถ ติ ไดิ แก  วเคราะหิ ความแปรปรวน ดัดแปลงมาจาก Duan et al. (2006) โดยนำ (analysis of varience, ANOVA), least significant 64 พงศธร กลอมสกุล และคณะ difference (LSD), Duncan multiple range test มีปริมาณของสารประกอบฟนอลทั้งหมดลดลง (DMRT) และหาความสัมพันธของขอมูล โดยใช ตามลำดับ คือ 41.10, 33.04, 25.40, 11.10 และ โปรแกรมสถิติสำเร็จรูป SPSS 7.22 มลลิ กริ มเทั ยบเที ากรดแกลล กติ อน ำหน้ กแหั ง ของสารสกดั 1 กรมั และมความแตกตี างทางสถ ติ ิ ผลการวิจัยและอภิปรายผลการศึกษา อยางมีนัยสำคัญ (ภาพที่ 1) สวนสารสกัดที่ได จากมะระขี้นกมีปริมาณของสารประกอบฟนอล ปริมาณสารสกัดจากพืชสมุนไพร ทงหมดน้ั อยท ส่ี ดคุ อื 6.16 มลลิ กริ มเทั ยบเที ากรด เมอทำการสกื่ ดตั วอยั างพ ชทื งั้ 7 ชนดิ โดยใช แกลลิกตอน้ำหนักแหงของสารสกัด 1 กรัม แต เมทานอล 95 เปอรเซ็นต เปนตัวทำละลาย ไมแตกตางจากปริมาณของสารประกอบฟนอล พบวา สารสกัดที่ไดจากชาเขียวญี่ปุนมีปริมาณ ทั้งหมดของสารสกัดที่ไดจากคำฝอย มากที่สุดอยางมีนัยสำคัญทางสถิติ โดยมีน้ำหนัก ปริมาณรงควัตถุ 307.07 มลลิ กริ มตั อน ำหน้ กแหั ง 1 กรมั รองลงมา คอื คำฝอย ชมเหุ ดเทศ็ มะระขนก้ี เถาวลยั เปร ยงี สารสกัดที่ไดจากชาเขียวญี่ปุน มีปริมาณ และหนุมานประสานกาย ซึ่งไดปริมาณของ คลอโรฟลล เอ มากถึง 586.51 ไมโครกรัมตอ สารสกัด 215.03, 113.03, 76.64, 45.77 และ น้ำหนักแหงของตัวอยาง 1 กรัม ซึ่งเปนปริมาณ 41.86 มลลิ กริ มตั อน ำหน้ กแหั ง 1 กรมั ตามลำดบั ที่มากที่สุดอยางมีนัยสำคัญทางสถิติ ในขณะที่ (ตารางที่ 1) ในขณะที่สารสกัดที่ไดจากหมอน ชุมเห็ดเทศมีปริมาณของคลอโรฟลล บี 318.84 มีปริมาณนอยที่สุดเพียง 28.15 มิลลิกรัมตอ ไมโครกรัมตอน้ำหนักแหงของตัวอยาง 1 กรัม น้ำหนักแหง 1 กรัม ซึ่งเปนปริมาณที่มากที่สุดอยางมีนัยสำคัญทาง สถิติเชนเดียวกัน (ตารางที่ 2) แตสำหรับ ปริมาณของสารประกอบฟนอล แคโรทีนอยด กลับตรวจพบไดในสารสกัดจาก ผลจากการตรวจวิเคราะหปริมาณสาร พืชเพียง 3 ชนิด จากทั้งหมด 7 ชนิด โดย ประกอบฟนอลจากสารสก ดของพั ชสมื นไพรชนุ ดิ สารสกัดจากคำฝอย ชาเขียวญี่ปุน และ หมอน ตางๆ พบวา สารสกัดที่ไดจากชาเขียวญี่ปุนมี มีปริมาณของแคโรทีนอยด 59.85, 9.73 และ ปริมาณของสารประกอบฟนอลทั้งหมด (total 9.08 ไมโครกรัมตอน้ำหนักแหงของตัวอยาง phenolic content) อยูมากกวาสารสกัดจากพืช 1 กรัม ตามลำดับ สวนสารสกัดที่มีปริมาณ ชนดอิ นๆ่ื อยางม นี ยสำคั ญทางสถั ติ ิ โดยมปรี มาณิ คลอโรฟลล เอ และ บี นอยที่สุดคือ หมอน ของสารประกอบฟนอลทั้งหมดเทากับ 62.46 ซึ่งตรวจพบคลอโรฟลล เอ และ บี เพียง 21.02 มิลลิกรัมเทียบเทากรดแกลลิก (mg gallic acid และ 12.63 ไมโครกรมตั อน ำหน้ กแหั งของต วอยั าง equivalence) ตอน ำหน้ กแหั งของสารสก ดั 1 กรมั 1 กรัม ตามลำดับ และเมื่อพิจารณาปริมาณรวม ในขณะที่สารสกัดจากหมอน เถาวัลยเปรียง ของรงควัตถุทั้งหมดจะพบวา สารสกัดจากพืช ชุมเห็ดเทศ หนุมานประสานกาย และคำฝอย แตละชนิดมีปริมาณรวมของรงควัตถุ จากมาก ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพร 65

ไปนอยด งนั ้ี คอื ชาเขยวญี ป่ี นุ ชมเหุ ดเทศ็ คำฝอย 298.32, 223.31, 193.49, 101.51 และ 42.73 มะระขี้นก หนุมานประสานกาย เถาวัลยเปรียง ไมโครกรัมตอน้ำหนักแหงของตัวอยาง 1 กรัม และหมอน โดยมปรี มาณเทิ าก บั 900.53, 486.19, ตามลำดับ

ตารางท ่ี 1 ปรมาณของสารสกิ ดทั ได่ี จากพ ชสมื นไพรชนุ ดติ างๆ เมอสก่ื ดดั วยเมทานอล 95 เปอรเซ นต็  (คาเฉลี่ย ± สวนเบี่ยงเบนมาตรฐาน) ชนิดของสมุนไพร ปริมาณของสารสกัดที่ได (มิลลิกรัมตอน้ำหนักแหง 1 กรัม) เถาวัลยเปรียง 45.77 ± 02.38e ชุมเห็ดเทศ 113.03 ± 09.65c หนุมานประสานกาย 41.86 ± 11.01ef หมอน 28.15 ± 01.37fg คำฝอย 215.03 ± 04.25b มะระขี้นก 76.64 ± 01.87d ชาเขียวญี่ปุน 307.07 ± 15.82a a…คาเฉลี่ยที่กำกับดวยตัวอักษรที่แตกตางกัน มีความแตกตางทางสถิติอยางมีนัยสำคัญ (p < 0.05)

70 a ct) D 60

50 b

(mg extr GE/g 40 c e œ°¨ 30 d

20 e f 10 f · ¤µ–­µ¦ž¦³„°¢

ž¦ 0 Á™µª´¨¥rÁž¦¸¥Š »¤Á®È—Áš« ®œ»¤µœž¦³­µœ„µ¥ ®¤n°œ ‡Îµ °¥ ¤³¦³ ¸Êœ„ µÁ ¸¥ª¸Éž»iœ ภาพที่ 1 ปริมาณของสารประกอบฟนอลทั้งหมดที่เปนองคประกอบของสารสกัด เมื่อเปรียบเทียบกับกรด แกลลิกมาตรฐาน (คาเฉลี่ย ± สวนเบี่ยงเบนมาตรฐาน) a…คาเฉลี่ยที่กำกับดวยตัวอักษรที่แตกตางกัน มีความแตกตางทางสถิติอยางมีนัยสำคัญ (p < 0.05) 66 พงศธร กลอมสกุล และคณะ

ตารางที่ 2 ปริมาณของรงควัตถุชนิดตางๆ ที่ไดจากสารสกัดของพืชสมุนไพร (คาเฉลี่ย ± สวนเบี่ยงเบนมาตรฐาน) ปริมาณของรงควัตถุ (μg/g DW) ชนิดของสมุนไพร คลอโรฟลล เอ คลอโรฟลล บี แคโรทีนอยด เถาวัลยเปรียง 34.80 ± 1.64de 66.71 ± 5.68ef - ชุมเห็ดเทศ 104.26 ± 18.05b 381.84 ± 32.44a - หนุมานประสานกาย 101.81 ± 5.98bc 91.68 ± 19.10de - หมอน 21.02 ± 1.29e 12.63 ± 3.02f 9.08 ± 1.26b คำฝอย 81.56 ± 1.69c 156.91 ± 4.54c 59.85 ± 5.93a มะระขี้นก 82.60 ± 6.87c 140.71 ± 7.69cd - ชาเขียวญี่ปุน 586.51 ± 22.93a 304.29 ± 22.01b 9.73 ± 2.33b a…คาเฉลี่ยในแนวตั้งที่กำกับดวยตัวอักษรที่แตกตางกัน มีความแตกตางทางสถิติอยางมีนัยสำคัญ (p < 0.05)

ความสามารถในการตานอนุมูลอิสระ อสระคิ ดเปิ นร อยละ 99.58, 98.72, 98.65, 98.03, 97.02, 96.30, 95.62, 93.56, 79.73 และ 72.48 จากการศกษาความสามารถในการตึ านอน มุ ลู ตามลำดับ (ตารางที่ 3) จากขอมูลขางตนพบวา อิสระของสารสกัดจากพืชชนิดตางๆ ที่ความ สารสกัดจากพืชบางชนิดมีความสามารถในการ เขมขนซึ่งทำปฏิกิริยาเทากับ 0.05, 0.5, 5, 50 ตานอนุมูลอิสระไดดีกวาสารมาตรฐาน แต และ 500 ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร พบวา หากเพิ่ม อยางไรก ตาม็ หากทำการลดความเขมข นให ต ำลง่ ความเขมขนของสารสกัดใหมากขึ้น จะสงผล กลับพบวาสารละลายมาตรฐานก็มีความสามารถ ใหสารสกัดจากพืชทุกชนิด รวมทั้งสารมาตรฐาน ตานอนุมูลอิสระไดดีกวาพืชบางชนิด ดังแสดง มีความสามารถในการตานอนุมูลอิสระไดมากขึ้น ในตารางท ่ี 3 ดงนั นจะเห้ั นได็ ว าการเล อกใชื ความ โดยที่ความเขมขน 500 ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร เขมขนของสารสกัดที่เหมาะสมนั้นมีความจำเปน สารสกัดจากชาเขียวญี่ปุน หมอน เถาวัลยเปรียง เพราะหากใชมากเกินไปจะทำใหสิ้นเปลือง กรดแกลลกิ กรดแอสคอรบ กิ ชมเหุ ดเทศ็ หนมานุ แตถาใชนอยเกินไปก็จะไมสามารถตรวจวัด ประสานกาย BHT คำฝอย และมะระขนก้ี มความี ประสิทธิภาพการตานอนุมูลอิสระของสารสกัด สามารถในการตานอนุมูลอิสระเรียงจากมาก นั้นได ไปหานอย โดยมคี าความสามารถในการต านอน มุ ลู

ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพร 67 500 abcdA dA abA abA bcdA cdA abA eA fA aA และ 97.02 ± 0.45 93.56 ± 0.54 98.03 ± 0.47 98.65 ± 0.58 96.30 ± 2.10 95.62 ± 2.06 98.72 ± 0.62 79.73 ± 0.33 72.48 ± 6.27 99.58 ± 0.58 0.05, 0.5, 5, 50 cdB eB abcdB dB fB gB abcB hB iB aA บ ั าก  ) ิ ตร ิ ล ยาเท ิ ร ิ ิ ลล ก ิ

 อม 89.98 ± 0.72 71.97 ± 1.09 93.98 ± 0.55 89.63 ± 4.50 56.90 ± 5.90 37.71 ± 2.93 95.08 ± 3.36 13.90 ± 1.34 9.21 ± 1.06 99.22 ± 0.37 ิ สระ ั มต ดในปฏ ั ู ลอ ุ ม cC dC bC eC fC fC eC gC gC aA ไมโครกร  านอน ( (p < 0.05) ั ด (p < 0.05) นของสารสก  ั ญ ั ญ มข  ั ยสำค ั ยสำค ี น ี น 57.13 ± 0.99 47.88 ± 1.22 82.05 ± 0.99 28.82 ± 7.00 11.31 ± 2.29 9.33 ± 0.83 29.09 ± 1.12 3.38 ± 0.51 1.25 ± 0.18 97.32 ± 1.07  างม ความเข ี ่  างม  นของสารสก ท  อยละของการต ิ อย

ร ิ อย ิ ต cD deD bD cD deD deD cD deC eC aB  มข ิ ต างๆ  ดต ิ ั นทางสถ ความเข  างทางสถ ชชน ื  างก ) 8.05 ± 1.07 2.56 ± 1.35 30.11 ± 0.99 8.75 ± 3.11 2.83 ± 0.81 2.98 ± 0.79 9.02 ± 1.63 2.66 ± 0.17 0.86 ± 0.18 70.84 ± 4.74 ดจากพ ั ี ความแตกต ม ี ความแตกต

ม ั น

cdefE cdefD bE cdD defD cdefD cdefE cdefD fC aC ั น  างก  างก ี ่ ยงเบนมาตรฐาน ี ่ แตกต 0.05 0.5 5 50 500 สระของสารสก ิ ี ่ แตกต ลอ ู  วนเบ ส ม ุ ั กษรท ั กษรท ั วอ ± ี ่ ย ั วอ านอน   วยต  วยต ั บด  าเฉล

ค ั บด ( ี ่ กำก ี 1.21 ± 0.44 ี ่ กำก ิ ตร ุ นไพร ิ ล ั ้ งท 1.43 ± 1.25 ิ ลล ิ ก 3.23 ± 0.93 19.50 ± 3.90 อยละของการต   บ 7.93 ± 0.72 ุ  น ร ี ยง  อม 0.67 ± 0.12

ิ ก ี ่ ป 0.16 ± 0.07 ั มต ิ ดของสม ี ่ 3  เปร และสารเคม 1.00 ± 0.17 ี ่ ยในแนวนอนท ี ่ ยในแนวต ี ้ นก 1.75 ± 0.93 ็ ดเทศ ี ยวญ ั ลย ชน ุ มานประสานกาย  อน  าเฉล  าเฉล ุ มเห ค ค BHT กรดแกลล เถาว ช หน หม 0.95 ± 1.05 คำฝอย มะระข ชาเข กรดแอสคอร ตารางท ไมโครกร a… A… 68 พงศธร กลอมสกุล และคณะ

คาความเขมขนที่นอยที่สุดซึ่งใชตานอนุมูล ดีเทียบเทาไดกับสารมาตรฐานที่มีฤทธิ์เปนสาร

อิสระที่รอยละ 50 (IC50) ตานอนุมูลอิสระที่ดี นอกจากนี้หากพิจารณา สารสกัดจากหมอนและเถาวัลยเปรียงถึงแมจะ สารสกัดที่ไดจากชาเขียวญี่ปุนมีคา IC 50 พบวาสารสกัดจากพืชทั้งสองชนิดดังกลาวจะมี นอยที่สุดคือ 0.32 ไมโครกรัมตอมิลลิลิตร แต คา IC สูงกวาสารมาตรฐาน แตเมื่อทำการ ไมมีความแตกตางอยางมีนัยสำคัญทางสถิติกับ 50 ทดสอบทางสถิติแลวไมพบวามีความแตกตาง คา IC ของกรดแกลลิก กรดแอสคอรบิก และ 50 อยางมีนัยสำคัญ BHT ซงเป่ึ นสารท ม่ี คี ณสมบุ ตั ในการสามารถติ าน

อนุมูลอิสระที่ดี รวมถึงสารสกัดจากหมอนและ ความสมพั นธั ระหว างปร มาณรงควิ ตถั ุ ปรมาณิ เถาวัลยเปรียงดวย โดยสารดังกลาวมีคา IC 50 ของสารประกอบฟนอล และความสามารถ เทากับ 2.22, 4.35, 8.94, 19.27 และ 20.52 ในการตานอนุมูลอิสระ ไมโครกรัมตอมิลลิลิตรตามลำดับ (ภาพที่ 2)

ในขณะที่คา IC50 ของสารสกัดจากชุมเห็ดเทศ จากการวิเคราะหความสัมพันธระหวาง หนุมานประสานกาย คำฝอย และมะระขี้นก ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และฤทธิ์ใน

มคี าเท าก บั 43.74, 144.95, 296.71 และ 341.90 การตานอน มุ ลอู สระในริ ปแบบของคู า IC50 พบวา ตามลำดับ ซึ่งมีความแตกตางทางสถิติอยางมี ปริมาณรงควัตถุและปริมาณสารประกอบฟนอล นัยสำคัญ ไมมีความสัมพันธกัน และปริมาณรงควัตถุไมมี

IC50 ทม่ี คี าน อยแสดงให เห นถ็ งประสึ ทธิ ภาพิ ความสัมพันธกับคา IC50 แตปริมาณของสาร ที่ดีในการตานอนุมูลอิสระของสารทดสอบ ดังนั้น ประกอบฟนอลจากพืชชนิดตางๆ ที่ไดทำการ สารสกัดที่ไดจากชาเขียวญี่ปุนจึงมีประสิทธิภาพ ทดสอบ มีความสัมพันธแบบเอ็กซโพเนนเชียล

400 e

50 (ug/ml) 350 d o °¥¨³

¸ É ¦ 300

· ­¦³š 250 ¨° ¼ » ¤ 200 c µœ°œ o ˜ o 150 ¸ É Ä » —š

¸ É ­ 100 b ab ab o °¥š 50 a a a a ¸ É œ œš o 0 ¤ o Š œ »iœ ¦¸¥ n° ¸Êœ„ ¸Éž BHT ȗÁš« œ„µ¥ ®¤ ε °¥ ‡ªµ¤Á rÁž ‡ lic acid ´¨¥ ¤Á® ³­µ ¤³¦³ ¸¥ª Gal » ¦ µÁ Á™µª œž  Ascorbic acid »¤µ ®œ

ภาพที่ 2 คาความเขมขนที่นอยที่สุดซึ่งใชในการตานอนุมูลอิสระที่รอยละ 50 (IC50) ของสารสกัดที่ไดจากพืช สมุนไพรชนิดตางๆ (คาเฉลี่ย ± สวนเบี่ยงเบนมาตรฐาน) a…คาเฉลี่ยที่กำกับดวยตัวอักษรที่แตกตางกัน มีความแตกตางทางสถิติอยางมีนัยสำคัญ (p < 0.05) ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพร 69

กบคั า IC50 โดยมคี าส มประสั ทธิ สหส์ิ มพั นธั เท าก บั อนมุ ลอู สระไดิ น อย ดงนั นสั้ งสำคิ่ ญทั ตี่ องคำน งถึ งึ 0.9523 (ภาพที่ 3) ความสัมพันธดังกลาวแสดง นอกเหนือจากปริมาณของสารสกัดที่ไดแลว ใหเห็นวาเมื่อปริมาณของสารประกอบฟนอลของ ยังตองพิจารณาถึงองคประกอบของสารสกัด สารสกัดจากพืชชนิดตางๆ เพิ่มมากขึ้น จะสงผล ที่สงผลตอความสามารถในการตานอนุมูลอิสระ

ใหพืชชนิดนั้นมีคา IC50 ลดต่ำลง ซึ่งสามารถ ที่มีอยูในสารสกัดที่ไดออกมาดวย อธบายไดิ ว าความสามารถในการต านอน มุ ลอู สระิ มการศี กษาเกึ ยวก่ี บปรั มาณของสารประกอบิ เปนผลเน องมาจากสารประกอบในกลื่ มของฟุ นอล กิ ฟนอล และคุณสมบัติในการตานอนุมูลอิสระของ มากกวารงควัตถุ โดยสารประกอบฟนอลที่พบ สารสกัดจากพืชอยูหลายงานวิจัย แตเนื่องจาก ในพืชมีบทบาทสำคัญในการเจริญเติบโตและ มีการแสดงปริมาณของสารประกอบฟนอลอยูใน การแพรกระจายพันธุของพืช โดยปกปองพืช หนวยที่แตกตางกันออกไปจึงไมสามารถที่จะนำ จากแบคทีเรียกอโรคและรังสีอัลตราไวโอเลต มาใชในการเปรียบเทียบในการทดลองนี้ได แต (Nagendran et al., 2006; Rebeca et al., 2011) Hajar et al. (2010) ไดศึกษาปริมาณของสาร จากผลการทดลองจะสังเกตไดวาพืช ประกอบฟนอลในส วนต างๆ ของแคนตาลปู ไดแก  บางชนิดใหปริมาณสารสกัดรวมออกมานอย เมล็ด เนื้อผล ใบ เปลือกผล และลำตน พบวา แตมีประสิทธิภาพในการตานอนุมูลอิสระไดด ี มีปริมาณสารประกอบฟนอล 2.58, 1.68, 26.40,

ในขณะที่พืชบางชนิดใหปริมาณของสารสกัด 4.70 และ 10.25 โดยมีคา IC50 ในการตานอนุมูล รวมออกมามากแตมีประสิทธิภาพในการตาน อสระเทิ าก บั 25.44, 11.9, 9.58 และ 2.16 ตามลำดบั

400 y = 734.86e-0.113x 300 R2 = 0.9523

200 IC50 (ug/ml) 100

0 0 10203040506070 ž¦·¤µ–­µ¦ž¦³„°¢eœ°¨ (mg GE/g extract)

ภาพที่ 3 ความสัมพันธระหวางปริมาณสารประกอบฟนอลทั้งหมด กับคาความเขมขนที่นอยที่สุดซึ่งใชในการตาน อนุมูลอิสระที่รอยละ 50 ของพืชสมุนไพรชนิดตางๆ 70 พงศธร กลอมสกุล และคณะ

ซึ่งจะเห็นไดวาเมื่อเปรียบเทียบกับปริมาณของ ชนิดเดียว ความพยายามในการสกัดแยกสาร สารสกัดที่ไดจากการศึกษาครั้งนี้ สารสกัดจาก บริสุทธิ์เพื่อที่จะนำมาประยุกตใชประโยชนใน ชาเขยวี หมอน และเถาวลยั เปร ยงี มปรี มาณของิ ทางอาหารและยาจากสารเพยงชนี ดเดิ ยวอาจไมี ม ี สารประกอบฟนอลมากกวาสารประกอบฟนอล ประสทธิ ภาพเสมอไปิ ที่พบในใบของแคนตาลูป ในขณะที่สารสกัดจาก Piccaglia et al. (1993) พบวาอุณหภูมิต่ำ ชุมเห็ดเทศ หนุมานประสานกาย และคำฝอย มีผลทำใหการเจริญเติบโตของเปปเปอรมินต มีปริมาณสารประกอบฟนอลนอยกวาสารสกัด ลดลง ซงส่ึ งผลให การผล ตสารออกฤทธิ ทางช์ิ วภาพี จากใบแคนตาลูป และเมื่อพิจารณาถึงความ ลดลงดวย ในขณะคาความเปนกรด-ดางของดิน สัมพันธของปริมาณของสารประกอบฟนอล ท ่ี 5.5 สงเสร มการดิ ดธาตู อาหารทำใหุ เปปเปอร ม นติ 

กับคา IC50 ของแคนตาลูป และงานวิจัยอื่นๆ มีการเจริญเติบโตไดดี (Marschner et al., 1986) ก็ไดผลออกมาในแนวทางที่คลายคลึงกัน คือ นอกจากนย้ี งมั ความสี มพั นธั ก บเอนไซมั ท เก่ี ยวข่ี อง เมื่อมีปริมาณของสารประกอบฟนอลเพิ่มมากขึ้น กบการดำรงชั วี ตของพิ ชในสภาวะปกตื ดิ วย (Hanh ความสามารถในการตานอนุมูลอิสระก็จะเพิ่ม et al., 2003) มากขึ้นดวยเชนกัน ปริมาณของสารสกัดที่ได รวมถึงปริมาณ สรุปผลการทดลอง ของรงควัตถุ และปริมาณของสารประกอบฟนอล จากการวเคราะหิ ปร มาณสารประกอบฟิ นอล ซึ่งสงผลตอความสามารถในการตานอนุมูลอิสระ รงควัตถุ และศึกษาฤทธิ์ในการตานอนุมูลอิสระ ของพืชแตละชนิด หรือแมแตในพืชชนิดเดียวกัน จากพืชสมุนไพรจำนวน 7 ชนิด พบวาสารสกัด ก็อาจมีความแตกตางกันออกไป ทั้งนี้อาจเกิด ที่ไดจากชาเขียวญี่ปุน ซึ่งรวมถึงปริมาณของสาร จากความแตกตางของอายุพืช ความสมบูรณ ประกอบฟนอล และรงควัตถุ มีปริมาณมากที่สุด ของพืช และปจจัยจากสภาพแวดลอมตางๆ เชน สงผลใหชาเขียวญี่ปุนมีความสามารถในการตาน ความชน้ื อณหภุ มู ิ พเอชของดี นิ ธาตอาหารุ ฤดกาลู อนุมูลอิสระไดดีที่สุด ในขณะที่สารสกัดที่ไดจาก เปนตน (Bryan et al., 1983) การใชพืชที่มาจาก หมอนมีปริมาณของสารประกอบฟนอลรองลงมา ตางสถานที่อาจมีผลตอการศึกษาวิจัย เนื่องจาก แตมีปริมาณรงควัตถุรวมต่ำที่สุด อยางไรก็ตาม ปจจัยที่สำคัญอยางหนึ่งคือ ธาตุอาหารที่พืชได สารสกัดจากหมอนก็ยังคงมีประสิทธิภาพในการ รับจากดินในแตละบริเวณ ซึ่งจะสงผลโดยตรง ตานอนุมูลอิสระไดดีรองจากชาเขียวญี่ปุน และ กับการเจริญเติบโตและพัฒนาการในดานตางๆ เมื่อทำการวิเคราะหความสัมพันธพบวา ปริมาณ ของพชื (Andrew et al., 1999; Arvidsson, 1999; ของสารประกอบฟนอลมีความสัมพันธกับความ Gremigni et al., 2001) สามารถในการตานอนุมูลอิสระอยางมีนัยสำคัญ การออกฤทธิ์ทางชีวภาพของสารสกัดจาก ทางสถิติ แตไมพบความสัมพันธระหวางปริมาณ พืชในบางกรณี อาจเกิดจากปฏิสัมพันธของ ของสารประกอบฟนอลกับปริมาณรงควัตถุ และ สารออกฤทธิ์หลายชนิดในพืช ดังนั้นผลที่เกิดขึ้น ปรมาณรงควิ ตถั กุ บความสามารถในการตั านอน มุ ลู ในการรักษาหรือบรรเทาอาการความผิดปกติ อิสระของสารสกัด ของรางกาย อาจไมไดมาจากสารออกฤทธิ์เพียง

ปริมาณรงควัตถุ สารประกอบฟนอล และการตานอนุมูลอิสระของสารสกัดจากพืชสมุนไพร 71

กิตติกรรมประกาศ Chen, Z.Y. & Chan, P.T. 1996. Antioxidation activity of green tea catechins in canola oil. Chemistry งานวิจัยนี้ไดรับการสนับสนุนงบประมาณ and Physics of Lipids 82: 163-172. จากมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร Clifford, M.N. 2000. Anthocyanins - nature, occurrence and dietary burden. Journal of the Science เอกสารอางอิง of Food and Agriculture 80(7): 1063-1072. Cowan, M.M. 1999. Plant products as antimicrobial Andrews, M., Sprent, J.I., Raven J.A. & Eady, P.E. agents. Clinical Microbiology 12: 564-582. 1999. Relationships between shoot-root ratio, Dashwood, R., Negishi, T., Hayatsu H., Breinholt, growth and leaf soluble protein concentration V., Hendricks, J. & Bailey, G. 1998. of Pisum sativum, Phaseolus vulgaris and Chemopreventive properties of chlorophylls Triticum aestivum under different nutrient towards aflatoxin B : a review of the deficiencies. Plant Cell Environment 22: 1 antimutagenicity and anticarcinogenicity data 949-958. in rainbow trout. Mutation Research 399: Arvidsson, J. 1999. Nutrient uptake and growth 245-253. of barley as affected by soil compaction. Duan, X.J., Zhang, W.W., Li, X.M. & Wang, B.G. Plant and Soil 208: 9-19. 2006. Evaluation of antioxidant property Azevedo, J., Fernandes, I., Faria, A., Oliveira, J., of extract and fractions obtained from a Fernandes, A., Freitas, V. & Mateus, N. 2010. red algae, Polysiphonia urceolata. Food Antioxidant properties of anthocyanidins, Chemistry 95: 37-43. anthocyanidin-3-glucosides and respective Gremigni, P., Wong, M.T.F., Edwards, N.K., Harris, portisins. Food Chemistry 119: 518-523. D.J. & Hamblin J. 2001. Potassium nutrition Bandoniene, D. & Murkovic, M. 2002. On-line effects on seed alkaloid concentrations, yield HPLC-DPPH screening method for evaluation and mineral concentration of lupins (Lupinus of radical scavenging phenols extracted from angustifolius). Plant and Soil 237: 131-142. apples (Malus domestica L.). Journal of Hahn, E.J., Kim, Y.S., Yu, K.W., Jeong, C.S. & Paek, Agricultural and Food Chemistry 50: 2482- K.Y. 2003. Adventitious root cultures of Panax 2487. ginseng cv. Meyer and ginsenoside production Bryan, J.P., Chapin, F.S. III. & Klein, D.R. 1983. through large-scale bioreactor system. Journal Carbon nutrient balance of boreal plants of Plant Biotechnology 5: 1-6. in relation to vertebrate herbivory. Okios Hajar, I.I., Kim, W.C., Abdalbasit, A.M. & Maznah, 40: 357-368. I. 2010. Phenolic content and antioxidant Cao, G., Sofic, E. & Prior, R.L. 1997. Antioxidant activity of cantaloupe (Cucumis melo) and prooxidant behaviour of flavonoids: methanolic extracts. Food Chemistry 119: Structure - activity relationships. Free Radical 643-647. Biology and Medicine 22(5): 749-76. 72 พงศธร กลอมสกุล และคณะ

Halliwel, B. & Gutteridge, J.M.C. 1989. Free radicals Rebeca, F.O., Maria, R. Beatriz, G.R. & Lourdes, in biology and medicine. 2nd edition. Clarendon G.G. 2011. DPPH-scavenging capacity of Press, Oxford. chloroplastic pigments and phenolic compounds Kinsella, J.E., Frankel, E., German, B. & Kanner, of olive fruits (cv. Arbequina) during ripening. J. 1993. Possible mechanism for the protection Journal of Food Composition and Analysis role of antioxidants in wine and plant food. 24(6): 858-864. Food Technology 4: 85-93. Scalbert, A. & Williamson, G. 2000. Dietary intake Lichtenthaler, H.K. & Wellburn, A.R. 1985. and bioavailability of polyphenols. Supplement: Determination of total carotenoids and Chocolate: Modern science investigates an chlorophylls a and b of leaf in different ancient medicine. Journal of Nutrition 130: solvents. Biochemical Society Transactions 2073-2085. 11: 591-592. Ursula, M.L.-M., Barros, R.M.C. & Sinnecker, P. Marschner, H., Horst, P., Martin, P. & Romheld, V. 2005. Antioxidant activity of chlorophylls and 1986. Root induced changes in the rhizosphere: their derivatives. Food Research International Importance for the mineral nutrition of plants. 38(8-9): 885-891. Zeitschrift für Pflanzenernaehung und Velioglu, Y.S., Mazza, G., Gao, L. & Oomah, B.D. Bodenkunde 149: 441-456. 1998. Antioxidant activity and total phenolics Nagendran, B., Kalyana, S. & Samir, S. 2006. in selected fruits, vegetables and grain Phenolic compounds in plants and agri- products. Journal of Agricultural and Food industrial by products: Antioxidant activity, Chemistry 46: 4113-4117. occurrence and potential uses. Food Chemistry Wang, H., Cao, G. & Prior, R. 1997. Oxygen radical 99: 191-203. absorbing capacity of anthocyanins. Journal Negishi, T., Rai, H. & Hayatsu, H. 1997. Antigenotoxic of Agriculture and Food Chemistry 45(2): activity of natural chlorophylls. Mutation 304-309. Research 376: 97-100. Yen, G.C. & Chen, H.Y. 1995. Antioxidant activity of Piccaglia, R., Dellacecca, V., Marotti, M. & Giovanelli. various tea extracts in relation to their 1993. Agronomic factors affecting the yield antimutagenicity. Journal of Agricultural and and the essential oil composition of peppermint Food Chemistry 43: 27-37. (Mentha piperita L.). Acta Horticulture 344: 29-40. Raab, W. 1998. Betacarotene in the prevention of skin cancer. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology 11(S2): S300. THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 73-82. 2012.

วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 73-82. 2555.

การเก็บรักษาพันธุกลวยไมเขาแพะ (Cleisostoma arietinum (Rchb.f.) Garay) ในพื้นที่โคกภูตากาดวยวิธี encapsulation dehydration

Genetic Conservation of Cleisostoma arietinum (Rchb.f.) Garay in the Region of Khok Phu Taka by Encapsulation-Dehydration

สุมนทิพย บุนนาค* ปยะดา ธีระกุลพิศุทธิ์ จตุพร หงสทองคำ และ แสงเทียน แสงขาว SUMONTIP BUNNAG*, PIYADA THEERAKULPISUT, JATUPORN HONGTHONGKHAM & SANGTIEN SANKHAO

ภาควชาชิ ววี ทยาิ คณะวทยาศาสตริ  มหาวทยาลิ ยขอนแกั น จ.ขอนแกน 40002 Department of Biology, Faculty of Science, Khon Kaen University, Khon Kaen 40002, Thailand

บทคัดยอ. กลวยไมเขาแพะ (Cleisostoma arietinum (Rchb.f.) Garay) เปนกลวยไมอีกชนิดหนึ่ง ที่หายาก การเก็บรักษาพันธุกลวยไม จึงมีความจำเปนเนื่องจากประชากรกลวยไมลดลงอยางรวดเร็ว การเก็บรักษาพันธุพืชโดยวิธี encapsulation-dehydration จึงเปนอีกทางเลือกหนึ่งที่สามารถนำมาใช ในการเก็บรักษาพันธุพืชในระยะยาว โดยวัตถุประสงคของการศึกษาในครั้งนี้คือ เพื่อหาสูตรอาหารที่ เหมาะสมในการเพาะเลี้ยงเมล็ดของกลวยไมเขาแพะ การชักนำเมล็ดใหเจริญเปนโปรโตคอรม การเพิ่มจำนวนโปรโตคอรม และการหาสภาพที่เหมาะสมสำหรับเก็บรักษาโปรโตคอรม ทำการเพาะ เมล็ดกลวยไมเขาแพะในอาหารดัดแปลงสูตร MS (1962), VW (1949) และสูตร NDM (1993) เปนเวลา 30 วัน พบวาเมล็ดกลวยไมเขาแพะสามารถงอกและเจริญเปนโปรโตคอรมไดดีที่สุด ในอาหารสตรู NDM จากนนนำโปรโตคอร้ั มขนาด 0.5-1 มม. อายประมาณุ 45 วนั มาหมดุ วยสารละลาย Ca-alginate เพื่อใหไดเมล็ดเทียม นำเมล็ดเทียมมาปรับสภาพเซลลและเนื้อเยื่อโดยเพาะเลี้ยง ในอาหารวุนสูตร NDM ที่เติมน้ำตาลซูโครส 0.25 โมลาร เก็บไวในที่มืดเปนเวลา 7 วัน แลวยายลงใน อาหารเหลวสูตร NDM ที่เติมน้ำตาลซูโครส 0.75 โมลาร เปนเวลา 2 วัน จากนั้นนำเมล็ดเทียมมาดึง น้ำออก โดยผึ่งบนซิลิกาเจลเปนเวลา 0-120 นาที แลวนำไปเก็บรักษาไวที่อุณหภูมิ -20 และ -80 องศาเซลเซียส เปนเวลา 3 และ 7 วัน และนำเมล็ดเทียมมาทดสอบความมีชีวิตดวยสารละลาย 2, 3, 5-Triphenyl Tetrazolium Chloride (TTC) ผลการศึกษาพบวา เวลาในการดึงน้ำออกที่เหมาะสม ที่สุดที่อุณหภูมิ -20 องศาเซลเซียส และ -80 องศาเซลเซียส คือ 90 และ 120 นาที ตามลำดับ โดยมี อัตราการรอดชีวิตรอยละ 40 และ 60 ตามลำดับ

* Corresponding author: [email protected] Received: 16 October 2011 Accepted: 15 May 2012 74 สุมนทิพย บุนนาค และคณะ

ABSTRACT. Cleisostoma arietinum (Rchb.f.) Garay is a Thai orchid which is considered rare. The preservation of them is needed due to number of orchid population decreased rapidly. Encapsulation-dehydration is an alternative method for long-term preservation. This study was aimed to examine the suitable media for seed germination, protocorm induction and proliferation and also to establish the optimal condition for protocorm preservation. The seeds were germinated on modified MS (1962), VW (1949) and NDM (1993) media for 30 days. It was found that NDM medium greatly promoted seed germination and protocorm proliferation. The protocorms reaching a diameter of 0.5-1.0 mm, aged approximately 45 days, were encapsulated with Ca-alginate for artificial seed production. They were then precultured on NDM medium supplemented with 0.25 M sucrose for 7 days in the dark. After that, they were further precultured in NDM liquid medium supplemented with 0.75 M sucrose for 2 days. The precultured beads were subsequently dehydrated in a laminar air-flow cabinet using silica gel for 0-120 min. The dehydrated beads were then preserved under -20 and -80 ํC for 3 and 7 days. Viability test by 2,3,5-Triphenyl Tetrazolium Chloride (TTC) indicated that the best dehydration time at -20 ํC and -80 ํC were 90 min. and 120 min., respectively. The survival rates at -20 ํC and -80 ํC were 40 and 60 %, respectively.

คำสำคัญ: เมล็ดเทียม, การดึงน้ำออก, กลวยไมเขาแพะ KEYWORDS: artificial seed, dehydration, Cleisostoma arietinum

บทนำ เปลือกหุมเมล็ดที่สามารถตานทานตอการ สูญเสียน้ำและสามารถเก็บไวในอุณหภูมิที่ต่ำได เทคนิคการทำเมล็ดเทียม (Artificial Seed โดยภายในเมล็ดเทียมจะมีอาหารสะสมอยูดวย Technique) เปนอีกเทคนิคหนึ่งที่ชวยในการเก็บ การทำเมล็ดเทียมจึงสามารถผลิตตนพืชได รักษาพันธุกลวยไม โดยใชสารโซเดียมอัลจิเนต จำนวนมากภายในระยะเวลาอันสั้น ตนพืชที่เกิด เปนสารเคลือบโปรโตคอรมใหมีลักษณะคลายกับ จากเมล็ดเทียมจะมีสารพันธุกรรมเหมือนกับ เมล็ดจริงที่ไดจากธรรมชาติ ซึ่งกอนที่จะนำ ตนแม โดยสามารถนำมาใชทดแทนเมล็ดจริง โปรโตคอรมมาหุมดวยสารโซเดียมอัลจิเนต หรือเมล็ดท่ีหาไดยากและใกลที่จะสูญพันธุ เมล็ด จะตองมีการเพิ่มจำนวนโปรโตคอรม โดยจะเลี้ยง ที่มีอัตราการงอกตามธรรมชาติต่ำ รวมถึงเมล็ด โปรโตคอรมในอาหารเหลวแลวนำไปวางบน ที่มีการติดเชื้อโรคไดงาย เครื่องเขยา ซึ่งมีความเร็วรอบประมาณ 80-120 ดังนั้นการผลิตเมล็ดเทียมจึงเปนวิธีการ รอบตอนาท ี หากใชความเร วมากเก็ นไปอาจทำใหิ  นำเอาความรูทางวิทยาศาสตรมาประยุกตใช เนื้อเยื่อไดรับอันตรายและตายไดในที่สุด การ ในการขยายพันธุพืชที่มีการดัดแปลงพันธุ และ ผลิตเมล็ดเทียมจึงถือเปนการขยายพันธุพืชแบบ พืชที่มีปญหาในเรื่องการขยายพันธุโดยใชเมล็ด ไมอาศัยเพศ ซึ่งสารเคลือบนี้จะทำหนาที่เปน การเก็บรักษาพันธุกลวยไมเขาแพะดวยวิธี encapsulation dehydration 75

โดยที่ไมตองรบกวนเมล็ดจริงจากธรรมชาติ และ ฟอกฆาเชื้อที่ผิวแลวมาตัดสวนหัวและปลายออก นอกจากจะใชโปรโตคอรมมาหุมดวยสารเคลือบ เลกน็ อยแล วผ าตามแนวยาวของฝ ก จากนนคั้ อยๆ ในการผลิตเมล็ดเทียมแลวยังสามารถนำเนื้อเยื่อ เขี่ยเอาเมล็ดกลวยไมลงในอาหารแข็ง 3 สูตรๆ หรืออวัยวะสวนตางๆ ของพืช มาผลิตเปน ละ 5 ขวด ไดแก อาหารสูตร MS (Murashige เมล็ดเทียมได เชน เมล็ด โปรโตคอรมไลคบอดี้ & Skoog, 1962) ดดแปลงทั เต่ี มนิ ำมะพร้ าว 30% ปลายยอด และปลายราก เปนตน (Nagananda (v/v) อาหารสูตร VW (Vacin & Went, 1949) et al., 2011) ดดแปลงทั เต่ี มนิ ำมะพร้ าว 30% (v/v) และอาหาร ดังนั้นการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับการเก็บรักษา สูตร NDM (Tokuhara & Mii, 1993) ดัดแปลง พนธั กลุ วยไม เขาแพะในพ นทื้ โคกภี่ ตากาู อ.เวยงเกี า ที่เติมน้ำตมมันฝรั่ง 1% (w/v) โดยทำการ จ.ขอนแกน โดยเทคนคการผลิ ตเมลิ ดเท็ ยมี จงถึ อื เพาะเลี้ยงภายใตอุณหภูมิ 25±2 องศาเซลเซียส เปนอ กแนวทางหนี งในการเก่ึ บร็ กษาพั นธั กลุ วยไม  ใหแสง 16 ชั่วโมงตอวัน ทำการเพาะเลี้ยง หายาก เพอประโยชน่ื ทางการค า และถอเปื นความร ู จนกระทั่งเมล็ดเจริญไปเปนโปรโตคอรม พื้นฐานที่สามารถนำไปประยุกตใชในการเก็บ การศึกษาขั้นตอนการผลิตเมล็ดเทียมจาก รักษาพันธุกลวยไมอื่นตอไป เพราะกลวยไมเปน โปรโตคอรมของกลวยไมเขาแพะ พืชเศรษฐกิจที่มีความสำคัญของประเทศไทย และมการสี งออกไปย งตั างประเทศ ซงสรึ่ างรายได  คัดเลือกโปรโตคอรมกลวยไมเขาแพะที่มี ใหกับประเทศเปนจำนวนมาก นอกจากนี้แลว ขนาด 0.5-1 มิลลิเมตร อายุประมาณ 45 วัน ความรูจากการทำวิจัยยังเปนความรูพื้นฐานที่ มาแยกโปรโตคอรมออกเปนเดี่ยวๆ แลวนำมา สามารถนำไปประยุกตใชในการปรับปรุงและ แชในสารละลายโซเดียมอัลจิเนต ความเขมขน ขยายพันธุกลวยไมชนิดอื่นตอไปไดในอนาคต 3% จากนั้นนำมาหยดลงในสารละลายแคลเซียม คลอไรด ความเขมขน 100 mM เขยาเบาๆ วิธีดำเนินงาน ประมาณ 20 นาที นำเมลดเท็ ียมที่ไดมาลางดวย น้ำกลั่นปลอดเชื้อ 2 ครั้งๆ ละ 5 นาที และซับ การศกษาสึ ตรอาหารทู เหมาะสมต่ี อการเจร ญิ ใหแหงดวยกระดาษที่ผานการนึ่งฆาเชื้อแลว ของเมล็ดกลวยไมเขาแพะ การศึกษาระยะเวลาที่เหมาะสมในการดึง นำฝกกล วยไม เขาแพะอาย ประมาณุ 4 เดอนื น้ำออกและการเก็บรักษาเมล็ดเทียมไวที่ มาผานกระบวนการฟอกฆ าเช อ้ื โดยนำฝกกล วยไม  อุณหภูมิ -20 และ -80 องศาเซลเซียส มาลางทำความสะอาด แลวนำมาฟอกฆ าเช อทื้ ผี่ วิ ของฝก โดยแชลงในเอท ลแอลกอฮอลิ  70% เขยา นำเมลดเท็ ยมที เล่ี ยงในอาหารแข้ี งส็ ตรู NDM ประมาณ 5 นาที จากนั้นยายมาแชในสารละลาย ที่มีน้ำตาลซูโครส 0.25 โมลาร ไปเก็บไวที่ แคลเซียมไฮโปคลอไรด ความเขมขน 1% ที่เติม อุณหภูมิ 4 องศาเซลเซียส ในที่มืดเปนเวลา Tween-20 เขยาเปนเวลาประมาณ 30 นาท ี 7 วัน จากนั้นจึงยายมาเลี้ยงในอาหารเหลวสูตร ลางออกดวยน้ำกลั่นปลอดเชื้อ 3 ครั้งๆ ละ NDM ที่เติมน้ำตาลซูโครส 0.75 โมลาร ใหได 5 นาที จากนั้นนำฝกกลวยไมเขาแพะที่ผานการ รับแสง 400 ไมโครโมลตอโมล เปนเวลา 2 วัน 76 สุมนทิพย บุนนาค และคณะ

แลวนำเมล ดเท็ ยมมาดี งนึ ำออก้ โดยผงเมล่ึ ดเท็ ยมี ผลการวิจัย ไวบนซิลิกาเจล (ใชซิลิกาเจล 20 กรัม ตอ เมล็ด การศกษาสึ ตรอาหารทู เหมาะสมต่ี อการเจร ญิ เทียม 30 เมล็ด) เปนระยะเวลา 0, 30, 60, 90 ของเมล็ดกลวยไมเขาแพะ และ 120 นาที ตามลำดับ จากนั้นนำเมล็ดเทียม ที่ผานการดึงน้ำออกมาชั่งหาน้ำหนักสด แลวนำ จากการเพาะเลี้ยงเมล็ดกลวยไมเขาแพะ ไปอบใหแห งในต อบทู อ่ี ณหภุ มู ิ 60 องศาเซลเซยสี บนอาหารสังเคราะห 3 สูตร คือ อาหารดัดแปลง และนำไปชั่งหาน้ำหนักแหงเพื่อนำคาที่ไดไป สูตร MS, อาหารดัดแปลงสูตร VW และ อาหาร คำนวณหาปริมาณน้ำภายในเซลล จากนั้น ดัดแปลงสูตร NDM เปนเวลา 30 วัน เพื่อหาสูตร นำเมล็ดเทียมที่ผานการดึงน้ำออกแลวมาเก็บ อาหารที่เหมาะสมตอการงอกของเมล็ดกลวยไม รักษาไวที่อุณหภูมิ -20 และ -80 องศาเซลเซียส พบวาเมล็ดกลวยไมเขาแพะสามารถงอก และ เปนเวลา 3 และ 7 วัน เมื่อครบกำหนดนำมา เจริญเปนโปรโตคอรมไดดีบนอาหารสูตร NDM ละลายน้ำแข็งโดยแชในอางน้ำที่มีอุณหภูม ิ ซงจากการทดลองพบการเจร่ึ ญไดิ ท งหมด้ั 5 ขวด 40 องศาเซลเซียส เปนเวลา 2 นาที และนำ คิดเปนรอยละ 100 รองลงมา เปนอาหาร MS เมล็ดเทียมไปแชในสารละลาย TTC (2, 3, พบการเจริญทั้งหมด 3 ขวด คิดเปนรอยละ 60 5-Triphenyl Tetrazolium Chloride) เพอทดสอบ่ื สวนในอาหารส ตรู VW พบวาเมล ดสามารถเจร็ ญิ ความมีชีวิตของเมล็ดเทียมหลังจากที่เก็บรักษา เปนโปรโตคอรมไดนอยที่สุด โดยพบการเจริญ ไวที่อุณหภูมิต่ำ เพียง 2 ขวด คิดเปนรอยละ 40 (ตารางที่ 1)

ตารางที่ 1 อัตราการเจริญของโปรโตคอรมในอาหารดัดแปลงสูตร NDM, MS และ VM สูตรอาหาร ซ้ำที่ 1 ซ้ำที่ 2 ซ้ำที่ 3 ซ้ำที่ 4 ซ้ำที่ 5 รอยละการเจริญ ของโปรโตคอรม NDM 1 1 1 1 1 100 MS 1 0 0 1 1 60 VW 1 0 1 0 0 40 หมายเหตุ: 1 หมายถึง มีการเจริญของโปรโตคอรม, 0 หมายถึง ไมมีการเจริญของโปรโตคอรม

การเก็บรักษาพันธุกลวยไมเขาแพะดวยวิธี encapsulation dehydration 77

นอกจากนี้ยังพบวาโปรโตคอรมที่เจริญบน ดึงน้ำคือ 90 และ 120 นาที อัตราการรอดชีวิต อาหารสตรู NDM มลี กษณะกลมั และมสี เขี ยวเขี ม สงสู ดเทุ าก บรั อยละ 40 และ 60 ตามลำดบั (ภาพ กวาโปรโตคอรมที่เจริญบนอาหารสูตร MS และ ที่ 4 และ 5) และพบวาลักษณะของโปรโตคอรม สูตร VW ซึ่งเปนคุณลักษณะที่ดีของโปรโตคอรม ที่มีชีวิตจะติดสีแดง แตเมล็ดเทียมที่ไมมีชีวิต และเหมาะสมที่นำไปใชในการผลิตเมล็ดเทียม จะไมปรากฏสีแดงที่โปรโตคอรม (ภาพที่ 6) (ภาพที่ 1) ปริมาณน้ำภายในเซลลที่ผานกระบวนการดึง น้ำออกที่เวลา 0, 30, 60 90 และ 120 นาที เมื่อ การศึกษาขั้นตอนการผลิตเมล็ดเทียมจาก นำผลไปวิเคราะหขอมูลความแปรปรวนทางสถิติ โปรโตคอรมของกลวยไมเขาแพะ โดยโปรแกรม SPSS 16 ดวยวิธี One-Way หลงจากเพาะเลั ยงเมล้ี ดของกล็ วยไม เขาแพะ ANOVA พบวาปริมาณน้ำภายในเซลลที่ลดลง ใหเจริญเปนโปรโตคอรม แลวเพาะเลี้ยงตอไป ในแตละชวงเวลามีความแตกตางกันอยางมี จนไดขนาดและอายุของโปรโตคอรมที่เหมาะสม นัยสำคัญ แตที่เก็บรักษาในอุณหภูมิ -20 และ ที่จะนำไปใชในการผลิตเมล็ดเทียมคือมีขนาด -80 องศาเซลเซียส เปนเวลา 3 และ 7 วัน 0.5-1 มิลลิเมตร (อายุประมาณ 45 วัน) นำ ไมมีความแตกตางกันอยางมีนัยสำคัญที่ระดับ โปรโตคอรมที่ไดไปหุมดวยสารอัลจิเนตใหเกิด ความเชื่อมั่น 95% (ภาพที่ 7 และ 8) เปนเมล็ดเทียม จากการทดลองพบวาเมล็ดเทียม ทได่ี ม ลี กษณะกลมั ใส มขนาดเสี นผ านศ นยู กลาง สรุปและวิจารณผล ประมาณ 3±0.5 มิลลิเมตร (ภาพที่ 2 และ 3) จากการศึกษาสูตรอาหารที่เหมาะสมตอ การศึกษาระยะเวลาที่เหมาะสมในการดึง การเจริญของเมล็ดกลวยไมเขาแพะ โดยเพาะ น้ำออกและการเก็บรักษาเมล็ดเทียมไวที่ เลยงในอาหาร้ี 3 สตรู ไดแก  อาหารดดแปลงสั ตรู อุณหภูมิ -20 และ -80 องศาเซลเซียส MS อาหารดดแปลงสั ตรู VW และอาหารดดแปลงั สูตร NDM สูตรละ 5 ขวด เมื่อเพาะเลี้ยงเปน ศึกษาการดึงน้ำออกจากเมล็ดเทียมโดยผึ่ง เวลาประมาณ 1 เดอนื พบวาเมล ดกล็ วยไม เขาแพะ เมล็ดเทียมบนซิลิกาเจลในตูปลอดเชื้อ เปนเวลา สามารถเจริญไปเปนโปรโตคอรมไดดีในอาหาร 0-120 นาที จากนั้นนำเมล็ดเทียมไปชั่งหา สูตรดัดแปลง NDM ซึ่งพบการเจริญไดทั้งหมด น้ำหนักสดและน้ำหนักแหงเพื่อหาปริมาณน้ำ 5 ขวด คิดเปนรอยละ 100 รองลงมาเปนอาหาร ภายในเซลล สวนที่เหลือนำไปเก็บไวที่อุณหภูมิ สูตรดัดแปลง MS พบการเจริญทั้งหมด 3 ขวด -20 และ -80 องศาเซลเซียส เปนเวลา 3 และ คิดเปนรอยละ 60 สวนในอาหารสูตรดัดแปลง 7 วนั และนำมาทดสอบความมชี วี ตดิ วยสารละลาย VW พบวาเมล็ดสามารถเจริญเปนโปรโตคอรม TTC จากการทดลองพบวาน ำหน้ กของเมลั ดเท็ ยมี ไดนอยที่สุด โดยพบการเจริญเพียง 2 ขวด จะลดลงตามระยะเวลาในการดงนึ ำออก้ โดยพบวา คดเปิ นร อยละ 40 ดงนั นสร้ั ปไดุ ว าเมล ดกล็ วยไม  เมลดเท็ ยมของกลี วยไม เขาแพะสามารถเก บร็ กษาั เขาแพะสามารถเจริญเปนโปรโตคอรมไดดีที่สุด ไวที่อุณหภูม ิ -20 และ -80 องศาเซลเซียส ในอาหารสูตรดัดแปลง NDM ซึ่งสอดคลองกับ ไดนานถึง 7 วัน ระยะเวลาที่เหมาะสมในการ การรายงานของ สฑารุ ตนั  คนขยนั (2549) ทพบวี่ า 78 สุมนทิพย บุนนาค และคณะ

เมล็ดของกลวยไมเอื้องคำสามารถเจริญเปน กลม และมีความทนทาน นอกจากนี้ยังพบวา โปรโตคอรมได ด ในอาหารแขี งส็ ตรดู ดแปลงั NDM ขนาดและอายของชุ นส้ิ วนพ ชถื อไดื ว าม ความสำคี ญั เชนเดียวกัน และพบวาโปรโตคอรมของกลวยไม ตออัตราการรอดชีวิตของเมล็ดเทียมหลังจาก เขาแพะที่เจริญในอาหารสูตรดัดแปลง NDM นำไปเพาะเลี้ยง (Engelman, 2004) เนื่องจาก ยังมีลักษณะสีเขียวกวาโปรโตคอรมที่เจริญใน ถาชิ้นสวนพืชมีขนาดใหญเกินไปอาหารที่สะสม อาหารสูตรดัดแปลง MS และสูตรดัดแปลง VW อยูภายในเมล็ดเทียมอาจจะไมเพียงพอสำหรับ อาจเปนเพราะว าในอาหารแต ละส ตรมู ปรี มาณธาติ ุ การเจริญ แตถาชิ้นสวนพืชมีขนาดเล็กเกินไป อาหารหลกั ธาตอาหารรองุ และสารในกลมวุ ตามิ นิ ก็อาจทำใหเกิดการสูญเสียน้ำอยางรวดเร็ว ที่แตกตางกัน ซึ่งพืชแตละชนิดก็มีความตองการ ชิ้นสวนพืชอาจแหงตายได ปรมาณสารอาหารเพิ อการเจร่ื ญเติ บโตและพิ ฒนาั จากการนำเมล็ดเทียมมาผานขั้นตอน ของอวัยวะสวนตางๆ ที่ไมเทากัน (Akter et al., Preculture ถือเปนการปรับสภาพเซลลและ 2007) โดยจากการทดลองในครั้งนี้พบการเจริญ เนื้อเยื่อใหพรอมกอนที่จะนำไปดึงน้ำออกจาก ของโปรโตคอรมในอาหารสูตรดัดแปลง NDM เมล็ดเทียมซึ่งเนื้อเยื่อพืชอาจเกิดภาวะเครียดได มากที่สุด จากการสูญเสียน้ำ ซึ่งจะสงผลตออัตราการ จากการศึกษาขั้นตอนการผลิตเมล็ดเทียม รอดชีวิตของเมล็ดเทียม โดยมีการรายงานจาก โดยนำโปรโตคอรมกลวยไมเขาแพะที่มีขนาด Maneerattanarungroj (2008) กลาววาใน 0.5-1 มิลลิเมตร อายุประมาณ 45 วัน มาหุมดวย ขั้นตอน Preculture ที่นำเมล็ดเทียมมาเลี้ยงบน สารอลจั เนตใหิ เก ดเปิ นเมล ดเท็ ยมี จากการทดลอง อาหารแข็งสูตร NDM ที่เติมน้ำตาลซูโครส 0.25 พบวาเมล็ดเทียมที่ไดมีลักษณะกลม ใส มีขนาด โมลาร  เกบไว็ ท อี่ ณหภุ มู ิ 4 องศาเซลเซยสี ในทมี่ ดื เสนผานศูนยกลางประมาณ 3±0.5 มิลลิเมตร เปนเวลา 1 สัปดาห หลังจากนั้นยายมาเลี้ยงใน และพบวาสารอัลจิเนตที่นำมาผลิตเมล็ดเทียม อาหารเหลวสูตร NDM ที่เติมน้ำตาลซูโครส 0.75 มคี ณสมบุ ตั ทิ ด่ี เพราะทำใหี ได เมล ดเท็ ยมที ม่ี ความี โมลาร เก็บไวที่อุณหภูมิ 25 องศาเซลเซียส ยืดหยุน และมีการระบายอากาศดี สอดคลองกับ เปนเวลา 2 วนั กอนนำไปด งนึ ำออก้ เปนข นตอน้ั การรายงานของ Patel et al. (2000) ที่พบวา ที่ชวยเพิ่มความแข็งแรงใหกับชิ้นสวนพืชให สารอัลจิเนตมีคุณสมบัติที่ดีคือ ชวยปองกัน สามารถปรับตัวไดเมื่อนำไปดึงน้ำออก และชวย อันตรายใหกับชิ้นสวนพืช และที่สำคัญไมตองใช สงเสริมอัตราการรอดชีวิตใหเพิ่มสูงขึ้น หลังจาก ความรอนในการสรางเจลใหเกิดเปนแคปซูล แต ที่นำเมล็ดเทียมมาผานขั้นตอน Preculture เกิดจากการแลกเปลี่ยนของไอออนระหวาง Na+ แลวจึงนำเมล็ดเทียมไปดึงน้ำออกโดยผึ่งบน กบั Ca+ ทำใหเก ดการสริ างเจลหร อทำใหื เก ดแคปซิ ลู ซิลิกาเจลในตูปลอดเชื้อ ซึ่งพบวาการดึงน้ำออก ไดสารละลายแคลเซียมถูกใชเปน complexing โดยใชวิธีผึ่งบนซิลิกาเจลจะชวยประหยัดเวลา matrix เนองจากสามารถทำให่ื หยดของสารละลาย ในการดึงน้ำออกจากเมล็ดเทียมไดดีกวาการ อัลจิเนตที่เคลือบชิ้นสวนอยูเปลี่ยนเปนแคปซูล ผึ่งลมในตูปลอดเชื้อซึ่งจะใชเวลานานกวา ที่มีคุณสมบัติที่ดีกวาการใช ion solution ชนิด (Maneerattanarungroj et al., 2007) การเก็บ อนๆ่ื โดยแคปซลทู ได่ี จะม ความยี ดหยื นุ มลี กษณะั รักษาเมล็ดเทียมของกลวยไมเขาแพะที่อุณหภูมิ การเก็บรักษาพันธุกลวยไมเขาแพะดวยวิธี encapsulation dehydration 79

-20 และ -80 องศาเซลเซียส สามารถเก็บไดนาน จากการศึกษาครั้งนี้ทำใหทราบวาการเก็บ ถึง 7 วัน ระยะเวลาในการดึงน้ำออกที่เหมาะสม รกษาพั นธั กลุ วยไม เขาแพะโดยการใช เทคน คการิ คอื 90 และ 120 นาท ี ซงทำให่ึ เมล ดเท็ ยมมี อี ตราั ทำเมล็ดเทียม จะสามารถนำไปใชเปนความรู การรอดชวี ตสิ งสู ดเทุ าก บรั อยละ 40 และ 60 ตาม พื้นฐานในการเก็บรักษาพันธุพืชที่หายากและอยู ลำดบั จากการทดลองเมลดเท็ ยมที เก่ี บไว็ ท อ่ี ณหภุ มู ิ ในภาวะเสี่ยงตอการสูญพันธุไดในระยะยาว และ -80 องศาเซลเซียส มีอัตราการรอดชีวิตสูงกวา อาจเปนประโยชนในดานการทำเปนธุรกิจการคา เมล็ดเทียมที่เก็บในอุณหภูมิ -20 องศาเซลเซียส ตอไปในอนาคต เนื่องจากการเก็บรักษาพันธุพืช โดยลักษณะของเมล็ดเทียมที่มีชีวิตโปรโตคอรม ดวยวิธีดังกลาวจะสามารถเก็บรักษาไดนาน จะตดสิ แดงี แตเมล ดเท็ ยมที ไม่ี ม ชี วี ตจะไมิ ปรากฏ ประหยดพั นท้ื ในการเก่ี บร็ กษาั และสามารถขนสง สีแดงที่สวนของโปรโตคอรม สวนปริมาณน้ำ ไดสะดวก สำหรับงานวิจัยขั้นตอนตอไปคือการ ภายในเซลลที่ผานกระบวนการดึงน้ำออกที่เวลา นำเมลดเท็ ยมไปเกี บร็ กษาทั อ่ี ณหภุ มู ิ -196 องศา 0, 30, 60, 90 และ 120 นาที เมื่อนำผลปริมาณ เซลเซียส ซึ่งอาจเก็บรักษาเมล็ดเทียมไดนานขึ้น นำภายในเซลล้ ไปว เคราะหิ ข อม ลความแปรปรวนู ทางสถิติดวยโปรแกรม SPSS 16 ดวยวิธี กิตติกรรมประกาศ One-Way ANOVA พบวาปร มาณนิ ำภายในเซลล้  คณะวิจัยขอขอบคุณมหาวิทยาลัยขอนแกน ที่ลดลงในแตละชวงเวลามีความแตกตางกัน ท่ีใหทุนอุดหนุนการวิจัยประเภทอุดหนุนท่ัวไป อยางมีนัยสำคัญแตที่เก็บรักษาในอุณหภูมิ -20 งบประมาณเพื่อการวิจัยประจำป 2552 และ และ -80 องศาเซลเซียส เปนเวลา 3 และ 7 วัน ขอขอบคุณภาควิชาชีววิทยา ที่ใหความสะดวก ไมมีความแตกตางกันอยางมีนัยสำคัญที่ระดับ เกี่ยวกับสถานที่ อุปกรณ และเครื่องมือที่ใช ความเชื่อมั่น 95% สอดคลองกับงานวิจัยของ ในการวิจัย สฑารุ ตนั  คนขยนั (2550) พบวาปร มาณนิ ำภายใน้

เซลลที่ผานการดึงน้ำออกที่เวลา 0, 15, 30, 45 เอกสารอางอิง และ 60 นาท ี มความแตกตี างก นอยั างม นี ยสำคั ญั เชนก นั สวนอ ตราการรอดชั วี ตของพิ ชแตื ละชน ดิ สุฑารัตน คนขยัน. 2549. การอนุรักษกลวยไมเอื้องคำ จะแตกตางกันทำใหระยะเวลาที่เหมาะสมในการ (Dendrobium chrysotoxum Lindl.) โดยใช ดึงน้ำออกตางกัน โดยมีการรายงานวาถามีการ เทคนคเมลิ ดเท็ ยมี . โครงงานวจิ ยั สาขาวชาชิ ววี ทยาิ กำจดนั ำออกมากเก้ นไปจะทำใหิ แรงด นออสโมตั กิ คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน. ของเซลลเปลี่ยนแปลงมากจนเกิดผลทางลบกับ . 2550. การเกบร็ กษากลั วยไม เอ องเงื้ นิ (Dendrobium ความมีชีวิตรอดของเซลล ทำใหเยื่อหุมเซลล draconis Rchb.f.) โดยใชเทคนิคเมล็ดเทียม. การศึกษาพิเศษทางชีววิทยา สาขาวิชาชีววิทยา เสียหาย เมล็ดเทียมจึงมีอัตราการรอดชีวิตลดลง คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน. (Timbert et al., 1996) หรืออาจเปนผลมาจาก Akter, S., Nasiruddin, K.M. & Khaldum, A.B.M. การทโปรโตคอรี่ มเหล อนื ำภายในเซลล้ น อยเก นไปิ 2007. Organogenesis of Dendrobium orchid จึงตองอาศัยเวลาในการดึงน้ำกลับคืนสูเซลล using traditional media and organic extracts. ทำใหปฏิกิริยาทางเคมีภายในเซลลเกิดขึ้นได Journal of Agriculture and Rural Development ชากวาปกติ (Saranga et al., 1992) 5(1-2): 30-35. 80 สุมนทิพย บุนนาค และคณะ

Engelman, F. 2004. Plant cryopreservation: Patel, A.V., Pusch, I., Mix-Wagner, G. & Vorlop, progress and prospects. In vitro Cellular K.D. 2000. A novel encapsulation technique and Developmental Biology - Plant 40: for the production of artificial seeds. Plant Cell 427-433. Reports 19: 868-874. Maneerattanarungroj, P. 2008. Cryopreservation Saranga, Y., Kim, Y.-H. & Janick, J. 1992. Changes of some rare species of Thai orchid using in tolerance to partial desiccation and in encapsulation-dehydration method. Ph.D. metabolite content of celery somatic embryos Thesis, Khon Kaen University. induced by reduced osmotic potential. Journal Maneerattanarungroj, P., Bunnag, S. & Monthatong, of the American Society for Horticultural M. 2007. In vitro conservation of Cleisostoma Science 117(2): 342-345. arietinum (Rchb.f.) Garay, rare Thai orchid Timbert, R., Barbotin, J.N. & Thomas, D. 1996. species by an encapsulation-dehydration Effect of sole and combined pre-treatments method. Asian Journal of Plant Science on reserve accumulation, survival and 6(8): 1235-1240. germination of encapsulated and dehydrated Murashige, T. & Skoog, F. 1962. A revised medium carrot somatic embryos. Plant Science 120: for rapid growth and bioassays with tobacco 223-231. tissue culture. Physiologia Plantarum 15: Tokuhara, K & Mii, M. 1993. Micropropagation of 473-497. Phalaenopsis and Doritaenopsis by culturing Nagananda, G.S., Satishchandra, N & Rajath, shoot tips of flower stalk buds. Plant Cell S. 2011. Regeneration of encapsulated Reports 13: 7-11. protocorm like bodies of medicinally important Vacin, E. & Went, F. 1949. Some pH changes in vulnerable orchid Flickingeria nodosa (Dalz.) nutrient solutions. Botanical Gazette 110: Seidenf. International Journal of Botany 605-613. 7(4): 310-313. การเก็บรักษาพันธุกลวยไมเขาแพะดวยวิธี encapsulation dehydration 81

(ก) (ข) (ค)

5 mm 5 mm 5 mm ภาพที่ 1 การเจริญของเมล็ดกลวยไมเขาแพะที่เพาะเลี้ยงบนอาหารดัดแปลงสูตร (ก) NDM, (ข) MS และ (ค) VM

1 mm

ภาพที่ 2 ลักษณะเมล็ดเทียมที่ไดจากการทดลอง

เอ็นโดสเปรมเทียม

โปรโตคอรม

1 mm

ภาพที่ 3 สวนประกอบของเมล็ดเทียม 82 สุมนทิพย บุนนาค และคณะ

80 45 80 70 70 40 70 60 35  (%) 60  (%) 60 50 (%) (%) ิ ต 30 ิ ต ี ว 50 ี ว 50 25 40 40 40 20 ้ ำภายในเซลล ้ ำภายในเซลล 30 30 15 30 ั ตราการรอดช ั ตราการรอดช 20 ิ มาณน ิ มาณน อ 20 10 อ 20 ปร ปร 10 5 10 10 0 0 0 0 0 30 60 90 120 ปริมาณน้ำภายในเซลล (%) 0 30 60 90 120 ปริมาณน้ำภายในเซลล (%) เวลาในการดึงน้ำออก (นาที) อัตราการรอดชีวิต (%) เวลาในการดึงน้ำออก (นาที) อัตราการรอดชีวิต (%) ภาพท ่ี 4 ปรมาณนิ ำภายในเซลล้ และอ ตราการรอดชั วี ติ ภาพท ่ี 5 ปรมาณนิ ำภายในเซลล้ และอ ตราการรอดชั วี ติ ของเมล็ดเทียมที่เก็บรักษาในอุณหภูมิ -20 องศา ของเมล็ดเทียมที่เก็บรักษาในอุณหภูมิ -80 องศา เซลเซียส เปนเวลา 7 วัน เซลเซียส เปนเวลา 7 วัน

1 mm ภาพที่ 6 การตรวจสอบความมีชีวิตของเมล็ดเทียมโดยใชสารละลายTTC (ซาย) โปรโตคอรมไมมีชีวิต, (ขวา) โปรโตคอรมที่มีชีวิต

ปริมาณน้ำภายในเซลล เก็บที่ -20 ํC ปริมาณน้ำภายในเซลล เก็บที่ -80 ํC 80.00 80.00 70.00 70.00  (%)  (%) 60.00 60.00 50.00 50.00 3 วัน 40.00 3 วัน 40.00 ้ ำภายในเซลล ้ ำภายในเซลล 7 วัน 7 วัน 30.00 30.00 20.00 ิ มาณน ิ มาณน 20.00 ปร ปร 10.00 10.00 0.00 0.00 0 30 60 90 120 0 30 60 90 120 เวลาในการดึงน้ำออก (นาที) เวลาในการดึงน้ำออก (นาที) ภาพที่ 7 ปริมาณน้ำภายในเซลลของเมล็ดเทียมที่เก็บ ภาพที่ 8 ปริมาณน้ำภายในเซลลของเมล็ดเทียมที่เก็บ ในอุณหภูมิ -20 องศาเซลเซียส เปนเวลา 3 และ 7 วัน ในอุณหภูมิ -80 องศาเซลเซียส เปนเวลา 3 และ 7 วัน THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 83-94. 2012.

วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 83-94. 2555.

The effects of distance from the urban center on plant diversity and composition in homegardens of Shan communities in Thailand

PRATEEP PANYADEE*, NATCHA SUTJARITJAI & ANGKHANA INTA

Department of Biology, Faculty of Science, Chiang Mai University, Chiang Mai 52000, Thailand

ABSTRACT. Homegardens are traditional farming systems which located within homesteads, continuously cultivated by and for households to ensure comprehensive household’s nutrient requirements as their main function. In this study, we investigated plant diversity, homegarden composition and the effects of distance from urban centers on plant diversity and composition in homegardens. Field surveys were conducted between October 2010 and October 2011 in three villages; Tham Lod, Mae La Na and Poong Yam, in Pang Mapha District, Mae Hong Son Province. In each village, at least 10 households were randomly selected. The owner of each homegarden was interviewed by a semi–structure method including vernacular name, used parts and method. A total of 243 plants species were recorded in this study. Most of them were used as foods (36.5%) and ornaments (24.9%). Additionally, the study has showed slightly negative effects of distance from urban center on plant diversity but showed more effects on plant similarities, particularly medicinal plants.

KEYWORDS: agrobiodiversity, edible plants, ethnobotany, Pang Mapha, Mae Hong Son

INTRODUCTION more than 10 minutes walked from homestead (Fernandes & Nair, 1986; Sunwar Homegardens are a traditional farming et al., 2006). These cultivated plants provide system in which diverse plant species, mostly household immediate needs and guarantee including fruits, vegetables, ornamental and food supply during unfavorable times or shade plants, are continuously cultivated by disruptive events (Galluzzi et al., 2010). and for households to ensure comprehensive Besides plant cultivation, homegardens household nutrient requirements as its also serve other household activities such main function (Fernandes & Nair, 1986). as households’ leisure places and as small- Homegardens are usually locates within no scale experimental sites for new plants (Hoogerbrugge & Fresco, 1993). Not * Corresponding author: [email protected] only providing benefits to households, Received: 4 January 2012 Accepted: 17 May 2012 84 Prateep Panyadee et al. homegardens also serve as biodiversity (Fig. 1) by Thai people is an ethnic group reservoirs at all three levels: genetic, species which prefers permanent settlement to and ecological. migration for shifting cultivation. This results in complex homegardens which Plant diversity is often used as a accumulate both plant species and biological health indicator (Naeem, 2002) ethnobotanical knowledge through many and homegardens are one of the systems generations, however there has been little that have high diversity. The diversity in homegarden research in Thailand (e.g. homegardens is affected by several factors Moreno-Black et al., 1996; Gajaseni and which are classifi ed into four categories: Gajaseni, 1999) and no such research focuses agro-ecological factors, homegarden’s on Shan communities. This study aims at characteristics, social-economic factors and surveying and analyzing plant diversity and gardener’s characteristics (Wiersum, 2006). function in these homegardens. We also Among these factors, social-economic investigate the effect of distance from urban factors, especially urbanization, seem to play centers on plant components and diversity of important roles in changing function from homegardens. subsistence to ornaments (Kehlenbeck et al., 2007) and reducing homegarden size, leading to decrease in plant richness (Galluzzi MATERIALS AND METHOD et al., 2010). However, urban and suburban Data surveys were conducted during homegardens still serve multiple functions October 2010 to October 2011 in Pang for households: food, breeding and Mapha District, Mae Hong Son Province, experimental sites for both livestock and northwestern Thailand. Three Shan villages plants, and also modifying microclimate were selected and at least 10 homegardens (Smith et al., 2006).These functions of in each village were surveyed. In each homegardens are mostly maintained and homegarden, the owner was interviewed by determined by their biodiversity. the semi-structure method. Main questions Pang Mapha district is located in included plant’s vernacular names and use Mae Hong Son province, in the northwest methods. Plant materials were collected for of Thailand. Most of the area is covered identifi cation. To complete our objectives, with mountains with few plains between the criteria for village selection were hills. The populations in Pang Mapha are developed, included: composed of several hill tribes with major • The selected villages should be groups including Shan, Karen, Lisu, Lahu composed most of Shan people with small and Hmong. Due to the high mountains that numbers of other tribes. separate this district from other regions, • At least one village should be located life styles of people still rely on nature, so near an urban center and another located far homegardens still play important roles from urban centers. in their subsistence. Shan, called ‘Tai Yai’ Plant diversity and composition in homegardens oݦ Shan communities 85

From these criteria we chose two sizes. A total of 243 plant species were villages located near an urban center: Tham identifi ed, which were grouped into eight Lod village and Mae Lana village, and one categories. The table shows the average village located far from urban centers: number and range of plant species and plant Poong Yam village, as study sites (Fig. 2). diversity in each village (Tables 1-4). These high numbers of plant species were also Plants in homegardens were grouped mentioned in many studies (Fernandes & into eight categories including food, food Nair, 1986; Kumar & Nair, 2004; Peyre et additive, medicine, ornament, animal food, al., 2006; Sunwar et al., 2006; Tiyakoat et material, social uses and other uses (Cook, al., 2010). The greatest advantage of high 1995). Except for weeds, all plants both diversity in a homegarden for a household is cultivated and non-cultivated were recorded. serving all of the household’s needs, The average number of plants per village especially food. was calculated by the program PASW Dominant plant species in Shan statistics 18 which was also used for calculating mean percentages of plants homegardens species in each groups. The Shannon Crop plants were the dominant species diversity index and Jacquard’s similar index in most homegardens because the were calculated by PAST version 2.12. homegardens were important household nutrient sources (Hoogerbrugge & Fresco, RESULTS AND DISCUSSION 1993; Mendez et al., 2001; Trinh et al., 2003; Yongneng et al., 2006). Among many types Plant species richness in Shan of crop plants vegetables were the homegardens predominant crops in the homegardens. Homegardens in this study were all Most of them were annual or perennial herbs. located in homesteads with clear boundaries These plants were suited to homegarden of fences or walls. Most household leaders because they did not need large spaces. This were farmers who owned their farms outside was one of the factors that determined choice the villages. Homesteads in all villages were of plant species in homegardens (Hodel located near hill sides and some homegardens et al., 1999; Abdoellah et al., 2001; Quiroz were located on high slopes. There were not et al., 2001; Kehlenbeck et al., 2007). In their clear boundaries between house areas and study, the six most common vegetables were homegardens. Therefore it was diffi cult to Acacia pennata (L.) Willd. subsp. insuavis measure the size of both homesteads and (Lace) I.C. Nielsen, Solanum xanthocarpum homegardens. To avoid the effect of Schrad., Moringa oleifera Lam., Bauhinia homegarden size we chose homegardens purpurea L., Cucurbita moschata Duchesne which had size approximately 50-60 m2 and Trevesia palmata (Roxb. ex Lindl.) Vis. which were the most common homegarden Herb and shrub vegetables were suited to 86 Prateep Panyadee et al. homegardens because they needed small Ornamental and social use plant species spaces for growing or could be planted in Ornamental plants were the next largest pots. Four of six most common vegetables group found in this study, second only to were shrubs. Beside small space needs, they edible groups. This group had both high were easy to cultivate, needed less cares and species richness and proportion in all also produced suffi cient products all year homegardens. The fi ve ornamental plants round. most commonly found in different However, it should be noted that the homegardens were Euphorbia milii Des fi ve most common species in this study were Moul., Rosa spp., Zephyranthes rosea Lindl., lemongrass (Cymbopogon citratus Stapf), Cuphea hyssopifolia Humb., Bonpl. & Kunth, chili pepper (Capsicum frutescens L.), and Hibiscus rosa-sinensis L. As with mango (Mangifera indica L.), galangal ornamental plants, most socially used plants (Alpinia galanga (L.) Willd.) and ribbon species also had showy leaves or fl owers, dracaena (Dracaena sanderiana Mast.) particularly plants which were placed daily (Table 1, Fig. 3). Among these plants, three in the shrines. Although, these plants also of them (lemongrass, chili pepper and used as household decoration, they are galangal) were grouped in the food additive grouped in a separate category due to their category. Compare with the food group, this main function. Among these plants, ribbon group had lesser species richness but they dracaena (Dracaena sanderiana Mast.), were very important spices in many kinds palm lily (Cordyline fruticosa Gopp.) and of foods. Plants in this group were mostly Belamcanda chinensis (L.) DC. were the small plants (herbs or small shrubs), most common species. The fi rst two, ribbon therefore they needed small spaces or could dracaena and palm lily, were commonly be planted in pots. From these reasons they placed daily on the shrines and the third was were commonly present in each homegarden. popular for cultivation because it was Trees were one of the most important believed to have supernatural power which components in homegardens. Most trees can prevent misfortune and evil. cultivated in home gardens were fruit trees. They also provided shade for both Medicinal plant diversity homestead and lower plants. Moreover they Although edible and ornamental plant also provided soil nutrients from their richness was very high, medicinal plants litter (Gajaseni & Gajaseni, 1999). Mango were rarely found in homegardens. trees were cultivated easily and they also Among all the homegardens in all three provided, besides delicious fruit, young villages, only 16 species were found. leaves which were consumable as a Among these, only two species: Sida acuta vegetable by some households. From these Burm.f. and Plantago major L. were found reasons mango was the most popular tree in all villages. Both of these plants among trees cultivated in Shan homegardens. grew spontaneously in homegardens. Plant diversity and composition in homegardens oݦ Shan communities 87

Sometimes they were considered as weeds plants, respectively, have the highest by gardeners. percentages. The high proportion of both edible plants (food and food additive plants) According to the interviews, we found and ornamental plants with low proportion that Shan people did not prefer to cultivate of other plant groups found in this study were medicinal plants in their homegardens. Most rather different from other homegardens medicinal plants were gathered from forests surveys in different parts of the world outside the villages by herbalists in each (Blanckaert et al., 2004; Albuquerque et al., village. These herbalists believe that 2005; Thompson et al., 2010). The differences medicinal plants which grow spontaneously between these proportions of plant groups in natural forests possess more powerful resulted mainly from the preferences of medicinal effect than medicinal plants homegarden owners (Gajaseni & Gajaseni, cultivated in homegardens. 1999; Kumar & Nair, 2004).

The effects of distance from urban Comparing between each village, there center on plant diversity and components were no signifi cance differences between percentages of food additive, food, medicinal In this study we found that Tham Lod plants, social uses and other uses in all three village had highest number of both total plant villages. In other groups, fodder groups had species per village and average number of shown a difference of percentage between plant species per homegarden while Poong Tham Lod and Mae Lana villages but there Yam village had lowest of these numbers shown no signifi cant differences between (Table 2). these two villages and Poong Yam village. Tham Lod village had highest plant On the other hand, there were signifi cant diversity, using the Shannon index, however differences in percentages of ornamentals it differed slightly from other two villages between Tham Lod and Poong Yam but there (Table 2). Poong Yam village, the farthest was no signifi cant difference between Mae village from an urban center, had the lowest Lana and other villages. The last group, diversity. These results might be due to the medicinal plants, showed a significant negative effect of distance from urban center. difference between the village near the urban The percentages of number of plant species center (Tham Lod and Ma Lana) and village in each group is presented in Table 3. In all far from the urban center (Poong Yam). three villages, food plants and ornamental 88 Prateep Panyadee et al.

salad). member from power which protect household’s misfortune and evil. shrine. shrine. supernatural power which provides good luck to them. used but it grouped in this category due to its primary function. Food Dessert fruits 45.83 fruits are also consumed (soup and spicy useSocial Young ReligionFood additive Souring agents 64.58 43.75 Food additive This plant is often placed daily on household’s EssencesOrnament 58.33 45.83 Food additive EssencesuseSocial ReligionFood additive 64.58 Food SpiceSocial useuseSocial 45.83 ReligionFood additive Dessert fruits Essences 70.83 This plant is believed to have supernatural Ornament 56.25 39.58 72.92 FoodFood 50.00 Dessert fruits This plant is often placed daily on household’s Foodfruits Dessert 54.167Food 66.67Food 45.83 Some households believed that this plant has Dessert fruitsOrnament leaves are also consumed as vegetable. Young Vegetable This is a multipurpose plant, all parts are also Dessert fruits 43.75 39.58 41.67 37.50 Food Vegetable 41.67 Lam. Mill. Schrad. (L.) DC. Blume Mast. Stapf L. L. Lindl. Gopp. L. L. L. (L.) Willd. L. Des Moul. (L.) Willd. subsp. Willd. (L.) L. orum fl (Lace) I.C. Nielsen Some of the most common plant species grown in homegardens. c name Use categories Sub-use categories % present Note fi 1. spp. insuavis ABLE Alpinia galanga Artocarpus heterophyllus Belamcanda chinensis Capsicum frutescens Carica papaya Codiaeum variegatum fruticosa Cordyline Cymbopogon citratus Dracaena sanderiana Euphorbia milii esculentum Lycopersicon Mangifera indica Musa sapientum Ocimum tenui Psidium guajava Rosa Solanum xanthocarpum indica Tamarindus Zephyranthes rosea Acacia pennata

Scienti T Plant diversity and composition in homegardens oݦ Shan communities 89

A B

C D E

FIGURE 1. Shan life style. A. House in Poong Yam village; B. Shan temple; C. An old man in selected household wearing headdress, characteristic of Shan culture; D. Potted plants in Shan homegarden; E. Shrine of household god which is always decorated daily with showy fl ower mostly from homegarden.

C A B

FIGURE 2. A. Letter A indicates the location of Mae Hong Son Province; B. Letter A indicates the location of Pang Mapha District; C. location of some villages in Pang Mapha District. The studied villages are shown as stars and the closed circle shows an urban center. (source of image A. and B. from http://maps. google.com and C. adapted from Rasmi, 2006.) 90 Prateep Panyadee et al.

A B C

D E F

G H I

FIGURE 3. Some of the most common plant species found in Shan homegardens. A. Cymbopogon citratus Stapf; B. Capsicum frutescens L.; C. Mangifera indica L.; D. Alpinia galanga (L.) Willd.; E. Dracaena sanderiana Mast.; F. Ocimum tenuifl orum L.; G. Carica papaya L.; H. Euphorbia milii Des Moul.; I. Artocarpus heterophyllus Lam.

TABLE 2. Information and results of each village.

Tham Lod Mae Lana Poong Yam Number of surveyed homegardens 17 13 18 Distance from the urban center 9 km 17 km 55 km Ethnic groups Shan Shan Shan Total number of species 196 138 131 Mean number of species 36 a 29 b,c 25 c Shannon index (H’) 4.93 4.66 4.51 Range of plant species per homegarden 23-52 18-43 13-36

Note: Differences between mean numbers of species are analyzed using ANOVA, followed by Tukey HSD’s multiple range tests. Means in a row followed by different letters indicate signifi cant differences at p<0.05. Plant diversity and composition in homegardens oݦ Shan communities 91

TABLE 3. Average percentages of number of plants species in each use category in each village. Tham Lod Mae Lana Poong Yam Mean Animal Food 1.05 a 3.76 b 1.90 a,b 2.24 Food additive 18.80 a 19.52 a 17.63 a 18.65 Food 35.21 a 35.04 a 39.11 a 36.45 Material 0.73 a 0.35 a 0.00 a 0.36 Medicines 3.84 a 4.45 a 1.13 b 3.14 Ornament 29.12 a 22.55 a,b 22.9 a,b 24.86 Social 10.8 a 14.1 a 17.12 a 14.01 Others 0.44 a 0.23 a 0.21 a 0.29 Note: Differences between mean numbers of species are analyzed using ANOVA, followed by Tukey HSD’s multiple range tests. Means in a row followed by different letters indicate signifi cant differences at p<0.05.

The effects of distance from urban center (Koenig) Link ex Dietr., were non-cultivated on plant species similarity between each plants which grew spontaneously in village homegardens. Therefore, the distance from the urban center showed negative Table 4, using Jacquard’s similarity effects on medicinal plant species richness. index, shows the similarity between each Christine (2009) assumed that the diffi culty village. The results demonstrate the effect of to access available medicine and healthcare distance from the urban center on plant were the cause of increased numbers species in homegardens. Poong Yam, the of medicinal plants in homegarden. farthest village from the urban center, had However, in this study, Poong Yam village least similarity with both Tham Lod and Mae people who seemed to hardly have access Lana, compared to the similarity between the to modern medicine and healthcare, in latter two. The difference between Poong contrast cultivated fewer numbers of Yam and other villages appears clearly in medicinal plants in their homegardens. medicinal plants. Medicinal plants occurred This resulted from the preference of in small numbers in homegardens of Shan homegarden owners. According to the people in this study. Among 16 species found interview, Shan people did not need to in all three villages, only fi ve species were cultivate many medicinal plants in found in Poon Yam village. Acanthus homegardens because, in all villages, there ebracteatus Vahl, one of the fi ve species that had their own herbal specialists who prefer occurred in Poong Yam village, was a to gather medicinal plants from forests medicinal plant found only in Poong Yam around their villages. Poong Yam village was village. This plant was introduced by a Thai the farthest village from the urban center person who married and then lived with his but located nearest the natural forest wife in Poong Yam. Other plants in Poong therefore there was no need to cultivated Yam village, except for Zingiber montanum medicinal in their homegardens. 92 Prateep Panyadee et al.

TABLE 4. The Jacquard’s similarity index REFERENCES between each village. Abdoellah, O., Parikesit Gunawan, B. & Tham Lod Mae Lana Hadikusumah, H. 2001. Home gardens in Tham Lod the upper Citarum watershed, West Java: Mae Lana 0.49 A challenge for in situ conservation of plant Poong Yam 0.46 0.46 genetic resources. In: Second International Home Gardens Workshop. J.W. Watson & CONCLUSION P.B. Eyzaguirre (eds.), pp. 140-147. IPGRI, Witzenhausen, Germany. A total of 243 plant species were found Albuquerque, U.P., Andrade, L.d.H.C. & in this study. Most of them were food or Caballero, J. 2005. Structure and fl oristics ornamental plants. The preferences of Shan of homegardens in Northeastern Brazil. people for medicinal plants grown in natural Journal of Arid Environments 62: forests lead to low numbers of medicinal 491-506. plant species in homegardens. The distance Blanckaert, I., Swennen, R.L., Flores, P.M., from the urban center showed slightly Lopez, R.I. & Saadde, R.L. 2004. Florisic negative effects on plant diversity. However, composition, plant uses and management this factor affected clearly on plant similarity practices in homegardens of San Rafael in Shan homegardens, particularly on Coxcatlán, valley of Tehuacan-Cuicatlan, medicinal plants. Mexico. Journal of Arid Environments 57: 39-62. Christine, B. 2009. Cuban home gardens and ACKNOWLEDGEMENTS their role in social-ecological resilience. This research is a part of Master Thesis Human Ecology 37: 705-721. Cook, F.E.M. 1995. Economic botany data during studying at Chiang Mai University. collection standard. Royal Botanic Many thanks to all the people in the research Gardens, Kew, United Kingdom. villages for their cooperation, kindness, and Fernandes, E.C.M. & Nair, P.K.R. 1986. An ready help during the field surveys. evaluation of the structure and function Mr. Witaya Pongamornkul from Queen of tropical homegardens. Agricultural Sirikit Botanic Garden (QSBG) for his Systems 21: 279-310. support and helps. The New Researchers Gajaseni, J. & Gajaseni, N. 1999. Ecological Grant (TRF), DPST and Chiang Mai rationalities of the traditional homegarden University Graduate School provided system in the Chao Phraya basin, Thailand. financial support for study. The support Agroforestry Systems 46: 3-23. provided by members of Ethnobotany and Galluzzi, G., Eyzaguirre, P. & Negri, V. 2010. Northern Thai Flora. Home gardens: Neglected hotspots of agro-biodiversity and cultural diversity. Biodiversity and conservation 19: 3635-3645. Plant diversity and composition in homegardens oݦ Shan communities 93

Hodel, U., Gessler, M., Cai, H., Thoan, V.V., Ha, component. In: Second International N.V., Thu, N.X. & Ba, T. 1999. In situ Home Gardens Workshop. J.W. Watson & conservation of plant genetic resources in P.B. Eyzaguirre (eds.), pp. 73-82. IPGRI, home gardens of Southern Vietnam. Witzenhausen, Germany. IPGRI, Rome, Italy. Rasmi, S. 2006. Archaeological Heritage Hoogerbrugge, I.D. & Fresco, L.O. 1993. Home Management at Ban Rai and Tham Lod garden systems: Agricultural characteristics Rockshelters in Pang Mapha District, and challenges. Gatekeeper Series No. 39. Mae Hong Son Province. Final Report Kehlenbeck, K., Arifi n, H.S. & Maass, B. 2007. of the US Ambassador Fund for Cultural Plant diversity in homegardens in a Preservation. socio-economic and agro-ecological context. Smith, R.M., Thompson, K., Hodgson, J.G., In: The stability of tropical rainforest Warren, P.H. & Gaston, K.J. 2006. Urban margins, linking ecological, economic and domestic garden (ix): Composition and social constraints of land use and richness of the vascular plant fl ora, and conservation. T. Tscharntke, C. Leuschner, implications for native biodiversity. M. Zeller, E. Guhardja & A. Bidin (eds.), Biological Conservation 129: 312-322. pp. 297-319. Springer Verlag, Berlin. Sunwar, S., Thornstrom, C.-G., Subedi, A. & Kumar, B.M. & Nair, P.K.R. 2004. The enigma Bystrom, M. 2006. Home gardens of tropical homegardens. Agroforestry in Western Nepal: Opportunities and Systems 61: 135-154. challenges for on-farm management Mendez, V.E., Lok, R. & Somarriba, E. 2001. of agrobiodiversity. Biodiversity and Interdisciplinary analysis of homegardens Conservation 15: 4211-4238. in Nicaragua: micro-zonation, plant use and Thompson, J.L., Gebauer, J., Hammer, K. & socioeconomic importance. Agroforestry Buerkert, A. 2010. The structure of urban Systems 51: 85-96. and peri-urban gardens in Khartoum, Moreno-Black, G., Somnasang, P. & Thamathawan, Sudan. Genetic Resources and Crop S. 1996. Cultivating continuity and creating Evolution 57: 487-500. change: Women’s home garden practices in Tiyakoat, W., Chllachakkawat, C., Dhompongsa, Northeastern Thailand. Agriculture and G. & Sarobol, S. 2010. The migration of Human 13: 3-11. Tai Yai from Shan state-Myanmar, into Naeem, S. 2002. Biodiversity: Biodiversity Thailand. The 1st International Conference equals instability. Nature 416: 23-24. on Culture, Tourism & Economy in Salween Peyre, A., Guidal, A. Wiersum, K.F. & Bongers, River Basin Region. Graduate School F. 2006. Dynamics of homegarden structure Chiang Mai Rajabhat University, Mae Hong and function in Kerla, India. Agroforestry Son, Thailand. Systems 66: 101-115. Trinh, L.N., Watson, J.W., Hue, N.N., De, N.N., Quiroz, C., Gutierrez, M., Rodriguez, D., Prerez, Minh, N.V., Chu, P., Sthapit, B.R. & D., Ynfante, J., Gamez, J., Perez de Eyzaguirre, P.B. 2003. Agrobiodiversity Fernandez, T., Marquez, A. & Pacheco, conservation and development in W. 2001. Home gardens and in situ Vietnamese home gardens. Agriculture, conservation of agrobiodiversity-Venezuelan Ecosystems & Environment 97: 317-344. 94 Prateep Panyadee et al.

Wiersum, K.F. 2006. Diversity and change Yongneng, F., Huijun, G., Aiguo, C. & Jinyun, in homegarden cultivation in Indonesia. C. 2006. Household differentiation and In: Tropical homegardens: A time- on-farm conservation of biodiversity by tested example of sustainable agroforestry. indigenous households in Xishuangbanna, B.M. Kumar & P.K.R. Nair (eds.), pp. 13-24. China. Biodiversity and conservation 15: Springer Verlag, The Netherlands. 2687-2703. THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 95-97. 2012.

วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 95-97. 2555.

Helicia pyrrhobotrya Kurz (Proteaceae), a new record for Thailand

PRACHAYA SRISANGA1,* & CHUSIE TRISONTHI2

1 Herbarium, Queen Sirikit Botanic Garden, P.O. Box 7, Mae Rim, Chiang Mai 50180, Thailand 2 Department of Biology, Faculty of Science, Chiang Mai University, Chiang Mai 50200, Thailand

ABSTRACT. Helicia pyrrhobotrya Kurz, previously known from China (Yunnan) and Myanmar, is reported from northern Thailand. The species is described and illustrated.

KEYWORDS: Helicia pyrrhobotrya, Proteaceae, new record, Thailand

The genus Helicia Lour. (Proteaceae) Forest Fl. Burma 2: 312. 1877; Hook.f. in Fl. comprises about 100 species (Weston, 2007). Brit. Ind. 5: 191. 1886; Sleumer, Blumea The distribution is in South India, Sri Lanka, 8(1): 65. 1955; Qiu & Weston in Fl. China South China, Taiwan, South Japan 5: 194, fi g. 173, 1-4. 2003. Type: Myanmar, throughout Southeast Asia extending to Martaban, Brandis 1408 (holotype K). Melanesia and East Australia, with centre Fig. 1. of diversity in New Guinea (Sleumer, 1955; Tree up to 15 m high; branchlets densely Na Songkhla, 1987; Weston, 2007). In the rufous tomentose, glabrescent; terminal account of Proteaceae for the Flora of buds densely blackish rufous tomentose. Thailand, seven indigenous species in the Leaves simple, alternate, chartaceous to genus Helicia are recorded (Na Songkhla, subcoriaceous, oblanceolate to narrowly 1987). During the expeditions to Doi Phu obovate, (20-)30-40(-45) cm long, (5.5-)7-12 Kha National Park, Nan province, specimens cm wide, rufous tomentose on both surfaces, belonging to this genus were collected and glabrescent, base cuneate, apex acute, margin later identifi ed as H. pyrrhobotrya, a new serrate; midrib crested above, raised or strong record for Thailand. The description and crested and prominent below; primary veins illustration are based on Thai specimens cited 10-14 pairs, raised and prominent below; below. petioles (1-)2-3 cm long, rufous tomentose, Helicia pyrrhobotrya Kurz, J. Asiat. Soc. glabrescent. Inflorescence axillary or Bengal, Pt. 2, Nat. Hist. 42(2): 103. 1873; caulifl orous racemes, 20-35 cm long; axis 3-5 mm wide, densely rufous tomentose. * Corresponding author: [email protected] Received: 30 March 2012 Accepted: 25 May 2012 96 Prachaya Srisanga & Chusie Trisonthi

Flowers in pairs; pedicels 3-6(-8) mm long, ACKNOWLEDGEMENTS densely rufous tomentose, connate at base; We thank curators and staff of BK, BKF, bracteoles linear, lanceolate, subulate, ca. E, KUN, P and QBG for their kind permission 2 mm long, densely rufous tomentose. to study specimens, staff of Doi Phu Kha Perianth 4, white or yellowish, free, (2-) National Park for assistance in the fi eld and 2.5-3.3 cm long, glabrous inside, densely Ms Jidapa (Soraya) Raveewan for line rufous tomentose outside. Stamens 4, sessile; drawing. The fi rst author would like to thank anthers arising at the base of fl ower bud head, Drs Stuart Lindsay and David Middleton for 4-5 mm long, glabrous. Ovary ellipsoid, 2-3 their kind support at E. This work is based mm long, glabrous; disc ca. 1 mm high, upon work supported by the Thailand connate, truncate; style excentric, 18-22 mm Research Fund (PHD/00126/2541) and long, glabrous; stigma 2-3 mm long. Fruit the Botanical Garden Organization, subglobose or broadly ellipsoid, brown, 2-3 Thailand. cm long and wide. Seed 1, violet, 2.2-2.5 cm long and wide. REFERENCES Thailand.— Northern: Nan [Doi Phu Kha National Park, 19˚ 10´ - 19˚ 13´ N Na Songkhla, B. 1987. Proteaceae. In: Flora 101˚ 05´ - 101º 07´ E, Srisanga 939 (QBG), of Thailand. T. Smitinand & K. Larsen 1294 (QBG), 1300 (QBG), 1448 (QBG); (Eds.), Vol. 5 part 1, pp. 106-120. The Srisanga & Watthana 637 (QBG)]. Chutima Press, Bangkok. Sleumer, H. 1955. Studies in Old World Distribution.— Myanmar (type), China Proteaceae. Blumea 8(1): 2-95. (Yunnan). Weston, P.H. 2007. Proteaceae. In: The Families Ecology.— Lower montane forest, and Genera of Vascular Plants. K. 1,400-1,700 m altitude. Flowering: March- Kubitzki (Ed.), Vol. 9: Flowering Plants. July. Fruiting: December-February. Eudicots: Berberidopsidales, Buxales, Note.— Helicia pyrrhobotrya is Crossosomatales, Fabales p.p., Geraniales, characterized by its densely rufous tomentose Gunnerales, Myrtales p.p., Proteales, of branchlets, leaves, inflorescence and Saxifragales, Vitales, Zygophyllales, fl owers. Clusiaceae Alliance, Passifl oraceae Alliance, Dilleniaceae, Huaceae, Picramniaceae, Sabiaceae, pp. 364-404. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg. Helicia pyrrhobotrya, a new record ݦor Thailand 97

1 cm

1 cm A

1 mm C B

FIGURE 1. Helicia pyrrhobotrya Kurz. A. fl owering branch; B. fl owers; C. fruit.

THAI JOURNAL OF BOTANY 4 (1): 99-116. 2012.

วารสารพฤกษศาสตรไทย 4 (1): 99-116. 2555.

The genus Agapetes D. Don ex G. Don (Ericaceae) in Thailand

SANTI WATTHANA

Queen Sirikit Botanic Garden, The Botanical Garden Organization, Chiang Mai 50180, Thailand

ABSTRACT. A taxonomic revision of the genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand is presented. Twelve species are recognized. A key to the species, descriptions, ecological data and geographical distributions are provided.

KEYWORDS: Taxonomy, Ericaceae, Agapetes D. Don ex G. Don, Thailand

INTRODUCTION those of Airy Shaw (1939, 1948, 1959), but he did not himself give a description to all Agapetes D. Don ex G. Don is distributed species. Historically the study of Agapetes from the Himalayan region to south China in Thailand was begun by Fletcher (1938). and mainland southeastern Asia and He listed four species of Agapetes in the comprises ca. 80 species. It belongs to the Florae Siamensis Enumeratio, namely A. tribe Vaccinieae Rchb. (Stevens et al., 2004) hosseana Diels, A. loranthifl ora D. Don ex but the generic delimitation has not been G. Don var. glabrata C.B. Clarke, A. parishii solved satisfactorily due to the very closely C.B. Clarke and A. saxicola Craib. Sleumer related polyphyletic genus Vaccinium L. (1966) reported two additonal species: (Stevens, 1985; Stevens et al., 2004; A. lobbii C.B. Clarke and A. bracteata Hook.f. Ruizheng & Stevens, 2005). In Thailand, ex C.B. Clarke. Recently, another new species, Agapetes may be distinguished from A. thailandica Watthana, has been described Vaccinium chiefly because of its larger from Doi Suthep, a well known botanical corollas, usually more than 1 cm long (only exploration area (Watthana, 2001). This A. inopinata Airy Shaw is sometimes shorter present work is a part of the revision of the while Vaccinium in Thailand generally has Ericaceae for the Flora of Thailand. much smaller fl owers). Generally there is no diffi culty in separating the two genera in Thailand and it is practical to keep them MATERIALS AND METHODS separate. The last revisions of this genus were This treatment for the Flora of Thailand is based on the herbarium specimens from * Corresponding author: [email protected] AAU, BK, BKF, BM, C, CMU, E, K, L, P Received: 24 February 2012 and QBG. Abbreviations follow Thiers Accepted: 20 June 2012 (2012). Comparative morphology was used to delimit species in all cases. 100 Santi Watthana

TAXONOMIC TREATMENT (sub-)corymbose, racemose or solitary. Flowers usually large, (0.8-)1.5-6 cm long, AGAPETES bright red, pink or white; pedicel gradually D. Don ex G. Don, Gen. Hist. 3: 862. thickened towards the apex, rarely slender, 1834; C.B. Clarke in Hook.f., Fl. Brit. Ind. articulate or rarely non-articulate; bracts and 3: 443. 1881; Ridl., Fl. Mal. Pen. 2: 204. bracteoles usually small, sometimes 1923; Dop in Lecomte, Fl. Indo-Chine foliaceous. Calyx tube adnate to the ovary, 3: 699. 1930; Airy Shaw, Bull. Misc. Inform. cup-shaped or globose, limb separated into Kew 1935: 24. 1935; Sleumer, Bot. Jahrb. 5 lobes usually fused at the base. Corolla Syst. 70: 97. 1939; Airy Shaw, Kew Bull. tubular, tubular-urceolate or campanulate, 1948: 77. 1948; 13: 468. 1959; Sleumer, Fl. lobes 5. Stamens 10, connivent forming a Mal. Ser. I. 6(5): 878. 1967; H. Shuhua, Acta tube but not fused; anthers granular, with or Bot. Yunnan. 5(2): 142. 1983; H. Shuhua & without spurs, extending apically into two F. Ruizheng in W. Zhengi, C. Jie & long, narrow, free tubules which open by C. Shunkun, Fl. Yunnan. 5: 287. 1991; apical pores or slits; fi laments short or long. Stevens et al. in Kubitzki, Fam. & Gen. Vasc. Ovary falsely 10-locular, inferior; disk Pl. 6: 184. 2004; F. Ruizheng & P.F. Stevens glabrous or hairy; style filiform; stigma in W. Zhengyi & P.H. Raven, Fl. China capitate or truncate. Fruits fl eshy berry with 14: 504. 2005. persistent calyx. Seeds numerous, ellipsoidal, the testa reticulate. Shrub, often epiphytic; roots thickened or with woody tubers. Leaves spiral or Twelve species and one variety have pseudoverticillate, margin entire or remotely been recorded from Thailand. serrate. Infl orescences axillary or terminal;

KEY TO THE SPECIES

1. Corolla campanulate or campanulate-tubular with long lobes, more than 1/3 of the corolla length ...... 2 1. Corolla tubular or urceolate-tubular with short lobes, less than 1/3 of the corolla length .... 4 2. Corolla shorter than 2 cm (including the lobes) ...... 3 2. Corolla longer than 2 cm ...... 4. A. lobbii 3. Leaves ovate-lanceolate, apex acuminate-caudate; blade 3.5-6 cm long .... 1. A. bracteata 3. Leaves obovate-oblong, apex obtuse; blade 2-3 cm long ...... 9. A. saxicola 4. Corolla distinctly curved ...... 6. A. macrostemon 4. Corolla straight (rarely slightly curved in A. setigera var. verticillata before opening) .... 5 5. Filaments longer than the anthers ...... 6 5. Filaments shorter than the anthers ...... 8 6. Corolla less than 1.2 cm long ...... 3. A. inopinata The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 101

6. Corolla more than 1.2 cm long ...... 7 7. Leaves small, up to 3.5 cm long. Flowers tubular, ridged; pedicel articulate with the ovary. Young branches with dense long hairs (rarely shiny and glabrous) ...... 2. A. hosseana 7. Leaves large more than 4 cm long. Flowers narrowly tubular-urceolate, not ridged; pedicel not articulate with the ovary, Young branches glabrous ...... 11. A. thailandica 8. Stamens with spurs ...... 9 8. Stamens without spurs ...... 12 9. Calyx lobes oblong-triangular longer than 7 mm ...... 7. A. megacarpa 9. Calyx lobes triangular shorter than 7 mm ...... 10 10. Corolla less than 2.5 cm long ...... 10. A. setigera var. verticillata 10. Corolla more than 2.5 cm long ...... 11 11. Pedicels with glandular hairs ...... 5.1 A. loranthifl ora var. loranthifl ora 11. Pedicels glabrous ...... 5.2 A. loranthifl ora var. glabrata 12. Corolla tubes less than 3.5 cm long ...... 8. A. parishii 12. Corolla tubes more than 3.5 cm long ...... 12. A. variegata

1. Agapetes bracteata Hook.f. ex C.B. long, hairy, fl attened and grooved above. Clarke in Hook.f., Fl. Brit. Ind. 3: 448. 1881; Infl orescence an axillary or terminal raceme, Brandis, Indian Trees: 405. 1906; Airy Shaw, 4-10 cm long; peduncle rachis and pedicel Kew Bull. 13: 503. 1959; Sleumer, Dansk pubescent with glandular hairs; pedicel Bot. Ark. 23(3): 303. 1966. Type: Burma 0.7-1.4 cm long, articulate at both ends, apex (Myanmar), Moulmein, Thoung-gyun, 1,500 thick; bracts lanceolate or elliptic, apex acute m, T. Lobb s.n. (lectotype K! selected here). to acuminate, 6-12 by 1.5-4 mm. Calyx tube Agapetes subcaudata Merr., J. Arnold. cup-shape, 1-1.5 by 1.5-2 mm, pubescent Arbor. 21: 381. 1940. Type: Vietnam, with glandular hairs up to 0.5 mm long; calyx Annam, Dalat, rain forest, 2,000 m, 12 March lobes 5, separate almost to the base, 1.5-2 by 1939, H. Greenway 24 (holotype A, picture 1 mm with glandular hairs outside, acute, at K!). margin with dense short white hairs. Corolla campanulate, white, 12-15 by 4-5 mm; tube Epiphytic shrub up to 1 m high, with 4-6 by 4-5 mm, sparsely pubescent especially sub-cylindrical woody tubers, adnate to the near the base; lobes narrowly triangular, tree trunk; branches terete or subterete, with 7-9 by 2 mm, strongly recurved. Stamens glandular hairs turning glabrous when old. 10; fi laments ca. 3 mm long, hairy; anthers Leaves spiral, ovate-lanceolate, 3.5-6 by narrowly oblong, 2.5-3 mm long, granulose, 1.2-2.5 cm, apex acuminate-caudate, base apex with tubules, 6-6.5 mm long, with obtuse to rounded, margin entire and 2 spurs, ca. 0.9 mm long, opening by revolute, with 2 glands at the base, glabrous, elongate pores. Style glabrous, 1-1.2 cm; coriaceous; midrib slightly prominent above; stigma truncate; disk glabrous. Fruits veins 5-6 pairs rather obscure; petiole 2-3 cm 102 Santi Watthana globose, hairy, ca. 0.5 cm in diam. (when on both surfaces, coriaceous; midrib distinctly young). Fig. 1A. prominent above near the base, prominent and thick beneath; veins 6-9 on each side, Thailand.— SOUTH-EASTERN: distinct above, obscure beneath; petiole Prachinburi (Khao Yai). 1-3 by 1-2 mm, glabrous, fl attened above. Distribution.— Myanmar (type), Flowers bright red, orange-red or light Indochina. green, solitary or fasciculate with 2-4 fl owers Ecology.— On mossy tree branches, on axillary leaves or branches; bracts in evergreen forest, alt. 900-1,300 m. attached at the base of the pedicel, broadly Phenology.— Flowering February- triangular ca. 0.5 by ca. 0.7 mm, hairy and March. ciliate; pedicel 1-1.8 cm long, glabrous, Vernacular.— Sa mek khao ( ). สะเมกขาว็ thickened at the apex, articulate at both Specimens examined.— B. Hansen ends. Calyx tube 2-2.5 by 2-3 mm (ca. 1.5 et al. 11367 (BKF, E, K, P); E. Hennipman by 1.5 mm when dry), hairy to subglabrous; 3945 (BKF, K); Kasem 457 (BK); K. Larsen calyx limb campanulate, 2.5-3 mm long, et al. 27 (BKF); M. Poopath et al. RP 6143 divided to 1/3-1/2 of the length; calyx lobes (BKF); T. Santisuk 6890 (BKF); T. Smitinand shortly triangular, ca. 1 mm long, apex acute, & H. Sleumer 8342 (BKF); S. Watthana 1104 hairy outside, glabrous inside. Corolla (QBG). tubular, 15-23 by 3-5 mm, with 5 longitudinal 2. Agapetes hosseana Diels, Repert. Spec. ridges, glabrous on both surfaces; lobes, Nov. Regni Veg. 1: 16. 1905; Craib, Bull. triangular ca. 1 by 1.5-1.8 mm. Stamens: Misc. Inform. Kew 1911: 404. 1911; Dop in fi laments fl attened, white, 7-10 by 0.4-0.7 Lecomte, Fl. Gen. Indo-Chine 3: 700. Fig. mm, sparsely hairy to almost glabrous; 80. 1930; H.R. Fletcher in Craib, Fl. Siam. anthers 3-4 mm long, granular, with 2 spurs, Enum. 2: 311. 1938; Airy Shaw, Kew Bull. 1-2 mm long, dimorphic; tubules 2.5-4 mm 13: 505. 1959; Sleumer, Dansk Bot. Ark. long, opening by elongate pores. Style 23(1): 79. 1963. Type: Siam (Thailand), Doi 1.4-2.4 cm long, glabrous; stigma truncate; Suthep, ca 1,500 m to 1,700 m, 12 December disk glabrous. Fruits globose, 0.8-1 cm in 1904, C.C. Hosseus 219 (holotype M!; diam. Seeds numerous, oblong-linear, 1.8-2 isotypes BM!, K!). by 0.8-0.9 mm. Figs. 1B-D.

Epiphytic or terrestrial shrub up to 1 m Thailand.— NORTHERN: Mae Hong high, with woody tubers; branches with dark Son (Khun Yuam, Doi Khun Huai Pong), brown setose hairs, rarely glabrous and Chiang Mai (Doi Chiang Dao, Doi shiny. Leaves spiral, oblanceolate, obovate, Suthep-Pui, Doi Inthanon, Doi Mon Chong, oblanceolate-oblong to elliptic, 1.7-3.5 by Chom Thong); NORTH-EASTERN: 0.6-2 cm, base cuneate, apex retuse, obtuse Loei (Phu Luang); SOUTH-EASTERN: to mucronate, margin entire and revolute, Prachin Buri (Khao Yai), Chanthaburi with 1-2 pairs of glands at the base, glabrous (Khao Soi Dao). The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 103

Distribution.— South Myanmar and (BKF), 1026 (BKF); T. Shimizu et al. Laos. T-10231 (L), T-18117 (BKF), T-20252 Ecology.— Epiphytic shrubs on tree (BKF), T-20598 (BKF); H. Sleumer 4747 branches in evergreen forest or terrestrial (L), 4752 (K, L); T. Smitinand 5475 (BKF, shrubs on rocks on limestone hills, or on the L), 6676 (BKF, K), 7315 (BKF), T. Smitinand ground in open areas at high elevation, alt. et al. 10501 (BKF); H. Takahashi T-62504 1,250-2,500 m. (BKF), T-63675 (BKF); M. Tagawa et al. Vernacular.— Sa pao lom (สะเภาลม). T-2868 (BKF), T-9519 (BKF, L); N. Tamura Specimens examined.— C.F. van T-60285 (BKF); S. Tsugaru T-61861 (BKF); Beusekom et al. 1288 (BKF, K, L, P), 1349 Umpai 501 (BK); S. Watthana 1229 (QBG), (BKF, K, L, P), 1749 (BKF, L, P), C.F. van 1230 (QBG); P. Wilkie et al. PW 447 (BKF, Beusekom & C. Phengklai 2429 (BKF, L); K); Winit 1342 (BK, BKF, E, K). N. Fukuoka et al. T-62289 (BKF), T-34552 Notes.— Agapetes hosseana is very (BKF); Garrett 333 (K, L); R. Geesink et al. similar to A. mannii Hemsl. but it differs 7975 (K, P); B. Hansen & T. Smitinand 12781 from A. mannii by usually having setose (AAU, BKF, E, K, L, P); E. Hennipman 3298 hairs on the young branches and red or (L); C. C. Hosseus 351 (K), 354 (L, M, P), orange flowers while A. mannii is only 359 (E, M), 393 (K); K. Iwatsuki et al. T-9684 pubescent on the young branches with mostly (L); A.F.G. Kerr 5328 (BK, E, K), 5587 (BK, green fl owers rarely red. Recent fi eld studies E, K), 9633 (BK, E, K, L); F. Konta et al. reveal that there are green flowered 3892 (BKF), 4385 (BKF), F. Konta & populations of A. hosseana from lower C. Phengklai 3892 (BKF); H. Koyama et al. northern (Phitsanulok: Phu Hin Rong Kla), T-32711 (BKF), T-33273 (BKF), H. Koyama northeastern (Loei: Phu Luang) and & C. Phengklai T-40004 (BKF); T. Koyama southeastern (Prachinburi: Khao Yai and 15633 (BKF); K. Larsen 21 (BKF, L, P), Chanthaburi: Khao Soi Dao). They are K. Larsen et al. 2785 (BKF); J.F. Maxwell considered to be just a color form. A few 87-1532 (BKF, L), 90-195 (L), 96-147 plants in the Khao Soi Dao population have (BKF); D. Middleton et al. 4491 (BKF); shiny glabrous branches. However, they are S. Mitsuta et al. T-45352 (BKF, L); still treated as separate from A. mannii G. Murata et al. T-15313 (BKF, K, L); Hemsl., due to lack of pubescence on the C. Niyomdham 6 (BKF, K), 5227 (BKF), branches and the relatively larger leaves 5319 (BKF), C. Niyomdham & R. Kubat (usually more than 1.5 cm long). Moreover, 1373 (BKF, K); E.P. Nooteboom 831 (BKF, the specimens of Watthana 1229 (QBG) and K, L, P); P. Palee 116 (BKF, L); C. Phengklai 1230 (QBG), from Mae Taman, Chiang Mai 7097 (BKF), C. Phengklai et al. 7420 (BKF); province, show variation in hairiness with P. Phongsena et al. 6120 (BKF); R. Pooma few setose hairs and shiny young branches. 337 (BKF), 394 (BKF), 624 (BKF); Put 3007 These shiny specimens are still considered (BK, K), 4508 (BK, E); T. Santisuk 219 to be part of the A. hosseana entity. 104 Santi Watthana

3. Agapetes inopinata Airy Shaw, Kew 1.5-4 mm long, brown, apex acuminate, Bull. 14: 299. 1960; P.F. Stevens, J. Arnold covered with glandular hairs, the veins Arbor. 66: 475. 1985; H. Shuhua & distinct when dry, with 2 bracteoles at the F. Ruizheng in W. Zhengi, C. Jie & base close to the bract, slightly smaller than C. Shunkun, Fl. Yunnan. 5: 298. 1991; bracts; pedicels 6-8 mm long, apex articulate, S. Watthana & C. Trisonthi, Thai. For. Bull. with dense glandular-hairs up to 1 mm long. 27: 19. 1999; F. Ruizheng & P.F. Stevens in Calyx tube globose, 1-1.5 by 1.5 mm, densely W. Zhengyi & P.H. Raven, Fl. China 14: 514. glandular-hairy with a lax to dense 2005. Type: Burma (Myanmar), S. Shan pubescence; calyx lobes triangulate, 1-1.8 by State, Loimwe, 1,500-1,800 m, 2 April 1929, 0.9-1.2 mm, midrib and veins distinct when Kingdon Ward 8788 (holotype F, picture at dry. Corolla tubular but slightly swollen K!; isotypes SUNIV, fragm. A). at the middle part, bright red, densely A. glandulosissima (C.Y. Wu ex W.P. glandular-hairy outside with a lax to dense Fang & Z.H. Pan) S.H. Huang, Acta Bot. pubescence, glabrous inside, tube 8-10 by Yunnan. 5(2): 148. Fig. 1. 1983.—Vaccinium 5 mm; lobes triangular green turning red glandulosissimum C.Y. Wu ex W.P. Fang when old, 0.8-1 by 1.5-1.8 mm. Stamens: & Z.H. Pan, Acta Phytotax. Sin. 19(1): 109. fi laments whitish, fl attened, 3-5 mm long, 1981. Type: China, Yunnan, Cangyuan, 1,600 sparsely glandular-hairy to glabrous; anthers m, April 1936, C.W. Wang 73251 (holotype 1.5-1.8 mm long, brown, with spurs on the HP; isotype A). back, ca. 0.5 mm long; tubules 2-2.8 mm long, opening by elongate pores. Style 8-9 Epiphytic shrubs on tree trunks up to mm long, glabrous. Fruits white, 0.8-1 mm 1.5 m tall, with subsphaeroidal gray and in diam., glandular-hairy. Fig. 1E. glabrous woody tubers; young branches with dense brown glandular-hairs up to 2 mm long Thailand.— NORTHERN: Chiang Mai often pubescent; twigs glabrous, gray. Leaves (Doi Pha Hom Pok), Nan (Doi Phuka). lanceolate to oblong-lanceolate, 3-6 by Distribution.— Myanmar (type), China 1.3-2.3 cm, acuminate to caudate at apex, (Yunnan). rounded at base, margin entire and revolute, Ecology.— On tree branches in hill coriaceous-chartaceous, dark green above evergreen forest, alt. 1,600-1,700 m. and pale green beneath; midrib prominent on Phenology.— Flowering in February both sides; veins 8-11 on each side, curved and July; fruiting in March. and joined at apex, distinct above, glabrous Specimens examined.— P. Srisanga on both surfaces; petiole glabrous, up to et al. 2430 (QBG); S. Watthana 224 (QBG). 2 mm long. Infl orescence shortly racemose, Notes.— This species has a relatively terminal or axillary, up to 2-4 cm long, short corolla for the genus Agapetes, but 2-6 flowered; peduncle 5-10 mm long; differs from the genus Vaccinium as found rachis up to 10 mm long, greenish, covered in Thailand by having a bright red corolla with dense glandular-hairs and often and relatively large fleshy white fruits pubescent; bracts lanceolate or subulate, (Watthana & Trisonthi, 1999). Airy Shaw The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 105

(1960), when describing this species, old branches terete, with scattered lenticels. placed it into his series Longifi les, subseries Leaves spiral; elliptic, elliptic-oblong to Racemosae. The fruit is fleshy, and lanceolate, 4-10 by 1.2-4 cm, base obtuse, comparable in size to some members cuneate to attenuate, with a pair of glands of series Longifi les such as A. saxicola and near the base, apex acuminate to caudate, A. hosseana. margin remotely serrate near the apex to entire, glabrous on both surfaces, coriaceous; 4. Agapetes lobbii C.B. Clarke in Hook.f., midrib distinct on both sides; veins 6-10 on Fl. Brit. Ind. 3: 448. 1881; Airy Shaw, each side; petiole 3-5 by 1.5-2 mm, glabrous. Bull. Misc. Inform. Kew: 37. 1935; 13: 476. Inflorescence axillary raceme; peduncle 1959; Sleumer, Dansk Bot. Ark. 23(3): 303. and rachis 3-10 cm long, glabrous to 1966; H. Shuhua, Acta Bot. Yunnan. 5(2): subglabrous; peduncle 0.3-1.5 cm long, 144. 1983; H. Shuhua & F. Ruizheng in glabrous; pedicel 1-2.3 cm long, of unequal W. Zhengi, C. Jie & C. Shunkun, Fl. Yunnan. lengths, articulate at both ends, thickened 5: 291. 1991; F. Ruizheng & P.F. Stevens at the apex, glabrous; bracts triangular, in W. Zhengyi & P.H. Raven, Fl. China 0.5-2 mm long, apex acuminate, margin 14: 506. 2005. Type: Burma (Myanmar), usually fimbriate with glandular hairs, Moulmein, Thoung-gyne (not gyun), alt. deciduous, with 2 bracteoles at the base 5,000 ft, 1857, T. Lobb s.n. (holotype K!; slightly smaller than the bracts. Calyx isotypes BM!, K!). tube 1-2.5 by 1.5-2.5 mm, glabrous to A. racemosa Watt ex Kanjilal, Fl. Assam subglabrous, smooth or slightly ridged; calyx 3: 139. 1939. Type: Assam, Manipur State, limb 1.8-3.3 mm divided to 1/4 of its length, Naga Hill, hill behind Kohima, 1,800 m, with 5 longitudinal ridges which continue 28 February 1882, G. Watt 6180 (holotype along the lobes, glabrous on both surfaces; E; isotype K!). lobes triangular, 1.2-3 by 0.8-1.5 mm, acute A. corallina Cowan, Notes Roy. Bot. with a terminal gland. Corolla bright red to Gard. Edinb. 18: 36. 1933. Type: Burma pale pink with dark red streaks, campanulate, (Myanmar), Myitkyina Distric., Htawgaw 2.2-2.9 cm long; tube 10-14 by 5-7 mm, Hill, alt. 4,600 ft, 30 November 1930, 5-ridged, glabrous on both sides; lobes Sukoe 34 (holotype E!; isotype K!). linear-triangular, strongly recurved and A. stenantha Rehd., J. Arnold Arbor. twisted, 12-15 by 2-3 mm. Stamens exserted; 14: 350. 1933. Type: Burma (Myanmar), fi laments fl attened, 3-5 mm long, slightly between Sadon and Yunnan Chinese hairy to glabrous; anthers 5-7 mm long, border at Chiangtifang and Kambaiti, alt. glanular, without spurs; tubules 1.3-1.7 cm 7,600 ft, November 1922, J.F. Rock 7514 long, opening by slits. Style 2.6-3 cm long, (holotype A). glabrous; stigma truncate; disk glabrous. Shrub or epiphytic shrub up to 2.5 m Fruits globose, 4-5 mm in diam. (when high, with sphaeroidal to elongate woody young). Fig. 1F. tubers; young branches glabrous, angular; 106 Santi Watthana

Thailand.— NORTHERN: Mae Hong 1948: 89. 1948. Type: Burma (Myanmar), Son (Doi Khun Huai Pong, Doi Pui, Khun Pegu Yomah, E and W Slope, Top of kambala Yuam), Chiang Mai (Doi Inthanon), Chiang Tong, 3,200 ft, 24-26 February 1871, Kurz Rai (Doi Tung, Doi Nang Non), Phayao 2993 (holotype K!). (Phu Langka), Nan (Doi Phuka), Phitsanulok 5.1 var. loranthifl ora Epiphytic shrub (Phu Miang, Phu Hin Rong Kla, Phu Soi up to 1.5 m high, with elongate swollen Dao); NORTH-EASTERN: Loei (Phu Kra tubers; branches angular when young Dung, Phu Luang, Phu Ruea, Na Haew) becoming terete, glabrous and with Distribution.— Myanmar (type). lenticels. Leaves pseudoverticillate, oblong- Ecology.— On large trees in montane oblanceolate, rarely elliptic, 4-14 by 1-5 cm, forest, on limestone and sandstone rocks in apex (sub-) acute, base obtuse to sub-cordate, open areas of the forest, alt. 1,200-2,000 m. margin slightly serrate at the upper part to Phenology.— Flowering December- subentire, revolute, coriaceous; midrib March; fruiting April-May. subprominent above, distinctly prominent Vernacular.— Samek (สะเม็ก). beneath; veins 10-21 on each side, glabrous; Specimens examined.— H. Koyama petiole short, 2-4 by ca. 1.5 mm, fl attened et al. T-31632 (BKF, QBG); J.F. Maxwell above. Flowers 3-8 in an axillary or terminal 06-117 (CMU, QBG); W. Nanakorn et al. corymb; peduncle 0.5-1 cm long, rachis 8235 (QBG); M. Norsaengsri 6457 (QBG); 0.5-1.7 cm long, with whitish pubescence P. Srisanga 2369 (QBG), 2429 (QBG); and glandular hairs up to 1.7 mm long; fl oral P. Suksathan 1231 (QBG), 1706 (QBG), bracts triangular, 1.5-2 mm long, acuminate, 2250 (QBG), 2293 (QBG) 3652 (QBG); with 2 small bracteoles at the base of the S. Watthana & P. Srisanga 193 (QBG); pedicel, ca 0.8 mm long; pedicels 1.5-2.7 cm S. Watthana & P. Suksathan 1623 (QBG), long, slender, slightly thicker at apex, with 1657 (QBG); S. Watthana et al. 226 (QBG); white pubescence and with glandular hairs, M. Wongnak 82 (QBG). articulate at both ends. Calyx tube subglobose, 5. Agapetes loranthiflora D. Don ex 1.5-2.5 mm high, 2-3 mm in diam. (when G. Don, Gen. Hist. 3: 862. 1834; C.B. Clarke dry), with white pubescence and with in Hook.f., Fl. Brit. Ind. 3: 446. 1881.— glandular hairs; calyx limb 4-7 mm long; Thibaudia loranthiflora Wall., nom nud. calyx lobes triangular 3.5-5.5 by 1.5-2 mm, Type: Burma (Myanmar), Tavoy, orae apex acute with an apical gland, the outer Tenasserim, W. Gomez in Wallich 754 surface with white pubescence, glabrous (holotype K-W!; isotype K!). inside, midrib distinct outside. Corolla pink Vaccinium verticillatum (D. Don ex to pale pink with dark pink streaks, tubular G. Don) Kurz var. elegans Kurz, J. As. but slightly swollen at the distal half, 3.5-4.6 Soc. Beng. 42(2): 84. 1873; 46(2): 214. 1877. by 0.8-1 cm (up to 1.4 cm broad when —A. variegata (Roxb.) D. Don ex G. Don fl attened); lobes triangular, 6-12 by 3-5 mm, var. elegans (Kurz) Airy Shaw, Kew Bull. obtuse at apex, 5-ridged, glabrous to scattered with glandular hairs along the ridges. The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 107

Stamens: fi laments fl attened, 3-4.5 mm long; oblanceolate-oblong, 4-11 by 1.5-3.2 cm, anther 7-11 mm long; tubules 2.3-3.3 cm apex obtuse, base obtuse to slightly cordate, long, with 2 short spurs up to 0.7 mm long, margin slightly serrate; midrib subprominent opening by elongate pores or slits. Style above, prominent beneath; veins 10-14 on 3.5-4.8 cm long, glabrous; stigma capitate, each side; petiole thick, short, 1.5-2 by 1.5-2.0 mm in diam.; disk glabrous. Fruits ca. 2 mm. Flowers 3-6 in a terminal or white, ca. 1.2 mm in diam., hairy. Fig. 1G. axillary corymb; peduncle and rachis 5-7 mm long, glabrous; peduncle very short; fl oral Thailand.— NORTHERN: Tak bracts shortly triangular ca. 0.5 mm long; (Umphang); SOUTH-WESTERN: pedicel 1.5-2.7 cm long, slender, apex Kanchanaburi (Tong Pa Poom), Phetchaburi thickened articulate at both ends, glabrous. (Kaeng Krachan), Prachuap Khiri Khan Calyx tube 1.5-2 mm high, 2.5-3 mm in diam. (Thap Sakae); PENINSULAR: Phangnga (when dry), glabrous; calyx limb 2.5-3 mm (Mueang). long; calyx lobes triangular 2-2.5 by 1.8-2 Distribution.— Myanmar (type). mm, acute at apex. Corolla pink with Ecology.— Epiphyte on mossy tree dark pink streaks, tubular but slightly swollen trunks in evergreen forest, alt. 960-1,000 m. at the distal half, 4-4.5 by ca. 1 cm, glabrous; Phenology.— Flowering December- lobes triangular, each 8-10 by 3-4 mm, January. apex obtuse, recurved. Stamens: fi laments Specimens examined.— M. van de Bult fl attened, 4-5 mm long; anthers 7-8 mm long; 510 (BKF, CMU); D.J. Middleton et al. 3729 tubules 3-3.3 mm long, with 2 spurs at the (BKF); S. Watthana 227 (QBG), 4105 upper half, up to 1 mm long, opening by (QBG). elongate pores or slits. Style glabrous, 4.2-4.5 Notes.— This species is close to A. cm long; stigma capitate, ca. 1.5 mm in grandifl ora Hook.f. but its fl ower is smaller diam.; disk glabrous. Fruits not seen. and its leaves are oblanceolate with an obtuse apex, while, A. grandifl ora has elliptic leaves Thailand.— PENINSULAR: Ranong with an acute to acuminate apex. (Nam Tok Ngao), Surat Thani (Khao Nom Sao), Phangnga (Sri Pangnga; Khao Kata 5.2 var. glabrata C.B. Clarke in Hook.f., Kum). Fl. Brit. Ind. 3: 446. 1881.—A. variegata Distribution.— Myanmar (type). (Roxb.) D. Don ex G. Don var. glabrata Ecology.— In evergreen forest, alt. (C.B. Clarke) Airy Shaw, Kew Bull. 1948: 700-850 m. 88. 1948. Type: Burma (Myanmar), Phenology.— Flowering December- Moulmein, limestone rock, banks of the January. Atsan, T. Lobb s.n. (lectotype K! selected by Specimens examined.— S. Gardner & Airy Shaw, Kew Bull. 1948: 89. 1948). S. Khumchompoo ST2096 (BKF); A.F.G. Epiphytic shrub up to 2 m tall, with elongate Kerr 12046 (BK, BM, K); S. Watthana 1719 swollen tubers; young branches angular (QBG). becoming terete. Leaves pseudoverticillate, 108 Santi Watthana

Notes.— There is some doubt about the triangular, 1.5-2.2 by 1 mm, acuminate with variation of hairiness on the calyx and corolla an apical gland, with slightly distinct of this species. More specimens are needed veins. Corolla tubular, curved, 25-35 by to clarify the situation. 5-7 mm, glabrous, slightly 5-ridged; lobes linear-triangular, 5-6 by 1.2-2 mm, strongly 6. Agapetes macrostemon (Kurz) C.B. recurved. Stamens: fi laments 1.3-1.7 cm, Clarke in Hook.f., Fl. Brit. Ind. 3: 443. 1881; fl attened, glabrous; anthers 6-7 mm long, Airy Shaw, Kew Bull. 13: 475. 1959. without spurs; tubules 0.7-1.2 cm long, —Vaccinium macrostemon Kurz, J. Asiat. opening by elongate pores. Style 2.5-3.5 cm Soc. Bengal, Pt. 2, Nat. Hist. 42(2): 85. 1873; long; stigma truncate; disk glabrous. Fruits Fl. Brit. Burma 2: 87. 1877. Type: Burma ellipsoid or ovoid, hairy to glabrous, 1-1.3 (Myanmar), Martaban, hill east of by 0.7-1 cm, with persistent calyx. Seeds Tounghoo, alt. 1200-1800 m, March, Kurz ellipsoid to ovoid, ca. 1 mm long. Fig. 1H. s.n. (holotype CAL). Thailand.— NORTHERN: Mae Hong Epiphytic shrub up to 1 m high, with Son (Pai, Huai Hee), Chiang Mai (Mae Tang, elongate swollen tubers; young branches Wiang Haeng). triangular, with spreading hairs to glabrous; Distribution.— Myanmar (type). old branches terete. Leaves pseudoverticillate, Ecology.— On trees in montane forest, narrowly to broadly elliptic, 6.5-11.5 by alt. 1,400-1,800 m. 1.7-4.5 cm, apex acuminate, base subcordate Phenology.— Flowering March-April; to cuneate with 2 glands, margin entire and fruiting June. revolute, coriaceous; midrib subprominent Vernacular name.— Maeo nam (แมวนา้ํ ), above near the base, distinctly prominent Prathat kariang (ประทัดกระเหรี่ยง). beneath; veins 10-13 on each side, Specimens examined.— S. Indhamusika anastomosing, glabrous. Inflorescence 125 (QBG); J.F. Maxwell 95-334 (CMU); axillary or terminal raceme, 5 to 10-fl owered; T. Smitinand s.n., (BKF); S. Watthana & peduncle 0.5-1 cm long, fi nely pubescent to C. Maknoi 1059 (QBG). glabrous; rachis 1-2 cm long, fi nely pubescent Notes.— Agapetes macrostemon is or glabrous; fl oral bracts triangular, 1.5-2.5 easily recognized by its distinctly curved mm long, acuminate, hairy to glabrous; with corollas, lacking banded markings and 2 bracteoles at the base of the pedicel, having curved stamens. Kurz’s specimen slightly smaller than the bract; pedicel from Martaban (Kurz, 1877), Parish s.n. hairy to glabrous, 0.6-1.3 cm long, articulate (K) from Moulmaei and W.A. Robertson 131 at both ends. Calyx glabrous to finely (K) from S. Shan State have glabrous pubescent; calyx tube ovoid to ellipsoid, calyces. Studies of Thai material showed 2-2.5 by 1-2 mm; calyx limb tubular- that there is variation of hairiness on campanulate, 4-5 mm long, divided to the calyx and corolla from glabrous to about half its length; lobes narrowly pubescent. The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 109

7. A. megacarpa W.W. Sm., Notes Roy. tubular but slightly swollen in the distal Bot. Gard. Edinb. 11: 194. 1919; Airy half, 4.3-6 by 1.2-1.9 cm, glabrous, red to Shaw, Kew Bull. 1948: 80. 1948; 13: 472. pinkish-red with dark red streaks, 5-ridged; 1959; H. Shuhua, Acta Bot. Yunnan. 5(2): corolla tube 3.5-4.8 cm long; corolla lobes 145. 1983; H. Shuhua & F. Ruizheng in W. triangular, 8-12 by 6 mm. Stamens: fi laments Zhengi, C. Jie & C. Shunkun, Fl. Yunnan. 5: fl attened, 3-5 by 2 mm, curved, hairy at apex; 293. 1991; F. Ruizheng & P.F. Stevens in W. anthers 8-9 by 1-2 mm, granular; tubules Zhengyi & P.H. Raven, Fl. China 14: 507. 3.5-4 cm long, with spreading hairs and with 2005. Type: China, Yunnan, Shweli-Salwin 2 spurs, ca. 1 mm long, opening by slits up divide, in open thickets, Lat. 25° 6’ N, alt to 2 cm long. Style 5-6 cm long, glabrous; 2,100 m., April 1917, G. Forrest 13698 stigma subobtuse; disk glabrous. Fruits (holotype E!; isotype K!). subglobose, 1-1.2 cm in diam., fl eshy, with persistent calyx. Fig. 2A. Epiphytic shrub up to 2-4 m high, with elongate swollen tubers; gray young Thailand.— NORTHERN: Chiang Mai branches angular, glabrous; basal branches (Doi Angkhang, Doi Pha Hom Pok), Chiang up to 5 mm in diam., with dense lenticels. Rai (Doi Tung, Doi Nang Non), Nan Leaves pseudoverticillate, rarely spiral, (Doi Phuka, Bo Kleua, Sakoen). elliptic-oblong to oblanceolate-oblong, Distribution.— China (Yunnan; type). 9.5-14 by 2.5-5 cm, base obtuse to subcordate, Ecology.— On limestone hill and in apex acute to acuminate, margin entire montane forests, alt. 820-1,600 m. to slightly crenate, often slightly undulate, Phenology.— Flowering June-February. with glands along the margin, coriaceous, Vernacular.—Pratat angkhang (ประทัด glabrous; midrib (sub-) prominent above, อางขาง). distinctly prominent beneath; veins 11-16 Specimens examined.— J.F. Maxwell on each side; petiole short, ca. 2 mm long, 09-29 (CMU, QBG); P. Srisanga 739 (QBG), glabrous, flattened above. Inflorescence 858 (QBG), 1581 (QBG), 1863 (QBG), 2112 terminal or axillary corymb; peduncle up to (QBG), 2233 (QBG); P. Suksathan 1434 5 cm long, glabrous; rachis 4-10 mm long, (QBG), 1462 (QBG), 1465 (QBG), 2261 glabrous; fl oral bracts triangular, 1-1.5 by (QBG), 2264 (QBG), 3621 (QBG); 1 mm, margin entire with 2 small bracteoles S. Watthana 389 (QBG), 1443 (QBG). at the base of the pedicel, ca. half size Notes.— The type specimen of of bracts; pedicels 2.4-4 cm long, articulate A. megacarpa was collected by G. Forrest at both ends, apex thickened, glabrous. in 1917 from S. China but has only fruits. Calyx tube glabrous, cup-shaped, 4-5 by He noted that the fl ower was creamy yellow 5-8 mm (3-4 by 3-5 mm when dry), glabrous; with a question mark and the calyx ruddy. The calyx limb divided to the base into 5 lobes, fruits were nearly ripe. Airy Shaw (1959) narrowly triangular or oblong-triangular, provided descriptions from additional material 9-14 by 2.5-3 mm, distinctly veined when including branches with flowers. These dry, apex with a terminal gland. Corolla appear to be identical to all Thai specimens. 110 Santi Watthana

8. Agapetes parishii C.B. Clarke in Hook. Thailand.— NORTHERN: Mae Hong f., Fl. Brit. Ind. 3: 445. 1981; H.R. Fletcher Son (Khun Mae Lan, Khun Yuam, Mae in Craib, Fl. Siam. Enum. 2: 311. 1938; Airy La Noi), Chiang Mai (Om Koi), Tak Shaw, Bull. Misc. Inform. Kew 1935: 31. (Doi Mu Sur, Doi Pae Poe, Umphang), 1935; 1948: 90. 1948. Type: Burma Kamphaeng Phet (Mae Wong); SOUTH- (Myanmar), Nat-toung expedition, 1867, WESTERN: Kanchanaburi (Khao Ri Yai). Parish s.n. (lectotype K! selected by Airy Distribution.— Myanmar (type). Shaw, Bull. Misc. Inform. Kew 1935: 31. Ecology.— On trees in lower montane 1935). forest, alt. 1,100-1,600 m. Phenology.— Flowering November- Epiphytic shrub about 1 m high, with March. elongate swollen tubers; branches angular, Vernacular.— Pra tat doi (ประทัดดอย), glabrous; old branches terete. Leaves Khao yen nuea (เขาเย็นเหนือ). pseudoverticillate, elliptic-oblong to narrowly Specimens examined.— BGO Staff elliptic, 8-15 by 2.5-5 cm, base cuneate with 8355 (QBG); W. Pongamornkul 1606 a pair of glands, apex acute, margin entire (QBG); P. Suksathan 2064 (QBG), 2968 and revolute, glabrous on both surfaces, (QBG); N. Tanaka et al. HN8336 (QBG); coriaceous; midrib subprominent above, S. Watthana 2322 (QBG), S. Watthana & distinct beneath; veins 11-17 on each side, P. Srisanga 194 (QBG). anastomosing at the apex and with a distinct marginal vein; petiole swollen 3-5 by 9. Agapetes saxicola Craib, Bull. Misc. 2-4 mm, flattened above. Inflorescence Inform. Kew 1935: 334. 1935; H.R. Fletcher axillary corymb; bracts small, ca. 1 mm long, in Fl. Siam. Enum. 2: 311. 1938; Airy Shaw, margin fi mbriate, with 2 small bracteoles at Kew Bull. 1948: 92. 1948; Sleumer, the base of the pedicel, slightly smaller than Dansk Bot. Ark. 23(1): 79. 1963. Type: the bract; peduncle up to 1 cm long; rachis Siam (Thailand), Loei, Phu Kradung, 1,200 up to 2 cm long; pedicel fi liform, 1.5-2.5 cm m, on rocks, Kerr 8696 (holotype K!; long, thickened at apex, articulate at both isotypes BK!, BM!, E!). ends, glabrous. Calyx tube 1.5-3 by 2-4 mm; Shrub up to 1.5 m high, with swollen calyx limb divided almost to the base; lobes subspheroidal tubers; young branches triangular, 3-4 by 1.5-2 mm. Corolla tubular, glandular hairy becoming glabrous, gray. 2.5-3 cm long, 5 ridged, glabrous, red with Leaves spiral, obovate to oblanceolate, 1-3 dark red streaks; lobes triangular, 5-6 by by 0.6-1.7 cm, apex obtuse to acute, base 2-2.5 mm. Stamens: fi laments fl attened, 2 cuneate, margin entire and revolute, with mm long, hairy at the apex; anthers 4-5 mm 2 glands at base, coriaceous; midrib grooved long, without hairs and spurs; tubules 1.8-2 above, prominent beneath; veins 4-7 on each cm long, opening by slits. Style 2.5-3 cm side, sparsely hairy to glabrous on both long, glabrous; stigma truncate; disk surfaces; petiole 1-3 mm long, densely hairy. glabrous. Fruits globose, 6-7 mm in diam. Infl orescence terminal or axillary corymb (immature). Fig. 2B. The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 111 up to 4 cm long, 3-4-flowered; bracts 10. Agapetes setigera D. Don ex G. Don lanceolate, elliptic to obovate, 4-8 by 2-3 mm var. verticillata Wall. ex C.B. Clarke in broad, hairy, with 2 small bracteoles at the Hook.f., Fl. Brit. Ind. 3: 443. 1881; Airy base of the pedicel up to 1.5 mm long, Shaw, Bull. Misc. Inform. Kew 1935: 33. deciduous; pedicels ca. 1 cm long, with dense 1935. Type: India, Khasia, E. montibus glandular hairs, up to 1.5 mm long, articulate Pundooa Bengalae Orientalis 1821, M.R. at both ends, distally thicker. Calyx with Smith s.n. in Wallich 753 (holotype K-W!). glandular hairs; calyx tube subglobose, Epiphytic shrub up to 1 m high, with 1.5-2 by 2-2.5 mm, sparsely hairy; calyx limb swollen tubers; young branches angular; 2-2.5 mm long, glabrous inside; calyx lobes old branches terete, glabrous, with lenticels. triangular 1.3-1.8 by 1.5 mm, acute at apex. Leaves pseudoverticillate, oblanceolate, Corolla campanulate, 13-16 mm long; rarely elliptic, 6-9 by 1.6-4 cm, apex corolla tube 6-8 mm long, glabrous; corolla subacute, base cuneate, rounded or slightly lobes narrowly triangular, 6-7 by 2 mm, cordate, margin slightly serrate at the upper strongly recurved. Stamens: fi laments 3-5 part, revolute, coriaceous; veins 9-14 on each mm long, fl attened, hairy; anthers 3.5-4 mm side; petiole short. Infl orescence axillary, long, granular, with 2 spurs, 1.5-2 mm long, corymbose, 3-7-fl owered; peduncle, rachis, opening by elongate pores. Style 1.4-1.6 cm pedicel and calyx with dense puberulent and long; stigma truncate. Fruits fl eshy when glandular hairs; peduncle and rachis 5-8 mm ripe, globose, dark red to black, ca. 1 mm in long; pedicel 1.2-1.7 cm long; fl oral bract diam. Seeds ellipsoid, fl attened, 1.1-1.5 mm small, triangular, ca. 0.5 mm long, apex long, 0.7-0.8 mm broad. Fig. 2C. acute, margin ciliate. Calyx tube subglobose, Thailand.— NORTHERN: Phitsanulok 2-2.5 by 2.3-2.5 mm, with dense hairs; calyx (Phu Miang); NORTH-EASTERN: limb 2.5-3 mm long; calyx lobes 1.8-2 by Phetchabun (Phu Hin Rong Kla), Loei 1.5 mm, triangular, with a prominent midrib, (Phu Luang, Phu Kradung). acute at apex, often with a terminal gland, Distribution.— Endemic. glabrous inside, distinctly veined when dry. Ecology.— On open areas of sandstone Corolla red-pink with darker red-pink forest, alt. 1,200-1,500 m. streaks, tubular but slightly swollen at the Phenology.— Flowering December- distal half, 16-18 by 4.5-5 mm, subglabrous, May; fruiting September-November. with a few pubescent and glandular hairs Vernacular.— Ngao nam tip (เหงา along the ridge, 5-ridged; lobes triangular- นาท้ํ พยิ ), Yaang khon (ยางขน), Sri thanonchai oblong, 2-3 mm by 1.5 mm, sub-obtuse at (ศรีธนนชัย). apex. Stamens: fi laments fl attened, ca. 2 mm Specimens examined.— M. Norsangsri long; anthers 4-5 mm long; tubules 1-1.2 cm 999 (QBG); P. Suksathan 1269 (QBG); long, curved with 2 minute spurs, opening S. Watthana 2200 (QBG); S. Watthana & by elongate pores. Style 1.7-1.9 cm long, P. Suksathan 1557 (QBG); M. Wongnak 98 curved at the upper part, glabrous; stigma (QBG). capitate, ca. 1.5 mm in diam.; disk glabrous. 112 Santi Watthana

Fruits pale green, 5 by 4 mm when young. at apex. Corolla at first solid bright red Fig. 2D. with green lobes, the lobes turning red with age, tubular but slightly swollen in the distal Thailand.— SOUTH-WESTERN: half, 20-25 by 4-6 mm; lobes triangular, Phetchaburi (Kaeng Krachan). each 1.0-1.5 mm long. Stamens: fi laments Distribution.— India (type). free, flattened, 1.5-1.7 cm long, white; Ecology.— On tree branch in evergreen anthers 4-5 mm long, with 2 recurved spurs, forest, alt. 960 m. 1-1.2 mm long; tubules 4.0-5.0 mm long, Phenology— Flowering and fruiting in opening by elongate pores or slits. Style March. white, apex greenish, 2.1-2.5 cm long; stigma Specimens examined.— D. Middleton truncate, green. Fruits up to 1.5 cm diam., et al. 1799 (BKF, K), S. Watthana 2321 glaucous. Seeds fl attened, ellipsoid, ca. 2 mm (QBG). long, 1.0 mm broad. Fig. 2E. 11. Agapetes thailandica Watthana, Edinb. Thailand.— NORTHERN: Mae J. Bot. 58(3): 423. 2001.—Agapetes Hong Son (Khun Yuam, Pai), Chiang Mai variegata auct. non (Roxb.) D. Don ex (Chom Thong, Doi Inthanon, Doi Suthep, G. Don: J.F. Maxwell, Nat. Hist. Bull. Doi Chiang Dao). Siam Soc. 37(2): 183. 1989. Type: Thailand, Distribution.— Endemic. Chiang Mai, Chom Thong, Doi Song Mea, Ecology.— On trees in montane forest, epiphytic shrub on tree branch in mountain alt. 1,500 m. forest, alt. 1,500 m, S. Watthana, P. Suksathan Phenology.— Flowering November- & G. Argent 587 (holotype QBG!; isotype February. E!). Vernacular.— Prathat Suthep (ประทัด Epiphytic shrub to 1 m high, with สุเทพ). thickened roots, entirely glabrous. Leaves Specimens examined.— J.F. Maxwell spiral, oblong, oblong-elliptic, oblong– 87-1623 (CMU), 95-656 (CMU); S. Watthana, lanceolate to lanceolate, 6-15 by 2.6-6 cm, P. Suksathan & G. Argent 587 (E, QBG). apex obtuse to retuse, base cuneate, margin 12. Agapetes variegata (Roxb.) D. Don ex revolute; midrib subprominent above, G. Don, Gen. Hist. 3: 862, 1834. prominent beneath; veins 8-10 on each —Ceratostema variegatum Roxb., Hort. side, anastomosing near the margin and Beng.: 33. 1814 (nom. nud.); Fl. Ind. 2: 413. sometimes forming a weak intramarginal 1832. Type: Bangladesh, Roxburgh Icones vein; petiole thickened, 2-4 mm long. 2247. Flowers solitary or fasciculate on old Thibudia macrantha Hook., Curt. Bot. branches; bracts 0.5 mm long, elliptic, Mag. 77: t 4566. 1851.—Vaccinium ciliate; pedicel fi liform, 2-2.8 cm long, not variegatum Kurz var. macranthum (Hook.) articulated with the calyx. Calyx tube 1.5-2 Kurz, J. Asiat. Soc. Beng., Pt. 2, Nat. Hist. by 1.5-2 mm; calyx limb 1-1.5 mm long; 42(2): 84. 1873.—Agapetes macranthum calyx lobes triangular, ca. 1 mm long, acute The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 113

(Hook.) Hook.f. in Benth. & Hook.f., Gen. Ranong (Khao Pha Mi), Suratthani (Khao Pl. 2: 571.1876. —A. variegata (Roxb.) Sok), Phangnga (Sri Phangnga). D. Don ex G. Don var. macrantha (Hook.) Distribution.— Bangladesh (type), Airy Shaw, Kew Bull. 1948: 89. 1948. Type: Myanmar. Burma (Myanmar), Moulmain, Curt. Bot. Ecology.— On trees in evergreen forest, Mag. 77: t 4566. 1851. alt. 200-900 m. Phenology.— Flowering in August. Epiphytic shrub up to 2 m high, with Vernacular.— Prathad yai (ประทัดใหญ). elongate woody tubers; branches glabrous. Specimens examined.— C.F. van Leaves pseudoverticillate, elliptic to elliptic- Beusekom & C. Phengklai 441 (BKF); C. oblong, 8-15 by 2-5 cm, base obtuse, apex Phengklai et al. 2921 (BKF); S. Watthana acute to acuminate, margin revolute; midrib 717 (QBG). prominent near the base above, prominent Notes.— This species is similar to beneath; veins 10-13 on each side, A. grandifl ora Hook.f. but that species has anastomosing near the margin; petiole spurs on the stamens. thickened, 2-3 mm long, fl attened above. Inflorescence axillary corymbose or fasciculate; peduncle and rachis very short, ACKNOWLEDGEMENTS glabrous; floral bracts 1-1.5 mm long, I would like to thank Dr. Gorge Argent triangular, apex acute; pedicel filiform, for language editing and advising for this 1.8-2.3 cm long, articulate at both ends. work. I thank the Directors, Curators and Calyx 5-6 mm long, glabrous; calyx tube ca. the staff of the herbaria AAU, BK, BKF, 4 by 4 mm (2-2.5 by 2-2.5 mm when dried); BM, C, CMU, E, K and QBG for use of calyx limb 3-4 mm long; calyx lobes their facilities and Dr. Hajo-Joachim Esser triangular, 2-3.5 by ca. 2 mm, subacute with for sending type images. I also thank a terminal gland. Corolla tubular slightly the Botanical Garden Organization for swollen at the distal part, red with dark supporting visiting oversea herbaria. streaks, 3.5-5 by 1.0-1.6 cm; lobes triangular, each 8-10 mm long, 4 mm broad. Stamens REFERENCES 3.8-4.8 mm long; fi laments 5-6 mm long, fl attened, curved, hairy on the outer; anthers Airy Shaw, H.K. 1939. Studies in the Ericales I. 5-7 mm long, granular, hairy on the outer New and less-known Species of Agapetes. side; tubules 3.2-3.8 cm long, without spurs, Bulletin of Miscellaneous Information opening by elongate pores or slits. Style Kew 1935: 24-53. 4.2-4.8 cm long; stigma truncate; disk . 1948. Studies in the Ericales: V. Further glabrous. Young fruits up to 1 cm in diam. note on Agapetes. Kew Bulletin 1948: Fig. 2F. 77-104. . 1959. Studies in the Ericales XI. Thailand.— SOUTH-WESTERN: Further new species and notes on the Kanchanaburi (Sangkhla); PENINSULAR: Agapetes of Continental Asia. Kew Bulletin 13: 469-512. 114 Santi Watthana

Fletcher, H.R. 1938. Ericaceae. In: Florae , Luteyn, J., Oliver, E.G.H., Bell, Siamensis Enumeratio. W.G. Craib (Ed.), T.L., Brown, E.A., Crowden, R.K., George, vol. 2, pp. 311-319. The Siam Society, A.S., Jordan, G.J., Ladd, P., Lemson, Bangkok. K., McLean, C.B., Menadue, Y., Pate, J.S., Kurz, S. 1877. Forest Flora of British Burma. Stace, H.M. & Weiller, C.M. 2004. Vol. 2. p. 87. The Superintendent of Ericaceae. In: The Families and Genera Government Printing, Calcutta. of Vascular Plants. K. Kubitzki (Ed.), Ruizheng, F. & Stevens, P.F. 2005. Agapetes. Vol. 6, p. 184. Springer-Verlag, Berlin & In: Flora of China. W. Zhengyi & P.H. Heidelberg. Raven (Eds.), Vol. 14, pp. 504-517. Science Thiers, B. 2012. Index Herbariorum: A Global Press, Beijing & Missouri Botanical Garden directory of public herbaria and associated Press, St. Louis. staff. Available from: http://sweetgum.nybg. Sleumer, H. 1966. Studies in the Flora of Thailand org/ih/. Accessed February 22, 2012. 38. Ericaceae. Dansk Botanisk Arkiv Watthana, S. 2001. A new species of Agapetes 23(3): 302-305. (Ericaceae) from Thailand. Edinburgh Stevens, P.F. 1985. Notes on Vaccinium Journal Botany 58: 423-427. and Agapetes (Ericaceae) in Southeast Watthana, S. & Trisonthi, C. 1999. Agapetes Asia. Journal of Arnold Arboretum 66: inopinata Airy Shaw, a new record for 471-490. Thailand. Thai Forest Bulletin (Botany) 27: 19-23. The genus Agapetes D. Don ex G. Don in Thailand 115

A

C B

D EF

GH

FIGURE 1. A. Agapetes bracteata Hook.f. ex C.B. Clarke (Photo by Henrik Æ. Pedersen); B-D. A. hosseana Diels; E. A. inopinata Airy Shaw; F. A. lobbii C.B. Clarke; G. A. loranthifl ora D.Don ex G.Don var. loranthifl ora; H. A. macrostemon (Kurz) C.B. Clarke 116 Santi Watthana

A

C B

DEF

FIGURE 2. A. Agapetes megacarpa W.W. Sm.; B. A. parishii C.B. Clarke; C. A. saxicola Craib; D. A. setigera D. Don ex G. Don var. verticillata Wall. ex C.B. Clarke; E. A. thailandica Watthana; F. A. variegata (Roxb.) D. Don ex G. Don

วารสารพฤกษศาสตรไทย สมาคมพฤกษศาสตร ในพระบรมราชินูปถัมภ และองคการสวนพฤกษศาสตร

ขอแนะนำสำหรับผูเขียน Browallia New ขนาด 16 pt สวนต นฉบ บภาษาอั งกฤษั พิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด 12 pt วารสารพฤกษศาสตรไทยต พี มพิ ผลงานว จิ ยั และ พิมพบรรทัดเวนสองบรรทัด ระยะหางจากขอบดานละ บทความวชาการทางดิ านพ ชื สาหราย เหดรา็ ไลเคนส  2.5 ซม. บทความประกอบดวย ชื่อเรื่อง ชื่อผูเขียน และหัวขออื่นๆ ที่เกี่ยวของ และเปนงานวิจัยที่ไมเคย สถาบนทั ส่ี งกั ดั บทคดยั อ คำสำคญั บทนำ วธิ การศี กษาึ เผยแพรหรือตีพิมพในวารสารใดมากอน บทความวิจัย ผลการวิจัย อภิปรายผลการศึกษา กิตติกรรมประกาศ ที่ไดรับการตีพิมพจะตองผานการพิจารณาจากผูทรง และเอกสารอางอิง หรืออาจมีภาคผนวก คุณวุฒิ วารสารพฤกษศาสตรไทยมีกำหนดจัดพิมพ  ปละ 2 เลม ในเดือนมิถุนายน และธันวาคม สำหรับผูที่ ชอเร่ื อง่ื ชอเร่ื องต่ื องส นกะท้ั ดรั ดและมั คำที แสดงข่ี อม ลู สงบทความวิจัยเพื่อพิจารณาตีพิมพควรเปนสมาชิก เกี่ยวกับการวิจัย บทความภาษาไทยพิมพดวยอักษร ของสมาคมพฤกษศาสตร Browallia New ขนาด 20 pt ตัวหนา ตองเขียนทั้ง ภาษาอังกฤษและภาษาไทย บทความภาษาอังกฤษ การสงตนฉบับ พิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด 16 pt ตัวหนา บทความสามารถเขียนเปนภาษาอังกฤษ หรือ ภาษาไทยที่มีความถูกตองของการใชภาษา บทความ ชื่อผูเขียน ใหระบุชื่อผูเขียน บทความภาษาไทยพิมพ ภาษาไทยตองมีบทคัดยอภาษาอังกฤษ ผูเขียนตองสง ดวยอักษร Browallia New ขนาด 16 pt ตัวหนา ตอง ตนฉบ บบทความวั จิ ยั จำนวน 3 ชดุ พรอมซ ดี ไฟลี ข อม ลู เขียนทั้งภาษาอังกฤษและภาษาไทย บทความภาษา จำนวน 1 แผน และจดหมายนำสงมาที่บรรณาธิการ อังกฤษพิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด การจัดการตามที่อยูขางลางนี้ 12 pt ตัวหนา สถาบันที่สังกัด ท่ีอยูของสถาบัน และ อิเลคโทรนิกเมลล ของผูวิจัยที่เปนผูประสานงาน ดร.พิมพวดี พรพงศรุงเรือง บทความภาษาไทยพิมพดวยอักษร Browallia New ภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร ขนาด 14 pt ตัวหนา ตองเขียนทั้งภาษาอังกฤษและ มหาวิทยาลัยขอนแกน ภาษาไทย บทความภาษาอังกฤษพิมพดวยอักษร อ.เมือง จ.ขอนแกน 40002 Times New Roman ขนาด 10 pt ตัวหนา ผูเขียนจะไดรับทราบผลการพิจารณาบทความ บทคัดยอ ตองเขียนบทคัดยอที่สรุปความสำคัญของ วิจัยวายอมรับเพื่อตีพิมพ ปฏิเสธ หรือตองมีการแกไข เนอหาื้ มความยาวไมี เก นิ 250 คำ บทความภาษาไทย ภายใน 2 เดือน กรณีที่มีการแกไขทางวารสารจะสงไป พมพิ ด วยอ กษรั Browallia New ขนาด 16 pt ตองเข ยนี ใหผูเขียนดำเนินการแกไขปรับปรุง หากตองการทราบ ทั้งภาษาอังกฤษและภาษาไทย บทความภาษาอังกฤษ ขอมูลเพิ่มเติมสามารถติดตอบรรณาธิการการจัดการที่ พิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด 12 pt email: [email protected] คำสำคญั ควรม ี 3-5 คำ บทความภาษาไทยพมพิ ด วย การเตรียมตนฉบับ อักษร Browallia New ขนาด 16 pt ตองเขียนทั้ง ภาษาอังกฤษและภาษาไทย บทความภาษาอังกฤษ ตนฉบับบทความควรมีความยาวไมเกิน 20 หนา พิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด 12 pt ตนฉบับบทความภาษาไทยตองพิมพดวยอักษร เนื้อหาบทความวิจัย บทความภาษาไทยพิมพดวย วารสาร อักษร Browallia New ขนาด 16 pt บทความภาษา Norsaengsri, M. & Chantaranothai, P. 2008. A revised อังกฤษพิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด taxonomic account of Paspalum L. (Poaceae) in 12 pt การเขียนชื่อวิทยาศาสตร หรือชื่อละติน Thailand. The Natural History Journal of เขียนตัวอักษรเอนเทานั้น ใหระบุตำแหนงของ Chulalongkorn University 8: 99-119. ภาพประกอบ และ/หรือตาราง ดวยดินสอตรงขอบของ หนังสือ บทความ เชาวน ชิโนรักษ และ พรรณี ชิโนรักษ. 2528. ชีววิทยา 3. การอางอ งในเนิ อหาในกรณื้ อี างอ งบทความภาษาิ พิมพครั้งที่ 5. บูรพาสาสน, กรุงเทพฯ Ma, H. 2006. A molecular portrait of Arabidopsis ไทยใหใช  ชอ่ื นามสกลุ และคณะ (ป) หรอื (ชอ่ื นามสกลุ meiosis. American Society of Plant Biologists, และคณะ, ป) เชน ประนอม จันทรโณทัย และคณะ Rockville, Maryland. (2551) หรือ (ประนอม จันทรโณทัย และคณะ, 2551) กรณีอางอิงบทความภาษาอังกฤษ ใหใช นามสกุล (ป) บทความในหนังสือ หรอื (นามสกลุ , ป) เชน Chantaranothai et al. (2008) ธวัชชัย สันติสุข. 2532. พรรณพฤกษชาติของประเทศไทย: หรือ (Chantaranothai et al., 2008) หากอางอิงจาก อดีต ปจจุบันและอนาคต. ใน: ความหลากหลายทาง งานวิจัยมากกวา 1 เรื่องใหเรียงลำดับตามปที่พิมพ ชีวภาพในประเทศไทย. สิริวัฒน วงศสิริ และ ศุภชัย โดยคั่นดวยเครื่องหมายอัฒภาค (;) หลอโลหการ (บรรณาธิการ). หนา 81-90. สำนักพิมพ ประชาชน, เชียงใหม. ภาพประกอบ และตาราง ใหเรียงตามลำดับการใช D’Arcy, W.G. 1979. The classification of the Solanaceae. อกษรตั วเลขอารบั คิ ภาพและตารางจะตองม การอี างอ งิ In: The biology and taxonomy of the Solanaceae. ในเนื้อความโดยใชวา ตารางที่ และ ภาพที่ ในการสง J.G. Hawkes, R.N. Lester & A.D. Skelding (Eds.), ตนฉบับใหแยกตารางและภาพประกอบออกจากสวน pp. 3-48. Academic Press, London. เนื้อหา โดยจัดไวหนาทายสุดของตนฉบับ Renner, S. S., Clausing, G., Cellinese, N. & Meyer, K. 2001. Melastomataceae. In: Flora of Thailand. การตีพิมพภาพสี เจาของบทความจะตอง T. Santisuk & K. Larsen (Eds.), Vol. 7 part 3, pp. รบผั ดชอบคิ าใช จ ายในการจ ดพั มพิ  โดยตดติ อสอบถาม 412-497. Prachachon, Bangkok. ราคาจากบรรณาธิการการจัดการ วิทยานิพนธ หนวย หนวยที่ใชตามเกณฑของ Systeme Inter- พมพิ วด ี พรพงศร งเรุ องื . 2544. อนกรมวุ ธานของพิ ชเผื า national d’Unités (SI) Inuleae (Asteraceae) ในประเทศไทย. วิทยานิพนธ ปริญญามหาบัณฑิต สาขาชีววิทยา บัณฑิตวิทยาลัย เอกสารอางอิง บทความภาษาไทยพิมพดวยอักษร มหาวิทยาลัยขอนแกน. Browallia New ขนาด 14 pt บทความภาษาอังกฤษ Thitimetharoch, T. 2004. Taxonomic studies of พิมพดวยอักษร Times New Roman ขนาด 10 pt the family Commelinaceae in Thailand. Ph.D. การอางอิงวารสารใหเขียนชื่อเต็มของวารสาร การ Thesis, Khon Kaen University. เรียบเรียงเอกสารอางอิงใหจัดเรียงตามลำดับอักษร กิตติกรรมประกาศ การเขียนกิตติกรรมประกาศ ภาษาไทยและตามดวยภาษาอังกฤษ ตัวอยางรูปแบบ ควรเขยนใหี สั้นกะทัดรัด การเขียนดังนี้ ตนฉบับบทความที่จัดพิมพ  ผูประสานงานจะไดรับ ตนฉบับบทความที่จัดพิมพแลว จำนวน 5 ชุด พรอม ไฟล PDF ของบทความวิจัย จำนวน 1 ชุด Thai Journal of Botany The Botanical Society under the Royal Patronage of Her Majesty the Queen and The Botanical Garden Organization

Guide to authors Roman, all with double-space the entire manuscript. All margins should be 2.5 cm. The manuscript THAI JOURNAL OF BOTANY publishes original includes Title, Author (s), Institutes, Abstract, research papers and review article of relevance of Keywords, Introduction, Materials and methods, all plant groups, algae, fungi and lichens and related Results, Discussion, Acknowledgements, References subjects. The papers submitted are considered for and Appendices, if necessary. publication on the understanding that they have not been published or accepted for publication elsewhere. Titles should be short and contain words useful for Manuscripts are submitted to referees for evaluation. indexing and information retrieval. The manuscript TJB is published twice a year, in June and December. in Thai should be typed in Browallia New font, 20 Authors are encouraged to be member of the Botanical pt, bold face, whereas English manuscript should Society. be typed in Times New Roman font, 16 pt, bold face. Author (s) includes author’s name, manuscript in SUBMISSION OF MANUSCRIPTS Thai have to provide in English and Thai languages, typing with Browallia New font, 16 pt, whereas Manuscript should be consistently written in English English manuscript should be typed in Times New or Thai. The manuscript in Thai have to provide an Roman font, 12 pt. Institutes, postal address and abstract on both languages. Authors are responsible corresponding author’s e-mail address should be for submitting their text to linguistic revision prior provided in Browallia New font, 14 pt for the to submission. Manuscript should be submitted in manuscript in Thai, and Times New Roman font, 10 three printout copies with CD and along with a cover pt for the English manuscript. letter to the managing editor at the following address: Abstract should not exceeding 250 words in each Dr. Pimwadee Pornpongrungrueng language. The results of the work should be briefl y Department of Biology, Faculty of Science, presented. The manuscript in Thai should be typed Khon Kaen University in Browallia New font, 16 pt, whereas English Khon Kaen 40002, Thailand manuscript should be typed in Times New Roman font, 12 pt. Authors will generally be notifi ed of acceptance, rejection, or need for revision within two months. In Keywords should be provided with 3-5 words. The case of extensive editing, the manuscripts will be manuscript in Thai should be typed in Browallia returned to the author for approval or revision. For New font, 16 pt, and provided both Thai and English, further information please contact managing editor whereas English manuscript should be typed in at [email protected] Times New Roman font, 12 pt.

Text should be typed in Browallia New font, 16 pt PREPARATION OF MANUSCRIPTS for Thai manuscript and Times New Roman font, 12 pt for English manuscript. Latin names should be written Length of Manuscripts should not exceed 20 pages. in Italics. Approximate position of illustrations and/or Manuscript in Thai language should be written tables in the text should be indicated with pencil in the with 16 pt Browallia New font, whereas English margin. manuscript should be prepared with 12 pt Times New In the text references are given as Chantaranothai Book: et al. (2008), or, when appropriate, as (Chantaranothai Ma, H. 2006. A molecular portrait of Arabidopsis et al., 2008). If citing more than one reference by the meiosis. American Society of Plant Biologists, author, cite chronologically and separate by commas. Rockville, Maryland. If citing references by different authors, cite chronologically and separate with semicolons Book Chapter: between each author(s). D’Arcy, W.G. 1979. The classification of the Solanaceae. In: The Biology and Taxonomy of Figure and Table should have consecutive Arabic the Solanaceae. J.G. Hawkes, R.N. Lester, & numerals. They are cited in the text as Table and Fig. A.D. Skelding (Eds.), pp. 3-48. Academic Press, They are appended separately at the end of the London. manuscript. Colour plates may be included at the author’s expense. Contact the managing editor for price. Thesis: Pornpongrungrueng, P. 2001. Taxonomy of tribe Units should conform to Systeme International Inuleae (Asteraceae) in Thailand. Master of d’Unités (SI). Science Thesis in Biology, Graduate School, Khon Kaen University. (in Thai) References in Thai manuscript should be provided Thitimetharoch, T. 2004. Taxonomic studies of the with Browallia New font, 14 pt whereas in English family Commelinaceae in Thailand. Ph.D. manuscript should be Times New Roman font, 10 pt. Thesis, Khon Kaen University. The journal name should be written out in full. List references in alphabetical order. Examples: Acknowledgements keep them short.

Journal: Offprints. Five offprints are supplied free of charge Norsaengsri, M. & Chataranothai, P. 2008. A revised and one PDF fi le will be sent to corresponding author. taxonomic account of Paspalum L. (Poaceae) in Thailand. The Natural History Journal of Chulalongkorn University 8: 99-119.

สมาคมพฤกษศาสตรในพระบรมราชินูปถัมภ สวนพฤกษศาสตรสมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ อ.แมริม จ.เชียงใหม 50180 โทร. 053-841204, e-mail : [email protected], www.qsbg.org/bots ใบสมัครสมาชิก

เลขที่สมาชิก...... วันที่สมัคร...... ชื่อ นาย/นาง/นางสาว...... Name (Mr./Mrs./Miss)...... วัน/เดือน/ปเกิด...... สถานภาพ โสด สมรส อนๆื่ ...... ชื่อคูสมรส สามี/ภรรยา...... ทอยี่ ...... ู ...... โทรศัพท (Tel.)...... โทรสาร (Fax)...... อีเมล (E-mail)...... ทที่ างานํ ...... โทรศพทั ......  โทรสาร...... อาชีพ ขาราชการ พนักงานรัฐวิสาหกิจ เอกชน นักศึกษา อื่นๆ...... ตาแหนํ ง ...... การศึกษา ต่ํากวาปริญญาตรี ปริญญาตรี ปริญญาโท ปริญญาเอก ความสามารถพเศษิ ...... ความสนใจเกี่ยวกับงานทางดานพฤกษศาสตร อนุกรมวิธาน สรีรวิทยา สัณฐานวิทยา นิเวศวิทยา กายวิภาค ชีวโมเลกุล เทคโนโลยีชีวภาพ อื่นๆ ...... สมัครสมาชิกประเภท สมาชิกสามัญ (ตลอดชีพ คาสมัคร 1,000 บาท) สมาชิกสมทบ (1 ป คาสมัคร 100 บาท)

ลงชื่อ...... (...... ) ผูสมัคร

สําหรับเจาหนาที่ ชําระเงิน ใบเสร็จรับเงิน บัตรสมาชิก อื่นๆ………………….

ลงชื่อ...... (...... ) ...... /...... /......