Tradycja i innowacja Udział Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie w realizacji projektu Baltic Landscape

Tradition and Innovation The Participation of Regional Directorate of State Forests in in Baltic Landscape Project

Tradycja i innowacja Udział Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie w realizacji projektu Baltic Landscape

Tradition and Innovation The Participation of Regional Directorate of State Forests in Olsztyn in Baltic Landscape Project

Olsztyn 2014 Autorzy – Redaktorzy Paulina Adamska Anna Bartoszewicz Tomasz Czyżyk Tomasz Jarczyk Patryk Kaczyński Barbara Kruczyk Piotr Kulas Ewelina Łopatko Anna Markowska Urszula Nadolna Ewa Pietrzak Adam Pietrzak Joanna Sienkiewicz Andrzej Sroczyński Marek Taradejna

Tłumaczenie na język angielski Biuro tłumaczeń DAG-CENTER, Olsztyn

© Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie, 2014

ISBN 978-83-62860-21-0

Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn

Druk Zakład Poligraficzny „Gutgraf”, Olsztyn Szanowni Czytelnicy,

Z nieukrywaną satysfakcją oddajemy w Państwa ręce album, który jest syntetycznym podsumowaniem tego, co już udało się nam zrealizować w ramach projektu „Baltic Landscape”. To międzynarodowe przedsięwzięcie, które realizuje Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie jest doskonałym przykładem na to, że wy- mieniając poglądy i szczerze określając swoje oczekiwania można budować płaszczyznę porozumienia między z pozoru bardzo różnymi grupami interesów. Realizując projekt „Baltic Landscape” w miejscu szczególnym, jakim jest Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie”, udowodniliśmy, że dialog między leśnikami, samorządowca- mi, organizacjami pozarządowymi, czy naukowcami jest nie tylko możliwy, ale wręcz konieczny. Wszystkim nam zależy przecież na tym samym – chcemy chronić przyrodę, nie zapominając jednocześnie, że człowiek jest też jej elementem. Tym bardziej się cieszę, że album ten oddajemy w Państwa ręce w chwili szczególnej – w 2014 roku Państwo- we Gospodarstwo Leśne „Lasy Państwowe” obchodzi jubileusz 90-lecia. Nasze uczestnictwo w projekcie „Baltic Landscape” to także dowód na to, jak zmienia się polski model zarządzania lasami. W swojej codziennej pracy próbujemy znaleźć punkt równowagi między różnymi funkcjami lasu – od gospodarczej poprzez ekologiczną aż po społeczną. Jestem przekonany, że w kolejnych latach działalności instytucji, która zarządza mieniem wszystkich mieszkańców Polski, nie zejdziemy z tej ścieżki. Życzę miłej lektury.

Z leśnym pozdrowieniem: Darz Bór! Jan Karetko Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie

Readers, We have a great pleasure to present this album as a brief outline of what the Regional Directorate of State Forests in Olsztyn have already managed to attain within the framework of the “Baltic Landscape Project”. The international Project, part of which has been implemented by the RDSF in Olsztyn, is a perfect example of how seemingly very different groups of interest can cooperate. The experience gained from work carried out in the specific place of Forest Promotion Complex “Mazurian Forests” proves beyond any doubt that a dialogue between foresters, commune self-governments, NGOs, and sci- entists is not only possible, but also essential. Natural environment protection lies in the interest of all of us simply because we - humans - are part of it. Also, this album is published in a special moment. The year of 2014 marks the 90th anniversary of The State Forests National Forest Holding. Our active participation in the “Baltic Landscape” project is indicative of the Polish forestry management evolution. Every day we try hard to strike a balance between various functions of for- ests from economic and environmental to social,. I do believe that in the time to come our organization, which has been working on behalf of all Polish Citizens for such a long time, will be performing its duties dutifully and fairly. Have a good read.

Darz Bór! Jan Karetko Director of the Regional Directorate State Forests in Olsztyn 

fot. M. Taradejna Spis treści

Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie”...... 7 Charakterystyka Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie”...... 7 Informacje ogólne …...... 7 Cele i zadania oraz podstawy funkcjonowania leśnych kompleksów promocyjnych …...... 8 Przyrodnicze warunki gospodarki leśnej …...... 9 Walory florystyczne i faunistyczne …...... 11 Zarys dziejów Puszczy Piskiej …...... 14 Wielka Knieja i początki osadnictwa …...... 14 Gospodarka leśna w czasach krzyżackich i w okresie pruskim …...... 16 Gospodarka leśna w pierwszych latach po II wojnie światowej …...... 22 Zagospodarowanie lasów – LKP „Lasy Mazurskie” …...... 23 Hodowla lasu …...... 23 Wskaźniki stanu lasu …...... 25 Ochrona lasu …...... 27 Lasy ochronne …...... 29 Użytkowanie lasu …...... 30 Łowiectwo …...... 33 Ochrona przyrody i zasobów leśnych w LKP „Lasy Mazurskie” …...... 34 Udostępnianie lasów – LKP „ Lasy Mazurskie” …...... 38 Edukacja leśna i udostępnianie lasu …...... 39 Współpraca naukowo-informacyjna …...... 42 Nadleśnictwo Mrągowo …...... 44 Nadleśnictwo …...... 46 Nadleśnictwo Strzałowo …...... 48 Nadleśnictwo Maskulińskie …...... 51 Nadleśnictwo …...... 53 Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie ...... 56 Projekt „Baltic Landscape” …...... 59 Wprowadzenie …...... 59 Komunikacja i informacja …...... 61 Ustanowienie Sieci Bałtyckich Krajobrazów …...... 65 Wstęp …...... 65 Co dalej z projektem Baltic Landcsape? …...... 67 Innowacyjne podejście do zintegrowanego planowania w krajobrazie …...... 71 Wstęp ...... 71 Ekspertyza prawna …...... 71 Internetowa platforma wymiany informacji …...... 73 Ścieżki rowerowe …...... 75 Inwentaryzacja ichtiofauny …...... 77 Atrakcje historyczno-kulturowe regionu ...... 81 Turystyka …...... 85 Wstęp …...... 85 Określenie potencjału ubocznych użytków leśnych jako lokalnego produktu turystycznego, na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie” Nadleśnictw: Mrągowo, Spychowo i Strzałowo. Wstępna ocena …...... 89 Opracowanie i uzgodnienie koncepcji przebiegu długodystansowego szlaku konnego im. Marion Dönhoff ….. 95 Organizacja szlaków konnych i animacja rekreacji jeździeckiej jako elementy promocji Lasów Państwowych ...... 99 Dziedzictwo krajobrazu Pojezierza Mrągowskiego …...... 101 Audyt istniejących szlaków turystycznych na terenie RDLP w Olsztynie oraz opracowanie i uzgodnienie koncepcji przebiegu szlaków nordic walking …...... 105 Gospodarka wodna w lasach …...... 105 Ocena barier we wprowadzaniu ramowej dyrektywy wodnej …...... 105 Problematyka związana z wzrastającą populacją bobra europejskiego …...... 109 Związek między retencją wodną w lasach i na terenach sąsiadujących …...... 112 Wyjazdy studyjne …...... 117 Contens

Promotional Forest Complex “Masurian Forests”...... 7 Features of the Promotional Forest Complex “Masurian Forests”...... 7 General Information …...... 7 Objectives, tasks and the basic functioning of the Promotional Forest Complexes …...... 8 Natural conditions of forest management …...... 9 Flora and fauna qualities …...... 11 An outline of the history of the Piska Forest …...... 14 The Wielka Knieja and the beginnings of settlement …...... 14 Forest management in the time of the Teutonic Knights and the Prussian period …...... 16 Forest management in the first years after the World War II …...... 22 Development of forests – The Promotional Forest Complex “Masurian Forests” …...... 23 Silviculture …...... 23 Forest status indicators …...... 25 Protection of forests …...... 27 Protection forests …...... 29 Use of forests …...... 30 Hunting …...... 33 Nature preservation in the Promotional Forest Complex “Masurian Forests” …...... 34 Availability of forests – the PFC Masurian Forests …...... 38 Forest education and the availability of forests …...... 39 Scientific and information cooperation …...... 42 The forest inspectorate in Mrągowo …...... 44 The forest Inspectorate in Spychowo …...... 46 The forest inspectorate in Strzałowo …...... 48 The Maskulińskie Forest Inspectorate …...... 51 The forest Inspectorate in Pisz …...... 53 Research Station of the Ecological, Agriculture and Conservation Animal Breeding of the Polish Academy of Sciences in Popielno …...... 56 Project „Baltic Landscape” …...... 59 Introduction …...... 59 Communication and information …...... 61 Establishing the Network of the Baltic Landscapes …...... 65 Preface …...... 65 What is the future of the Baltic Landscape project? …...... 67 Innovative approach towards integrated landscape management ...... 71 Preface ...... 71 Legal Assessment …...... 71 Online information exchange platform …...... 73 Bicycle paths …...... 75 Inventory of endangered species …...... 77 Culture and historical attractions …...... 81 Tourism …...... 85 Preface …...... 85 Determining the potential of side forest uses as the local tourism product within the Promotional Forest Complex „Masurian Forests” of the Inspectorates in: Mrągowo, Spychowo and Strzałowo. Initial assess- ment …...... 89 The elaboration and agreement on the route of a long-distance horse trail of Marion Dönhoff …...... 95 Organization of the horse trails and animation of horse riding recreation as promotional elements of State Forests …...... 99 The landscape legacy of the Lake District of Mrągowo ...... 101 The audit of existing tourist trails within the RDSF in Olsztyn and elaboration and agreement on the idea for Nordic walking trails …...... 105 Water management in forests …...... 105 The evaluation of barriers in the implementation of the water directive …...... 105 Problems connected with the issue of the increasing population of Eurasian …...... 109 The relationship between water retention in forests and their adjoining areas …...... 112 Study tours …...... 117 fot. M. Taradejna

Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie” Promotional Forest Complex “Masurian Forests” Charakterystyka Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie” Features of the Promotional Forest Complex “Masurian Forests”

Informacje ogólne General Information uszcza Piska – jest jednym z największych ob- he Pisz Forest is one of the largest Polish for- szarów leśnych Polski. Lasy zarządzane są przez est areas. The forests are managed by the For- nadleśnictwa białostockiej i olsztyńskiej dyrek- estry Commission in Bialystok and Olsztyn of Pcji Lasów Państwowych. Leśny Kompleks Promocyjny Tthe Directorate of State Forests. The Promotional For- „Lasy Mazurskie” utworzony został w 2002 r. W jego est Complex „Masurian Forests” was created in 2002. skład wchodzą Nadleśnictwa: Pisz (36 490 ha), Masku- It consists of the following Forestry Commissions: Pisz lińskie (28 315 ha) – RDLP Białystok oraz Strzałowo (36 490 ha), Maskulińskie (28 315 ha) – the Regional (20 218 ha), Spychowo (24 093 ha), Mrągowo (Obręb Directorate of State Forests: Bialystok, and Strzałowo Mrągowo – 7 349 ha) – RDLP Olsztyn, a także Stacja (20 218 ha), Spychowo (24 093 ha), Mrągowo (the Badawcza PAN w Popielnie (1 773 ha) o łącznej po- Mrągowo Precinct 7 349 ha) – the Regional Directo- wierzchni 118 238 ha rate of State Forests in Olsztyn, as well as the Academy Administracyjnie obszar LKP położony jest w woje- Research Station in Popielno (1 773 ha) with a total area wództwie warmińsko-mazurskim, w powiatach: piskim, of ​​118 238 ha. mrągowskim i szczycieńskim. Obejmuje gminy: Pisz, The administrative area of the Promotional Forest Biała Piska, Ruciane-Nida, Mikołajki, Piecki, Mrą- Complex is located in the and Mazury prov- gowo, Orzysz, , Rozogi, Świętajno, , ince, in districts of Pisz, Mrągowo and Szczytno. It in- Dźwierzuty. cludes the municipalities of: Pisz, Biała Piska, Ruciane- Nida, Mikołajki, Piecki, Mrągowo, Orzysz, Sorkwity, Rozogi, Świętajno, Szczytno, Dźwierzuty.

 fot. M. Taradejna

Cele i zadania oraz podstawy funkcjonowania Objectives, tasks and the basic functioning of the leśnych kompleksów promocyjnych Promotional Forest Complexes eśny kompleks promocyjny oznacza duży, moż- he Promotional Forest Complex is a large, possi- liwie zwarty obszar leśny, wchodzący w skład bly dense forest area that is a part of one, several, jednego, kilku lub części nadleśnictw, utworzo- or a part of Forestry Commission. It has been Lny dla promocji proekologicznej polityki leśnej państwa. Tcreated to promote pro-environmental forest policy of Jej istotą jest m.in. stwierdzenie, że przedmiotem go- the state. Its main objective is to include the finding that spodarki leśnej nie jest sam drzewostan, ale cały ekosy- the aim of forestry relies not only on a tree stand, but the stem leśny widziany jako element krajobrazu spełniający whole forest ecosystem should be seen as a part of the określoną funkcję w przestrzeni przyrodniczej regionu landscape fulfilling a specific function in the nature of i kraju. Natomiast nadrzędnym jej celem jest zapewnie- the region and the country. In contrast, the overriding nie trwałości lasów oraz ich wielofunkcyjnej roli. goal is to ensure the sustainability of forests and their LKP są jednostkami funkcjonalnymi, nieposia- multifunctional role. dającymi odrębnej administracji, sprawują ją bowiem The Promotional Forest Complex is a functional unit wchodzące w ich skład nadleśnictwa. Powołuje się je that does not have a separate administration, because it w celu: rozpoznania stanu biocenozy leśnej i kierunków is exercised by their constituent Forestry Commissions. zachodzących w niej zmian, trwałego zachowania lub They are set up in order to: identify the state of the for- odtwarzania naturalnych walorów lasu metodami racjo- est biota and its changes; preserve or restore sustainable nalnej gospodarki leśnej prowadzonej na zasadach eko- natural forest values using rational methods of the forest logicznych, integrowania celów gospodarki leśnej z ak- management based on ecological principles; integrate the tywną ochroną przyrody, promowania wielofunkcyjnej objectives of the forest management with an active nature i zrównoważonej gospodarki leśnej, prowadzenia prac conservation; promote a multifunctional and sustainable badawczych i doświadczalnictwa leśnego w aspekcie forest management; conduct research and experimenta- upowszechniania zasad ekorozwoju na całym obszarze tion of the forest in terms of promoting sustainable de- działania Lasów Państwowych, prowadzenia edukacji velopment principles throughout the area of operation of ekologicznej społeczeństwa. the National Forests; conduct environmental education.  fot. M. Taradejna

Powołanie LKP stało się ważnym, praktycznym The appointment of the Promotional Forest Com- krokiem do wprowadzenia w życie polityki leśnej pań- plex has become an important and practical step to im- stwa, nawiązującej do ustaleń „Szczytu Ziemi” w Rio plement the state forest policy which refers to the find- de Janeiro oraz do kryteriów i wskaźników trwałej ings of the „Earth Summit” in Rio de Janeiro, and to the i zrównoważonej gospodarki leśnej, określonych w eu- criteria and indicators of sustainable forest management ropejskich deklaracjach ministrów leśnictwa w sprawie as defined in the European forestry ministers declara- ochrony lasów. tions on the protection of forests. Proces zarządzania lasami na tym obszarze poddano The process of forest management in the area has konsultacji społecznej. Dyrektor Generalny Lasów Pań- been subjected to public consultation. The General Di- stwowych powołał Radę Naukowo-Społeczną Leśnego rector of State Forests established a Scientific and Social Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie”. W jej Council of the Promotional Forest Complex „Masurian skład wchodzą przedstawiciele świata nauki, samorzą- Forests.” It is composed of the representatives of the sci- dów, organizacji i stowarzyszeń ekologicznych. entific, governmental, organizational circles and envi- ronmental associations.

Przyrodnicze warunki gospodarki leśnej Natural conditions of forest management limat Puszczy Piskiej odznacza się długą, mroź- he Climate of the Pisz Forest is characterized ną zimą, krótkim przedwiośniem i silnie skró- by long, cold winter, a short early spring and a conym w stosunku do reszty kraju okresem we- highly condensed growing season, compared to getacyjnym. Średnia roczna temperatura stycznia waha the rest of the country. The average annual temperature K o o T o się od –3,5 do – 4,5 C, zaś lipca 17–18 C. Średnia rocz- in January ranges from –3.5 to –4.5 C, while in July 17– o na suma opadów wynosi ok. 600 mm. 18 C. The average annual rainfall is around 600 mm. Rzeźbę terenu ukształtowało ostatnie zlodowacenie The natural topography was formed as a result of the bałtyckie. Najbardziej zróżnicowana jest północno- last Baltic glaciations. The most diverse is the north- zachodnia część LKP wchodząca w skład Pojezierza western part of the Promotional Forest Complex which Mrągowskiego. Liczne są tu okazałe wzgórza moreny forms part of the Lake District Mrągowo. There can be  czołowej oraz równiny moreny dennej. Te same formy, found many magnificent hills of the end moraine and ale już nie tak silnie wyrażone, spotkamy we wschod- plains of the ground moraine. The same forms, but not niej części LKP wchodzącej w skład Krainy Wielkich so strongly expressed can be found in the eastern part Jezior. Najbardziej monotonna wydaje się Równina Ma- of the Promotional Forest Complex being a part of the zurska, zwłaszcza jej część południowa. Jest to rozległy Great Lakes. The most monotonous seems to be the obszar sandrowy przeplatany powierzchniami dawnych Masurian Plain, especially its southern part. It is a vast torfowisk niskich. sandur area with old fen areas. Działalność lodowca sprawiła, że region pokryty The activities of the glacier made the region to be cov- został warstwą utworów pochodzenia lodowcowego ered by a layer of glacial and glaciofluvial deposits, which i wodnolodowcowego, która stała się głównym mate- became the main component of a soil layer. In the north- riałem glebotwórczym. W północno-zachodniej części western part of the Promotional Forest Complex, in the LKP, na terenach morenowych, były to silnie ze sobą area of the moraine, there were closely intermingled tills, przemieszane gliny zwałowe, utwory kamieniste, żwiry rocky tracks, gravel and sand which created a fertile and i piaski – tworząc żyzne i bogate siedliska borów miesza- rich areas of mixed forests and new woods. The soils in nych i lasów świeżych. Gleby w środkowej i południowej the central and southern part of the Promotional Forest części LKP, na terenach sandrowych, wytworzyły się Complex, in the sandur areas, developed from poor sand z ubogich piasków i żwirów pochodzenia wodnolodow- and gravel of glaciofluvial origin, while in the southern cowego, a w części południowej z piasków rzecznych part from the river terrace deposits (of sands). In some tarasów akumulacyjnych. Miejscami występują gleby places, there were gley soils, chernozem. There are also glejowe, czarnoziemy. Wytworzyły się także dość duże large complexes of peat soils and muck soils. kompleksy gleb torfowych i murszowych. The Promotional Forest Complex Area is located in Obszar LKP położony jest w dorzeczu Wisły, z nie- the basin of the River, with a slight fragment znacznym fragmentem wchodzącym w skład dorzecza included in the Pregel River basin. The dominant fea- Pregoły. Dominującym elementem sieci hydrograficznej ture of the hydrographic network are lakes: Śniardwy, są jeziora: Śniardwy, Nidzkie, Mokre, Bełdany Tałty, Nidzkie, Mokre, Bełdany Tałty, Łuknajno, Mikołajskie Łuknajno, Mikołajskie i Pogubie Wielkie. Interesują- and Pogubie Wielkie. There are also of interest numer- ce są również liczne jeziorka dystroficzne, usytuowane ous dystrophic lakes located in the closed mid-forest w bezodpływowych śródleśnych zagłębieniach. Spo- depression. Among the rivers, the largest and the best śród rzek do największych i najbardziej znanych należą known are the and , which drains water

10

Sarna/ European roe deer (fot. M. Taradejna) Łoś/ Eurasian elk (fot. M. Taradejna)

Krutynia i Pisa, która odprowadza wody z południowej from the southern part of the Great Masurian Lakes to części Wielkich Jezior Mazurskich do Narwi. Bogata the . There is also a rich network of small rivers, jest sieć drobnych rzeczek, strumieni i rowów. W po- streams and ditches. In the southern part of the Pro- łudniowej części LKP swój początek biorą spływające motional Forest Complex, the Rozoga, Szkwa and less w głąb Kurpi Rozoga, Szkwa i mniej znana Rybnica. known Rybnica rivers have their origin which flow into Cennym uzupełnieniem sieci hydrograficznej są liczne the Kurpie river. A valuable complement to the hydro- torfowiska, przekształcone obecnie w łąki i pastwiska. graphic network are numerous transformed into meadows and pastures nowadays.

Walory florystyczne i faunistyczne Flora and fauna qualities ozległe i dobrze zachowane kompleksy leśne he extensive and well-preserved forests, and i stosunkowo wysoki stopień naturalności wielu a relatively numerous natural habitats create biotopów sprawiają, że obszar ten charaktery- a wealth of flora and fauna of the area. Rzuje się bogactwem świata roślin i zwierząt. TForests, meadow areas, peaty vegetation, flora and Do najlepiej zbadanych należą w tym regionie lasy, vegetation of the lakes are among the most profound- zespoły łąkowe, roślinność torfowiskowa oraz flora ly studied in the region. In forests, there were distin- i roślinność jezior. W lasach wyróżniono kilkanaście guished several types of forest areas and dozens of plant siedliskowych typów lasów oraz kilkadziesiąt zespołów communities in different variants and varieties. roślinnych w różnych wariantach i odmianach. Vascular plants of the area consist of 900 species, Flora roślin naczyniowych tego obszaru liczy 900 representing 70% of all vascular plants of the Masurian gatunków, co stanowi 70% ogółu roślin naczyniowych Lake District and 40% of the flora of the whole country. Pojezierza Mazurskiego i 40% flory całego kraju. Wy- There are rare cases of species described in the Polish Red stępują tu rzadkie gatunki z Polskiej Czerwonej Księ- Book of Plants (PCKR) or protected species. Among the dze Roślin (PCKR) czy też objęte ochroną gatunkową. great floristic peculiarities placed in the PCKR, which Do wielkich osobliwości florystycznych umieszczo- occur in the Promotional Forest Complex, are: relict nych w PCKR, które występują na terenie LKP należą: Chamaedaphne calyculata, Salix myrtilloides (swamp

11 Bez czerwony/ Red elderberry (fot. A.S. Jadwiszczak) reliktowa chamedafne północna, wierzba borówkolist- willow), shrub , yew, Pulsatilla patens, Jacob’s Lad- na, brzoza niska, cis, sasanka otwarta, wielosił błękitny, der (Polemonium caeruleum), Eriophorum gracile, orchids: wełnianka delikatna, storczyki: obuwik, tajęża jedno- Cypripedium L., Goodyera repens, Hammarbya paludosa. stronna, wątlik błotny. Bardzo długa jest lista występu- The list of protected plants occurring here is very ex- jących tu roślin chronionych. Wiele z nich to prawdziwe tensive. Many of them are real jewels of our forests and klejnoty naszych lasów i łąk. Nie sposób ich wszystkich grasslands. It is impossible to list them all. wymienić. Fauna of the area is also rich. Apart from numerous Bogata jest fauna tego obszaru. Obok licznie wystę- species occurring here, it is possible to find those endan- pujących, spotkać tu można gatunki zagrożone wygi- gered. Deer, roe deer and occur commonly nięciem. Powszechnie występuje tu jeleń, sarna i dzik, here, while elk population increases. Among predators, wzrasta populacja łosia. Z drapieżników, pospolitymi the common species are fox, raccoon dog, badger, both gatunkami są lis, jenot, borsuk oba gatunki kun i tchórz, species of martens and polecat; commonly occurs ot- częsta jest, związana z wodami, wydra i norka amery- ter and American mink, associated with water. In the kańska. W lasach spotkać można wilki, a także rysia. woods, you can meet the wolves, and . Beaver

12

Osadnik egeria/ Speckled wood (fot. A.S. Jadwiszczak) Pliszka siwa/ White Wagtail (fot. A.S. Jadwiszczak) Sudamek szczawiak Lythria cruentaria (fot. A.S. Jadwisz-

Bóbr – do niedawna zagrożony – stał się gatunkiem po- – until recently endangered – has become a commonly wszechnie występującym. occurring species. Szczególnym walorem tych terenów jest ornitofau- A particular advantage of these sites are the bird na. Wśród ptaków stwierdzono występowanie 197 ga- areas. Among the birds, there have been found 197 tunków, z tego 144 lęgowych. Wśród występujących tu species, of which 144 breeding. Among the occurring ptaków 27 gatunków zarejestrowanych jest w Czerwo- birds, there are 27 species registered in the Red Book. nej Księdze. Lasy są ostoją ptaków drapieżnych – orła Forests are home for birds of prey, such as, white-tailed bielika, orlika krzykliwego, kani: rudej i czarnej, rybo- eagles, lesser spotted eagles, red kites (Milvus milvus) łowa, puchacza i sowy włochatki. Występują tu także: and black kites (Milvus migrans), ospreys, Eurasian dzięcioł duży i czarny, kuraki: kuropatwa, przepiórka eagle-owls (Bubo bubo) and boreal owls (Aegolius fu- i jarząbek, ptaki wodno-błotne: perkoz dwuczuby, cza- nereus). There are also: great spotted woodpecker and pla siwa, kormoran, żuraw, bocian czarny, tracz nuro- black woodpecker, galliformes: partridge, quail and ha- gęś, kaczki – krzyżówka, krakwa, cyranka, cyraneczka, zel grouse, water and marsh birds: great crested grebe, czernica, głowienka, gągoł. grey heron, cormorant (Phalacrocoracidae), crane, black Gady reprezentowane są przez jaszczurkę zwinkę, stork, goosander (Mergus merganser), ducks: Mallard, żyworódkę, padalca, żmiję zygzakowatą i żółwia błot- Gadwall, Garganey, Common Teal, Tufted, Common nego. Spośród płazów na szczególną uwagę zasługuje Pochard, Common Goldeneye. rzekotka drzewna, kumak nizinny, grzebiuszka ziem- Reptiles are represented by: sand lizard, viviparous na, ropucha paskówka i traszka grzebieniasta. Wody lizard, slow worm (Anguis fragilis), common European zamieszkuje większość podstawowych gatunków ryb, adder and European pond turtle. Among amphibians, w tym, m.in. płoć, kleń, kiełb, okoń, wzdręga, szczu- special attention should be paid to: European tree frog, pak, sandacz, sum, lin, węgorz i sielawa. fire-bellied toad, pelobates fuscus, natterjack and north- ern crested newt. Water is resided mostly by the basic species of fish, including roach, chub, gudgeon, perch, common rudd, pike, zander (Sander lucioperca), wels cat- fish, tench, eel and European cisco Coregonus( albula).

13 Zarys dziejów Puszczy Piskiej An outline of the history of the Piska Forest Zmiany powierzchni lasów na przestrzeni wie- Changes in forest area over the centuries reflect ków są obrazem działalności społeczno-gospo- the socio-economic situation of people living in darczej ludności żyjącej na tej ziemi. this area.

Wielka Knieja i początki osadnictwa The Wielka Knieja and the beginnings of settlement a Pojezierzu Mazurskim 10 tysięcy lat temu en thousand years ago a tundra vegetation ruled panowała roślinność tundrowa. W wyniku over the . As a result of stopniowego ocieplenia 9–7 tysięcy lat temu the gradual warming 9–7 thousand years ago Npojawiły się sosna, brzoza, z czasem osika, dąb, wiąz, Tappeared , birch tree, common (Populus trem- a w podszyciu leszczyna. Na siedliskach ubogich – ula), , elm tree, and hazel (Corylus) undergrowth. In piaszczystych sandrach położonych w części południo- the poor habitats, such as sandy outwash plain located wej tego obszaru – sosna w tym czasie była jedynym ga- in the southern part of this area, pine trees were the tunkiem i jak dotąd utrzymuje się na względnie stałym only species at the time, and have remained a relatively poziomie. constant element. fot. M. Taradejna

Wraz z dalszym ocieplaniem klimatu 7–5 tysięcy lat Together with the continued climate warming 7–5 temu, pojawiły się coraz to rozleglejsze formacje lasów thousand years ago, there were appearing more and mieszanych. Obok sosny występowały głównie dęby, more extensive formation of mixed forests. In addition wiązy i lipy, a na wilgotnych siedliskach panowała olsza to pine trees, there were mainly , elms and limes, i jesion. Oziębienie i zwilgotnienie klimatu 5–3 tysiące while on moist areas prevailed alder and ash. As the lat temu ograniczyło rolę lipy i wiązu na rzecz dębu i gra- climate became damp and cooling 5–3 thousand years bu i – miejscami – sosny. Ostatecznie leśne zbiorowiska ago, the role of linden and elm reduced, while the oak pierwotne ukształtowały się 3 tysiące lat temu, nosząc and hornbeam, in places pine trees, started to prevail. do XIII, a nawet XV wieku nazwę Wielkiej Kniei. Stre- Finally, primary forest communities were formed 3 fę moren czołowych porastały przeważnie lasy liściaste thousand years ago and were known under the name i mieszane – głównie dębowo-grabowe z domieszką lipy of the United Forestland in the thirteenth and fifteenth drobnolistnej, klonu zwyczajnego, jesionu wyniosłego, century. The end moraine zone was covered mostly by świerka i – miejscami – sosny. Na południu od pasa mo- deciduous and mixed forests – mainly oak and horn- ren czołowych ciągnęły się bory sosnowe i mieszane, beam with a touch of small-leaved lime, tree, a w zagłębieniach terenu występowała olsza i brzoza. common ash, and, in places, pine trees. To the Udział gatunków liściastych – dębu, grabu, klonu, lipy, south of the end moraine belt, there were stretched the wiązu, jesionu i brzozy – sięgał 25%. Knieja obfitowała pine and mixed forests, while alder and birch trees oc- w żubry, tury, łosie, dzikie konie, niedźwiedzie, jelenie, curred in depressions. The share of broadleaved species, sarny, bobry, dziki, wilki i kuny. such as oak, hornbeam, maple, linden, elm, ash and Pierwotne osadnictwo z braku odpowiednich narzę- birch amounted to 25%. The forest was full of European dzi nie sięgało w głąb wielkich puszcz, a wpływ czło- bison, aurochs, elk, wild horses, bears, deer, roe deer, wieka na otaczającą roślinność był znikomy. Z czasem , wild boars, wolves and martens. ludzie zaczęli się osiedlać w lasach z dużym udziałem Due to the lack of appropriate tools, the original set- dębu – były one stosunkowo widne, umożliwiały chów tlement did not reach into the depths of the great for- zwierząt, gleby były tam łatwiejsze do uprawy. Dopiero ests, and a human impact on the surrounding vegetation w epoce brązu, wraz z większymi możliwościami kar- was negligible. Over time, people began to settle in the czowania lasu, zaczęto wprowadzać uprawy na niedo- woods with a large proportion of oak – they were rela- stępne dotąd tereny. tively bright, they allowed breeding animals, and soils 15 W początkach naszej ery obszar ten zamieszkiwało were easier to cultivate. It was not until the Bronze Age, pruskie plemię Galindów. Tworzyli oni silną organiza- along with greater possibilities of grubbing forests, the cję plemienną o wykształconej więzi społecznej i skry- crops were being introduced to the previously unavail- stalizowanej gospodarce rolno-hodowlanej. Zajmowali able areas. się uprawą jęczmienia i prosa, hodowali konie, krowy, At the beginning of our era, this area was inhabited owce, świnie i kozy, zbierali runo leśne. Niedostępna by the Prussian tribe called Galinds. They were a strong knieja oraz położenie na pograniczu Mazowsza i Jać- tribal with established social bonds and crystallized ag- wieży powodowało, iż swe główne siedziby mieli na riculture and livestock farming. They were involved in północ od omawianego terenu. W XIII wieku Zakon the cultivation of barley and millet; they bred horses, Krzyżacki zniszczył osady staropruskie, a uprawiane cows, sheep, pigs and goats, they collected fruits from ziemie ponownie zarosły lasami. ground cover plants. Unavailable forest and the location on the border of Mazovia and Jaćwieża caused that they lived in the north from the mentioned area. In the thir- teenth century, the Teutonic Knights destroyed the Old Prussian settlements and the cultivated land became overgrown with forests again.

Gospodarka leśna w czasach krzyżackich i w okresie Forest management in the time of the Teutonic pruskim Knights and the Prussian period olonizację Wielkiej Kniei, zwanej później Pusz- he colonization of the United Forestland, later czą Jańsborską, rozpoczęli Krzyżacy w XIV known as the Jańsborska Forest, was started by wieku, zakładając na jej skrajach oraz w miej- the Teutonic Knights in the fourteenth century. Kscach bardziej dostępnych szereg strażnic. W 1367 r. TThey built number of watchtowers along their boundaries przywilej na wolne rybołówstwo, bartnictwo i myśli- and in places more accessible. In 1367, the privilege of stwo uzyskuje ludność nastawiona na eksploatację pusz- free fishing, forest beekeeping and hunting was granted czy, zamieszkująca pod zamkiem piskim. Szczególnie to people focused on the exploitation of the forest, living intensywnie akcja kolonizacyjna prowadzona była po in the castle of Pisz. The colonization process proved to zawarciu pokoju pomiędzy Polską, Litwą i Zakonem be especially intense after the conclusion of peace be- Krzyżackim w 1422 r. i kontynuowana z przerwami do tween , Lithuania and the Teutonic Knights in

16 fot. M. Taradejna fot. M. Taradejna końca XV oraz XVI wieku. Osadnictwo zajmowało te- 1422; and it was being continued intermittently until reny o glebach najżyźniejszych, próchnicznych i glinia- the end of the fifteenth and sixteenth centuries. The set- stych, wyżej położonych (dąbrowy). Omijano obszary tlement was focused on the areas with the most fertile o glebach słabych. Z tego powodu ocalał i zachował się soils, humus and clay soils, those at the higher altitude do dzisiejszych czasów kompleks leśny dzisiejszej Pusz- (oak). The areas with poor soils were omitted. For this czy Piskiej. Gatunkami panującymi w tych czasach były reason, the complex of the Piska Forest have survived to drzewa iglaste, jednakże udział gatunków liściastych the present day. The species dominant in those days were był znacznie większy niż obecnie i wynosił 25%. coniferous trees; however, the proportion of deciduous Osiedlana ludność utrzymywała się głównie z bart- species was much higher than it is now. It was 25%. nictwa, wytwarzania smoły, potażu, wytapiania rud że- The settled population lived mostly off forest bee- laza. Zagospodarowania lasu w dzisiejszym rozumieniu keeping, production of tar, potash, iron ore smelting. nie znano, ograniczając się do wypalania połaci puszczy Forest management in today’s meaning was not known. na pastwiska i wyrębu cennych gatunków drzew. Wy- It was limited to firing tracts of forest to pasture and cięte drewno służyło jako budulec, opał, lub surowiec logging of valuable trees. The timber wood served as a do produkcji żelaza, węgla drzewnego, smoły, dziegciu building material, fuel, and raw material for the produc- i potażu. Istniała potrzeba pozyskania wciąż nowych tion of iron, charcoal, tar, wood tar and potash. There powierzchni leśnych. Z tego powodu zniszczenia były was still a need to raise new forest areas. For this reason, ogromne, a w wielu miejscach zaczęło brakować surow- the destruction was enormous, and in many places there ca. Od tej pory powierzchnia lasów zaczyna się stopnio- was a shortage of raw materials. Since that time, the for- wo kurczyć. Jeszcze w XIII wieku lasy stanowiły 80% est area has been gradually shrinking. Even in the thir- powierzchni, w XVI wieku – 71%, na początku XX teenth century, forests accounted for 80% of the surface; wieku zaledwie ok. 35% tego obszaru. Rozwój osadni- in the sixteenth century it was 71%, in the early twen- ctwa i nadmierna eksploatacja zwierzyny doprowadziły tieth century only about 35% of the area. The develop- do wytępienia niektórych gatunków zwierząt. Ostatni ment of settlement and over-exploitation of animals led tur padł w 1500 r., dziki koń – znikł z Puszczy w końcu to the extinction of certain animal species. Last aurochs XVII wieku. Ostatnie żubry padły – jak się przypuszcza fell in 1500, wild horse disappeared from the forest at 17 fot. M. Taradejna

– 6 czerwca 1698 r. podczas wielkiego polowania elek- the end of the seventeenth century. It is assumed that tora pruskiego Fryderyka III i króla polskiego Augusta last European bison died on June 6, 1698 during the II Sasa. Niedźwiedź i bóbr dotrwały do XIX wieku, łoś great hunt of Elector Frederick III of and the natomiast do 1945 r. Polish King Augustus II of Saxony. The bear and beaver Za czasów panowania krzyżackiego nie było po- survived to the nineteenth century, while elk to 1945. działu przestrzennego. Początkowo stworzono urzędy During the reign of the Teutonic Knights, there leśne, obsadzone przez braci zakonnych, mających do was not spatial division. Initially developed forestry of- pomocy strażników konnych (myśliwych). W XVII fices were staffed by lay brothers, with the help of horse stuleciu zaczęto dostrzegać ujemne skutki rabunkowej guards (hunters). In the seventeenth century, the nega- gospodarki w lasach. Próbowano na początku ograni- tive effects of the over-cropping in woods started to be czać rozwój szczególnie uciążliwego bartnictwa i hut- noticed. At the beginning, they tried to limit the devel- nictwa leśnego, smolarni i samowolnej wycinki drzew. opment of a particularly annoying forest beekeeping and W tym czasie ostatecznie dokonano centralizacji służby forest industry, tar making and arbitrary trees cutting. nadzoru nad lasami. Puszczę podzielono na dwa „ostę- During that time, supervision services over the forests py” – piski i drygalski. Zarządzali nimi ostępowi, mając were eventually centralized. The Forest was divided into do pomocy strażników. two „backwoods” which were called piski and drygalski. W 1739 r. zarządzeniem króla pruskiego wprowa- They were administered by foresters called ostępowy, dzono urzędy nadleśniczych, którym podlegali m.in. za- with the help of guards. rządcy leśni. Przemianowano ostępy na leśnictwa, ostę- In 1739, by virtue of the decree of the King of Prus- powych na leśniczych, którym z kolei podlegali podleś- sia there were introduced the offices of the forest dis- niczowie nadzorujący obwody ochronne. W 1803 roku trict manager, which supervised the work of, inter alia, dotychczasowi leśniczowie otrzymali nazwy nadleśni- forestry managers. A new terminology was introduced: czych. Słabe wynagrodzenie powodowało jednak nie- forest administration region instead of backwoods, for- dostateczny nadzór nad lasami, zaniedbanie i korupcję ester instead of ostępowy. They in turn supervised the służby leśnej. Przeprowadzone w XVII i XVIII wieku work of the deputy foresters who supervised protective liczne reformy leśne w niewielkim stopniu powstrzyma- circuits. In 1803, the so-far foresters were given the ły zniszczenia lasów. Rabunkowa gospodarka trwała do name of forest district managers. Poor remuneration,

18 fot. M. Taradejna drugiej połowy XVIII wieku. W 1806 r. wprowadzone however, resulted in insufficient oversight of forests, zostały przepisy administracyjne dotyczące lasów. Dało negligence and corruption of thee Forest Service. Nu- to początek planowemu zagospodarowaniu Puszczy. merous forest reform carried out in the seventeenth and Rozpoczętą w 1755 r. akcję pomiaru lasów kontynuo- eighteenth centuries hardly stopped the destruction of wano aż do połowy XIX wieku. Obwody podzielono na forests. The over-cropping process lasted until the sec- siedem leśnictw. W 1850 r. zlikwidowano serwituty leś- ond half of the eighteenth century. In 1806, there were ne, a szarwarki zastąpiono płatną robocizną leśną. introduced administrative provisions relating to the for- Edykty królewskie z lat 1808 i 1809, zezwalające na ests. This gave rise to the planned management of the sprzedaż dóbr państwowych, co miało uzdrowić finanse Forest. The forest measurement started in 1755, and it państwa pruskiego, w efekcie doprowadziły do znisz- was being continued until the mid-nineteenth century. czenia kolejnych obszarów leśnych najpierw zamienio- The circuits are divided into seven forest administration nych na grunty rolne, a po wyeksploatowaniu próchnicy regions. In 1850, forestry easements were liquidated and – w nieużytki. W 1811 r. dotychczasową ustawę zawie- there was introduced a paid forest labour. rającą postanowienie, że właściciel musi gospodarować Royal edicts of the years 1808 and 1809 author- zgodnie z zasadami gospodarki leśnej, zastąpiono roz- ized the sale of state assets, which was intended to heal porządzeniem Kancelarii Królewskiej mówiącym o do- finances of the Prussian state, but in effect, led to the wolnym gospodarowaniu gruntami, które jeszcze bar- destruction of forest areas which were first converted dziej przyczyniło się do dewastacji lasów. Kilkadziesiąt into agricultural land, and after having been exploited lat później, począwszy od 1882 r., rząd pruski przezna- – into a wasteland. In 1811, the former statute contain- cza 2 mln marek rocznie na wykup piasków i nieużytków ing a provision that the owner had to manage in ac- z przeznaczeniem na powiększanie obszarów leśnych. cordance with the principles of forestry was substituted Przekopanie Kanału Jeglińskiego pomiędzy Jezio- by the Regulation of the Royal Chancellery on manag- rami Śniardwy i Roś, w latach 1845–49, spowodowa- ing of land at one’s discretion, which further contrib- ło obniżenie kosztów transportu drewna i tym samym uted to the devastation of forests. Decades later, starting przyczyniło się do kurczenia się lasów. Ponadto nie bez from 1882, the Prussian government allocated 2 million znaczenia było przeprowadzenie na szeroką skalę me- marks a year to redeem the sands and wastelands for the lioracji i odwodnień w XIX i XX wieku. Wprawdzie purpose of expanding forest areas.

19 fot. M. Taradejna

umożliwiło to uprawę roli na terenach podmokłych, Digging the Jegliński Channel between the Śniardwy spowodowało jednak obniżenie się poziomu wód grun- and Roś Lakes, in the years 1845 and 1849, resulted in towych, odbijając się szczególnie na sośninach porasta- the reduction of the timber transport costs and thus con- jących sandry, doprowadzając na niektórych obszarach tributed to the shrinking of forests. Moreover, a large- do uwolnienia się lotnych piasków. W 1879 r. było ich scale land amelioration and drainage carried out in the blisko 8 tys. ha. Duży wpływ na ubytek lasów wywar- nineteenth and twentieth century had a significant in- ła założona w 1800 r. huta w Wądołku, której rozkwit fluence. Although this enabled the cultivation of the soil przypadł na okres przed rokiem 1860. in wetlands, resulted in a decrease in the groundwater Eksploatację lasu prowadzono poprzez wyrąb wą- level. This, in turn, was reflected in particular on the skich pasów, co umożliwiało obsiew naturalny. Zręby pine stands growing on the sandar area and led to the czyszczono i przygotowywano pod samosiew, a w nie- release of the volatile sands in some areas. In 1879, there udanych przypadkach uzupełniająco stosowano sztucz- were nearly 8 thousand hectare of land. The steel mill ny siew szyszek, co można uznać za najstarszą metodę founded in 1800 in Wądołek, with their prosperity pe- odnowień w Puszczy Piskiej. W XIX wieku stosowa- riod before 1860, had a huge impact on forest loss. na była powszechnie gospodarka zrębowa, przy 60–70 The exploitation of forest was carried out through letniej kolei rębu dla drzew iglastych. Przeprowadzono the felling of narrow lanes which allowed natural sow- także urządzanie lasów oparte na podziale przestrzen- ing. The clear cut areas were prepared for the self-sown nym. Hodowlę lasu dostosowano do czynnika ekono- plants; if unsuccessful, cone seeding was artificially micznego, odstępując od gatunków liściastych na rzecz implemented. This can be considered to be the oldest sosny i świerka. method of renewals in the Piska Forest. In the nine- Czynniki sprzyjające nadmiernej eksploatacji lasów teenth century, the forest felling was a widely used tech- trwały do początków XX wieku; wraz z ich zanikiem nique; the cutting interval being of 60–70 year for coni- wstrzymany został proces wylesiania. Okres gospodarki fers. The forests were arranged based on spatial division. rabunkowej zakończony został na przełomie XIX i XX The culture of the forest was adapted to the economic wieku i pojawieniem się gospodarki planowej. Sytuacja factors, resigning from deciduous species in favour of poprawiła dzięki wprowadzeniu jeszcze w XIX wieku the pine and spruce trees. reform związanych z pielęgnacją i zarządzaniem lasami. The factors contributing to the over-exploitation of 20 forests lasted until the early twentieth century; and their disappearance halted the process of deforestation. The period of over-felling ceased in the late nineteenth and early twentieth century when the planned economy ap- peared. The situation improved in the nineteenth cen- tury with the implementation of reforms related to the care and management of forests. Henceforth, the felling rotation of pine being of 140 years started to be obeyed. The over-cropping which lasted for years, the pro- motion of pine and spruce at the expense of deciduous species led to the biological imbalance, weakening the immunity of the tree stands and destruction of forests caused by a massive appearance of harmful insects. For the first time, they appeared in the years 1866 to 1868. Further gradations occurred in the periods 1912–1913 and 1923–1927, when the pine beauty (Panolis flammea) destroyed respectively 7 000 hectares and 8 800 hectares of forests. The damaged areas were quickly restored. Huge losses were recorded as a result of fires. In the 80s of the sixteenth century a part of the forest was destroyed by fire resulting in bare spaces. In 1776, fire destroyed the Johannisburg (Pisz) Forestry Com- mission and moved to the Pupy Forestry Commission (Spychowo); only single trees survived, burn out stumps protruded everywhere. Fires also appeared in 1834. The largest fire was recorded during the World War I when the vast forest area was burned. Rational and planned fot. M. Taradejna forest management began in the twentieth century. The Forest was divided into eight forest district offices, based on a two-stage administrative division. In principle, the Przestrzegano odtąd m.in. wieku rębności sosny wyno- forest management did not exceed, in this period, the szącego 140 lat. cutting rotation of 140 years. Prowadzona przez wieki rabunkowa gospodarka leśna, propagowanie sosny i świerka kosztem gatunków liściastych doprowadziła do zachwiania równowagi bio- logicznej, osłabienia odporności drzewostanów i znisz- czeń lasów spowodowanych masowym pojawem szkod- liwych owadów. Po raz pierwszy wystąpiły one w latach 1866–68. Kolejne gradacje miały miejsce w okresach 1912–13 oraz 1923–27, kiedy to strzygonia choinów- ka zniszczyła odpowiednio 7 000 ha i 8 800 ha lasów. Zniszczone powierzchnie były szybko odnawiane. Ogromne straty odnotowano w wyniku poża- rów. W latach 80. XVI wieku część puszczy zosta- ła zniszczona wskutek pożarów tak, iż powstały gołe przestrzenie. W 1776 r. pożar strawił Nadleśnictwo Johannisburg (Pisz) i przeniósł się do Nadleśnictwa Pupy (Spychowo), ocalały tylko pojedyncze drzewa, wszędzie sterczały opalone kikuty. Pożary nawiedziły Puszczę także w 1834 r. Do największych odnotowa- nych należała pożoga z okresu I wojny światowej, kiedy to spłonęła olbrzymia powierzchnia lasów. Racjonalną i planową gospodarkę leśną rozpoczęto w XX wieku. Puszczę podzielono na osiem nadleśnictw, w oparciu o dwustopniowy podział administracyjny. Użytkowanie lasu w tym okresie nie przekraczało w zasadzie przyro- stu naturalnego, przy 140-letniej kolei rębu. 21

fot. M. Taradejna Gospodarka leśna w pierwszych latach po II wojnie Forest management in the first years after the World światowej War II odczas II wojny światowej straty w puszczańskich uring the World War II, the loss of forest drzewostanach wyniosły ok. 15%. Spowodowane stands in the region amounted to 15%. It was były zwiększeniem planów wyrębu i pożarami. caused by an increase in logging and fires. In PWiosną 1945 r. rozpoczęto organizowanie polskiej ad- Dthe spring of 1945, the Polish forest administration in ministracji leśnej na Warmii i Mazurach. Nie było to the Warmia and Mazury started to be organized. It was łatwe: zniszczone osady leśne, zniszczone lub wywie- not easy: destroyed forest settlements, destroyed or ex- zione: dokumentacja, plany urządzeniowe oraz mapy – ported documentation, arrangement plans and maps. wszystko to powodowało, iż proces ten był długotrwały All of this meant that the process was long. First, the Sporządzano pierwsze prowizoryczne plany urządzenia provisional plans for forest management were drawn up. lasu. Po wojnie w okresie odbudowy kraju ze zniszczeń After the war, during the reconstruction of the country wojennych, ze względu na duże zapotrzebowanie na from the devastation of war, due to the high demand for drewno, obniżono wiek rębności (dla sosny 80–100 lat). wood, felling age was lowered (for pine 80–100 years). Podwyższony został o 20 lat w latach 60. ub. wieku. It was increased by 20 years in the 60s of the last cen- Obecnie wynosi: dla dębu i jesionu oraz sosny w gra- tury. Today they are 140 years for oak, ash and pine nicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego – 140 lat, trees within the ; 120 years sosny w pozostałych drzewostanach – 120 lat, świerka for pine trees in other stands; 100 years for spruce and – 100 lat oraz dla brzozy, olchy, grabu i lipy – 80 lat. 80 years for birch, alder, hornbeam and linden. W pierwszych powojennych latach na terenach In the early post war years, on the Piska Forest there Puszczy Piskiej utworzone były Nadleśnictwa: Cho- were formed Forestry Commissions: Chochół, Krutyń, chół, Krutyń, Kulik, Pisz, Karwica (Maskulińskie), Kulik, Pisz, Karwica (Maskulińskie), Mikołajki, Raci- Mikołajki, Racibór, Ruciane, Szeroki Bór, Strzałowo, bór, Ruciane Szeroki Bór, Strzałowo, Pupy (Spychowo), Pupy (Spychowo), Turośl, Wilcze Bagno, Guzianka. Turośl, Wilcze Bagno, Guzianka. They belonged to the Należały one do Dyrekcji Lasów Państwowych Okręgu District Directorate of State Forests of the Masurian Mazurskiego w Olsztynie, przemianowanej później na District in Olsztyn, later renamed the Regional Board Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych. of the National Forests (OZLP). W latach 1951–59 r. istniał pośredni szczebel po- In the years 1951–1959, there was an intermediate między OZLP, a nadleśnictwami – tzw. Rejony Lasów level between the OZLP and the Forestry Commis-

22 fot. M. Taradejna Państwowych w Piszu, Szczytnie i Mrągowie. W 1972 r. dokonano zmian terytorialnych, zlikwidowano część jednostek, włączając je do sąsiednich nadleśnictw. Po- wstały nowe, duże Nadleśnictwa: Pisz, Maskulińskie, Mrągowo, Strzałowo i Spychowo. W związku z reorga- nizacją terenowej administracji kraju, z dniem 1 stycz- nia 1978 r. Nadleśnictwa Pisz i Maskulińskie przekaza- ne zostały do OZLP w Białymstoku.

Zagospodarowanie lasów – LKP „Lasy Mazurskie” Hodowla lasu odstawą hodowli lasu na obszarze LKP jest wszechstronne rozpoznanie warunków przy- rodniczych regionu i kierunków zachodzących Pw nich zmian. W tym celu są zbierane i analizowane dane o warunkach geologicznych, wodnych i klima- tycznych. Jednocześnie rozpoznawane są naturalne ze- społy roślinne i kierunki zmian zachodzących w wyni- ku procesów naturalnej ewolucji w przyrodzie czy też pod wpływem działalności człowieka. W wyniku tych prac powstają mapy gleb i siedlisk leśnych oraz naturalnych i rzeczywistych zespołów ro- ślinnych. Z analizy porównawczej wyprowadzane są wnioski o walorach przyrodniczo-leśnych obszaru oraz kierunkach, zakresie i tempie przebudowy drzewosta- fot. M. Taradejna nów. Celem przebudowy jest stopniowe unaturalnianie

sions, the so-called Areas of National Forests in Pisz, Szczytno and Mrągowo. In 1972 territorial changes were made: some units were liquidated and taken by the neighbouring forest divisions. As a result appeared new big Forestry Commissions: Pisz, Maskulińskie, Mrągowo, Strzałowo and Spychowo. In connection with the national reorganization of local administra- tion, from 1 January 1978, the Forestry Commission of Pisz and Maskulińskie were transferred to the OZLP in Bialystok.

Development of forests – The Promotional Forest Complex “Masurian Forests” Silviculture he most significant thing, when it comes to the area of the Promotional Forest Complex, is to thoroughly indicate the natural conditions of Tthe region and the direction of changes it undergoes. This is why data on geological, water and climate con- ditions are being collected. At the same time, natural plant communities are being identified, as well as the directions of changes caused by natural evolution proc- esses or by the influence of human activities. As a result of these operations, it is possible to create maps of the soil and forest habitats, and of the natural 23 fot. M. Taradejna Skutki huraganu w Puszczy Piskiej rok 2000/ Effects of severe storm in Piska primeval forest (fot. M. Taradejna)

lasu prowadzone w sposób nieobniżający jego wielo- and actual plant communities. Conclusions on the funkcyjnej roli w zagospodarowaniu przestrzennym forest and its natural advantages, directions, scope and kraju. Muszą być przy tym uwzględnione kierunki suk- rate of tree stand reconstruction are drawn from com- cesji naturalnej oraz wpływ dotychczasowego i przewi- parative analysis. The purpose of the reconstruction is dywanego zagospodarowania przestrzennego obszaru to achieve a gradual naturalization of the forest, con- LKP. ducted in a way that will not decrease its multipurpose Budowa przestrzenna lasu zmierza do kształtowa- role in the country’s area development. It is important nia zespołów roślinnych zbliżonych do wzorców na- to consider the direction of natural succession and the turalnych, z uwzględnieniem trwale modyfikujących influence of previous and expected area development of ich funkcjonowanie układów takich jak: przemysł, the Promotional Forest Complex. komunikacja, zakłócenia stosunków wodnych, presja The forest’s spatial structure aims at shaping plant ludności itp. Zabiegi gospodarcze wykonywane w spo- communities that will be similar to their natural stand- sób umożliwiający osiąganie celów hodowlanych przy ards, including systems that constantly change their możliwie najmniejszej ingerencji w procesy naturalne. functioning, such as: industry, communication, inter- Prowadzić to winno do kształtowania lasu trwale zrów- ference of water regimes, pressure of the population etc. noważonego z warunkami przyrodniczymi i pełniącego Economic operations are performed in a way that ena- wielofunkcyjną rolę w zagospodarowaniu przestrzen- bles achieving silvicultural goals with as little human nym. Stałe ma być dążenie do zapewnienia trwałości interference as possible. This should lead to creating lasu i ciągłości jego wszystkich funkcji, przy możliwie a forest that will have permanently stable natural condi- wysokiej zasobności, różnorodności biologicznej, za- tions and will perform a multipurpose role in the area’s chowaniu bogactwa genetycznego i strukturalnego lasu development. The goal is to try to achieve a forest per- oraz wysokiej produkcyjności drzewostanów. manence and continuity of all its functions, while, at the W hodowli lasu w LKP uwzględniane są miedzy in- same time, keeping relatively high prosperity, biological nymi następujące zasady: variety, the genetic and structural resources of the for- – zachowanie w stanie naturalnym lub zbliżonym do est, and high productivity of tree stands. naturalnego wszystkich elementów biocenozy leśnej The silviculture of a forest included in the Promo- jako warunku trwałości lasu i równowagi ekosyste- tional Forest Complex must consider the following mów przyrodniczych, rules:

24 – w lasach o szczególnie cennych walorach przyrodni- – to keep the natural state (or a state close to the natu- czych głównym celem gospodarki leśnej jest ochrona ral one) of all forest biocenosis elements in order to tych walorów, preserve the forest’s permanence and the balance of – minimalizowanie stosowania zrębów zupełnych, natural ecosystems, z pozostawieniem nasienników w formie grup i kęp – the main aim of forest economy is to protect the drzew domieszkowych i dziuplastych w celu wzbo- unique advantages of forests that have such valuable gacenia bioróżnorodności, features, – pozostawienie w drzewostanach dojrzałych do od- – to minimize the usage of complete clearcutting, with nowienia, części (do 10%) starych drzew do wieku the leaving of seed plants in the form of groups and fizjologicznej starości a nawet do ich całkowitego clusters of impurity and hollow trees, in order to naturalnego rozpadu, jako ostoi licznych gatunków achieve biovariety, organizmów leśnych, – to keep tree stands that are mature enough to be re- – preferowanie naturalnego odnowienia lasu, stored, and keep part (up to 10%) of old trees till – gospodarowanie populacjami zwierząt łownych their physiological oldness, or even till their full de- zgodnie z celami hodowli i ochrony lasu. cay, as a sanctuary for numerous forest organisms, – to opt for natural forest revival, – to manage populations of game according to the goals of forest silviculture and protection.

Wskaźniki stanu lasu Forest status indicators tan lasów charakteryzują poszczególne wskaźni- he state of forests is characterized by individual ki. W lasach LKP wyróżniono kilkanaście sied- indicators. Among the forests of the Promo- liskowych typów lasu. Dominują siedliska boro- tional Forest Complex, more than ten types of Swe – bór świeży (Bśw), bór mieszany świeży (BMśw) Tforests have been distinguished. Dominant are wood bór mieszany wilgotny (BMw), bór mieszany bagienny habitats – fresh forest (Bśw), fresh mixed coniferuous (BMb) i bór bagienny (Bb) zajmując 69% powierzchni. forest (BMśw), humid mixed coniferous forest (BMw),

25

Skutki huraganu w Puszczy Piskiej rok 2000/ Effects of severe storm in Piska primeval forest (fot. M. Taradejna) Skutki huraganu w Puszczy Piskiej rok 2000/ Effects of severe storm in Piska primeval forest (fot. M. Taradejna)

Pozostałą powierzchnię 28% zajmują siedliska lasowe: marshy coniferous forest (BMb) and marshy coniferous las mieszany świeży (LMśw), las mieszany wilgotny forest (Bb) that altogether occupy an area of 69%. Of (LMw), las świeży (Lśw), las mieszany bagienny (LMb) the remaining 31%, 28% are occupied by forest habitats: i las wilgotny (Lw) oraz olsy: typowy i jesionowy (Ol, fresh mixed deciduous forest (LMśw), humid mixed OlJ) – 3%. deciduous forest (LMw), fresh deciduous forest (Lśw), Gatunkiem panującym w Puszczy jest sosna po- marshy mixed deciduous forest (LMb) and humid de- spolita występująca na 84% jej powierzchni, dąb, olcha ciduous forest (Lw), as well as alder groves: regular and czarna, świerk i brzoza zajmują od 2 do 6%, inne – mo- ash (Ol, OlJ) – 3%. drzew, jesion, osika, olcha czarna, lipa, grab, klon, wiąz The dominant species in Puszcza is Scots pine, which topola, wierzba łącznie nie przekraczają 1% powierzch- occurs on 84% of its territory. Oak, black alder, spruce ni. Zwiększanie udziału gatunków liściastych w nowo and birch occupy from 2 to 6%. Other trees – larch, ash, zakładanych uprawach, zmierza do przywrócenia daw- aspen, black alder, lime tree, hornbeam, maple, elm, nego charakteru drzewostanów puszczańskich. poplar, and willow all together do not exceed 1% of Struktura powierzchniowa klas wieku jest odzwier- the area. Increasing the number of deciduous species in ciedleniem skutków działalności człowieka oraz wy- newly established cultivations aims at bringing back the nikiem gradacji szkodliwych owadów, pożarów i hu- former character of tree stands in the Forest. raganów, jakie nawiedzały puszczańskie drzewostany The surface structure of age classes resembles the re- w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. sults of human activities and the gradation of harmful Dominują drzewostany od 40 do 100 lat, zajmujące insects, fire and hurricanes which have afflicted forest ok. 60% powierzchni. Drzewostany starsze – powyżej tree stands within the previous several decades. Tree 80 lat zajmują ponad 20% powierzchni. Drzewostany stands that have from 40 to 100 years are dominant and powyżej 100 lat zajmują łącznie 14,5%. occupy about 60% of the area. Older tree stands (above 80 years) occupy over 20% of the area. Tree stands above 100 years occupy 14,5% in total.

26 Ochrona lasu Protection of forests rzewostany Puszczy Piskiej leżą w strefie licz- he tree stands of Forest lie in nych zagrożeń zarówno ze strony świata oży- a zone of many threats from the animate and wionego, nieożywionego, jak i wynikających inanimate world, as well as those resulting from Dz działalności człowieka. Na ich dzisiejszy stan miały Thuman activity. Their current state has been influenced wpływ rozwój cywilizacji i gospodarka prowadzona by civilization development and the conduct of the w przeciągu pięciu wieków. Lasy o najżyźniejszych economy within last five centuries. Forests which had siedliskach wypalono i karczowano, przeznaczając je na the most fertile habitats had been burnt and grubbed uprawy rolne. Hodowlę lasu prowadzono w celu osiąg- out in order to transform them into agricultural crops. nięcia maksymalnych zysków zastępując gatunki liścia- Silviculture had been conducted to achieve maximum ste sosną i świerkiem. profit, while replacing deciduous species with spruce Zachwiana równowaga biologiczna była przyczyną and pine. wielu klęsk owadzich w latach 1866–68, 1912–14. Gra- The biological imbalance caused numerous insect dis- dacja strzygoni choinówki w latach 1923–27 zniszczyła asters during the years 1866–68, 1912–14. The gradation ok. 8800 ha lasów! Nadmierny rozwój owadów zagraża- of pine beauty moth during the years 1923–27 destroyed jący trwałości lasów miał miejsce także w czasach nam approx. 8 800 ha of forests! Excessive growth of the insect współczesnych. W latach 1979–81, 1993–94 wystąpiła population which could be a threat to the permanence gradacja brudnicy mniszki, którą zwalczano przy użyciu of forests could take place in modern times too. During samolotów na kilkudziesięciu tysiącach hektarów. the years 1979–81, and 1993–94 occurred a gradation of Puszcza nadal pozostaje centrum gradacyjnym wy- black arches that had been fought against by using planes stępowania brudnicy mniszki i strzygoni choinówki. over several tens of thousands of hectares. Prowadzony od lat monitoring – jesienne poszukiwanie The forests remain the gradation centre of black szkodników pierwotnych sosny – pozwala na prognozo- arches and the pine beauty moth. Closed circuit cameras wanie i skuteczne przeciwdziałanie zagrożeniom płyną- that have been used for years – autumnal searches for cym ze strony świata owadów. pine tree pests – help to forecast and efficiently prevent Duży wpływ na drzewostany ma klimat. Puszcza threats that can result from the insect world. leży w strefie, przez którą przechodzą, co kilkanaście Climate also has a great influence on the tree stands. – kilkadziesiąt lat niszczące huragany. Już w latach 80. The forest lies in a zone of destructive hurricanes that

27

fot. M. Taradejna fot. M. Taradejna

XVI wieku nadłowczy Gabriel Dieminger informował: occur once every dozen years or several decades\. Al- leżą też masy powalonych przez wichury drzew w takiej ready in the 80s of the XVIth century, a general hunts- ilości, że zwierzyna nie ma żadnej możliwości porusza- man, Gabriel Dieminger, informed: a vast number of nia się, nie można też poruszać się zarówno konno jak trees felled by windstorms lie here in such an amount i pieszo”. Duże straty odnotowano w latach: 1702, 1833, that animals are unable to move. It is also impossible to 1839, 1867 i 1888. Huragany nie ominęły Puszczy także move on horseback or on foot as well. Great damage was w czasach współczesnych – w listopadzie 1981 i marcu recorded during the years: 1702, 1833, 1839, 1867 and 1983 roku spowodowały konieczność uprzątnięcia 1,23 1888. Hurricanes have not passed by the Forest in mod- mln m3 drewna. ern times as well. In November 1981 and March 1983, Do największej klęski w historii doszło w południe hurricanes caused damage that required the clearing of 4 lipca 2002 roku, kiedy to tylko w Nadleśnictwie Pisz, 1.23 million m3 of trees. w ciągu 15 minut uszkodzonych zostało w różnym The greatest disaster in history took place on the 4th stopniu 12 tys. ha lasów, w tym kilka tysięcy ha całko- of July 2002, when in the Inspectorate in Pisz alone wicie. Tylko w tym nadleśnictwie uprzątnięto około 1,5 12 000 ha of forests have been affected to a varying de- mln m3 połamanych i powalonych drzew. gree of damage within 15 minutes. Several thousands of Dziesięć miesięcy po huraganie, w południe 16 hectares were completely destroyed. In this inspectorate kwietnia 2003 r., w dniu podpisania w Atenach aktu alone it was necessary to clean up about 1.5 million m3 przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, na uprząt- of cracked and collapsed trees. niętej po huraganie powierzchni posadzone zostały Ten months after the hurricane, at noon on the 16th pierwsze sadzonki. Po latach wyrosną z nich dorodne of April 2003, on the day when Poland signed in Ath- drzewa. Będą symbolem odrodzenia się lasu po klęsce. ens the agreement to join the European Union, new W latach 2003–2009, tylko w Nadleśnictwie Pisz od- trees were planted on the area that was cleaned after nowiono 3,8 tys. ha lasów, z zachowaniem fragmentów the hurricane. Years later, new trees will grow from drzewostanów, które przetrwały kataklizm i nadawały them. They will be a symbol of the forest’s revival after się do dalszej hodowli, około 100 ha pozostawiono do a disaster. In the years 2003–2009, the Forest Inspec- sukcesji naturalnej. torate in Pisz alone restored 3 800 ha of forests, while W przeszłości duże straty powodowane były przez preserving those tree stands which survived the dis- pożary, współczesne systemy wczesnego wykrywania aster and which were suitable for further silviculture.

28 fot. M. Taradejna

pozwalają na zwalczanie ich jeszcze w zarodku. Do Approximately 100 ha were left for natural succession. obniżenia naturalnej odporności ekosystemów leśnych In the past, vast damage was caused by fire. Modern przyczynia się również działalność człowieka. Prowa- systems allow preventing such threats as soon as pos- dzone w ubiegłych wiekach osuszanie bagien, spowo- sible. Human interference, however, also decreases the dowały obniżenie się poziomu wody gruntowej. Nasiliło natural resistance of forest ecosystems. The drainage of to procesy zamierania świerka i jesionu. Duże swamps that took place in previous centuries resulted powoduje zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby, in lowering the level of ground water. This intensified zwiększające podatność drzew na choroby. the decay of and ashes. Great damage is caused Zanieczyszczenie wód ściekami, źle zorganizowa- by air, water and soil pollution too, which increases the na turystyka, brak odpowiedniej bazy stanowi zagro- susceptibility of trees to diseases. żenie dla przyrody i walorów turystycznych regionu. Contamination of water with sewage, badly organ- Niezbędny jest rozwój i ukierunkowana edukacja eko- ized tourism, lack of proper basics pose a threat to na- logiczna. Odrębnym zagadnieniem są znaczne szkody ture and tourist valorization of the region. Development – zgryzanie upraw, spałowanie młodników, powodowa- and ecologically oriented education are a must. Consid- ne przez zwierzynę, zwłaszcza przez jelenia. Powoduje erable damage i – the cracking of crops, bark stripping to konieczność zabezpieczania powierzchni nowo za- in young forests that are caused by game, usually deer kładanych upraw. – is a separate issue. It is important, then, to protect the Wszelkie działania leśników związane z ochroną area of newly established cultivations. lasu mają na celu przeciwdziałanie zagrożeniom pły- All the foresters’ actions concerning the protection of nącym zarówno ze świata ożywionego, nieożywionego, forests are to counteract threats that are caused by human jak i tych związanych z działalnością człowieka i mają- activities and have an impact on the forest’s permanence. cych wpływ na trwałość lasu.

Lasy ochronne Protection forests asy ochronne zatwierdzane są przez Ministra Śro- rotection forests are approved by the Environment dowiska, stanowią uwzględnienie społecznych Minister and are to take into consideration the i ochronnych funkcji. Ich łączna powierzchnia social and protective functions necessary. Their Lna terenie LKP wynosi 24,4 tys. ha. Lasy wodochronne Ptotal area within the territory of the Promotional Forest 29 zajmują – 63%, cenne przyrodniczo – 17% i ostoje zwie- Complex amounts to 24 400 ha. Waterproofing forests rząt chronionych – 11%. Pozostałe kategorie stanowią occupy – 63%, naturally valuable – 17% and sanctuar- łącznie 9 % powierzchni. Do lasów doświadczalnych ies for protected animals – 11%. Other categories stand zaliczyć należy 1 600 ha podlegających Stacji Badaw- for 9 % of the area. 1 600 ha that are governed by the czej PAN w Popielnie. Research Station of the Polish Academy of Sciences in Szczególnym lasem ochronnym jest uznany Popielno should be included as experimental forests. w 2003 r. Las Ochronny „Szast” położony na obsza- A particular example of a protection forest is the rach pohuraganowych w Nadleśnictwie Pisz. Obszar “Szast” Protection Forest which has been established in 475 ha powalonych drzewostanów wyłączono z działań 2003 in the Inspectorate in Pisz on the territory affected gospodarczych. Jest to unikatowy w skali europejskiej by a hurricane. 475 ha of land with collapsed trees was projekt naukowo-badawczy umożliwiający obserwację excluded from economic activities. It is a unique scien- naturalnej sukcesji lasu. Tematy badawcze realizują tu tific and research project in that allows the ob- naukowcy z całego kraju.. servation of natural forest succession. Scientists from all LO „Szast” stanowi też atrakcję turystyczną. Utwo- over the country realize here their research topics. rzono ścieżkę edukacyjną biegnącą przez odnowione The “Szast” Protection Forests are also a tourist po huraganie obszary, nad rzeką Pisą – wybudowano attraction. An educational path has been marked out galerię widokową, stanowiącą atrakcję dla kajakarzy and it leads through areas restored after the hurricane. i wodniaków. W jego centrum, na wzniesieniu – ponad An observation bridge has been built over the river of połamanymi drzewami, wybudowano wieżę widokową. Pisa. It is an attraction for kayakers and water sports Z góry podziwiać można panoramę lasu i odradzającej enthusiasts. In its centre, on a hill over cracked trees, an się przyrody. observation tower has been built. From above, one can admire the panorama of the forest and of the reviving nature.

Użytkowanie lasu Use of forests użytkowaniu lasu podstawową zasadą jest hen using forests, the main principle is not nie przekraczanie rozmiaru użytkowania lasu to exceed the usable size of the forest – the – tzw. etatu cięć, określonego w planie urzą- so-called clearing post – which is deter- Wdzania lasu i zatwierdzanego przez Ministra Środowiska. Wmined in the forest arrangement plan and is approved

30 fot. M. Taradejna fot. M. Taradejna

Wyjątkiem od tej zasady są sytuacje klęskowe. by the Environment Minister. Situations of disasters are W cięciach przedrębnych dokonuje się pielęgnacji the exception from this rule. drzewostanów, w rębnych – dokonuje się przebudowy During selection cuts, tree stands are cultivated, and i odnowienia najstarszych drzewostanów, sanitarnych during timber cuts, the oldest three stands are revived – usuwane są drzewa chore, w przygodnych – wynikają and reconstructed. Sanitary cuts are to remove diseased z sytuacji klęskowych lub zagrożeń stanu zdrowotnego trees and the casual result from disasters and states of lasu. emergency for the forest health. Wyliczone wielkości – etaty pozyskania drewna nie The estimated values – timber harvest posts – are są przekraczane. Wyjątkiem jest tu pozyskanie drewna never being exceeded. The exception is the timber har- w Nadleśnictwie Pisz, spowodowane klęską huraganu vest in the Inspectorate in Pisz that was caused by the z 4 lipca 2002 r. Znakomitą większość drewna, blisko hurricane from 4th of July 2012. The great majority of 60% masy, uzyskuje się w ramach pielęgnacji drzewo- trees, almost 60% of overall mass, are harvested in or- stanów młodszych. Zaledwie około 30% drewna pozy- der to cultivate younger tree stands. Only about 30% of skiwane jest w cięciach rębnych. Pozostałe kilkanaście wood is harvested during timber cuts. The remaining procent pozyskiwane jest w cięciach sanitarnych. value is acquired from sanitary cuts. Prawidłowość prowadzenia gospodarki leśnej po- The correctness of conducting the forest economy twierdzają nadane certyfikaty. Nadleśnictwo Masku- can be proved by granted certificates. Maskulińskie lińskie – FSC nr.: SGS-FM/COC-008962 oraz PEFC Inspectorate – FSC no.: SGS-FM/COC-008962 and nr. CSL/722/2011, Nadleśnictwo Pisz – FSC nr.: SGS- PEFC no. CSL/722/2011, the Inspectorate in Pisz FM/COC-008962. RDLP w Olsztynie, w tym Nad- – FSC no.: SGS-FM/COC-008962. The Regional Di- leśnictwa Strzałowo, Spychowo i Mrągowo, posiadają rectorate of State Forests in Olsztyn, including inspec- dwa certyfikaty w branży leśnej i drzewnej – PEFC torates in Strzałowo, Spychowo and Mrągowo, has been nr.: PL PEFC-11/0021 oraz FSC nr.: SGS-FM/COC- granted two certificates in the forest and timber sector 001259. – PEFC no.: PL PEFC-11/0021 and FSC no.: SGS- FM/COC-001259.

31 32 fot. M. Taradejna Dziki/ Wild boars (fot. M. Taradejna)

Łowiectwo Hunting uszcza Piska obfituje w zwierzynę. Słynie z licz- uszcza Piska Forest is rich in game. It is famous nej – około 5,5 tys. sztuk, dobrej jakości popu- for its large population (about 5 500 heads) of lacji jelenia szlachetnego, charakteryzującego good quality red deer which is characterized by się pięknym porożem. Bytują tu ponadto sarny (9 tys.), Ptheir beautiful antlers. Moreover, one can find here P roe-deer (9 000), boar (2 800), elk (90 heads) under dziki (2,8 tys.), objęte moratorium łosie (90 szt.), a tak- że zające, lisy, borsuki, kuny, piżmaki, tchórze, jenoty moratorium, and also hares, foxes, badgers, martens, oraz ptactwo: dzikie kaczki, słonki, jarząbki, grzywa- muskrats, polecats, raccoon dogs and birds such as: wild cze, łyski, kuropatwy, cietrzewie. Obfitość zwierzyny ducks, woodcocks, hazel grouse, wood pidgeons, Eura- powoduje, iż Puszcza Piska od wieków była i jest nadal sian coots, partridges, and black grouse. For centuries, atrakcyjnym terenem łowieckim. Puszcza Piska Forest has been and still is an attractive Puszcza Piska podzielona jest na 32 obwody łowie- hunting area due to the abundance of its game. ckie. Koła łowieckie dzierżawią 24 obwody, 6 obwo- Puszcza Piska Forest is divided into 32 hunting dów stanowią Ośrodki Hodowli Zwierzyny zarządzane zones. Hunting Clubs lease 24 zones, and 6 zones are przez nadleśnictwa. Pozostałymi 2 obwodami zarzą- used as Animal Breeding Centres managed by the in- dzają: Zarząd Główny Polskiego Związku Łowieckiego spectorates. The remaining two zones are governed by: i Polska Akademia Nauk. the Board of the Polish Hunting Association and the Gospodarka łowiecka oparta jest na corocznej in- Polish Academy of Sciences. wentaryzacji pogłowia zwierzyny. Na jej podstawie Game management is based on an annual game opracowywane są wieloletnie plany hodowlane zwierzy- herd survey – on the basis of which long-term plans for ny łownej. Dąży się w nich do optymalizowania gospo- breeding wild game are determined. The goal of these darki łowieckiej, poprzez utrzymanie należytego składu plans is to optimize game management by keeping the gatunkowego i liczebnego zwierzyny, w tym struktury proper number of wild animals and species composi- wiekowej i płci. Przychody uzyskiwane z polowań prze- tion, including age, structure and gender. The income znaczane są na zagospodarowanie łowisk i realizację acquired from hunting is assigned to the management programu poprawy warunków bytowania zwierzyny. of the hunting areas and to the execution of the project concerning better life conditions for the wild animals.

33 Rzekotka drzewna/ European tree frog (fot. A.S. Jadwiszczak)

Ochrona przyrody i zasobów leśnych w LKP Nature preservation in the Promotional Forest „Lasy Mazurskie” Complex “Masurian Forests” a obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego ithin the borders of the Promotional For- „Lasy Mazurskie” występuje wiele ustawowych est Complex “Masurian Forests”, there exist form ochrony przyrody: rezerwaty przyrody, many forms of statutorily protected nature Npark krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, Wareas: with nature reserves, landscape parks, areas of obszary Natura 2000, zespoły przyrodniczo-krajobra- valuable landscape, areas of Natura 2000, natural and zowe, użytki ekologiczne, prowadzona jest również landscape complexes, and ecological uses. Protected ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. species of plants, animals and fungi are also present. Rezerwaty przyrody chronią najcenniejsze fragmen- Nature reserves protect the most precious parts of ty przyrody na powierzchni 7,4 tys. ha. Rodzaje rezer- nature within the area of 7 400 ha. Types of reserves: watów: leśne: Pupy – 58,12 ha, Strzałowo – 13,10 ha, forest: Pupy – 58.12 ha, Strzałowo – 13.10 ha; forest, leśno-wodno-torfowiskowe: Pierwos – 605,48 ha water and peat bogs: Pierwos – 605,48 ha (486,72 of (486,72 ha w LP), Zakręt – 105,80 ha (97,66 ha State Forests), Zakręt – 105.80 ha (97.66 ha of State w LP), Krutynia Dolna – 969,33 ha, Królewska Sos- Forests), Krutynia Dolna – 969.33 ha, Królewska So- na – 103,73 ha (97,66 ha w LP); ornitologiczne: Cza- sna – 103.73 ha (97,66 ha of State Forests); ornitho- plisko Ławny Lasek – 6,83 (7,60), Czapliniec – 16,42 logical: Czaplisko Ławny Lasek – 6.83 (7.60), Cza- ha, Jezioro Łuknajno – 1189,11 ha (30,38 ha w LP), pliniec – 16.42 ha, Łuknajno lake – 1 189.11 ha (30.38 Jezioro Warnołty – 373,3 ha, Jezioro Pogubie Wiel- ha of State Forests), Warnołty lake – 373.3 ha, Pogu- kie – 691,73 ha (20,94 ha w LP), faunistyczne: Piłaki bie Wielkie lake – 691.73 ha (20.94 ha of State For- – 52,45 ha, krajobrazowe: Jezioro Nidzkie – 2934,71 ha ests); fauna: Piłaki – 52.45 ha; landscape: Nidzkie lake (1276,71 w LP, 214,23 – N. Pisz), Krutynia 273,12 ha, – 2 934.71 ha (1 276.71 of State Forests, 214.23 – the wodno florystyczny: Jezioro Lisunie 15,78 ha (0,94 ha Inspectorate in Pisz), Krutynia 273.12 ha; water and w LP). flora: Lisunie lake 15.78 ha (0.94 ha of State Forests). Od 1977 r. istnieje tu Mazurski Park Krajobrazowy The Masurian Lanscape Park has existed here since o powierzchni 53655 ha. Park utworzono w celu ochro- 1977 and occupies an area of 53 655 ha. This park was ny walorów przyrodniczych i krajobrazowych, obejmu- established in order to protect landscape and environ- je 29 tys. ha lasów i 18 tys. ha wód – w tym jeziora: mental advantages, including 29 000 ha of forests and 34 Śniardwy, Bełdany, Mokre, Łuknajno, Mikołajskie 18 000 ha of various bodies of water – with the lakes: i inne. Na terenie Nadleśnictw Pisz i Maskulińskie zaj- Śniardwy, Bełdany, Mokre, Łuknajno, Mikołajskie and muje powierzchnię 16 091 ha, a na terenie Nadleśnictw others. Within the area of the inspectorates in Pisz and Spychowo i Strzałowo – 13 988 ha. Maskulińskie, the park covers an area of 16 091 ha, and Obszary Chronionego Krajobrazu w LKP Lasy Ma- within the inspectorates in Spychowo and Strzałowo zurskie zajmują łącznie powierzchnię 33 205 ha, w tym – 13 988 ha. na terenie Nadleśnictw: Pisz i Maskulińskie – 11 832 Areas of Protected Landscape in PFC the Masurian ha: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Puszcza i Je- Forests cover together 33 205 ha, including areas in the ziora Piskie, Otulina MPK – Wschód, Otulina MPK Maskulińskie Inspectorate and the Inspectorate in Pisz „”, Otuliny MPK – Szeroki Bór oraz Nadleś- – 11 832 ha: with the Masurian Great Lakes District, nictw: Mrągowo, Spychowo i Strzałowo – 21 373 ha: Puszcza Piska Forest and Piskie lake, Otulina MLP (the Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Legińsko-Mrą- Masurian Landscape Park) – to the East, Otulina MLP gowskich, OChK Otuliny Mazurskiego Parku Krajo- “Kierwik”, and Otuliny MLP – Szeroki Bór and the brazowego – Zachód. Inspectorates in: Mrągowo, Spychowo and Strzałowo Cenne przyrodniczo obszary Puszczy Piskiej zostały – 21 373 ha: the Area of the Protected Lake Landscape zaliczone do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATU- of Legińsko and Mrągowskie, OChK Otuliny MLP RA 2000: Puszcza Piska, Mazurska Ostoja Żółwia Ba- – West. Valuable zones of the Puszcza Piska Forest ranowo, Jezioro Łuknajno i Ostoja Piska. have been added to the European Ecological Network Puszcza Piska – 45 627 ha (PLB280008), występuje NATURA 2000: the Puszcza Piska Forest, the Mas- tu kilkadziesiąt gatunków ptaków z Dyrektywy Ptasiej urian Turtle Sanctuary Baranowo, Łuknajno lake and oraz kilkanaście gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi the Piska Sanctuary. Zwierząt, jest ostoją m.in.: cietrzewia, bielika, bociana Puszcza Piska Forest – 45 627 ha (PLB280008). czarnego, orlika krzykliwego, puchacza, rybitwy czar- Several tens of bird species from the Bird Directive can nej, włochatki, derkacza. be found here, as well as a dozen or so species from the Jezioro Łuknajno – 1 380 ha (PLB280003), wystę- Polish Red List of Animals. Puszcza Piska Forest is the puje tu ok. 19 gatunków ptaków z Dyrektywy Rady sanctuary for species such as: black grouse, white-tailed EWG oraz 11 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi. eagle, black stork, lesser spotted eagle, eagle-owl, black Jest to znane w Polsce pierzowisko łabędzia niemego. tern, boreal owl, and corn crake.

35

Wawrzynek wilczełyko/ Mezereon (fot. A.S. Jadwiszczak) Ptaki wodno-błotne występują w dużych koncentra- Łuknajno lake – 1 380 ha (PLB280003). One can cjach. find here approx. 19 bird species from the EEC Direc- Ostoja Piska – 24 776 ha (PLH280048), wystę- tive and 11 species from the Polish Red List. It is in puje w niej kilkanaście rodzajów chronionych siedlisk, Poland a well-known moulting site of the mute swan. m.in.: naturalne dystroficzne zbiorniki wodne, murawy Water and mud birds exist in big populations. kserotermiczne, torfowiska przejściowe i wysokie, łęgi Piska Sanctuary – 24 776 ha (PLH280048). A doz- wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, łęgowe lasy en types of habitats can be found here such as: natu- dębowo-wiązowo-jesionowe, cieplolubne dąbrowy. Jest ral dystophic water reservoirs, xerothermic grassland, to ważna ostoja wydry, bobra i wilka. transitional and high peat bogs, willow riparian forests, Mazurska Ostoja Żółwia Baranowo – 196 ha poplar, alder and ash habitats, oak and elm and ash for- (PLH280055), ma szczególne znaczenie ze względu na ests, as well as stenothermic oak forests. It is a signifi- silną populację żółwia błotnego. O wartości tego terenu cant sanctuary for otters, beavers and wolves. decyduje też m.in. dobry stan jezior Głębokie i Zełwążek The Masurian Turtle Sanctuary Baranowo – 196 ha z prawidłowo wykształconą roślinnością hydrofitów, duży (PLH280055), is of particulat significance due to its udział siedlisk z łąkami rajgrasowymi, obecność muraw high population of pond turtles. The value of this land is kserotermicznych. also determined by i.a. The good state of lakes Głębokie Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: „Jeziora Sor- and Zełwążek, with their properly formed vegetation of kwickie”, „ Rzeka Babant i Jezioro Białe”, „Zyzdrój”, hydrophytes. This area has a high number of oatgrass zajmują łącznie 9196 ha powierzchni. meadows. Xerothermic grasslands are also present. Ornitolodzy i leśnicy wyznaczyli strefy ochronne The nature and landscape complexes: „Sorkwickie stanowisk lęgowych ptaków drapieżnych i bociana czar- Lakes”, „Babantrives and the Białe lake”, “Zyzdrój”, nego na powierzchni 3 939 ha. Każde gniazdo ma wy- cover in total an area of 9 196 ha. znaczone strefy ochrony ścisłej, w której nie wykonuje Ornithologists and foresters have established protec- się zabiegów gospodarczych oraz strefę częściową. tion zones for the breeding sites of predatory birds and Na terenach wchodzących w skład LKP indywidu- black stork in an area of 3 939 ha. Each nest has a marked alną ochroną objęto 159 pomników przyrody. Są wśród strict protection zone (where no economic actions are nich potężne dęby, sosny, lipy, a także głazy narzutowe. performed) and has partial protection zones as well. Oczka wodne, śródleśne bagienka objęto ochroną jako Within the territory of PFC, 159 nature monuments użytki ekologiczne – ich obszar wynosi 141 ha. are under individual protection. Among them, there are Ponadto w ramach prac urządzeniowych nadleśnictw, huge oaks, , lime trees, and also erratic boulders. po rozpoznaniu walorów przyrodniczych w ramach Water ponds and small mid-forest swamps have been

36 fot. A.S. Jadwiszczak Jaszczurka zwinka/ Sand lizard (fot. A.S. Jadwiszczak)

planu urządzenia lasu, sporządzany jest program ochro- granted protection as ecological sites also. Their area ny przyrody. Nie zastępując ustawowych form ochrony, amounts to 141 ha. zapewnia on powszechną ochronę przyrody przez ra- Moreover, the plan of the forest’s protection is de- cjonalne użytkowanie i bieżące odnawianie jej zasobów termined after identifying its natural advantages within z poszanowaniem walorów i wszystkich funkcji lasu na management activities. This plan provides a common na- całym obszarze LKP. ture preservation via rational usage and current renewing Wyznaczanie lasów o szczególnych walorach przy- of resources according to the advantages and all the for- rodniczych – HCVF (High Conservation Value Fo- est functions within the whole PFC, without replacing rests), ma związek z procesem certyfikowania lasów. the statutory forms of protection. Na terenie nadleśnictw wchodzących w skład LKP Establishing forests of particular nature advantages wyznaczono kategorie lasów HCVF: lasy w rezerwa- – HCVF (High Conservation Value Forests) – is con- tach (3 215 ha), obszary chronione w parkach krajo- nected with the process of granting forest certificates. brazowych (26 692 ha) lasy będące ostojami zagrożo- Categories of HCVF have been indicated within the area nych i ginących gatunków (3 592 ha), kompleksy leśne of PFC: with forests in reserves (3 215 ha), protected are- odgrywające znaczącą rolę w krajobrazie (45 968 ha), as in landscape parks (26 692 ha), forests that are sanctu- obszary obejmujące skrajnie rzadkie, ginące lub zagro- aries of endangered species and those nearing extinction żone ekosystemy (1 974 ha), obszary obejmujące skrajnie (3 592 ha), forest complexes that perform a significant rzadkie, ginące i zagrożone ekosystemy w skali Europy role in the landscape (45 968 ha), areas that cover rare, (5 162 ha), lasy wodochronne (16 543 ha), lasy glebo- dying or endangered ecosystems (1 974 ha), areas that chronne (699 ha), lasy kluczowe dla tożsamości kultu- cover very rare, dying or endangered ecosystems in Eu- rowej lokalnych społeczności (218 ha). rope (5 162 ha), water protective forests (16 543 ha), soil- Powierzchnie referencyjne – wyznacza się w ramach protective forests (699 ha), and forests that are important ochrony różnorodności jako reprezentatywne przykła- for the cultural identity of the local community (218 ha). dy istniejących ekosystemów. Podlegały one procedurze Reference areas are determined within the protecting konsultacji społecznych. W lasach za ekosystem uznaje of the environment’s variety, as representative examples się typ siedliskowy lasu. Na obszarach tych nie pozy- of existing ecosystems. They have been under the proce- skuje się drewna, a drzewa martwe podlegają natural- dure of public consultation. The habitat type of a forest is nemu procesowi rozkładu. W całym LKP wyznaczono considered an ecosystem. No timber is harvested within ostoje chroniące zasoby rozkładającego się drewna oraz these areas and dead trees are left for natural biodegra- organizmy z nim związane na powierzchni 9 234 ha. dation. Sanctuaries that are to protect the resource of decomposing trees and of related organisms have been established on the whole territory of the Promotional Forest Complexes, covering an area of 9 234 ha. 37 fot. M. Taradejna

Udostępnianie lasów – LKP „ Lasy Mazurskie” Availability of forests – the PFC Masurian Forests asy spełniają różnorodne funkcje wynikające z orests perform various purposes that result from możliwości biologicznych ekosystemów leśnych the biological capacities of forest ecosystems and i oczekiwań społecznych: funkcje ekologiczne from social expectations: ecological functions L(środowiskotwórcze i ochronne), społeczne (rekreacyj- F(managing and protective), social (recreation, medical, ne, lecznicze, naukowe, dydaktyczne, estetyczne) oraz scientific, educational, aesthetic) and productive (eco- produkcyjne (gospodarcze). Funkcje mogą wzajemnie nomic). These functions may be complementary and can się uzupełniać i przenikać. Wielokrotnie jednak wzrost overlap each other. However, there are cases in which an znaczenia jednej z funkcji lasu często ogranicza funkcje increased significance of one function very often leads pozostałe. Proces ten zmienia się w czasie i przestrzeni. to the decrease of another. This process is changing in Lasy oddziałują w sposób regulujący i zachowawczy na terms of time and location. Forests influence the sur- otaczające środowisko. Retencjonują wodę, hamując jej rounding environment in a preventive and regulating spływ powierzchniowy – ograniczają powodzie, kształ- way. They manage the water retention by preventing tują procesy glebotwórcze, zapobiegają erozji gleb. Mają their run-off – and decrease the probability of floods wpływ na łagodzenie ekstremalnych warunków ter- – shape the soil-forming processes, and prevent soil micznych i pogodowych. Zbiorowiska leśne do pewnego erosion. Forests have an impact on mitigating extreme stopnia mogą neutralizować skażenia i zanieczyszczenia thermal and other weather conditions. To some extent, cywilizacyjne, mają pośredni wpływ na zwiększenie pro- forest communities can neutralize contamination and dukcyjności rolnictwa. Stanowią jednocześnie miejsce pollution from civilization. They have an indirect im- wzrostu licznych gatunków roślin i ostoję zwierząt. Lasy pact on increasing agriculture productivity. They are at są czołowym producentem tlenu i biomasy organicznej. the same time a place of growth for many plant species Bardzo duża jest przydatność lasów dla celów tury- and a sanctuary for animals. Forests are the leading pro- stycznych, sportowych i rekreacyjno – leczniczych. Swą ducer of oxygen and organic biomass. tradycję posiada zbieranie runa leśnego i grzybów. Lasy Forests are very usable when it comes to tour- są natchnieniem twórców, a także obiektem badań na- ist, sport, recreation and medical purposes. Picking ukowych z różnych dziedzin. Stanowią niezastąpiony mushrooms and undergrowth has its own traditions. warsztat edukacji przyrodniczej i ekologicznej, kształ- Forests are an inspiration for artists as well as an ob- tujący właściwy stosunek do przyrody. ject of scientific research connected with various fields 38 Ścieżka edukacyjna/ Educational path (fot. M. Taradejna)

Nie mniej ważna jest produkcyjna funkcja lasów. of knowledge. They are an irreplaceable workshop for Pamiętać przy tym należy, że drewno – podstawowy nature and ecological education that shapes the correct produkt fotosyntezy, jest dobrem odnawialnym. Dzie- attitude towards nature. je się tak w wyniku naturalnych procesów i świadomej The productive function of forests is no less impor- działalności człowieka. Rozwój cywilizacji wzmaga za- tant. One should bear in mind that wood (being the ba- potrzebowanie na drewno i jego produkty. Obliczono, sic product of photosynthesis) belongs to those goods że ma ono ok. 20 tys. różnego rodzaju zastosowań – od that may be considered renewable. This is so both be- sztachet, przez budownictwo, papier, lekarstwa, po... cause of natural processes and deliberate human actions. technologię kosmiczną. Civilization development increases the demand for wood and its products. It has been estimated that wood can be used for approx. 20 000 different purposes – from wooden fences, through construction, paper, medicines, to... space technology.

Edukacja leśna i udostępnianie lasu Forest education and the availability of forests

dukacja jest jednym z podstawowych zadań ducation is one of the most important tasks of leśnych kompleksów promocyjnych. Nadleśni- promotional forest complexes. The Inspectorates ctwa opracowały programy edukacji leśnej. Na have created programmes of forest education. Eich podstawie prowadzona jest działalność edukacyj- EOn the basis of these programmes, educational activity na, utworzono niezbędną infrastrukturę: ośrodki i izby is conducted. It has been possible to create the necessary edukacyjne z pełnym wyposażeniem oraz możliwością infrastructure: education centres and rooms that are organizowania wystaw: starych narzędzi leśnych, foto- fully equipped and capable of organizing exhibitions of: graficznych, malarskich i rzeźbiarskich, przeprowadza- old forest tools, photographs, paintings and sculptures, nia konkursów dla dzieci i młodzieży. and conducting contests for schoolchildren and young W poszczególnych nadleśnictwach prężnie działa- people. ją ośrodki edukacji ekologicznej i leśnej, izby edukacji Individual inspectorates have efficiently working leśnej a nawet… muzea! W Spychowie – w Muzeum ecological and forest education centres, forest educa- Leśnym ukazano historię nadleśnictwa i pracę leśnika tion chambers, or even… museums! In Spychowo – in 39 na tle zmieniających się pór roku, utworzono ekspozy- the Forest Museum – one can find an exhibition show- cję zwierząt występujących w Puszczy. W Strzałowie ing the inspectorate’s history and the work of foresters – w Izbie Historycznej zgromadzono zbiory starych during different times of the year. An exhibition of the map, urządzeń, kolekcję mundurów, w Izbie Leśnej za- animals that live in the forest has also been prepared. prezentowano eksponaty zwierząt, zbiór nasion i tabli- In Strzałowo – in its Chamber of History – there is ce dydaktyczne. W Mrągowie utworzono bogato wy- a collection of old maps, tools, and uniforms. The For- posażoną Izbę Edukacyjną przy leśniczówce Borowo. est Chamber presents animal exhibits, seed harvest and W Nadleśnictwach: Pisz i Maskulińskie funkcjonują educational boards. A well-equipped Education Cham- dobrze wyposażone ośrodki z salami wykładowymi, ber has been established in Mrągowo, near the Borowo z możliwością prowadzenia edukacji na różnych pozio- forester’s lodge. The Maskulińskie Inspectorate and the mach nauczania. W części ośrodków działają Zespoły Inspectorate in Pisz have well-equipped centres with Sygnalistów – w Spychowie „Leśna brać” – zorgani- lecture halls capable of providing education of various zowany wspólnie ze Strzałowem, w Rucianem-Nidzie levels. Some centres have bands of signallmen – “Leśna – „Galindowe Rogi”. Działalność dydaktyczną prowa- brać” (Forest Brethren) – in Spychowo ogranized in dzi również Ośrodek Edukacji Ekologicznej, przy Stacji cooperation with Strzałowo, and in Ruciane-Nida – Badawczej PAN w Popielnie. “Galindowe Rogi” (Galindian Horns). Educational ac- W najpiękniejszych fragmentach puszczańskiej tivities are also performed in the Ecological Education przyrody utworzono ścieżki edukacyjne oraz punkty Centre near the Research Station of the Polish Acad- edukacji leśnej. Prowadzone są na nich zajęcia tereno- emy of Sciences in Popielno. we, obserwacje przyrodnicze, wykłady i pogadanki. Ich The most beautiful parts of the forest have educa- głównym celem jest szerzenie wiadomości o lesie i pracy tional paths and places of forest education. Fieldworks, leśników. nature observations, lectures and debates are conducted W Lasach Mazurskich znajdowali natchnienie pisa- here. Their main aim is to provide information on for- rze i poeci. W leśniczówkach – urokliwie położonych ests and the job of a forester. w lasach, nad jeziorami, tworzyli swe dzieła z dala od The Masurian Forests have brought inspiration for miejskiego zgiełku. W leśniczówce Piersławek urodził writers and poets. In the forester’s lodges (which are się niemiecki pisarz Ernst Wiechert, autor „Dzieci Jero- beautifully located in forests, by lakes), they have been minów”. W leśniczówce Konstanty Ildefons Gał- working on their creations, far from the city noise. Ger- czyński pisał „Kronikę Olsztyńską”. W obu mieszczą się man writer Ernst Wiechert, the author of “The Jeronim obecnie muzea pamięci twórców. W Leśniczówce Gąsior Children”, was born in a forester’s lodge in Piersławek.

40

Ścieżka edukacyjna/ Educational path (fot. M. Taradejna) Ścieżka edukacyjna/ Educational path (fot. M. Taradejna) mieszkał Igor Newerly – autor „Archipelagu ludzi odzy- In a forester’s lodge in Pranie, Konstanty Ildefons skanych”. Melchior Wańkowicz – swe wędrówki po la- Gałczyński was writing his “Kronika Olsztyńska” (Ol- sach i wodach mazurskich opisał w książce „Na tropach sztyn Chronicle). A museum in memory of these au- Smętka”. W Krutyni mieszkał i tworzył Karol Małłek thors has been established in both forester’s lodges. Igor – działacz mazurski, pisarz, publicysta, autor wspo- Newerly – the author of “Archipelag ludzi odzyskanych” mnień „Polskie są Mazury” nazywany królem Mazurów. (The Archipelago of Reclaimed People) – lived in the Na ścianie domu, w którym mieszkał, wmurowano tab- Gąsior forester’s lodge. Melchior Wańkowicz described licę pamiątkową. W leśniczówce Sosnówka k/ Piecek w his trips among the Masurian forests and waters in his latach 1960–70 mieszkał Kazimierz Orłoś – autor dysy- book “Na tropach Smętka” (Looking for Smętek). In denckiej powieści „Cudowna melina” – wydanej w Pary- Krutynia, Karol Małłek lived and wrote his works. He żu w 1973 r. was a Masurian activist, writer, journalist, and the au- Puszcza Piska to wymarzony teren do uprawiania thor of the memoirs “Polskie są Mazury” ( is turystyki. Liczne jeziora położone wśród lasów pełnych Polish). He was called the King of . A memo- grzybów zachęcają do aktywnego wypoczynku. Lasy, rial board has been fixed onto the wall of the house he z wyłączeniem obszarów pełniących funkcje ochron- lived in. During the years 1960–70, Kazimierz Orłoś ne, są ogólnie dostępne dla ludności. Ukierunkowano lived in a Sosnówka forester’s lodge near Piecki. He w nich ruch turystyczny, tworząc niezbędną infrastruk- wrote a dissident novel titled “Cudowna melina” (The turę. Wytyczono oznakowane szlaki turystyczne – pie- Wonderful Den) which was published in Paris, 1973. sze i rowerowe, ścieżki dydaktyczne, miejsca biwakowa- Puszcza Piska Forest is a perfect area for engaging in nia i postoju pojazdów. tourism. Its numerous lakes located among forests that are full of mushrooms encourage people to enjoy active relaxation. Excluding zones that function as protection areas, its forests are publicly available. Their tourist trails have been oriented so that the necessary infrastructure has been created. Tourist trails have been marked out – with hiking and bike paths, educational paths, camp- sites and parking places. 41 Ośrodek Edukacji Leśnej „Wojciechówka”/ Forest Education Centre “Wojciechówka” (fot. M. Taradejna)

Współpraca naukowo-informacyjna Scientific and information cooperation uszcza choć straciła pierwotny charakter, ze n some sense the forest has lost its original character. względu na interesującą florę i faunę stanowi Due to attractive flora and fauna it is a point of inter- obiekt zainteresowania zarówno turystów, przy- est for tourists, as well as naturalists and scientists. Prodników jak i. naukowców. Od połowy XX w. działa ISince the second half of the XXth century, a Research Stacja Badawcza Polskiej Akademii Nauk w Popielnie, Station of the Polish Academy of Sciences in Popielno powołana w celu wzbogacenia i ratowania zasobów operates in order to enrich and save the natural resourc- przyrodniczych. Prowadzi ona prace związane z ochroną es. It conducts actions connected with nature preserva- przyrody: kształtowaniem ekosystemów leśnych, odtwa- tion: the formation of forest ecosystems, the recreation rzaniem naturalnych zasobów leśnych oraz oddziaływa- of natural forest resources, and the interaction between niem turystyki na ekosystemy leśne. Las doświadczalny tourism and forest ecosystems. An experimental forest stanowi rezerwat dla wolno żyjącego konika polskiego. creates a reserve for Polish koniks that live in the wild. Hodowla fermowa bobra służy poznaniu jego biologii. Battery farming of beavers helps in examining their bi- Prowadzone są też unikalne prace, dotyczące biologii ology. Moreover, there is unique research concerning cyklu poroża, rozrodu i zachowań jelenia szlachetne- the biology of the cycle of antlers, and the breeding go. Przy stacji działa Ośrodek Edukacji Przyrodniczo- and behaviour of red deer. Near the station operates the Ekologicznej. Istnieje tu również ekspozycja muzealna, Nature and Ecological Education Centre. A museum gdzie prezentowane są materiały i eksponaty prezentu- exhibition can also be found here and it presents mate- jące dorobek Stacji. Organizuje się tzw. „zielone szkoły”, rials and objects that show the accomplishments of the prowadzi praktyki studenckie i obozy specjalistyczne, Station. So-called „green schools” are being organized; a także seminaria i wykłady specjalistyczne. student apprenticeships and specialist camps are being

42 Ośrodek Edukacji Leśnej „Wojciechówka”/ Forest Education Centre “Wojciechówka” (fot. M. Taradejna)

Działalność edukacyjną prowadzi również Ma- conducted, as well as seminars and lectures. zurski Park Krajobrazowy. W Krutyni, w zabytkowej Educational activities are also performed by the stodole mazurskiej, mieści się Muzeum Przyrodnicze, Masurian Landscape Park. In Krutynia, in a historical w którym zgromadzono spreparowane okazy zwierząt Masurian barn, has been established a Nature Museum występujące na terenie Puszczy Piskiej. Kolekcja liczy which has accumulated dissected specimen of animals blisko 200 eksponatów i stale się powiększa. Opraco- that can be found in the Puszcza Piska Forest. The col- wano również ekspozycję florystyczną. We współpracy lection has almost 200 exhibits and the number is still z nadleśnictwami, park wytyczył interesujące ścieżki increasing. A floristic exhibition has also been prepared. edukacyjne. In cooperation with the forest inspectorates, the park W Nadleśnictwie Pisz testowana jest półnatural- has marked out interesting educational paths. na metoda odchowu kuraków leśnych – cietrzewia The Forest Inspectorate in Pisz is testing half-natu- i głuszca oraz rysia, metodą „Born to be free” – „uro- ral rearing methods for forest game birds (black grouse dzić się, aby być wolnym”. Ideą jest umożliwienie pisk- and capercaillie) and lynxes, using the “Born to be free” lętom pobytu w naturalnym środowisku od pierwszych method. The idea of this is to allow hatchlings the pos- dni życia sibility to live in their natural habitat from the first days W Kadzidłowie swoistą edukacją zajmuje się „Park of their life. Dzikich Zwierząt”, w którym zobaczyć można jelenie, The Park of Wild Animals in Kadzidłowo performs daniele, dziki, bobry a nawet wilki, głuszce i cietrzewie. educational tasks by enabling visitors to see deer, fallow deer, boar, beavers and even wolves, black grouse and capercaillies.

43 fot. W. Perkowski

Nadleśnictwo Mrągowo The forest inspectorate in Mrągowo

adleśnictwo Mrągowo zostało utworzone he forest inspectorate in Mrągowo was estab- w czerwcu 1949 r., administruje obszarem lished in June 1949 and it manages an area of 19 957 ha, w tym lasy zajmują 18 742 ha. Skła- 19 957 ha, including 18 742 ha of forests. It is Nda się z trzech obrębów: Gązwa, Sadłowo i Mrągowo Tcomposed of three forest districts: Gązwa, Sadłowo and o bardzo zróżnicowanych siedliskach. Mamy tu prawie Mrągowo, with much diversified habitats. Here, we have wszystkie siedliska z występujących na terenie RDLP almost all the habitats that can be found within the Re- Olsztyn. W lasach Nadleśnictwa Mrągowo rośnie więk- gional Directorate of the State Forests (RLDP) in Olsz- szość rodzimych gatunków drzew (z czego sosna zajmu- tyn. In the forests of the inspectorate in Mrągowo grow je 41% powierzchni, świerk – 16%, brzoza – 19%). almost all species of tree (including pine trees that stand W granicach LKP „Lasy Mazurskie” znajduje się for 41% of the area, spruces – 16%, and – 19%). tylko Obręb Mrągowo o powierzchni 7 347 ha. Różni Within the borders of the Promotional Forest się on od pozostałych zdecydowanie większym udzia- Complex „Masurian Forests”, is the entire District of łem sosny, która w składzie gatunkowym drzewostanów Mrągowo with an area of 7 347 ha. It differs from other stanowi ok. 80%. districts because of its higher number of pine trees, the W obrębie granic Nadleśnictwa, zarówno na grun- tree stand of which amounts to approx. 80% of the dif- tach Lasów Państwowych, jak i innych własności, wiele fering species composition. obiektów podlega ochronie prawnej. Utworzono 30 po- Within the Inspectorate, many objects are under legal mników przyrody. Na szczególną uwagę zasługują trzy protection, both in the area of the Stare Forests and other kilkusetletnie cisy w leśnictwie Surmówka, miłorząb properties. 30 nature monuments have been established. przy pałacu w Sorkwitach, magnolia we wsi Jędrychowo Focus should be especially put on three yews (each several i głaz o obwodzie 14 m przy wsi Łężany. centuries old), the ginkgo near the palace in Sorkwity, W 1993 r. utworzono rezerwat „Piłaki”. Chroni on the magnolia in the village of Jędrychowo and the boul- rzadkie gatunki fauny i flory. Znajdują się tu żeremia der near Łężany that measures 14 m in circumference.

44 bobrów oraz jesienne zlotowisko żurawi. Uznając ten In 1993, the „Piłaki” reserve was established. It pro- cenny obiekt za rezerwat, uchroniono go przed zakusa- tects rare species of wildlife. There are beaver lodges and mi dotyczącymi eksploatacji kredy jeziornej, tworzącej autumnal crane staging areas here. Considering this pre- grubą warstwę pod roślinnością torfowiskową. cious object as a nature reserve, it has been protected Specjalnie dla miłośników pieszych wycieczek, przy- against attempts concerning the potential exploitation rody i historii Nadleśnictwo Mrągowo utworzyło pięć of lacustrine chalk, which forms a thick layer under the interesujących ścieżek przyrodniczych. Najmłodsza peatland vegetation. z nich – „Źródełko miłości”, cieszy się dużym zaintere- Especially for enthusiasts of nature, history and hik- sowaniem zarówno wśród polskich jak i zagranicznych ing, the Forest Inspectorate in Mrągowo has created five turystów. Położona na końcu pięknej promenady nad interesting nature trails. The youngest of them – „Love jeziorem Czos, zawsze malownicza, to wspaniałe miej- Pond” – enjoys a high interest among both Polish and sce na popołudniową chwilę relaksu z dala od zgiełku foreign tourists. It is located along the beautiful prom- miasta. enade at Czos Lake. Being so picturesque, it is a wonder- Teren Nadleśnictwa Mrągowo należy do bardzo ful place to have an afternoon moment of relaxation, far ciekawych i atrakcyjnych obszarów, bogatych pod from the city noise. względem przyrodniczym i krajobrazowym. Część The land of the Forest Inspectorate in Mrągowo is wchodząca w skład LKP „Lasy Mazurskie” jest zwią- a very interesting and attractive area, rich in respect of zana z płynącą tędy rzeką Krutynią i jej słynnym szla- both its nature and landscapes. The part which belongs kiem kajakowym. Coraz popularniejszy staje się także to the Promotional Forest Complex „Masurian Forests” szlak rzeki Dajny. is connected by the river of Krutynia and its famous Obręb Mrągowo, z duża ilością siedlisk borowych, kayak trail. The trail of the Dajna river is also becoming to wymarzone miejsce dla zbieraczy jagód, żurawin czy more and more popular. grzybów. Nadleśnictwo chcąc wyjść naprzeciw tury- Mrągowo District, with its large amount of forest stom założyło wiele leśnych miejsc postojowych, usy- habitats, is a dream place for blueberry, cranberry, or tuowanych w najczęściej odwiedzanych fragmentach mushroom pickers. The Inspectorate, wanting to meet lasu. the demands of tourists, has established many parking places that are situated in the most frequently visited parts of the forest.

45

Sala edukacyjna Nadleśnictwa Marągowo/ Educational class of Mrągowo Forest District (fot. A. Sroczyński) Nadleśnictwo Spychowo The forest Inspectorate in Spychowo

asy Nadleśnictwa Spychowo są częścią najwięk- he forests of the Inspectorate in Spychowo are szego kompleksu leśnego na Pojezierzu Mazur- part of the biggest forest complex of the Mas- skim- Puszczy Piskiej. Nadleśnictwo zarządza urian Forest District – Puszcza Piska Forest. Lobszarem o powierzchni ponad 24 tys. ha. Spychow- TThe Inspectorate manages over 24 000 ha of land. The skie lasy, kryją w sobie wiele tajemnic. Na terenie miej- forests of Spychowo have many secrets. Within the area scowości Spychowo, nad jeziorem, znajdują się pozo- of Spychowo, at the lake, there are the remains of a me- stałości średniowiecznego grodziska. W lesie Leśni- dieval gord. In the forest district of Niedźwiedzi Kąt ctwa Niedźwiedzi Kąt znajduje się głaz upamiętniający (Bear Place), there is a boulder which commemorates the ostatniego mazurskiego niedźwiedzia Puszczy Piskiej last Masurian bear of the Puszcza Piska Forest, which upolowanego w 1804 r. Znajdziemy tu również pozo- was hunted down in 1804. One will also find here the stałości niemieckich bunkrów i rowów przeciwczołgo- remains of German bunkers and anti-tank ditches which wych zwanych linią Hildenburga. W południowej czę- formed part of the defences known as the Hindenburg ści Nadleśnictwa, leży wieś Klon. Zabudowa tej wsi to Line. In the southern part of the Inspectorate lies the największy na Mazurach kompleks wiejskiej zabudowy village of Klon. The buildings in this village form the drewnianej. W leśniczówce Strużki, w miejscowości biggest Masurian wooden building complex. Before the Łęg, przed wojną znajdowała się polska szkoła prowa- war, a Polish school governed by Jerzy Lanc was estab- dzona przez Jerzego Lanca. Spychowo dzięki bardzo lished in the forester’s lodge of Strużki, in Łęg. Thanks aktywnemu środowisku lokalnemu oraz zaangażowa- to the very active local habitants and the involvement of niu leśników stało się kulturalnym centrum regionu. the foresters, Spychowo has become the culture centre of Na brzegu Jeziora Spychowskiego, w 2004 r. powstał the region. On the coast of Spychowo Lake, an amphi- Amfiteatr, gdzie odbywają się liczne imprezy masowe. theatre was created in 2004. Many mass events are held Jedną z nich jest Mazurski Konkurs Sygnalistów My- here. One of them is the Masurian Huntsmen Signallers śliwskich im. Tomka Napiórkowskiego. Jednymi z cie- Competition of Tomek Napiórkowski. Among the more kawszych imprez w regionie, stworzonymi przez spy- interesting regional events, organized by the foresters of chowskich leśników, są organizowane plenery malarskie Spychowo, are also painting workshops and the Masuri- oraz Święto Mazurskiej Dłubanki. Ważnym elemen- an Dugout Feast. Security and protection of the valuable tem leśnej działalności jest zabezpieczenie i ochrona natural environment remains, however, an important wybitnych wartości środowiska przyrodniczego. Lasy part of the forest activity. The forests of the Inspectorate 46 nadleśnictwa są objęte ochroną poprzez utworzenie na have been placed under protection by the establishing of jego części Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Na te- the Masurian Landscape Park. On the initiative of for- renie Nadleśnictwa Spychowo utworzono z inicjatywy esters, the „Pupy” reserve was created in 1995 within the leśników w 1995 r. rezerwat „Pupy”. Na terenie rezer- area of the Spychowo Inspectorate. In this reserve, there watu znajduje się ścieżka dydaktyczna umożliwiającą is an educational path which enables easier sightseeing zwiedzanie najciekawszych jego fragmentów. Leśnicy of its most interesting parts. The foresters in the Inspec- w Nadleśnictwie Spychowo zawsze dbali o szerzenie torate of Spychowo have always endeavoured to share wiedzy ekologicznej wśród społeczeństwa, szczególnie their ecological knowledge among the rest of society, dzieci. Właśnie dlatego przy siedzibie nadleśnictwa especially among children. That is why near the Inspec- powstał Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej oraz torate’s office has been established the Forest Centre of Muzeum Leśne, gdzie można bliżej przyjrzeć się przy- Ecological Education and the Museum of Forests, where rodzie. Każdy znajdzie tam coś dla siebie. Można m.in. everyone can take a closer look at nature. Everybody can nauczyć się rozpoznawania głosów ptaków, obejrzeć find here something for themselves. You can i.e. learn kolekcję owadów i ptasich piór, czy poznać charakter how to distinguish different bird sounds, see a collection pracy leśnika w czasach historycznych. Prowadzenie of insects and bird feathers, or learn about the historical edukacji leśnej odbywa się również w oparciu o 4 ścież- facts of the job of a forester. This education on forests is ki dydaktyczne: „Jezioro Ciche” z malowniczo usytuo- also based on 4 educational paths: „Ciche Lake” with a waną wiatą z miejscem na ognisko, „Jezioro Marksoby” beautifully located shelter with a fireplace, „Marksoby biegnie brzegiem pięknego jeziora rynnowego, kolejna Lake” which forms a marvellous ribbon lake, another ścieżka w miejscowości Klon oraz ścieżka w rezerwa- path in Klon and a path in the „Pupy” reserve that guides cie „Pupy” która prowadzi nas szlakiem 270-letnich one through a trail of 270-year-old oaks. The Forest In- dębów. Nadleśnictwo wybudowało kilkanaście miejsc spectorate has built more than ten parking places and car postojowych i parkingów wzdłuż dróg publicznych parks along public roads and has established a campsite oraz utworzyło pole biwakowe w pobliżu Jeziora No- near Nożyce Lake. The campsite of the Spychowo Forest życe. Pole namiotowe Nadleśnictwa Spychowo jest po- Inspectorate is situated among an old tree stand approx. łożone pośród starego drzewostanu ok. 300 m od pla- 300 m from the beach between and Powałczyn. ży pomiędzy miejscowościami Piasutno i Powałczyn. The Inspectorate’s forests have a network of bikepaths. Lasy Nadleśnictwa pokrywa sieć szlaków rowerowych. The Trail of the Krutynia River, which has been beau- Dla amatorów turystyki wodnej czeka Szlak Krutyni tifully described in „Na tropach Smętka” by Melchior pięknie opisany przez Melchiora Wańkowicza w „Na Wańkowicza, awaits enthusiasts of water tourism. But topach Smętka”. Dla wszystkich turystów największą for all tourists, the biggest attraction that the forests of atrakcją, jaką zapewniają lasy Nadleśnictwa Spycho- the Inspectorate in Spychowo can provide is simply the wo jest spacer po świetlistym, pachnącym, obfitującym possibility of walking through a luminous, fragrant pine w grzyby, sosnowym lesie. forest, full of mushrooms.

47

Zajęcia edukacyjne w terenie / Educational classes in field (fot. G. Morawski) fot. Arch. Nadl. Strzałowo

Nadleśnictwo Strzałowo The forest inspectorate in Strzałowo

owierzchnia ogólna wynosi 20 218 ha, w tym lasy he overall area of this inspectorate is 20 218 ha, 18 847 ha. Nadleśnictwo położone jest na terenie with 18 847 ha of forests. This Inspectorate lies 6 gmin: Dżwierzuty, Świętajno, Mikołajki, Mrą- within 6 communes: Dżwierzuty, Świętajno, Pgowo, Piecki i Ruciane-Nida. Jednym z ważniejszych TMikołajki, Mrągowo, Piecki and Ruciane-Nida. One działań prowadzonych przez Nadleśnictwo Strzałowo of the more significant activities conducted by the In- jest ochrona przyrody. W obecnym stuleciu jest ona spectorate in Strzałowo is the preservation of nature. In bezwarunkową koniecznością wynikającą z potrzeby the current century, wildlife preservation is a must due zachowania jej wszystkich elementów w tym dziko ży- to the need of keeping all its elements, including wild jących roślin i zwierząt, całych ekosystemów oraz ze- animals and plants, whole ecosystems and nature com- społów przyrodniczych. Ochroną rezerwatową na te- plexes. 1 031.78 ha of the Inspectorate in Strzałowo are renie Nadleśnictwa Strzałowo objęta jest powierzchnia under the protection of 6 nature reservations: „Pier- 1 031,78 ha, na której położonych jest 6 rezerwatów: wos”, „Zakręt” (Curve), „Krutynia”, „Królewska So- „Pierwos”, „Zakręt”, „Krutynia”, „Królewska Sosna”, sna” (Queen Pine), „Strzałowo”, and „Czaplisko Ławny „Strzałowo” „Czaplisko Ławny Lasek”. Na terenie Nad- Lasek”. Within the area of this Forest Inspectorate leśnictwa Strzałowo położone są dwa Zespoły Przy- there are two Landscape and Nature Complexes: „the rodniczo-Krajobrazowe: „Rzeka Babant i Jezioro Białe” Babant River and Jezioro Białe (White Lake)” and oraz „Zyzdrój”. Unikatowość przyrodniczą tego regio- „Zyzdrój”. The uniqueness of the nature in this region nu podkreślają wyszukane i otoczone przez leśników is highlighted by numerous nature monuments which opieką liczne pomniki przyrody. Prowadząc racjonalną are managed by the foresters. Whilst conducting a ra- gospodarkę leśną położono również ogromy nacisk na tional forest management, a strong emphasis has been ochronę ptaków drapieżnych, dla których wytyczane also put on the protection of predatory birds, for which są specjalne strefy ochronne wokół gniazd. W ramach special protection areas around their nests have been 48 „Programu Hodowla jelenia europejskiego” opracowa- established. Within „Project of breeding the European no korzystne warunki bytowania jelenia oraz innych red deer”, favourable conditions for this species and zwierząt. Leśnicy prowadzą także kosztowne działania other animal’s lives have been developed. Foresters also na rzecz aktywnej ochrony stanowisk zagrożonych ga- conduct expensive operations to the benefit of protect- tunków roślin m.in.: zawilca wielkokwiatowego, sasan- ing endangered species of plants such as: the snowdrop ki otwartej, pełnika europejskiego. W Nadleśnictwie anemone, eastern pasque flower, and globeflower. The Strzałowo opracowano również innowacyjną w skali Forest Inspectorate in Strzałowo has also developed an europejskiej metodę ochrony i zwiększania liczby sta- innovative method in Europe of protecting and increas- nowisk ginącego porostu granicznika płucnika (Lobaria ing the number of stands of dying Lobaria pulmonaria. pulmonaria). Należy zaznaczyć, iż porosty odgrywa- It has to be mentioned that lichens perform a huge bio- ją kolosalną rolę biocenotyczną, polegająca na retencji cenotic role consisting in water retention in forest eco- wody w ekosystemach leśnych. Leśnicy z Nadleśnictwa systems. In 2013, the foresters of the Forest Inspector- Strzałowo w 2013 r. podjęli się próby odtworzenia na ate in Strzałowo tried to reconstruct xenothermic oak swoim terenie świetlistej dąbrowy przy pomocy stada woods by using a herd of Polish koniks. The Inspec- koników polskich. Nadleśnictwo Strzałowo prowadzi torate in Strzałowo performs numerous activities of an liczne działania o charakterze edukacji ekologicznej educational character that are focused on popularizing zmierzające do popularyzacji wielu istotnych problemów many important issues connected with civilization związanych z zagrożeniami cywilizacyjnymi i ochroną threats and the protection of forests ecosystems. There ekosystemów leśnych. Na terenie Nadleśnictwa Strza- are many precious objects within the Inspectorate’s ter- łowo istnieje wiele cennych obiektów o dużej wartości ritory that have great historical and culture value. The historycznej i kulturowej. Najstarszym z nich jest XII- oldest, a Galindian settlement from the XIIth century, wieczna osada Galindów położona między jeziorami is located between the lakes of Uplik and Mokre near Uplik i Mokre koło miejscowości Zgon. Z tego okresu the village of Zgon. Another place from that epoch is pochodzi również wczesnośredniowieczny kurhan ukry- an early medieval burial mound hidden on a hill at Ma- ty na wzgórzu nad jeziorem Majcz Wielki w północnej jcz Wielki Lake in the northern part of the Village of części wsi Lipowo. W leśnictwach Kołoin i Krutyń Lipowo. In the forest districts of Kołoin and Krutyń one rozrzucone są ruiny 3 pieców do wypalania rudy dar- can find 3 scattered ruins of furnaces used for smelting niowej lub wytopu szkła. Niewątpliwym skarbem tych fog iron or glass. An unquestionable treasure of these

49 fot. Arch. Nadl. Strzałowo terenów jest ukształtowana w XIX i pierwszej połowie lands is the original Masurian agricultural and forest XX w. tradycyjna mazurska zabudowa rolnicza i leśna. complexes developed in the XIXth and the first half W poczet ocalałych „perełek” zabudowy XIX stulecia of the XXth century. Among other “gems” of the XIXth należy wpisać budynek siedziby głównej Nadleśni- developments is also the main office of the Forest -In ctwa Strzałowo pochodzący z 1873 roku. Równie stara spectorate in Strzałowo that was built in 1873. Another i cenna architektonicznie jest leśniczówka Piersławek, place of similar age and value is the forester’s lodge in w której mieszkała rodzina Wiechertów. Teren nad- Piersławek. It used to be the house of the Wiecher- leśnictwa był areną przemarszu wojsk napoleońskich towie family. The army of Napoleon marched through w drodze do Rosji. Echem tych wydarzeń jest trasa the Inspectorate’s territory during their way towards nazwana „drogą wojskową” lub „Drogą Napoleońską”. Russia. As an echo of these events, one of the trails Fragmenty systemu niemieckich fortecznych umocnień is called “the army road” or “The Trail of Napoleon”. obrazujące przebieg „Linii Hindenburga” można odna- Fragments of a German fortification system that show leźć na terenie leśnictwa Rostek. Tutaj także w pocie the route of the “Hindenburg Line” can be found in the czoła ponadludzkim wysiłkiem wydobywali i kruszyli area of the Rostek forest district. This is also the place kamienie angielscy i francuscy lotnicy, którzy dostali where English and French pilots, who were taken pris- się do niewoli niemieckiej. Świadkami tej katorżniczej oners by , with the sweat of their brows had pracy są wyeksploatowane głazowiska i pozostałości to excavate and break stones. The depleted quarries and młyna do kruszenia kamieni w okolicach wsi Wojno- the remains of a mill in Wojnowo used for crumbling wo. Wielcy artyści odnajdywali spokój i natchnienie the stones are proofs of this shattering labour. Famous zaszywając się w urokliwie położonych leśniczówkach, artists have wanted to find peace and inspiration while tacy jak np.: Ernst Wiechert, Igor Newerly, John Stein- hiding themselves away in the charming forester’s beck, Karol Małłek, którzy przez pewien okres swojego lodges. Artists such as Ernst Wiechert, Igor Newerly, życia mieszkali na terenie nadleśnictwa. John Steinbeck, and Karol Małłek spent part of their life within the area of this Forest Inspectorate.

50

Kormoran/ Great Cormorant fot. J. Łachacz

Nadleśnictwo Maskulińskie The Maskulińskie Forest Inspectorate

adleśnictwo Maskulińskie rozciąga się pomię- he Maskulińskie Inspectorate extends between dzy największym jeziorem w Polsce – Śniar- the biggest lake in Poland – Śniardwy – along dwami, wzdłuż Jezior Mikołajskiego i Bałdan, lakes Mikołajskie and Bałdan, as far as to Jezi- Naż po Jezioro Nidzkie na południu. Nazwa Nadleśni- Toro Nidzkie (Nidzie Lake) in the south. The name ctwo Maskulińskie pochodzi od nazwiska pierwszego Maskulińskie comes from the name of the first forest po II wojnie światowej nadleśniczego Mariana Masku- inspector after World War II, Marian Maskuliński, lińskiego, który rozpoczął pracę wkrótce po ustaniu who started his work shortly after the end of the war. działań wojennych. Kilka miesięcy później, w niewy- A few months later, he was murdered in mysterious jaśnionych okolicznościach razem z gajowym Ludwik circumstances together with a gamekeeper Ludwik Uszko został zamordowany. Uszko. Lasy nadleśnictwa tworzą zwarty kompleks leśny sta- The forests of this Inspectorate create a dense for- nowiący fragment Puszczy Piskiej. Lasy Nadleśnictwa est complex that is a part of the Puszcza Piska Forest. Maskulińskie są wyjątkowo cenne przyrodniczo. Znacz- The forests of the Maskulińskie Inspectorate are of great na ich część znajduje się w granicach Mazurskiego Parku natural value. The majority of these forests lie within the Krajobrazowego. Praktycznie cały obszar nadleśnictwa borders of the Masurian Landscape Park. Almost the objęty jest siecią Natura 2000, a blisko 30% powierzchni whole area of the inspectorate is under the network of należy do Obszarów Chronionego Krajobrazu. Ponad- Natura 2000, and nearly 30% of the territory belongs to to na terenie nadleśnictwa wyznaczono 3 użytki ekolo- Nature Parks. Moreover, in this inspectorate have been giczne, 45 pomników przyrody, 5 rezerwatów przyrody: established 3 ecological uses, 45 nature monuments, and „Jezioro Łuknajno”, „Czapliniec”, „Jezioro Lisiny”, „Je- 5 nature reserves: “Jezioro Łuknajno”, “Czapliniec”, “Jez- zioro Nidzkie” i „Krutynia Dolna”. Wyznaczono również ioro Lisiny”, “Jezioro Nidzkie” and “Krutynia Dolna”. strefy ochronne dla ptaków: bielika, orlika krzykliwego, Some protection zones have also been determined for 51 bociana czarnego, rybołowa, kani czarnej i rudej. birds such as: the white-tailed eagle, lesser spotted eagle, Atrakcyjne położenie nadleśnictwa powoduje, że black stork, osprey, and the red and the black kite. w miesiącach letnich lasy Puszczy Piskiej odwiedza The inspectorate’s location attracts many tourists mnóstwo turystów. Ruch turystyczny koncentruje się who visit the Puszcza Piska Forest during the sum- przede wszystkim wokół Jezior: Nidzkiego, Bełdan, mer. The tourist movement focuses mainly on the lakes: Mikołajskiego i Śniardw. W bezpośrednim sąsiedz- Nidzkie, Bełdan, Mikołajskie and Śniardwy. Holiday twie jezior znajdują się ośrodki wypoczynkowe i pola resorts and campsites are located directly near the lakes. namiotowe. W oparciu o walory przyrodnicze Pusz- Workers of the inspectorate conduct educational work- czy Piskiej, pracownicy nadleśnictwa prowadzą zaję- shops for tourists and inhabitants based on the natural cia edukacyjne, dla mieszkańców i turystów. Zajęcia values of the Puszcza Piska Forest. These workshops are odbywają się w Ośrodku Edukacji Leśnej „Wojcie- held in the „Wojciechówka” Forest Education Centre, chówka”, na terenie zabytkowej Wyłuszczarni Nasion, in a historical place used to obtain the seeds of conifer- w ogródku dendrologicznym, a także na leśnych ścież- ous trees, in a dendrological garden, and also on a forest kach dydaktycznych: „Śladami Gałczyńskiego”, „Ka- educational path including: „Śladami Gałczyńskiego” dzidłowski Las”, „Wokół jeziora Chudek”, „Ruciański (Following Gałczyński), „Kadzidłowski Las”, „Wokół las - Szlakiem Starych Dębów”. Przy nadleśnictwie jeziora Chudek” (Around Chudek Lake), „Ruciański działa Zespołu Sygnalistyki i Muzyki Myśliwskiej las - Szlakiem Starych Dębów” (Old Oaks Trail). In „Galindowe Rogi” zajmujący się kultywowaniem the inspectorate, there is the Signalling and Hunts- i promowaniem wartości kulturowych związanych men Music Band „Galindowe Rogi” (Galindian Horns) z łowiectwem i sygnalistką myśliwską. which cultivates and promotes cultural values connected Będąc w okolicy warto odwiedzić obiekty przy- with hunting and hunting signals. rodnicze i kulturowe: Leśniczówkę Pranie – Muze- When passing by, it is well worthwhile to visit the um K. I. Gałczyńskiego w Praniu, obiekty sakralne cultural and natural objects such as: the Pranie Forest- w Wojnowie, Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie, er’s Lodge – the museum of K. I. Gałczyński in Pranie Muzeum Mazurskiego Parku Krajobrazowego w Kru- – the religious objects in Wojnowo, the Park of Wild tyni, Stację Badawczą PAN w Popielnie i Śluzę Gu- Animals in Kadzidłowo, the Museum of the Masurian ziankę w Rucianem-Nidzie. Landscape Park in Krutynia, the Research Station of the Polish Academy of Sciences in Popielno, and the Water Gate Guzianka in Ruciane-Nida.

52 fot. E. Łopatko fot. T. Czyżyk

Nadleśnictwo Pisz The forest Inspectorate in Pisz

adleśnictwo Pisz powstało w 1973 r. z połą- he Forest Inspectorate in Pisz was established czenia nadleśnictw: Kulik, Szeroki Bór, Pisz, in 1973 by joining together the inspectorates in: Turośl, Wilcze Bagno. Jego obszar obejmu- Kulik, Szeroki Bór, Pisz, Turośl, and Wilcze Nje 36 487,17 ha, z czego powierzchnia leśna wyno- TBagno. Its area amounts to 36 487,17 ha, including a si 34 256,43 ha. Położone jest we wschodniej części forest area of 34 256,43 ha. It lies in the eastern part województwa warmińsko-mazurskiego, w gminach: of the Warmian-Masurian voivodeship, within the Pisz, Biała Piska i Ruciane-Nida. Należy do dwóch communes of: Pisz, Biała Piska and Ruciane-Nida. It krain przyrodniczo-leśnych: II Mazursko-Podlaskiej belongs to two forest and nature lands: the II Mazury oraz IV Mazowiecko-Podlaskiej. Największym nie- and Podlasie, and the IV Mazowsze and Podlasie. The zaprzeczalnym walorem nadleśnictwa jest jego poło- biggest unquestionable feature of this inspectorate is its żenie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, niemal location in the Masurian Great Lakes District, almost w środku olbrzymiego kompleksu leśnego, jaki stanowi in the middle of the huge forest complex of Puszcza Puszcza Piska. Wspaniałe, bogate w grzyby bory oraz Piska Forest. Wonderful forests with lots of mush- mnogość jezior powodują masowe odwiedzanie terenu rooms and a multitude of lakes attract large groups of nadleśnictwa przez turystów krajowych i zagranicz- domestic and foreign tourists. Here, two climate types nych. Ścierają się tu dwa rodzaje klimatów – konty­ clash together – continental (dry) and oceanic (humid). nentalny (suchy) i oceaniczny (wilgotny), skutkiem Thus, the weather changes frequently and rapidly. These czego są częste i gwałtowne zmiany pogody. Dosko- conditions are especially known by sailors who visit nale znają te cechy żeglarze pływający po Śniardwach Śniardwy – the biggest lake in Poland. A light breeze – największym polskim jeziorze. Lekka bryza może can suddenly change into a strong wind that can cre- w ciągu kilkunastu minut zmienić się w silny wiatr ate almost two-meter high waves. There are numerous 53 fot. T. Czyżyk

tworzący fale o wysokości prawie dwóch metrów. Licz- instances when the winds have destroyed vast extents ne są także historyczne wzmianki o wiatrach niszczą- of the forests. At noon of 4th of July 2002, a hurri- cych znaczne połacie lasów. W południe 4 lipca 2002 r. cane occurred in Puszcza Piska Forest. It demolished huragan przetoczył się nad Puszczą Piską, pustosząc tree stands over a huge area. Nearly 35% of the inspec- drzewostany na znacznym obszarze. Zniszczeniu ule- torate’s forests were destroyed. The damage affected gło wówczas blisko 35% lasów nadleśnictwa. Szkody approx. 12 000 ha, including about 3 900 ha of trees wystąpiły na powierzchni ok. 12 000 ha, w tym na which were blown down and broken. Due to particular ok. 3 900 ha wszystkie drzewa zostały wywrócone lub natural features, there are many objects near Pisz under połamane. Szczególne walory przyrodnicze powodu- many forms of protection. An area of 6 939,31 ha is ją, że w okolicach Pisza istnieją obiekty objęte różny- a part of the Masurian Landscape Park. 15 635 ha of mi formami ochrony. Obszar o wielkości 6 939,31 ha forests which are under the inspectorate’s management wchodzi w skład Mazurskiego Parku Krajobrazowego. are included into nature parks. Within the borders of 15 635 ha lasów będących pod zarządem nadleśnictwa the Inspectorate in Pisz are present two nature reserves. zaliczono do obszarów chronionego krajobrazu. Na What is more, there are protection zones for preda- terenie Nadleśnictwa Pisz znajdują się dwa rezerwaty tory birds (the white-tailed eagle, lesser spotted eagle, przyrody, wyznaczono strefy ochronne ptaków dra- black kite) as well as 41 nature monuments. An area of pieżnych (bielik, orlik krzykliwy, kania czarna) oraz 21 ha (the islands on the lakes of Śniardwy and Wiar- pomniki przyrody – 41szt. Ustanowiono użytki ekolo- tel) has been added to ecological uses. Bearing in mind giczne o powierzchni 21 ha (wyspy na jeziorach Śniar- the forest education of the society, the Inspectorate in dwy i ). Z myślą o edukacji leśnej społeczeństwa Pisz has created and properly equipped the following Nadleśnictwo Pisz wykonało i odpowiednio wyposaży- objects: the Forest Educational Centre „Pliszka” which ło niżej wymienione obiekty: Ośrodek Edukacji Leśnej was made available in 2012 and established thanks to a „Pliszka” oddany do użytku w 2012 roku, utworzony grant given by NFEP&WM (National Fund for Envi- dzięki dotacji z NFOŚiGW oraz ścieżka edukacyjna ronmental Protection and Water Management), and an prowadząca przez Las Ochronny „Szast”. Niepowta- educational path that leads through „Szast” Protection rzalne w skali Lasów Państwowych przedsięwzięcie, Forest. 475 ha of land damaged by a hurricane were

54 fot. Arch. nadl. Pisz jakim było pozostawienie do naturalnej regeneracji left for natural regeneration. It was a unique undertak- 475-hektarowej powierzchni lasu zniszczonego przez ing concerning State Forests. For years, visitors could huragan. Od lat odwiedzający mają okazję obserwować, see how nature heals itself after a catastrophe. On this jak przyroda odradza się po kataklizmie. Na trasie trail one can find a 12 meter high observation tower (at ścieżki znajduje się wieża widokowa o wysokości ponad the highest point of the „Szast” Protection Forest) and 12 metrów (w najwyższym punkcie Lasu Ochronnego a high observation bridge over the Pisa river. The In- „Szast”) oraz wysoki pomost-galeria nad rzeką Pisą. Te- spectorate’s territory is very attractive in terms of tour- ren nadleśnictwa jest bardzo atrakcyjny pod względem ism. This is caused by the beauty of its forests, numer- turystycznym. Sprawia to piękno borów, liczne jeziora ous lakes and also the river of Pisa which picturesquely a także rzeka Pisa malowniczo meandrująca pośród la- meanders among the woods and meadows. Thanks to sów i łąk. Staraniem Nadleśnictwa Pisz udostępniono the Forest Inspectorate in Pisz, campsites have been es- pola namiotowe nad jeziorami Wiartel, Śniardwy, Roś, tablished by the lakes of Wiartel, Śniardwy, Roś, and Nidzkie. Przy drogach publicznych urządzono osiem- Nidzkie. Eighteen stopping places have been created naście miejsc postoju pojazdów. Nadleśnictwo z włas- near public roads. On its own initiative, the inspector- nej inicjatywy wytyczyło i oznakowało w terenie 5 tras ate has marked out 5 bridle paths. In consultation with konnych. W porozumieniu z Gminą Pisz oraz z miej- the commune of Pisz and local associations, 5 bike- scowymi stowarzyszeniami wytyczono i oznakowano 5 paths and 6 pistes have also been created and marked tras rowerowych oraz 6 tras narciarskich. Do ciekawych out. Among the interesting and watchable objects that i wartych zobaczenia obiektów położonych niedaleko are located near Pisza are: a watergate at Jegliński Pisza należą: śluza na kanale Jeglińskim w miejscowo- channel in between the lakes of Śniardwy and ści Karwik pomiędzy jeziorami Śniardwy i Roś, ścież- Roś, a 13 km long nature trail leading through a forest ka przyrodnicza o długości 13 km prowadząca głównie which was destroyed by a hurricane and left for natu- przez tereny lasu zniszczonego przez huragan, pozosta- ral regeneration, the Szeroki Ostrów peninsula with its wionego do naturalnej regeneracji, półwysep Szeroki shore cliffs overlooking Śniardwy lake, and the ruins of Ostrów z klifowymi brzegami i widokiem na jezioro a steel mill in Wądołek. Śniardwy, ruiny huty żelaza w Wądołku.

55 fot. M. Boroń

Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie Research Station of the Ecological, Agriculture and Conservation Animal Breeding of the Polish Academy of Sciences in Popielno

omiędzy trzema mazurskimi jeziorami Śniar- etween the three Masurian lakes of Śniardwy, dwy, Bełdany i Warnołty położony jest las użyt- Bełdany and Warnołty lies the forest used by kowany przez Stację Badawczą Rolnictwa Eko- the Research Station of the Ecological, Agricul- Plogicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN Bture and Conservation Animal Breeding of the Polish w Popielnie. Od 1956 roku teren lasu popielniańskiego, Academy of Sciences in Popielno. Since 1956, the area administrowany przez Lasy Państwowe, został udo- of forests near Popielno, governed by State Forests, has stępniony Polskiej Akademii Nauk do celów naukowo- been made available for the Polish Academy of Sciences badawczych. Sześć lat później las o powierzchni ponad for science and research purposes. Six years later, 1600 1600 ha przekazano w pełne użytkowanie ówczesne- ha of forests were given to the then Experimental Farm mu Zakładowi Doświadczalnemu PAN w Popielnie. of the Polish Academy of Sciences in Popielno. The area Obszar ten ogrodzono, przeznaczając go dla hodowli was enclosed, so that it could be used for conservation zachowawczej żyjących na wolności tabunów konika and breeding of the population of Polish primitive hors- polskiego. es in the wild. Pomimo intensywnej ingerencji człowieka, ciągnącej Despite the intensive human interference, that has się przez ponad trzy stulecia, las popielniański zachował lasted for three hundred years, the forests of Popielno dużą różnorodność siedlisk i roślinności. Najczęściej have preserved a large variety of habitats and vegetation. spotykanym zbiorowiskiem są tu bory świeże, gdzie ga- The most frequently occurring habitat is woods with tunkiem panującym jest sosna zwyczajna. Znalazła ona Scots pine as the dominant species. It has found favour- sprzyjające warunki do wzrostu i rozwoju, wytwarza- able circumstances for growth and development, creat- jąc na starych puszczańskich siedliskach cenny ekotyp ing a valuable ecotype of Masurian pinetree on old forest sosny mazurskiej. Powierzchniowy udział tego gatun- habitats. This species covers 81.2% of the overall area, ku wynosi 81,2%, a najstarszy drzewostan sosnowy li- and the oldest tree stand is 250 years old. Within the czy około 250 lat. Na omawianym obszarze obecne są described territory, deciduous forests are also present, również lasy liściaste, reprezentowane przez łęg jesio- and are represented by riparian and sub continental oak- nowo-olszowy i grąd subkontynentalny. W granicach hornbeam forests. In the forest, the two dystrophic lakes lasu znajdują się dwa jeziora dystroficzne Smolak Duży of Smolak Duży and Smolak Mały can be found, which i Smolak Mały, będące w różnych stadiach sukcesji na- are in different stages of natural succession. They create turalnej. Stwarzają one warunki do rozwoju różnego ideal conditions for developing various types of peat-, 56 typu zbiorowisk torfowiskowych, szuwarowych, a prze- reed, and, above all, mossy and sedge peat-bogs. On the de wszystkim torfowisk mszysto – turzycowych. Na deforested low peat-bog areas, there are meadows with odlesionych terenach torfowisk niskich występują łąki names that were given by the local population like e.g. o nazwach nadanych im przez miejscową ludność np. Leleki or Wielka łąka (Big Meadow). They are the key Leleki czy Wielka Łąka. Stanowią one podstawową baz prey base of Polish primitive horses and deer. żerową dla konika polskiego oraz zwierzyny płowej. In 2003, the forest near Popielany was added to the W roku 2003 popielniański las wszedł w skład LKP Promotional Forest Landscape of the „Masurian For- „Lasy Mazurskie”. Co roku Popielno jest odwiedza- ests”. Each year, Popielno is visited by about 6 000 peo- ne przez około 6 tys. osób, w tym 2,5 tys. młodzieży ple, including 2 500 school children and approx. one szkolnej i ok. tysiąca obcokrajowców, głównie Niem- thousand foreigners, mainly Germans. In 1997, a mu- ców. Z myślą o turystach odwiedzających Stację otwar- seum was opened in a historical granary from the XVI- to w 1997 r. muzeum w zabytkowym spichrzu z XVIII Ith century for tourists, who visit the Station in order to wieku, prezentujące dorobek oraz bieżące prace Stacji see the accomplishments of the Research Station of the Badawczej PAN. Ekspozycję tworzy kilka działów. Polish Academy of Sciences. The exhibition is formed of Największą uwagę przykuwa kolekcja zrzutów jeleni several sections. The highest attention is drawn by the (poroży co roku zrzucanych przez samca jelenia). collection of deer antlers (that are dropped by each male Stacja słynie z hodowli stad dziko żyjących koników deer once a year). polskich wywodzących się od tarpana, który dawniej The station is famous for its breed of Polish primitive zamieszkiwał tereny Europy Środkowej. W stajni mo- horses living in the wild which derive from tarpan that żemy obejrzeć koniki, natomiast w muzeum znajdują used to live in Central Europe. One can see koniks in się zdjęcia koników żyjących na wolności w lesie. the stables, while the museum presents photographs of Następna część ekspozycji przedstawia zespoły ro- koniks which live in the wild in the forest. ślinne występujące na terenie popielniańskiego lasu. Another part of the exhibition shows plant commu- Placówka prowadzi Ośrodek Edukacji Przyrodniczej, nities that can be found within the forests of Popielno. w którym odbywają się zajęcia dla uczniów ze szkół The facility manages a Nature Educational Centre in podstawowych i średnich. Wszystkich chętnych ser- which are conducted workshops for primary schools and decznie zapraszamy do odwiedzenia Popielna. high schools. All people interested in visiting Popielno are more than welcome.

57 fot. A.S. Jadwiszczak 58

Kormoran/ Great Cormorant (fot. P. Ulewicz) Projekt „Baltic Landscape” Project „Baltic Landscape” Wprowadzenie Introduction

równoważone planowanie na poziomie kra- alanced planning on the level of the landscape jobrazu oraz nawiązanie stabilnej platformy and establishing a stable cooperation between współpracy pomiędzy instytucjami i lokalną institutions and the local community were the Zspołecznością to główne przesłanki, które przyświe- Bmain reasons that encouraged the Regional Directo- cały Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Ol- rate of State Forests in Olsztyn to participate in the sztynie podczas przystępowania do realizacji projektu execution of the Baltic Landscape project. Its main as- Baltic Landscape. Jego główne założenia wywodzą się sumptions derive from the idea of the Model Forests z idei Lasu Modelowego, która powstała w latach 90. created in the ‘90s of the previous century, in Canada. ubiegłego wieku w Kanadzie. Las Modelowy to las A Model Forest is a well-governed forest that com- dobrze zarządzany, łączący społeczne, kulturowe i go- bines the social, cultural and economic needs of a local spodarcze potrzeby lokalnych społeczności. W Lesie society. In the case of a Model Forest, various people of Modelowym różni ludzie o różnych interesach i per- different interests and perspectives establish a neutral spektywach tworzą neutralne partnerstwo oparte na partnership based on: management of their own natu- zasadzie: zarządzać własnymi zasobami naturalnymi ral resources in a way that is most suitable for them, w sposób najbardziej dla nich odpowiedni, biorąc pod bearing in mind their history, economic and cultural uwagę ich historię, tożsamość gospodarczą i kulturową identity, as well as a method that will not pose a threat oraz sposób niezagrażający przyszłym pokoleniom. to future generations. Od 2011 roku Regionalna Dyrekcja Lasów Pań- Since 2011, the Regional Directorate of State For- stwowych w Olsztynie wraz z Urzędem Marszałkow- ests in Olsztyn together with the Marshall’s Office skim Województwa Warmińsko-Mazurskiego reali- of the Warmian-Masurian Voivodeship have tried to zując zadania projektu, zajmują się identyfikowaniem fulfill the project’s tasks by identifying the crucial is- zasadniczych problemów nurtujących lokalne społecz- sues bothering the local communities and by develop- ności i wypracowywaniem wspólnych rozwiązań, któ- ing mutual solutions that will become helpful in other re w przyszłości będą mogły być wykorzystywane na regions of Poland and Europe as well. Achieving a mu- innych obszarach zarówno Polski jak i Europy. Klu- tual consensus is a key element based mainly on a social czowym elementem jest sam proces osiągania konsen- dialogue and the cooperation of the different parties. susu, oparty w szczególności na dialogu społecznym The Baltic Landscape project is being executed by i partnerstwie stron. 14 partners who come from Sweden, Belarus, Estonia, Projekt Baltic Landscape jest realizowany przez Latvia, Finland, Poland and Norway. It gives the pos- 14 partnerów, którzy pochodzą ze Szwecji, Białoru- sibility to reach another significant assumption of the si, Estonii, Łotwy, Finlandii, Polski i Norwegii. Daje project, that is, sharing experience on the local and in- to możliwość realizacji kolejnego istotnego założenia ternational arena. This experience will help to develop projektu, czyli szerokiej wymiany doświadczeń na are- policy and management instruments in the Baltic Sea nie zarówno lokalnej jak i międzynarodowej, służącej region. rozwojowi polityki i narzędzi zarządczych państw Participation in the Baltic Landscape project is w rejonie basenu Morza Bałtyckiego. a great example of the new innovative forms of State Udział w projekcie Baltic Landscape jest doskona- Forests activities and puts the Regional Directorate of łym przykładem nowych, innowacyjnych form dzia- State Forests in Olsztyn on the same level with the łalności Lasów Państwowych, a Regionalną Dyrekcję largest forest organizations in the rest of Europe. Lasów Państwowych w Olsztynie stawia w jednym sze- regu z największymi organizacjami leśnymi Europy.

59 60 Komunikacja i informacja Communication and information

projekcie Baltic Landscape bardzo istotną n the Baltic Landscape project a very significant role rolę odgrywa system komunikacji pomię- is performed by the communication system between dzy zaangażowanymi w działania stronami. the parties participating in these activities. There- WDlatego zagadnieniu temu został poświęcony w całości Ifore, there is a separate chapter titled Communication pakiet tematyczny pt. Komunikacja i informacja. Głów- and information devoted to this issue. The main aim of nym celem pakietu jest opracowanie i wdrożenie we- the package is to elaborate on and implement internal wnętrznej i zewnętrznej komunikacji w projekcie. Prob- and external communication into the project. However, lemem jest niewystarczająca współpraca pomiędzy or- there is a problem of inadequate cooperation between ganizacjami zajmującym się tymi samymi zagadnienia- organizations that work on the same landscape aspects, mi w krajobrazie oraz niska świadomość społeczeństwa as well as a low awareness of the community connected związana z projektem Baltic Landscape. Celem pakietu with the Baltic Landscape project. The aim of the pack- było nawiązanie współpracy zarówno na poziomie lo- age was to establish cooperation between a wide scope kalnym, krajowym jak i międzynarodowym pomiędzy of partners on the local, nationwide and international szeroką gamą partnerów. Głównymi grupami docelo- level. The main target groups that we wanted to reach wymi do których chcieliśmy dotrzeć byli: pracownicy were: the inspectorates’ employees, local governments, Nadleśnictw, samorządy, lokalne społeczności ,orga- local communities, non-governmental organizations, nizacje pozarządowe, naukowcy oraz partnerzy zagra- scientists and foreign partners. A communication strat- niczni. W celu stworzenia efektywnej komunikacji po- egy has been elaborated on in order to create an effi- między grupami docelowymi została opracowana stra- cient communication between the target groups. The tegia komunikacji. Główne wyniki projektu są rozpo- main project outcome is distributed among the part- wszechniane wśród partnerów do oceny i wykorzystania ners to be evaluated and used in the future via e-mail w przyszłości poprzez kontakt email oraz stronę inter- messages or a website (www.baltyckiekrajobrazy.eu). netową (www.baltyckiekrajobrazy.eu). Wierzyliśmy, że We have believed that building a strong cooperation zbudowanie silnej współpracy popartej możliwościami supported by decision capacities may have good results. decyzyjnymi może dać bardzo dobre rezultaty. Tak też And it eventually has been achieved. The communica- się stało. W ramach pracy została zbudowana sieć ko- tion network has been a part of the project. The idea of munikacyjna. Rozpropagowaliśmy ideę projektu wśród the project has been promoted among the society. We społeczeństwa. Uczestniczyliśmy w Międzynarodowych have participated in the Poleko International Ecologi- Targach Ochrony Środowiska Poleko. Przygotowaliśmy cal Fair. We have prepared promotional materials and

61

Stanowisko LKP Lasy Mazurskie na targach Poleko / PFC Mazurian Forests Poleko Fair stand 62 materiały promocyjne oraz foldery. Stworzyliśmy stronę brochures. We have created a website of the Masurian internetową Baltic Landscape Mazury. Udostępniliśmy Baltic Landscape. We have uploaded an Online Plat- Internetową Platformę Wymiany Informacji, jako no- form for Information Exchange as an innovative tool watorskie narzędzie wymiany informacji i demonstracji for information exchange and which demonstrates the zmian zachodzących w krajobrazie. Prezentując wyniki changes that the landscape is undergoing. Presenting projektu opublikowaliśmy szereg artykułów w prasie the project’s results, we have published a number of lokalnej, regionalnej i leśnej. W celu zaprezentowania articles in the local, regional, and forest press. In order innowacyjnych działań realizowanych przez Regional- to present the innovative activities executed by the Re- ną Dyrekcję Lasów Państwowych w Olsztynie w ra- gional Directorate of State Forests in Olsztyn as part mach projektu Baltic Landscape dołożyliśmy wszelkich of the Baltic Landscape project, we have done our best starań by uczestniczyć w Międzynarodowych Targach to participate in the International Ecological Fair. At Ochrony Środowiska. Na targach „Poleko”, które od 7 the “Poleko” Fair, that was held from 7 to 10 October do 10 października 2013r. odbyły się w Poznaniu nie 2013 in Poznań, we, of course, had to have our own mogło zabraknąć naszego stoiska. W tym roku targi ob- stand. This year the fair has its 25 year anniversary. chodzą jubileusz 25-lecia. Głównym celem stoiska LKP The main purpose of the PFC Masurian Forests’ stand Lasy Mazurskie jest promocja oraz podkreślenie pozy- was to promote and highlight the positive image of the tywnego wizerunku Lasów Państwowych. Podczas te- State Forests. During this year’s fair we also shared our gorocznych targów dzieliliśmy się również doświadcze- experience acquired by working on the Baltic Land- niami zdobytymi w ramach projektu Baltic Landscape. scape project. Among the participants there were do- W targach wzięły udział krajowe i zagraniczne firmy mestic and foreign companies which wanted to present prezentujące nowe technologie związane z szeroko po- new technologies connected with the broadly-defined jętą ochroną środowiska. Poleko to najbardziej prestiżo- preservation of nature. Poleko is the most prestigious we w kraju targi poświęcone m.in. ekologii oraz odna- fair in the country that is devoted to i.a. ecology and wialnym źródłom energii. Podczas ich trwania odbywa renewable sources of energy. Many conferences, de- się szereg konferencji debat i wykładów. bates and lectures are conducted during the fair.

63 64

Wiewiórka/ red squirrel (fot. W. Perkowski) fot. W. Perkowski

Ustanowienie Sieci Bałtyckich Krajobrazów Establishing the Network of the Baltic Landscapes

Wstęp Preface odczas realizacji projektu Baltic Landscape leśni- uring the execution of the Baltic Landscape cy z RDLP Olsztyn wspólnie z Urzędem Mar- project, foresters of the Regional Directorate szałkowskim Województwa Warmińsko-Ma- of State Forests in Olsztyn in cooperation Pzurskiego starali się zastosować sprawdzoną światową Dwith the Marshall’s Office of the Warmian-Masurian formułę Lasów Modelowych do nawiązania dialogu Voivodeship tried to implement the globally successful społecznego na terenie LKP Lasy Mazurskie. W tym formula of Model Forests to start a social dialogue with- celu poszerzono edukację ekologiczną społeczeństwa in the area of the PFC Masurian Forests. This is why o tematy związane z Baltic Landscape, podczas licz- ecological education of the society has been extended nych spotkań przekazano pozytywne doświadczenia by topics connected with the Baltic Landscape project. LKP Lasy Mazurskie, a także poruszano trudne tema- During many meetings, we presented the positive expe- ty aby nawiązać dialog społeczny pomiędzy różnymi rience of the PFC Masurian Forests and also discussed jednostkami. Spotkania organizowane w ramach pro- difficult issues in order to enter into social dialogue with jektu „Baltic Landscape” wiele razy gromadziły przy various entities. The meetings organized as part of the wspólnym stole ludzi zainteresowanych przyszłością “Baltic Landscape” project have very often gathered to- i rozwojem tego terenu. Głównym celem było nawią- gether people who were interested in the future and de- zanie współpracy zainteresowanych stron oraz zidenty- velopment of this region. The main aim was to establish fikowanie problemów na obszarze działania projektu. cooperation between interested parties and identify the Omawiano tematy związane m.in. z gospodarowaniem problems that occur within the project’s area. We have zasobami wodnymi, powiększającą się populacją bo- discussed topics concerning i.a. water resources man- bra europejskiego (Castor fiber L.), poruszano również agement, and the growing population of the Eurasian

65 sprawy dotyczące zarządzania turystyką. Rozmawiano beaver (Castor fiber L.). Subjects connected with tour- o retencji wodnej, o jej wpływie na odbudowanie śro- ism management have also been discussed. We have dowisk wodno-błotnych. Udało się również zawiązać talked about water retention and the influence it has współpracę stron zainteresowanych rozwojem sieci on reconstructing water and mud habitats. Parties in- szlaków konnych. terested in the development of a network of horse trails W ramach projektu „Baltic Landscape” odbył się have also started cooperation. plener malarski w Spychowie. Wzięli w nim udział As part of the „Baltic Landscape” project, paint- profesjonalni malarze, studenci i wykładowcy uczelni ing workshops were held in Spychowo. Among the artystycznych oraz początkujący twórcy różnych zawo- participants one would find professional painters and dów malujący po godzinach. W ciągu tygodnia, mimo lecturers from art schools as well as beginner painters zmiennej pogody, 16-stu artystów stworzyło ponad 60 of various professions. During one week, despite the prac malarskich. Tematem pleneru było zagadnienie rapidly changing weather, 16 artists have completed „Czym jest dla mnie mazurski krajobraz?”. Na obra- over 60 paintings. The topic of the session was „What I zach znalazły się głownie lasy i jeziora, ale również think of the Masurian landscape?”. The paintings usu- stare okiennice drewnianych domów, spalony kościół ally presented forests and lakes, but also the old shut- w Klonie, czy kolorowe abstrakcje. Prace prezentowane ters of wooden houses, the burnt church in Klon, or były na roboczej wystawy w trakcie pleneru oraz pod- colourful abstractions. These works were shown during czas wernisażu 10 sierpnia 2013 r., na IX Mazurskim a temporary exhibition during the session and during Konkursie Sygnalistów Myśliwskich w Spychowie. the opening of the exhibition on the 10th of August Realizacja projektu pomogła też w przeprowadzeniu 2013, during the IX Masurian Hunting Signalmen inwentaryzacji zagrożonych gatunków Natura 2000 Competition in Spychowo. na przykładzie ichtiofauny, stworzeniu interaktywnej Execution of the project has also helped in drawing platformy internetowej i strony internetowej projektu up the inventory of Natura 2000 endangered species (baltyckiekrajobrazy.eu ). based on the example of ichtyofauna, a creation of an Bogactwem tych terenów nie są tylko jeziora i lasy, interactive online platform and the project’s website ale również, licznie znajdujące się w naszych lasach, (baltyckiekrajobrazy.eu). 66 Uczestnicy pleneru malarskiego / The participants of open-air painting (fot. P. Adamska)

pozostałości po minionych epokach: kurhany, grodzi- The richness of these lands lies not only in their ska, wały. Leśnicy wielokrotnie stawiali sobie pytania: lakes and forests, but also in numerous remnants of jak rozpoznać, jak chronić, jak udostępnić je społe- previous epochs that can be found in forests such as: czeństwu, aby nie spowodować jednocześnie zniszczeń. grave mounds, gords and walls. Foresters very often W tym celu zorganizowano seminarium pt.: „Dziedzi- have tried to answer the questions of: how to identify, ctwo krajobrazu Pojezierza Mrągowskiego”. how to protect, how to make the forests available for Realizacja zadań w ramach projektu pomogła również the community, in a way that will avoid damage. This w wymianie doświadczeń między stronami zaintereso- is why a seminar titled: „The Landscape Legacy of the wanymi rozwojem Lasów Modelowych zarówno w kraju Lake District of Mrągowo” has been created. (BL Warta), jak i za granicą (Kanada, Szwecja, Rosja, Fin- The task’s fulfillment within the project has also landia). W planach jest złożenie wniosku o członkostwo helped in sharing experience between the parties in- w Międzynarodowej sieci Lasów Modelowych. terested in the development of Model Forests, both in our country (BL Warta) and abroad (Canada, Sweden, Russia, Finland). It is planned to file an application for joining the International Model Forest Network.

Co dalej z projektem Baltic Landcsape? What is the future of the Baltic Landscape project? dea Lasów Modelowych zakłada wieloletni rozwój The idea of Model Forests considers a long-term part- partnerstwa pomiędzy zaangażowanymi stronami. nership development between the involved parties. Realizacja projektu Baltic Landscape była jedynie The execution of the Baltic Landscape project was only Iinicjacją nowego modelu współpracy. W swoich zało- to initiate a new kind of cooperation. The established żeniach stworzona sieć partnerów miałaby posłużyć network of partnerships is designed to be the basis for jako podstawa do międzynarodowej współpracy nad international cooperation in developing balanced forest zrównoważonym rozwojem krajobrazów leśnych i za- landscapes and natural resources in the world. When sobów naturalnych na świecie. Podsumowując projekt, summing up the project, working parties determined

67 68 fot. R. Berczyński

grupy robocze określiły główne problemy i wyzwania the main issues and obstacles significant in the view istotne w kontekście zarządzania krajobrazem. Celem of the landscape management. The aim of elaborat- opracowania poniższych zagadnień było wyznaczenie ing on the subjects mentioned below was to indicate kierunków do dalszej współpracy, na rzecz zintegrowa- the directions of future cooperation in favour of inte- nego planowania w krajobrazie. Partnerzy jednogłośnie grated landscape planning. Partners have unanimously stwierdzili, że planowanie przestrzenne nie odpowia- decided that spatial planning does not meet modern da współczesnym oczekiwaniom. Zauważony został expectations. What has also been noticed is the lack brak dialogu i debaty na temat użytkowania zasobów of dialogue and debate concerning the subject of man- naturalnych i uzgadniania przeciwstawnych interesów. aging natural resources and negotiating competing W zarządzaniu krajobrazem problemów przysparza interests. During landscape management, managing również gospodarka populacjami zwierząt chronionych the populations of game and endangered species of i łownych. Kolejnym zagadnieniem, istotnym bo bu- animals is also a problem. Another significant issue is dzącym spory, jest gospodarowanie i ochrona zasobów the management and protection of water supplies and wodnych oraz gospodarowanie zasobami ryb. Ponadto managing the stock of fish. Moreover, in the future we przyszłości chcielibyśmy wykorzystać mapy numerycz- would like to use numeric maps as the basic tool for ne, jako podstawowe narzędzie do prezentowania zmian presenting the changes which have occurred in a par- zachodzących w danym krajobrazie. Kolejnym zredago- ticular landscape. Another edited problem is different wanym problemem są różne formy ochrony przyrody forms of nature preservation as depending on the local w kontekście interesów miejscowej ludności. Oprócz community. Except for the abovementioned subjects, powyższych zagadnień kierunki działań zdaniem part- the partners think that actions should be also aimed nerów powinny dotyczyć adaptacji do zmian klimatu at an adaptation to climate changes and the protection oraz ochrony wartości krajobrazowych i kompleksowe- of landscape values, and a comprehensive approach to- go podejście do gospodarowania rezerwami przyrody. wards nature reserves management.

69 70 fot. P. Ulewicz fot. P. Ulewicz

Innowacyjne podejście do zintegrowanego planowania w krajobrazie Innovative approach towards integrated landscape management

Wstęp Preface

rak zintegrowanego zarządzania na poziomie he lack of integrated planning on landscape lev- krajobrazu jest istotnym problemem występu- el is very important issue occurring in Poland. jącym w Polsce. Celem działań projektu Baltic One of the aims of Baltic Landscape project BLandscape było między innymi zainicjowanie wspól- Tin that matter, was to initiate an integrated activities nych działań pomiędzy instytucjami uczestniczącymi between institutions involved in space management w planowaniu przestrzennnym. planning.

Ekspertyza prawna Legal Assessment uwagi na skomplikowane procedury prawne ue to sophisticated legal procedures concern- dotyczące prowadzenia inwestycji na terenie ing carrying out investments in Poland, an idea Polski, powstał pomysł opracowania prawnego, of legal development has been elaborated. It Zktóre w sposób przejrzysty dla każdego analizowało by Dwould be meant to vividly analyze the necessary cer- konieczne do uzyskania zaświadczenia od odpowied- tificates that have to be issued by the competent body of nich organów administracji państwowej. state administration. Na wstępie należało w sposób jednoznaczny zdefi- At the beginning, it was necessary to precisely define niować pojęcia „inwestycji” (zestaw działań oddziaływu- “an investment” (a set of actions that permanently influ- jących w sposób trwały na grunt, wodę oraz powietrze), ences soil, water or air), “area” (the element of a land- „przestrzeni geograficznej” (elementy krajobrazu zwią- scape that is related to soil, water or air) and the term of zane z gruntem, wodą oraz powietrzem) oraz pojęcie “adequate certificates” (relevant certificates, agreements, „odpowiednich zaświadczeń” (odpowiednie zaświad- decisions etc. which oblige the investor to carry out an czenia, zgódy, decyzje, itp., uprawniające inwestora do intended investment). wykonania zamierzonej inwestycji). 71 Finalnym produktem tego zlecenia było sporządzenie Elaborating on a table was the final result of this or- tabeli gdzie w lewej kolumnie określone zostały inwesty- der. Investments which are envisaged in Polish legisla- cje przewidziane w ustawodawstwie polskim, zaś w gór- tion have been put in the left column, while the upper nym wierszu zostały zestawione nazwy przepisów praw- line presents a set of legal provisions with their respec- nych wraz z odpowiednimi artykułami, paragrafami, tive articles, clauses etc. on the basis of which compe- itp. na podstawie których odpowiednie organy admini- tent bodies of state administration issue an „adequate stracji państwowej wydają „odpowiednie zaświadczenia” certificate”. Użytkownik chcąc się dowiedzieć jakie dokumen- In order to check the list of documents, users will ty musi zgromadzić, aby przeprowadzić zaplanowane need to carry out activities within a „geographical area”; działania w „przestrzeni geograficznej”, odnajduje w le- they search the left column for an entry that is the most wej kolumnie inwestycję najbardziej zbliżoną do tej pla- similar one to their investment; the list of required doc- nowanej; wykaz dokumentów znajduje się w środkowej uments is given in the middle of the table. części tabeli. In order to make using the assessment easier, it has Dla ułatwienia posługiwania się ekspertyzą sporzą- been prepared as an Excel file that gives the possibility of dzono ją w postaci pliku arkusza kalkulacyjnego Excel, simple data filtering, adding new elements, and imple- który daje możliwość automatycznego filtrowania ze- menting eventual replacements in case of law changes. branych danych oraz łatwej rozbudowy o nowe elementy We believe that this work has helped the average oraz wprowadzania ewentualnych zamian w momencie citizen to become familiar with the competences of in- zmiany przepisów prawnych. dividual administrative bodies which issue certificates, Praca w naszej ocenie przyczyniła się do wyjaśnienia agreements, decisions etc. that are related to the imple- przeciętnemu obywatelowi kompetencji poszczególnych mentation of an investment within a geographical area. organów wydających zaświadczenia, zgody, decyzje, itp. This development may be used as a guide in the „sophis- związane z prawną zgodą na realizację inwestycji w prze- ticated world of our legislation”. strzeni geograficznej. Opracowanie może posłużyć jako przewodnik po „zagmatwanym świecie naszego prawa”.

72 fot. G. Kaźmierczak Internetowa platforma wymiany informacji Online information exchange platform dobie coraz większego zainteresowania n times of growing interest of the society in the plans społeczeństwa planami samorządów do- of local governments that concern the management tyczącymi zagospodarowania przestrzeni of a given geographical area, and various tourism Wgeograficznej, różnymi inicjatywami turystycznymi ale Iinitiatives, but also those concerning the development of również i tych związanych z rozwojem infrastruktury communication infrastructure, there has been a need for komunikacyjnej, zaszła potrzeba stworzenia narzędzia a quick method of visualizing the a.m. information. A do łatwego wizualizowania i prezentowania w/w infor- perfect solution provided by modern technology would macji. Idealnym rozwiązaniem jakie niesie za sobą no- be using map websites that would have the tools neces- woczesna technologia, wydają się być serwisy mapowe sary for serving their „customers”. posiadające w swej funkcjonalności narzędzia zapew- The aim of the interactive online platform of informa- niające odpowiednią obsługę „klientów” serwisu. tion exchange as a part of the Baltic Landscape project Założeniem interaktywnej internetowej platformy is the communication of the society via the Internet, wymiany informacji stworzonej w ramach programu visualization of the existing tourism infrastructure and Baltic Landscape jest komunikacja społeczeństwa za the ability to present ideas and projects concerning the pośrednictwem sieci Internet, wizualizacja istniejącej area development of the Regional Directorate of State infrastruktury turystycznej oraz możliwość zgłaszania Forests in Olsztyn, as well as the ability to share opin- pomysłów i projektów dotyczących rozwoju obszaru za- ions on these topics. sięgu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Ol- The basic function of the Platform is an interactive sztynie jak również wyrażania opinii na ten temat. map (two types to choose from: a topographic one or Podstawową funkcją Platformy jest interaktywna one made of satellite pictures) that helps to efficiently mapa (topograficzna lub z podkładem zdjęć satelitar- browse the area of the administrative jurisdiction of the nych – do wyboru), która pozwala sprawnie przeglądać Regional Directorate of State Forests in Olsztyn with teren zasięgu administracyjnego Regionalnej Dyrekcji additional elements such as: the area division used on Lasów Państwowych w Olsztynie wraz z dodatkowy- zones governed by the Inspectorates, the state adminis- mi elementami takimi jak: podział powierzchniowy trative division, some of the nature preservation forms wprowadzony na terenie zarządzanym przez Nadleś- (the Natura 2000 network, landscape parks, nature nictwa, państwowy podział administracyjny, niektóre reserves) and elements related to communication and powierzchniowe formy ochrony przyrody (sieć Natura tourism infrastructure which have been implemented in 2000, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody) oraz the area governed by State Forests. elementy związane z infrastrukturą komunikacyjną Information is divided into three topics: tourism, na- i turystyczną zainwentaryzowane na terenie zarządza- ture preservation, and communication. nym przez Lasy Państwowe. 73 Informacje są pogrupowane w trzy bloki tematycz- As an additional function of the Platform, it is possi- ne: turystyka, ochrona przyrody, komunikacja. ble for users who are logged in to input such information Dodatkową funkcjonalnością platformy jest wpro- as e.g. a visualized idea for a bike, horse or other trails, wadzanie przez zalogowanych użytkowników własnych enhancing the communication network, or some other informacji, np. w postaci graficznego wizualizowa- ideas which would help increase the „attractiveness” of nia pomysłu, na ścieżkę rowerową, konną (lub inną), the nearest surroundings. The mechanism of data in- usprawnienia sieci komunikacyjnej czy też innej idei put has been designed in such a way that the introduced dotyczącej zwiększenia „atrakcyjności” najbliższego są- ideas can be viewed and commented on by other users siedztwa. Mechanizm wprowadzania danych został za- via an internet forum. This allows to share information projektowany w sposób umożliwiających podgląd przez and, at the same time, give opinions on topics posted on innych użytkowników wprowadzonych pomysłów oraz the Platform. ich komentowanie przy użyciu forum internetowego. Another element that enables the flow of informa- W ten sposób została zapewniona wymiana informa- tion is so-called „distribution letters”. Every registered cji wraz z wyrażaniem opinii na tematy zamieszczone user can sign in to receive by email information on new w platformie. posts (or changes of the old ones) that are connected

74 Kolejnym elementem zapewniającym przepływ in- with his or her interests. For instance, a person inter- formacji są tzw. „listy dystrybucyjne”. Każdy zalogo- ested in horse trails will receive information about data wany użytkownik może zapisać się na otrzymywanie posted on the website that are devoted to new horse drogą elektroniczną informacji o zamieszeniu nowego trails and the modification of old ones. Moreover, the elementu związanego z przedmiotem jego zaintereso- administrator of the Platform is able to provide email wania lub o jego zmianach. Np. osoba zainteresowana addresses of state administrative institutions that oper- ścieżkami konnymi będzie otrzymywać informacje na ate within a particular area. It gives the possibility to in- temat wprowadzanych do serwisu danych dotyczących form governments about ideas given by individual users. nowych lub modyfikacji istniejących ścieżek konnych. Thus, „grass-roots” information (ideas) can be conveyed Istnieje również możliwość wprowadzenia, przez admi- to the upper levels of management. nistratora Platformy, adresów mailowych instytucji ad- ministracji państwowej działających na danym terenie. Daje to możliwość informowania władz o pomysłach wprowadzanych przez indywidualnych użytkowników. W ten sposób przekazuje informacje (pomysły) powsta- łe „oddolnie” na wyższe szczeble zarządzania.

Ścieżki rowerowe Bicycle paths uwagi na coraz większą popularność kolarstwa earing in mind the increasing popularity of górskiego oraz atrakcyjność terenu wokół Góry mountain bike trails and the attractiveness of Czterech Wiatrów w Mrągowie w ramach BL the land around Góra Czterech Wiatrów (The Zpowstał pomysł utworzenia trasy rowerowej MTB. BMountain of Four Winds) in Mrągowo, there is an idea Na terenie Polski można znaleźć wiele przykładów of creating an MTB bike trail as a part of the BL. udanej współpracy pomiędzy leśnikami a lokalnymi In Poland, one can find many examples of successful sympatykami jazdy w trudnym terenie. Takie marki jak cooperation between foresters and local enthusiasts of Singietrek pod Smrekiem, Park Rowerowy w Obiszo- cycling on difficult terrains. Brands such as Singietrek wie czy Park Rowerowy w Żerkowie powstawały z lo- near Smrek, the Bike Park in Obiszowo, or the Bike kalnych inicjatyw pasjonatów kolarstwa górskiego. Park in Zerkowo were created as local initiatives of en- Okolice Mrągowa mają niezwykły potencjał do upra- thusiasts of mountain bike trails. wiania tej dyscypliny sportu: duże deniwelacje terenu,

75 76 fot. M. Taradejna bliskość ośrodka miejskiego, zaplecze gastronomicz- The surrounding areas of Mrągowo have great poten- no-serwisowe, dogodny parking – to atuty jakich szuka tial for this type of sport: considering the large differ- każdy amator jazdy na rowerze górskim. ences in the land, an urban centre nearby, catering and Proponowana trasa jest wyłącznie „zgrubną” ideą. servicing facilities, and a convenient car park. These are Osią i główną atrakcją jest Góra Czterech Wiatrów; the advantages that every enthusiast of cycling in the dalej trasa zagłębia się w tereny leśne gdzie wykorzy- mountains looks for. stując naturalne luki w drzewostanie oraz topografię The proposed trail is only a “rough” idea”. The Moun- terenu biegnie kolejnymi ścieżkami w sposób gwaran- tain of Four Winds is the main attraction; further on, tujący konieczność mocniejszego naciśnięcia na pedały the trail goes deep into forest areas where, by using the a jednocześnie wyzwalając odpowiednie zasoby adrena- natural space between tree stands and the topography liny. Wszystko to w pięknych okolicznościach przyrody of the land, it takes its next paths in a way that guar- i sąsiedztwa jeziora Czos i Dobrzynek. antees the biker a real challenge and a real adrenaline Trasa i jej potencjał umożliwia przeprowadzenie rush – everything among beautiful nature and near two zawodów, tych dla amatorów jak również dla elity ko- lakes: Czos and Dobrzynek. larstwa. Wieść lokalna niesie, że gdyby udało się trasę The trail and its potential would enable having com- odpowiednio oznaczyć, jej przebieg i istnienie odpo- petitions for beginners as well as for the elite of cycling. wiednio rozreklamować możliwe są zawody nawet mi- Local news says that with a successful establishment of strzostw Polski. Reszta zależy wyłącznie od woli tam- the trail, its route and promotion, it would be possible to tejszych administratorów terenu… organize even championships of Poland. The rest is in the hands of the local entities that manage those lands…

Inwentaryzacja ichtiofauny Inventory of ichthyofauna ramach zadania z bloku tematycznego s part of a task from the topic of „The inno- „Innowacyjne podejście do zintegrowanego vative approach towards integrated landscape planowania w krajobrazie” zinwentaryzowa- management” there is an inventory report of Wno ichtiofaunę wód LKP „Lasy Mazurskie” ze szczegól- Athe water ichtyofauna in the PFC „Masurian Forests” nym naciskiem na gatunki wymienione w Dyrektywie with the focus put on species mentioned in the Habitats Siedliskowej. Badania przeprowadzono na terenie Nad- Directive. The research has been made within the area of

77 fot. A. Kapusta 78

Siedlisko piskorza/ Habitat of European weatherfish (fot. A. Kapusta) Siedlisko piskorza/ Habitat of European weatherfish (fot. A. Kapusta) leśnictw: Mrągowo, Spychowo i Strzałowo, łącznie na the Inspectorates in Mrągowo, Spychowo and Strzałowo, 44 stanowiskach o dużym zróżnicowaniu siedliskowym giving a total of 44 posts with a great variety of habitats oraz różnej genezie powstania – począwszy od rowów and with different origins – starting from the drainage melioracyjnych odwadniających łąki, a skończywszy ditches of meadows to the natural lakes and peatbogs. In na naturalnych jeziorach i torfowiskach. Do ustalenia order to determine the occurrence and species composi- występowania oraz składu gatunkowego ryb i minogów tion of fish and lamperns that live in the researched flows zamieszkujących badane cieki i zbiorniki wodne zasto- and water reservoirs, a so-called electrofishing method sowano tzw. metodę elektropołowów bądź sieci wielo- (or nets with many meshes) has been used. Fish were oczkowe. Ryby identyfikowano do gatunku w miejscu identified by their species in the place of the catch before odłowu, a następnie wypuszczano spowrotem do cieku. later on being released back into the water. W wyniku przeprowadzonych badań odłowiono As a result of the research, 1 485 specimens were 1485 osobników należących do 8 rodzin, 16 gatunków caught. They belonged to 8 families and 16 species in na 29 stanowiskach. Na poszczególnych stanowiskach 29 places. Individual places were estimated to have from ustalono obecność od 2 do 269 osobników. Wśród zin- 2 to 269 specimens. Among the caught fish were fish wentaryzowanych gatunków ryb, dominowała rodzina of the Cyprinidae family. Almost 44% of all the fish karpiowatych. Prawie 44% wszystkich odłowionych ryb caught were tench. What is more, the most common stanowił lin, z kolei najczęściej spotykane gatunki to: species were: pike, tench, perch, roach, gudgeon and szczupak, lin, okoń, płoć, kiełbie i karaś pospolity. crucian carp. Trzy gatunki odnotowane podczas inwentaryzacji Three species that have been noted during the re- należą do najwyższej kategorii zagrożenia wśród kra- search belong to the highest group of endangered coun- jowej ichtiofauny. Węgorz to gatunek krytycznie zagro- try’s ichtyofauna. Eel is a species classified as critically żony, piskorz i miętus – gatunki narażone na wyginię- endangered, while weatherfish and eelpout – are seen as cie. Karaś pospolity i jelec to gatunki bliskie zagrożenia, vulnerable. Crucian carp and dace are vulnerable spe- których populacje są lokalnie zagrożone. Większość cies and their populations are locally endangered. Most gatunków, należy jednak do grupy najmniejszej troski. of the species, however, belong to the group of least con- Piskorz i śliz są gatunkami prawnie chronionymi w na- cern. Weatherfish and stone loach are fish legally pro- szym kraju. tected in our country.

79 W Polsce występuje 25 gatunków ryb chronionych In Poland, there are 25 species of fish that are under prawem międzynarodowym w ramach Natura 2000. protection of the international agreement Natura 2000. Spośród gatunków wymienionych w II Załączniku Dy- Among the species mentioned in the IInd Attachment rektywy Siedliskowej jedynym stwierdzonym podczas to the Habitats Directive, the only species that has been inwentaryzacji gatunkiem był piskorz. Dawniej w wielu found was weatherfish. In the past, this species was częściach naszego kraju gatunek ten występował po- common and numerous in many parts of the country. spolicie i licznie. Długotrwałe oddziaływanie człowie- The long-term impact on the environment caused by ka na środowisko, wpłynęły na spadek liczebności oraz humans has influenced the decrease of the number and zmniejszenie areału występowania piskorza. the area of occurrence for weatherfish. Ważnym wnioskiem wyciągniętym na podstawie A significant conclusion drawn from the conducted przeprowadzonych badań , jest fakt iż pozostałości pię- research is that the remains of watermills’ impound- trzeń przy ruinach młynów, a także brody o zbyt dużym ments as well as fords with a very high inclination an- nachyleniu oraz progi o wysokości większej niż 10 cm gle and limits higher than 10 cm greatly decrease or znacznie utrudniają lub nawet uniemożliwiają wędrów- totally prevent fish migration upstream, especially of kę ryb, zwłaszcza tym małym, w górę rzeki. Także woda small species. The fast flow of water is also a problem płynąca z dużą prędkością jest przeszkodą w procesie affecting fish migration. Nevertheless, dams built by migracji. Natomiast licznie utworzone przez bobry tamy beavers do not create additional obstacles in the migra- nie stanowią przeszkody utrudniającej rybom wędrów- tion of the fish. (This text has been elaborated on by kę. (Tekst opracowała Anna Markowska na podstawie Anna Markowska on the basis of the expertise provided ekspertyzy Andrzeja Kapusty z Zakładu Ichtiologii, In- by Andrzej Kapusta from the Ichtyology Facility of the stytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie – Inwen- Institute of Inland Fishing in Olsztyn – and the Report taryzacja ichtiofauny z wyszczególnieniem gatunków on the ichtyofauna inventory with the focus on species Natura 2000. Olsztyn, październik 2013) from Natura 2000. Olsztyn, October 2013)

80

Piskorz/ European weatherfish (fot. A. Kapusta) Pałac w Sorkwitach/ Palace in Sorkwity (fot. W. Perkowski)

Atrakcje historyczno-kulturowe regionu Culture and historical attractions of the Region ramach działania „Innowacyjne podejście s part of „The innovative approach towards inte- do zintegrowanego planowania w krajobra- grated landscape management” an expertise has zie” została wykonana ekspertyza dotycząca been made that concerns „The potential direc- Wpotencjalnych kierunków rozwoju turystyki na olsztyń- Ations of tourism development within the PFC Masurian skim obszarze LKP „Lasy Mazurskie”. Ważnym punk- Forests of Olsztyn”. The historical and culture attrac- tem opracowania stały się atrakcje historyczno-kulturo- tions of the region have become a significant point of we regionu. development. Obszar dzisiejszej Puszczy Piskiej zajmowało nie- The area of today’s Puszcza Piska forest used to be gdyś plemię Galindów, po którym pozostały liczne śla- occupied by the tribe of Galindians, who left many traces dy w formie cmentarzysk ciałopalnych i kurhanowych such as their crematory burial grounds, burial mounds, oraz pozostałości osad i grodzisk, a także nazewnictwo and remains of villages and gords, as well as there being miejscowe, wywodzące się ze staropruskiego języka. present local nomenclature deriving from the old Prus- Pod koniec XIII w. Galindia nadal stanowiła bezkres- sian period. At the end of the XIIIth century, Galindia ną, wyludnioną krainę. Obszar ok. 20 000 km2 porasta- was still a boundless, deserted land. The area of approx. ła wielka puszcza, nazwana przez Krzyżaków „Grosse 20 000 km2 was covered by a huge forest which was called Wildnis” (wielką dziczą), a pozostałością po niej jest “Grosse Wildnis” (The Great Wilderness) by the Teuton- licząca obecnie ok. 100 000 ha Puszcza Piska. ic Knights. Puszcza Piska Forest, which occupies an area Kolejne akcje kolonizacyjne, zapoczątkowane przez of about 100 000 ha, is the remnant of that forest. Krzyżaków, spowodowały liczny napływ chłopów The ensuing colonization acts started by the Teutonic z Mazowsza, mieszających się z niedobitkami pruski- Knights resulted in a large inflow of peasantry from Maz- mi i napływową ludnością niemiecką. Na osiedlenie się ovia which mixed with the Prussian survivors and settlers i zakładanie wsi w puszczy w XIX w. zezwolono staro- from . In the XIX century, Russian old believers obrzędowcom rosyjskimi. Na wschód od jeziora Bełda- were granted the permission to settle and found villages ny założyli wsie i Piaski. Opisując dzieje in the forest. To the east from Bełdany lake, they founded dzisiejszej Puszczy Piskiej, należy wspomnieć również the villages of Onufryjewo and Piaski. When describing o wielkich rodach takich jak: Schliebenowie, Egloffste- today’s Puszcza Piska Forest, one has to mention too the inowie, Groebenowie, Mirbachowie i Hoverbeckowie, great families such as: Schlieben, Egloffstein, Groeben, 81 82

Święty Nepomucen na Czarnym Rogu/ Saint Nepomuk in Czarny Róg (fot. M. Taradejna) Wieś Klon/ Klon village

którzy budowali dwory na terenach dzisiejszego LKP. Mirbach and Hoverbeck, who built manors on the ter- XVII-wieczne puszczańskie lasy porastały dęby, ritory of the present PFC. brzozy, wiązy, buki, klony, olszyna, graby, świerki i osi- The forests of the XVIIth century were covered with ki. Polowano na tury, łosie, jelenie, niedźwiedzie, dziki, oaks, birches, elms, beeches, , alder woods, horn- sarny, rysie, kuny, wilki, lisy, borsuki, zające, które były beams, spruces and . People hunted animals like niegdyś na tych terenach liczne i pospolite. Ostatni żubr aurochs, deer, bears, boars, doe-deer, lynxes, martens, w Puszczy Piskiej padł na początku XVIII w., z kolei wolves, foxes, badgers, and hares – which used to be ostatni mazurski niedźwiedź w 1804 r. numerous and pretty common in these lands. The last Druga wojna światowa i klęska Niemiec doprowa- European bison died at the beginning of the XVIIIth dziła do zmian państwowo-ustrojowych na obszarze century, while the last Masurian bear – in 1804. całych Mazur i Puszczy Piskiej, które spowodowały The Second World War and the defeat of Germany prawie całkowitą wymianę ludności. Po mazurskich led to political and system changes on the territory of autochtonach pozostały relikty wiejskiej architektury, Masuria and Puszcza Piska Forest, which caused an al- które w leśnych osadach Puszczy Piskiej zachowały się most complete change of population. Masurian native w dobrym stanie po dziś dzień. inhabitants left remnants of rural architecture which Urokliwe leśne dukty i ścieżki, po których można have prevailed in a good state in the Forest till this day. wędrować pieszo, rowerem lub konno, niezliczone ilo- The enchanting forest tracks and paths, available ści mniejszych i większych jezior, szlak kajakowy rzeki for hiking, bikes or horse riding, countless smaller and Krutyni, malownicze leśne osady i zagubione w chasz- larger lakes, the Kayak trail in Krutynia, picturesque czach, stare, mazurskie cmentarzyki, które przywołują forest villages and small Masurian cemeteries hidden in klimat prastarej mazurszczyzny, wreszcie możliwość thickets all bring back the atmosphere of the primeval spotkania i podglądania dzikich zwierząt w ich natu- Masuria. Finally, the possibility of meeting and watch- ralnym środowisku, to tylko niektóre atrakcje regionu, ing wild animals in their natural habitat is only one of rok rocznie przyciągające jednak coraz więcej turystów the region’s attractions that year by year draw the atten- zmęczonych wielkomiejskim życiem. (Tekst opracowa- tion of people who are tired of city life. (This text has ła Anna Markowska na podstawie ekspertyzy: Caliber been elaborated on by Anna Markowska on the basis Solutions – Potencjalne kierunki rozwoju turystyki na of the expertise provided by: Caliber Solutions – The olsztyńskim obszarze LKP „Lasy Mazurskie”, 2013). potential directions of tourism development within the PFC “Masurian Forests” of Olsztyn, 2013).

83 84

Lis/ Fox (fot. P. Ulewicz) Zimorodek/ Common Kingfisher (fot. P. Ulewicz)

Turystyka Tourism

Wstęp Preface ozwój cywilizacyjny i gospodarczy sprawiają, ivilization development and economic growth iż zasoby różnorodności biologicznej i walo- cause that resources of biological variety and ry krajobrazowe składające się na dziedzictwo valuable landscapes contributing to the natu- Rprzyrodnicze naszego kraju, są narażone na postępu- Cral legacy of our country are exposed to progressing jącą degradację. Aby przeciwdziałać temu procesowi degradation. In order to counteract this process, it is należy, pogłębiać wiedzę i świadomość przyrodniczą necessary to deepen the knowledge and environmen- społeczeństwa, kształtować zachowania proekologicz- tal awareness of the community, as well as shape pro- ne i umacniać pozytywne emocjonalne postawy wobec ecological behaviours and enforce positive attitudes środowiska. towards nature. W ciągu ostatnich kilkunastu lat dużą rolę w eduka- For the last dozen years, State Forests, as well as cji przyrodniczej społeczeństwa odgrywają Lasy Pań- their common availability through e.g. forest promo- stwowe i prowadzona przez nie na szeroką skalę akcja tional complexes, have performed a significant role in udostępniania lasów dla społeczeństwa, m.in. poprzez the nature education of the society. The rich tourist offer leśne kompleksy promocyjne. Uzupełnieniem aktyw- oriented towards all age and social groups is a great sup- ności edukacyjnej i promocyjnej jest szeroka oferta tu- plement to the educational activity. State Forests give rystyczna skierowana do wszystkich grup wiekowych the community access to forests and renovate hundreds i społecznych. Lasy Państwowe udostępniają lasy spo- of tourist objects: forest car parks, camping spaces, fire- łeczeństwu budując i konserwując setki obiektów tury- places or campsites. Some of the forest roads are also stycznych: parkingów leśnych, miejsc na biwaki i og- made accessible for public traffic, so that the users of the niska czy pól namiotowych. Udostępniane są także do forest could reach it more easily.

85 fot. P. Ulewicz ruchu publicznego niektóre drogi leśne, po to by korzy- PFC „Masurian Forests” has perfectly adjusted stający z lasu mieli do niego ułatwiony dostęp. itself to the subject of tourism in Masuria thanks to LKP „Lasy Mazurskie” poprzez swoją szeroką dzia- its wide activities and openness. As a part of „Bal- łalność oraz otwartość doskonale wpasował się w temat ancing the different advantages of forest landscapes” turystyki na Mazurach. W ramach działania „Zrów- a number of meetings have been held with the rep- noważenie różnych wartości w krajobrazach leśnych” resentatives of local governments, institutions, private przeprowadzono szereg spotkań z przedstawicielami persons who provide tourist services, and environmen- samorządów, instytucji, osobami prywatnymi świad- tal organizations, so that it was possible to elaborate czącymi usługi turystyczne czy też organizacjami eko- a common framework for activities devoted to tourism logicznymi w celu wypracowania wspólnych ram dzia- of the region. The relevant directions of the tourism łania w zakresie turystyki regionu. Poprzez stworzenie development have been established thanks to entering dialogu pomiędzy zainteresowanymi grupami społecz- into a social dialogue with the interested social groups nymi, oraz wykorzystanie doświadczeń sprawdzonych and thanks to the experience of Model Forests. It has w Lasach Modelowych, określono właściwe kierunki been possible to elaborate a comprehensive approach rozwoju turystyki. Wypracowano kompleksowe podej- towards the organization of tourism in such a way that ście w organizacji turystyki zwiększające atrakcyjność it will increase the region’s attractiveness and result in rejonu i przyczyniające się do wzrostu dochodów z jej higher income from its activities. It has been neces- działalności. Uświadomiono potrzebę organizowania sary to become aware of the need for an organized and w kontrolowany sposób aktywności turystycznej z wy- well-governed tourist activity with the use of proper korzystaniem odpowiedniej infrastruktury oraz pro- infrastructure and the promotion of new attractive mocji nowych atrakcyjnych miejsc w celu rozproszenia places in order to balance the number of tourists and presji turystycznej z obiektów nadmiernie obciążonych. lower their number in highly occupied places. Finally, Wreszcie wskazano na konieczność współpracy ze spo- it has been pointed out that there is a demand for co- łeczeństwem w zakresie ochrony i promocji dziedzictwa operation with the community within the protection przyrodniczego, kulturowego i krajobrazowego, gwa- and promotion of the environmental, culture and land- rantującą trwały i zrównoważony rozwój turystyki. scape legacy – which provides a stable and balanced Budowa partnerstwa pomiędzy zainteresowanymi development of tourism. 86 87 fot. P. Ulewicz 88

Muchomor czerwony/ Fly agaric Borowik szlachetny/ Penny bun

stronami w przyszłości przełoży się na bardziej kom- Establishing a partnership between interested par- pleksowe spełnianie oczekiwań potencjalnego turysty ties will result in fulfilling the requirements of po- oraz poprawę jakości świadczonych dla niego usług. tential tourists more comprehensively. The quality of (Tekst opracowała Anna Markowska na podstawie De- service will also increase. (This text was elaborated on tailed worked plan) by Anna Markowska on the basis of a Detailed work plan)

Określenie potencjału ubocznych użytków leśnych Determining the potential of side forest uses as the jako lokalnego produktu turystycznego, na obszarze local tourism product within the Promotional For- Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie” est Complex „Masurian Forests” of the Inspector- Nadleśnictw: Mrągowo, Spychowo i Strzałowo. ates in: Mrągowo, Spychowo and Strzałowo. Wstępna ocena Initial assessment od pojęciem „uboczne użytki leśne” należy ro- ide forest uses” should be understood as for- zumieć wszelkie leśne surowce i produkty, poza est raw materials and products, apart from drewnem, zarówno pochodzenia roślinnego timber, that are of plant origin (fruits, me- P(owoce, rośliny lecznicze, jadalne, przemysłowe, de- „dicinal,S edible, industrial, and decorative plants, tree koracyjne, wydzieliny drzew), zwierzęcego (produkty secretions) and animal origin (hunting goods, snails), łowiectwa, ślimaki) jak i grzyby jadalne. Użytkowa- as well as edible mushrooms. The exploitation of these ne tych dóbr ma ogromne tradycje i istotne znaczenie resources has a great tradition and a significant practi- praktyczne, ale jako dziedzina gospodarki leśnej współ- cal meaning. Nowadays, however, as a part of forest cześnie w Polsce nie funkcjonuje i nie jest postrzegane management in Poland it does not function and is not jako potencjalne źródło dochodów. Celem opracowa- perceived as a potential source of income. The aim of nia było zwrócenie uwagi na aktualne i potencjalne the assessment was to highlight the current and poten- znaczenie użytków ubocznych w kontekście rozwoju tial meaning of side uses with respect to the develop- i promocji regionu o wybitnym znaczeniu turystycz- ment and promotion of a region with prominent tourist 89 Żurawina błotna/ small cranberry (fot. A. Sroczyński)

nym i rekreacyjnym jakim jest LKP „Lasy Mazurskie”. and recreation significance – the PFC „Masurian For- W ekspertyzie oceniono zasoby gatunków roślin wystę- ests”. This expertise has evaluated the resource of plant pujących na terenie LKP „Lasy Mazurskie” oraz grzy- species that occur on the territory of PFC „Masurian bów, które są powszechnie znane i najczęściej zbierane. Forests” and mushrooms that are commonly known Autorzy zwrócili także uwagę na ogromne i niewyko- and picked most often. The authors have drawn at- rzystane możliwości jakie niesie niedrzewne użytkowa- tention to the huge and unused opportunities that are nie sosny pospolitej, występującej tu jej odmiany – sosny given by the non-wood usage of pine trees, including mazurskiej (piskiej) – jednego z najcenniejszych ekoty- its local variety – the Masurian pine tree – one of the pów sosny w naszym kraju. Dostarczać ona może szereg most precious ecotypes in our country. It can provide a pożytków ubocznych, m. in. żywicę, smołę, dziegieć, number of side uses, i.a. resin, pitch, tar, aromatic oil olejki eteryczne z igliwia, substancje lecznicze zawarte extracted from its needles, and medicinal substances w kwiatostanach i pędach. from its blossoms and sprouts. Autorzy ekspertyzy sformułowali poniższe stwier- The authors of this expertise have drawn the fol- dzenia i wnioski: lowing statements and conclusions: 1. Potencjał leśnych użytków ubocznych w części 1. The potential of forest side uses in the part of LKP Lasy Mazurskie, będącej w administracji RDLP PFC Masurian Forests that is governed by the Re- Olsztyn jest bardzo wysoki i nie w pełni wykorzysta- gional Directorate of State Forests in Olsztyn, is very ny. W wyniku wstępnego oszacowania zasobów owo- high and not as effective as possible. Due to the initial ców leśnych stwierdzono, że dominującym gatunkiem estimation of forest resources, it has been determined jest borówka czernica. Jej zasoby mogą być użytkowane that the dominant species is European blueberry. Its praktycznie bez ograniczeń, bez jakiegokolwiek za- resources can be used without almost any limits and grożenia dla trwałości i odnawialności bazy surowco- without any threat to the permanence and sustainabil- wej. Stwierdzono pospolite występowanie wielu roślin ity of the resource base. There are many edible fruit owocodajnych, które mogłyby być wykorzystywane plants which could be used on a larger scale. This par- w znacznie szerszym zakresie. Dotyczy to zwłaszcza ticularly includes hazel and raspberry, and also – to leszczyny i maliny, a także – w nieco mniejszym stopniu a slightly lower extent – cowberry and rowan. 90 91

Borówka czarna/ European blueberry (fot. A.S. Jadwiszczak) Jarzębina/ Rowan (fot. A.S. Jadwiszczak)

– borówki brusznicy i jarzębiny. 2. The only case where there are limited resources 2. Jedynym przypadkiem, gdzie stwierdzono ogra- and great demand on the behalf of pickers and the niczone zasoby surowcowe i jednocześnie duże zainte- market is cranberry. Further wide promotion of this resowanie zarówno ze strony zbieraczy jak i rynku jest species is not recommended, especially due to the fact żurawina. Dalsza szeroka promocja tego gatunku nie that it occurs in habitats of great natural value and low wydaje się wskazana, zwłaszcza, że występuje ona na anthropopressure resistance. In this case, it is recom- siedliskach przyrodniczo cennych i wrażliwych na an- mended to perform a scrupulous inventory report in tropopresję. Niewątpliwie w tym przypadku dla oceny order to estimate the exploitation capacities, with the możliwości użytkowania w kontekście zagrożenia ga- emphasis put on not endangering the species. tunku wskazane byłoby przeprowadzenie szczegółowej 3. Within the researched area, the usage of me- inwentaryzacji. dicinal and industrial plants has far lower meaning 3. Na badanym terenie użytkowanie roślin leczni- than picking fruits and mushrooms. Development and czych i przemysłowych ma dużo mniejsze znaczenie, promotion of using natural medicines cannot only be niż zbiór owoców i grzybów. Rozwój i promowanie a chance for local entrepreneurship, but can also con- korzystania z naturalnych surowców leczniczych może tribute to the region’s tourist advantages. Among com- być szansą zarówno dla lokalnej przedsiębiorczości, monly occurring species, the focus should be put on al- jak i może stanowić walor turystyczny regionu. Spo- der buckthorn, common juniper, and common nettle. śród pospolicie występujących gatunków na szczególną 4. The resources of edible mushrooms on the terri- uwagę zasługuje kruszyna pospolita, jałowiec pospolity tory of PFC Masurian Forests are practically impossible i pokrzywa zwyczajna. to be inventoried or even estimated. Their resources can 4. Zasoby grzybów jadalnych na terenie LKP Lasy be only assumed on the basis of random patrol research, Mazurskie nie są w praktyce możliwe do bezpośrednie- surveys conducted among pickers and analyses of the go zinwentaryzowania, a nawet do oszacowania. Można market which have proven that the PFC Masurian For- jedynie o nich wnioskować na podstawie wyrywkowych ests are rich in species of edible mushrooms that are badań patrolowych, ankiet prowadzonych wśród zbiera- used for commercial purposes (penny bun, chanterelle, czy oraz na podstawie analiz rynku, które potwierdziły, boletus, yellow knight, honey fungus, red-capped scaber 92 Kruszyna pospolita/ Alder buckthorn (fot. A.S. Jadwiszczak)

że lasy LKP Lasy Mazurskie obfitują w znaczną ilość stalk, but also – less known in other regions – the gypsy jadalnych gatunków grzybów, które są komercyjnie mushrooms, usually known here as niemka (German użytkowane (borowik szlachetny, pieprznik jadalny, woman) or turek (Turk)). It is recommended and avail- podgrzybek, gąski, opieńki, koźlarze, a także – mniej able to promote the less known species, especially when znane w innych regionach kraju – płachetki zwyczajne, it comes to the promotion of the region. The promotion zwane tu niemkami lub turkami). Wskazana i możli- should be devoted to species that are abstract and at the wa jest promocja wybranych mniej znanych gatunków, same time easy to be marked. One can mention here i.a. zwłaszcza w kontekście szerokiej promocji regionu. amethyst deceiver, wood blewit, and sulphur shelf. Even Promować należy wyłącznie gatunki atrakcyjne i jed- a considerable intensification of the mushroom harvest nocześnie ewidentnie łatwe do oznaczenia. Można tu should not pose a threat to the resource, provided that wymienić m.in. lakówkę ametystową, gąsówkę fioleto- the harvest is performed correctly. wawą, żółciaka siarkowego. Nawet znaczna intensyfi- 5. It has been determined that access to forests for kacja zbioru owocników grzybów nie powinna zagrozić people who collect products of the forest ground vege- zasobom surowcowym, przy założeniu, że zbiór prowa- tation is satisfactory; the whole area has parking places dzony jest prawidłowo. and car parks for mushroom pickers. 5. Stwierdzono, że udostępnienie obszarów leśnych 6. The researched area has no market for niche prod- dla osób zbierających płody runa leśnego jest zadowa- ucts; the only example of unusual usage of side uses are lające; na całym terenie istnieje sieć parkingów i miejsc hazel branches obtained by a company producing cloth- postoju dla grzybiarzy. ing accessories (the Forest Inspectorate in Strzałowo). 6. Na badanym obszarze nie stwierdzono pojawia- People should search for opportunities to develop small nia się na rynku produktów niszowych; jedynym przy- businesses in the sector of non-wood forest products kładem nietypowego wykorzystania użytków ubocz- due to the growing interest of the society in healthy and nych są pręty leszczyny, pozyskiwane przez firmę pro- natural food, or, in general terms, a healthy lifestyle. dukującą galanterię (Nadleśnictwo Strzałowo). Należy (Authors of this expertise: dr eng. Michał Kalinowski, poszukiwać możliwości rozwoju drobnej przedsiębior- dr eng. Paweł Staniszewski – Department of Forest czości w sektorze niedrzewnych produktów leśnych, Management SGGW in Warszawa) 93 94

Poziomka/ wild strawberry (fot. A.S. Jadwiszczak) fot. A. Gełdon

w związku z rosnącym zainteresowaniem społecznym zdrową i naturalną żywnością, bądź szerzej, zdrowym trybem życia. (Autorzy ekspertyzy: dr inż. Michał Ka- linowski, dr inż. Paweł Staniszewski – Katedra Użytko- wania Lasu SGGW w Warszawie)

Opracowanie i uzgodnienie koncepcji przebiegu The elaboration and agreement on the route of a długodystansowego szlaku konnego im. Marion long-distance horse trail of Marion Dönhoff Dönhoff s a part of the Baltic Landscape project, there ramach projektu Baltic Landscape odbył has been a cycle of meetings concerning the się cykl spotkań dotyczących rozwoju tu- development of horse tourism. Participants rystyki konnej. Uczestnicy stworzyli grupę Ahave created a working group which includes repre- Wroboczą w której znaleźli się przedstawiciele nadleś- sentatives of the forest inspectorates, the horse riding nictw, środowiska jeździeckiego i samorządów lokal- community and local governments. A historical horse nych. Podczas jednego ze spotkań zaprezentowany trail was presented during one of these meetings. This został historyczny szlak konny, który opisuje w książce horse trail has been described in a book by Marion swojego autorstwa Marion Dönhoff – wybitna dzia- Dönhoff – a prominent activist who wanted Germa- łaczka na rzecz pojednania Niemiec z krajami Europy ny to reconcile with the countries of Eastern Europe. Wschodniej. Temat zainspirował członków zespołu do This subject inspired the team members to elaborate opracowania koncepcji szlaku konnego prowadzące- on a concept for a horse trail – the course of which go śladami historycznej trasy Marion oraz łączącego would lead through a way similar to that of the histori- miejscowe stajnie w sieć. Temat szlaków konnych ide- cal trail of Marion, which would connect local stables alnie wpisuje się w założenia projektu Baltic Landscape into a network. The subject of horse trails fits in per- oraz Lasu Modelowego. Obecność koni w lesie budzi fectly with the assumptions of the Baltic Landscape niekiedy spory, konflikty powstające na tym polu wy- project and Model Forests. Sometimes, the presence of

95 96 fot. U. Dyl-Nadolna

nikają z braku dialogu i porozumienia użytkowników horses in forests causes arguments. Conflicts that arise danego terenu. Idea Projektu Baltic Landscape zakłada in this respect often result from the lack of dialogue rozwiązanie tego typu problemów poprzez współpracę and agreement between the users of a particular area. i partnerstwo stron mających interes w danej sprawie. The idea of the Baltic Landscape project suggests that Dzięki zaangażowaniu wielu partnerów udało się zai- the solution for such issues lies in cooperation and the nicjować współpracę pomiędzy 32 Stajniami, 14 Gmi- partnership of parties that have interests in a particu- nami oraz 11 nadleśnictwami z terenu Regionalnej Dy- lar case. Thanks to the involvement of many partners rekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i Białymstoku. it was indeed possible to initiate cooperation between W wyniku współpracy opracowano wstępne założenia 32 Stables, 14 Communes and 14 Forest Inspectorates powstania szlaku konnego śladami Marion Dönhoff. within the area of the Regional Directorate of State Zadaniem firmy było opracowanie i uzgodnienie z za- Forests in Olsztyn and Białystok. As a result of this rządcami terenu koncepcji przebiegu 300-kilometrowe- cooperation, initial assumptions concerning the trail of go szlaku konnego biegnącego od Olsztyna przez oko- Marion Dönhoff have been elaborated on. The compa- lice Wielbarka, Szczytna, Spychowa, Rucianego-Nidy, ny’s task was to work out and consult with those entities Giżycka do Sztynortu. Opracowana i skonsultowana ze who manage the area a 300 kilometer long trail lead- wszystkimi zainteresowanymi stronami koncepcja szla- ing from Olsztyn, through the regions near Wielbark, ku konnego im. Marion Dönhoff jest ciekawą atrakcją Szczytno, Spychowo, Ruciane-Nida, and Giżycko to turystyczną regionu stworzoną ponad podziałami ad- Sztynort. A concept prepared and consulted over with ministracyjnymi. Hrabina Marion Dönhoff uwielbia- all the parties of a horse trail of Marion Dönhoff is an ła konie i mazurską przyrodę. W jej dwóch książkach interesting tourist attraction created beyond admin- tłumaczonych na język polski często przewijają się istrative divisions. Countess Marion Dönhoff loved wspomnienia konnych wycieczek po okolicznych lasach horses and Masurian nature. Her two books that have i polach. „W uroczej brzezinie, na skraju małej polany been translated into Polish are full of recollections zrobiłyśmy sobie wśród drzew przerwę na obiad. Konie about trips on horseback through the local forests and są rozsiodłane i przywiązane do drzewa. (...) Teraz le- fields. „In a lovely birch wood, on the edge of a small żymy na plecach, a słońce prześwituje przez jasny dach clearing, we are having lunch among trees. Horses 97 fot. M. Adamski

liści i pada nam na twarze.” Tymi słowami autorka opi- are unsaddled and tied to a tree. (...) Now we lie on our suje jeden z rajdowych dni. W swojej książce w jednym backs and the sun is visible through the roof of leaves. z rozdziałów zatytułowanym „Konno przez Mazury” It shines on our faces”. With these words the author- Marion Dönhoff opisuje podróż z 1941 r. z Olsztyna do ess describes one of her riding days. One of her book’s Sztynortu. Przejechała konno, z kuzynką Sissi, lasami, chapters is titled “On horseback through Masuria” and nocując w leśniczówkach. Opisując tą wyprawę przyta- Marion Dönhoff describes here her trip from Olsztyn to cza miejscowości, leśniczówki, ludzi i nazwy znane nam Sztynort that took place in 1941. She rode this trail with do dzisiaj. Opisy pełne sentymentu do Mazur. her cousin, Sissi, riding through the forests and sleeping Historia tej wybitnej działaczki jaką była Marion in forester’s lodges. In her relation from this trip, she Dönhoff byłą inspiracją do opracowania koncepcji prze- describes villages, forester’s lodges, people and names biegu długodystansowego szlaku konnego i nazwania that are known till today. These descriptions show her go jej imieniem. Co roku śladami Marion Dönhoff or- fondness for Masuria. ganizowane są rajdy konne stąd też pomysł na ich zale- The history of such a prominent activist as Marion galizowanie i wypromowanie. Celów przyświecających Dönhoff was the inspiration for creating the concept pomysłowi opracowania koncepcji przebiegu długody- of the route of a long-distance horse trail that was be stansowego szlaku konnego było wiele. Jednym z nich named after her. Every year, horse rides are organized było ocalenie od zapomnienia historii i ludzi Mazur to follow in the steps of Marion Dönhoff. Thus, an idea oraz wywarzenie interesów różnych stron mających to promote them and make them official has appeared. odmienne oczekiwania od jednego krajobrazu. Kolej- There were many goals that endeavoured the elabora- nym z nich była współpraca stajni, gospodarstw agro- tion of this concept for a long-distance horse trail. One turystycznych oraz Gmin i Nadleśnictw i tym samym of them was to save history and the people of Masuria burzenie sztucznych administracyjnych granic, co jest from being forgotten and to balance the interests of vari- ideą projektu Baltic Landscape. Ponadto naszym celem ous parties which had different expectations concerning było stworzenie ciekawej atrakcji turystycznej naszego the one landscape. Another goal was the cooperation   Cytat pochodzi z książki Marion Dönhoff, pt. „Nazwy, któ- This quotation comes from Marion Dönhoff’s book titled rych nikt już nie wymienia”. „Names that you no longer speak off”. 98 regionu i zaproponowanie nowej formy promocji Lasów between stables, agrotourism companies, Communes Państwowych. Przy pomocy opracowywania koncepcji and Forest Inspectorates, so that it would be possible at szlaku chcieliśmy promować partnerstwo, jako narzę- the same time to overcome administrative limitations dzie do łagodzenia sporów i balansowania interesów – the idea of the Baltic Landscape project. Moreover, wielu stron. Pomysł ten to również wyjście z ofertą wy- our goal was to create an interesting tourist attraction dłużenia sezonu turystycznego na Warmii i Mazurach in our region and to propose a new promotional form oraz promowanie naturalnych form rekreacji, wolnych of State Forests. By elaborating the trail’s concept, we od hałasu i spalin. Ważnym celem przyświecającym wanted to promote partnership as a tool for soothing powstaniu koncepcji było skanalizowanie ruchu kon- arguments and balancing the interests of many parties. nego na drogi i ścieżki o mniejszym znaczeniu gospo- This idea is also a good offer of extending the tour- darczym. (Wykonanie opracowania: Firma Las Projekt, ist season in Warmia and Masuria and a good promo- Paweł Pszczółkowski, Artur Sobeczek) tion of natural forms of recreation, free of noise and fumes. An important goal that inspired this idea was to channel horse traffic onto roads and paths of lower economic significance. (Analysis made by: Las Projekt company, Paweł Pszczółkowski, Artur Sobeczek)

Organizacja szlaków konnych i animacja rekreacji Organization of the horse trails and animation of jeździeckiej jako elementy promocji Lasów Pań- horse riding recreation as promotional elements of stwowych State Forests odczas spotkań grupy partnerów zainteresowa- n idea to elaborate on a concept of marking nych rozwojem sieci szlaków konnych na tere- out a long-distance horse trail appeared dur- nie LKP Lasy mazurskie zrodził się pomysł na ing the meetings of partner groups interested Popracowywanie koncepcji przebiegu długodystanso- Ain developing a network of horse trails within the PFC wego szlaku konnego. Postanowiliśmy zatem, nawią- Masurian Forests. So we have decided to enter into zać współpracę z bardziej doświadczonymi sąsiadami cooperation with our neighbours from the Rajgród z Nadleśnictwa Rajgród. Są to bowiem inicjatorzy po- Forest Inspectorate who are more experienced in this wstania Szlaku Konnego Puszczy Augustowskiej i Ma- matter, since they are the initiators of establishing the zur. Jeździectwo jest w ostatnich dziesięcioleciach bodaj Horse Trail of Puszcza Augustowska and Masuria. najbardziej rozwojową dziedziną rekreacji ruchowej. W Horse riding is the most evolutionary physical recrea- Polsce po roku 1989 przyrost liczby osób uprawiających tion area from the previous decades. After 1989 in Po- jeździectwo jest kilkudziesięciokrotny. Tymczasem roz- land, the number of people who indulge in horse rid- wój industrialny i przyjęte w Polsce regulacje prawne ing has increased a few dozen times. Meanwhile, the stanowią istotne ograniczenia tego zjawiska, generujące industrial development and legal regulations adopted nierzadko ostre konflikty. Stroną owych konfliktów -by in Poland are considerable limitations for this phe- wają nadleśnictwa, gdyż to właśnie nadleśniczym pozo- nomenon, which very often results in violent conflicts. stawiono decyzje (Art. 29 ust. o lasach) o ewentualnym Forest inspectorates are sometimes one of the sides in udostępnieniu do jazdy konnej „ostatniej wolnej” prze- such conflicts, since forest inspectors are those who strzeni jaką jest las. Najczęściej spotykaną formą udo- are left with making decisions (Art. 29 of the Law on stępniania lasu środowiskom jeździeckim są tzw. szlaki forests) concerning horse riding in the „last free” area, konne. W 2009 r. wśród nadleśnictw z całego kraju zo- that is, in forests. The most frequent form of granting stała przeprowadzona ankieta. Zebrane dane posłużyły access for horse riding communities are so-called horse do ocenienia istniejących szlaków konnych. Na podsta- trails. In 2009, a survey has been conducted among wie analizy danych autorzy opracowania sformułowali Inspectorates from the whole country. The collected poniższe stwierdzenia i wnioski. Rozwój rekreacji jeź- data helped in the evaluation of the horse trails. On dzieckiej stwarza potrzebę udostępnienia lasu do jazdy the basis of these analyses, the authors of the assess- konnej. Istniejących szlaków jest zbyt mało, a wiele z ment have drawn the following statements and con- nich nie spełnia należycie swej roli. Większość istnieją- clusions. The development of horse riding gives the cych dziś w Polsce szlaków konnych w bardzo nieznacz- possibility to make forests accessible for this type of ny stopniu pełni rolę szlaków turystycznych, często w recreation. There are too few existing trails and they do ogóle. Odbywa się na nich natomiast rekreacja jeździe- not perform their role efficiently enough. The majority cka, często z bardzo dużą intensywnością, koncentrując of today’s horse trails in Poland serve only slightly as się na niektórych ich odcinkach. Dla użytkowników tourist trails, or they very often do not serve this pur- szlaków konnych nie są istotne (poza jakością krajobra- pose at all. However, they do serve for horsemanship zu) elementy uznawane powszechnie za atrakcje tury- purposes. Usually it is a very intensive usage focused styczne i tzw. infrastruktura turystyczna. Za elementy only on some of their sections. The users of horse trails,

99 ważne uważa się te, które w najmniejszym stopniu ogra- despite the landscape, do not need all the elements niczają swobodę jazdy konnej. W tym za element naj- that can be referred to as tourist attractions and the ważniejszy uważa się jakość podłoży – ich przyjazność so-called tourist infrastructure. More significant are dla końskich kopyt. Największe zapotrzebowanie ist- those elements that do not limit the freedom of horse nieje na szlaki mające formę kilku- kilkunastokilome- riding. The most important here is the quality of the trowych pętli ścieżek i dróg gruntowych w sąsiedztwie surface – its impact on the horse’s hooves. The great- ośrodków jeździeckich. Łączenie pętli treningowych est demand is for trails that would have from several pojedynczymi ciągami tras pozwoliłoby również na tu- to a dozen path loops and dirt roads near equestrian rystyczno-rajdowe użytkowanie szlaku. Częstotliwość centres. Connecting training loops with single routes użytkowania rajdowego jest bardzo niewielka – z reguły could achieve both a tourist and rider usage of a trail. nie przekracza kilku rajdów na rok, w związku z czym The frequency of using a riding trail is low – it usu- nie stanowi dużej uciążliwości dla lasu i rygory tycze- ally does not exceed several rides a year. This is why it nia odcinków turystycznych mogą być łagodniejsze. would not be troublesome for the forest, and the act of Udostępnienie szlaków konnych, ich czytelne oznako- marking out routes could also be less intensive. Mak- wanie, ustanowienie regulaminu porządkowego istotnie ing horse trails accessible and their proper marking, zmniejszają ilość konfliktów związanych z jazdą konna and the elaboration of order rules should considerably po lesie. Szlaki konne nie są (poza nielicznymi wyjąt- lower the number of conflicts concerning horse rid- kami) wykorzystywane należycie do promowania LP. ing in forests. Except for some cases, horse trails are Częstokroć dochodzi do sytuacji, że w roli gospodarza not used for the promotional purposes of State Forests. występują ośrodki jeździeckie, samorządy gminne lub Very often there is a situation where they are managed PTTK. Jedyną istotną specyficzną uciążliwością re- by equestrian centres, local governments or Polish kreacji jeździeckiej dla lasu jest rozbijanie nawierzchni Tourist and Sightseeing Societies. The only significant dróg gruntowych. Rozwiązaniem problemu może być troublesome element is that horse riding recreation wydzielenie do jazdy konnej dróg mało istotnych dla ko- affects dirt roads. A solution for this problem can be munikacji wewnętrznej i regulaminowy zakaz galopu na achieved by excluding some of the roads that are not drogach niezbędnych dla ruchu kołowego, jeśli nie spo- important in the internal communication and make sób ominąć ich przy tyczeniu szlaków. Relacje pomiędzy them serve as horse trails, as well as by forbidding gal- Służbą Leśną, a środowiskiem jeździeckim są na ogół loping on roads necessary for vehicular traffic (where

100 fot. M. Adamski Uczestnicy spotkania w tle kurhanu nr 3/ Participants in the background barrow No. 3 (fot. P. Adamska) poprawne. Nadleśnictwa powinny dążyć do pełniejszej there was no possibility of avoiding them when mark- kontroli nad funkcjonowaniem szlaków konnych jak ing out the trail). The relationships between the Forest i nad kolejnymi inicjatywami ich tworzenia. Drogą do Service and the horse riding community are usually in tego jest m.in. zbliżenie ze środowiskami jeździeckimi. good order. Forest Inspectorates should aim at more (Autorzy: Karol Chodkiewicz, Ewa Drabek) control over the functioning of horse trails, as well as over the initiatives about creating new ones. A solution for this is i.a. getting closer to the horse riding com- munity. (Authors: Karol Chodkiewicz, Ewa Drabek)

Dziedzictwo krajobrazu Pojezierza Mrągowskiego The landscape legacy of the Lake District of Mrągowo dniach 7–8 listopada 2013 r. w Mrągowie rom the 7th to 8th of November 2013 in Mrągowo, odbyło się ostatnie już seminarium z bloku has been conducted the last seminar on tourism tematycznego związanego z turystyką pt. titled „The landscape legacy of the Lake Dis- W„Dziedzictwo krajobrazu Pojezierza Mrągowskiego”. Ftrict of Mrągowo”. During the meeting, important is- W trakcie spotkania poruszono ważne problemy: od- sues were discussed concerning: the discovering and krywanie i ochrona stanowisk archeologicznych, spe- protection of archaeological sites, the specific nature cyfika badań archeologicznych, typologia, chronologia of archaeological research, the typology, chronology i dokumentacja obiektów archeologicznych, wreszcie and documentation of archaeological objects, and, perspektywy rozwoju turystyki archeologiczno-przy- finally, the development prospects for archaeological rodniczej regionu. Przyczyną wszystkich tych rozważań and environmental tourism in the region. The reason stały się badania archeologiczne cmentarzyska kurha- for all these disputes were archaeological excavations nowego w obrębie kompleksu leśnego w miejscowo- of a grave-mound cemetery within the forest complex ści Samławki, Kolno, przeprowadzone w 2012 of Samławki, commune of Kolno, conducted in 2012 i 2013 r. przez grupę specjalistów z Instytutu Archeo- and 2013 by a group of specialists from the Insitute logii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierownictwem of Archaeology of the University of Warsaw, led by pani mgr Agnieszki Jaremek. Teren ten zarządzany jest mgr Agnieszka Jaremek. This area is currently being 101 fot. P. Adamska

obecnie przez Nadleśnictwo Mrągowo i wchodzi w ob- managed by the Forest Inspectorate in Mrągowo and szar Leśnictwa Reszel. is included into the area of Reszel Forestry. Pierwsze wyrywkowe poszukiwania na cmentarzy- First random excavations on the cemetery in sku w Samławkach przeprowadził już w 1901 r. A. Bez- Samławki were conducted already in 1901 by A. Bez- zenberger. Wizja lokalna oraz dokładna analiza archi- zenberger. However, on-sight verification as well as walnych danych wykazały jednak znaczne rozbieżności precise analysis of archived data indicate a considerable pomiędzy stanem faktycznym, a tym opisanym przeszło discrepancy between the actual data and the descrip- 100 lat wcześniej. Niezgodności dotyczyły rozmieszcze- tion prepared 100 years earlier. Differences were relat- nia kurhanów, ich numeracji, ilości, ale też i wzajemnej ed to the locations of grave mounds, their numeration, odległości. Prace eksploracyjne przeprowadzono na quantity as well as their distance from each other. Ex- dwóch kurhanach. Wewnątrz odkryto dookolny krąg ploration activities have been conducted on two grave kamienny, prostokątny bruk kamienny, a w kurhanie nr mounds. Inside, the team discovered a closed stone cir- 1 także kopułę kamienną. W obydwu nasypach wyod- cle, a square stone surface, while the grave mound no. 1 rębniono liczne fragmenty naczyń glinianych i spalo- had also a stone dome. In both mounds, many pieces of nych kości ludzkich, niestety źle zachowanych. clay pottery and burnt human bones have been found. Nekropolie w Samławkach określono na VI–V wiek Unfortunately, they were badly preserved. p.n.e. Jest ona pozostałością po zamieszkującej ten re- The Nekropolises in Samławki were estimated to gion ludności określanej w klasyfikacji archeologicznej be from the VI–V century b.c. They are the remnants – kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich. Poza ciało- of people who lived in this region, who are specified palnymi cmentarzyskami kurhanowymi najważniejszą in archaeological classification as of Eastern Baltic cechą charakterystyczną tej ludności było zasiedlanie grave mound culture. Except for their crematory grave miejsc naturalnie obronnych lub sztucznie do tego przy- mound cemeteries, the most important feature of this stosowanych. community was their settling in places that were nat- Niewątpliwym sukcesem było nawiązanie współpra- urally capable of being defended or were adjusted to cy pomiędzy archeologami a leśnikami z Nadleśnictwa serve this purpose. Mrągowo, dzięki czemu cmentarzysko zostało objęte The cooperation between archaeologists and forest- 102 fot. A. Markowska

szczególną ochroną. Zauważono potrzebę popularyza- ers from the Inspectorate in Mrągowo was an unques- cji wiedzy o cmentarzyskach kurhanowych, zwłaszcza tionable success, thanks to which the cemetery was set wśród służby leśnej. Niewątpliwie na uwagę i uznanie under special protection. It has been noticed that there zasługuje fakt zlokalizowania w ostatnim czasie przez was a need for a popularization of knowledge on grave- miejscowego leśniczego, kolejnego nie znanego dotąd mound cemeteries, especially among the forestry serv- kurhanu w niedalekiej okolicy od badanych nasypów. ice. What should be particularly taken into considera- Dalsza współpraca leśników i archeologów jest więc tion is the fact that a forester has recently discovered a niezbędna. Nie warto zaprzepaszczać ani tego co zosta- new and unknown grave mound near those that have ło już zrobione, ani tego co można jeszcze odkryć. (Au- been already researched. Further cooperation between torka badań archeologicznych i ekspertyzy: Agnieszka archaeologists and foresters is, then, a must. It would Jaremek, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszaw- be a great loss to give up everything that has been al- skiego. Sprawozdanie z badań archeologicznych prze- ready achieved and all the things that are still to be prowadzonych na stanowisku nr I w Samławkach, gm. discovered. (The authoress of archaeological excava- Kolno, woj. warmińsko-mazurskie w dniach 02.07– tions and expertise is provided by: Agnieszka Jaremek, 20.10.2012. Warszawa, 2012. Tekst na podstawie ww. the Institute of Archaeology, University of Warsaw. ekspertyzy oraz prezentacji z seminarium opracowała The report on archaeological excavations conducted Anna Markowska). on site no. I in Samławki, the commune of Kolno, Warmian-Masurian voivodeship in the period 02.07– 20.10.2012. Warszawa, 2012. The text was prepared by Anna Markowska and based on the above-mentioned expertise and on the presentation from seminars).

103 104 fot. P. Pszczółkowski fot. P. Pszczółkowski

Audyt istniejących szlaków turystycznych na terenie The audit of existing tourist trails within the RDSF RDLP w Olsztynie oraz opracowanie i uzgodnienie in Olsztyn and elaboration and agreement on the koncepcji przebiegu szlaków nordic walking idea for Nordic walking trails mazurskich lasach możemy spotkać wie- he Masurian forests are full of different types le różnych typów szlaków turystycznych: of tourist paths: hiking, horse, and bike. For piesze, konne, rowerowe. Od lat stają się years, they have been an attraction for people Watrakcją zarówno odwiedzających mazurskie lasy, jak Tvisiting the Masurian forests and for the local com- i lokalnych mieszkańców. Niektóre z nich, wyznaczone munity as well. Some of them, marked out a few years parę lat temu, wymagają odświeżenia lub dostosowa- ago, need to be renovated and adjusted to the current nia do obecnych potrzeb i panujących warunków. Stąd needs and conditions. This is why the idea of a com- zrodził się pomysł na zlecenie kompleksowego audytu prehensive audit of tourist paths has appeared. The szlaków turystycznych. Audyt szlaków turystycznych audit of tourist trails assumed inventorying almost zakładał zinwentaryzowanie blisko tysiąca kilometrów one thousand square kilometers of trails from the area szlaków z obszaru RDLP Olsztyn. Udało się szczegó- of the Regional Directorate of State Forests in Olsz- łowo opisać 75 km szlaków pieszych, 600 km szlaków tyn. 75 km of hiking trails, 600 km of bike paths and rowerowych i 300 km szlaków konnych. Pomysł na 300 km of horse trails, which have been described in zrealizowanie zadania powstał w wyniku spotkań robo- detail. The idea for fulfilling this task was made as a czych partnerów zainteresowanych rozwojem turysty- result of the meetings of working partners interested ki w regionie. Celem zadania było zebranie informacji in the region’s development of tourism. The aim of o stanie szlaków na terenie RDLP Olsztyn. Wyniki the task was to collect information on the state of the audytu stały się dobrą wskazówką zarówno przy rewita- trails within the RDSF Olsztyn. The outcome of the lizacji już istniejących szlaków jak i tworzeniu nowych audit has provided good instructions concerning the tras. Kolejnym zrealizowanym działaniem było opraco- regeneration of existing trails as well as creating new wanie koncepcji przebiegu 25 szlaków nordic walking ones. Another achievement was the elaboration of the na terenie RDLP Olsztyn. Nordic walking, czyli marsz concept for the routes of 25 Nordic walking trails on

105 Spis miejscowości dla których opracowano koncepcję przebiegu szlaków nordic walking wraz z ich nietrwałym oznaczeniem The list of towns and villages for which the conception of the route of Nordic walking trails has been elaborated, as well as their temporary marking Lp. Nadleśnictwo Leśnictwo 1 Olsztyn Leśnictwo Zazdrość 2 Kudypy Leśnictwo Kudypki 3 Ostrołęka Leśnictwo Przystań 4 Szczytno Leśnictwo Gizewo 5 Iława Leśnictwo Karaś 6 Korpele Leśnictwo Młyńsko 7 Bartoszyce Leśnictwo Górzyste 8 Mrągowo Leśnictwo Kromnice 9 Przasnysz Leśnictwo Przejmy 10 Wichrowo Leśnictwo Sarny , Biały Krzyż, Dwa Stawy 11 St. Jabłonki Leśnictwo Barduń, Gąsiory 12 Nidzica Leśnictwo Łyna 13 Srokowo Leśnictwo Dąbrowa i Gierłoż 14 Dobrocin Leśnictwo Strzała 15 Orneta Leśnictwo Bażyny 16 Lidzbark Leśnictwo Klonowo 17 Olsztynek Leśnictwo Marózek 18 Górowo Ił. Leśnictwo Dęby 19 Myszyniec Leśnictwo Lipniki 20 Susz Leśnictwo Lipowo 21 Strzałowo Leśnictwo Piersławek 22 Wielbark Leśnictwo Trzcianka 23 Zaporowo Leśnictwo Wilanowo 24 Miłomłyn Leśnictwo Bagieńsko 25 Spychowo Leśnictwo Czajki ze specjalnymi kijkami, z roku na rok staje się coraz bar- the territory of RDSF Olsztyn. Year after year, Nordic dziej popularny na Mazurach, zarówno wśród turystów walking (that is hiking with specially designed ) jak i mieszkańców. Ten typ rekreacji może uprawiać is becoming more and more popular in Masuria, both każdy, nawet osoby z pewnymi schorzeniami; nie wy- among tourists and inhabitants. This type of recreation maga on też drogiego sprzętu. Do uprawiania nordic can be performed by anyone, even by people with some walking potrzebne są jedynie specjalne kije, dobre buty illnesses. It also does not require expensive equipment. i ewentualnie rękawice. Możemy go uprawiać niemal In order to practice Nordic walking one should have w każdym terenie, najlepiej zwiedzając przy tym cieka- special sticks, good shoes and gloves (but not neces- we przyrodniczo miejsca. Dlatego to właśnie Nadleś- sarily). Nordic walking can be done almost in any ter- nictwa z terenu RDLP Olsztyn opracowały na swoim rain, especially when it is possible to see interesting terenie 25 koncepcji przebiegu szlaków nordic walking. natural places. This is why the Inspectorates of RDSF Dla tych z Państwa, którzy chcieliby pomaszerować po Olsztyn have elaborated upon a concept for 25 Nor- mazurskich lasach zapraszamy na poniżej wymienione dic walking trails within their territory. For those of ścieżki. (Audyt wykonany przez Firmę Las Projekt, Pa- you who would like to march through the Masurian weł Pszczółkowski, Artur Sobeczek). forests, we invite you to visit the trails mentioned be- low. (Audit performed by Las Projekt company, Paweł Pszczółkowski, Artur Sobeczek).

106 fot. M. Taradejna

Gospodarka wodna w lasach Water management in forests

Ocena barier we wprowadzaniu ramowej dyrektywy The evaluation of barriers in the implementation of wodnej the water directive ednym z celów środowiskowych Unii Europejskiej ne of the environmental aims of the Euro- było uporządkowanie gospodarki wodnej, mające na pean Union was to organize water manage- celu osiągnięcie dobrego stanu wód. Wstęp do tych ment in order to achieve a good state of water Jdziałań stanowiło stworzenie Ramowej Dyrektywy Oresources. The creation of Water Framework Directive Wodnej (RDW) 2000/60/WE z dnia 23 października (RDW) 2000/60/WE from 23th of October 2000 2000 r., która normalizuje w kompleksowy sposób zasa- standardized comprehensive rules of water manage- dy gospodarowania wodą w Europie. ment in Europe. Dokument ten określa ramowe działania na rzecz This document determines the framework of activi- ochrony wszelkich wód w UE, do których należą za- ties in favour of all waters in the EU: preventing waters pobieganie dalszej degradacji, ochrona i poprawa stanu from further degradation, protection and enhancement zasobów wodnych; zapewnienie stopniowego zmniejsza- of the state of water resources, providing a gradual de- nia zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganie crease of underground water pollution, and preventing zanieczyszczeniu tych wód w przyszłości; przyczynianie those waters from being polluted in the future, de- się do zmniejszenia skutków powodzi i susz. creasing the damage caused by floods and droughts. Ramowa Dyrektywa Wodna przewiduje i wpro- The Water Framework Directive expects and intro- wadza szeroki udział społeczeństwa w procesie zarzą- duces a large involvement of the society in the proc- dzania wodami i prowadzeniu działań z tym związa- ess of water management and in conducting related nych. Państwa wspólnoty mają obowiązek informować actions. The countries of the international agreement społeczeństwo i konsultować się z nim w kwestiach must inform and consult society on issues connected

107 fot. K. Stasiaczek

dotyczących gospodarki wodnej. W Polsce w latach with water management. In Poland in the years 2006– 2006–2009 przeprowadzone zostały trzy konsultacje 2009 three consultations have been conducted with so- społeczne dotyczące planowania gospodarowania wo- ciety concerning water management planning, during dami, w trakcie których można było zgłaszać uwagi do which people could post their comments on elaborated opracowywanych dokumentów o charakterze strate- documents of a strategic character. gicznym. On the current phase of implementing the WFD, Na obecnym etapie wdrażania RDW można już it can already be stated that some of the assumed envi- stwierdzić, że niektóre z założonych celów środowi- ronmental goals will not be achieved or that achieving skowych nie zostaną osiągnięte lub osiągnięcie ich bę- them will be considerably more difficult due to prob- dzie znacznie utrudnione ze względu na występujące lems such as: a lack of data or irrelevant data on the state problemy, takie jak: brak danych lub niewystarczające of waters as well as pressures and factors that have an dane odnośnie stanu wód, oraz presji i czynników na impact on them; insufficient funds for financing works nieoddziaływujących; niewystarczające środki na finan- and organizational and institutional needs; organiza- sowanie prac oraz na potrzeby organizacyjno-instytu- tional and legal problems; difficulties resulting from cjonalne; problemy organizacyjne i prawne; trudności short deadlines and the wide scope of actions needed z realizacją poszczególnych zadań ze względu na krót- to execute actions; difficulties with considering the kie terminy oraz duży zakres koniecznych do wykonania interests of different entities that use water resources działań; trudności z uwzględnieniem interesów różnych with the elaboration of an efficient agreement between stron użytkujących zasoby wodne oraz trudności z wy- them; no achievements concerning the expected effects pracowaniem skutecznego kompromisu pomiędzy nimi; of enhancing the state of water during the execution of brak uzyskania zakładanych efektów w formie poprawy some projects. stanu wód przy realizacji niektórych programów. Due to the existing barriers, there is a need for an W związku z występującymi barierami, w przyszłości improvement of the currently used formal and legal, wymagana będzie korekta obecnie stosowanych rozwią- institutional and methodical solutions proposed dur- zań formalno-prawnych, instytucjonalnych i metodycz- ing the implementation of the Water Framework Di- nych stosowanych przy wprowadzaniu w życie Ramowej rective in a way that will help to achieve its goal (of 108 Bóbr/ Beaver (fot. P. Janiszewski)

Dyrektywy Wodnej, tak aby jak najlepiej wypełnić za- enhancing and keeping the good state of the waters) sadniczy jej cel – poprawę i utrzymanie dobrego stanu in the best way possible. (Authors of the expertise: dr wód. (Autorzy ekspertyzy: dr inż. Bernard Okoński, mgr eng. Bernard Okoński, mgr eng. Artur Sobeczek, mgr inż. Artur Sobeczek, mgr inż. Paweł Pszczółkowski). eng. Paweł Pszczółkowski).

Problematyka związana z wzrastającą populacją bobra Problems connected with the issue of the increasing europejskiego population of Eurasian beaver XX w. rozpoczęto działania na rzecz zwięk- he XXth century is the starting date of activities szenia populacji bobra w Europie. Dzięki in favour of increasing the population of bea- temu od 1995 r. bóbr znajduje się na liście vers in Europe. This is why, since 1995, beaver is Wzwierząt chronionych w naszym kraju. Te działania Tone of the animals in our country on the list of species spowodowały sukcesywny wzrost liczebności tego ga- that are under protection. These activities have caused tunku. Nie spodziewano się jednak, że nadmierny roz- a successive growth of this species’ population. It had ród populacji bobra stanie się tak dotkliwy dla człowie- not been expected, however, that high reproduction of ka, zważywszy na to, że zwierzęta te zaczęły zajmować this animal would become so troublesome for humans, tereny położone w bezpośrednim sąsiedztwie ludzkich especially due to the fact that these animals started domostw. Bobry, których działalność wywołuje pozy- to occupy areas directly near human settlements. The tywne skutki dla środowiska (poprawa jakości wody, beaver, whose activity can have positive effects on the zapobieganie powodziom, regulacja przepływu wody, environment (enhanced quality of water, regulation of stwarzanie i utrzymywanie terenów podmokłych, pod- water flows, creating and managing wetlands, increas- noszenie poziomu wody dostępnego dla roślin), potrafią ing the water level available for plants), can also have także negatywnie na nie wpłynąć poprzez zachowania a negative influence on nature due to its behavioral ac- behawioralne prowadzone na dużą skalę wynikającą tions conducted on a large scale resulting from a large z dużej liczebności populacji. Budując tamy bobry przy- population. Beavers build dams that may cause floods, czyniają się do zalewania łąk, pól uprawnych, lasów, which damage meadows, fields and houses, transport

109 110 fot. K. Stasiaczek fot. K. Stasiaczek podtapiania domostw, uszkadzania szlaków komuni- routes and even energy networks. The constantly kacyjnych, a nawet sieci energetycznych. Stale rosnący growing impact on landscapes and overflow areas cre- wpływ na krajobraz i tworzone przez bobry rozlewiska ated by beavers are the cause of compensation paid to są powodem odszkodowań dla właścicieli gruntów oraz land owners and are controversial for the land owners budzą wiele kontrowersji wśród właścicieli gruntów whose property was affected by the beavers. As a part dotkniętych szkodami powodowanymi przez bobry. of the “Baltic Landscape” project, the Forest Inspector- W ramach projektu „Baltic Landscape” Nadleśnictwo ate in Strzałowo has organized five meetings in order Strzałowo zorganizowało w celu stworzenia platfor- to create a platform of agreement for people interested my porozumienia pięć spotkań dla osób zainteresowa- in the subject of beavers and those who have been af- nych tematyką bobra oraz osób dotkniętych szkodami fected by the activities of this species. These meetings powodowanymi przez działalność bobrów, które były were conducted by dr Paweł Janiszewski and mgr eng. prowadzone przez dr Pawła Janiszewskiego oraz mgr Hubert Miszczuk. The meetings helped in identify- inż. Huberta Miszczuka. Spotkania pozwoliły określić ing the most significant problems and it was decided najważniejsze problemy, a mianowicie właściwe gospo- thatthe correct management of the beaver population darowanie populacją bobrów w Polsce wymaga dość do- in Poland will need a precise estimation of their num- kładnego określenia liczebności tego gatunku. Nie jest bers. However, the problem is not that simple, since an to jednak łatwe, gdyż inwentaryzacja bobrów nastręcza inventory of beavers is very problematic. Besides, such wielu problemów. Oprócz tego inwentaryzacja wymaga an inventory would require the huge involvement of dużego zaangażowania osób liczących. W czasie inwen- people who work on this task. It is necessary to closely taryzacji należy bacznie obejrzeć urządzenia bobrowe follow beaver constructions (dams, lodges), since their (tamy, żeremia), gdyż ich stan wskazuje, czy są one na- state shows whether they are still used or not. dal użytkowane. The analysis of previous data indicates an issue that Analiza dotychczasowych danych wskazuje, że nie- the process of counting is often incorrect. One beaver właściwie liczy się bobry, uznając często jedno żeremie lodge is very often taken as the habitat of one family. za siedlisko jednej rodziny. W wyniku czego liczebność This leads to excessive numbers of beavers. bobrów zostaje zawyżona. The strategy of beaver population management

111 Strategię gospodarowania populacjami bobrów na- should also be adjusted to the region of Poland. Data leży dostosować także do regionu Polski. Dane wskazu- point at the fact that in the northern part of the coun- ją, że w północnej części kraju bobry odpowiedzialne są try beavers are responsible for the overflowing of water za zalewanie użytków zielonych, na południu natomiast ontograsslands, while in the southern part they affect powodują uszkodzenia grobli i obwałowań rybnych sta- dykes and the embanking of fish ponds, and they harm wów hodowlanych oraz zgryzają drzewa. trees. Wśród metod rozwiązania problemu szkód „bobro- Among methods of solving „beaver” damage people wych” wymieniono redukcję osobników którą można have mentioned a reduction of the specimen’s numbers dokonać po przez sterylizację która jest prowadzona – that can be achieved via sterilization, by using chem- za pomocą środków chemicznych, jest mało skuteczna, ical agents. This method is ineffective, requires the -en wymaga zaangażowania dużych sił i środków, obecnie gagement of large funds and effort and is currently not nie stosowana. Drugą metodą może być ograniczanie being used. The second method is about reducing the liczebności możliwych stanowisk do zasiedlenia – me- number of habitats possible for being settled on. This toda czasochłonna i kosztowna, polega na wycinaniu is a time-consuming and expensive method, however, nadrzecznych drzew i krzewów oraz umacnianiu skarp. that requires the removal of trees and bushes and the Następną metodą może być metoda chemiczna (gazo- enforcement of slopes. Another method is the chemi- wanie, etc.) – do nor i żeremi wpuszcza się trujący gaz, cal one (gas, etc.) – poisonous gas is leaked into bea- metoda rozpowszechniona jest w Kanadzie, Rosji i kra- ver dens. This strategy is popular in Canada, Russia jach skandynawskich, jest skuteczna, jednak środowiska and Scandinavian countries. However, ecologists are ekologów ją bojkotują. Inną metodą mogą być odłowy against using it. Another method concerns catches and i przesiedlenia – była stosowana w czasie, gdy popula- resettlement – used when the population of beavers cja bobrów nie była tak liczna oraz odstrzał redukcyjny was lower – and selective hunting – that currently can – coraz częściej stosowany, obecnie przeprowadzany jest be conducted upon the consent of the Regional Envi- za zgodą Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowi- ronment Directorate upon the application of the man- ska na wniosek zarządcy (właściciela) danego terenu, ager (owner) of a particular land. Under hunting law, nie jest on polowaniem w świetle prawa łowieckiego. this is not perceived as regular hunting. During one of Na jednym ze spotkań rozważano możliwość, a na- the meetings, people discussed the possibility of being stępnie wszcząć ewentualne postępowanie legislacyjne granted a financial allowance in the form of agro-en- mające na celu umożliwienie wypłacania dodatku fi- vironment support for the owners of lands where active nansowego na zasadzie dopłat rolno-środowiskowych beaver stands exist. Conducting a regular educational dla właścicieli gruntów prywatnych z tytułu posiadania campaign that is to increase social awareness is devoted na tym terenie czynnych stanowisk bobrowych. Prowa- to both the positive and negative impact beavers have dzenie regularnej kampanii edukacyjnej mającą na celu on the environment. One of the suggestions for solving zwiększenie świadomości społecznej dotyczącej za- the problem would be to appoint people specialized in równo pozytywnej, jak i negatywnej środowiskotwór- the subject of beavers in Regional Directorates or in czej roli bobra. Jedną z propozycji rozwiązania prob- national parks. These people would be responsible for lemu z wzrastającą liczebnością mogłoby być powoła- managing the population of this species on a particu- nie w Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska lar territory. (Authors: dr hab. prof. UWM Paweł Jan- lub w parkach narodowych osób wyspecjalizowanych iszewski, mgr eng. Hubert Miszczuk). w tematyce bobrów (bobrowniczych), które byłby od- powiedzialne za zarządzanie populacją tego gatunku na danym terenie. (Autorzy: dr hab. prof. UWM Paweł Janiszewski, mgr inż. Hubert Miszczuk).

Związek między retencją wodną w lasach i na terenach The relationship between water retention in forests sąsiadujących and their adjoining areas latach 2002–2010 na terenie Leśnego Kom- n the years 2002–2010 on the territory of the Pro- pleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie” roz- motional Forest Complex „Masurian Forests”, cer- poczęto działania w ramach projektu ochro- tain actions have been started as a part of a swamp Wny mokradeł. Projekt ten realizowano na terenie trzech Iprotection project. This project was conducted within nadleśnictw: Mrągowo, Spychowo i Strzałowo. the area of the tree inspectorates: Mrągowo, Spychowo Działania retencyjne wykonywane na terenie LKP and Strzałowo. „Lasy Mazurskie” miały na celu regenerację i zachowa- Retention activities performed on the territory of nie ekosystemów mokradłowych, poprawę możliwości PFC „Masurian Forests” were to restore and preserve retencyjnych mokradeł, wzrost wartości przyrodniczej the swamp ecosystems, enhancing the retention capaci- siedlisk. ties of swamps, and increase their environmental value.

112 113 fot. K. Stasiaczek

Wszelkie prace wykonywane w czasie trwania pro- All the actions performed within the project had an jektu oddziaływały nie tylko na grunty należące do impact on areas that belonged to the State Forests but LP, ale także na grunty będące własnością prywatną. also on private properties. This caused numerous con- Prowadziło to do licznych konfliktów. Nadleśnictwom flicts. Thanks to retention actions, forest inspectorates zależało na tym, by za pomocą działań retencyjnych wanted to increase the habitat variety, enhance the phys- zwiększyć bioróżnorodność siedlisk, poprawić kon- iological condition and health of forests, and reduce the dycję fizjologiczną i zdrowotność lasów, ograniczyć impact of droughts and floods. They also wanted to -en skutki susz i powodzi, a także poprawić warunki ho- hance the conditions in fish farms, increase the amount dowli ryb, zwiększyć objętość wody w jeziorach, za- of water in lakes, stop the degradation of organic soil hamować degradację gleb organicznych, podnieść and balance the water level in the soil. Achieving these i ustabilizować poziom wody w gruncie. Uzyskanie goals is long-term process. This is why the argument tych efektów jest jednak procesem długotrwałym, dla- of the many advantages has not encouraged land own- tego też argument uzyskania wielu korzyści nie trafiał ers to cooperate. They have complained about flooded do właścicieli gruntów. Uskarżali się oni na zalane łąki meadows and forests, and troublesome cultivation and i lasy, uciążliwość w uprawianiu i zbiorze plonów. Re- harvesting. Inspectorates have paid compensation for kompensatą za szkody były odszkodowania wypłacana any damage caused. The European agro-environmental przez nadleśnictwa. Środkiem umożliwiającym złago- project is another way of soothing conflicts and making dzenie konfliktów i osiągnięcie przez rolników korzy- farmers profit from retention activities. ści z działań retencyjnych jest również unijny program These conflicts have been eventually added to the rolno-środowiskowy. procedures. Today, inspectorates have to determine the Z czasem uwzględniono te konflikty w procedurach. area of retention operations in order to start any related Dziś chcąc podjąć działania retencyjne nadleśnictwa activities. 114 muszą określić zasięg oddziaływania retencji. It has to be mentioned that water drainage actions Dodać należy, że na terenach nienależących do la- are performed in areas which do not belong to forests. sów prowadzone są działania odwadniające. Wpływa As it can be easily guessed, this has an influence on to, jak można się domyślać, również na grunty leśne. forest areas as well. In this situation, the State Forests Tym razem to LP są oponentem. Odwadnianie prowa- are the opponent. Water drainage leads to the degra- dzi do degradacji gleb torfowych i murszowych. dation of peat and marshy soil. Analiza związku pomiędzy retencją wodną w lasach The analysis of the relationship between water re- i na terenach sąsiadujących wskazuje istnienie ważnych tention in forests and on adjoining areas points at sig- uwarunkowań mających istotny wpływ na powodzenie nificant conditions which have a great impact on the i skutki realizacji programów odbudowy naturalnej re- success and results when implementing the reconstruc- tencji na terenie LKP „Lasy Mazurskie”. Najważniejsze tion of natural retention within the area of the PFC z nich to: “Masurian Forests”. The most important are: • historyczne zaszłości, • historical influences, • konflikt interesów, • conflict of interests, • negatywny wpływ melioracji odwadniających wyko- • the negative influence of drainage systems prepared nywanych poza LP, by State Forests, • pozytywny wpływ retencji wykonywanej w LP na • the positive influence of the retention performed in obszary z nimi graniczące, State Forests onto areas that adjoin them, • nieświadomość społeczeństwa dotycząca znaczenia • lack of awareness among the society concerning the naturalnej retencji wodnej dla człowieka i jego go- significance of natural retention for humans and spodarki. their economy. Usytuowanie gruntów prywatnych w pobliżu je- The localization of private areas of land near lakes zior jest wynikiem zaszłości historycznych. W XVIII results from historical influences. In the XVIIIth and i XIX w. odwadniano jeziora, w wyniku czego osuszo- XIXth century lakes were drained, so that dried lands ne tereny zostawały zajmowane na działalność rolniczą. could be transformed for agricultural purposes. The Podjęta współcześnie próba odtworzenia dawnych wa- current attempt at recreating previous hydrological runków hydrologicznych spowodowała zalewanie łąk, conditions has resulted in flooding meadows and for- lasów, utrudnienia w uprawie i zbiorze plonów, co skut- ests, and affected cultivation and the harvest of crops. kowało licznymi konfliktami z właścicielami gruntów. This started many conflicts with land owners. Obecnie procedury wymagają od nadleśnictw okre- Nowadays, procedures require the inspectorates to ślenia oddziaływania retencji. Taki stan rzeczy przy- provide information on the area that will be influenced czynił się do tego, że program będzie realizowany na by the retention. Such a situation requires execution of mniejszej powierzchni. W planowaniu działań reten- the project on a smaller area. When planning retention cyjnych należy uwzględnić tereny stanowiące własność operation, it is important to consider private proper- prywatną, aby uniknąć konfliktów, a także przedstawić ties to avoid conflicts. Foresters should also present the możliwe skutki działań i zaproponować rozwiązania possible results and propose some solutions to private właścicielom gruntów prywatnych. land owners. Należy mieć świadomość, że myślenie perspekty- It has to be born in mind that thinking ahead, mean- wiczne, czyli ochrona i odtwarzanie systemów natural- ing the protection and recreation of natural retention, nej retencji jest rozwiązaniem korzystniejszym. Te ko- is a more advantageous solution. These advantages in- rzyści to przede wszystkim powstrzymanie degradacji, clude: stopping the degradation, recreating and pre- odtworzenie i zachowanie gleb organicznych, ograni- serving organic soils, reducing the impact of droughts czenie skutków powodzi i susz, ograniczenie emisji CO2 and floods, reducing CO2 emission to the atmosphere, do atmosfery, powstrzymanie lub ograniczenie utraty stopping or reducing the decrease of species variety, różnorodności gatunkowej, powstanie nowych tarlisk, creating new spawning grounds, better fish farming poprawa warunków hodowli ryb (dotlenienie wody, conditions (oxygen supplies, more water in lakes), the zwiększenie objętości wody w jeziorach), zwiększenie increase of fish production, increase and balancing the produkcji ryb, podniesienie i stabilizacja poziomu wody water level in soil which would help in enhancing for- w gruncie skutkujące wzrostem produkcji rolnej i leś- est and agricultural crops, increase of environmental nej, wzrost wartości przyrodniczych (powstanie nowych values (new breeding and feeding sites for water and miejsc lęgowych i żerowych dla gatunków wodno-błot- mud species), and finally slowing down the degrada- nych) oraz zahamowanie degradacji gleb organicznych. tion of organic soils. (Authors of the analysis: mgr eng. (Autorzy opracowania: mgr inż. Paweł Pszczółkowski, Paweł Pszczółkowski, mgr eng. Artur Sobeczek). mgr inż. Artur Sobeczek).

115 116 Wyjazdy studyjne Study tours

czestnictwo w projekcie Baltic Landscape articipation in Baltic Landscape project gave us umożliwiło wymianę doświadczeń nie tylko na an opportunity to exchange experience not only poziomie lokalnym i regionalnym, ale również on local and regional level, but also on interna- Una poziomie międzynarodowym. Partnerzy projektu Ptional one. Project partners were able to participate in mieli możliwość uczestniczenia w wyjazdach studyj- study tours to another baltic landscape sites such as nych do takich krajów jak Kanada, Rosja, Szwecja, Fin- Canada, Russia, Sweden, Finland or Belarus. landia czy Białoruś. On the 12–13 June 2012, a meeting was held in W dniach 12–13 czerwca 2012 r. w Szwecji odby- Sweden in order to describe the idea of the Vilhelmina ło się spotkanie, którego celem było przybliżenie lasów model forests. During the meeting, such topics were modelowych Vilhelminy. Podczas spotkania mówiono discussed as: the concept of the European Model For- m.in. o koncepcji Europejskiej Sieci Lasów Modelo- ests Network and the ways of implementing it in Swe- wych i sposobów jej wdrażania w Szwecji, prowadzeniu den, as well as ways of conducting balanced and mul- zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej w tipurpose forest management in this country. During Szwecji. W części terenowej zaprezentowano praktycz- a field trip the participants were presented with the ne aspekty realizacji założeń lasów modelowych w oko- practical aspects of fulfilling the goals of model forests licach Vilhelminy i wynikające z tego korzyści. Waż- near Vilhelmina, and the advantages that would result nym elementem było zwrócenie uwagi na prowadzenie from these activities. Drawing attention to the need stałego dialogu społecznego z prywatnymi właścicie- for a permanent social dialogue with land owners con- lami gruntów w kwestiach użytkowania rębnego tych cerning the timber use of these areas was a significant terenów. element of the meeting. W dniach 2–10 grudnia 2012 r. delegacja z RDLP In the period 2–10 December 2012, representatives Olsztyn i Urzędu Marszałkowskiego Województwa of RDSF Olsztyn and the Marshall’s Office of the 117 Warmińsko-Mazurskiego zapoznała się z funkcjonowa- Warmian-Masurian voivodeship were presented with niem Sieci Lasów Modelowych na przykładzie Ontario the functioning of a Model Forest Network on the Model Forest oraz La Bourdon. Grupa poznała zasady example of the Ontario Model Forest and La Bour- zarządzania Lasami Modelowymi, historię ich rozwoju, don. The group got to know the principles of manag- zasady współpracy z partnerami, metody wykorzystania ing Model Forests, the history of their development, wpływu Lasów Modelowych na rozwój gospodarczy the rules for cooperating with partners, and methods oraz edukację ekologiczną i ochronę przyrody. of using Model Forests for economic and environment W dniach 11–17 sierpnia 2013 r. w Republice Komi education purposes. grupę leśników przyjęli pracownicy w Fundacji Srebr- In the period 11–17 August 2013, a group of forest- na Tajga. W programie pobytu były m.in.: wizyta ers visited employees of The Silver Taiga in the Komi w siedzibie Fundacji Srebrna Tajga oraz w Zarządzie Republic. The program included i.a. a visit to the Lasów Republiki Komi, wizyta w tartaku i na skład- headquarters of The Silver Taiga Foundation and to nicy drewna, wyjazd terenowy do Lasu Modelowego the Forestry Board of the Komi Republic, a visit to the Komi, gdzie zapoznano się z dynamiką lasu, fazami sawmill and wood depot, and a trip to the Komi Model sukcesji naturalnej, skutkami wielkoobszarowych zrę- Forest, where foresters were presented with the stages bów zupełnych. of natural succession, forest dynamics, and the results W dniach 12–15 sierpnia 2013 r. delegacja olsztyń- of multi-territorial complete tree clearings. skich leśników uczestniczyła w kursie „Zarządzanie In the days 12–15 August 2013, representatives of w leśnictwie w skali krajobrazu – perspektywy północ- foresters from Olsztyn participated in a course named nej Europy”. Podczas spotkania w Mölleröd Kungsgĺrd „The forestry management of landscapes – Northern omówiono zagospodarowanie obrzeży terenów zurba- Europe perspectives”. During a meeting in Mölleröd nizowanych oraz przedstawiono badania nad możli- Kungsgĺrd, foresters discussed the management of the wościami wykorzystania tych terenów jako społecznie outskirts of urbanized areas and got to know the op- użytecznych. portunities connected with using these areas as socially Wyjazd do Joensuu (Finlandia) w dniach 28–31 useful ones. października 2013 r. przybliżył zagadnienia związane The trip to Joensuu (Finland) in the period 28–31 z włączeniem Ilomantsi Model Forest do Międzyna- October 2013 cast more light on issues connected with rodowej Sieci Lasów Modelowych. Uczestnicy pozna- adding the Ilomantsi Model Forest to the International li jakie konflikty na linii użytkowanie lasu – ochrona Model Forest Network. Participants learnt about con- przyrody rozwiązano dzięki formule LM. Zaprezen- flicts of forest usage – a nature preservation matter that towano również przebieg procesu zintegrowanego had been solved thanks to the idea of MF. The process of planowania w krajobrazie w rejonie Mekrijarvi dla integrated landscape planning in the Mekrijarvi region zrównoważonego użytkowania zasobów naturalnych was also presented as an example of the balanced exploi- i ochrony bioróżnorodności. tation of natural resources and protection of biodiversity.

118 119 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie ul. Kościuszki 46/48, 10-959 Olsztyn tel.: +48 895272170, fax: +48 895275588 [email protected] www.olsztyn.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Mrągowo ul. Warszawska 49, 11-700 Mrągowo tel.: +48 897412236 [email protected] www.mragowo.olsztyn.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Strzałowo Strzałowo 2, 11-710 Piecki tel.: +48 897421165 [email protected] www.strzalowo.olsztyn.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Spychowo ul. Mazurska 3, 12-150 Spychowo tel.: +48 896225082, fax: +48 6225083 [email protected] www.spychowo.olsztyn.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Pisz ul. Gdańska 24, 12-200 Pisz tel.: +48 874241500, fax: +48 874241501 [email protected] www.pisz.bialystok.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Maskulińskie ul. Rybacka 1, 12-220 Ruciane-Nida tel.: +48 874241600, fax: +48 874241619 [email protected] www.maskulinskie.bialystok.lasy.gov.pl

Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej Akademii Nauk Popielno, 12-222 tel.: +48 874231519, fax: +48 874232627 [email protected] www.popielno.pl

www.baltyckiekrajobrazy.eu

http://platforma-baltycka.caliber.com.pl/

www.baltic-landscape.net

www.eu.baltic.net

ISBN 978-83-62860-21-0