Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë
Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore
VITI IV (XVIII) 2016 NR. 14 (167)
Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare
www.zaninalte.al
Tiranë, 2016 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI IV (XVIII), janar, shkurt, mars 2016 nr. 14 (167)
Nën kujdesin e kryetarit të KMSH-së: H. Skender Bruçaj
Drejtor: Dr. Genti Kruja
Bordi editorial: Ali Zaimi Prof. dr. Ayhan Tekinesh Prof. dr. Ferdinand Gjana Prof. dr. Hajri Shehu Prof. dr. Njazi Kazazi Prof. dr. Qazim Qazimi Prof. dr. Rahim Ombashi Dr. Brikena Smajli Dr. Fahredin Ebibi
Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika
Në anglisht: Dritan Hoxha
Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj.
Realizimi grafik: Hysen Vogli
Fotoja në kopertinë: Xhamija e Gjin Aleksit, Delvinë
Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri
e-mail: [email protected] www.zaninalte.al
2 Zani i Naltë
Përmbajtja
Shkenca Islame 1. Një vështrim i përgjithshëm mbi besimin në jetën e përtejme, Ali Zaimi, KMSH ...... 5 2. Qëndrimi i Ebu Hanifes gjatë zhvillimeve politike të kohës, Dorian Demetja, KMSH ...... 21 3. Muhamedi a.s., shembull për t’u ndjekur, Muhamed Sytari, Myftinia Shkodër ...... 28
Studime 4. Njolla në Biografi, Fatos A. Kopliku MS/MA, Washington, DC, SHBA ...... 33
Letërsi 5. Poema “Erveheja” - botë e katërt që sublimoi mungesën e jetës shqiptare, Prof. dr. Rahim Ombashi, Universiteti Bedër ...... 54
Studime ndërfetare 6. Liria e besimit dhe dialogu ndërfetar në Shqipëri, Vlash Plepi, Akademia Teologjike Orthodhokse, Durrës ...... 69
Shkenca Komunikimi 7. Imazhi i fesë islame në median shqiptare - Qani Sulku ...... 74
Histori 8. Moderniteti dhe ideologjia në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane – Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë, Tiranë ...... 86 9. Roli i klerikëve myslimanë në formimin e shtetit të parë shqiptar, Dr. Mois Kamberi ...... 96
3 Zani i Naltë
Përkthime 10. Kur’ani, shpirti i umetit mysliman, Prof. dr. Shahid Bushihi, Marok ...... 105
Personalitete 11. Hfz. Bajram ef. Agani, nismëtar dhe projektues i riorganizimit të Bashkësisë Islame në Kosovës pas Luftës së Dytë Botërore (1947-1951), Ramadan Shkodra, Bashkësia Islame e Kosovës ...... 115
12. Abstracts in English ...... 123
13. Rregullat e shkrimit ...... 129
4 Shkenca Islame
Një vështrim i përgjithshëm mbi besimin në jetën e përtejme
Ali Zaimi
Abstrakt Është gati e pamundur që njeriu, i cili nuk beson se do të japë llogari për ato çfarë kryen, ta ketë jetën të drejtë. Ndërsa jeta e njeriut që nuk e heq nga mendja se do të dalë një ditë përpara Allahut e do të japë llogari një më një, është e shoqëruar me vetëdijen e llogaridhënies dhe rrjedhimisht e drejtë. Natyrisht, njeriu do të jetë i tillë në raport edhe me vetëdijen për llogarinë përtej. Besimi se do të shpërblehet një ditë e motivon njeriun e mirë për punë; ideja e ndëshkimit për mëkatet e frenon të jetë dhunues e i shkujdesur; frika e llogaridhënies e frenon të bëjë keq edhe atje ku askush nuk mund ta shikojë; besimi se do të takohet përsëri në botën tjetër e ngushëllon një fëmijë që ka humbur një të afërm apo një të moshuar që është, si i thonë, me një këmbë në atë botë, etj.
jo, ringjallja në botën ka hedhur krahët e mëshirës mbi tjetër, është e vërtetë aq gjithçka. Lajmi i dytë, që njerëzit Asa edhe kjo botë është do të gjykohen sipas veprave, është e vërtetë. edhe i mirë edhe i keq. I mirë për Lajmi i parë është sihariq për besimtarët që do të shkojnë në të gjithë, për besimtarët, mohuesit, Xhenetet e amshuara të Allahut, i politeistët e zullumqarët. Pavarësisht Cili si Rrahim (Mëshirëbërës) që nëse besojnë apo jo, të gjithë njerëzit është, do t’i gostisë ata me lumturi do të ringjallen pas vdekjes, për të të pafundme dhe i keq për mohuesit, jetuar përjetësisht dhe kjo si pasqyrim politeistët e zullumqarët, që do të i mëshirës së pafundme të Krijuesit, përballen me dënimin e merituar në Rrahmanit (Gjithmëshirshmit), i Cili jetën e përtejme.
5 Shkenca Islame Pas çdo rasti vdekjeje, ne, me ideja e ndëshkimit për mëkatet e vetëdije ose jo, mendojmë për frenon të jetë dhunues e i shkujdesur; pasvdekjen. Besimtarët besojnë që ka frika e llogaridhënies e frenon të bëjë një jetë tjetër, sikurse kjo jetë, madje keq edhe atje ku askush nuk mund edhe më e kompletuar, ndërkohë që ta shikojë; besimi se do të takohet ateistët pretendojnë që me vdekjen përsëri në botën tjetër e ngushëllon mbaron gjithçka për njeriun. Po një fëmijë që ka humbur një të afërm si e shikon besimi islam çështjen e apo një të moshuar që është, si i ringjalljes dhe të jetës së përtejme? thonë, me një këmbë në atë botë, etj. Kreu dhe baza e Islamit është Në terminologjinë islame Ahireti besimi i palëkundur tek Allahu i është jeta e dytë, që do të fillojë Madhëruar dhe tek e vërteta hyjnore. pas kiametit dhe do të vazhdojë Pas besimit në një Zot të vetëm, ajo pafundësisht, ku përfshihen të çka e rregullon jetën dhe e vendos gjitha ngjarjet dhe etapat e quajtura atë në një regjim të caktuar për ringjallja, grumbullimi, llogaridhënia, të siguruar qetësinë kolektive e të peshorja, ura, parajsa (xheneti) ose përgjithshme të njerëzimit, është ferri (xhehenemi). pikërisht besimi në ringjallje dhe Në fakt, me vdekjen e njeriut, llogaridhënie në jetën pas vdekjes. fillon për të ahireti i tij, i cili vazhdon Besimi në jetën e përtejme është pafundësisht. Sipas kësaj, ndërsa një edukuesi më i mirë i rinisë, është pjesë e njerëzve jetojnë dimensionin shpresa më e madhe e fëmijëve, jetësor të kësaj bote, një pjesë e pleqve, e të sëmurëve, është tjetër kanë hyrë dhe ndodhen në ngushëllimi i të dhunuarve dhe është dimensionin jetësor të ahiretit. frenuesi i zullumqarëve, i tiranëve e Në këndvështrimin islam, jeta diktatorëve të mundshëm. pa ringjalljen do të ishte e papërsosur Është gati e pamundur që njeriu, dhe e padrejtë. Vetëm besimi në jetën i cili nuk beson se do të japë llogari e përtejme e mundëson perfeksionin për ato çfarë kryen, ta ketë jetën të përfundimtar dhe u jep përgjigje drejtë. Ndërsa jeta e njeriut që nuk pyetjeve që aq shumë i preokupojnë e heq nga mendja se do të dalë një mendjet e njerëzve që prej kohërave ditë përpara Allahut e do të japë më të hershme e deri sot. llogari një më një, është e shoqëruar Vendbanimi i shpirtit pas me vetëdijen e llogaridhënies dhe ndarjes prej trupit dhe prej botës rrjedhimisht e drejtë. Natyrisht, tokësore quhet berzah, që do të thotë njeriu do të jetë i tillë në raport edhe ndërmjetësi, vend ndërmjet botëve. me vetëdijen për llogarinë përtej. Në jetën e berzahut, shpirtrat Besimi se do të shpërblehet një ditë trajtohen sipas punëve që kanë e motivon njeriun e mirë për punë; bërë në këtë botë, nga ku kuptojnë
6 Shkenca Islame se ku do të shkojnë pas ringjalljes, Mbështetur në Kur’an, koha se vendbanim me trup dhe me shpirt. kur do të bëhet Gjykimi nuk dihet, Jeta e berzahut vazhdon deri atë e di vetëm Allahu, sepse një dije në ardhjen e Ditës së Gjykimit, kur e tillë nuk është në fuqinë e krijesave. engjëlli Israfil i bie bririt dhe njerëzit “Ty të pyesin për kiametin: “Kur do që të gjithë do të ringjallen dhe do të ndodhë ai?” Po në çfarë gjendje të dalin nga varret. Shpirtrat do të je ti që t’ua përkujtosh atë? Vetëm te bashkohen me trupat dhe njerëzit Zoti yt është dijenia për të”2. do të mblidhen në pritje të Gjyqit Suprem. Disa arsyetime mbi ringjalljen Myslimanët besojnë në Ditën dhe jetën e përtejme e Gjykimit, kur do të vendosen Argumenti dhe garancia më peshoret, në të cilat do të peshohen e madhe mbi jetën e ahiretit është veprat e njerëzve: “Në ditën e premtimi i Zotit për robërit e Vet. gjykimit Ne do të vëmë peshore Duke theksuar në shumë vende se të drejta, e askujt nuk i bëhet asnjë çdo frymë do të vdesë, nuk mund padrejtësi”1. të shmanget vdekja, Allahu është Ata që nuk e besuan Allahun ai që e jep vdekjen dhe se, në fund, dhe i bënë shok Atij, pas Gjyqit do kthimi do të jetë tek Ai, Kur’ani bën të çohen në Xhehenem, ku do të të ditur se ringjallja pas vdekjes është zënë shkallë të ndryshme në varësi domosdoshmëri e premtimit të të peshës së mëkateve. Besimtarët Allahut. Kështu çdokush që beson do të shpihen në Xhenet, por që Allahun dhe Kur’anin si fjalë të Tij, i beson edhe ringjalljes pas vdekjes, të mbërrijnë deri aty, do t’u duhet sepse Zoti nuk ka asnjë mangësi që të kalojnë nëpër Urën (Sirat), që të mos e përmbushë dot premtimin. varet mbi greminën, poshtë së cilës “S’ka dyshim se ajo që u ndodhet Xhehenemi e matanë së premtohet është e vërtetë e sigurt. cilës ndodhet Xheneti. Ata që nuk i Dhe se shpërblimi (gjykimi për kanë bërë shok Allahut, por që kanë vepra) do të ndodhë patjetër”3. kryer mëkate, nuk mund të kalojnë Ai që i jep njeriut ndjenjën e dot nëpër këtë Urë, ata do të bien në përjetësisë, padyshim që ka krijuar Xhehenem, por nuk do të qëndrojnë edhe një vend ku njeriu do të mbesë aty përgjithmonë. Falë fisnikërisë së i përjetshëm. Ne shohim që Zoti Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit, ka dhënë urinë, por ka dërguar këta do ta braktisin Xhehenemin dhe ushqime, ka dhënë etjen, por ka pas vuajtjes së dënimit do të hyjnë në dërguar ujin, ka dhënë dëshirën e Xhenet. 2. Naziat, 42-44. 1. Enbija, 21: 47. 3. Dharijat, 51: 5-6. 7 Shkenca Islame fortë për përjetësi, e do ta japë edhe një njësi llogaritëse, një kriter ose përjetësinë… etalon që të mund ta masë. Por jo Zoti, që i jep përgjigje lutjes për mendjen, shpirtin, ndjenjën, së çdo krijese, nga milingona tek arsyen dhe përfundimet e tyre. Ne elefanti, që me dhembshuri e bën nuk kemi në dorë ndonjë kriter që të nënën shërbyese të foshnjës së saj, mund ta masë produktin e mendjes. a do ta linte pa përgjigje dëshirën Për shembull, mendjet e mëdha si për përjetësi të njeriut, që është më Shekspiri apo Hygoi, Imam Gazaliu i vlerësuari në univers?! apo Bediuzamani, nuk e kanë marrë Rezultati më i rëndësishëm i dot në këtë botë produktin ose krijimit të universit është jeta. E vetë shpërblimin e mendjes së tyre. E jeta nuk mund të përkufizohet vetëm te le të mendojmë pastaj zgjuarsinë kjo jetë kalimtare, e shkurtër, e mangët e një profeti. Për shembull, le të dhe e mundimshme e kësaj bote. mendojmë produktet e mendjes Ai që beson se Zoti është i Drejtë, i dhe të ndjenjave transcendentale të Mëshirshëm, i Gjithëpushtetshëm dhe profetit Muhamed (a.s.). Veçanërisht i Gjithëditur, nuk mund ta pranojë se le të mbledhim bashkë ndjenjat e të vdekja është asgjësim total për njeriun. gjithë profetëve dhe të kemi parasysh Kjo është kundër drejtësisë, urtësisë se për këta nuk është vënë ndonjë e mëshirës hyjnore. Të mohosh kriter apo peshore. Ky mendim ringjalljen, do të thotë t’i atribuosh dhe meditim do të na çojë në këtë Zotit dobësi, do të thotë të mohosh përfundim: Do të vihet një peshore cilësitë dhe emrat e Tij. ku do të peshohen këto ndjenja. Po Zoti në këtë botë, me gjithë të mos bëhet këtu kjo, padyshim se ndarjen në klasën e të bindurve do të bëhet në një botë tjetër. dhe kryengritësve ndaj normave “Ditën e kiametit, Ne do të të Tij, çdo njeriu i jep mirësi. Pra ngremë peshoret e drejtësisë dhe do të ketë një vend tjetër ku do të askujt nuk do t’i bëhet padrejtësi. shpërblehen të bindurit e do të Njeriu do të marrë shpërblimin e ndëshkohen kryengritësit, me qëllim punës së tij edhe sikur ajo të jetë që të përmbushet drejtësia hyjnore. sa një grimcë. Ne mjaftojmë si Shumë tiranë e diktatorë llogarimarrës!”4 vazhdojnë tiraninë e tyre deri në Njerëzit më të zgjedhur të Zotit, vdekje, e madje disa edhe varrosen profetët, jetojnë në këtë botë mes me ceremoni. Drejtësia dhe urtësia brengave dhe vështirësive të mëdha. hyjnore kërkon që të ketë një vend Drejtësia, Urtësia dhe Shenjtëria e ku ata të gjykohen siç e meritojnë. Allahut kërkon të ketë një vend ku Për çdo vlerë të kësaj bote e që ata të vlerësohen e të shpërblehen. ekziston në këtë botë, është vënë 4. Enbija, 21/47. 8 Shkenca Islame E pikërisht kjo është jeta e Ahiretit. Le të japim vetëm disa shembuj: Pesë shtyllat e besimit, së “Ai që i ka krijuar qiejt dhe bashku me të gjitha provat e tyre, tokën, a nuk është i aftë t’i krijojë të tregojnë dhe bëjnë të domosdoshme ngjashmit e tyre? Sigurisht që është. ekzistencën e ringjalljes dhe të botës Ai është Krijues i Gjithëditur.”5 tjetër. “A krijimi juaj është i vështirë, Kur Ubej bin Halef, këmbëngulës apo krijimi i qiellit, të cilin Allahu e në mohim, duke i treguar Profetit ka bërë dhe e ka ngritur?”6 tonë një kockë të thatë e pyet: “Këtë A krijimi juaj është i vështirë, kush do ta ringjallë?” përgjigjen apo krijimi i të gjitha sistemeve, Profeti ia jep nga Kur’ani: “Kush i përfshi njerëzit dhe xhindet? Allahu dha jetë në fillim, Ai do ta ringjallë.” që ka ngritur pallatin e gjithësisë, a Zoti, që e krijoi njeriun nga hiçi, nuk mundet të shpikë dhe të ngrejë a pyetet se si do ta ringjallë pasi të për ju në parajsë pallate më të vegjël? dekompozohet e të shpërbëhet?! “Nga argumentet e Tij është Ndërkohë që Allahu ruan edhe toka që ti e sheh të thatë, informacionin gjenetik të një peme të plasaritur e të tkurrur. Por kur të madhe në një farë të vogël, a lëshojmë shi mbi të, ajo fillon të mund të dyshohet se nuk i ruan dot dridhet e të fryhet. Allahu që e shpirtrat e trupat e atyre që vdesin?! ringjall atë, pa dyshim që i ringjall edhe të vdekurit. Ai ka mundësi për Ringjallja në Kur’an çdo gjë.”7 Argumentimi më i shkëlqyer Ju e shihni tokën të tharë, të i jetës së përtejme është pikërisht tkurrur, të mbaruar nga thatësira, argumentimi kur’anor. Gati një e e shihni si një njeri të përkulur me treta e këtij libri hedh dritë mbi respekt para Allahut dhe i kërkon argumentet, specifikat dhe veçoritë e shpëtim. Pikërisht atëherë Allahu botës tjetër, duke na ftuar në besimin lëshon shi nga qielli dhe ajo fillon në të, por ndërkohë edhe duke na të gjallërohet. Farërat mbijnë dhe përgatitur për udhëtimin përtej. filizat e rinj nxjerrin kryet jashtë. Zoti në Kur’an nuk është mjaftuar Toka kthehet në blerim. Ja pra, vetëm me njoftimin se, ringjallja pas Allahu që e ringjall tokën çdo vdekjes do të ndodhë patjetër. Ai pranverë, kështu do t’i ringjallë edhe ka sjellë argumente kategorike që të vdekurit. Allahu që ju tregon çdo e vërtetojnë ringjalljen pas vdekjes pranverë ringjalljen e bimësisë, edhe dhe grumbullimin (hashr), e duke i të vdekurit do t’i ringjallë. parashtruar argumentet në fjalë, ka dhënë shembuj të gjallë që hedhin 5. Jasin, 36/81. 6. Naziat, 79/27. poshtë kundërshtimet e mohuesve. 7. Fussilet, 41/39. 9 Shkenca Islame “O njerëz! Po qe se dyshoni Duke e provuar ringjalljen e në ringjalljen tuaj pas vdekjes, madhe me argumente subjektive dhe dijeni se Ne ju krijuam në fillim nga duke na i kthyer shikimet në botën dheu, pastaj nga sperma, pastaj nga subjektive, Kur’ani i përfton çështjes embrioni, pastaj nga një copë mishi qartësi me këta shembuj: pa formë që t’jua tregojmë haptas “Siç ju krijoi në fillim, përsëri fuqinë tonë. Sipas dëshirës sonë, ju tek Ai do të ktheheni!”9 mbajmë një kohë në mitrën e nënës, Ashtu siç ju krijoi në fillim pastaj ju nxjerrim që atje si foshnjë. nga dheu, nga sperma, nga gjaku i Pastaj ju rrisim që të bëheni të fortë mpiksur dhe nga një copë mishi pa e të aftë. Pastaj dikush vdes duke formë, përsëri, do t’i mbledhë atomet qenë ende fëmijë, kurse dikush rron tuaja thelbësore, do të bëjë një sintezë gjer në pleqëri të thellë kur të mos dhe do t’ju krijojë nga e para. dijë e të mos kuptojë asgjë (duke u “A nuk e di njeriu se e kemi kthyer përsëri në gjendjen fëminore krijuar nga një spermë që tani na kur s’dinte asgjë). E shihni edhe u bë armik i hapur? Dhe, duke e tokën se si është tharë e ka vdekur. harruar krijimin e vet, na paraqiti Ne Por kur i lëshojmë ujë sipër, lëviz, argument: “Kush do t’i ringjallë këto dridhet, fryhet dhe prej saj mbijnë eshtra të kalbura?” Thuaju: “Do t’i çifte bimësh nga të gjitha llojet!”8 ringjallë Ai që i krijoi për herë të Me anë të këtyre ajeteve, Allahu parë. Ai njeh çdo lloj krijimi.”10 na paraqet së pari shenjat e vdekjes Edhe mohuesi i shekullit të parë, e të ringjalljes në tokë dhe sikurse edhe mohuesi i fundit i shekullit i ringjall në pranverë farat e rëna të njëzetenjë thonë të njëjtën gjë: përdhe dhe të mbetura ashtu gjatë “Kush do t’i ringjallë këto eshtra të dimrit të gjatë të vdekjes, ashtu do t’i kalbura të bëra hi?” ringjallë edhe njerëzit në pranverën e Kur’ani u përgjigjet atyre kështu: dytë të tyre. “Kush ta ketë dhënë jetën në fillim, Parë nga ky këndvështrim, edhe Ai do t’i ringjallë!” sikur çështja të trajtohet nga një Me të njëjtën metodë, Kur’ani e shkencëtar apo filozof, edhe nga një vërteton ringjalljen duke na shfaqur çoban apo bujk, nuk mund të bëhet para syve edhe mikrobotën e përbërë më e qartë se sa ç’bëhet me këtë prej atomeve dhe grimcave më të metodë bindëse të Kur’anit. Përfshi vogla: edhe hadithet e profetit Muhamed “O njerëz! Po qe se dyshoni në a.s. lidhur me këtë çështje, të gjitha ringjalljen tuaj pas vdekjes, dijeni ç’janë thënë, janë shtjellime dhe se ne ju krijuam ju në fillim nga komente të thënieve të Kur’anit. 9. A’raf, 7/29. 8. Haxh, 22/5. 10. Jasin, 36/77-99. 10 Shkenca Islame dheu, pastaj nga sperma, pastaj nga dojë dhe ose dështon disa ditësh ose embrioni, pastaj nga një copë mishi muajsh, ose lind gjashtë, shtatë ose pa formë që t’jua tregojmë haptas nëntë muajsh. fuqinë tonë. Sipas dëshirës sonë, ju Dhe ju, që ju solli në gjendjen e mbajmë një kohë në mitrën e nënës, një fëmije të njomë, pastaj përpiqeni pastaj ju nxjerrim që atje si foshnjë. të rriteni e të bëheni të aftë gjer në Pastaj ju rrisim që të bëheni të fortë një pikë të caktuar. Dikush nga ju e të aftë. Pastaj dikush vdes duke vdes pa u pjekur, kurse disa të tjerë qenë ende fëmijë, kurse dikush rron nga ju arrijnë gjer në pleqëri të vonë. gjer në pleqëri të thellë kur të mos Mund të liheni në jetë gjersa t’ju dijë e të mos kuptojë asgjë (duke u thyhet mesi, të mos ju mbajnë dot kthyer përsëri në gjendjen fëminore këmbët e koka t’ju bjerë në gjoks, kur s’dinte asgjë). E shihni edhe gjersa t’ju thinjen flokët dhe të tokën se si është tharë e ka vdekur. plakeni aq shumë, sa, pas gjithë atyre Por kur i lëshojmë ujë sipër, lëviz, që ju kanë ndodhur në jetë, të mos dridhet, fryhet dhe prej saj mbijnë mbani mend asgjë. Kështu, e filloni çifte bimësh nga të gjitha llojet!”11 jetën si fëmijë dhe, më në fund, po Po qe se keni dyshim në si fëmijë, por mjekërbardhë, ikni e ringjalljen, vëzhgoni dukurinë që mërgoni nga kjo botë. ndodh në natyrën tuaj dhe analizoni Apelin e pabërë në këtë botë këtë argument. Në fillim, Allahu të të mirëve dhe të të këqijve, do ta (xh.xh.) ju krijoi nga dheu. Përbërja bëjë në anën tjetër Allahu, i Drejti juaj thelbësore është prej një sëre Absolut, që do t’u drejtohet kështu elementesh të marra nga sipërfaqja e grupit të të këqijve dhe mizorëve: tokës. Pastaj elementët janë përzierë “Veçohuni sot o ju fajtorë!”12 dhe prej tyre është formuar një Ja, kjo ndarje dhe ky apel nuk ekstrakt proteinik. Një shkallë më bëhet praktikisht në këtë botë. tej, domethënë në nivelin e gjallesës, Mirëpo mes të gjitha llojeve të tjera përbërja juaj ose ekstrakti proteinik të materies, i miri dallohet nga i keqi, u bë një pikë uji. Pastaj, një droçkë i përsosuri nga i mangëti qysh në gjaku dhe, më tej, një copë mishi me këtë botë. Ndërkaq, nuk mund të formë a pa formë. Pasi arrin në këtë mendohet që qenia më e përsosur, gjendje, njeriu ose krijohet, ose nuk më e mrekullueshme e gjithësisë dhe krijohet; ose dështon, ose zhvillohet esenca e saj, njeriu, të përjashtohet më tej sipas farës që ndodhet në nga rregulli. Meqë ndarja, dallimi përbërjen e tij për t’u bërë një qenie dhe apeli për njeriun nuk bëhen e përsosur e quajtur njeri. Pastaj këtu, do të thotë se do të bëhen në Zoti e mban në mitër të nënës sa të një botë tjetër. 11. Haxh, 22/5. 12. Jasin, 36/59. 11 Shkenca Islame Në lidhje me çështjen e njeriu, ndodhen çdo ditë e çdo natë, ringjalljes, mohuesit e quajnë të madje, çdo çast në një “ringjallje” të pamundur, duke thënë kështu: “Le ta tillë materiale-shpirtërore. Edhe nëse pranojmë mundësinë e një jete të re shumë njerëz e pranojnë këtë si një vegjetative pas vdekjes; si do të mund ringjallje me kuptim të figurshëm, të fillojë jeta jonë njerëzore pasi të po qe se çështja shihet seriozisht me na jenë prerë lidhjet e ndjenjave dhe një sy shkencor, del në shesh se kjo vetëdijes me trupin?” Përballë këtij është një ringjallje me kuptimin e kundërshtimi të mohuesve, Kur’ani vërtetë të fjalës. ka kujtuar gjumin, një përvojë të Këto ajete shpjegojnë ngjasimin përditshme. Gjendjet e gjumit dhe mes vdekjes dhe ringjalljes, zgjimit që ndjekin njëra-tjetrën, domethënë, ngjasimin mes zgjimit përbëjnë për ne një shembull të bukur nga gjumi dhe ringjalljes pas vdekjes. për çështjen e jetës pas vdekjes. Për Gjumi është një vdekje e lehtë dhe vërtetimin e ringjalljes nuk kërkohet e vogël, kurse vdekja, një gjumë i një forcë bindëse më tepër se kaq. madh dhe i rëndë. Në të dyja gjendjet Në Kur’an thuhet kështu: ndodh kalimi i shpirtit të njeriut nga “Ai jua merr shpirtrat (ju vë në një jetë në një jetë tjetër. gjumë) natën, duke e ditur ç’keni bërë Ngjashmëria mes rënies në ditën, pastaj ju zgjon që të plotësoni gjumë-zgjimit dhe vdekje-ringjalljes kohën tuaj të caktuar për të jetuar. është theksuar edhe në hadithet Në fund, tek Ai do të ktheheni dhe profetike. Për shembull, në një Ai do t’ju njoftojë gjithçka që keni deklaratë profetike është dhënë kjo bërë.”13 porosi: “Kur të bini për të fjetur, Allahu jua kompenson dhe thoni “Allahu im, me emrin Tënd rinovon në gjumë, pa e ditur ju, vdes dhe ringjallem.” dhe, kur të pjesët e trupit që ju janë dëmtuar ngriheni nga gjumi, thoni “Lavdi ose që ju kanë vdekur dhe, duke jua Allahut që na ringjall pas vdekjes.” kthyer përsëri në mëngjes vetëdijen Allahu i Lartë, Krijuesi i ngjarjes dhe aftësinë njohëse që jua pati së gjumit dhe zgjimit, edhe me marrë, ju ringjall dhe ju zgjon me anë të realitetit të “ëndrrës”, e cila jetën tuaj materiale e shpirtërore ndodh mes këtyre dy gjendjeve, u të mëparshme. Vetëm atëherë ju hap mendimeve tona një horizont i dalloni ditën dhe natën, i njihni të veçantë për shpërndarjen e vetët dhe arritjet tuaja sikur të mos dyshimeve mbi këtë çështje. Duke na i kishit humbur fare, sikur të mos i hequr ndjenjat nga një botë për të kishte ndodhur asnjë ndërprerje. Të na i lidhur me zërat dhe ngjyrat e një dyja jetët materiale-shpirtërore që ka bote tjetër e për të na shëtitur në të, 13. Ena’m, 6/60. i tregon njeriut, duke e bërë t’i jetojë 12 Shkenca Islame personalisht, ekzistencën edhe të Kur’ani, i cili na e vë në lëvizje botëve të tjera të ndryshme nga kjo mendimin/arsyetimin, duke na e botë. Njeriu, i cili kridhet çdo natë në tërhequr vështrimin në rregullin e gjumin, që është një “vëlla” i vogël i pashoq që sundon në gjithësi dhe vdekjes, dhe i cili çdo mëngjes hap përsosmërinë që shfaqet në të, na e sytë në këtë botë sikur të ringjallej, bën të ditur se çdo pjesë e ekzistencës do të thotë se i vëzhgon çdo ditë është e krijuar mbi një të vërtetë, shenjat e kiametit dhe ringjalljes. gjithashtu, se krijimi dhe ngritja mbi Nuk mund të mendohet që të vërtetën të bën të mendosh e të Allahu t’i lërë pa shpërblyer aktet besosh mbi ekzistencën e një jete e robërve të Tij të mirë, sepse kjo të re pas vdekjes. Kjo specifikë të do të thotë shfaqje e një situate që cilës një ajet i jep përparësi, shprehet s’përputhet me urtësinë e Tij: kështu në të: “A ka shpërblim tjetër për të “Allahu është Ai që qiejt i ka mirën, veç të mirës?!”14 ngritur me shtylla, të cilat nuk mund Gjithashtu, me këtë rast, në t’i shihni e më pas është ngritur mbi suren Murselat, Allahu i Lartë e ka Fron. Ai ka nënshtruar Diellin dhe deklaruar kështu faktin se atyre që Hënën; të gjitha këto rrotullohen e kanë kryer detyrën e robit ndaj gjer në një kohë të caktuar. Ja, kështu Zotit, sipas qëllimit dhe orientimit i tregon Ai provat e Tij!”17 të krijimit, do t’u jepet xheneti me të Ndërkaq, ne shohim se kjo gjitha të mirat dhe bukuritë e tij si botë është e paqëndrueshme, e shpërblim për sjelljen e tyre: ndryshueshme dhe kalimtare. “Kështu i shpërblejmë Ne ata që Hyjniteti i shkëlqyer dhe i bëjnë vepra të mira...”15 përjetshëm i Allahut të Lartë, Zotit Kështu mund të themi se jeta të botëve, sundimi madhështor dhe e ahiretit do të ndodhë patjetër, së gjithëpërfshirës i Tij nuk mund të pari si një mirësi hyjnore, e më pas, ngrihet e të qëndrojë mbi një botë të si shpërblim i adhurimit të kryer nga tillë. Domethënë se duhet një botë njeriu dhe marrje prej tij e vlerës së tjetër e përhershme, e qëndrueshme, vërtetë të akteve dhe veprimeve të e pashkatërrueshme, e përsosur dhe tij, ashtu dhe si realizim i qëllimeve e shkëlqyer, që të jetë e denjë për Të. dhe synimeve të krijimit. Prandaj themi se Allahu i Lartë ka “Atë Ditë, njerëzit do të paraqiten një vend tjetër të përhershëm dhe grupe-grupe, që t’u tregohen veprat për të e vë në punë njeriun. 16 e tyre!” Si përfundim, nuk mund të 14. Rrahman, 55/60. mendohet që kjo botë, e cila nuk 15. Murselat, 77/44. 16 . Zelzele, 99/6. 17. Rad, 13/2. 13 Shkenca Islame e kënaq dhe nuk e ngop njeriun as ndërsa njerëzve të caktuar për në me aspektin e saj material, t’u japë xhehenem nga e majta ose nga pas. përgjigje kapaciteteve dhe mundësive Pas shpërndarjes së librave të tij që e përfshijnë gjithësinë, fillon procesi i llogaridhënies. Në siç është imagjinata dhe dëshira e vendin e grumbullimit (mahsher), përjetësisë. Prandaj, njeriu që nuk e njerëzit do t’i japin llogari Allahut pa gjen përgjigjen e kësaj ndjenje në këtë ndërmjetës. Në hadithet profetike botë, do ta gjejë në një botë tjetër. bëhet e ditur se ndërsa besimtarët do t’u përgjigjen pyetjeve me lehtësi, Etapat e Jetës së Ahiretit mohuesit do të kalohen përmes një Jeta pas vdekjes do të realizohet hetimi dhe llogarimarrjeje të imët. në dy faza. E shprehur ndryshe, pas Gjatë hetimit dhe llogaridhënies, vdekjes, njeriu do të kalojë nëpër dy përveç librit të punëve, po të duhet, botë. E para, bota e varrit, e cila, si për njerëzit do të dëshmojnë edhe kjo botë, do të marrë fund; ndërsa organet e trupit të tyre, edhe toka. tjetra është bota e ahiretit, e cila nuk Gjatë llogaridhënies ku ai që ka do të marrë fund në asnjë formë. bërë të mirë qoftë edhe sa grimca, Pas kiametit, ringjalljes dhe do ta marrë shpërblimin e të mirës grumbullimit në fushën e quajtur së tij, dhe kur ai që ka bërë të keqe mahsher, njerëzve u shpërndahen qoftë edhe sa grimca, do ta marrë “librat e punëve” ku janë shënuar të ndëshkimin e të keqes së tij, njerëzit gjitha punët që kanë bërë dhe fjalët nuk do të lihen pa u përgjigjur për që kanë thënë para se të vdisnin. Këta këto pesë gjëra: Ku e kanë shpenzuar libra, cilësia e të cilëve nuk na bëhet e jetën? Si e kanë kaluar rininë? Në ditur, shpjegohen kështu në Kur’an: ç’rrugë e kanë përdorur diturinë “Dhe Libri (i veprave të tyre) do dhe si kanë vepruar me të? Ku e t’u vihet përpara, e do t’i shohësh kanë fituar dhe ku e kanë shpenzuar gjynahqarët se si do të tmerrohen pasurinë? Ku e kanë përdorur dhe nga ato që gjenden në të dhe do të konsumuar trupin? thonë: “Të mjerët ne! Çfarë është ky Pas llogaridhënies veprat libër që nuk paska lënë asnjë vepër të e njerëzve peshohen në mijzan madhe apo të vogël pa e shënuar?” (peshore) cilësinë e të cilit e di vetëm Aty do të gjejnë të shënuar gjithçka Allahu. Në këtë peshim të imët të që kanë punuar. Zoti yt nuk i bën veprave, ata që do t’u rëndojnë më padrejtësi askujt.”18 shumë të mirat, do të shpëtojnë, Kur’ani bën të ditur se librat kurse ata, të mirat e të cilëve do e punëve do t’u jepen njerëzve të të vijnë lehtë, do të shkojnë në caktuar për në xhenet nga e djathta, xhehenem. Lidhur me peshoren, në 18. Kehf, 18/49. Kur’an thuhet: 14 Shkenca Islame “Dhe në Ditën e Kiametit, Ne vërtetën vetëm Allahu e di. do të vendosim peshore të sakta Në ditën e kiametit, çdo Profeti e askush nuk do të pësojë asnjë do t’i përkasë një hauz. Ndërkaq, padrejtësi. Ne do të sjellim (për uji i hauzit që do t’i jepet Profetit gjykim) çdo vepër, qoftë kjo edhe sa Muhamed (a.s.), do ta ketë ngjyrën pesha e një kokrre sinapi. Ne jemi të më të bardhë se qumështi dhe mjaftueshëm për llogaritje!”19 aromën më të këndshme se parfumi. Më pas vjen Sirati. Sirati është Kush do të pijë prej tij, nuk do të një urë mbi xhehenem ku do të ketë më etje kurrë. Profeti Muhamed kalojë gjithkush dhe ata që s’do të (a.s.) do të jetë i pari, i cili në ditën e munden të kalojnë, do të bien në kiametit, do të pijë ujë në këtë lumë, xhehenem. Megjithëse nuk dimë pastaj, me radhë, besimtarët që janë shumë mbi cilësinë e siratit, në përpjekur në rrugën e Allahut dhe që hadithet profetike njoftohet se ata i kanë shërbyer Islamit. që do të kalojnë të parët mbi sirat do Fjala “keuther” që përmendet të jenë Profeti Muhamed (a.s.) dhe në Kur’an në ajetin e parë të sures umeti, bashkësia e tij, dhe gjatë këtij Keuther, ku thuhet: “Pa dyshim, kalimi, njerëzit do të kenë vështirësi Ne të dhamë ty Keutherin”20, në apo lehtësi sipas punëve të tyre në librat e tefsirit është komentuar, këtë botë. përgjithësisht, si lumë. Prandaj, për Këtë urë mjaft të lehtë për lumin e Profetit (a.s.) në kiamet është t’u kaluar nga besimtarët dhe ata thënë “Lumi Keuther”. që kanë bërë punë të mira, por Një tjetër ngjarje e madhe që mjaft të vështirë për t’u kaluar nga vijon në ditën e ringjalljes është mohuesit dhe mëkatarët, mund çështja e shefaatit (ndërmjetësimit). ta interpretojmë edhe si “urë të Fjala “shefaat” në terminologjinë ndërtuar nga njeriu gjatë gjithë jetës fetare shpreh shfaqjen e mëshirës së tij në këtë botë me anë të punëve së Allahut në një dimension tjetër të tij të mira apo të këqija”. Punët përmes përdorimit prej Tij, si e këtushme të njeriut i vihen para pretekst, të Profetëve, dijetarëve, atij si një urë. Duke u nisur nga kjo dëshmorëve dhe besimtarëve sipas konsideratë, ndërsa punët e mira do gradës së tyre për faljen në jetën e të kryejnë funksionin e një ure të pasme të mëkateve të besimtarëve shëndoshë që ka për ta nxjerrë atë në mëkatarë dhe për lartësimin në gradë bregun e shpëtimit (xhenet), punët e të besimtarëve jomëkatarë. këqija do të kryejnë funksionin e një “Atë ditë nuk do të bëjë dobi ure të kalbur që do të bëhet shkak shefaati (ndërmjetësimi) i askujt, për rrëzimin e tij në xhehenem. Të përveç ndërmjetësimit të atij, që i
19. Enbija, 21/47. 20. Keuther, 108/1. 15 Shkenca Islame
jep leje i Gjithëmëshirshmi dhe që i Xheneti, Xhehenemi dhe Arafi është pranuar fjala!” Ky ajet tregon Xheneti dhe Xhehenemi janë dy se shefaati përmendet në Kur’an. përfundime të rëndësishme. Emrat Ajetet e Kur’anit lidhur me dhe atributet e Zotit i bëjnë të dyja shefaatin thonë se “nga askush s’do të nevojshme e të domosdoshme. të pranohet ndërmjetësim”, nuk Për besimtarët, edhe Xheneti, edhe mund të paraqiten si argumente se Xhehenemi, në njëfarë mënyre, janë nuk do të ketë ndërmjetësim për mëshirë. Në suren Rrahman thuhet: falje, sepse këto ajete sillen në ato “Mbi të dy dërgohet flakë zjarri vende të Kur’anit ku bëhet fjalë e përhapur dhe një tym krejt i kuq për fundin e mohuesve. Me këtë (ose bakër i shkrirë), kurse ju nuk theksohet se mohuesit (qafirët), mundeni ta mbroni veten. Dhe, politeistët (mushrikët) dhe hipokritët tani cilën nga të mirat e Zotit tuaj e (munafikët) mbeten jashtë shefaatit, mohoni?”21 ndërmjetësimit për falje. Fjala xhenet terminologjikisht Në një hadith, Profeti (a.s.) mbart emërtimin e vendit të ka thënë se do të ndërmjetësojë shpërblimit të jetës tjetër, të pajisur për faljen e atyre personave nga me të mira e dhunti të papritura, ku bashkësia e tij që kanë bërë mëkate, besimtarët do të mbeten përjetësisht. ndërsa në një hadith tjetër ka bërë të Xheneti dhe jeta në të janë ditur se për çdo profet ka një lutje të pafund. Besimtarët nuk do të të posaçme që i pranohet, kurse ndjejnë aty asnjë mërzi apo të velen lutjen e tij ai do ta bëjë në ahiret për nga mirësitë pa fund, sepse xheneti të ndërhyrë për falje për umetin e është vend i të mrekullive. Ata që do vet. Gjithashtu, në një hadith tjetër, ta meritojnë këtë jetë, do të zhvishen Profeti (a.s.) ka thënë se, ndërsa në nga ndjenjat negative si urrejtja, Mahsher njerëzit do të jenë duke neveria dhe mërzitja, të ngulitura në pritur të vuajtur e të emocionuar që krijimin e tyre tokësor mbështetur të merren në pyetje, ai do t’i lutet mbi disa urtësi të caktuara. Allahut që gjykimi dhe llogaridhënia Për shembull, specifika e të mbarojnë një çast e më parë. pastrimit të zemrës nga urrejtja Nisur nga kjo, ajo që i bie si detyrë shprehet kështu në Kur’an: “Në njeriut për të merituar një shefaat të xhenet, ndërsa nën ta do të rrjedhin tillë, është të jetë i vëmendshëm në lumenj, Ne do t’ua shkulim prej kryerjen e detyrimeve të kërkuara zemre tërë urrejtjen!”22 Kështu, ata nga Allahu dhe i Dërguari i Tij dhe, do ta jetojnë çdo çast në lumturi dhe duke pasur frikë nga ndëshkimi i hare. Allahut, t’i kërkojë ndihmë Atij! 21. Rrahman, 55/35, 36. 22. Araf, 7/43. 16 Shkenca Islame Krahas përshkrimeve të ajeteve ndodhen në xhenet, do të jetë kur të Kur’anit, që tërheqin vëmendjen Allahu t’ua tregojë veten atyre. Këtë me shumë veçori të xhenetit, edhe situatë, Allahu (xh.xh.) e lajmëron kjo shprehje e Profetit (a.s.) lidhur personalisht vetë: “Ka fytyra që me xhenetin është një sihariq mjaft atë ditë do të vezullojnë plot dritë emocionues për ata që e besojnë: dhe do ta shikojnë Zotin e tyre!”23 “Allahu urdhëron: “Për robërit e mi Kurse në një transmetim autentik të mirë, Unë kam përgatitur gjëra që që e mbështet domosdoshmërinë nuk i kanë parë sytë, që nuk i kanë e kuptimit në këtë mënyrë të këtij dëgjuar veshët dhe që e kapërcejnë ajeti, Profeti (a.s.) thotë: “Pa dyshim, përfytyrimin e njeriut!” siç e shihni këtë hënë, do ta shihni Po qe se do ta shprehnim me edhe Zotin tuaj si dhe nuk do ta një fjali të shkurtër, Xheneti është dëmtoni njëri-tjetrin për shkak të vendi i të papriturave dhe shfaqje e grumbullimit të madh aty!” mëshirës dhe favorit të pakufishëm Në fakt, kjo shprehje ka për të Allahut për robërit e Tij. Nisur nga qëllim të mënjanojë, me anë të një kjo, asnjë njeri nuk mundet ta fitojë të përgjigjeje të prerë, ndonjë dyshim drejtën për aty me punën e vet. Pra, mbi çështjen e shikimit të Allahut, punët e bëra nga njeriu kurrë nuk pra, është një shprehje që thekson mjaftojnë për ta fituar xhenetin. Për se Allahu do të shihet patjetër, por më tepër, adhurimet e një njeriu jo nuk ka kuptimin se njerëzit do ta vetëm s’mjaftojnë për xhenetin, por shohin/perceptojnë Individualitetin s’mjaftojnë as për t’iu përgjigjur një Hyjnor të Allahut siç është. Një të mijtës së mirësive dhe dhuntive që mendim të tillë nuk e lejon as ajeti ia jep Allahu në këtë botë. që thotë se “shikimet nuk mund ta Në një hadith profetik tërhiqet përfshijnë Atë, kurse Ai i përfshin vëmendja mbi këtë specifikë në këtë shikimet”24, sepse krijesa kurrë nuk mënyrë: mund ta përfshijë Krijuesin. Në këto “Kur i Dërguari i Allahut tha kushte, çdo besimtar në xhenet do se “asnjë punë e njeriut nuk mund ta shohë Allahun - në një mënyrë të ta bëjë atë që të hyjë në xhenet”, panjohur për ne - në atë masë sa ç’e sahabet e pyetën: “A edhe puna jote ka zhvilluar besimin dhe afrimin ndaj s’të fut dot ty në xhenet, o i Dërguari Allahut në këtë botë. Sipas kësaj, i Allahut?” Atëherë, i Dërguari i shikimi i Allahut nga një besimtar Allahut iu përgjigj: “Po të mos ishte kushdo do të jetë i ndryshëm nga mëshira dhe falja gjithëpërfshirëse e shikimi i Allahut prej Profetëve. Allahut, as puna ime mua!” Dhuntia dhe lumturia më e 23. Kijame, 75/22-23. madhe që mund të meritojnë ata që 24. En’am, 6/103. 17 Shkenca Islame
Xhehenemi unitetin dhe emrat e bukur të Allahut. Me fjalën xhehenem Ja pra, njeriu i cili e ka bërë profesion terminologjikisht kuptohet vendi mohimin, i zbret nga pozita e lartë i ndëshkimit në jetën e pasme, këto qenie-nëpunës (të ngarkuar me ahiret, ku mohuesit do të mbeten detyrë) të Allahut dhe i rrëzon në një përgjithmonë, kurse besimtarët gradë pa detyrë e pa kuptim. Ndërsa mëkatarë do të qëndrojnë sa të lajnë çdo qenie ekzistente thotë me gjuhën mëkatet që kanë bërë. e saj: “Allahu ekziston, është një, Në Kur’an, për të tërhequr është Zoti i çdo gjëje, kurse ne jemi vëmendjen për aspekte të ndryshme nëpunës të ngarkuar me detyrë të Tij të xhehenemit, ai është përmendur që lëvizim e veprojmë me urdhrin, me emërtime të ndryshme, si nar lejen dhe fuqinë e Tij, jemi letra të (zjarr), xhehim (zjarr me shtresa, një shkruara që shprehin kuptime të shtresë e xhehenemit), havije (vendi gjera e që bartin mesazhe të gjera”, më i frikshëm, shtresa e shtatë e mohuesi (qafiri), duke e mohuar një xhehenemit), sair (flakë, shtresa e të vërtetë të tillë, kryen një faj të dytë e xhehenemit), ledha (zjarr, tmerrshëm. shtresa e gjashtë e xhehenemit), Edhe pse një fyerje e tillë sakar (ferr) dhe hutame (shtresa e mund të ndodhë brenda një kohe të pestë e xhehenemit). Ky ndëshkim kufizuar, meqë rezultati i saj është do t’i rrethojë përjetësisht ata që e një krim i madh, edhe dënimin kanë mohuar Allahun me vetëdije. dhe ndëshkimin e ka të këtyre Kurse besimtarët mëkatarë nuk do të përmasave. Për shembull, dënimi i qëndrojnë aty përjetësisht, por, pasi dikujt që, duke e shkelur këmbëzën ta vuajnë dënimin, do të vendosen e armës vetëm dy sekonda, vret dy në xhenet. njerëz, nuk është një ndëshkim prej Në këtë mes, në mendje mund vetëm dy sekondash, por që zgjat të vijë një mendim i tillë: Ndëshkimi një jetë të tërë. Kurse faji i mohuesit me një vuajtje të përjetshme i është një mijë herë më i tmerrshëm mohimeve dhe kundërshtimeve të se krimi i vrasjes, sepse me mohimin kufizuara në një jetë të kufizuar nuk e tij ai kryen krimin e asgjësimit mund të shpjegohet me drejtësinë të kuptimeve dhe mesazheve të dhe mëshirën e Allahut. përfaqësuara dhe të shpallura nga Është një e vërtetë e njohur se qenie të panumërta. Shkurt, meqë çdo qenie ose krijesë ka një vlerë të çdo mohim i mohuesit është mohim madhe të fituar në sajë të Krijuesit. i një të vërtete të përjetshme, do të Çdo gjë, si një vepër arti e pashoqe rezultojë privimin e tij të përjetshëm e Allahut, i shpall pa pushim me nga mëshira e Krijuesit të Lartë. gjuhën e vet të posaçme ekzistencën, Një specifikë tjetër që duhet
18 Shkenca Islame theksuar në lidhje me xhehenemin, e banorëve të xhenetit për banorët është kjo: Siç mund të kuptohet e xhehenemit. “Banorët e xhenetit lehtësisht nga tablotë konkrete të pyesin: “Ne e pamë se premtimi i vizatuara si nga Kur’ani, ashtu dhe Zotit tonë për ne ishte i vërtetë. Po nga hadithet profetike, ndëshkimin ju, e patë të vërtetë premtimin e Zotit dhe vuajtjen e xhehenemit do ta heqë tuaj për ju?” Kësaj pyetjeje, banorët shpirti bashkë me trupin. Ndërkaq, e xhehenemit i përgjigjen “Po!” ne nuk mund ta dimë plotësisht Mu në këtë mes, një thirrës aspektin e brendshëm të ndëshkimit thotë: “Mallkimi i Allahut rëntë mbi të zjarrit, sepse edhe nëse kjo botë mohuesit!”26 për të cilën na flitet ne, mund të Në tablonë e dytë e marrin fjalën ketë ndonjë ngjasim me botën ku banorët e Arafit. Ata shohin nga jetojmë, është jashtë çdo diskutimi banorët e xhenetit dhe u thonë: “Paqe se nuk është identike me të. juve!” Pastaj i hedhin vështrimet nga banorët e xhehenemit dhe thonë: Arafi “Zoti ynë, mos na vendos bashkë Araf do të thotë interval, vend me grupin e mizorëve!” në mes. Me kuptimin që del nga Pastaj ua kujtojnë parësisë që versetet kur’anore, ai ndodhet mes njohin nga banorët e xhehenemit, xhenetit dhe xhehenemit, por mbi fjalët që kanë thënë në këtë botë dhe cilësinë e tij nuk kemi asnjë njohuri. ua përplasin syve faktin se atyre s’u Lidhur me ata që ndodhen në Araf, kanë sjellë dobi as pasuria, as fëmijët. në Kur’an thuhet kështu: Duket sikur kjo skenë ndërron dhe “Një mur do t’i ndajë ata, ndërsa dëgjohen këto fjalë të banorëve të në lartësitë e tij do të ndodhen Arafit për banorët e xhenetit: “Hyni njerëz, të cilët i njohin të dyja palët në xhenet se për ju nuk ka më frikë sipas tipareve. Ata do t’u thërrasin dhe ju s’keni për t’u dëshpëruar!”27 banorëve të Xhenetit: “Paqja qoftë Kurse në tablonë e tretë, banorët mbi ju!” Ata nuk do të kenë hyrë ende e xhehenemit u luten banorëve të në Xhenet, ndonëse shpresojnë. E xhenetit t’u japin edhe atyre nga të kur t’i kthejnë sytë nga banorët e mirat që u janë dhënë: “Lëshonani zjarrit, do të thonë: “O Zoti ynë! edhe ne nga uji ose të mirat që ju Mos na hidh midis këtyre njerëzve të ka dhënë Allahu!” Kurse banorët këqij!”25 e xhenetit u japin këtë përgjigje: Në Kur’an paraqiten tre tablo të “Allahu ua ka bërë haram (ua ka veçanta dhe, në këtë mes, bëhet fjalë ndaluar) këto mohuesve.”28 për njerëzit që ndodhen në Araf. Në pjesën e parë, zë vend pyetja 26. Araf, 7/44. 27. Araf, 7/49. 25. Araf, 7/46-47. 28. Araf, 7/50. 19 Shkenca Islame Kjo do të thotë se banorët hequr në këtë botë, disa të tjerëve e Arafit, nga njëra anë janë në u bëhet dëmshpërblim mundimi i marrëdhënie me banorët e xhenetit, varrit që i pastron ata nga mëkatet. nga ana tjetër, me banorët e Kurse ata që s’pastrohen me këto xhehenemit. Që të dy palët i njohin e dy mënyra, në jetën e pasme do të i dinë nga afër. kalojnë nëpër një proces të tillë Sipas disa mendimeve, këta pastrimi. njerëz që shohin xhenetin dhe Një grup prej këtyre do të mbushen me shpresë, shohin vazhdojnë të jetojnë në Araf me xhehenemin dhe rrëqethen nga shpresën e xhenetit dhe frikën e frika, janë persona që, për t’u bërë xhehenemit. Kjo formë jetese do plotësisht të gatshëm për të hyrë në të jetë për ta dëmshpërblim dhe xhenet, duhet të shijojnë për një farë pastrim nga mëkatet. Pastaj, me kohe një shqetësim dhe dëshirim të mëshirën dhe bujarinë e Allahut, do tillë. të hyjnë në xhenet. Ndërsa disa mëkatarëve u bëhen Allahu e di të vërtetën dhe dëmshpërblim shqetësimet që kanë aspektin e brendshëm të çdo gjëje.
20 Shkenca Islame
Qëndrimi i Ebu Hanifes gjatë zhvillimeve politike të kohës
Dorian Demetja Abstrakt Njerëzit e mëdhenj që shënon historia, dalin në pah pikërisht në kohën kur çrregullimet në shoqëri arrijnë kulmin. Për të vënë rregull në botën e jashtme, njeriu në fillim duhet të vendosë rregull dhe ekuilibër brenda vetes së vet. Parë në këtë këndvështrim, Ebu Hanifja ishte njeri i rrugës së mesme dhe para së gjithash ishte një personalitet me ekuilibër e vendosmëri të lartë. Po të analizojmë kohën në të cilën ai jetoi, do të gjendemi përballë problemeve të mëdha politike e shoqërore, për më tepër përplasje dhe konflikte ndërmjet grupeve të besimeve e sekteve të ndryshme fetare. Ai shumë mirë mund t’i binte shkurt duke u bërë palë por që nga fillimi, ai nuk e ndryshoi asnjëherë vijën e rrugës së vet duke sakrifikuar shumë për tek e drejta, si dhe duke u përpjekur që t’ua jetësonte edhe të tjerëve këtë të drejtë. Nisur nga kjo, nuk është gabim të themi se Ebu Hanifja jetoi ashtu si mendoi e besoi, si dhe besoi ashtu si jetoi e mendoi. ipas pikëpamjes së mesazhe nga historia e popujve përgjithshme, një dijetar të kaluar, di të lexojë kohën në të Snuk është ekspert vetëm cilën jeton dhe ka largpamësi për të në një fushë të caktuar të disiplinave ardhmen. fetare. Për të qenë i tillë, ai jo vetëm Duke iu referuar hadithit që është hulumtues në të gjitha të Profetit Muhamed (a.s.): shkencat e fesë, por duhet të njësohet “Përqendrohuni në rrugën e drejtë, por me të gjitha këto dituri. Krahas kësaj, do ta keni të vështirë”1, dëshmohet se që një dijetar në kuptimin e plotë të qëndrueshmëria në rrugën e drejtë fjalës, do të ishte ai që përveç asaj mund të arrihet vetëm nga njerëzit që u përmend më lart, di të marrë 1. Ebu Daud; Ahmed Ibn Hanbel. 21 Shkenca Islame e mëdhenj, sepse qëndrueshmëria në social dhe tregonte shumë interes rrugën e drejtë nuk pranon devijime për marrëdhëniet ndërnjerëzore. Ai dhe lëkundje. Ajo arrihet vetëm duke na del përpara si një personalitet që u sforcuar mbi mundin e zakonshëm e vlerëson mendimin e të tjerëve dhe dhe duke qëndruar para Allahut të si një njeri i dijes që vazhdimisht Madhëruar me sinqeritet të vërtetë.2 prodhon ide e krijimtari.3 I këtyre përmasave ishte edhe Imam Mënyra se si është rritur e Adham, Ebu Hanife. edukuar Ebu Hanifja, na tregon qartë Numan bin Thabit bin Zuta bin lidhjen dhe respektin që ai kishte Mah, i njohur si Imam Adham Ebu ndaj autoriteteve fetare e politike, Hanife, ka lindur në Kufe të Irakut në por njëkohësisht tregon edhe vitin 699/80 hixhri, gjatë kohës kur ndjenjën e fortë për liri e pavarësi. sahabet më të rinj ishin ende gjallë. Lidhjen që ka pasur me autoritetet, Ebu Hanife rridhte nga një familje e ka mbështetur në drejtësi e logjikë me gjendje të mirë ekonomike dhe dhe kurrsesi në besim të verbër. në fillimet e tij është marrë me tregti, Këtë qëndrim ai e ka treguar edhe në duke ndjekur gjurmët e të atit. Kufa marrëdhëniet me nxënësit e vet apo dhe Bagdadi ku jetoi Ebu Hanifja, në shprehjet e tij fetare e politike. ishin qytete me shumë kultura Ebu Hanifja nuk ua ka imponuar religjioze, rryma dhe ideologji të nxënësve mendimet e tij, nuk ka ndryshme, si dhe ndër qendrat më të dashur ta imitojnë qorrazi dhe mëdha të botës islame, ku diskutohej asnjëherë nuk është paraqitur para jo vetëm rreth çështjeve të fesë, por tyre si një autoritet i pagabueshëm. edhe atyre sociale e politike. Ai besonte se problemet e kohës Ebu Hanifja ishte një person kërkonin përgjigje të rrahura jo nga shumë i zgjuar, mendjemprehtë dhe një mendje, por nga shumë mendje me forcë argumentuese racionale. dhe për këtë arsye ai u mësonte Për dhuntitë logjike të tij Imam nxënësve të tij mënyrat e gjykimit Shafiu thotë: “Nuk ka lindur nëna dhe jo përgjigjet e gatshme. Imami një njeri më të zgjuar se Imam Adhami”. dëshironte që ata të shtrydhnin Metodat e fik’hut ai i mbështeste në mendjen e mendimet dhe të dilnin traditat logjike që përfaqësonin disa vetë në përfundimet e drejta.4 sahabe të mëdhenj si Hz. Omeri, Hz. Ebu Hanifja ka jetuar 52 vjet Aliu, Abdullah ibn Mesudi dhe Ibn nën qeverisjen Emevite dhe 18 vjet Abasi (r.a.). Ebu Hanifja nuk ishte vetëm një dijetar i zgjuar, ai jetonte 3. Hökelekli, Hayati, İmam-ı Azam Ebu me të vërtetat e jetës shoqërore, ishte Hanife’nin kişilik yapısı, İmam-ı Azam Ebu Hanife ve Düşünce Sistemi (sempozyum tebliğ ve müzakereleri), Bursa 2005, V. I, f. 2. El Feshnij, Ahmed bin Shejh Hixhazi, 104-105. Kuvendet e Ndritshme, Tiranë 2004, f. 191. 4. Hökelekli, Po aty, f. 109. 22 Shkenca Islame nën qeverisjen Abaside. Ai mbi të bin Mervan (v. 86/705). Madje midis gjitha, është një personalitet që ka kësaj ngjarjeje dhe luftës së Bedrit bërë një jehonë të madhe në botën ka formuar një lidhje shpirtërore. Po islame për ndërtimin e një sistemi ashtu, ai ka ndihmuar në fetva dhe mendimi dhe formimin e një shkolle materialisht Muhamed Nefsuzekije juridike. Mirëpo, përveç kësaj, ai ka në Medine dhe vëllain e tij Ibrahimin dhënë një kontribut shumë të madh në Basra, kundër udhëheqjes tirane gjatë zhvillimeve politike të asaj kohe Abaside.8 dhe është shquar për reagimet e tij Me të vërtetë Ebu Hanifja ndaj praktikave të jashtëligjshme të ishte i mendimit dhe e shihte si sunduesve Emevi dhe Abasidë. Ndër detyrë që ndaj një pozite, e cila faktorët kryesorë që përcaktojnë ka një karakter tiran dhe e cila ka pozicionin e tij, janë praktikat humbur legjitimitetin, duhet bërë totalitare të sunduesve Emevi dhe diçka. Ai besonte bindshëm se e Abasidë, si dhe qëndrimet e tyre të drejta në vazhdimin e Hilafetit i padrejta ndaj Ehli Bejtit. përkiste djemve të Hz. Aliut dhe Dijetari i njohur Xhessas (v. për këtë arsye e ka kritikuar hapur 370/980) thotë: “Sipas Ebu Hanifes, udhëheqjen Emevite. Ndërkaq, me midis gjykatësit dhe halifes nuk ka ndonjë vrasjen e djemve të Hz. Aliut nga ndryshim dhe tek të dy këta kërkohet një Emevitët, pakënaqësitë dhe kritikat kusht i përbashkët, që është drejtësia. Siç e ashpra të shtresave të ndryshme të nuk mund të bëhet një mëkatar halife, shoqërisë, bënë që të lëkundet shumë ashtu dhe nuk bëhet dot gjykatës”.5 Edhe udhëheqja Emevite. Për të sheshuar Ibn Hazmi (v. 456/1064), mbështetur këto revolta, Halifja Abdulmelik bin në vijën e kësaj teorie, mendon se, Mervan, mori disa masa duke thithur nëse nuk ka rrugë tjetër për ‘emri bil në gjirin e shtetit disa dijetarë me maruf ue nehji anil munker’6, duhet influencë në popull. të ndërhyhet fizikisht.7 Emevitët, duke parë diturinë e Ky është koncepti fetar e thellë dhe rrethin e gjerë të ndikimit shoqëror i Ebu Hanifes, i cili ka në popull të Ebu Hanifes, menduan ta përkrahur haptazi dhe ka ndihmuar tërhiqnin pas vetes duke i propozuar në fetva e materialisht Zejd bin postin e gjykatësit. Këtë propozim, Ali Zejnelabidin kundër dhunës së nga Emevitët, e ka bërë guvernatori halifes së shtetit Emevi, Abdulmelik i Irakut Omer bin Hubejra (v. 132/750). Këtë gjë Ibn Hubejra e 5. Xhessas, Ebu Bekir, Ahkamu’l- Kur’an, bëri edhe me disa dijetarë të tjerë, të Bejrut 1993, 1/99. 6. Urdhërimi në të mirë dhe largimi nga e 8. Yaman, Ahmet, Ebu Hanife ve Reel Siyaset, keqja. İmam-ı Azam Ebu Hanife ve Düşünce 7. Ibn Hazm, el-fisal fi’l-milel ve’l-ehvai ve’n- Sistemi (sempozyum tebliğ ve müzakereleri), nihal, Bejrut 1985, V, 20-23. Bursa 2005, V. II, f.32. 23 Shkenca Islame cilët, jo me shumë dëshirë, pranuan nuk ka dalë i fituar. Sundimi i forcës dhe morën disa poste në qeverisje. është kalimtare. I përjetshëm është Mirëpo Ebu Hanifja e kuptoi sundimi i së drejtës dhe drejtësisë. qëllimin e dhënies së këtij posti dhe Edhe nëse jo sot, është jashtë çdo nuk e pranoi detyrën. Guvernatori u diskutimi se në një të ardhme të nxeh nga ky qëndrim dhe urdhëroi afërt, këta do të dalin fitues. Prandaj, goditjen e imamit me kamxhik. Djali politika më e madhe duhet kërkuar i Ebu Hanifes, Hamadi dhe studenti në anësinë ndaj së drejtës dhe i imamit, Ebu Jusufi, tregojnë se Ibn drejtësisë, sepse drejtësia është një Hubejra e torturoi Ebu Hanifen nga rrugët për të qenë pranë Zotit. duke urdhëruar gardianin që për Pas këtyre ngjarjeve Ebu 10 ditë me radhë t’i gjuajnë atij me Hanifja e kuptoi që nuk mund të kamxhik 10 herë në ditë. Ka të rrinte më në Kufe dhe u largua në dhëna që si rezultat i torturave koka Mekë duke qëndruar atje më shumë e tij i është ënjtur dhe frymëmarrja se 6 vjet, derisa erdhën në fuqi i është vështirësuar. Atyre dijetarëve Abasidët. Me ardhjen e Abasidëve që pranuan postet (Ibn Ebu Lejla, në fuqi, imami gëzohet duke Ibn Shubrume dhe Daud ibn Ebu shpresuar në mirëqeverisjen e tyre Hind) që thonin: Mos rreziko veten, dhe në premtimin që ata dhanë në pranoje këtë detyrë, Ebu Hanifja u mbrojtjen e të drejtave të djemve të është përgjigjur kështu: “Edhe sikur Hz. Aliut. Për këtë arsye së bashku guvernatori të kërkojë prej meje një me shokët e vet kthehet në Kufe dhe punë të thjeshtë si numërimin e dyerve i japin besën halifes së shtetit Abasid të xhamisë, përsëri nuk do të pranoja. Ebu’l Abas es-Safah.10 Sigurisht Si mund ta pranoj këtë detyrë?! Ai do ky gëzim i tij nuk zgjati shumë, të vendoste për ekzekutimin e një njeriu sepse edhe ata filluan të përndiqnin dhe unë u dashka ta miratoj! Betohem dijetarët dhe njerëzit fisnikë e me në Allah që nuk e mbaj mbi vete këtë merita, duke u bërë padrejtësi apo përgjegjësi”.9 edhe duke i vrarë. Për t’u mos u bërë Nisur nga kjo, respekti i popullit vegël e së keqes dhe e padrejtësisë ndaj qeverisë, duhet përpjekur të së tyre, Ebu Hanifja ndryshoi fitohet jo me dhunën e nëpunësit qëndrim duke këmbëngulur në të qeverisë, por me seriozitetin e rrugën që e konsideronte të drejtë, qeveritarëve në sjelljet dhe veprimet sepse në konceptin e Ebu Hanifes, e tyre, me sinqeritetin në punët ndaj diçkaje që duket e keqe, nuk ka dhe shërbimet e tyre. Gjer tani, me bindje, qoftë fundi i këtij veprimi despotizmin e nëpunësve mizorë, edhe burgosja. apo me mashtrimin e masave, askush 10. Uzunpostalcı, Mustafa, Ebu Hanife, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1994, V. 9. Yaman, Po aty, f.34. 10, f.133. 24 Shkenca Islame Fetvatë civile të Ebu Hanifes për të gjithë ky lloj xhihadi është kishin një pëlqim dhe miratim më ‘më i vështiri’, sepse në xhihadin e të madh në popull se sa fetvatë e zakonshëm (në luftë), del përballë dijetarëve të pushtetit si Euzai apo armikut dhe ke shpresë të dalësh Ibn Ebu Lejla. Për këtë arsye, halifja fitimtar. Ndërsa të thuash të drejtën e Abasidëve Ebu Xhafer el-Mansur përballë sunduesit tiran, që zotëron (v. 775), nuk ka ushtruar presion të gjithë fuqinë dhe autoritetin, do të ndaj pikëpamjeve të tij fetare, me thotë të shkatërrosh vetveten, do të kusht që imami të mos ndërhyjë në thotë t’i hysh një pune, përfundimi udhëheqjen e qeverisë. Kur gjykatësit i së cilës është i ditur që në fillim. e tjerë i dhanë të drejtë halifes për Por njëkohësisht me fjalën e drejtë, shtypjen e rebelimit të popullit të duke penguar një të keqe që mund Mosulit, Ebu Hanifja e kundërshtoi të bëjë sunduesi, bën një dobi shumë duke i bërë të ditur halifes se, gjaku të madhe dhe i shpëton njerëzit nga i myslimanëve nuk mund të merret, padrejtësia. Pra, të thuash të drejtën sipas legjislacionin islam, përveçse përballë sunduesit tiran është me në tre raste. Këtë imami e ka thënë rrezik për atë që e thotë dhe dobi haptazi duke iu përmbajtur edhe për shoqërinë. Për këtë arsye është hadithit të Profetit (a.s.): “Xhihadi më cilësuar si xhihadi më i madh, xhihadi i mirë është të thuash të drejtën përballë më i mirë dhe xhihadi më fisnik.13 sunduesit tiran”.11 Megjithëse pa Njëherë halifja Ebu Xhafer el- dëshirë, halifja ka pranuar mendimin Mensur dhe gruaja e tij kishin një e Ebu Hanifes për të mos dënuar mosmarrëveshje. Ai e pyeti atë se popullin e Mosulit. Kjo ka qenë kë pranonte ajo si gjykues për këtë arsyeja përse gjykimet e Ebu Hanifes çështje? Ajo iu përgjigj: Ebu Hanifen. ishin të mirëpritura në popull, sepse Halifja iu drejtua Ebu Hanifes duke ato ishin të ndërthurura në shumë i thënë: “Ebu Hanife kjo grua e lirë dimensione me në krye drejtësinë.12 ka një mosmarrëveshje me mua. Më Për çdo njeri ka një lloj xhihadi jep mua të drejtën time kundër saj”. që është ‘më i miri’. Kurse hadithi i Përgjigjja që i dha Ebu Hanifja kësaj lartpërmendur, xhihadi më i mirë është çështjeje ishte më tepër në favor të të thuash të drejtën përballë sunduesit gruas dhe halifja qëndroi i heshtur tiran, tërheq vëmendjen se pothuajse për një kohë të gjatë. Ebu Hanifja u largua. Kur imami arriti në shtëpinë 11. Ebu Daud; Tirmidhi; Nesai; Ibn Maxhe; e tij, gruaja e halifes i dërgoi atij Ahmed; Beyhaki. një shërbëtor me para, rroba, një 12. Uyanık, Mevlüt, İslam düşüncesinin robëreshë etj. Ebu Hanifja e refuzoi teşekkül döneminde Ebu Hanife’nin siyasi dhuratën dhe i tha shërbëtorit: duruşu, İmam-ı Azam Ebu Hanife ve Düşünce Sistemi (sempozyum tebliğ ve 13. Çakan, Ismail Lütfü, Hadislerle Gerçekler, müzakereleri), Bursa 2005, V. I, f. 128. İstanbul 1990, f. 255, 257, 259. 25 Shkenca Islame “Përcilli përshëndetjet e mia gruas mbrojtur në këtë mënyrë strukturën së halifes dhe thuaji që dhurata shoqërore. rrezikon besimin tim. Unë mbrojta Ashtu si ka kritikuar halifen, Ebu të drejtën dhe këtë e bëra për hir të Hanifja ka kritikuar edhe gjykimet e Allahut duke mos pritur asgjë nga gabuara të dijetarëve dhe gjykatësve askush”.14 të kohës, si për shembull, vendimet Tregohet që Ebu Hanifja u e gjykatësit të Kufes, Ibn Ebu Lejla. thirr nga halifja el-Mensur për ta Ebu Hanifja së bashku me nxënësit bërë kryegjykatës, dhe ai e refuzoi. e tij, i kanë diskutuar në mësimet Halifja i tha: “Mos dëshiron atë që dhe organizimet shkencore duke kemi ne?” Ebu Hanifja ia ktheu: “Jo, kritikuar ato vendime të gabuara. por unë nuk jam i përshtatshëm”. Madje, për të kuptuar dimensionet Halifja i tha: “Gënjen”. Imami e pikëpamjeve të ndryshme mes tha: “Pra, ashtu si thoni edhe ju, Ebu Hanifes dhe Ibn Ebu Lejlës, një person që gënjen nuk mund ta është me vlerë të përmendim librin marrë përsipër këtë detyrë, nëse unë e shkruar nga nxënësi i imamit, Ebu them të vërtetën, atëherë nuk jam Jusufi me temë: ‘Ihtilafu Ebi Hanife 16 17 i përshtatshëm për këtë detyrë”.15 ue Ibn Ebi Lejla’ . Kështu, duke përdorur zgjuarsinë e Megjithëse ishte oponent, tij, imami refuzon t’i japë legjitimitet besueshmëria e imamit ishte rritur punëve të halifes. Në kohën kur jetoi aq shumë, saqë i ishte propozuar Ebu Hanifja, ka pasur nga ata dijetarë edhe përgjegjësia e thesarit të shtetit, por Ebu Hanife nuk ka pranuar fetvatë e të cilëve, për sa i përkasin duke zgjedhur mësimin dhe rrugën fushave publike, janë ndikuar nga e diturisë. Madje, halifja El-Mensur politika. Të njëjtën gjë nuk mund e mbështeti imamin duke i dhënë atij të themi për Ebu Hanifen. Nëse dhurata, por Ebu Hanifja i refuzonte ai do të sillej politikisht, pra, duke me etikë. Ky qëndrim i imamit ishte dhënë fetva në favor apo në disfavor shumë produktiv duke ndikuar jashtë të një personi ose disa personave, mase te njerëzit. Duhet të theksohet atëherë fetvatë e Ebu Hanifes nuk që këto zgjedhje kanë qenë personale do t’i rendisnim nën devizën ‘emri dhe nuk kanë ndikuar te nxënësit bil maruf ue nehji anil munker’. Në e vet. Këtë e shohim më vonë kur këtë kontekst, me fetvatë civile apo nxënësit e imamit kanë marrë detyra individuale, imami ka qenë në kërkim shtetërore.18 të së drejtës dhe drejtësisë duke Mirëpo të gjitha këto ngjarje
14. Ebu Zehra, Muhamed, Ebu Hanife 16. Ndryshimet në pikëpamje mes Ebu (perkth. O. Keskioğlu), Konya 1981, f. 57- Hanifes dhe Ibn Ebi Lejla. 61. 17. Uzunpostalcı, Po aty, f.134. 15. Ebu Zehra, Po aty, f. 13. 18. Uyanık, Po aty, f. 124. 26 Shkenca Islame nuk do të kalonin lehtë për fillim duhet të vendosë rregull dhe imamin, sepse do të kishte edhe ekuilibër brenda vetes së vet. Parë nga ata dijetarë fanatikë, që do të në këtë këndvështrim, Ebu Hanifja shpreheshin negativisht për të. ishte njeri i rrugës së mesme dhe Mund të përmendim këtu Ebu para së gjithash ishte një personalitet Hatim bin Hiban El-Busti, i cili me ekuilibër e vendosmëri të lartë. për të ulur imazhin në popull të Po të analizojmë kohën në të cilën Ebu Hanifes, e akuzoi atë sikur ka ai jetoi, do të gjendemi përballë dalë nga feja dhe për këtë duhet të problemeve të mëdha politike e pendohej. Kemi edhe raste të tjera shoqërore, për më tepër përplasje ku Ebu Hanifen kanë dashur ta dhe konflikte ndërmjet grupeve të vënë në pozitë të vështirë përballë besimeve e sekteve të ndryshme halifes me raportime në disfavor të fetare. Ai shumë mirë mund t’i binte tij, por imami nuk iu është përgjigjur shkurt duke u bërë palë por që nga me të njëjtën monedhë duke u fillimi, ai nuk e ndryshoi asnjëherë munduar të qëndrojë larg çdo lloj vijën e rrugës së vet duke sakrifikuar përgojimi. Një rast tjetër është ai i shumë për tek e drejta, si dhe duke Ebu’l-Abas Tusit, i cili e provokon u përpjekur që t’ua jetësonte edhe të Ebu Hanifen në prezencë të halifes tjerëve këtë të drejtë. Nisur nga kjo, duke i thënë: “Nëse kryetari i shtetit nuk është gabim të themi se Ebu kërkon prej nesh ta ekzekutojmë një Hanifja jetoi ashtu si mendoi e besoi, njeri pa pyetur shkakun, a është e si dhe besoi ashtu si jetoi e mendoi. lejuar ta bëjmë këtë”? Duke kuptuar Është i padiskutueshëm fakti që qëllimin e keq të tij, Ebu Hanifja me bota islame sot dhe përgjithmonë mendjemprehtësi ia kthen: “Apliko ka nevojë të jashtëzakonshme të drejtën, mos pyet arsyet”. Për për njerëz si Ebu Hanifja. Duke këtë sulm dhe dredhi kundër tij, mbështetur mendjen njerëzore me Ebu Hanifja do të shprehet: “Tusi traditën profetike, trashëgimia që ai donte të më zinte ngushtë, mirëpo la pas, është një burim reference për unë e lidha fort atë”. Pra, shohim se të mbajtur qëndrim të drejtë ndaj edhe në këto raste të vështira imami fenomeneve dhe një mesazh për nuk iu është ndarë të vërtetës dhe të mënyrën e të gjykuarit në zgjidhjen e drejtës.19 problemeve të ndryshme. Njerëzit e mëdhenj që shënon Ebu Hanifja ndërroi jetë në historia, dalin në pah pikërisht në vitin 767/150 H në Bagdad. Vetë kohën kur çrregullimet në shoqëri falja e namazit të xhenazes, gjashtë arrijnë kulmin. Për të vënë rregull herë, nga një numër shumë i madh në botën e jashtme, njeriu në njerëzish, tregon qartë për pozitën dhe autoritetin e tij të lartë në popull. 19. Uyanık, Po aty, f. 127-128. 27 Shkenca Islame
Hz. Muhamedi a.s., shembull për t’u ndjekur
Imam Muhamed Sytari
Abstrakt Traditat e tij në të folur e në të vepruar plotësojnë njëra-tjetrën. Duket sikur çdo kërkesë prej kërkesave shpirtërore është paracaktuar dhe parallogaritur. Çdo gjë, me të cilën përballet njeriu në jetën e tij, shfaqet në pasqyrën e jetës së tij a.s. Ndërkohë, Zoti i gjithësisë, me mirësinë e Tij ndaj nesh, e dërgoi Hz. Muhamedin a.s., si Vulën e të dërguarve të Tij të mirë, udhërrëfyesin dhe plotësuesin e mirësive, për të cilat ka nevojë realisht bota e sotme. llahun e Madhëruar Inxhil, që i urdhëron ata për çdo të e falënderojmë për mirë dhe i ndalon nga çdo e keqe, Amirësinë e madhe u lejon ushqimet e këndshme dhe u dhe kreun e dhuntive hyjnore, me ndalon ato të pakëndshmet, dhe heq të cilën e lartësoi racën njerëzore nga ata barrën e rëndë të tyre dhe drejt rrugëve të perfeksionit, teksa prangat që ishin mbi ta. Pra, ata të shpalli në Kur’anin Famëlartë cilët e besojnë atë, e nderojnë dhe e lajmin e përbotshëm: “Mëshira ndihmojnë, veprojnë me dritën që u Ime ka përfshirë secilin send. Atë zbrit me të, TË TILLËT JANË TË (Mëshirën) do ta caktoj për ata të SHPËTUARIT!”1 cilët u ruhen (mëkateve), e japin zekatin Salavatet dhe selamet më të dhe për ata që i besojnë argumentet përzemërta ia dërgojmë zotërisë së tona; të cilët e pasojnë të dërguarin bijve të Ademit, Hz. Muhamedit a.s., (Muhamedin), profetin analfabet, (që përshkrimin e të cilit e ka qëndisur nuk shkruan as nuk lexon), të cilin kaq bukur zonja e nderuar nomade e gjejnë të cilësuar (të përshkruar me virtytet e tij) në Tevrat dhe në 1. Kur’ani, A’rafë: 156-157. 28 Shkenca Islame dhe gruaja e urtë Ummu Ma’bed, dhe i veprave të tij është i plotë, pa kur thotë se, Pejgamberi a.s: “Ishte mangësi! një njeri me shkëlqim të dukshëm, Traditat e tij në të folur e me fytyrë të ndritshme, me moral të në të vepruar plotësojnë njëra- lartë… Me fytyrë të bukur, shumë të tjetrën. Duket sikur çdo kërkesë bukur, me sy të zinj… Me flokë të prej kërkesave shpirtërore është zinj, me qafë të dukshme e mjekër të paracaktuar dhe parallogaritur. Çdo dendur. Kur heshte, kishte prezencë gjë, me të cilën përballet njeriu në e kur fliste, bukur… fliste ëmbël jetën e tij, shfaqet në pasqyrën e jetës e qartë… Më i bukuri i njerëzve së tij (Muhamedit a.s.). nga larg, më i ëmbli dhe më i miri Unë, nga pozita e myslimanit, i tyre nga afër… Mesatar, jo i gjatë, nuk mund të them se profetët e tjerë as i shkurtër, si degë në mes dy nuk e kanë kryer me plotësi misionin degësh… Kur fliste e dëgjonin, e e tyre, por ajo që dua të them është kur urdhëronte, vraponin për ta se në krejt atë që është trashëguar zbatuar…”.2 prej tyre, nuk gjejmë vetëm se fare E di mirë se jam i paaftë t’ia pak prej mësimeve dhe zgjidhjeve jap hakun e plotë, të flas për Hz. për të cilat ka nevojë njeriu. Muhamedin (a.s.) si shembull për t’u Padyshim që ata e kanë kryer ndjekur në jetë. Megjithatë, në këto si duhet misionin e tyre, për të cilin rreshta, do të përpiqem të prek disa ishin dërguar, por historianët e tyre nga cepat e kësaj teme të gjerë e të nuk u dhanë hakun që meritojnë!”3 thellë, me qëllimin dhe dëshirën e Këtu e ndala leximin dhe m’u mirë të përfitimit dhe dobisë. kujtua ajo që kishte shkruar Hoxha Po lexoja me kënaqësi të im, H. Vehbi S. Gavoçi në një prej madhe librin me titull: “Shembulli librave të tij: “Duranti4 në librin e tij më i lartë ndër Profetë”, të autorit «Historia e civilizimit» ka shkruar se, Hoxha Kemaluddin, një britanik nëse e madhërojmë njeriun për çka bërë që ka pranuar Islamin para shumë dhe çka u ka sjellë njerëzve, mund të themi dekadash. se Muhamedi (a.s.) ka qenë më i madhi i të Ndër të tjera, tërheq vëmendjen mëdhenjve të historisë, se ai lartësoi gjendjen me këto rreshta: “Këtu shfaqet vlera shpirtërore e mirësjelljen e një populli të një e Muhamedit (a.s.) mbi të tjerët 3. Hoxha Kemaluddin, “El-Methelul-a’la dhe kjo na bën të themi se ai ishte fil-Enbija”, botimi i parë, Bejrut, 1989, f. shembulli më i lartë në mesin e 54-55. profetëve, sepse regjistrimi i fjalëve 4. Will Durant (1885-1981), filozof, historian dhe shkrimtar i shquar amerikan, 2. Dr. Mervan Shejhulerd, “Es-sirretun- autori i veprës voluminoze: “Historia nebevijje”, f. 310, nga “Et-Tabakat” të Ibni e civilizimit”. Për më shumë të shihet: Sa’dit, 1/231. https://it.wikipedia.org/wiki/Will_Durant. 29 Shkenca Islame vendi të prapambetur...”5 Dorëzimi, pas së cilit krejt bota Në mars të vitit 2013, me disa bëhet e jotja, ndonëse ti nuk ia hedh prej vëllezërve të dashur e të afërt, sytë, nuk ke pse ta bësh. Ke prekur na qe shkruar nga Zoti i gjithësisë nga afër Dorën e Besës dhe ke marrë të ishim miqtë e Tij në Qaben e dëshminë e të qenurit Ehli-Bejt…”6 Madhnueshme, në një Umre të Shpesh, në momente të caktuara, paharruar. Natyrshëm, një pjesë e më kujtohet ajo orë e begatë, kur gdhendur në zemër nga ai udhëtim i kam shkruar këto rreshta, bri njëjavor, ishte edhe qëndrimi në minberit Sherifë, në pjesën më të Medinën e Ndriçuar. begatë të kësaj toke, në “Kopshtin e Në librin e kujtimeve të asaj Xhenetit”. Umreje, kam regjistruar edhe këto Shpesh, edhe sot e kësaj dite, fjalë, prej ku, dua të hyj në thelbin largohem nga bota ime dhe udhëtoj e temës sime dhe ta përfundoj: drejt atij qoshku, ku teksa vështroj “Tashmë, pas selamit më të fuqishëm nga Minberi, Mihrabi dhe Varri, bri e më të përmallshëm, zemra dhe tyre, në gjuhën e dashnisë dhe mallit shpirti janë më të paqtë, si vetë i drejtohem Resulull-llahut a.s. dhe i selami i Resulull-llahut… Ndërkohë them: dora vijon të shkruajë e të dëshmojë Sejjidi, ja Resulall-llah, shpesh e ah-atet e mallit, që prej shumë vitesh kujtoj momentin kur dikush të pyeti: e priste këtë moment, feksimi i të “O i Dërguar i Allahut, çfarë thua cilit ndriçoi me bukurinë e selamit, për një njeri, që e do një popull dhe duke i dhënë zemrës ngjyrë Selamesh nuk mund të jetë pranë tyre?” Dhe, në kohë Pranimesh. me mirësinë tënde ia ktheve: “Njeriu Aty, para dritares më fatlume në do të jetë me atë që do!”7 botë, vetja të duket i vogël, shumë Shpesh, Zotëria im, e pyes veten, i vogël, por njëkohësisht krenar, se a do jem një ditë i denjë të jem shumë krenar. Aty, teksa me zemër pranë teje, a të qëndroj në hallkën përpiqesh të bashkohesh e të bëhesh tënde? Unë e di mirë se me zemër të një me të Dashurin, vitet e shekujt, dua e dëshiroj të mos ndahem asnjë dija dhe njohuria, malli e loti, vijnë moment nga Thirrja e Udhëzimi, me e bashkohen, bëhen një e koha sikur të cilët u dërgove, duke e plotësuar ndalet… Kthehet pas nëpërmjet amanetin e Zotit, por... dijes e njohurisë, mallit e lotit. Nuk e di, o Zotëria im, e lexoj Ato momente sikur përsërisin me vëmendje fjalën tënde: “Shembulli Bej’atu Resulin, e ti, në atë përshpirtësi bëhesh pjesë e një Bese, e një 6. Muhamed Sytari, “Dëshmitar në Sahar”, Shkodër, 2013, f. 7. 5. Vehbi Sulejman Gavoçi, “Mirësjellja 7. Transmetuar nga Buhariu dhe Muslimi, Islame”, Shkodër, 1998, f. 210. nga Ibni Mesudi (r.a.). 30 Shkenca Islame im dhe shembulli juaj është si puna e një E lexoj me zemër dhe jua them personi që ka ndezur një zjarr, në të cilin edhe të tjerëve, fjalën tënde, si balsam fluturat dhe karkalecat vijnë e hidhen në zemrash: “I lumi ai që ruan gjuhën të, ndërsa ai i largon me dorë që të mos (gojën) e tij, i mjafton shtëpia e tij dhe qan bien në të. Edhe unë mundohem t’ju largoj për gabimin e tij!”12 dhe lutem që mos nga zjarri e ju më ikni nga duart”8 dhe të ngelem pas në karvanin e atyre që frikohem… të ndjekin në gjurmët e nënshtrimit, E lexoj dhe jua them edhe në këtë udhëzim shembullor… njerëzve udhëzimin tënd: “Kush nuk E lexoj meditueshëm fjalën mëshiron nuk mëshirohet dhe kush nuk fal tënde: “Nuk më ka besuar mua, kush fle nuk falet”9 dhe nuk e di sesa i aftë jam i ngopur, ndërkohë që komshiu i tij është unë të mëshiroj e të fal, në gjurmët e i uritur dhe ai e di”13 dhe pyes veten, shembullit tënd të përkryer. sa besimtar praktikant jam në këtë E lexoj dhe jua them edhe pikë? njerëzve dritësimin tënd: “Kush e E lexoj këtë hadith: “Kërkimi beson Allahun dhe ditën e gjykimit le t’i i diturisë është detyrim për çdo mysliman bëjë mirë komshiut të tij dhe kush beson dhe për kërkuesin e dijes kërkon falje çdo Allahun dhe ditën e gjykimit le të nderojë gjë, edhe balenat në det.”14, ia lexoj edhe mikun e tij dhe kush beson Allahun dhe fëmijëve dhe miqve të mi, por nuk e ditën e gjykimit le të flasë mirë ose të di, se sa e shfrytëzoj kohën time, për heshtë”10, por nuk e di, a jam unë në të ecur në shembullin tënd, në këtë lartësinë e pasimit dhe dëshmimit të drejtim. këtij shembulli të mrekullueshëm, në Lexoj e lexoj pa fund dhe, për marrëdhëniet e mia me të tjerët, duke një moment, ndalem te një thirrje u dëshmuar si pasuesi yt besnik? e dalë nga zemra jote: “Ata, që më E lexoj me vëmendje dhe së shumti më duan nga umeti im, mundohem ta përhap fjalën tënde: janë një popull pas meje. Do të “Më i miri ndër ju është ai që nuk e lë dëshironte ndonjëri prej tyre të jepte botën e ardhshme për këtë botë, as botën familjen dhe pasurinë e tij, vetëm të e tij për botën e ardhshme dhe ai që nuk më shihte”15 dhe, e di se unë dua të bëhet i bezdisshëm për njerëzit.”11 dhe të shoh, të ta jap besën, të ta ndjek lutem me zemër të më bëjë Zoti prej shembullin e të të bindem teksa tyre. 12. Transmetuar nga Tabaraniu dhe Ebu 8. Transmetuar nga Ahmedi dhe Muslimi, Nuajmi, nga Theubani (r.a.). nga Xhabiri (r.a.). 13. Transmetuar nga Bezzari dhe Tabaraniu, 9. Transmetuar nga Ahmedi, nga Xheriri nga Enesi (r.a.). (r.a.). 14. Transmetuar nga Ibni Abdil-Berr, nga 10. Transmetuar nga Buhariu dhe Muslimi, Enesi (r.a.). Ahmedi, Nesaiu etj., nga Ebu Hurejra (r.a.). 15. Ahmedi në “El-Musned”, nga Ebu 11. Transmetuar nga Hatibi, nga Enesi (r.a.). Dherri (r.a.). 31 Shkenca Islame thua: “Përhapni për mua, qoftë edhe një me mirësinë e Tij ndaj nesh, e fjalë…”16 dërgoi Hz. Muhamedin a.s., si “Jeta e zbrazët, larg normave e Vulën e të dërguarve të Tij të mirë, moraleve fetare, jeta e dhënë pas qejfeve, udhërrëfyesin dhe plotësuesin e luksit e veseve të ndryshme, pas mohimit mirësive, për të cilat ka nevojë të virtyteve, pas interesit personal, duke realisht bota e sotme. harruar të drejtat e detyrimet njerëzore Si të thuash, modeli dhe e shoqërore ka ndikuar që vende, popuj, shembulli që Zotëria ynë la të gjallë grupe njerëzish e individë të ballafaqohen, në mesin tonë, është përherë një të përleshen, të përgjaken e të përpiqen për garanci më shumë për një botë më të zhdukjen e njëri-tjetrit.”17 mirë, në paqe e në harmoni, në dije e Ndërkohë, Zoti i gjithësisë, në përkushtim, në dritë e në vëllazëri 16. Transmetuar nga Ahmedi, Buhariu dhe të sinqertë, ku njeriu është vëlla i Tirmidhiu nga Ibni Amr (r.a.). njeriut e, ku besimi është përherë 17. Vehbi Sulejman Gavoçi, “Mirësjellja vlerë e burim sigurie! Islame”, Shkodër, 1998, f. 178.
32 Studime
Njolla në Biografi Fatos A. Kopliku MS/MA Washington, DC
Abstrakt Diktatura e proletariatit kishte absurditete plot, dhe ajo e “njollës në biografi” është patjetër njëra prej tyre. Siç dihet, “njolla në biografi” ishte një damkosje e shekullit të XX-të që e ndiqte “të njollosurin” gjatë gjithë jetës, e bashkë me të edhe fëmijët e të afërmit, duke iu mohuar të drejtat e barabarta si qytetarë... Në fakt, gjuetia e “njollave” në biografi vazhdon dhe historia e tyre nuk ka mbaruar, çka dëshmon se ne shqiptarët akoma përballemi me pasojat e mentalitetit të latuar gjatë dekadave indoktrinimi sistematik masiv. Ka më se një çerek shekulli që shqiptarët, sipas disave, duhet të shqiten nga një tjetër njollë, ajo e Islamit. Narrativi ka kaluar stafetë me fare pak ndryshime në formë e aspak në thelb dhe na thotë se Islami na qenka arsyeja e prapambetjes, mentalitetit, mungesës së kulturës, apo deri edhe turbulluesi i dëlirësisë së gjakut arbëror... Një retorikë e tillë të shtyn të besosh se “njeriu ynë ri, vepra më e ndritur e partisë” është akoma shëndoshë e mirë mes shqiptarëve dhe vigjilenca e gjuetia ndaj njollave, në thelb, nuk ka reshtur, thjesht ka ndryshuar trajtë. Diçka e tillë doemos që nuk mund të mos jetë shqetësuese. iktatura e proletariatit tyre. Siç dihet, “njolla në biografi” kishte absurditete bashkëfajtorë pasardhësit apo të afërmit e të plot, dhe ajo e “njollës “njollosurve”, duke njohur kështu praninë D1 e një njolle që nuk matej e shihej tek ata. në biografi” është patjetër njëra prej Një botëkuptim materialist logjikisht nuk 1. Absurditeti qëndron këtu: botëkuptimi mund të pranojë diçka të tillë pasi njeriu ekskluziv materialist që shteti mbante konsiderohet thjesht si produkt i mjedisit, (e impononte) zyrtarisht mohonte çdo e si rrjedhojë mund të latohet kollaj, realitet shpirtëror e metafizik, çdo gjë pavarësisht nga prejardhja (shih p.sh., Karl që nuk mund të matej e prekej. Në Marx, Theses on Feuerbach (1888)). Megjithatë, të njëjtën kohë konsideronte a priori kjo është pikërisht çfarë ndodhi; papritmas 33 Studime ishte një damkosje e shekullit të XX- në formë e aspak në thelb dhe na të që e ndiqte “të njollosurin” gjatë thotë se Islami na qenka arsyeja e gjithë jetës, e bashkë me të edhe prapambetjes, mentalitetit, mungesës fëmijët e të afërmit, duke iu mohuar së kulturës, apo deri edhe turbulluesi të drejtat e barabarta si qytetar, e i dëlirësisë së gjakut arbëror... Një shoqëruar me një hije mosbesimi, retorikë e tillë të shtyn të besosh se akuzimi, e patjetër, edhe frike e “njeriu ynë ri, vepra më e ndritur e tensioni. Njolla në biografi vinte në partisë” është akoma shëndoshë e forma të ndryshme; arsimim jashtë mirë mes shqiptarëve dhe vigjilenca shtetit, njohje e gjuhëve të huaja, e gjuetia ndaj njollave, në thelb, nuk shprehje e mendimeve ‘reaksionare’ ka reshtur, thjesht ka ndryshuar ose ‘të prapambetura’ në ndonjë trajtë. Diçka e tillë doemos që nuk shkrim a libër… por ndoshta më e mund të mos jetë shqetësuese. pafalshmja ishte prejardhja familjare. Po pse është e kaq e rëndësishme “Njolla” e Islamit kjo praktikë e së kaluarës? Në fakt, As edhe një historian, filozof, arsyeja është se gjuetia e “njollave” matematicien (apo edhe ndonjë në biografi vazhdon dhe historia e fallxhor le të themi) nuk mund të tyre nuk ka mbaruar, çka dëshmon se parashikojë se pas 100 viteve cili ne shqiptarët akoma përballemi me shtet, komb, kontinent a qytetërim do pasojat e mentalitetit të latuar gjatë të jetë më i fuqishmi, qoftë nga ana dekadave indoktrinimi sistematik politike, ushtarake, ekonomike apo masiv. Do të ndalemi te një nga ato kulturore. Megjithatë, ka një akuzë pasoja, falë së cilës ka më se një disi të çuditshme karshi shqiptarëve çerek shekulli që shqiptarët, sipas që para pesë shekujsh (e në vijim) disave, duhet të shqiten nga një tjetër pranuan Islamin, sepse me këtë njollë, ajo e Islamit. Narrativi ka zgjedhje na privuan pjesëmarrjen në kaluar stafetë me fare pak ndryshime Evropë e në klubin perëndimor. shteti vendosi se nuk ekzistojnë as zot, Por a qëndron një akuzë e tillë? as engjëj, as djaj, por ekzistojnë njolla të Domethënë, a mund t’u kërkohet padukshme që disi përcillen brez pas brezi. shqiptarëve para pesë shekujsh një Breza të tillë të “infektuar” kësisoj duhet llogari e tipit: “Po si nuk e kishit të identifikoheshin, izoloheshin, apo edhe të qartë që pas tre-katër shekujsh eliminoheshin fizikisht nëse qe nevoja, për të mirën e shoqërisë. Dhuna e padrejtësia osmanët nuk do të ishin më që përjetuan shumë familje shqiptare për superfuqi, por do të ishin anglezët dekada me radhë nga kjo gjueti shtrigash e e francezët, prandaj ç’deshët me kohëve moderne përbën një nga faqet më osmanët?” Askush s’e ka shprehur tragjike të historisë shqiptare të shekullit të në këtë mënyrë, por, në thelb, këtu XX-të. të çon logjika që përdoret kundrejt
34 Studime shqiptarëve që pranuan Islamin nën kohë, forca e pushteti reduktohen sundimin osman2. Askush nuk e di të në sferën ekonomike, politike apo ardhmen, e ndoshta pas 200 vitesh ushtarake. Diçka e tillë si ‘forcë do të jetë Argjentina superfuqi. Do shpirtërore’ konsiderohet si iluzion të ishte pa kuptim, për shembull, apo fantazi foshnjore, e padenjë për sugjerimi se sot nuk duhet të kemi të rritur, apo në funksion të politikës marrëdhënie me SHBA-në apo e pushtetit, në rastin më të mirë. Për NATO-n, pasi pas 200 vitesh qendra një pjesë të mirë të të bezdisurve e botës do të jetë Buenos Airesi, bie nga pranimi i Islamit nga shqiptarët, fjala. Megjithatë, pak a shumë kështu përqafimi i vlerave ka kuptim për sa akuzohen shqiptarët myslimanë, me kohë këto vlera i përkasin shteteve një ton që duket sikur thotë: “Ç’bëtë “të zhvilluara”. që pranuat Islamin se na morët në Për shembull, xhaz-i e qafë tani që Evropa e Perëndimi janë blues-i amerikan konsiderohen të të pushtetshme!” pranueshme, të mirëpritura, dhe hapa Gjithashtu, një qëndrim integrimi, ndërsa muzika afrikano- e akuzë e tillë tregon shqetësimin perëndimore jo. Fakti se këto zhanre njëdimensional të atyre që ankohen, muzikore janë jehonë e origjinës gjegjësisht, që nuk jemi në klubin e së tyre nga brigjet perëndimore të më “të fortëve” për faj të Islamit. Afrikës4 nuk para mbart shumë Për njerëz të tillë, mundësia që një rëndësi për këtë kategori njerëzish. njeri, komunitet apo komb, mund Pakkush nga të tillë është i interesuar të pranojë një fé për një arsye tjetër në muzikën afrikane për se; vende përveç asaj të interesit material, duket sikur nuk ekziston3. Në të njëjtën në Amerikë, vinte nga një traditë e gjatë udhëheqësish shpirtërorë e intelektualë 2. Kujtojmë se Islami ka ardhur të paktën myslimanë shqiptarë në Perandorinë një shekull para osmanëve në Ballkan. Osmane. 3. Po ashtu nuk i jepet haku së vërtetës 4. Muzika e Malit, në veçanti, është dëshmi duke përsëritur formulën e 50 vezirëve e gjallë e kësaj lidhjeje. Mjafton të dëgjohen e sadrazamëve shqiptarë në Perandorinë meloditë e këngët nga Ali Farka Toure (vd. Osmane, a thua sikur shqiptarët përqafuan 2006), p.sh., një artist afrikano-perëndimor Islamin për të konkurruar për postet e i njohur në mjaft vende të botës, dhe kjo Perandorisë. Shqiptarët dhanë mjaft figura lidhje bëhet e qartë; të qenët muzikolog intelektuale e shpirtërore; kujtojmë Sami s’është parakusht të bëjë këtë dallim. Të Frashërin, Hasan Tahsinin (rektor i parë shihen Gerhard Kubik, Africa and the Blues i Universitetit të Stambollit), apo deri (University of Mississippi Press, 1999); edhe zotërues të titullit më prestigjioz Gunther Schuller, Early Jazz: Its Roots and të shkencave islame, atë të shejh-ul islam- Musical Development (Oxford University it, si Arnaut Ibrahim Efendiu (vd. 1797); Press, 1968). Shembulli që dhamë është po ashtu, Baba Rexheb Ferdíu (vd. 1995), vetëm për ilustrimin e argumentit tonë, themelues i vllaznisë dhe teqesë bektashiane asgjë më tepër. 35 Studime si Mali apo Mauritania nuk kanë shpirtëror e udhëzim jetik. Në këtë prestigj e pushtet global, e si kontekst, Islami shihet si njollë që rrjedhojë nuk kanë pse interesohen duhet të degdiset në periferi të sferës në kulturën e tyre, e cila nuk mund të publike shqiptare, apo fshihet fare, jetë tjetër përveç se inferiore. Pra, ata mundësisht edhe nga historia jonë. që bezdisen nga trashëgimia e prania e Islamit shqiptar përdorin këtë “Njolla” e prapambetjes logjikë: arti, kultura, sporti, vlerat, Pak fjalë janë më të ngarkuara religjioni... kanë vlerë nëse vijnë nga me nënkuptime e presupozime shtete e kombe të fuqishme e me sesa fjala “prapambetje”, fjalë e cila prestigj, i cili njehsohet me politikën, kërkon patjetër “zhvillimin” për të ekonominë ose fuqinë ushtarake. fituar kuptim. Por këto fjalë kërkojnë Një shtet që nuk i ka këto s’është gjithashtu sqarim të mëtejshëm: i denjë t’i imitohet apo huazohet zhvillim në çka, drejt çkaje? Ç’do gjë. Këtyre Krishterimi u është i të thotë prapambetje? A ka diçka të pranueshëm jo se është fé e Etiopisë5, tillë si ‘mendësi e prapambetur’? A Armenisë apo koptëve të Egjiptit mund të quhet mentaliteti i sotëm i – pra e disa prej komuniteteve më prapambetur 50 vjet në të ardhmen? të lashta të krishtera në histori – Cila është pikë referimi për zhvillimin por se është6 fé e popullatës së apo prapambetjen? shteteve perëndimore. Është çështje Sqarime të tilla rrallë përkatësie, identifikimi, nuk është kërkohen, e si rrjedhojë moria e çështje e lidhur me fenë si ushqim presupozimeve dhe nënkuptimeve, 5. Mbretëria e Abisinisë (Etiopisë) dhe ajo sa herë që fjalët “zhvillim” ose e Armenisë janë të parat mbretëri, fillimet “progres” shqiptohen, obligojnë e shekullit VI, që pranuan Krishterimin dhe njerëzit në bindje falë autoritetit e morën atë nën mbrojtje. Ndërkohë disa që ato bartin7. Doemos çdo gjë nga komunitetet më të lashta të krishtera që konsiderohet si pengesë e janë arabe – qofshin në Egjipt, Palestinë, Siri, apo Irak. Ky fakt shpesh anashkalohet, progresit demonizohet e përbuzet. siç dhe lihet në heshtje “mrekullia” se si Në Shqipëri, gjatë periudhës së kanë mbijetuar të krishterë arabë në mes monizmit, Islami u identifikua si myslimanëve arabë; ndërsa argumenti që fajtori i prapambetjes. Shembujt kjo mbijetesë e minoriteteve është në sajë janë aq të shumtë sa referencat janë të Islamit, me ose pa qëllim, rrallë merret në konsideratë. 6. Në fakt, do të qe më e saktë që foljen 7. Për një koment më të detajuar të shihet “është” ta përdornim në kohën e shkuar William C. Chittick, Shkencë e Kozmosit, sepse në Evropën Perëndimore sekularizmi, Shkencë e Shpirtit: Përshtatësia e kozmologjisë liberalizmi e të tjera –izma, ka kohë që e islame në kohët moderne, shqip., parath. & kanë zhvendosur Krishterimin në një rol shënimet Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e periferik, që sa vjen e zvogëlohet. Traditës, 2011), f. 51-56. 36 Studime të tepërta, që nga librat shkollorë Islamit atëherë duhet t’ia hedhim te deklaratat e një numri jo të vogël përgjegjësinë Krishterimit, e në figurash publike, që, direkt apo veçanti Katolicizmit në rastin e këtyre indirekt, e përkrahin këtë pohim. tre vendeve. Nëse konsiderojmë Fjala “progres” është e ngarkuar ish-Bashkimin Sovjetik, shohim se emocionalisht e politikisht. Kushdo zhvillimi/industrializimi ndodhi që flet në emër të progresit, vetëm pasi shteti sulmoi e neutralizoi automatikisht vendoset në pozita rolin dhe ndikimin e Kishës autoritare. Ajo çka quhet “progres” Ortodokse. Prapë, me logjikën apo “zhvillim” mund të thuhet e akuzave ndaj Islamit, duhet të se është një term eufemizëm për dalim në përfundimin se ishte feja “industrializimin”. Domethënë, ortodokse që deri më 1917-ën pat vendet e zhvilluara, SHBA, Britania e penguar zhvillimin e shtetit modern Madhe, Franca, Gjermania, etj., janë rus/sovjetik. Në mënyrë të ngjashme praktikisht vendet e industrializuara. mund të flasim për prapambetjen Tani, meqë fjala “industrializim” nuk e Kinës si pasojë e rolit e ndikimit tingëllon shumë ëmbël, sepse sjell të Konfucianizmit e Taoizmit, apo ndërmend fabrika, uzina, oxhaqe, Indisë nga Hinduizmi... kompartamente të automatizuara Sidoqoftë, akuza të tilla nuk e me radhë, fjala “zhvillim” i para dëgjohen, të paktën jo siç bëhet neutralizon këto, duke u vetëshpallur me rastin e Islamit. Prapambetja e njëkohësisht si aspirata e gjithë Shqipërisë, në fakt e gjithë Ballkanit, globit. Vendet e zhvilluara, vendet në i faturohet osmanëve, e rrjedhimisht zhvillim dhe vendet e botës së tretë Islamit. Po prapambetjen e Angolës, (që duhet të rendin drejt zhvillimit). Haitit, Perusë, Butanit... kujt duhet Kështu ndahet bota sipas progresit. t’ia faturojmë? Islami, të paktën Meqë nuk ka ndonjë shtet deri disa dekada më parë, nuk ka mysliman të industrializuar (të pasur prezencë në këto vende, e zhvilluar) plotësisht, gishti i kësisoj s’mund të jetë përgjegjës për akuzuesve drejtohet nga Islami, si gjendjen e tyre të ashtuquajtur “të pengesë e këtij industrializimi apo prapambetur”, apo “të pazhvilluar”. zhvillimi. Por argumenti është i cekët; Atëherë në ç’bazë mund të qëndrojë të marrim, për shembull, shtete si akuza se Islami na qenka fajtor Ekuadori, Angola, apo Argjentina, për prapambetjen e Shqipërisë, që nuk janë shtete me shumicë e madje gjithë Ballkanit? Nëse (apo edhe pakicë) myslimane, por s’mund të fajësojmë Katolicizmin që megjithatë nuk janë vende të për fatin e, për shembull, Angolës industrializuara. Si e shpjegojmë këtë? apo Filipineve, atëherë s’mund të Nëse ndjekim logjikën e akuzave ndaj fajësojmë Islamin për gjendjen e
37 Studime Shqipërisë. E dyta dhe nuk mund ta buron, përparësia nuk ka qenë tek anashkalojmë këtë: a është të qenët industria, teknologjia apo armatimi vend i industrializuar parakusht apo – edhe pse nuk kanë munguar identik me të qenët “i zhvilluar”? asnjëra – por te krijimi i një hapësire ku njerëzit të mund të punonin e Dy fjalë mbi zhvillimin jetonin me vetëdijen e plotë për Le të zgjatemi e të flasim pak rrugëtimin e vetëm që ka rëndësi, për industrializimin dhe njehsimin e atë drejt Hyjnores. Në sajë të kësaj tij me zhvillimin. Në çdo qytetërim përparësie, çdo aspekt i jetës në me bosht shpirtëroren8, me âsht një qytetërim tradicional, që nga Realitetin9 prej të Cilit çdo gjë arkitektura e urbanistika, veshja e muzika, ishte e tillë që nuk lejonte 8. Nuk flasim vetëm për qytetërimin islam harrimin e Zotit, përkundrazi, apo të krishterë, por edhe atë budist, hindu, qytetërimet e antikitetit si ato të Egjiptit, shërbente për rikujtimin e Tij. Greqisë, Mesopotamisë, Persisë (fé si Zo- Artet tradicionale, që nga poçaria e roastrianizmi janë akoma të pranishme dhe argjendaria, që nga punimi i armëve operative sot), e religjionet arkaike në vende te qëndisja – në fakt edhe bujqësia, të ndryshme të botës. Nga ky aspekt, siç blegtoria, praktikisht çdo veprimtari thotë metafizikani dhe matematicieni René Guénon, qytetërimi i sotëm modern përbën në një qytetërim tradicional, – e një anomali sepse është i bazuar në linja gjurmonin zanafillën e tyre te një ekskluzivisht materiale: të shihet, The Crisis burim vertikal frymëzimi, te një of the Modern World, trans. Arthur Osborne, burim hyjnor. Qoftë, për shembull, Marco Pallis, Richard C. Nicholson (1942), në vendet myslimane, qoftë në ato kreu VII. 10 9. Larmia e religjioneve është shpesh ofruar të krishtera , esnafët dhe gildat kanë si argument kundër vërtetësisë së tyre. qenë nën patronazhin shpirtëror të Ama askush s’mund të argumentojë se, për një pîri11 ose profeti, duke i dhënë shembull, fjala ‘libër’ nuk mbart kuptim kështu këtyre zejeve e zanateve edhe sepse nuk shkruhet e shqiptohet njësoj në rolin e një kanali të një hiri e bereqeti gjuhë të ndryshme. Religjionet janë “gjuhët” e shpalosjes së të Vërtetës në kohë e vende hyjnor. Kjo është e mundur, sepse të ndryshme. Veçanërisht për Islamin, çdo traditë është tërësia e parimeve shpalljen e fundit, larmia e feve jo vetëm që që e lidhin njeriun me Zotin dhe merret si diçka e qenë, por edhe mbrojtja e tyre është e sanksionuar me ligj (sherī’at). Ananda K. Coomaraswamy, The Bugbear of Kur’ani përmend mbi 20 profetë me Literacy (London, 1947). emër e ka mjaft referenca mbi shumësinë 10. Kjo vlen edhe për vendet budiste, hindu, e religjioneve, ndërsa Profeti Muhamed të antikitetit, etj. ka thënë se njerëzimi ka pasur 124,000 të 11. Pîr do të thotë kryeplak, prijës, dhe dërguar. Kjo është temë që kërkon trajtim zakonisht është titull që shoqëron evliatë, të veçantë. Për më gjatë, të shihet edhe kreu e në veçanti themeluesit e tarikateve. Shih Paths that Lead to the Same Summit (Shtigje edhe Tahir Dizdari, Fjalor i Orientalizmave në që Çojnë Tek e Njëjta Majë) në librin nga Gjuhën Shqipe (Tiranë: AIITC, 2005). 38 Studime me të tjerët, dhe si e tillë tradita ustait – e kështu makineritë jo vetëm buron nga religjioni, e cila buron që punojnë vetë e nuk i binden nga shpallja12. Në të njëjtën kohë, njeriut, por edhe zëvendësojnë bukuria është pjesë e pandashme e punën e tij. Është e vërtetë që një arti tradicional, sepse “Zoti është prodhimi në masë shumëfishohet, i Bukur dhe e do të bukurën”13. Puna por pakthyeshmërisht në dëm të ishte me vokacion, e në të njëjtën cilësisë së prodhimit, ndërsa privon kohë mënyrë për dëlirjen e shpirtit njeriun nga punë e zanate që ishin të e qasjen ndaj Zotit. Zejtari punon integruara plotësisht në një univers e transformohet nëpërmjet artit të religjioz e të mbrujtura me kuptim. zanatit të vet, ndërsa vegla e punës Industrializmi modern nuk mund – qoftë gjilpërë, daltë a çekan, – të lindte kurrë nga një qytetërim ku është tejzgjatje e gjymtyrëve të tij. vetëdija shpirtërore e popullatës ishte Ka një lidhje organike mes veglave e zgjuar16; një popullatë e tillë, me e mjeteve tradicionale të punës e një botë të brendshme shpirtërore të atij apo asaj që i përdor ato; mjetet pasur nuk mund assesi të prodhojë i binden mjeshtrit, i cili me anë të seritë industriale17, çfarëdo forme tyre krijon, e në të njëjtën kohë laton qofshin ato. Nuk është thjesht çështje vetveten. Kjo, ama, nuk është një papunësie, sepse kjo zhvendosje pati interpretim romantik i së kaluarës14. (e vazhdon të ketë) të tjera pasoja Mirëpo industrializimi i punës serioze për njerëzimin. e përmbysi situatën – thamë se Kjo përmbysje e përparësive vegla15, mjeti, i bindet plotësisht ishte një simptomë e një humbjeje të harmonisë së brendshme të njerëzve, 12. Shih Seyyed Hossain Nasr, Knowledge and humbje që doemos do të pasqyrohej the Sacred (Albany, NY: State University of New York Press, 1989), kreu II (Çfarë është 16. “Njerëzit për nga natyra dëshirojnë të Tradita?). Vetë fjala ‘traditë’ nënkupton bukurën”, thotë Shën Bazili i Madh (vd. 379 transmetimin (tradere në latinisht) e dijeve; e.s.). Kësisoj mund të thuhet së një qytetërim ajo nuk d.m.th. një zakon apo besëtytni e industrial është i mundur vetëm nga njerëz, mbetur, siç keqinterpretohet rëndom. natyra e vërtetë e të cilëve është mjegulluar, 13. Hadith i Profetit Muhamed, transmetuar apo ndryshkur fare, duke u gjymtuar kështu nga Muslimi, 131. Gjithashtu Platoni thotë dëshirën dhe aftësinë për të bukurën. se “Bukuria është shkëlqim i së vërtetës”. 17. Mjafton t’u hidhet një sy qyteteve 14. Në lidhje me këtë të shihet eseja nga industriale; çdo gjë është e prodhuar në seri, Ananda K. Coomaraswamy, Why exhibit hyrjet, mobiliet, pllakat. Po ashtu flasim work of art, Studies in Comparative Religion, sot për industri arti, muzike, argëtimi, etj. Vol. 5, No. 3. (Summer, 1971). D.m.th., çdo gjë vjen e ambalazhuar dhe 15. Shih qasjen mjaft të goditur në lidhje paketuar. Këtë panoramë industriale, poeti me këtë problem nga filozofi e prifti katolik amerikan Thomas. S. Eliot e pat njehsuar Ivan Iliç, Tools for Conviviality (Harper & me një djerrinë në poemën e njohur me po Row, 1973). këtë emër, Djerrina (The Wasteland, 1922). 39 Studime edhe jashtë18. Industrializimi ishte krejtësisht pjesën tjetër të trupit. Kjo pasojë e kthimit të shpinës nga soj kalitjeje është, në fakt, gjymtim Perëndimi ndaj Krishterimit Klasik sistematik, e herët a vonë trupi i një të Mesjetës dhe hyjnizimit të njeriut njeriu të tillë do të ketë disa muskuj prometean19, i cili harron, e pastaj jashtëzakonisht të zhvilluar, e pjesën mohon Qiellin, e i kthehet tokës ta tjetër të lënë pas dore – me pak zaptojë atë. Shkurtimisht mund të fjalë një karikaturë. Është e vërtetë themi se kolonializmi perëndimor, se muskujt e tij të krahut janë më të falë shkencave faustiane20, përfshirë zhvilluar se ato të njerëzve të tjerë, teknologjinë ushtarake, vërshoi e por pjesa tjetër e trupit është në zaptoi pjesën më të madhe të globit. gjendje të vajtueshme. Në pamje të parë ky duket si një Nëse e vazhdojmë më gjatë triumf, por, në fakt, ky zaptim nuk analogjinë, kështu është edhe me ishte veç një shpërhapje, një vërshim botën moderne sot; e gjithë vëmendja i jashtëm i atyre njerëzve që donin ka shkuar te zhvillimi i ‘muskujve të të mbushnin e të kompensonin krahut’, te zhvillimi i teknologjisë zbrazëtinë e brendshme që kishte e industrisë, në dëm të çdo gjëje kapluar qenien e tyre, “zbrazëtinë në tjetër. Ndërkohë trumbetarët e formën e Zotit”, siç do të shprehej kësaj “mrekullie” nuk reshtin së na Jean-Paul Sartre. kujtuari se kjo duhet të jetë aspirata Le të imagjinojmë për një e njerëzimit, gara e teknologjisë e moment një njeri i cili vendos që industrisë, e “zhvillimit”; pra të gjithë në palestër të mos kalitë gjë tjetër duhet të braktisin kalitjen e gjithë veç muskujt e krahut, e neglizhon muskujve përveç atyre të krahëve. E në fakt kështu ka ndodhur; bota 18. Degradimi i kësaj harmonie do të myslimane, e në fakt edhe pjesa reflektohej në arkitekturë, art, muzikë, dërrmuese e vendeve të botës, marrëdhënie shoqërore, linguistikë, kanë flakur kalitjen e harmonisë përfundimisht edhe në ambient, duke e 21 sjellë njerëzimin në buzë të një katastrofe për kalitjen fragmentare . Fakti ekologjike. që qytetërimet predomoderne, të 19. Rreth prometeizmit rilindës, të shihet latuara nga botëkuptimi përkatës Nasr, Knowledge and the Sacred, kreu V, “Man, religjioz, me shekuj e patën ruajtur Pontifical and Promethean”; dhe Seyyed këtë harmoni, duke i vënë kufi Hossain Nasr, Religion and the Order of Nature (NY: Oxford University Press, 1996), kreu 21. “...[q]ytetërimi perëndimor është si V, “The Tragic Consequences of Humanism një makinë në përshpejtim, që rend vërtik in the West”. për në greminë dhe... bota myslimane po 20. Te Faust-i, vepra madhore e Goethe-s, mundohet me sa forcë që ka që të mos i Fausti hyn në pazar me Mefistofelin, një mbetet pas, e pavetëdijshme se kështu po demon, duke shkëmbyer shpirtin e tij për i garanton vetes shkatërrimin”, Chittick, dije që do t’i jepte mbisundim mbi natyrën. Shkencë e Kozmosit, f. 30. 40 Studime qasjeve e shpërhapjeve fragmentare, “zhvillimit”, kur ky “zhvillim” është denigrohet nga arsimi e mediat galopi drejt vetëshkatërrimit”? moderne si fazë e papjekur apo e Megjithatë, dëmet e mësymjes pazhvilluar e njerëzimit. e infiltrimit të –izmave e lloj-lloj Por, siç thotë edhe autori britanik ideologjive progresiste në universin Charles Gai Eaton, ky qëndrim qe e Islamit – e çdo religjioni tjetër në një soj ledhi rrëzë shkëmbinjve22 fakt – kanë qenë të pallogaritshme. buzë honit. Falë idesë së teuhīdit, Narrativi i apologjetëve myslimanë Unitetit Hyjnor, që u qëndron modernë e dëshmon këtë, narrativ i myslimanëve si një diell dëshmues cili merr forma të tilla si: Islami ka mbi kokë, e në krahasim me të cilin vlerë sepse i dha Evropës dijen e çdo gjë tjetër është një hije e zbehtë, antikitetit, pa të cilën s’do të kishte rezistenca ndaj “zhvillimit” mund të Rilindje Evropiane, pa të cilën s’do thuhet se ka qenë edhe më e fortë të kishte Perëndim modern; ose, se në religjionet e tjera. Kujtojmë Kur’ani është i vërtetë sepse ky apo se Islami është shpallja e fundit, ai varg kur’anor përkon me këtë domethënë edhe më e reja, e me apo atë zbulim a teori shkencore, e shumë gjasë, providencialisht, edhe të tjerë shembuj të ngjashëm. Këto më e vështira fé për t’u sfiduar nga qëndrime finalizohen me përkrahjen fetë e reja të –izmave e “progresit”. pothuajse pa kushte të çdo gjëje Duke këmbëngulur te harmonia e që konsiderohet “moderne” apo e brendshme dhe e jashtme, harmonia “kohës”. me Zotin e me të tjerët, Islami ka Mirëpo, çdo gjë që e karakterizon ngadalësuar rrokullisjen e njerëzimit modernitetin, nuk mund të thuhet në hon, nëse përdorim analogjinë assesi se është teuhīdi, kryeparimi e z. Eaton. Atëherë, si mund të i të menduarit islam; në fakt, është akuzohet Islami23 se është pengesë e krejt e kundërta24. Patjetër, ky karakterizim përfshin edhe shtetet 22. Shih Gai Eaton, King of the Castle: Choice and responsibility in the modern world moderne, të cilat janë të bazuara (Cambridge: Islamic Texts Society, 1991), f. në këto premisa, e në veçanti atë të 150. zhvillimit. Siç shprehet edhe prof. 23. Në fakt, jo veç Islami, por asnjë religjion Chittick: “Veçanërisht habitëse ... s’mund të akuzohet si pengesë progresi; është shkalla me të cilën myslimanët gjithmonë nëse flasim për progresin e vetëm që ka rëndësi, atë drejt Zotit, drejt Origjinës drejt Perëndimit me shpresën, si duket, se prej nga ka ardhur çdo gjë e do të kthehet. kështu po i thërrasin drejt Krishterimit. Pak Ideja e progresit siç trumbetohet sot s’është kthjelltësi do të mjaftonte për të shikuar tjetër veçse projektimi (i përçudnuar) absurditetin e një ftese të tillë. horizontal i aspiratës vertikale të njeriut 24. Për një përshkrim më të detajuar të drejt Qiellit, Parajsës. Është ironike që disa këtij karakterizimi të modernitetit të shihet të krishterë në Shqipëri thërrasin shqiptarët Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 48-51. 41 Studime duket se mendojnë që shtetet Nuk është rastësi që kritikat më moderne mund të imponojnë një të mprehta të modernitetit kanë rend islam, me aftësinë e tyre të ardhur fillimisht e kryesisht nga vetë paparë historike për të indoktrinuar perëndimorët. Falë përjetimit më të e shtrënguar. Vetë përpjekjet për këtë gjatë mbi kurriz të modernitetit, në tregojnë qartë se një shoqëri “islame” krahasim me pjesën tjetër të botës, mund të kthehet kollaj në thjesht një ata janë më të vetëdijshëm se shumë tjetër version të totalitarizmave të nga problemet që përballet bota përbindshëm, aq karakteristikë për moderne sot burojnë nga premisat botën moderne”25. e modernitetit e aplikimet e tij, Këto qëndrime në shumë qoftë në fushat shkencore, sociale, myslimanë sot nuk janë tjetër veçse politike, etj. simptoma të një ndjesie të thellë Është me vend të kujtojmë inferioriteti ndaj teknologjisë e një fjalim nga Dr. Martin Lings në “zhvillimit”. Ky inferioritet është i Universitetin e Kajros në vitin 1964, mundur falë neglizhimit e mosnjohjes ku mes të tjerash thotë: së traditës së stërpasur intelektuale islame – traditë që është e aftë t’u I kemi dëgjuar shumë herë japë përgjigje sfidave intelektuale që gjatë kësaj konference fjalët moderniteti i ka vënë përpara Islamit26 “zhvillim” (tetawwur) dhe “progres” – dhe nga mosnjohja e natyrës dhe (tekaddum), “ripërtëritje” (texhdîd) premisave të shkencës moderne27. dhe “renaissance” (nendeh), dhe them nuk do të qe kohë e humbur 25. Po aty, f. 52-53. 26. Po ashtu, njohja e traditave intelektuale të ndaleshim pak dhe t’i bënim e shpirtërore simotra në religjione të një shqyrtesë kuptimit të tyre. tjera u mundëson atyre mburojë diturore “Zhvillimi” nënkupton shkëputje të ngjashme. Ajo hedh dritë mbi të nga parimet; dhe ndonëse është e vërtetat metakohore e metakozmike, nevojshme të lëvizim nga parimet pakrahasueshmërisht superiore ndaj kontingjencave të ndryshme, e kështu në një largësi të caktuar me qëllim mundëson rrugëtimin drejt Hyjnores dhe që t’i zbatojmë ato, është e një shpëtimin e shpirtit – raison d’être e çdo rëndësie jetike të mbetemi pranë religjioni. Fakti që në qarqe të ndryshme tyre aq sa marrëdhënia me ta të jetë fetare ka një angazhim të mbitepruar në plotësisht efektive. Zhvillimi, që modifikimin e realiteteve fragmentare historiografike e politike, për fat të keq, këtej, kurrë s’duhet të kapërcejë këtë dëshmon një ngatërrim përparësish; diçka pikë. Pararendësit tanë qenë fort që s’mund të jetë kurrë pa pasoja. të vetëdijshëm që kjo pikë rreziku 27. Të shihen Fatos A. Kopliku (2015), është arritur në Islam qindra vjet më Diktatura e Sasisë, Zani i Naltë, nr. 12, f. parë; dhe për ne, që jemi kaq vonë 18-35; Science and the Myth of Progress, ed. Mehrdad M. Zarandi (IN: World Wisdom, 2003). 42 Studime nga komunitetit ideal i Profetit dhe të partisë”, kjo trashëgimi vlerash sa shokëve të tij, rreziku është krejt më erdhi e u pakësua. Personalisht, do të i madh. Atëherë, si mund t’ia lejojmë argumentoja se vlera që u dëmtua më vetes të mos jemi të vëmendshëm? tepër ishte respekti ndaj së vërtetës, Si mund të mos kemi frikë se po në kuptimin më të plotë. e rrisim largësinë nga parimet aq Sipas kozmologjisë tradicionale sa zhvillimi të bëhet degjenerim? islame, kozmosi mbahet në katër Njëmend mund të shtrohet pyetja “shtylla” Hyjnore, të cilët janë katër gjithë sa i përket asaj që me krenari Emrat parësorë: I Gjalli (al-Hajj), I shpallet sot si zhvillim: a nuk është Gjithëdituri (al-’Alīm), Dëshiruesi në fakt degjenerim?28 (al-Murīd), i Fuqishmi (al-Kādir). “Zoti e krijon gjithësinë me anë të Përmbysje përparësish... fuqisë, por Ai kurrë nuk ushtron Shumë nga problemet me të cilat fuqi pa e dëshiruar këtë, çka do të Shqipëria përballet sot – politikisht, thotë se në gjithësi nuk ndodh kurrë ekonomikisht, e si shoqëri – janë diçka arbitrare ose e pakuptimtë. pasojë e komunizmit; faturat e Ai nuk mund të dëshirojë diçka pa asaj periudhe vazhdojmë akoma e njohur më parë, kështu që dijes i t’i paguajmë. Çfarë është edhe më paraprin gjithëdija. Dhe dija varet tragjike është nostalgjia për regjimin nga jeta.”29 Pra, ka një përparësi edhe komunist sepse “kishte rregull”, siç në Emrat Hyjnorë, të cilët diktojnë shprehen rëndom disa. E vërtetë, ka edhe hierarkinë e natyrës së gjërave, pasur rregull, por kjo ishte në sajë ashtu siç e do Vetë Zoti. Pushteti apo të brezit paraardhës, të mbrujtur fuqia, ushtrohet në sajë të vullnetit, i direkt apo indirekt me praninë e cili ushtrohet në bazë të dijes, e cila Islamit e Krishterimit, duke lënë doemos varet nga vetë jeta. Kur kjo kështu një sasi vlerash si trashëgimi. hierarki nuk respektohet, kur gjërat Ashtu sikurse pasuria shekullore e nuk vihen në vendin e tyre, doemos një familjeje mund të bëhet rrush e që nuk mund të pritet të mos ketë kumbulla në duart e një pasardhësi pasoja. plëngprishës. Me lindjen e rritjen e Gjatë regjimit komunist, shteti “njeriut të ri, veprës më të ndritur 29. William C. Chittick, Ibn Arabiu, Trashëgues 28. Martin Lings (Abû Bakr Sirâj ad-Dîn), i Profetëve, shqip., parath. & shën. Edin Q. Funksioni Shpirtëror i Qytetërimit, shqip. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2012), Vehap Kola. http://vehapskola.blogspot. f. 94. Të shihet Ibn el-‘Arabi, el-Futūhātu’ com/2013/03/funksioni-shpirteror-i- l-Mekkiyye (Hapjet Mekase), IV 228. 12, qyteterimit.html. Origjinali: The Spiritual 18, cit. nga William C. Chittick, Sufi Path Function of Civilization, Studies in of Knowledge: Ibn al-‘Arabi’s Metaphysics of Comparative Religion, Vol. 2, No. 4. (Autumn, Imagination (NY: State University of New 1968). York Press, 1989), f. 49. 43 Studime i kushtëzoi qytetarët e vet t’i binden 150 mijë skllevër, e na robëruan për autoritetit, pra pushtetit – me dhunë, 500 vjet. Pas disa shekujsh; dhe e propagandë mediatike e me arsim. gjejmë Shqipërinë (në Mesjetë!32) të Shumëkush që guxoi të mendonte pushtuar nga bizantinët, të cilët po ndryshe, që sfidoi legjitimitetin e ashtu na robëruan edhe 500 vjet të kësaj ngrehine pushteti të ngritur tjera. Pastaj i erdhi radha turkut, që për hatër të pushtetit, përfundoi ishte deri diku më barbari i klubit pas hekurash, apo edhe u eliminua të pushtuesve 500 vjeçarë. Më fizikisht. Vullneti, dituria, vetë jeta vonë erdhi pavarësia që s’mund t’i e njerëzve, pritej që të ishte në plotësonte ëndrrat e shqiptarëve, shërbim të partisë, pra pushtetit. mbretit Zog nuk iu kursyen shumë Nga pikëpamja e kozmologjisë epitete, erdhën italianët fashistë tradicionale islame, kjo qasje ishte e gjermanët nazistë, dhe në fund, në thelb padrejtësi, sepse e përmbys në fund fare, erdhën komunistët hierarkinë e natyrës së gjërave30. E që mrekullisht plotësuan të gjitha nga padrejtësia s’mund të dalë asgjë aspiratat që shqiptarët kishin pasur. e mirë. Është e pamundur të mos pikaset Siç e thamë, çdo gjë duhet të nota e theksuar teleologjike e kësaj ishte në shërbim të pushtetit: historia, historiografie; historia jonë ka pasur arti, teknologjia... Do të ndalemi një synim, të cilin përfundimisht e pak te historia ngaqë është direkt përmbushi partia!33 e lidhur me temën tonë. Narrativi Në këtë rrëfim, “periudha e errët” i historiografisë zyrtare ishte pak osmane luajti rol kryesor si antiteza a shumë ky: shqiptarët kanë pasur e shpëtimtares parti apo shpëtimtarit një komb-shtet që nga lashtësia, por udhëheqës. Demonizimi sistematik i që ndodhi çfarë ndodhi para rreth trashëgimisë osmano-shqiptare ishte njëzet e dy shekujsh erdhën romakët sfondi karshi të cilit shteti komunist që shkatërruan 70 qytete31 e morën 32. Komb-shteti është një ide që lindi vetëm pas Revolucionit Francez (1779) dhe është 30. Kjo përmbysje përparësish e vlerash, me pavend supozimi se kishte një Shqipëri apo gjithë pasojat që vijojnë, mund të ndodhë në Itali në Mesjetë, qoftë fizikisht në hartë, rang individual, shoqëror, apo institucional, qoftë në mendjet e njerëzve. Sidoqoftë, ky e jo vetëm në rang shtetëror. supozim merret si i qenë dhe mbretëron në 31. Shifrat janë të pabesueshme kur çdo tekst shkollor e më gjerë. kujtojmë se as sot nuk i kemi 70 qytete 33. Ky qe një tjetër absurditet përderisa në Shqipëri, e jo më të ishin në antikitet. qëndrimi zyrtar ndaj historisë pretendonte Megjithatë, as gëk as mëk intelektual nuk të ishte materialist – ku të vetmit faktorë në dëgjohej nga shqiptarët në ato kohë, qoftë konsideratë janë influencat e ndërthurjesh nga mediokriteti i shumë studiuesve, qoftë politike, shoqërore, ushtarake – e nuk ka nga frika e pasojave që rrinin varur si shpata vend për teleologji, për synim apo qëllim të e Demokleut mbi kokat e njerëzve. historisë. 44 Studime krahasoi e glorifikoi veten34. Mirëpo perëndimor, kishte mbetur relativisht kjo retorikë nuk ka sosur dhe ka i pacenuar falë pranisë mbrojtëse të pasur përpjekje sistematike për ta Islamit. Kjo është e kundërta çka u mbajtur të kaluarën islame në pozitat është servirur shqiptarëve si histori që e vendosi komunizmi, ndërsa – kujtojmë formulën “ku shkel turku është sjellë Krishterimi në vendin e nuk mbin bari” – por dëshmitë flasin synimit që paskan pasur shqiptarët, ndryshe. Metafizikani dhe studiuesi synim ky që na është penguar nga i pashoq i religjioneve Frithjof “aksidenti historik” i osmanëve. Schuon shprehet kështu: “...në Prapë, togfjalëshi “aksident historik”, Kishën Latine fatkeqësia erdhi nga i ndeshur rëndom, kundërmon antikiteti pagan, i cili qe neutralizuar teleologji, sepse nënkupton një udhë vetëm pjesërisht... në Kishën Lindore a synim drejt së cilës shqiptarët fatkeqësia erdhi, as nga turqit që ishin nisur dhe ndodhinë e një pushtuan Ballkanin, as nga mongolët aksidenti që i frenoi apo çoi në që pushtuan Rusinë, por nga lëvizjet tjetër rrugë. Përsëri, historia jonë autoktone laike, të cilat me tendencat vazhdon të ketë një synim, të cilin e tyre materialiste e nacionaliste e përfundimisht do ta përmbushë, e shtypën Kishën. Nëse sundimi këtë radhë, pranimi në familjen aziatik ishte fatkeqësi për laikët, ai evropiane! Ndërkohë ri-konvertimi i ishte mburojë për jetën e brendshme shqiptarëve në Krishterim ofrohet si të Kishave...”35 Kujtojmë, gjithashtu, kusht për arritjen e këtij synimi që na se Islami është e vetmja fé, që e ka të e ndërpreu Islami. Le të komentojmë dekretuar me ligj mbrojtjen e feve të pak mbi këtë hamendje. tjera. Ka mjaft shembuj që ilustrojnë Pikësëpari duhet të kuptohet se praninë mbrojtëse të Islamit për fetë komunizmi nuk do të mund të zinte e tjera36, e nuk flasim duke pasur vend aty ku Islami ishte plotësisht i shëndetshëm, por zuri vend ngaqë 35. Frithjof Schuon, Spiritual Perspective and Human Facts, trans. Macleod Matheson pozita e Islamit u godit sistematikisht (London: Faber and Faber Limited, 1954), f. nga faktorë të brendshëm e të 67 (përkthim i autorit). jashtëm, diskutimi i të cilëve do të 36. Të shihen Thomas W. Arnold, The na largonte nga tema. Minimi i kësaj Preaching of Islam: A History of the Propagation pozite të Islamit ishte njëkohësisht of the Muslim Faith (London, 1913). Në veçanti kreu VI flet për ardhjen e osmanëve minim i pozitës së Krishterimit në Ballkan dhe trajtimin e popullatës nga shqiptar, i cili, ndryshe nga ai ana e tyre; Genti Kruja (2015), Toleranca në Fermanet e Shtetit Osman ndër Shqiptarët, 34. Libri i studiuesit Enis Sulstarova, Zani i Naltë, nr. 9, f. 54-56. Gjithashtu, pak Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga javë më parë iu dhurua edhe një delegacioni Naimi te Kadareja (Tiranë: Dudaj, 2003) e zyrtar shqiptar në Jeruzalem një kopje nga dokumenton dhe argumenton qartë këtë. një ferman i kalifit të dytë të Islamit, Omerit, 45 Studime parasysh vetëm anën ekonomike tepër serioze. Me anë të kërcënimit, apo ushtarake, por edhe strehë nga direkt apo indirekt, komunistët mësymja e –izmave që filluan në mundën të krijonin njëzëri pak a Perëndim37 qysh me Rilindjen. Roli i shumë një opinion publik uniform Krishterimit nuk u margjinalizua në – me ndihmën doemos edhe të Perëndim nga Islami, por nga faktorë Akademisë së Shkencave, të cilën e të brendshëm me prirje materialiste krijuan vetë për fabrikim opinioni. e sekulare, siç u tha edhe më lart nga Stafeta e neglizhimit të vërtetës Schuon-i. nuk duhet kaluar dorë më dorë, Mirëpo, injoranca apo duke vazhduar kësisoj kultivimin e indiferenca sistematike e dëshmive mëtejshëm të “njeriut të ri nr. II”, dhe përsëritja në mënyrë monotone që synon shpëtimin e përparimin e e kallëpeve të historiografisë kombit me anë të “kthimit te feja e të komuniste në lidhje me Islamin parëve”, duke nënkuptuar në veçanti (e jo vetëm) vazhdon akoma. Kjo Katolicizmin. Siç edhe e përmendëm, është sikur dikush të përsërisë herë ky kthim serviret pothuajse në pas here se 1+1 bëjnë 3, dhe pastaj rangun e një ligji natyror, i shoqëruar të konkludojë se nga fakti i shumë- me aspiratat për t’u bërë pjesë e përsëritjes së këtij pohimi atëherë 1+1 “familjes evropiane”38, që nuk do të duhet të bëjnë 3. Kjo metodë ishte e thotë tjetër, por pranimi në klubin “suksesshme” gjatë monizmit sepse e të “fortëve” ekonomikë, politikë, pasojat e moskonformimit ishin ushtarakë e me radhë. Vështirë të gjendet argument më anti-kristian i cili u garantonte të krishterëve mbrojtje dhe lirinë e besimit. Fermanë të tillë janë e më anti-religjioz në përgjithësi. shkruar nga sundimtarë myslimanë që nga Profetët, urtarët e shenjtorët e feve Fatih Sulltan Mehmeti në Ballkan te Shah në shekuj, kanë ftuar njerëzit në Akbari në subkontinentin indian. gjirin e një religjioni për t’u shpëtuar 37. Ky pohim është pjesërisht i vlefshëm shpirtrat, sepse adhurimi është sot ngaqë ka dëshmi të qarta që ideologji profane, me një petk religjioz, kanë gjendje normative e të qenët, mënyra depërtuar edhe Islamin, duke ofruar e vetme që lejon njohjen e gjërave zgjidhje që janë kryekëput në kundërshtim ashtu siç janë e jo siç duken. Asnjë me mësimet themelore të tij: “Kur’ani i figurë shpirtërore s’ka ftuar njerëz urdhëron vazhdimisht besimtarët të kenë në fé për t’u pranuar në aleanca besim te Zoti, dhe qëndrimi i të besuarit te mëshira e Zotit e mbush botëkuptimin ushtarake apo unione politike e tradicional. Përkundrazi, ideologët dhe fundamentalistët u kërkojnë myslimanëve të 38. Është e vështirë të mos mendosh se kenë besim në vegimin utopik, teknologjinë ç’nënkuptohet me këtë: a jemi ne shqiptarët ushtarake dhe zbatime centraliste, të pa familje, jetimë, apo i përkasim ndonjë detyruara, të Sheri’atit.” Chittick, Shkencë e familjeje aziatike e afrikane e duam të Kozmosit, f. 110. adoptohemi nga familja evropiane? 46 Studime tregtare. Një Klement i Aleksandrisë, shoqërore, demografike e kulturore një Shën Agustin apo një Shën Toma – kjo s’duhet harruar. D’Akuin do të kthehej përmbys në varr nëse do të dëgjonte një ftesë të Të tjera “njolla” dhe tillë për në fenë e Krishtit. institucionalizimi i trashësisë Autori i këtyre rreshtave nuk Një “njollë” tjetër e Islamit në pretendon assesi të marrë përsipër se Shqipëri vjen në formën e etiketimit si duhen ftuar njerëzit në Krishterim, të trashëgimisë së tij thjesht si apo në cilëndo fé qoftë, por kushdo një kopje e dorës së sytë e artit e që ka njohuri minimale mbi veprat kulturës bizantine. Ama pohime të e disa prej kolosëve intelektualë tilla kanë sjellë përballje me situata e shpirtërorë të Krishterimit të sikletshme paradoksale. Marrim dhe respektin e sinqertë ndaj një si shembull arkitekturën e periudhës religjioni autentik, nuk mund të osmane. Me gjithë shkatërrimin në pranojë argumente të tilla në heshtje. masë të trashëgimisë arkitekturore Gjithashtu duhet përmendur se myslimane shqiptare40, për mrekulli realiteti i Krishtit, si çdo figurë mbijetuan në gjendje relativisht të tjetër madhore shpirtërore, ka një mirë, si dëshmi e kësaj trashëgimie, dimension metahistorik, që del lagje të tëra në Berat, Gjirokastër, në përtej caqeve të kohës39; diçka që si pazar të Krujës dhe po ashtu në disa duket është harruar. Ky thelb që nuk qytete të Kosovës e Maqedonisë. duket është gjithmonë shumë më i Në veçanti Berati e Gjirokastra janë rëndësishëm se lëvozhga, qoftë kjo deklaruar si pjesë e trashëgimisë në formën e dinamikave historike, së njerëzimit edhe nga UNESCO- ja41. Nëse është e vërtetë se ishim 39. “Në të vërtetë, në të vërtetë unë po ju për 500 vjet në “errësirë”, atëherë them: para se të kishte lindur Abrahami, unë jam” (Gjoni 8:58); ose Profeti Muhamed 40. Fshirja e trashëgimisë arkitekturore thotë, “Isha profet kur Ademi ishte mes e artistike islame e pastaj pretendimi se ujit e baltës” ose mes “shpirtit e trupit” Islami na la në errësirë ngjason shumë (Tirmidhiu, Manakib I; Ahmed VI 66, V me praktikat mafioze kur një dëshmitar 59, 379) – në lidhje me këtë hadith shih eleminohet fizikisht duke hapur mundësinë edhe komentin nga Ibn al-‘Arabi, Futūhāt, I, për sajimin e një skenari apo historie sipas 243; III, 141. 7; Për çfarë flitet në pohime midesë së mafiozit. Shkatërrimi sistematik të tilla? Doemos që flitet për të vërteta i trashëgimisë kulturore osmano-shqiptare, përtej kontingjencave historike, theksi mbi dëshmi vlerash të pakundërshtueshme, ishte të cilat, paradoksalisht, është shtuar së parakusht i përçmimit historiografik të saj. tepërmi, diçka që s’mund të ndodhë pa një 41. Ato janë me vlerë, prandaj janë përfshirë mungesë kthjelltësie, parakusht i ngatërrimit në listën e UNESCO-s. Te një numër jo i të përparësive. Kur kjo ndodh, rrëmuja e vogël shqiptarësh logjika është e kundërt; brendshme domosdo do të pasqyrohet së qyteteve tani po u njihet vlera sepse janë jashtmi. njohur nga UNESCO-ja. 47 Studime si është e mundur që trashëgimia qëndron në atë se frytet e artit44 e arkitekturore myslimane e periudhës arkitekturës myslimane shqiptare osmane ka vlerë të padiskutueshme? nacionalizohen, ndërsa pema e cila Siç thotë edhe Krishti, “Ju do t’i dha këto fryte, Islami, demonizohet. njihni nga frytet e tyre. A vilet Diçka e tillë mund të quhet me vallë rrush nga ferrat ose fiq të vërtetë “institucionalizim i nga murrizat?”42 Kësisoj, është e trashësisë”. Nuk e kemi fjalën për vështirë të pretendohet, logjikisht, “trashësinë” në kuptimin zhargon të se një qytetërim i errët, barbar e pa saj, por për mbulimin e kthjelltësisë, vlera, prodhon bukuri e harmoni e tejdukshmërisë intelektuale – në hapësirë, siç dëshmohet nga trashjes me anë shtresash palë-palë arkitektura43 e lagjeve tradicionale argumentesh e interpretimesh të myslimane të Beratit, Gjirokastrës pasakta – në mënyrë sistematike me apo Prizrenit. Apo vërtet mund anë të librave, teksteve shkollore, të vilet rrush nga ferrat e fiq nga kumtesave, dokumentarëve, etj. murrizat? Tentativat për të shpjeguar Nëse dikush kërkon të kundrojë artin islam thjesht si produkt i një botën e brendshme të një myslimani konglomerati huazimesh – hebraike, a myslimaneje tradicionale të bizantine, hindu, etj. – nuk kanë gdhendur nga hiri e bereqeti islam, munguar dhe hamendësime të tilla mjafton të kundrojë Xhaminë e janë paraqitur çuditërisht si teori të Et’hem Beut, Xhaminë Blu në padiskutueshme. Mirëpo, çfarë është Stamboll, Taxh Mahalin në Agra të e pamundur të shpjegohet logjikisht Indisë, apo sarajet e Alhambrës në është se si ka mundësi që kopjacë Granadë të Spanjës. Nëse dikush të zellshëm, papritmas, nuk krijuan kërkon në botën e brendshme të art e arkitekturë bizantine të dorës njerëzve të latuar nga nacional- së dytë, në rastin e Ballkanit45, por komunizmi, mjafton t’u hedhë krijuan diçka rrënjësisht origjinale që një sy parafabrikateve, pallateve, dallon qartë nga burimi i supozuar e godinave, që nga republikat i huazimeve?! Shpjegimi shpaloset sovjetike deri në Ballkan. Ironia natyrshëm para nesh nëse njohim praninë e Hirit Hyjnor të një 42. Mateu 7:16 shpalljeje, e cila transformon e gdhend 43. Ne morëm si shembull arkitekturën, por gjurmët e artit islam gjinden edhe në botën e brendshme të bashkësisë poezi, muzikë, veshje, etj. Kujtojmë se manifestimet dhe shpalosjet më të qarta e 44. Kjo është temë më vete, por mund të kthjellta të doktrinës së Islamit gjinden të themi se e njëjta pyetje vlen edhe për në artin tradicional islam. Të shihet Titus muzikën, veshtjen, artizanatin, poezinë, etj. Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, 45. Ose art hindu në Indi, apo art zoroastrian shqip. Vehap Kola (Shkup: Logos-A, 2012). në Persi, e kështu me radhë. 48 Studime së besimtarëve, transformim që i tillë; nëse do të thoshim se jo rrallë domosdo manifestohet në forma është derdhur vrer, nuk do të ishte nga më të larmishmet në kohë e larg së vërtetës. Sidoqoftë, kjo është vende të ndryshme. Arkitektura një mendjengushtësi e cila dëmin tradicionale islame e Egjiptit, për më të madh ia shkakton atyre që shembull, është e ndryshme nga ia lejojnë vetes të shprehen në këtë arkitektura tradicionale islame e mënyrë dhe nuk meriton vëmendje Ballkanit, Persisë ose Malajzisë, ama më shumë. Çfarë ka rëndësi është secila rrezaton larminë që lind nga sqarimi i kësaj larmie origjinash, një burim, teuhīdi. Nga ky kënd, veçanërisht në qendrat urbane. është e qartë se arti e arkitektura Është esenciale të kuptohet islame, pavarësisht nga largësia se komb-shtetet moderne kanë gjeografike apo ndarja kohore, shumë ndryshime themelore nga mbesin pagabueshmërisht të tilla. ato premoderne; në veçanti, parimet Xhamia Mbret në Berat është shumë mbi të cilat mënyra e sundimit të më e ngjashme në thelb me një xhami qeverisjes47 dhe vlerat që gdhendin në Indinë Mugale sesa me Kishën organizimin e shoqërisë. Gjithashtu, e Shën Triadës në Kala të Beratit. shtetet premoderne kanë qenë Mund të sillen plot shembuj të tjerë nga natyra shumëkombëshe dhe që e ilustrojnë këtë argument.46 shumetnike, e në veçanti perandoritë, Një tjetër “njollë” është me shtrirjen e tyre të gjerë. Një prejardhja dhe origjina jo-shqiptare nga këto perandori48 ka qenë edhe e disa familjeve myslimane, që ajo osmane, e cila shtrihej në tre është servirur rëndom si dëshmi kontinente dhe kishte mbi tridhjetë për “përzierjen e gjakut të pastër grupe etnike brenda kufijve të saj: arbëror”. Nuk ka akoma as edhe turq, shqiptarë, serbë, boshnjakë, një vërejtje a akuzë (fatmirësisht) hebrenj, grekë, libanezë, armenë, ndaj faktit se Pjetër Marubi, për egjiptianë, e kështu me radhë. Që shembull, mjeshtri i fotografisë, nga brigjet e Adriatikut një njeri ishte me origjinë italiane, jetoi e mund të udhëtonte në brigjet e vdiq në Shkodër. Nga ana tjetër Afrikës Veriore apo ato të Detit të qëndrimi ndaj pranisë së familjeve myslimane me origjinë turke (apo 47. Të shihet, p.sh., Jean Hani, Sacred Royalty: From the Pharaoh to the Most Christian King, kudo nga Lindja) nuk ka qenë aspak trans. Gustavo Polit (London: The Matheson Trust, 2011); një studim mbi natyrën e 46. Të shihen edhe Seyyed Hossain Nasr, monarkive dhe familjeve mbretërore në Islamic Art and Spirituality (State University of vende e periudha të ndryshme historike. New York Press, 1987), Jean-Louis Michon, 48. Perandoritë romake, perse, bizantine, Introduction to Traditional Islam (IN: World arabe, kineze, etj., janë gjithashtu të Wisdom, 2008). ngjashme në këtë drejtim. 49 Studime Kuq pa pasur nevojë për lejekalim49. si ajo osmane ishte për nga natyra Fakti që në shumë qendra urbane të shumëkombëshe dhe qytetarët e saj perandorisë osmane ka pasur shumë kishin të drejtë të jetonin, punonin, kombësi s’është aspak e çuditshme. tregtonin, kudo që mund ta shihnin Tregtia ka qenë një faktor shumë i të arsyeshme apo të nevojshme. rëndësishëm në lëvizjen e njerëzve, Pikërisht për këto arsye, për mallrave, ideve, kulturës, artit. Po shembull, një nga lagjet kryesore të ashtu administratorët e ushtarakët50 Stambollit edhe sot e kësaj dite mban e lartë bashkë me familjet e tyre emrin Arnavutköy, apo ka akoma kanë ndërruar krahinë ose qytet fshatra në Turqi ku flitet shqip, pa rregullisht. Fakti që një turk si Hasan përmendur fare qytetarët turq me Riza Pasha, mbrojtësi i Shkodrës, origjinë shqiptare52, numri i të cilëve u lind në Bagdad, apo Mehmet Ali është mjaft më i madh. Pasha, një shqiptar nga Kavalla, ishte Ndërsa krenohemi me këtë vali i Egjiptit (e më vonë mbret), panoramë të historisë, duke e çmuar ose Vaso Pasha, një shkodran, ishte aftësinë e shqiptarëve për të jetuar guvernator i Libanit, ishte diçka më e punuar mes viseve e popujve se normale. Shembuj të ngjashëm nga më të ndryshëm, mbetet ka plot edhe ndër tregtarë, artistë, mjaft e çuditshme se si studime të zejtarë, etj. Në kujtimet e veta, për çmueshme si ai i Hamdi Bushatit, shembull, Eqrem bej Vlora shkruan Shkodra dhe Motet53, ku mes të tjerash për dhjetëra shqiptarë që punonin e i kushtohet një kapitull prejardhjes banonin anembanë perandorisë, të së huaj të disa familjeve në Shkodër, cilët i takoi gjatë udhëtimeve të tij, instrumentalizohen si pretekst për aq sa edhe shprehet: “A ka ndonjë të dëshmuar “ndotjen” e gjakut të cep të Perandorisë Osmane ku të dëlirë arbëror, sikur prejardhja jo mos ketë shqiptar?”51 Një perandori e duhur na qenka krim. Shtegtimi, emigrimi, lëvizja e njerëzve, është 49. Diçka deri diku e ngjashme me këtë, për sa i përket shtrirjes së territorit dhe pjesë e natyrshme e historisë së larmisë së kombësive, do të ishte SHBA, ku njerëzimit, pavarësisht nga vendi distancat nga New York-u në Florida, apo dhe epoka. Sipas logjikës së akuzave nga Detroit-i në Kaliforni janë me mijëra të tilla, shqiptarët që kanë lëvizur e km dhe kombësitë e grupet etnike janë janë vendosur edhe sot në Evropë, nga më të ndryshmet. Situata të ngjashme hasen edhe në Kinë apo Indi, shtete që kanë trashëguar trojet e mbretërive e perandorive përk. Afrim Koçi (Tiranë: Botimet IDK, premoderne bashkë me larminë etnike të 2003), f. 121. tyre. 52. Jo vetëm origjinë shqiptare, por edhe 50. Ushtarakët kanë lëvizur gjithmonë, edhe boshnjakë, çerkezë, bullgarë, grekë, etj. sot, jo vetëm gjatë perandorisë. 53. Hamdi Bushati, Shkodra dhe Motet II 51. Eqrem bej Vlora, Kujtime: 1885-1925, (Shkodër, 1999), kreu VI. 50 Studime Amerikë, a kudo qofshin, kanë qasje tërësore...”54. Historiografia “ndotur” gjakun e dëlirë anglez, e Shqipërisë (dhe jo vetëm) lëngon francez, gjerman, amerikan... akoma nga qasja fragmentare dhe “ndotje” kjo që do të mbetet aty, korniza e zhvendosur konceptuale qoftë edhe me shekuj. e historisë, sepse historia e Në vend që prejardhja e huaj e Shqipërisë studiohet e shkëputur disa familjeve shkodrane e shqiptare nga rrethinat gjeografike e historike të shihet si dëshmi e pranisë së dhe se mendësia e komb-shtetit një dinamike të shtresuar, qoftë – diçka shumë e vonë në historinë demografike, qoftë kulturore, qoftë e shqiptarëve dhe vetë njerëzimit artistike, qoftë tregtare, në trojet – projektohet në mentalitete shqiptare gjatë Perandorisë Osmane, premoderne. Si rrjedhojë, formohen ajo është parë nga disa si “njollë” që perceptime të gabuara mbi vendet duhet hequr ose duhet të qëndrojë dhe njerëzit e së kaluarës, duke e tillë. Siç e thamë edhe më lart, u veshur atyre vlerat, qëndrimet kjo “njollë” është selektive, sepse e shpresat që kemi ne sot, duke i prejardhja nga Italia, apo ndonjë barazuar kështu pa as më të voglin vend perëndimor, mrekullisht bën hezitim me tonat. Doemos që qasje përjashtim. Përveç dritëshkurtësisë, të tilla na kanë çuar në konkluzione një qëndrim i tillë do të ishte edhe të mangëta (në rastin më të mirë) një ilustrim adekuat i asaj çka njihet apo kryekëput të gabuara. si “racizëm”. Një mbretëri apo shtet i rrethuar nga uji ka avantazhin e të pasurit Përfundime kufij të pandryshueshëm, duke e Historiani Arnold Toynbee, në bërë kështu më të lehtë studimin hyrjen e veprës së tij monumentale e historisë së saj si njësi më vete, A Study of History (Një Studim i thotë Toynbee. Nëse ka ndonjë Historisë), duke marrë Britaninë vend ku një qasje e tillë do të qe e e Madhe si shembull, argumenton suksesshme ai do të ishte Britania e se asnjë komb ose komb-shtet në Madhe, e rrethuar nga deti nga katër Evropë nuk mund të ketë një histori anët. Megjithatë, vazhdon Toynbee, të kuptueshme nëse kufizohet te edhe historia e Britanisë është e fusha e “historisë së kombit”. Ai pakuptueshme pa njohur mirë thotë se historia varet nga forca që zhvillimet në vendet skandinave, Itali, “nuk janë nacionale, por që rrjedhin Francë, Spanjë, Gjermani, e kështu nga faktorë më të gjerë... dhe janë me radhë; dyndjet saksone, vikinge, të pakuptueshme në veprimin e tyre të pjesshëm përderisa mungon një 54. Arnold Toynbee, A Study of History (Oxford: Oxford University Press, 1946), hyrje. 51 Studime Magna Karta, luftërat napoleonike, e na pengon vendndodhjen e saktë revolucioni industrial, luftërat të koordinatave tona historike, na botërore, janë të pakuptueshme pengon njohjen e asaj çfarë ishim, nëse nuk shihet panorama e plotë e si pasojë njohjen e asaj çfarë jemi historike, shoqërore, politike në e ku duam të shkojmë; na pengon vende të tjera. Kur diçka e tillë është daljen jashtë lëvozhgës së ngushtë e vërtetë për Britaninë, që është një psikologjike e intelektuale që na ishull, atëherë si mund të kemi një imponoi regjimi komunist56. Në histori të kuptueshme të Shqipërisë fakt, izolimi është e vetmja mënyrë pa pasur një njohje të mirë të se si regjime të tilla mund të ruanin historisë së vendeve fqinje, e në e përligjnin sundimin e pushtetin veçanti brenda suazës së Perandorisë e tyre. “Njolla” e Islamit është sot Osmane55 për më shumë se pesë ajo që gjoja na pengon integrimin, shekuj? zhvillimin, kulturën; por kjo është Izolimi fizik, psikologjik e në thelb e njëjta gjuhë e përdorur intelektual që imponoi regjimi nga regjimi komunist, vetëm se këtë komunist do të ishte i pamundur pa radhë programi i partisë (imagjinare) ndihmën e “njollave në biografi”, nuk flet për një botë vlerash të cilat nëse i shqyrtojmë mirë proletare, por për vlera liberale, kishin, në një mënyrë a tjetër, një perëndimore, e kështu me radhë. lidhje me botën, përtej kufijve Ashtu siç edhe komunistët më fizikë, psikologjikë e intelektualë përpara, kushdo që ngulmon te ky të ngurtësuar me ligj. Siç e thamë tëhuajëzim i trashëgimisë e pranisë edhe më lart, një gjuhë e huaj, myslimane shqiptare, te kjo tjetër studime jashtë, prejardhje e huaj... kornizë e ngushtë intelektuale, me ishin të mjaftueshme për të qenë ose pa qëllim, po përdor një mjet për tabelë qitjesh nga shteti dhe kjo të përligjur superioritet e pushtet. praktikë përforcohej me anë të një propagande të organizuar, qoftë me anë të arsimit, qoftë me anë të 56. Nuk është e rastësishme se ky izolim mediave. intelektual, u pasua nga ai kulturor, Për mendimin tonë, sot “njolla” shoqëror, politik, ekonomik dhe fizik. e Islamit përbën vazhdimësinë e këtij Në të njëjtën kohë nuk ishte izolim pasiv por edhe aktiv, sepse lidhjet me jashtë, mentaliteti e qëndrimi dhe vazhdon qoftë gjeografikisht apo intelektualisht, këputeshin ose pengoheshin sistematikisht. 55. Gjithashtu dhe asaj romake, bizantine, Barbaria e fundit në Kalanë e Lezhës ndaj mbretërisë detare të Venedikut, por ngaqë pllakës së shkruar osmanisht është një tjetër perandoria osmane ka qenë më e fundit, dëshmi e vazhdimësisë së këtij mentaliteti mund të argumentohet, rëndësia dhe vetizolues. ndikimi ka qenë më i madh. 52 Studime Urojmë të jemi akoma në kohë mund të na sigurojë një kothere për të dalë nga ky ngërç psikologjik mbijetese, por asnjëherë dinjitet, e intelektual, dalje e cila është i cili është i pamundur pa njohur parakusht për çlirimin nga një sërë vlerën e vetvetes. Sa për njollat, do problemesh që i përkasin jetës sonë, të vazhdojmë t’i gjejmë e shohim tek qoftë si individë, qoftë si shoqëri. të tjerët përderisa i bartim akoma në Imitimi i verbër me të vërtetë shpirtin tonë...
53 Letërsi
Poema “Erveheja” - botë e katërt që sublimoi mungesën e jetës shqiptare
Prof. dr. Rahim Ombashi Departamenti i Shkencave të Komunikimit Universiteti Bedër
Abstrakt Kryevepra e vjershëtarit Muhamed Kyçyku (1784-1844) Erveheja vijoi të mbetej vepra më e popullarizuar në periudhën e letërsisë së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, pas botimit të parë të saj, më 1888 në Bukuresht, nga Jani Vretoja. Ndonëse numri i atyre që lexonin me alfabet arab ishte shumë i pakët, poema tregimtare me vetëm 214 strofa katërshe, me varg tetërrokësh, u shijua dhe u kuptua duke u vlerësuar nga masa e madhe e dashamirësve. Shkaku i përhapjes masive duhet parë te thjeshtëzimi i krijimit poetik, veçmas pas dy përshtatjeve: “Mbaruarë prej Hajdar Argirokastritit edhe qëruarë fjalët’ e huaja prej J. Vretosë”, por edhe te misioni utopik social i kësaj lloj letërsie. Duke qenë letërsi e qëllimshme, mbi dëgjuesin ndikoi më fort konteksti socio-kulturor, i cili u bë përcaktues, sesa teksti. Pas zbulimit dhe botimit të tekstit origjinal të “Ervehesë”, u zgjua edhe vetë lloji i kritikës, sepse tharmi se si lexohet kuptimisht një vepër artistike fshihet brenda vetë krijimit, që do të interpretohet me metodën semiotike. Iu mëshua tekstit, duke anashkaluar tematikën universale, si fushë nga e cila merret lënda letrare, duke iu qasur më fort me tematikën e saj kulturore, që lidhet me besimin islam dhe me kulturën islame. Ideja mbizotëruese del individuale, kurse tema lidhet me dhembjet e jetës dhe disa nëntema e motive që rrjedhin prej saj. Pas mbledhjes së informacionit do të kalohet në analizën reflektive, e cila ndihmon në qasjen e ëndrrës, trillit dhe fantazisë me realitetin social.
54 Letërsi jalë çelës: utopi sociale, Në fund të poemës së botuar përshtatje, metoda është shtuar pohimi i Hajdar Fsemiotike, analizë Gjirokastritit, i cili dokumenton: reflektive, ëndërr, trill, fantazi, Tri hise krej Muhameti, realitet social Një hise Hajdar fakiri. (Çami, 1910) Hyrje Më poshtë Jani Vretoja shton Muhamet Kyçyku (1784-1844) se Hajdar Gjirokastriti e ‘mbushi’ u njoh në letërsi me emrin Muhamet poemën e Muhamet Kyçykut me a Mehmet Çami, pasi veprën e tij një pjesë tjetër shtesë. Në ‘Përparje’ postume Erveheja e botoi më 1888 (Hyrje) botuesi thekson se kishte në Bukuresht Jani Vretoja, pasi ishte të dhëna për veprën origjinale të “Mbaruarë prej Hajdar Argirokastritit Muhamet Kyçukut, e cila ndodhej edhe qëruarë fjalët’ e huaja prej J. në Çamëri, por ai nuk kishte mundur Vretosë”, i cili e transkriptoi dhe e ta gjente te ndonjë që e kishte “e ta krehu nga fjalët e huaja. Muhamet ngrinim dhe atë të shihnim sa dhe ku Çami, Erveheja, Selanik, 1910. Në krye ndërron”. (Çami, 1910) të botimit të parë, i cili u rishtyp në vitin Prej pohimit mësojmë se ai, si 1910 po me alfabetin e Shoqërisë së botues, kishte interes të nxirrte së pari Stambollit, është shënuar: “Kjo librë në dritë veprën e Muhamet Kyçykut herën e parë u shtyp në Bukuresht për vlerat e saj morale, mësimore dhe më 1888 prej I. Vretosë me ndihma edukative, ndaj nuk ngulmoi për të të gjithë mëmëdhetarëve”. Asokohe gjetur origjinalin, ndonëse thekson se në Rumani kishte një komunitet krijimi i përshtatur ka një thurje fort të të madh me shqiptarë, që veç bukur. Ky veprimtar i Rilindjes sonë veprimtarisë ekonomike merrej edhe Kombëtare, njohës i disa gjuhëve të me veprimtari kulturore e patriotike. huaja dhe me një formim filologjik Komuniteti i mërgimtarëve të të mirë për kohën, nuk arrin ta ndajë Bukureshtit arriti të kishte gazetën e përkufizimin e letërsisë si vlerë më vet dhe shtypshkronjë, ku u shtypën vete, si vetëdije artistike por di t’i shumë libra me alfabetin e Shoqërisë dallojë mirë vlerat e saj morale dhe së Stambollit. Në hyrje të botimit, edukative. Në këtë nivel të formimit Jani Vretoja, i cili kishte njohuri teorik letrar do të ketë qenë edhe filologjike, sqaron se poemën ia Hajdar Gjirokastriti, i cili bëhet me kishte dhënë Resul Efendiu prej vullnet pjesëtar në veprën e mirëfilltë Gjirokastre. Vepra e shkruar me dorë të Muhamet Kyçykut. prej Hajdar Gjirokastritit iu lexua atij Është koha kur në Perandorinë nga Avni Efendiu, që njihte alfabetin Osmane shqiptarët thirreshin me me shkronja arabe. emrin e krahinës nga vinin:
55 Letërsi “Këtë vjershën e tij për të u gjet vepra origjinale si dhe shkrime vuajturat e Ervehesë na e dha Resul të tjera të autorit. (USHT, 1959) Efendi Argjirokastriti shkruarë Poema origjinale u botua së pari te me shkronja arabishte prej Hajdar Buletini i Shkencave Shoqërore, Tiranë, Efendiut nga Argjirokastra, i cili 1957/2 me transkriptim nga Osman është vjershëtor dhe rron plak i Myderrizi. shkuar, dhe na e këndoi Avni Efendiu Nga një përqasje e shpejtë del që gjithandej nga Argjirokastra… ”. teksti i Vretos ishte me nivel më të Në fund të poemës emri i ulët artistik se origjinali, por roli i tij plotësuesit dhe njëherazi kopjuesi edukativ kishte qenë shumë i madh: i saj jepet Hodo Kastriti (“kështu i Teksti i M. Kyçykut thonë më shumë në shqip Hajdarit”, Sot për sot erdhi sahati, sqaron Jani Vretoja), më poshtë jepet të kujtoç Perëndinë; Hodo Kastra. të mjerit m’u sos murati, Duket, në fund të shekullit XIX, që më trete si qirinë. rëndësi kishte të treguarit e identitetit kombëtar më shumë se ai vetjak, ndaj Teksti i Jani Vretos dhe Muhamet Kyçuku hyri fillimisht Sot për sot më erdhi dita, në letërsi me emrin letrar Çami, që Po të kujtoç Perëndinë; ishte emri i krahinës së vet. Ndër këmbët tua t’u shtrita, Që Jani Vretoja synonte të Ndë dash shkelm’ e më mirr arrinte më shumë në rrafshin shpirtinë”. e edukimit dhe duke argëtuar, Te hyrja e botimit të vet Jani plotësohet edhe më poshtë, kur ai i Vreto nuk jep asnjë të dhënë tjetër përgjigjet Hodo Gjirokastritit, i cili për veprën origjinale, për të cilën në shtesën e tij në vargje kërkon që tashmë dimë fakte të tjera, të cilat Erveheja të jetë vetëm për lexues të ndihmojnë për interpretimin e besimit të autorit: “…; se, ndonëse veprës si një lexim i hapur. nukë jam mumin, sidekur duanë, jam Muhamet Kyçyku u lind në vëlla i tyre i vërtetë dhe gjak që kurrë Konispol të Çamërisë, ku kreu ujë z’bëhetë”. (Çami, 1910) shkollën fetare të qytezës. I vijoi Në vitin 1910 poema u ribotua studimet e larta fetare në Kajro të në Selanik, në shtypshkronjën Egjiptit, ku qëndroi për 11 vite. Kur Mbrothësia, kurse në vitet 20’ të kthehet në vendlindje, jeton si hoxhë. shekullit XX vepra u ribotua në Në fillim nisi të përshtatë vepra shtypshkronjën Dhori Kotti me letrare nga gjuhët orientale, të cilat alfabetin e Manastirit. Pas Luftës i njihte mirë, por shkroi edhe letërsi II Botërore, pas një ekspedite të mirëfilltë. Veç Ervehesë ka shkruar shkencore në Konispol dhe rrethina edhe vepra të tjera, por veçanërisht
56 Letërsi poema tregimtare Erveheja i dha etikën humane dhe rrezikonte të lavdinë dhe emrin e merituar, sepse prekte edhe identitetin islam të dha ndihmesë në disa fusha të jetës banorëve. Kur Mehmet Akif Ersoi shoqërore. zbuloi se kriza e perandorisë do të Vepra është shkruar rreth vitit reflektohej deri te etika fetare, shkroi 1820, kur Perandoria Osmane dhe në një poemë të tijën: bota islame ishin ekspozuar ndaj Lartësi morale jo, informatat jo një periudhe shumë të tmerrshme dhe ndërgjegjja, të krizës. Muhamet Kyçyku duket Sens i virtytit, por frika e Perëndisë ka tentuar të gjejë diagnozat më të në njerëzit.1 rëndësishme për kurimin e krizës. Poetët, duke pasur fatin të Disa nga pikëpamjet e tij, hodhën parandiejnë dukuri që shoqëria i dritë mbi të tashmen më të mirë, kontakton më pas, i drejtohen kohës në funksion të së ardhmes. Sipas tij artistike, e cila nuk vjetrohet, ndaj M. kriza mund të jetë më e fortë tek ato Kyçyku vuri në themel të poemës së shoqëri që u mungon spiritualiteti, vet në vargje një problem etik fetar, i cili është një nga burimet më që shërben si dokument edhe për të rëndësishme të pushtetit për fusha të tjera të dijes. shoqëritë. Komuniteti mysliman ku ai lindi, u rrit dhe pas kryerjes 2. Utopia sociale e poemës së studimeve punoi si hoxhë, ishte tregimtare Erveheja shumë i afërt me besimin sunit. Poema u përhap te lexuesit Ndihej lidhja e fuqishme e tij me dhe dëgjuesit si përshtatje e tekstit pushtetin shtetëror, ndaj ai beson origjinal. Për shoqërinë shqiptare se formimi shpirtëror, identiteti të kohës kjo ishte një dukuri e shpirtëror ishte një bazë për ta zakonshme, e cila do të vijojë tepër përballuar dhe dobësuar krizën e gjatë. Ajo shërbeu në shumë plane, perandorisë, përndryshe ajo mund sidomos si një model për shoqërinë të shkaktonte probleme serioze në krizë. Duke qenë me një masë në shoqërinë shqiptare, ku plagët mesatare vargjesh, ajo u mësua sociale sa vinin e thelloheshin. përmendësh, recitohej në mjediset Letërsia është krijuar për të ndërtuar shqiptare, ku ishin shumë pak ata, një botë më të mirë se ajo ku jetojnë që lexonin me alfabetin osman. njerëzit, ndaj krijoi figurën lapidare Një numër i madh lëvizjesh sufi të të gruas, më të brishtën ndaj dhe më të sulmuarën prej atyre që bartnin 1. Assoc. Prof. Ahmet Faruk Kiliç, The model tiparet e shëmtuara të përforcuara of M. Akif Ersoy in the social crisis Resolution, nd nga kriza. 2 International Conference on Humanities “Crisis and Spirituality”, 17-19 may 2013, Kriza kishte prekur moralin, Tirana 57 Letërsi Islamit, që ishin krijuar në Lindjen e mërgim ekonomik e ushtarak, kurse Mesme nga shekujt XI-XII e këtej, familja i ishte dorëzuar gruas, portës shpejt kaluan Bosforin.2 Lidhjet me së botës. Familja patriarkale e kohës kulturën islame ishin vendosur qysh mundohej të shtrëngonte radhët, kur në shekullin XIII me Sari Salltëkun, gruas i mungonte burri dhe ajo vihej i cili së bashku me përkrahësit e nën pushtetin jo vetëm të vjehrrës, tij përfaqëson komunitetin e parë por deri edhe të kunatit të mbetur mysliman të vendosur në Ballkan.3; në shtëpi. Ligjet e mbijetesës po por ato ishin vijim i lidhjeve edhe lindnin vese që dëmtonin familjen. më të hershme që ishin kodifikuar Incesti moral brenda familjes në tesavvuf si poetikë islame. Nëse patriarkale shfaqej në jo pak raste. sufizmi në shekullin e mëparshëm Më e palëkundshme vijoi të ishte kishte gjetur përhapje në disa qytete lufta për të mbrojtur monogaminë, të begata të kohës, madje dhe në duke e futur nga sheriati në kodet fshat, më pas sunizmi zyrtar u bë juridike lokale, por edhe te kodet mbizotërues. Feja e vegjëlisë në e besës, si institucion moral. formën e një nënshtrese fetare si dhe Varfëria ekonomike dhe mungesa e karakteri tejet sinkretik i natyrës së modelit po krijonin institucionin e bektashizmit si vijë fetare tërësisht mosmirënjohjes. Varësia ekonomike, jozyrtare, siç vë në dukje etnologu mungesa e mbrojtjes nga ligji, Albert Doja,4 në këtë periudhë por edhe nga normat shoqërore ia kishte lënë kryet e vendit vijës shqiptare, e shpinin gruan deri në zyrtare. Kur individi nuk mund kufijtë e skllavërisë së pranuar. të përballej me krizën, ai duhej Muhamet Kyçyku, duke vënë të përballej me veten si dhe me në themel të poemës figurën e pjesëtarët e familjes së madhe brenda gruas, përcillte porosinë e profetit në celulën e shenjtë familjare. Po Muhamed, që çdo burrë të maste rritej numri i atyre që largoheshin në veten në raport me korrektësinë 2. Ahmet T. Karamustafa, God’s unruly e marrëdhënieve të tij me gruan friends: Dervish groups in the Islamik later middle (familjen e tij), madje vetë mundohej period 1200-1550, (Salt Lake City: University që te ky raport të ishte fitimtar. of Utah Press, 1994). Erveheja do të mbetej nën kujdesin 3. Prof. Dr. H. Musa Taşdelen, Sari Salltuk e të kunatit, pa tundur djepin e vet, as a Spiritual Leader in the Balkans, 2nd International Conference on Humanities do të mbetej nën dhunën e rrugës, “Crisis and Spirituality”, 17-19 may 2013, ku e shihnin gruan vetëm si një mjet Tirana. argëtues që mund ta blije e ta shisje. 4. Doja, Albert, “A political history of Zhgënjimet prej njerëzve Erveheja Bektashism from Ottoman Anatolia to do t’i ketë varg, por asnjëherë nuk e contemporary Turkey”, Journal of Church and State [Oxford]. 2006. humbi besimin te Zoti, me të cilin ka 58 Letërsi raporte të qëndrueshme: gjen belanë. Si besimtare ajo e pranon U5 paratë që pagova se familja islame është e bazuar në Ndë6 arkët të mbretërisë, sakrifica, besnikëri dhe bindje. Prej Ty, o shpirt, nuk t’i hova7, vargut të parë me të cilin autori Po për hir të Perëndisë. nis portretizimin e saj të shtohet Familja shqiptare po jepte interesi për të njohur atë më pas. shenja dobësimi, kurse individi duke Ajo zhbiron vetveten me veprimet synuar të ruante me çdo çmim jetën, që kryen, duke i shtuar vetes vlera. po dëmtonte vlerat e saj. Fabula Pas përshkrimit në fillim të poemës, e vendos Ervehenë në kushte të ajo hyn menjëherë në rolin e vet, veçanta. Gjinia e burrit të saj është e fillon të shfaqë tipare të karakterit vogël, pranë shtëpisë së çiftit ndodhet të edukuar në familje. Menjëherë vetëm vëllai beqar i bashkëshortit. fillon ta respektosh dhe shpejt edhe Poema gjeti mbështetje nga përhapja ta duash karakterin qëndrestar të saj, e haditheve profetike, të cilat nënës sheh aty çfarë i mungon shoqërisë i jepnin tri herë më tepër rëndësi ku jetonte, por nuk mund ta harrosh nga babai, sepse atje merret modeli asnjëherë. i nisjes së jetës. Kur i prishet çerdhja Në Islam familja bashkëshortore bashkëshortore, Erveheja di të është e bazuar në sakrifica, besnikëri ruajë qetësinë shpirtërore duke dhe bindje. Autori ka bërë kujdes synuar në ringritjen e saj me durim. që të gjitha këshillat të mishërohen Kjo pastërti e bën atë të gëzohet te protagonistja e poemës, e cila për të mirat e protagonistëve të kontraston me individin dhe mjediset tjerë, duke marrë misionin e gruas e dhunshme të kohës. E fyer, e që gëzon kur shëron njerëzit pa dëmtuar padrejtësisht, asnjëherë nuk dallim nga veset dhe verbëria fizike. gjen kohë të analizojë karakteret e Duke i munguar familja e vet bëhet njerëzve që synojnë apo arrijnë t’i pjesëtare e vlefshme e familjes së bëjnë keq, sepse për besimtaren nuk madhe të botës, nga ku më pas do ka vend zakoni i rrugës për të kërkuar të veçojë rrethin e saj të ngushtë gabime, për të fajësuar e kritikuar… familjar. Rreth një shekull e gjysmë Heshtja është lavdia e gruas, thuhet më pas, Nënë Tereza do të porosiste në një maksimë të lashtë greke. Flet të njëjtën gjë: aq pak, më shumë flet me heshtjen “Çfarë mund të bësh që të dhe durimin, ndaj i shton vetes tipare promovosh paqe në të gjithë botën?! që ia shtojnë bukurinë, prej së cilës Shko në shtëpi dhe duaje familjen tënde.” 5. Unë. Konteksti sociopolitik, kulturor 6. Në. 7. Dhurova. e historik i veprës me mision social 59 Letërsi Personazhi i parë letrar i zbuloi edhe probleme tërësisht të letërsisë sonë u krijua nga vjershëtari natyrës shqiptare. Duke krijuar mitin M. Kyçyku: “Kjo poemë e shkurtër e gruas, ajo la modele mitike. u paraprin poemave narrative të Vlerësimi i mësipërm i romantizmit. Në kryeveprën e vet studiuesit Sabri Hamiti, flet për rolin Erveheja Kyçyku krijon një vepër të e poemës në historinë e letërsisë plotë, ku sprovohet njeriu deri në shqipe, duke dëshmuar njëherazi triumfin e tij moral, kurse personazhi tharmin e fuqishëm artistik, që jepte i Ervehesë është personazhi i parë realiteti konfliktual dhe i vrazhdë letrar në letërsinë shqipe”. (Hamiti, i kohës. Figura monumentale e 2010) gruas shqiptare, që zhbirohet deri Sprovat e heroinës dëshmojnë në imtësitë shpirtërore, i shërbeu për gjendjen sociale në të cilën ishte shoqërisë së kohës, por la si dokument shoqëria shqiptare e kohës. Kriza e boshin, i cili shtyn krijuesin ta fuqishme e Perandorisë Osmane, plotësojë me krijimin artistik. Duke kishte nxitur popujt e Ballkanit të u ngjizur mes figurave stilistike të synonin krijimin e shteteve të tyre, apostrofës dhe sarkazmës, poema pas shkëputjes nga perandoria, që po iu largohet vargjeve vetëlavdëruese shtynte kohërat e saj të pashpresa. të divanit, me të cilin nisi letërsia Jehona e Revolucionit Francez jonë me alfabet arab, si dëshmi e shtoi përpjekjet e intelektualëve të një arti të idealizuar individual dhe perandorisë për të bërë kujdes në bëhet identifikim me krijuesin. Duke pastrimin dhe pasurimin e gjuhës krijuar figurën ideale si model etik e turke, si parakusht për krijimin e moral, vepra bën zhbirimin e utopisë shtetit kombëtar në të ardhmen. Ky sociale duke shërbyer si fakt i kohës ishte interesi edhe i intelektualëve historike. Pas filozofisë së poemës të të gjitha kombeve që formonin epike qëndron konstruksioni perandorinë. Poema Erveheja e ligjërimor ideologjik, për shkak se Muhamet Kyçykut e shpuri më tej mund të zbulojmë lidhjen e saj të sigurinë e krijuesit shqiptar, sepse mundshme me një realitet të caktuar, vepra do të shërbente si bazë për ose faktorët sociologjikë dhe politikë krijimet e mëvonshme. Ajo, ndonëse që e kanë përcaktuar.8 e ngjizur mbi një fabul tregimtare Në këtë mënyrë ajo shërben si turke, e përshkuar nga fryma e një dokument social i kohës, i cili vjen tesavvufit si poetikë, u përpunua dhe deri në kohën tonë, sepse poema ka u formatua si një tekst i mirëfilltë, vlera edhe si produkt shoqëror, si ku lënda ishte tërësisht shqiptare. mjet komunikimi mes kohërave. Ajo Veç problemeve që kriza kishte 8. Albert Doja, Bektashizmi në Shqipëri: Histori shkaktuar për gjithë perandorinë, ajo politike e një lëvizjeje fetare, Tiranë, 2008. 60 Letërsi do t’u shërbejë si model krijuesve të një pamje më e gjerë e tërë popullit. mëpastajmë, të cilët do të ndihnin të Teknika epike in media res na fut në bëhej Shqipëria. zhvillimin e veprimit pa u munduar Poema tregimtare morale ta përmbyllë atë sa më shpejt. Pjesa e prej 856 vargjesh, ndarë në strofa parë e poemës ka tension dramatik, katërshe, e mori fabulën prej një ndërsa e dyta, si i mbarojnë tërtherjet, tregimi në prozë në gjuhën turke ka më tepër përsëritje, ndërsa autori Revza (Lulishte), duke krijuar bën kujdes që të përcjellë porosinë. poemën morale origjinale. Gjuha Erveheja dinjitare, e bukur, e e poemës, nga kompozicioni, nga mençur, e lumtur prej martesës, detajet e gjetura, i japin asaj statusin do të mbetet fillikat në shtëpinë e origjinalitetit. e vet, sepse të shoqit “I ra puna të Fabula e veprës Erveheja largohej”. Duke mos zbuluar arsyen endet rreth ndodhive, peripecive konkrete të largimit nga familja, të një gruaje shqiptare, e cila di të poemës i mungon e veçanta, ndaj sakrifikojë deri në ekstrem për të ndihet që autori synon të përcjellë mbetur ajo që ishte në çastin, kur i porosinë morale. Fabula shtjellohet shoqi u largua. Vuan, endet në botën duke ia lënë amanet të vëllait beqar e halleve, shkon në prag të vdekjes gruan. Ai e jep besën se do të kujdeset disa herë, por nuk dorëzohet, për për të kunatën, por Erveheja ishte asnjë çast nuk humbet besimin te shumë e bukur, ndaj fillon të vuajë. I Zoti. Integriteti shpirtëror vetjak kunati kërkon të shtrojë shtrat me të, e ndihmon t’i kalojë kurthet që i menjëherë pas dhënies së fjalës. Ai ngriheshin gjithkund, duke marrë ndesh në qëndresën e saj dhe sipas shpërblimin e qëndresës morale. porosive të qoftëlargut e akuzon si të Shpëton me ndërhyrjen e Zotit pandershme. Me dëshmitarë të blerë duke marrë në fund shpërblimin e arrin ta dënojë, duke e ekzekutuar virtyteve të saj, rikrijimin e familjes, me gurë. Ndodhet gjysmë e vdekur madje edhe të gjinisë, tashmë të nën muranë, kur kalon aty pranë zgjeruar. një bujar (arap). Botuesi Jani Vreto Autori ka shënuar se e ka shkruar shkruan se në origjinal ishte arap (që Ervehenë për të paditurit, masën e në shqip ka kuptimin njeri i zi), por ai madhe të popullit. Vepra e shkruar e zëvendësoi me fjalën bujar (fisnik), do të arrinte atje mes leximit të atyre duke menduar se mund të jetë arab, të paktëve që arrinin të lexonin me banor i Arabisë. Duke na treguar për alfabet arab. Pas një ekspozicioni të zëvendësimin gjejmë faktin se gjuha shkurtër, nis tregimi i autorit, i cili turke e shurdhon bashkëtingëlloren nuk i lë hapësirë mendimit. Fabula b në p te fjala arapçe (arabisht), pra dhe personazhi ndihmojnë të jepet gjuha arabe, prej nga del se arap
61 Letërsi është emri i atij që flet arabisht e ketë qenë më e fortë një shekull më jo njeri me ngjyrë. Personazhin parë dhe veçanërisht në kohë krize. më pozitiv të veprës, që i shpëton Autori nuk e individualizon fisnikun, jetën heroinës së poemës, duke sepse i duhet individualizimi për të pasur pasoja të tmerrshme, autori e krijuar mitin e heroinës. Ai e shpie etiketon me emrin e banorit të atij në shtëpinë e vet qenien e gjetur nën populli të zgjedhur, që nxori njeriun, muranë, ku i shërben me ngrohtësi i cili priti Kur’anin e Shenjtë, që pati bashkë me gruan. E përsëri problem fisnikërinë ta përkrahte të dërguarin bëhet bukuria. Sapo ajo shërohet, e Zotit. Arabi fisnik, i cili dëgjon bëhet edhe më e bukur. Bujari i ofron rënkimet e Ervehesë, që po vdes nën martesë, sipas kodit kuranor mbi muranën e sapongritur, ishte arap martesën me një grua për bamirësi. (bujar, fisnik), dhe jo arap (njeri i zi). Ajo e njeh Kur’anin e shenjtë, I bindur se homonimia do të prekte dispozitat e sheriatit islam, i dinte përcjelljen e mesazhit, Jani Vretoja se sa të nevojshme ishin zbatimi e zëvendëson fjalën, duke e shtuar i dispozitave që orientonin jetën dozën e përshtatjes. Personazhi shpirtërore, fizike dhe marrëdhëniet pozitiv është pjesëtar i një populli ndërnjerëzore, rregullat në familje, tjetër, ndaj vepra dëshmon edhe në bashkëshortësi. Këtë etapë të pranimin prej autorit të diversitetit vështirë ajo arrin ta kalojë duke e kulturor, si pasuri e Perandorisë bindur atë burrë besimtar se mirësia Osmane. që kreu duke i shpëtuar jetën, se Intriga e poemës me elemente mirësinë ia kishte bërë Zotit e nuk të fuqishme dramatike, fillon prej duhej ta prishte. Nëse ai e fton për kunatit, i cili nuk dihet në është martesë se e gjykon si të ngratë, ajo marrosur nga tundimi prej bukurisë arrin ta bindë se ka status tjetër. I së veçantë të Ervehesë, apo i duhet të përballet më tej edhe me verbuar prej besëprerjes. Sidoqoftë tundimin që i ka shkaktuar shërbëtorit Erveheja do të ketë problem me të fisnikut, i cili për hakmarrje, me që bukurinë e saj të rrallë edhe në ajo nuk pranon të martohet me të, episode të tjera të poemës. Duke hakmerret duke vrarë djalin e bujarit, u mbështetur te mendimi i Faik por padit Ervehenë për krimin. Konicës: “Ashtu kuptova se në të Iu bë detyrim lufta, ndonëse vërtetë kisha arritur në Shqipëri, një e urrente atë. Asaj i është dhuruar vend i bekuar me një mijë bukurira, urtësia, ndaj dhe mirësi e madhe. po i shkelur nga një turmë, e cila Është në prag të një katastrofe, sepse ushqen njëfarë urrejtjeje kundër i duhet të ridalë në rrugë, pasi provon bukurisë” (Konica, 1993) duhet ta se është e pafajshme. Duke nderuar pranojmë se kjo urrejtje duhet të besnikërinë e Ervehesë, fisniku i jep
62 Letërsi dhuratën e kurorës, niqahun, si ta ku vuajti padrejtësisht. Vijnë për t’u kishte pjesëtare të familjes, por asaj kuruar i kunati, i shoqëruar me të i duhet të largohet prej asaj shtëpie vëllanë, të cilit i premtoi dhe i dha fatkeqe. Buzë një rruge, me niqahun besë, shërbëtori plëngprishës me e ndarë nga bujari, i shpëton jetën bujarin aristokrat, të cilët shfaqen të një burri, i cili i detyrohej arkës së penduar. I shëron dhe së fundmi u sundimtarit. Përsëri propozim për tregon se kush është në të vërtetë. martesë prej të shpëtuarit nga vdekja Vë në fronin e mbretit të shoqin, i dhe përsëri dhunë për të realizuar kërkon bujarit të sjellë të shoqen, dëshirat mashkullore. që ta ketë si nënë, fal kunatin dhe Pas mospranimit, i shpëtuari e shërbëtorin, duke i shërbyer simbolit shet si skllave te një kapedan anije. të besimit islam si mëshirë e falje.. Fatkeqësitë nuk kanë të sosur. Edhe Tregimi në vargje ka tension si skllave arrin ta mbrojë nderin e dramatik, deri sa Erveheja arrin të dinjitetin vetjak. Së fundmi i vjen marrë të drejtën për të qëndruar në në ndihmë ndërhyrja hyjnore, që e vendin ku e hodhi shqota detare, mbyt anijen e njerëzit e saj të zhytur por gjithçka në poemë endet rreth në vese. Zoti e hedh të gjallë në breg figurës së Ervehesë, që shërben për të detit Ervehenë. të zhvilluar fabulën tregimtare. Pas pjesës së parë të poemës, me Erveheja qe një grua, aq shumë pika takimi me realitetin që s’kish shoqe n’atë ditë, social absurd të shoqërisë shqiptare vajzë dhe si u martua, të fillimit të shekullit XIX, fabula posi hëna kur bën dritë. e pjesës së dytë të poemës vijon Bukurinë e kish me shur 9, të endet në një botë mrekullish, si fort qe një zonj’ e ndershurë, shpërblim hyjnor për besnikërinë burrin e kish bërë mamur 10 e heroinës. Vishet si burrë dhe dhe me huje 11 të bukurë. (USHT, arrin të marrë lejen nga mbreti për Histori e Letërsisë Shqipe, Tiranë, 1959, të qëndruar në vendin ku e hodhi f. 289) dallga. Mjekon verbimin (sëmundje Fjala grua është në kuptimin e paditurisë) e bën emër në mjedisin zonjë, sipas traditës sonë të kohës, por përreth. Kur froni mbretëror mbetet dhe fesë islame. Shihet vijueshmëria bosh, sepse nuk ka trashëgimtar, e edukimit të femrës që në vogëli dhe këshilli mbretëror e vendos në krye më pas. Megjithatë është reflektuese të mbretërisë, duke u bërë një me e diellit, nuk ka dritën e vet, është amanetin e mbretit, që jep shpirt i hënë, sepse metafora diell i referohet lehtësuar pas atij gjykimi të mençur. Vijon të shërbejë si mjeke popullore 9. Lavdi, nam. 10. Të lumtur. dhe nami arrin deri në qytezën e saj, 11. Tipare. 63 Letërsi vetëm adhurimit. Është shumë e besimi islam, që edukon mirësinë bukur, duke dëshmuar se shqiptarët dhe paqen shpirtërore. Heroina grish kanë problem me bukurinë, por jo banorin shqiptar të çdo kohe, të dy me fisnikërinë: gjinive dhe tërë shtresave shoqërore, “Kështu, në qoftë se në Shqipëri veçmas të shqiptarit në kohë krize, bukuria është e përbuzur dhe e që të mos lejojë të bjerë në krizë shkelmuar, s’ka dyshim se fisnikëria, shpirtërore, e cila varet tërësisht një nga virtytet e vjetra të kombit, prej individit. Duke konsoliduar shqiptar, është edhe e gjallë dhe identitetin shpirtëror, mund të arrijë merr një fuqi të re nga shembull të përballojë, të ulë ndikimin e krizës i Atij që duhet të jetë dhe është në tërësi mbi të e shoqërinë, në pasqyra e mirësive të shpirtit dhe të përgjithësi. sjelljeve…” (Konica, 1993) Figura e Ervehesë, e para në Vlerat e Ervehesë dalin në letërsinë shqipe, anon nga perfeksioni përplotësimin moral të burrit, çka social, synon të ngrihet në nivelin e flet për një hap në raport me kohën një qenieje shpirtërore, që afrohet në këtë drejtim. Autori e shpie edhe me dritën (fuzuliun) duke arritur më parë mendimin për gruan, sepse aq pranë me arshin hyjnor. Tregimi edhe ajo ka rolin e vet në forcimin i rrjedhshëm është plot gjallëri e e tipareve pozitive të bashkëshortit dramatizëm. Dialogu është i afërt me të vet, duke mos mbetur thjesht në ligjërimin bisedor, plot ngjyra. Vargu reflektimin e dritës së burrit: “Posi tetërrokësh i jep mundësi autorit të hëna kur ep dritë”. individualizojë karakteret nëpërmjet Tiparet pozitive që mishërohen gjuhës apo veprimeve që kryejnë. nga veprimet e tyre gjatë gjithë shtjellimit të veprës, krijojnë sfondin 4. Diskutim e shpresës për shoqërinë në të Muhamet Kyçuku zgjodhi mitin ardhmen. Erveheja është shembull e gruas si mjedis ku ai kreu meditimin mirësie e përkushtimi ndaj njerëzve. e vet social. Qeniet mitike shqiptare Për të shpëtuar një të panjohur kanë shumë figura femërore, që jep gjithë niqahun e vet. Është me hyjnë thellë në histori. Me figurën karakter të fortë, arrin të mos i e Ervehesë krijohet personazhi i nënshtrohet çastit të temperamentit parë femër, por njëherazi zë fill sanguin shqiptar, nuk di të marrë hak, miti i gruas në letërsinë tonë të sepse nuk e pranon komponentin individualizuar, që në letërsinë e “hakmarrës”, “të identitetit shqiptar, Rilindjes Kombëtare do të zërë vend një komponent ky, të cilin nuk e ka si parësor. veçori kryesore si identiteti kulturor Zhbirimi i gjendjes sociale plot evropian” (Frashëri, 2006) edhe mungesa, ku ajo jeton, pasi nuk
64 Letërsi është më nën kujdesin e mbrojtjen Erveheja e shkruar shqip, por e të shoqit, i japin mundësi autorit me alfabet arab, gjuha jo vetëm të gjejë të veçantën, pa lustër, parandalon konflikte, arrin të bindë problemet sociale, ekonomike, e të edukojë moralisht, por dhe me shpirtërore, morale, etike, fetare etj., besimin islam. Erveheja e përdor për të cilën kishte nevojë shoqëria këtë mjet të komunikimit për të shqiptare e kohës, disa prej të cilave informuar, këshilluar, argumentuar shfaqen edhe tani. Gruaja është e bindur personazhet e tjerë të qenie natyrore, por edhe sociale e poemës tregimtare. Fjala në gojën shpirtërore, që jeton në natyrë, në e personazheve pozitivë të poemës familje dhe në komunitet. Problemet fiton forcë, sjell zgjidhje problemesh e shumta që shfaqen rreth Ervehesë e jep kënaqësi, krejt ndryshe nga janë probleme të kohës, madje edhe fjalët e personazheve negativë, që më të fuqishme se për një kohë të marrin urrejtje e përçmim. caktuar historike. Nën tisin krijues Duke qenë grua, ajo nuk di t’i artistik gjejmë fakte të organizimit ndajë njerëzit që kanë nevojë për familjar, shoqëror, zakonor e ligjor të ndihmë. Bujari e shpie në shtëpi popullit tonë në shekullin e fundit të gruan e gjetur nën muranë, pa e ekzistencës së Perandorisë Osmane, ditur besimin e saj fetar, shtresën kur po dukeshin shenjat e krijimit të e saj shoqërore apo origjinën e saj shteteve të veçanta. etnike. Erveheja e shpëton nga Siç shprehet studiuesi Adem vdekja qyqarin, i cili ka dëmtuar Balaban te punimi i vet: Rëndësia arkën e sundimtarit, u jep 400 florinj, e përdorimit të gjuhës në menaxhimin gjithë niqahun e vet, sepse ajo nuk di e krizës, “Nëse para, gjatë ose pas të bëjë llogari, kur lypset mirësi, pa krizave të tilla, do të përdoret drejt e ditur besimin e tij. Po kështu nuk dhe korrekt gjuha nga udhëheqësit dihet besimi fetar i mbretit që i jep politikë, media dhe njerëzit mund strehë, nuk dihen besimet e atyre që të parandalohen dhe zvogëlohen u kuron verbimin pa asnjë pagesë. konfliktet.”12 Te poema tregimtare Për këtë arsye vepra poetike Erveheja u bë e dashur për të gjithë banorët 12. Dr. Adem Balaban, The importance of shqiptarë, pavarësisht besimit fetar. Using Language in Crisis Management, 2nd International Conference on Humanities “Crisis and Spirituality”, 17-19 may 2013, 5. Përfundime: Propozime Tirana. Në qoftë se me divanin e Nezim The importance of Using Language in crisis Beratit letërsia shqipe dëshmon se Management: “Whether before during or mori në mënyrë krijuese modelin after such crisis, the proper and correct dhe shtytjen nga letërsia e tesavvufit use of language by political leaders, media and dhe people may prevent and reduce conflicts”. 65 Letërsi për të hyrë në rrugën e krijimit shpallet edhe vetëdija morale, sociale poetik individual, me poemën dhe estetike e Muhamet Kyçykut, tregimtare Erveheja të Muhamet pikëpamjet e tij mbi jetën dhe mbi Kyçykut kjo letërsi vuri themelet e shoqërinë. Arsyet e brendshme poemës narrative, e cila shpejt do kombëtare, ai i ktheu në fakte letrare, të nxiste zhanre të tjera që pritej të që çuan në krijimin e fortë dramatik shfaqeshin. Duke ruajtur e ftilluar të karakterit të Ervehesë. ndjeshmërinë artistike në gjuhën Figura e veprës, siç thotë Lesingu, amtare, ndihmoi për plotësimin bënte efekt estetik duke shënjuar me elemente shpirtërore identitetin përshtypje të thellë te shqiptarët, vetjak. Duke qenë dokumente në si esencë metafizike e bukurisë. kohë artistike, detajet e shumta të Me poemën Erveheja autori gjeti ngurtësuara në të, japin ndihmesë mundësinë t’i flasë bashkatdhetarit të për të zhbiruar kohën historike vet për problemet që e shqetësonin dhe njëherazi ato shërbejnë si pika me shumëkuptueshmërinë e referimi për komunikimin nëpër thjeshtësisë, duke mos u bërë tregtar kohëra. i fjalës. E kaloi hijen e vet, synoi ta Elementet e poetikës mistike kapërcente kohën, ndaj mbeti në (sufiste): Zoti, zemra, besimi, hëna, kohë me poemën tregimtare dhe përkohshmëria e jetës tokësore plot sprova e gruas që beson në Zot privime përballë asaj hyjnore tërë doli me sukses. Poeti personifikoi dinjitet, të jetuarit shpirtërisht deri fenomenet sociale, i bëri qenie që në tërtherje etj., jepen paralelisht ndiejnë, duke projektuar vetveten, me elemente të poetikës mitike ëndrrat dhe idealet e veta. Nuk u shqiptare: orët, zanat, shtojzovallet, vu në qendër të gjithësisë individi me themele te miti i Magna Mater, dhe dëshirat e tij, si te mistikët si jehonë e kultit të perëndeshës (sufistët), por vepra dëshmon tipare anatoliane, që e bën figurën e të traditës më të mirë shqiptare, Ervehesë më se shqiptare, më se që kishin zëvendësuar elemente të të lidhur me një mjedis të caktuar. misticizmit. Te karakteri i pavarur i (Roller, 1999) Ervehesë janë trashëguar një numër Figura e Ervehesë duke qenë shumë i madh tiparesh të vjetra, që origjinale, sepse është funksionalizuar shërbejnë si shembull tipik për forcat artistikisht në kuadër të strukturës e ngurtësisë kulturore dhe qëndresës letrare, (Krasniqi, 1984) ka ruajtur politike.13 Me këtë poemë tregimtare topose sociale, që ruajnë klishe sociale, të cilat kanë arkivuar fakte 13. Kressing F. (2002), Preliminary account të kohës. Në strukturën poetike të of research regarding the Albanian Bektashis. English, Book, Illustrated edition: Albania- veprës dhe veçmas atë të heroinës, -a country in transition: aspects of changing 66 Letërsi hapet rruga e bektashizmit, si një shtetërisht. Njeri i mirë çmohej ai që trashëgimi fetare dhe kulturore, që nuk e dallonte veten në asgjë nga të do t’i sjellë letërsisë shqipe Naim tjerët, madje ‘shkrihej me ta’. Nuk Frashërin. shqetësohej kush institucionalisht Filozofi i madh kinez, Kong Fu për përsosjen shpirtërore të individit Tzu ka shkruar: dhe talentet e fuqishme duhej ta “Shenjat dhe simbolet janë ato vuanin në heshtje dramën e tyre. që e sundojnë dhe udhëheqin botën, Dinjiteti ishte kërcënim i hapur për e jo fjalët apo ligjet.” diktaturën, megjithatë vepra Erveheja Me anë të Ervehesë u shënjua e realizoi detyrën e vet sociale dhe imazhi i dinjitetit, i kthyer në simbol. për këtë e dënuan me heshtimin Prandaj është pafundësisht e bukur ostacizt. jeta morale e Ervehesë. Si qenie me Mungesa e kontaktit me artin emrin ‘Njeri’ synonte diçka më të lartë cilësor ndikoi në prishjen e shijeve se ekzistenca, dinjitetin njerëzor, që i estetike, veçmas të rinisë, siç e kishte jep kuptim jetës. Vepra përcolli këtë parashikuar qysh herët personaliteti trashëgimi morale deri me vendosjen dhe veprimtari i shquar: e sistemit kolektivist në Shqipëri, pas Para syve të riut të sotshëm ma Luftës II Botërore. Me vendosjen i madhi njeri në botë asht Krali i e rendit komunist, jeta u bë aq Automobilavet: Fordi, ma i vlefshemi kolektive, u prek rëndë dinjiteti dhe Libër asht Romani i dashurisë. personaliteti i çdo individi, sa jeta e Pra po shofim çiltazi se në jetën secilit rrezikoi të humbte veçantinë e mbrendëshme kemi një shkretië të e saj, ndërsa njerëzve iu kultivohej përgjithshme; as nji gja nuk na bindë shtetërisht psikologjia e turmës. dëshirat, as kur sendi nuk na kënaqë; Socializmi do të galdohej si nji dtë qi përplaset nga shtërgata nga turmat pa qytetarë dhe i asht tue u tramzuë mendimi i brezit nxiste ato të urrenin njerëzit që të rijë dhe po mundohet me gjetun e ruanin me fanatizëm dinjitetin. shtroherën qi të prekin pakë ndijësit Ndershmëria shembullore, pasi e ashpëruara. (Vokopola, 1927) u ndalua ligjërisht besimi fetar, Kategoria e rastësisë objektive asokohe quhej budallallëk, ndërsa i ka dhënë hapësirë krijuesit për krenaria e vërtetë e dinjiteti vetjak realizimin e veprës, ku zonja e ndëshkohej kolektivisht dhe dënohej një shtëpie të thjeshtë ka vlera mbretëreshe. Ai e ofroi produktin e identities in a South-East European country vet si ndjeshmëri artistike, si letërsi / [edited by] Frank Kressing, Karl Kaser, në gjuhën amtare, por jo më pak Baden-Baden: Nomos. si kulturë, si moral, si dije duke forcuar karakterin utilitar, kur kriza
67 Letërsi rrezikonte të shtoheshin prodhimet si matrapazët që shesin sende për kallpe, siç thuhet në një citat te trupin, sepse ata lëvdojnë pa dallim Protagora e Platonit: gjithë mallin e tyre pa ditur cili vërtet “Sigurisht, thashë, dituria është është i dobishëm … Rreziku është ushqim i shpirtit dhe duhet të shumë më i madh në të blerë të ruhemi, miku im, që sofisti të mos dijes, sesa në të blerë të mishit dhe na mashtrojë kur lëvdon atë që shet, të pijes.”
Bibliografia 1. Çami M. (1910). Erveheja, Selanik, f. I. 2. Doja A. (2006). A political history of Bektashism from Ottoman Anatolia to contemporary Turkey, Journal of Church and State [Oxford]. 3. Doja A. (2008), Bektashizmi në Shqipëri: Histori politike e një lëvizjeje fetare, Tiranë. 4. Frashëri K. (2006), Identiteti Kombëtar Shqiptar dhe Çështje të Tjera, Tiranë, 2006, f. 6. 5. Hamiti S. (2010), Poetika shqipe, Tiranë 2010, f. 147. 6. Karamustafa T. A. (1994), God’s unruly friends: Dervish groups in the Islamik later middle period 1200-1550, (Salt Lake City: University of Utah Press). 7. Konica F. (1993), Vepra, Tiranë, 1993 (f. 227). 8. Krasniqi B. (1984), Letërsia dhe vetëdija historike, Prishtinë, 1984. 9. Kressing F. (2002), Preliminary account of research regarding the Albanian Bektashis. English, Book, Illustrated edition: Albania--a country in transition: aspects of changing identities in a South-East European country / [edited by] Frank Kressing, Karl Kaser, Baden-Baden: Nomos. 10. Roller, Lynn E. (1999). In Search of God the Mother the Cult of Anatolian Cybele (Berkeley-Los Angeles: University of California Press). New Book on Magna Mater. 11. Universiteti Shtetëror i Tiranës, Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë, 1959, fq. 284. 12. Assoc. Prof. Faruk Kiliç A., The model of M. Akif Ersoy in the social crisis Resolution, 2nd International Conference on Humanities “Crisis and Spirituality”, 17-19 may 2013, Tirana. 13. Balaban A. The importance of Using Language in Crisis Management, 2nd International Conference on Humanities “Crisis and Spirituality”, 17-19 may 2013, Tirana. 14. Taşdelen M. Sari Salltuk as a Spiritual Leader in the Balkans, 2nd International Conference on Humanities “Crisis and Spirituality”, 17-19 may 2013, Tirana. 15. Vokopola F. (1927) Të rinjt e sotshëm si mejtojnë edhe kujt i mbesojnë?, Zani i Naltë, 6, IV, janar, f. 174-178.
68 Studime ndërfetare
Liria e besimit dhe dialogu ndërfetar në Shqipëri
Vlash Plepi Akademia Teologjike Orthodhokse, Durrës
Abstrakt Bashkëbisedimi dhe komunikimi me ndjekësit e feve të tjera bëhet më i lehtë kur ne pranojmë tjetrin si vëllain dhe motrën tonë, duke respektuar lirinë, sidomos lirinë e ndërgjegjes së tyre. Ne i pranojmë ata siç janë, me dashuri të sinqertë, duke i ndarë së bashku eksperiencat e tyre fetare, që kanë qenë më të rëndësishmet në kërkimet tona për kuptimin e jetës dhe vdekjes dhe në dëshirën tonë për të përjetshmen, Perëndinë. Zhvillimi i dialogut dhe tolerancës fetare nuk imponon marrëveshje të përbashkëta, por respektimin e lirisë fetare dhe të së drejtës së çdo njeriu të zgjedhë vizionin dhe rrugën që ai bindet të ndjekë në afrimin e tij me Hyjninë.
ema të këtilla të cilat mirëkuptim kaq shumë të dëshiruar kanë të bëjnë me lirinë nga mbarë njerëzimi anekënd botës. Te besimit dhe dialogun Parimi kryesor i funksionimit ndërfetar, mbarëvajtjen ndërmjet të besimit të krishterë është i njerëzve, komuniteteve, popujve mbështetur mbi lirinë dhe dashurinë. apo grupimeve të ndryshme, të Njeriu u krijua me një liri cilët kanë ndërmjet tyre dallime dhe aftësi të tillë, saqë në qoftë se ideologjike, besimi apo të çfarëdo dëshiron mund të mohojë madje emërtimi tjetër që ato mund të edhe vetë Krijuesin. Perëndia që marrin, janë kaq të rëndësishme ndërkohë “ankohet” për kapërcimin apo dhe të domosdoshme për një e lirisë, por megjithëkëtë, nuk e bashkekzistencë paqësore dhe detyron njeriun. Po kështu nuk i
69 Studime ndërfetare imponon atij pendimin dhe kthimin Duke e konsideruar interpretim në besimin e vërtetë. Biri prodik të vargut të mësipërm të gjenezës, në është i lirë të braktisë shtëpinë kontekstin shqiptar Çajupi te “Baba atërore. Po kështu krejtësisht i lirë Tomorri” do të shprehej: vendos të kthehet. “Të Krishtër e myslimanë Përjetimi i dashurisë zhvillohet I gatoi nga një baltë” në dy linja paralele të cilat nuk mund Ky komunikim, sidomos të ekzistojnë në mungesë të njëra- ndërmjet grup-feve të ndryshme, tjetrës. E para është dashuria për duhet të zhvillohet në rrafshin e Perëndinë dhe e dyta është dashuria bashkekzistencës vëllazërore dhe për të afërmin (njeriun). Kuptimi dhe në gjetjen e problematikave të përpjekja individuale e çdo besimtari një interesi të përbashkët duke iu drejt kësaj dashurie të përsosur shmangur ndryshimeve dogmatike nxjerr jashtë çdo lloj frike dhe të dhe ndasive që mund të mbartin mbush me shpresë (I Jon 4:18) duke ato. Këtë gjë e them se sot vihet re dhënë orientim në udhëkryqet më të një druajtje nga disa besimtarë të vështira të jetës. zellshëm për të dialoguar me një Bashkëbisedimi dhe komunikimi besimtar të një feje tjetër, sepse me ndjekësit e feve të tjera bëhet rezervojnë frikën e pajtimit me më i lehtë kur ne pranojmë tjetrin ndonjë element të ndryshëm dhe si vëllain dhe motrën tonë, duke kompromentues të besimit të tyre. respektuar lirinë, sidomos lirinë e Kryepiskopi Anastas do të vërente ndërgjegjes së tyre. Ne i pranojmë sërish se: “.. Besimtarë të devotshëm ata siç janë, me dashuri të sinqertë, të feve të ndryshme kanë ndjerë duke i ndarë së bashku eksperiencat një rrezik të ri, të fshehur në këtë e tyre fetare, që kanë qenë më të dialog – rrezikun e sinkretizmit dhe rëndësishmet në kërkimet tona për kompromiseve në besimin e tyre. kuptimin e jetës dhe vdekjes dhe në Kohët e fundit, një vetëpërmbajtje dëshirën tonë për të përjetshmen, në rritje është ngritur në shumë Perëndinë. komunitete fetare që kanë lidhje Kryepiskopi Anastas në librin e me gjithë këtë proces të dialogut. Si tij “Globalizmi dhe Orthodhoksia” rezultat, është e domosdoshme të do të shprehej se: “njeriu, i cili gjesh një shteg ndërmjet ekstremeve, ka bindje të ndryshme, kurrë dhe të sqarohet edhe njëherë nuk privohet nga cilësia e tij bazë karakteri, qëllimi dhe shpresa e këtij ‘nënshtetësia’ e tij shpirtërore; nuk dialogu, që nuk mund të ndryshojë pushon së qeni ‘bir i Perëndisë’, bindjen personale dhe mirëbesimin i bërë sipas ikonës së Perëndisë e një besimtari të një feje konkrete”. (gjeneza 1:27) pra është vëlla”. Dialogu gjithashtu nuk mund të
70 Studime ndërfetare ketë si synim të bindë që perceptimet së drejtës së çdo njeriu të zgjedhë e njërës fe janë të drejta, ndërsa vizionin dhe rrugën që ai bindet të tjetra është në rrugën e gabuar. Një ndjekë në afrimin e tij me Hyjninë. taktikë e tillë është totalisht e gabuar. Në të kundërt, injorimi i Dialogu është njohje e tjetrit, duke domosdoshmërisë të zhvillimit e pranuar fenë tjetër ashtu siç është të tolerancës, dialogut dhe të dhe jo siç duam ne që ajo të jetë. komunikimit ndërfetar, do të thotë Fetë dallojnë nga njëra-tjetra dhe ne një stimulim i bombave të terroristëve duhet të respektojmë këto dallime dhe të raketave të të fuqishmëve. ndërmjet nesh dhe ajo që është Pasojat e këtij “dialogu” i kemi më kryesorja, e që koha e lyp me ndjerë në mënyrë të dhimbshme ngashërim, është që të njohim dhe të në zhvillimet e fundit në rajone të bashkëndiejmë vlerat antropologjike, ndryshme të botës. ekologjike, bamirëse si dhe të çdo Terrorizmi nuk ka fe. gjëje që kontribuon në mbarëvajtjen, Terrorizmi nuk ka sistem vlerash paqen dhe harmoninë në mbarë ku të mbështetet. Terrorizmi nuk ka njerëzimin. atdhe, – thotë shkrimtari ynë Ismail Pikërisht për këtë arsye, dialogu Kadare. ndërfetar është tregues i besnikërisë Fetë janë një faktor i rëndësishëm që kanë besimet e ndryshme fetare në jetën e një vendi, në zhvillimet ndaj thelbit të besimit të tyre. historike, politike, sociale, kulturore Në kohën tonë, është madje dhe ekonomike të tij. vendimtare të bëjmë një përpjekje Megjithëse fetë kanë, sigurisht, të deshifrojmë simbolet e shenjta të një mesazh paqeje në thelbin e tyre feve të tjera dhe, me dashamirësi, të dhe në trashëgiminë e tyre kulturore, studiojmë mesazhin e tyre kryesor. pavarësisht nga kjo, ato janë Fetë si sisteme, sigurisht përmbajnë shfrytëzuar për të shkaktuar luftëra. elemente pozitive dhe negative. Ky shfrytëzim është futur në fuqi nga Duke iu afruar dhe konsideruar udhëheqësit politikë dhe ushtarakë, sistemet fetare konkrete, ne duhet por ka qenë gjithashtu e mundur të evitojmë entuziazmin negativ ose falë dobësisë së udhëheqësve fetarë, kritikën përbuzëse. Ne rrezikojmë të të cilët nuk kanë pasur fuqi të përdorim njohuritë tona rreth njërës mjaftueshme për të kundërshtuar për të përgjithësuar pikëpamjet tona ideologjitë mbizotëruese dhe për t’i për sa i përket të tjerave. shndërruar përmbajtjet e besimeve Zhvillimi i dialogut dhe të tyre në kulturë të shoqërisë civile. tolerancës fetare nuk imponon Analiza e kësaj teme na tregon marrëveshje të përbashkëta, por se historia nuk ka vetëm gjëra të respektimin e lirisë fetare dhe të bukura, por dhe situata gërryese.
71 Studime ndërfetare Sido të jetë, brenda turpërisë së Dialogu mes qytetërimeve të historisë zhvillohet e mira. ndryshme i jep mundësi popujve Historikisht shumë konflikte që të arrijnë fuqinë kultivuese dhe luftëra janë servirur të mbuluara shpirtërore të feve dhe traditave me petkun e fesë, duke fshehur të tyre kulturore, duke krijuar interesat e ndryshme politike dhe një bazë për shtytje dhe arritje të fitimprurëse. Duhet qartësisht të bashkëjetesës së popujve brenda një theksohet këtu që çdo luftë e bërë në klime lirie dhe paqeje, ku përplasjet emër të fesë është një fyerje, madje dhe mosmarrëveshjet do të shfaqen një krim kundër vetë fesë. dhe do të ngrihen kaq dukshëm Për rrjedhojë, përgatitja e duhur dhe sinqerisht, ku kurrë më të mos e feve të njerëzimit për zbutjen dhe udhëzojnë në antagonizma dhe kapërcimin e fenomeneve të sëmura luftëra ushtarake dhe ekonomike. të fanatizmit dhe të zemërngushtësisë Dhurata e tolerancës apo e lirisë fetare është kultivimi i frymës së fetare është e lindur dhe përbën tolerancës dhe të dialogut paqësor, elementin themelor të të drejtave i cili zvogëlon largësitë, krijon të njeriut dhe të ndërgjegjes së çdo predispozitat për respekt reciprok njeriu. Njeriu pa detyrim dhe pa dhe për bashkekzistencë paqësore trysni të jashtme mund të besojë dhe ndërmjet popujve. Bashkekzistencën të shprehë përmbajtjen e besimit të paqësore na e imponon edhe fryma tij. ekumenike, e cila për të krishterët Toleranca fetare mund të vihet përbën esencën e dashurisë re shumë lehtësisht këtu në Shqipëri. evangjelistike, e cila vazhdon të Toleranca në besim është një vlerë zhvillohet me gjithë vështirësitë që që ne e ruajtëm gjatë shekujve, ekzistojnë sot. Kjo është një botë duke u qëndruar sulmeve të shumta në të cilën duhet të marrin pjesë përçarëse. shoqëritë e të gjithë popujve dhe të Shqiptarët erdhën ndër shekuj të gjitha feve. si popull plurikonfesional, ku feja e Në qoftë se kulturat dhe fetë e mëparshme qëndronte në një kohë botës takohen kështu me njëra-tjetrën, që një fe tjetër e re hynte, dhe kështu në mënyrë që të mos duan tashmë të deri në ditët e sotme. Shqiptarët kanë bashkohen në shërbimin e ndonjë ruajtur një traditë të bukur urimi të modeli të qëllimtë dhe të bëhen vegla festave të besimtarëve të përkatësisë të tij, por të jetojnë në mirëkuptim tjetër fetare. Kështu të krishterët reciprok dhe bashkëpunim, vetëm bëjnë vizita për t’i uruar Bajramin atëherë, mbase, do të mund të ofrojnë myslimanëve dhe anasjelltas, shumë në kërkesën e qëndrueshme myslimanët i urojnë të krishterëve për paqe dhe zhvillim. Pashkën, Krishtlindjet etj. Shumë
72 Studime ndërfetare domethënëse, kur kjo bëhej fshehtas kjo vlerë e çmuar e popullit shqiptar nën terrorin e shpatës së egër të është treguar me vepra dhe sakrifica, diktaturës komuniste. më së pari nga prijësit fetarë, si dhe Duke vazhduar me regjimin e përkrahur dhe e përjetuar nga komunist, ju sjell një ndodhi nga burgjet populli besimtar. famëkeqe të asaj kohe. Toleranca ndërfetare nuk është Në burgun e Tiranës ku ishte e dhënë një herë e përgjithmonë, futur ajka e shoqërisë, ndodheshin por është si një lule e brishtë që gjithashtu dy figura të hierarkisë kërkon përkujdesje dhe dashuri fetare: Episkop Irine Banushi dhe që të mos vyshket, duke e vaditur Haxhi Hafiz Ibrahim Dalliu, të dy me komunikim dhe mirëkuptim të veshur me rrobat e tyre fetare. sinqertë. Persekutori i vendosur nga Në vendin tonë duket qartë se “pushteti popullor” duke dashur të nuk është thjeshtë një bashkëjetesë tallej me klerikët, e heq kalimafin e shtrënguar, por më tepër se kaq. nga koka e episkopit dhe e vendos Është një respektim i besimit të në kokën e Hoxhës, në të njëjtën njëri-tjetrit me vetëdije të plotë. Kjo kohë e merr taxhin e hoxhës dhe traditë e hershme shqiptare është sot e vendos atë në kokën e episkopit. në harmoni të plotë me standardet Duke qeshur me ironi u thotë: demokratike perëndimore të lirisë Persekutori - o prift, si ndjehesh së besimit të gjithkujt e të respektit me çallmë në kokë? ndaj besimit të tjetrit, veçanërisht e Episkopi - Ndihem krenar që spikatur në një demokraci të avancuar, mbaj në kokë këtë veshje të Zotit. multietnike e plurikonfesionale. Persekutori – Po ti o hoxhë me Në kohën tonë, kur kërkesa këtë kapele të priftit? për paqe dhe bashkekzistencë Hafizi- Nuk e di a i takon ky në botë, liri dhe drejtësi është e nder kokës sime për të mbajtur këtë imponuar, është e rëndësishme që kalimaf të shenjtë. fetë të gjenden në një komunikim Përgjigje prej njerëzish të mbarëbotëror ndërmjet tyre dhe të mençur, që u kuptuan nga të gjithë, këmbejnë mendime së bashku për por besoj jo nga persekutori mjeran. rryma të ndryshme të mendimit të Nga moria e shembujve që të gjithë botës. Komunikimi do të na sjell bashkëjetesa dhe komunikimi japë më shumë dije dhe mirëkuptim ndërfetar në Shqipëri mjaftojnë këto dhe do të na bëjë të hapim më shumë dy shembuj, për të nxjerrë në pah se zemrat tona.
73 Shkenca komunikimi
Imazhi i fesë islame në median shqiptare Rasti Charlie Hebdo
MSc. Qani Sulku
Abstrakt Sa e lehtë apo e vështirë është të ruash apo të përmirësosh imazhin pas një përbaltjeje me të drejtë apo pa të drejtë? Komuniteti Mysliman i Shqipërisë (KMSH), i vetmi institucion përfaqësues i myslimanëve të Republikës së Shqipërisë, çfarë roli luajti në paraqitjen e imazhit të fesë islame dhe të myslimanëve, nëpërmjet pjesëmarrjes së përfaqësuesve të tij në programet televizive gjatë trajtimit të temave të ndryshme, të cilat patën në fokus rastin Charlie Hebdo? Sa profesionistë u treguan drejtuesit e programeve në trajtimin e temave të tilla, për të mos qenë të një-anshëm, apo për të mos krijuar perceptime dhe qëndrime të gabuara? Nga të ftuarit në programet analitike, a pati nga ata që kishin ardhur me qëllimin për të përbaltur fenë islame dhe vetë myslimanët? Vetë emërtimi i temave bazë të programeve, a ishte i duhuri dhe i përzgjedhur me kujdes, apo kishte dhe emërtime temash që cenonin përkatësinë fetare të besimtarëve myslimanë? Këto janë disa prej pyetjeve, rreth të cilave do të përpiqem që të hedh dritë në këtë punim, duke vëzhguar, studiuar, krahasuar programet mediatike shqiptare të datës 7 janar 2015 e tutje, që patën si fokus të tyre rastin Charlie Hebdo dhe tema që ndërlidheshin me shkaqet që çuan në këtë akt tragjik. 1 - Hyrje të tjerë, u pasqyrua dhe u analizua jo që ndodhi më 7 janar më pas, pothuajse në të gjithë botën. 2015, në redaksinë e Charlie Hebdo është një revistë Arevistës satirike “Charlie franceze satirike javore, e njohur Hebdo” në Paris të Francës, ku u për tonin provokativ dhe trendin vranë 12 persona, ndër ta gazetarë antireligjoz. Masakra që u krye në dhe karikaturistë, dhe u plagosën 10 selinë e saj në 7 janarin e 2015-ës, u
74 Shkenca komunikimi cilësua si hakmarrje ndaj karikaturave trejavore, rasti i Charlie Hebdo-së të saj ndaj profetit Muhamed. në Paris për publikun shqiptar, një Si në shumë vende të tjera popull i njohur për dialogun dhe evropiane dhe jo vetëm, edhe në harmoninë ndërfetare? vendin tonë, rasti Charlie Hebdo Të ftuarit e ndryshëm në zuri një hapësirë të konsiderueshme diskutimet televizive, a ishin të mediatike, jo vetëm informative, njerëzit e duhur për të trajtuar dhe por edhe analitike. Shumë programe analizuar tema kaq të ndjeshme, të televizive, si dhe shumë gazeta të cilat, po nuk u trajtuan dhe analizuan përditshme, i kushtuan një rëndësi si duhet, mund të shkaktojnë të veçantë këtij rasti. Programe keqkuptime, keqinterpretime dhe televizive “Talk show” dhe të stereotipa, që mund të ndikojnë në formateve të tjera, duke marrë spunto nxitjen e konflikteve ndërfetare? nga ajo çfarë ndodhi në redaksinë e Ngjarja e Charlie Hebdo-së iu revistës satirike në Paris, sollën para adresua fesë islame dhe ndjekësve publikut shqiptar tema që kishin të saj, si dhe ndikoi negativisht lidhje me terrorizmin, përplasjen në imazhin e fesë dhe të vetë e kulturave dhe qytetërimeve, myslimanëve në mbarë botën. Këtu harmoninë ndërfetare në Shqipëri, lind një tjetër pyetje me nënpyetje që dialogun ndërfetar, ksenofobinë, duhen qartësuar: terrorizmin, etj. Sa e lehtë apo e vështirë është Hipotezat që ngre në këtë të ruash/të përmirësosh imazhin pas studim janë: një përbaltjeje me të drejtë apo pa të Media shqiptare nuk është e drejtë? përgatitur për trajtimin e çështjeve Komuniteti Mysliman i të tilla. Shqipërisë (KMSH), i vetmi Media shqiptare, nga pakujdesia institucion përfaqësues i dhe mosprofesionalizmi, prodhoi myslimanëve të Republikës së situata islamofobe. Shqipërisë, çfarë roli luajti në Media vizive dhe ajo e shkruar në paraqitjen e imazhit të fesë islame Shqipëri, duke filluar që nga 7 janari dhe të myslimanëve, nëpërmjet 2015 e për tre javë rresht, pothuajse pjesëmarrjes së përfaqësuesve të tij çdo ditë i ka rezervuar një hapësirë në programet televizive? rastit në fjalë, temave dhe çështjeve Sa profesionistë u treguan që ndërlidheshin me Charlie Hebdo drejtuesit e programeve në trajtimin dhe shkaqet që mund të kenë çuar e temave të tilla, për të mos qenë në këtë atentat. Këtu lind një pyetje: të një-anshëm, apo për të mos A ishte e nevojshme që të flitej krijuar perceptime dhe qëndrime të dhe të analizohej për një periudhë gabuara?
75 Shkenca komunikimi Nga të ftuarit në programet komunikimit ndërkulturor, dialogut analitike, a pati nga ata që kishin ndërfetar dhe imazhit mediatik të ardhur me qëllimin për të përbaltur religjioneve. fenë islame dhe vetë myslimanët? Sipas mendimit tim, imazhi luan Vetë emërtimi i temave bazë të një rol shumë të rëndësishëm në programeve, a ishte i duhuri dhe i komunikim. Ruajtjes dhe kultivimit përzgjedhur me kujdes, apo kishte të imazhit, çdo ditë e më tepër, i dhe emërtime temash që cenonin kushtohet rëndësi, qoftë në nivel përkatësinë fetare të besimtarëve individual, qoftë kolektiv, qoftë myslimanë? shtetëror apo jo. Mendoj se çelësi Këto janë disa prej pyetjeve, magjik për një imazh pozitiv është rreth të cilave do të përpiqem që komunikimi i mirëmenaxhuar, duke të hedh dritë në këtë punim, duke pasur kujdes veçoritë e palës me vëzhguar, studiuar, krahasuar të cilën kemi të bëjmë në lidhjet programet mediatike shqiptare të tona të përditshme apo sezonale, datës 7 janar 2015 e tutje, që patën të afërta apo edhe të largëta. Për si fokus të tyre rastin Charlie Hebdo çështjen në fjalë, për imazhin e feve dhe tema që ndërlidheshin me në përgjithësi, rol të rëndësishëm shkaqet që çuan në këtë akt tragjik. luan edhe dialogu ndërfetar dhe Zgjodha pikërisht, që në fokus komunikimi ndërkulturor, si dy të punimit tim, të jetë imazhi i fesë fusha të cilat të ndihmojnë për të islame në median shqiptare, duke njohur njëri-tjetrin dhe specifikat e marrë spunto nga rasti i Charlie gjithsecilit. Hebdo-së, pasi ky rast për disa kohë u kthye në temën dhe çështjen më 2 - Interpretim i programeve aktuale ndërkombëtare, e duke Në këtë kapitull, do të qenë i tillë, edhe në vendin tonë, u mundohem të bëj një interpretim shndërrua në çështjen e ditës për një të përgjithshëm, në disa raste periudhë tre javore, në diskutimet e edhe të veçantë të programeve të sferave të ndryshme, në mediumet e përzgjedhura të këtij studimi, mbi ndryshme, e në veçanti në televizion disa veçori negative dhe pozitive, që dhe në shtypin e përditshëm. Shkaku shoqëruan bisedat dhe debatet mbi tjetër, që më shtyu ta përzgjedh këtë rastin Charlie Hebdo. temë, është drejtimi im i studimit Programet që kam përzgjedhur, në master shkencor: “Komunikim mbi të cilat do të paraqes një përqasje Ndërkulturor”. Ky studim sjell një shkencore për tema të caktuara janë: risi, për sa i përket qëndrimit dhe Programi “Tetë a Tetë” në A1 qasjes së mediave shqiptare për Report TV - 7 janar 2015 tema që ndërlidhen me shkencën e Programi “Tetë a Tetë” në A1
76 Shkenca komunikimi Report TV - 9 janar 2015 të kesh kompetencë studimore. Sigurisht në Programi “Tetë a Tetë” në A1 qoftë se dikush është edhe besimtar, kjo është Report TV - 13 janar 2015 një vlerë e shtuar, por kërkohet një njohje Programi “Top Story” në Top më e thellë e problemeve, qoftë të problemeve Channel TV - 15 janar 2015 gjeopolitike për të cilët do të flasin ekspertët Emisioni “Shqip” në Top gjeopolitikë, por qoftë edhe për problemet Channel TV - 12 janar 2015 fetare, ku duhet të flasin persona që i Emisioni: “Opinion” në TV njohin çështjet fetare. Shpeshherë në këto Klan - 8 janar 2015 probleme, ku ndërthuren, qoftë çështjet Emisioni “Opinion” në TV gjeopolitike, qoftë çështjet fetare, dhe kështu Klan - 19 janar 2015 që nuk duhet të ngatërrohen kompetencat, Emisioni: “Oktapod” në Vizion por duhet të jenë ekspertët”.1 Plus TV - 13 janar 2015 Emërtimi i disa prej temave Emisioni: “Kapital” në Vizion të programeve të përzgjedhura të Plus TV - 16 janar 2015 këtij studimi, nuk ishin korrekte, Emisioni “Tonight Ilva Tare” në pasi, ose nga pakujdesia, ose nga Ora News TV - 13 janar 2015 mos-thellimi mbi impaktin e tyre Media shqiptare nuk është e në publik, ndikonin drejtpërdrejt gatshme për trajtimin e temave negativisht në imazhin e fesë islame. që ndërlidhen me shkencat e Disa prej këtyre temave ishin: A na komunikimit ndërkulturor dhe kërcënon terrorizmi islamik? – temë e dialogut ndërfetar, për faktin se emisionit “Opinion” në Tv Klan, si i mungojnë specialistët në këto dhe tema: Islami, Evropa, Terrorizmi drejtime. Kjo u vu re në të gjitha – në Tonight Ilva Tare, në Ora programet televizive që trajtuan News Televizion. Në momentin e tema që ndërlidheshin me religjionet parë që shikon të titruara të dy këto pas rastit të Parisit. Këtë shqetësim tema, të parën lidhje që bën është se e vë në dukje edhe Dom Gjergj terrorizmi na qenka pjesë e Islamit, Meta, opinionist për çështje fetare ndërsa në të dytin, Islami prodhon në media, i cili në intervistën që terrorizëm në Evropë. Tema e dytë zhvillova me të, ndër të tjera tha: në Ora News Televizion përbëhej “…ende nuk ka persona të përgatitur në nga tre çështje madhore, të cilat fushën e gazetarisë të flasin për probleme duhet të ishin të ndara në emisione fetare. Është një problem që unë e kam përkatëse për secilën çështje dhe jo ngritur shpeshherë, që mediat duhet të kenë të tria së bashku në një program të në gjirin e tyre persona të përgatitur në vetëm. çështjet fetare, të përgatitur në kompetencë Gjatë pasqyrimit të programeve, them. Nuk do të thotë që të jesh me patjetër 1. Intervistë me Dom Gjergj Meta, besimtar për të folur për këto probleme, por https://youtu.be/Sp3yySMqzHE 77 Shkenca komunikimi vura re se mbi %80 e të ftuarve, fusha të tjera”. Ndërsa kur e pyeta se nuk ishin personat e duhur për çfarë këshilloni për raste të tilla kur të komentuar dhe debatuar mbi bëhet debat publik në media, prof. rastin në fjalë, për arsye se, nga Marku u përgjigj: “Në fillim duhet të njëra anë, as nuk ishin të formuar njohim mirë problematikën, në këtë rast profesionalisht në drejtime që mund për sa i përket besimeve, e këtu fatkeqësisht të hidhnin dritë mbi çështjen. Nga nuk ka specialistë. Mediat franceze, ana tjetër, përpara se të vinin nëpër angleze apo italiane kanë specialistë që i programe as nuk kishin përsiatur dinë shumë mirë këto fusha, pra çështjet për temën që do të diskutonin. e besimit. Nuk mund të diskutosh për Nuk ishin fare të kujdesshëm në besimin islam, nëse s’ke lexuar Kur’anin; komentet e tyre, për tema kaq të nuk mund të diskutosh për besimin katolik, ndjeshme dhe flisnin si për çështje nëse s’ke lexuar Biblën. Në debatet që u të përgjithshme. Në lidhje me këtë, zhvilluan në median shqiptare mbi këto po sjell edhe konstatimin e ekspertit çështje, 80% e tyre nuk kanë lexuar të komunikimit mediatik, pedagogut tekstet bazë të besimeve përkatëse (tekstet të shkencave të komunikimit Mark e shenjta). Përveç të tjerash, nuk njohin Marku, që më dha në intervistën aspektet e përditshmërisë së besimeve: çfarë që zhvillova me të: “Ky është një nga do të thotë një ritual? Çfarë konotacioni problemet e debatit mbi besimin në Shqipëri. ka për besimtarin; çfarë konotacioni ka Pjesëmarrësit në debat, janë injorantë ndaj për jobesimtarin? Në debatet mbi besimet, çështjeve të besimit, pastaj nisur nga pozita duhet më tepër profesionalizëm, më tepër laike, disa janë ateistë dhe nuk kanë dije. E dyta, duhet etikë. Ka qenë një parasysh specifikat e komuniteteve, kur traditë shumë e mirë e debatit religjioz më diskutojnë për çështjet e besimeve, çështje përpara, rezervoheshin shumë për të folur që kërkojnë shumë informacion, bisedojnë për besimin e tjetrit. Debati duhet t’u lihet si për çështje që ata i zotërojnë. Pak-kush më shumë besimtarëve të komunitetit, sesa i njeh specifikat e besimit. Pak-kush njeh atyre që vijnë nga jashtë. Emri i dikujt sistemin e vlerave që besimet përcjellin. Nuk që flet për besimin e dikujt tjetër ka një mund ta gjykosh se si funksionon besimi konotacion simbolik. Në momentin që islam nga këndvështrimi se si funksionon flet, shkakton probleme. Ky kujdes nuk besimi katolik. Duhen kuptuar specifikat ndodh në Shqipëri. Ne flasim për besimet e besimeve dhe shpesh bëhen gafa të sikur ato janë të këqija, ndërkohë që unë jashtëzakonshme. Këtu nuk njihet historia mendoj se besimet janë vlerë e shoqërisë. e besimeve, normalisht një person që nuk Besimi te Zoti është një vlerë individuale është praktikant, nuk i njeh specifikat e çdo qytetari. Në këtë kuptim, debati e besimit. Ndryshe i njeh një besimtar, është totalisht joprofesional, provokativ, ndryshe një laik, ndryshe një teolog, një më shumë krijon problem sesa zgjidh, dhe klerik, ndryshe një intelektual që vjen nga është krejtësisht i pa-orientuar. Ftohen disa
78 Shkenca komunikimi njerëz që duan të marrin thjesht pjesë në simbolikave fetare islame, Librit të debat publik”.2 Shenjtë të Kur’anit, si dhe të profetit Ndërsa myftiu i Tiranës, Ylli Muhamed, ishte më i dukshëm. Gurra, në lidhje me këtë çështje më Përmendim këtu programet “Top tha në intervistën që zhvillova me të: Story” dhe “Shqip” në Top Channel, “… dy kahet që u rrahën më së tepërmi si dhe “Kapital” në Vizion Plus. ishin spektri fetar dhe liria e fjalës dhe, Në programin “Shqip”, ku u fol në gjykimin tim personal, do të ishte më për lirinë e shprehjes, u publikuan me vend që të gjitha panelet, diskutimet, edhe karikatura të Charlie Hebdo komentimet, vlerësimet... të rrotulloheshin ndaj profetit Muhamed, karikatura në pjesën, ku në njërën anë elita fetare dhe në të cilat u refuzuan për t’u botuar anën tjetër ajo e shkencave të komunikimit, nga prestigjioze evropiane dhe pra gazetarë, analistë, të cilët të ishin të perëndimore. Në pjesën tjetër të thelluar në aspektin e komunikimit publik programit u vu re një lloj situate dhe pjesa tjetër domosdoshmërish të ishte anti-islame, e krijuar nga drejtuesi pjesa e elitës fetare, myslimanët së pari dhe si dhe nga i ftuari Mustafa Nano, i pastaj edhe religjionet e tjera mund të ishin cili nëpërmjet një shkrimi të tij nën pjesë e këtyre komunikimeve.” titullin: Liria e shprehjes vlen më shumë Media shqiptare prodhoi dhe se të gjithë librat e shenjtë, që u cek islamofobi, për shkak të shkujdesjes, edhe në program, cenoi vlerat dhe si p.sh.: me termin terrorizëm islamik, shenjtërinë e librave hyjnorë. Ndërsa i cili u përdor aq shpesh nëpër të programi “Shqip” devijoi në pjesën e gjitha programet, duke ia ngjitur tretë të tij nga fokusi i temës. Nuk e atë fesë islame dhe pasuesve të di nëse ishte bërë me qëllim, apo jo. saj, madje një prej temave ishte Në këtë pjesë ishin ftuar dy gazetarë nën titullin: A na kërcënon terrorizmi nga Kosova, të njohur për qëndrimet islamik? Në momentin që përdoret dhe veprimet e tyre në media ky term në media, publiku që nuk kundër Islamit dhe disa grupeve të ka informacionin e nevojshëm dhe caktuara nga mesi i myslimanëve të duhur, krijon stereotipa mbi fenë të Kosovës. Nuk tingëlloi bukur, islame dhe ndjekësit e saj. Mbi këtë shfaqja e urrejtjes së tyre publikisht term, studiuesi Besnik Sinani, në një në media ndaj individëve, të cilët prej programeve televizive, u shpreh: janë drejtues të lartë të Bashkësisë “Jo vetëm që nuk është politikisht korrekte Islame të Kosovës, si dhe ndaj dhe sjell një emër të keq për pasuesit e një disa grupeve islame si Forumi i të feje, por edhe në aspektin analitik”. Pati Rinjve Myslimanë të Kosovës. Një edhe programe në të cilat, cenimi i tjetër rast është edhe Ben Blushi në emisionin “Opinion”, nëpërmjet 2. Intervistë me Prof. Mark Marku, https:// youtu.be/bSj43qEJNVU qëndrimit të tij mediatik, por edhe 79 Shkenca komunikimi nëpërmjet shkrimeve apo librave të zhvillova intervistë me ta: tij të botuar së fundmi, ka shprehur Hoxhë Ahmed Kalaja: “Është e haptazi që është kundër Islamit vërtetë që kishte shumë trajtesa. Ne kemi si fe. Nuk mjaftohet me kaq, por prirje të qajmë më shumë hallin e tjetrit sesa shkon edhe më tej duke përbaltur hallin tonë. Po edhe mungesa se me çfarë ta vlera dhe citate hyjnore të librave të mbushësh programin, ky është një problem shenjtë, apo duke satirizuar figurën e tjetër. Charlie Hebdo ishte rasti i mirë për profetit Muhamed. Rast tjetër mund t’u trumbetuar, për t’u bërë zhurmë për të përmendim Sokol Shametin, i diçka, ndërkohë mund të ketë pasur me ftuar në emisionin “Kapital”, i cili dhjetëra raste të ngjashme të shpërndara deklaroi se ishte ateist, se nuk e nëpër botë, që mund të kenë marrë ndonjë kishte lexuar kurrë as Kur’anin dhe cep gazete. Në Shqipëri trajtimin e këtij as Biblën dhe fliste për fenë islame rasti në programet televizive e shoh si dhe për ndjekësit e saj pa pasur fare ekzagjerim”.3 informacion dhe dije. Rrjedhimisht, Myftiu Ylli Gurra: “Mbetet në gjithçka që thoshte, ndikonte dorë të medias se, për sa kohë e mban në negativisht në imazhin e fesë islame. fokus një ngjarje apo ndodhi të caktuar, Ajo që bie në sy, pothuajse në të një lëvizje apo një dalje e qeverisë dhe e gjitha programet televizive, që i kam funksionarëve të lartë fetarë të një vendi për përzgjedhur si pjesë e studimit, është një rast që pati një jehonë jo kontinentale se nuk bëhet nga ana e drejtuesve të por ndërkombëtare. Ajo që mbetet për t’u tyre një rezyme, një përmbledhje, për vlerësuar në çështjen mediatike, qoftë vizive, të nxjerrë konkluzionet mbi çështjet qoftë të shkruar në Shqipëri, është mënyra e diskutuara nga paneli. Do ishte mirë apo këndvështrimi se si e shohim. Unë nuk që të nxirreshin konkluzionet, në e shoh të tepruar, vlerësim do ta quaja në mënyrë që të qartësohen koncepte të sensin pozitiv interesimin e domosdoshëm për caktuara edhe për vetë pjesëmarrësit ta përcjellë qoftë në thelb se çka përmbante, e debatit, por edhe për audiencën. apo cila ishte domethënia e vërtetë e kësaj Një tjetër veçori e programeve pjesëmarrjeje, apo demonstrimin e një vlere televizive, është dalja nga boshti i që ka kombi shqiptar në Paris në janar temës dhe kalimi nga dega në degë. të 2015. Njëherazi tërheqje e vëmendjes Kjo besoj se ka ndodhur për shkak së opinionit publik për disa vlera që të mospërgatitjes nga ana e panelit janë të mirëtrashëguara, pavarësisht se për çështje të caktuara. kemi jetuar një tmerr në komunizëm dhe Për sa i përket kohës televizive ateizëm njëherazi për rreth tre dekada, që iu kushtua trajtimit të rastit Charlie me ia rikujtuar dhe rifreskuar shoqërisë Hebdo dhe temave të ndryshme sonë se, vlerat nuk mund të jenë dhe të që ndërlidheshin me të, ja se si m’u 3. Interviste me hoxhë: Ahmed Kalaja, përgjigjën disa prej personazheve që https://youtu.be/m3WKdpFq9Fk 80 Shkenca komunikimi mbeten imune, nëse nuk investohet nga media e vendeve të lira. Nuk është e tepërt, shoqëria, qoftë ato religjioze në aspektin asnjëherë nuk është e tepërt. Shqipëria fetar mysliman dhe të krishterë, por edhe shquhet për harmoni ndërfetare, por nuk mosinteresimi i shtetit.”4 është imune. Ne kemi raste dramatike siç Dom Gjergj Meta: “Unë mendoj ka në Paris, në Londër e Kopenhagën, raste që këtyre temave u duhet kushtuar myslimanësh të radikalizuar, të devijuar gjithmonë vëmendje dhe asnjëherë nuk është nga doktrina myslimane, në këtë kuptim tepër. Terrorizmi kur shfaqet, i çfarëdo nuk ishte e tepërt, por informacioni nuk u matrice që të jetë, është një e keqe që dëmton drejtohet vetëm myslimanëve. Informacioni bashkëjetesën njerëzore, sidomos kur i mediave ishte për të gjithë opinionin terrorizmi merr ngjyrime fetare, bëhet edhe publik.”6 më i rrezikshëm, për arsye se mbledh një Përfaqësuesit e Komunitetit urrejtje të themeluar shpesh në dimensionin Mysliman të Shqipërisë u prezantuan shpirtëror të njeriut. Gjithë çështja mbetet denjësisht, si dhe paraqitën me jo te hapësira që i kushtohet, duhet të ketë maturi vlerat e besimit islam, si dhe hapësirë, por te drejtësia e trajtimit të të tilla u përballën, po me të njëjtën maturi çështjeve, personat që i trajtojnë në media, sa me komente dhe kundër-argumente. janë të aftë të jenë objektivë, të jenë të matur KMSH dërgoi në media për të në gjërat që thonë dhe kompetentë. Pastaj marrë pjesë në trajtimin e temave harmonia dhe toleranca fetare nuk janë të ndryshme më kompetentët e tij si në kundërshtim mbi trajtimin apo debatin për shembull: Elvis Naçi – Drejtor i për këto çështje, përkundrazi, harmonia Mesazhit Islam pranë KMSH, i njohur mund të përforcohet edhe më tepër. Fetë, në opinionin publik për oratorinë e duke u distancuar nga fenomenet ekstreme, tij dhe përgatitjen në propagandën nga dukuritë ekstremiste, kanë më shumë fetare islame. Një prej përfaqësuesve mundësi dialogu midis tyre për të mirën e në median shqiptare ishte edhe vetë bashkëjetesës.”5 Myftiu i Tiranës, Ylli Gurra, i cili Besnik Mustafaj: “…ishte e ishte edhe i deleguari i KMSH-së për nevojshme. Nuk jam në gjendje të gjykoj të qenë pjesë e delegacionit shqiptar nëse opinioni publik, konsumatori i këtyre në marshimin e Parisit. Gjithashtu, i mediave ishte po aq i interesuar, aq sa pranishëm në disa prej programeve ishin redaktorët e gazetave apo drejtuesit të përzgjedhura në këtë studim ishte e mediave, sepse nuk kemi një studim se edhe Hoxhë Ahmed Kalaja, edhe ky çfarë pret publiku nga media, por gjithsesi i njohur në publik për oratorinë e tij ishte në koherencë me qëndrimet që mbajti dhe tërheqjen e brezit të ri drejt fesë islame. Pozitivisht dhe denjësisht 4. Intervistë me myftiun e Tiranës: Ylli u prezantuan edhe përfaqësuesit Gurra, https://youtu.be/So2zCerm9Xc 5. Intervistë me Dom Gjergj Meta, https:// 6. Intervistë me Besnik Mustafaj, https:// youtu.be/Sp3yySMqzHE youtu.be/nc5eR8c2e5w 81 Shkenca komunikimi e komuniteteve të tjera fetare, ku drejtues të institucioneve të atë harmoni që e proklamojmë ndryshme, që ndërlidhen me kulturat edhe jashtë vendit e argumentuan dhe qytetërimet, arrita në disa edhe nëpërmjet deklaratave të tyre përfundime, që do t’i shoqëroj më unifikuese. Përfaqësuesit e KMSH- poshtë edhe me disa rekomandime së shfrytëzuan pozitivisht hapësirën përkatëse. televizive që iu ofrua në këto Media shqiptare nuk është e programe për ta prezantuar fenë gatshme për trajtimin e temave islame ashtu siç është, fe e paqes, e që ndërlidhen me shkencat e dashurisë dhe e humanizmit njerëzor komunikimit ndërkulturor dhe dhe jo fe e terrorit, e dhunës dhe e dialogut ndërfetar, për faktin se ekstremizmit, siç paraqitet nga qarqe i mungojnë specialistët në këto apo individë dashakeqë. drejtime. Mediat duhet të kenë në gjirin e tyre persona të përgatitur 3 - Konkluzione dhe në çështjet fetare, të përgatitur në rekomandime kompetencë studimore, sigurisht në Duke analizuar programet qoftë se dikush është edhe besimtar, mediatike shqiptare, që kam kjo është një vlerë e shtuar, por përzgjedhur në këtë studim, koha e kërkohet një njohje më e thellë e të cilëve në total ishte 1110 minuta, si problemeve. dhe duke iu referuar autorëve të huaj Pjesa më e madhe e të ftuarve, dhe botimeve të tyre më të fundit nuk ishin personat e duhur për të si për shembull: Karen Armstrong, komentuar dhe debatuar mbi rastin Religion and the History of Violence në fjalë, për arsye se nuk ishin të – botim i vitit 2015: Tarik Ramadan, formuar profesionalisht në drejtime Të jesh mysliman evropian - botim që mund të hedhin dritë mbi i 2011; Ferid Muhiq, Identiteti islam çështjen. Në fillim duhet të njohim i Evropës – botim i 2014, etj., apo mirë problematikën, në këtë rast për autorë shqiptarë si p.sh.: Artan sa i përket besimeve. Do të ishte Fuga, Stereotipa mbi identitetin më me vend që të gjitha panelet, fetar / Komunikimi në shoqërinë diskutimet, komentimet, vlerësimet masive – botim i 2014, apo autorë apo jo të tilla, të rrotulloheshin në të tjerë si Mustafa Nano dhe Ben pjesën ku në njërën anë elita fetare Blushi, gjithashtu, edhe nëpërmjet dhe në anën tjetër ajo e shkencave të intervistave që kam zhvilluar me komunikimit, pra gazetarë, analistë specialistë të komunikimit mediatik, të cilët të ishin të thelluar në aspektin përfaqësues të Komunitetit e komunikimit publik dhe pjesa tjetër Mysliman dhe Katolik, gazetarë domosdoshmërish të ishte pjesa e dhe drejtues programesh televizive, elitës fetare.
82 Shkenca komunikimi Media shqiptare në rastin gjitha programet televizive, që kam e Charlie Hebdo, nuk pati asgjë përzgjedhur si pjesë e studimit, është origjinale në informacionet, se nuk bëhet nga ana e drejtuesve të komentet dhe pikëvështrimet, pasi tyre një rezyme, një përmbledhje, për ato ishin të importuara, u morën të nxjerrë konkluzionet mbi çështjet nga shtypi i huaj dhe u përkthyen. e diskutuara nga paneli. Do ishte mirë Duke qenë se përkthimet nuk varen që të nxirreshin konkluzionet, në nga njerëz shumë profesionistë, mënyrë që të qartësohen koncepte të nuk ishte e vështirë të vije re edhe caktuara edhe për vetë pjesëmarrësit konfuzion, sepse përkthimi bëhej e debatit, por edhe për audiencën. keq. Identifikimi i termit mysliman Përfaqësuesit e Komunitetit me islamizëm, myslimanizëm me Mysliman të Shqipërisë u prezantuan islamizëm, radikal apo të gjitha këto denjësisht, si dhe paraqitën me shpeshherë krijonin konfuzion tek maturi vlerat e besimit islam, si dhe audienca. u përballën, po me të njëjtën maturi Ajo që bie në sy, pothuajse te të me komente dhe kundër-argumente.
83 Shkenca komunikimi
Bibliografia
Bela H. Banathy and Patrick M. Jenlink (2005): Dialogue as a means of collective communication. Kluwer Academic/Plenum Publisher, New York. Jane Idleman Smith (2007): Muslims, Christians, and Challenge of Interfaith Dialogue. Oxford University Press. Jonathan Magonet (2003): Talking to the other / Jewish interfaith dialogue with Christians and muslims, I.B. Tauris/London, New York. Maire Byrne (2011): The names of God in Judaism, Christianity, and Islam, Pndar NZ. New Zealand. Milan Vukomanovic and Marinko Vcinic, Religious dialogue in the Balkans: The drama of understanding. Karen Armstrong (2015): Fields of Blood: Religion and the Histori of Violence. Penguine Random House. UK. Tarik Ramadan (2011): Të jesh mysliman evropian, Logos-A. Maqedoni. Ferid Muhiq (2014): Identiteti islam i Evropës, Logos – A. Maqedoni. Artan Fuga (2014): Stereotipa mbi identitetin fetar, Komunikimi në shoqërinë masive. Tiranë, f. 335-363. Erving Goffman: (1959): The Presentation of self in everyday life, Garden City, (edizione italiana, Bologna: II Mulino, 2011), f. 11. Michael Kunzik (1997): Images of Natiosn and International Public Relations; Lawrence Erlbaum Associates- Publishers Mahwah, New Jersey, f. 1. Kur’ani, Suretu Bekare, Vargu 256. Saba Mahmood (2009): Religious Reason and Secular Affect: An Incommesurable Divide?” Qritique Secular? Blasphemy, Injury, and Free Scpeesh, f. 64.
Akademia e shkencave të RPS të Shqipërisë, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980, f. 714. Akademia Ndërkombëtare e Fikhut Islam, “Rreth lirisë së shprehjes së mendimit: rregullat dhe dispozita”, Vendimi nr. 176 (2/19) Emiratet e Bashkuara Arabe, 26-30 prill 2009.
Feja dhe kombi htttp;//www.youtube.com/watch?v=DdZ9BnFAu1s&feature=youtube_ gdata_player
84 Shkenca komunikimi
Abdu Muhtar Musa, Bota myslimane karshi Perëndimit http://www.onislam.net/english/politics/transnational/431049-muslim/ world/and/west.html shqip.com/2015/1/10/ Liria-e-shprehjes-vlen-më-shumë-se-të-gjithë-librat-e- shenjtë http://www.e-zani.com/2015/01/12/charlie-te-e-gazetarise-shqiptare/ Tarek Mitri, Marrëdhëniet mes myslimanëve dhe të krishterëve http://erasmusi.org/marredheniet-mes-myslimaneve-dhe-te-krishtereve/
A1 Report - Tete a Tete, Ksenofobitë, terrorizmi, kriza globale (7 janar 2015) https:// youtu.be/S5auyrWHf2Q A1 Report - Tete a Tete, A duhet te kete kufi për satirën (9 janar 2015) https://youtu.be/M0OQ6KXRNfA
A1 Report - Tete a Tete, Harmonia fetare e Shqipërisë në Paris (13 janar 2015) https://youtu.be/nNrFn5gHtwc Top Story, 15 janar 2015, - Top Channel Albania - Political Talk Show https://youtu.be/fpeblxCub7M https://youtu.be/L5KZkF2Et0w https://youtu.be/qQgvMZFUSlA Shqip, 12 Janar 2015 - Top Channel Albania - Political Talk Show https://youtu.be/-NhK2f_irbI https://youtu.be/X7aj33_TOTM https://youtu.be/DBXFOUmx73c Opinion - A na kërcënon terrorizmi islamik- (08 janar 2015) https://youtu.be/CJ0rhPLxLq4 Opinion - Toleranca fetare, realitet apo mit- (19 janar 2015) https://youtu.be/1nt2BubrjDg Emisioni ‘Oktapod” 13 janar 2015 http://www.youtube.com/watch?v=hi8e4u XtFsM&feature=youtube_gdata_player Kapital - Bashkëjetesa mes besimeve. - 16 janar 2015 - Talk show - Vizion Plus https://youtu.be/RmRThXoR97U https://youtu.be/mhP9ykjRkpQ https://youtu.be/4VYAYCKrU4s Tonight Ilva Tare “Islami, Evropa, Terrorizmi” https://youtu.be/4VYAYCKrU4s
85 Histori
Moderniteti dhe ideologjia në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane (Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet e shkollave osmane) Dr. Hasan Bello Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, Tiranë
Abstrakt Në tekstet shkollore osmane nuk mund të thuhet se flitej hapur mbi racat dhe kombet, por kishte raste kur në kuadër të trajtimit të aspekteve të veçanta me karakter gjeografik, përshkruheshin edhe detaje me interes për kombin tonë. Kështu, në tekstin “Gjeografia osmane” (“Coğrafya-yı Osmani”) në të cilin trajtoheshin karakteristikat e disa krahinave dhe popujve të Perandorisë, si shembull i mikpritjes dhe bujarisë merrej populli shqiptar. Mungesën e bujtinave (haneve) në qytetet shqiptare, autori e shpjegonte me faktin se te ky popull kjo traditë zinte një vend të rëndësishëm. Sipas tij, çdokush që udhëtonte nëpër Shqipëri dhe ngelte në mes të rrugës, qoftë ky mysliman ose i krishterë, nëse trokiste në derën e shqiptarit bëhej mysafir në shtëpinë e tij. Bujtësi ishte i detyruar që mikut t’i siguronte ushqim për aq ditë sa ai do të qëndronte. ë tekstet shkollore rëndësi e madhe identitetit osman të Perandorisë të nënshtetasve të Perandorisë. NOsmane vihet re se Kjo politikë ishte në përputhje me janë pasqyruar të gjitha etapat e zhvillimet e ngjashme të ndërtimit modernizimit dhe ideologjia zyrtare të identiteteve perandorake që kishin e kohës. Kështu, në periudhën e filluar të ndiqnin në këtë kohë edhe Tanzimatit (1839-1876), në tekstet shtetet evropiane. dhe programet shkollore i kushtohet Në etapën e dytë, e cila përfshin 86 Histori periudhën e Sulltan Abdulhamidit krijimi dhe ndërtimi i një identiteti të II (1876-1909), në tekstet dhe ri kombëtar, atij turk.3 programet shkollore zë vend Në periudhën e Tanzimatit, ideologjia panislamiste si element përveç festave me karakter fetar përbashkues i të gjithë popujve si ditë pushimi, ishte edhe data e të Perandorisë përballë rrymave hipjes në fron të sulltanit, ndërsa nacionaliste (turke, arabe, shqiptare, në periudhën e Abdulhamidit II u kurde, etj…), që krahas zhvillimit të shtua si ditë pushimi edhe ditëlindja tyre normal, si rezultat i rrethanave e tij. Ndryshime thelbësore ndodhën historike, nxiteshin edhe nga shtetet sidomos pas Revolucionit Xhonturk evropiane si diversion dhe presion të vitit 1908 kur në kalendar u ndaj politikës centralizuese të shtua si festë kombëtare edhe dita e Abdulhamidit II. shpalljes së Kushtetutës, ndërsa në Në etapën e tretë, e cila tekstet shkollore u futën koncepte përfshin periudhën pas shpalljes bashkëkohore të sistemit politik dhe së Kushtetutës së dytë (1908), në shtetit kombëtar, si: atdheu, populli, tekstet dhe literaturën shkollore shteti, kushtetuta, parlamenti, të Perandorisë Osmane merr një zgjedhjet, legjislacioni, sistemi rëndësi gjithnjë e më të madhe gjyqësor, etj. politika e ndërtimit të identitetit Zyrtarisht tekstet e para shkollore kombëtar.1 Një trajtim pak a shumë mbi historinë dhe gjuhën osmane të ngjashëm lidhur me këtë trajektore filluan të shkruheshin në vitin 1850. kishte bërë që në vitin 1904 edhe një Në periudhën e Tanzimatit, në shkollat nga themeluesit e nacionalizmit turk, osmane bëhej përpjeke që brezi i ri të Yusuf Akçura (Jusuf Akçura)2. Në edukohej me dashurinë për “atdheun një seri të gjatë shkrimesh të botuara osman”. Koncepti “atdhe” (“vatan”) në gazetën “Türk” (“Turk”) që në literaturën shkollore të Perandorisë asokohe dilte në Kajro, ai shkruante Osmane i përket kësaj periudhe. Ky se në periudhën e Tanzimatit koncept shumë shpejt do të bëhet një ishin bërë përpjekje për të krijuar nga temat më të parapëlqyera dhe më popullin osman, në periudhën e të debatueshme nga Osmanët e Rinj Abdulhamidit II, popullin islam dhe (“Yeni Osmanlılar”)4. Një përhapje se pas kësaj periudhe kishte filluar 3. Këto teza dhe shkrime ai i përmblodhi 1. Mehmet Ö. Alkan, “Osmanlı në librin e tij të njohur Üç tarzı siayaset, Imparatoluğu`nda Modernleşme ve Istanbul, 1912.. Eğitim”, TALID, 6 (12), 2008, s. 13-14. 4. Osmanët e Rinj (“Yeni Osmanlılar”) janë 2. Yusuf Akçura (1876-1835) një nga pararendësit e Turqve të Rinj ose xhon- themeluesit dhe teoricienët më të njohur të turqve. Kjo shoqëri gjysmë ilegale u theme- nacionalizmit turk. Autorë i disa librave dhe lua në vitin 1865 nga një grup intelektualësh artikujve mbi këtë tematikë. osmanë të cilët nën shembullin e Revolu- 87 Histori të gjerë në masat e popullsisë dhe Tek Osmanët e Rinj koncepti te shtresa intelektuale e Perandorisë “atdhe” (“Vatan”) sinjifikohej me Osmane ai do të gjejë sidomos nga kërkesën për miratimin e Kushtetutës vepra teatrale e Namik Kemal-it5 dhe hapjen e parlamentit, të cilat “Vatan yahut Silistre”, subjekti i së në thelb e kufizonin pushtetin e cilës fund e krye përshkruhet nga sulltanit dhe automatikisht e kthenin patriotizmi romantik. Sipas shumë Perandorinë Osmane në Monarki studiuesve të historisë së letërsisë Kushtetuese. osmane kjo vepër është botuar në dy Duke nisur nga viti 1880 në versione. Në versionin e pacensuruar sistemin arsimor osman lëndët të shtypur ilegalisht, pjesa teatrale fetare morën rëndësi të madhe. Në mbyllet me fjalët “Rroftë Atdheu. programet dhe në tekste shkollore Rrofshin Osmanët” (“Yaşasın Vatan. tani e tutje filloi të propagandohej Yaşasın Osmalılar”), ndërsa në politika panislamiste. Kjo për shkak botimin zyrtar ajo mbyllet me urime se nga shkollat në të cilat lëndët drejtuar sovranit “Rroftë Sulltani! shkencore-pozitiviste ishin futur Rroftë Sulltani” (“Padişahım Çok që nga koha e Tanzimatit po dilnin Yaşa! Padişahım Çok Yaşa”). Si çdo ditë e më shumë kundërshtarë rezultat i ndikimit që kjo pjesë pati të regjimit. Prandaj, Abdulhamidi kur u vu në skenë, Namik Kemal-i II u përpoq që sistemin arsimor u internua, ndërsa vepra e tij u osman ta përdorte në funksion të ndalua, për shkak se ajo tentonte të politikës së tij panislamiste, për zëvendësonte dashurinë dhe bindjen të formuar nëpunës të lidhur me ndaj sulltanit, me dashurinë për sulltanin dhe me Islamin zyrtar. atdheun. Ndërkohë që shtresa e dijetarëve (ulematë) u la jashtë këtij sistemi. cionit Francez dhe zhvillimeve politike e Një dukuri e tillë nuk ishte specifike kulturore në vendet evropiane mendonin vetëm për Perandorinë Osmane, e se, P-Osmane mund të shpëtonte vetëm duke u demokratizuar. Një kërkesë tjetër e njëjta gjë ishte duke ndodhur edhe tyre ishte shpallja e kushtetutës dhe drejtimi në perandoritë fqinje dhe shtetet i vendit nga një grup individësh të përzgjed- evropiane. Kështu, duke nisur që hur siç ishte parlamenti. nga viti 1884, Car Aleksandri i III e 5. Namik Kemal (1840-1888) mendimtar kishte shtuar numrin e orëve fetare dhe shkrimtar osman me origjinë shqiptare 6 i gjysmës së dytë të shek. XIX. Autor i disa në shkollat ruse. veprave letrare dhe teatrale që kanë lënë Nga një vështrim qoftë dhe i gjurmë në historinë e letërsisë osmane. Në përciptë i teksteve osmane vihet re veprat e tij kultivohet dashuria për atdheun osman. Ai njihet gjithashtu edhe si një nga 6. Robert Gilda, Barricades and Borders Europe përfaqësuesit më të njohur të lëvizjes së Os- 1800-1914, Oxford: Oxford University manëve të Rinj Press, 1987, p. 352. 88 Histori se çdo epokë ka lënë gjurmët e saj. në kapitullin ku trajtohej kontinenti Në kapakun e botimit të dytë të evropian, autori i drejtohet nxënësve tekstit shkollor “Gjeografia osmane” me fjalët: “Siç e shikoni edhe në (“Coğrafya-yı Osmani”) theksohej hartë, megjithëse kontinenti evropian rëndësia që Sulltan Abdulhamidi II krahasuar me katër kontinentet e tjerë i jepte arsimit dhe se çdo “mrekulli është më i vogël, përsëri ai është më industriale” që po ndodhte brenda i qytetëruar. Popullsia e tij krahasuar Perandorisë në këtë periudhë ishte me popullsinë e kontinenteve të tjerë rezultat i sistemit arsimor të ngritur është më e përparuar në shkencë, art prej tij.7 Në parathënien e tekstit dhe tregti”.10 Por nëse nga një anë “Ruajtja e Shëndetit” (“Hıfz-ı atyre iu sugjerohej që Evropa dhe Sıhhat”) autori e quan Sulltan shoqëria perëndimore të merreshin Abdulhamidin II si sundimtarin më si shembull për përparimin që kishin të lavdishëm dhe më të drejtë të arritur në fushën shkencore dhe kohës.8 teknologji, nga ana tjetër iu bëhej Në tekstet shkollore thirrje që të bënin kujdes për të përgjithësisht ushqehej fryma e ruajtur zakonet dhe traditat osmane, tolerancës fetare. Kjo për shkak se veshjet dhe moralin islam.11 Perandoria Osmane kishte edhe Në kuadër të politikës nënshtetas jo-myslimanë, të cilët që panislamiste, që ishte kthyer në nga koha e Sulltan Mehmet Fatihut II doktrinë zyrtare të shtetit osman, (1432-1481) njiheshin si komunitete në tekstet shkollore si sulltani më i më vete (milete). Fëmijëve myslimanë lavdishëm nuk cilësohej më Sulltan u ndalohej që të kritikonin fetë e Sulejman Kanuni (1520-1566), por tjera dhe në vend që t’u mësoheshin Sulltan Javuz Selimi (1512-1520), “gabimet” apo “mangësitë” e tyre, u sepse ky i fundit kishte qenë i pari mësoheshin urdhëresat, ndalesat dhe që kishte transferuar qendrën e monoteizmi i pastër islam.9 kalifatit nga Bagdadi në Stamboll Në periudhën e Abdulhamidit II dhe e kishte pastruar Anadollin nga superioriteti i qytetërimit perëndimor shizmi duke e sunizuar.12 Besnikëria nëpër tekstet shkollore kishte filluar dhe bindja ndaj sulltanit në tekstet të pranohej haptazi. Në tekstin shkollore konsiderohej jo vetëm “Gjeografia e re” (“Yeni Coğrafya”), si detyrë patriotike, por edhe si
7. Ahmet Celal, Coğrafya-yı Osmani, Istanbul: 10. Azmi, Yeni Coğrafya, Dersaadet: Kasbar Mekteb-i Harbiye Mat.,1316 (1900). Mat, 1314, s. 58. 8. Besim Ömer, Hıfz-ı Sıhhat, Istanbul: 11. Ayşe Sıdıka, Usul-ü Talim ve Terbiye, Karabet Mat.,1318 (1902), s. 1. Istanbul: Alem Mat, 1313, s. 46. 9. Ali Tevfik, Yeni Coğrafya, Istanbul, 1305, 12. François Georgeon, Sultan Abdülhamid, s. 18. Istanbul: Homer Kitabevi, 2006, s. 228. 89 Histori obligim fetar për çdo shtetas osman. parlamentar. Prandaj, krahasuar me Qëllimi kryesor i sistemit arsimor periudhën e mëparshme, tekstet mbi të gjitha ishte edukimi dhe shkollore osmane iu nënshtruan një përgatitja e kuadrove besnikë ndaj kontrolli akoma dhe më të rreptë. Ato sulltanit e kalifatit.13 Krahasuar me fillimisht u spastruan nga të gjitha periudhën e Tanzimatit ku vihej simbolet e ideologjisë panislamiste re një lloj liberalizmi, në epokën të epokës së Abdulhamidit II; fjalët e Abdulhamidit II, në tekstet lavdëruese që shkruheshin për shkollore të Perandorisë Osmane, iu sulltanin tani u hoqën; ndërsa nga kushtua rëndësi e madhe përhapjes njëra anë ngrihej në qiell regjimi së sunizmit e sidomos shkollës kushtetues, nga ana tjetër kritikohej juridike hanefite14. Në disa tekste ashpër Abdulhamidi II, i cili kishte shkollore tani bindja dhe besnikëria shfuqizuar kushtetutën dhe kishte ndaj sulltanit konsiderohej si “vacib” shpërndarë parlamentin. Një dukuri (obligim fetar pothuajse kategorik),15 tjetër që vihet re në tekstet shkollore e në disa të tjera si “farz” (obligim të kësaj periudhe është edhe fakti fetar kategorik).16 se, ngjyrimi fetar tani zuri të zbehej Pas Revolucionit Xhonturk dhe të zinte një vend gjithnjë e më të të vitit 1908, partia “Bashkim dhe vogël se më parë. Përparim” u përball me një nevojë Në ndonjë tekst, indirekt më të madhe se sa regjimi i vjetër ose duke përdorur një gjuhë të që t’i shpjegonte popullit të mirat kujdesshme, kishte filluar të mbahej që sillte Kushtetuta dhe sistemi qëndrim kritik ndaj sulltanatit dhe të propagandohej se republika 13. Namik Sinan Turan, “Osmanlı ishte një formë më e përparuar se Toplumunda Modernleşme ve Eğitimin monarkia. Megjithatë, duke pasur Ideolojik Dönüşümüne Dair Gözlemler”, parasysh rrethanat politike, kur pjesa Folklor Edebiyat, Ankara 2008, c. 14, sy. 55, dërrmuese e popullsisë ishte e lidhur s. 123. 14. Shkolla juridike hanefite është një nga prej shekujsh me dinastinë osmane e katër shkollat juridike të islamit suni. Kjo sulltanin, bëhej kujdes që kjo të mos shkollë është themeluar nga juristi i njohur ngjallte reagimin e masës myslimane. Ebu Hanife (v. 767) dhe përfshin një sërë Po në të njëjtin tekst ku vlerësohej rregullash të praktikimit të fesë islame më forma republikane e regjimit ishte shumë të përshtatshme për zonat urbane. Në Perandorinë Osmane kjo shkollë ishte vendosur edhe një tregim në të cilin përcaktuar edhe si linjë zyrtare. djali pyeste babanë nëse kjo formë 15. Ahmed Ziyaeddin, Vesitü`n-Necat, do të zbatohej edhe në Perandorinë Dersaadet: Şirket-i Mürettibiye Mat, 1317, Osmane. Përgjigjja ishte tej mase s. 5-6. interesante, sipas “babait”, ky regjim 16. Ahmed Cevdet, Eser-i Ahd-ı Hamdi, Is- tanbul: Matbaa-i Amire, 1309, s. 26-29. politik ishte i pamundur të zbatohej 90 Histori në Perandorinë Osmane. Në radhë konsiderohej si despot dhe periudha të parë për shkak se kjo perandori e tij si diktaturë kur populli vuante përbëhej nga kombe të ndryshme, të nga shtypja e mungesa e lirisë. cilët do të kërkonin që presidenti i Tani apologjizohej kontributi i republikës të ishte nga kombi i tyre ushtrisë dhe i partisë “Bashkim dhe dhe në radhë të dytë për shkak se ky Përparim”, e cila pasi kishte rrëzuar shtet ishte themeluar nga dinastia sulltanin, kishte shpallur Kushtetutën osmane, e cila kishte sakrifikuar dhe i kishte rikthyer popullit lirinë. shumë dhe i kishte shërbyer prej Nga pikëpamja e kulturës shekujsh këtij populli. Prandaj, politike, krahasuar me tekstet autori i këtij teksti konkludonte se shkollore të periudhës së shteti osman nuk mund të bëhej Abdulhamidit II, pas vitit 1908 republikë.17 vihen re ndryshime thelbësore. Nëse Në përputhje me zhvillimet më parë bindja dhe besnikëria ndaj politike që ndodhën pas Revolucionit sulltanit konsiderohej si obligim Xhonturk në tekste tani theksohej fetar, tani bëhej thirrje për besnikëri kontributi i ushtrisë në realizimin ndaj atdheut, Kushtetutës dhe ligjeve. e revolucionit dhe hyjnizohej roli i Shkolla nuk konsiderohej më vetëm kushtetutës, duke e barazuar atë me si institucion shtetëror, por edhe si lirinë. Koncepte të tilla si: atdheu, mjet socializues-partiak me anë të kombi, shteti, kushtetuta, parlamenti, së cilës xhonturqit propagandonin zgjedhjet, ligji, gjykatat, etj., të cilat pikëpamjet e tyre politike. Madje, më shumë se sa perandorake ishin për të arritur objektivat e saj, partia karakteristike për shtetet kombe “Bashkim dhe Përparim” në disa ishin të pranishme kudo.18 Në tekstet zona të caktuara hapi shkolla private shkollore tani filloi të propagandohej me programe specifike. një ideologji e re, e cila nga studiuesit Në tekstet e historisë tani është emërtuar si një “sintezë turko- shpaloseshin përpjekjet e bëra për islame”. Nxënësit nuk ishin më të demokratizimin e Perandorisë që detyruar të brohorisnin “Rroftë nga koha e Tanzimatit; theksohej Sulltani”, por recitonin vjersha fetare kontributi i Osmanëve të Rinj dhe e patriotike për atdheun (“vatanin”) i përfaqësuesve më të njohur të dhe kombin osman. Abdulhamidi II kësaj lëvizjeje, si: Fazëll Mustafa Pasha, Zija Pasha, Shinasiu, Namik 17. Ali Seyyidi, Musâhebat-ı Ahlâkiye, Kemal-i, Ali Suavi-u, etj. Shpallja Istanbul: Şirket-i Mürettibiye Mat, 1332, s. e Kushtetutës dhe mbledhja e 24. parlamentit të parë osman në vitin 18. Mustafa Gündüz, “II.Abdülhamid 1876-1877, konsideroheshin si data Dönemi Eğitimi ve Ideolojisi Üzerine Tartışmalar”, TALID, 6 (12), 2008, s. 266. të rëndësishme historike, ndërsa 91 Histori shfuqizimi i tyre si fatkeqësi. Një propagandohej me të madhe se, të vend po aq të rëndësishëm zinin edhe gjithë ata që jetonin nën flamurin përpjekjet e xhonturqve përballë e Perandorisë, konsideroheshin si regjimit despotik të Abdulhamidit pjesëtarë të kombit osman. Ky i II, aktiviteti i tyre politik brenda dhe fundit përbëhej nga turqit, arabët, jashtë vendit e sidomos Revolucioni shqiptarët, grekët, hebrenjtë, kurdët, i vitit 1908.19 bullgarët, etj. Anëtarët e këtij kombi Në këtë periudhë, e cila quheshin osmanë dhe se gjuha e tyre përkon me lindjen dhe zhvillimin e zyrtare ishte osmanishtja. Prandaj, nacionalizmit turk kemi një shtim sipas tyre, të gjithë fëmijët ishin të të temave mbi rrënjët historike detyruar ta mësonin këtë gjuhë.22 të popullit turk. Koncepte të Një anë pozitive e kësaj politike tilla nacionaliste si: “ekonomia ishte fakti se partia “Bashkim kombëtare”, “letërsia kombëtare”, dhe Përparim”, e cila synonte “edukata kombëtare” filluan të konsolidimin e unitetit të brendshëm artikuloheshin haptazi e të zinin dhe rritjen e kohezionit social, e vend çdo ditë e më shumë në të kundërshtonte njësoj si ndarjen e gjitha tekstet e shkollave osmane në racave ashtu edhe diskriminimin mbarë Perandorinë. Në funksion të fetar. Në tekste propagandohej se pas kultivimit të kësaj fryme në tekste shpalljes së Kushtetutës ndarjet ishin u vendosën copëza leximi letrar me zhdukur dhe se të gjithë nënshtetasit anën e të cilave kultivohej ndjenja osmanë, pavarësisht prejardhjes e sakrificës për atdheun, interesin së tyre etnike dhe fetare, ishin të kombëtar dhe dashuria për kombin.20 barabartë. Myslimanët, të krishterët Bindja dhe dashuria për sulltanin, tani dhe hebrenjtë ishin të obliguar njësoj kushtëzohej me faktin se ai duhej të që të sakrifikonin për atdheun e tyre. ishte simpatizant i Kushtetutës dhe Kombi osman konsiderohej si një respektues i detyrimeve që buronin komb me moral të lartë, brenda të cilit prej saj.21 kishte pasur dhe kishte personalitete Në kuadër të politikës së që duheshin marrë shembull, jo osmanizimit që xhonturqit filluan vetëm nga myslimanët por edhe të ndiqnin, në tekstet shkollore nga të krishterët. Osmanizmi nuk i përkiste vetëm myslimanëve. 19. Ahmed Hilmi, Resimli ve Haritalı Milli Küçük Osmanlı Tarihi, Dersaadet: Kasbar Çdokush që jetonte nën hijen e Matbaası, 1330, s. 134-140. flamurit perandorak dhe që i bindej 20. Halil Aytekin, Ittihad ve Terakki Dönemi ligjeve të shtetit, quhej ose mund të Eğitim Yönetimi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını, 1991. 22. Selim Kohen, Malumat-ı Eftal, Istanbul: 21. Nuri Doğan, Ders kitapları ve sosyalleşme A.Asadoryan ve Mahdumları Matbaası, (1876-1918), Istanbul: Bağlam, 1994, s. 79. 1328, s. 14. 92 Histori bëhej osman.23 Në tekste, siç shihet, madh te xhonturqit. Sipas tyre, propagandohej vëllazërimi i të gjithë Evropa nuk e kishte mbajtur fjalën e elementeve si një vullnet politik. dhënë se sido që të ishte përfundimi Për ta ilustruar këtë po citojmë një i tyre nuk do të kishte ndryshime të pjesëz leximi nga teksti i shkollave hartës së Perandorisë. Kjo shkaktoi fillore “Detyrat qytetare” (“Vezaif-i një skepticizëm të përgjithshëm tek Medeniye”), në të cilin përshkruhet elita drejtuese osmane lidhur me një stërvitje e improvizuar ushtarake perspektivën dhe unitetin që mund ku merrnin pjesë fëmijë me përbërje të sillte tani e tutje osmanizmi. Pas të ndryshme fetare, myslimanë dhe humbjes së pjesës më të madhe të të krishterë, të cilëve komandanti u Rumelisë, e vetmja shpresë për ta drejtohet me fjalët: mbeti turqizmi. “Tani nuk ka më ndarje dhe Në qoftë se më parë përçarje. Të gjithë jemi osmanë, osmanizmi e refuzonte ndarjen dhe të gjithë jemi bijtë e këtij atdheu, mbivendosjen e racave, ideologjia të gjithë jemi për përparimin e tij. e re tani filloi të ndërtohej mbi Për t’i shërbyer atdheut që të gjithë virtytet superiore të kombit turk. do bëhemi ushtarë. Artin ushtarak Pabesia e Evropës së krishterë dhe duhet ta mësojmë që tani, që në të dimensioni panortodoks i Luftërave ardhmen të mos hasim vështirësi e Ballkanike bëri që vëllazërimit midis të bëhemi ushtarë të mirë. Ushtrisë elementeve të ndryshëm fetarë osmane duhet t’ia zbardhim faqen brenda Perandorisë t’i jepej fund. Në edhe një kat më tepër. Hajdeni tekstet shkollore osmane tani filloi shokë, të vazhdojmë stërvitjen në të mbizotëronte ligjërimi i luftës emër të osmanizmit dhe atdheut.”24 midis “kryqit” dhe “gjysmëhënës”. Si ideologji, osmanizmi vazhdoi Pothuajse në të gjitha librat u të propagandohej deri përfundim vendosën shkrime dhe vjersha të të Luftërave Ballkanike, rezultati Ziya Gökalp-it (Zija Gokalpit)25, i tragjik i të cilave bëri që vendin e tij cili i bënte thirrje rinisë osmane të ta zinte nacionalizmi turk (turqizmi). kishte kujdes nga çdokush që s’ishte Humbja e këtyre luftërave u i kombësisë turke.26 E vetmja gjë e shoqërua me humbjen e territoreve përbashkët dhe që kishte njëfarë evropiane të Perandorisë Osmane, 25. Zija Gokalp (1876-1924) sociolog, duke shkaktuar një zhgënjim të teoricien dhe themelues i nacionalizmit bashkëkohor turk. Për disa vite me radhë 23. Süleyman Şebahettin & Fuat Köprülü, ai shërbeu edhe si ideolog zyrtar i partisë Meşrutiyette Terbiye-i Etfal, Istanbul: Necm-i xhonturke “Bashkim dhe Përparim”. Istikbal Matbaas-ı, 1327, s. 98. 26. Ahmet Cevat, Resimli Osmanlı Lisanı, 24. Ali Seyyidi, Vezaif-i Medeniye, Istanbul: Istanbul: Matbaa-yı Hayriye ve Şürekası, Kaanat Matbaası, 1329, s. 34-35. 1330, s.12. 93 Histori ngjashmërie me osmanizmin e zinte një vend të rëndësishëm. Sipas propaganduar më parë tani ishte tij, çdokush që udhëtonte nëpër fakti se nacionalizmi turk mbarte një Shqipëri dhe ngelte në mes të rrugës, lloj identiteti islam. qoftë ky mysliman ose i krishterë, Krahasuar me tekstet shkollore nëse trokiste në derën e shqiptarit të periudhës së Abdulhamidit II, bëhej mysafir në shtëpinë e tij. në të cilat superioriteti i qytetërimit Bujtësi ishte i detyruar që mikut t’i evropian në fushën e shkencës dhe siguronte ushqim për aq ditë sa ai do teknologjisë pranohej hapur, por që të qëndronte.28 nga ana tjetër bëhej thirrje për një Në tekstin e parë shkollor të lloj selektiviteti, që nga ky i fundit, historisë osmane “Fezleke-i Tarih-i zakonet të mos kopjoheshin, traditat Osmanî” (“Përmbledhje e Historisë dhe veshjet, në tekstet shkollore të Osmane”) që u shkrua nga Ahmet pas Revolucionit Xhonturk shoqërisë Vefik Pasha* në vitin 1869, në osmane i sugjerohej që Perëndimi të kapitullin e nëntë ku autori trajton merrej si model pa rezerva edhe në periudhën e Sulltan Mehmed Fatihut këto aspekte.27 II përshkruan shkurtimisht edhe ekspansionin e ushtrisë osmane në Si përshkruhej Shqipëria dhe territoret shqiptare,29 qëndresën shqiptarët në tekstet shkollore të njëzetepesëvjeçare të Skënderbeut Perandorisë Osmane?
Në tekstet shkollore osmane 28. Ahmet Celal, Coğrafya-yı Osmani, Istanbul, 1311, s. 86-87. nuk mund të thuhet se flitej hapur * Ahmet Vefik Pasha (1813-1891) shkrimtar mbi racat dhe kombet, por kishte dhe burrë shteti osman. Në karrierën e tij raste kur në kuadër të trajtimit të të gjatë politike ai ka mbajtur disa poste aspekteve të veçanta me karakter të rëndësishme, si: kryeministër, kryetar gjeografik, përshkruheshin edhe parlamenti, ministër arsimi, ministër drejtësie, etj. Ai njihet gjithashtu edhe si detaje me interes për kombin tonë. përkthyes dhe autor tekstesh. Për 36 vjet Kështu, në tekstin “Gjeografia me radhë, nga 1869-1905 libri i historisë osmane” (“Coğrafya-yı Osmani”) në “Përmbledhje e Historisë Osmane” që ai të cilin trajtoheshin karakteristikat hartoi për shkollat ryshtije shërbeu si tekst e disa krahinave dhe popujve të bazë duke u bërë model edhe për tekste të tjera që do të shkruhen më vonë. Nga të Perandorisë, si shembull i mikpritjes dhënat që na ofrojnë studiuesit e jetës dhe dhe bujarisë merrej populli shqiptar. veprës së Ahmet Vefik Pashës thuhet se ky Mungesën e bujtinave (haneve) në libër historie ka thyer të gjitha rekordet e qytetet shqiptare, autori e shpjegonte kohës së tij duke u ribotuar mbi 15 herë. me faktin se te ky popull kjo traditë 29. Ahmet Vefik Paşa, Fezleke-i Tarih-i Osmanî, (Yayına Hazırlayan: Şakir Babacan), 27. Nuri Doğan, Ders kitapları ve…, s.101. Istanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011, s. 101. 94 Histori në malet e Shqipërisë30 dhe rrethimin historiko-gjeografik, ndonëse deri e Shkodrës.31 Një rëndësi më vete në tani e pahulumtuar siç duhet, na bën këtë tekst ka edhe fakti se në kapitullin të konkludojmë se: e gjashtëmbëdhjetë ku autori trajton a) tek elita drejtuese (politike) ndarjen e vjetër të Perandorisë dhe intelektuale e Perandorisë Osmane në ejalete, Shqipëria Osmane, Shqipëria si koncept gjeo- (“Arnautluk-u”) trajtohet si njësi etno-linguistik ka qenë perceptuar administrative më vete, në përbërje qartë dhe saktë; të së cilës bënin pjesë sanxhaqet b) trajtimi i historisë së e Prizrenit, Shkodrës, Dukagjinit, Shqipërisë si koncept gjeo-etno- Ohrit, Elbasanit, Vlorës, Delvinës linguistik dhe e shqiptarëve (si p.sh. dhe Janinës.32 Me përjashtim të Skënderbeu dhe qëndresa e tij, Ali Shkupit dhe Manastirit që bënin pjesë Pashë Tepelena, veprimtaria e të në një njësi tjetër administrative, këto cilit trajtohet shkurtimisht si nxitës i sanxhaqe që autori i ka përfshirë nën popullsisë së Moresë në kryengritje emrin “Arnavutluk” (“Shqipëria”) për të përmbushur qëllimet përputhen pak a shumë me arealin personale33) edhe pse si pjesë etno-linguistik shqiptar. Studimi i integrale të historisë së Perandorisë trajtimit të historisë së Shqipërisë Osmane nuk mund të mos ketë dhe shqiptarëve në tekstet shkollore ndikuar si te nxënësit osmanë osmane e sidomos, prania e këtyre ashtu edhe te nxënësit shqiptarë që dy koncepteve, gjeografik-Shqipëri studionin në shkollat osmane për (“Arnavutluk”) dhe etnik-shqiptar të krijuar një përfytyrim gjeo-etno- (“Arnavutlar”), në hartat e atlaset linguistik objektiv, që më vonë, me lindjen e frymës kombëtare, do të 30. Po aty, s. 102. shndërrohet në vetëdije nacionale. 31. Po aty, s. 104-105. 32. Po aty, s. 150. 33 Po aty, s. 282: 287.
95 Histori
Roli i prijësve myslimanë në formimin e shtetit të parë shqiptar
Dr. Mois Kamberi Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës
Abstrakt Ngjarjet, lëvizjet politike e zhvillimet diplomatike që çuan në shpalljen e pavarësisë dhe formimin e shtetit dhe qeverisë së parë shqiptare nuk mund të kuptohen pa kontributin e klerikëve, që ishin shtresa më intelektuale shqiptare. Në ngjarje shumë të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare si Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Lidhja e Pejës, Kongreset e Manastirit, Dibrës, Elbasanit dhe në kryengritjet e mëdha shqiptare të viteve 1910- 1912, këta prijës qenë dhe udhëheqësit e tyre. Ky kontribut patriotik, me mendimet dhe idealet kombëtare, rriti rolin e tyre në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe zgjedhjen e tyre si përfaqësues në kongrese e kuvende me shumë peshë për fatet e Shqipërisë. Për këto merita ata janë zgjedhur dhe në organet drejtuese të tyre. Haxhi Ymer Prizreni – Kryetar i Qeverisë së Përkohshme të Lidhjes Shqiptare, Haxhi Zeka – kryetar i Lidhjes së Pejës, Haxhi Vehbi Dibra – Kryetar i Kongresit të Dibrës etj. Këta emra do të jenë të pranishëm me kontributin e tyre në sukseset që arritën kryengritjet e mëdha të shqiptarëve kundër politikave të monarkive ballkanike e Fuqive të Mëdha, kryengritje që çuan në mbledhjen e Kuvendit Kombëtar për shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe formimit e Qeverisë së parë shqiptare të drejtuar nga Ismail Qemali. Kontributi patriotik i klerikëve u pa qartë dhe në zgjedhjen e tyre si drejtues në postet më të larta të qeverisë së parë shqiptare si: Haxhi Vehbi Dibra (Agolli), kryetar i Pleqësisë Shqiptare dhe Dom Nikoll Kaçorri, nënkryetar i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës. Ata janë të parët që hodhën idenë e formimit të një qeverie mbarë shqiptare. 96 Histori hekulli XIX shënoi një bashkëpunimit të sinqertë dhe pa epokë të re për popullin asnjë paragjykim të intelektualëve Sshqiptar, atë të Rilindjes. Ai dhe aktivistëve patriotë, të cilët hyri në historinë moderne të vendeve pavarësisht nga përkatësia e të Ballkanit si shekulli i lëvizjeve dhe ndryshme fetare, dhanë një revolucioneve kombëtare, që çuan kontribut vendimtar për afirmimin në çlirimin nga pushtimi osman dhe politik e kulturor të kombit shqiptar. formimin e shteteve të pavarura. Për Të dhënat e përftuara nga burime një varg rrethanash të brendshme të ndryshme historike vërtetojnë e të jashtme, Shqipëria ishte vendi qartësisht ekzistencën e tolerancës i fundit në Ballkan që u shkëput dhe të bashkëjetesës paqësore midis nga Perandoria Osmane dhe që shqiptarëve të besimeve të ndryshme. shpalli pavarësinë kombëtare. Gjatë Periudha e Rilindjes Kombëtare, Rilindjes Kombëtare lindi dhe u ajo e pavarësisë dhe e luftërave të zhvillua ideologjia e re kombëtare, ndryshme në mbrojtje të trojeve e cila, duke u ngritur mbi ndarjet shqiptare, dëshmuan se ekzistenca e krahinore e fetare, shprehte aspiratat besimit fetar, jo vetëm që nuk u bë jo më të krahinave të veçanta, por të pengesë për përballimin e situatave gjithë Shqipërisë dhe shqiptarëve si të vështira të atyre kohërave, por u bë komb.1 faktor i domosdoshëm për ruajtjen Në kundërshtim me politikat e e pavarësisë dhe forcimin e shtetit, sulltanëve osmanë, që vinin shenjën duke u vlerësuar se diversiteti fetar ka e barazimit midis fesë dhe kombësisë qenë dhe është një pasuri kombëtare, dhe e trajtonin popullin shqiptar, me falë kjo e prijësve të shquar fetarë. tri besime, të ndarë në tri kombësi Shumë kuvende e kryengritje lokale, të ndryshme, ku jeta shpirtërore e krahinore, ndërkrahinore dhe besimtarëve shqiptarë sundohej nga mbarë kombëtare, u udhëhoqën tri institucione fetare, tri shkolla dhe dhe u drejtuan nga klerikë të shquar tri kultura të huaja, klerikët shqiptarë shqiptarë. Një realitet ky i cili ngritën idenë e një shteti kombëtar herë pas here vlerësohet edhe nga shqiptar.2 opinioni ndërkombëtar. Lëvizja Kombëtare Shqiptare Kur udhëton nëpër analet e për pavarësi dhe krijimi i shtetit historisë shqiptare dhe flet për lëvizjet shqiptar të pavarur, përbën një dhe përpjekjet mbarëkombëtare, shembull mjaft domethënës të kupton se një rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe rilindësit e 1. ASHSH, “Histori e Popullit Shqiptar”, mëdhenj shqiptarë, të cilët në shumë Vëll. II, Toena, Tiranë, 2002, f. 27. raste ishin drejtues fetarë, që nga 2. ASHSH, “Histori e Popullit Shqiptar”, Vëll. II, Toena, Tiranë, 2002, f. 27. imamë e myderrizë, myfti, kryemyfti, 97 Histori kadi dhe kryetarë komuniteti e deri re se prania e klerikëve myslimanë në klerikë katolikë e ortodoksë, ku është kudo e pashmangshme. Që në kushte dhe rrethana të ndryshme nga kryengritjet kundër Tanzimatit dhe shpesh herë mjaft të vështira, me sheh Mustafën e sheh Fezën, e punuan për krijimin dhe ngritjen e deri te përfaqësimi në organizma, shtetit shqiptar, si dhe kontribuuan si Komiteti i Stambollit, me Hoxhë për forcimin dhe konsolidimin e Hasan Tahsinin e madh, erudit që këtij shteti, duke dhënë një ndihmesë me botimet shkencore, letrare apo të jashtëzakonshme në formësimin publicistike u përpoq të vinte në dukje e vetëdijes kombëtare dhe fetare të trashëgiminë kulturore të popullit popullit tonë. shqiptar dhe domosdoshmërinë Duke i bërë një vështrim e njohjes prej shtetit osman të së retrospektiv veprimtarisë së drejtës legjitime për t’u arsimuar në klerikëve shqiptarë, si organizatorë të gjuhën e vet amtare, duke vazhduar rezistencës antiosmane, kuvendeve me Daut Efendi Boriçin, në Lidhjen e kongreseve të mbajtura në gjithë e Prizrenit, me Hafiz Ibrahim krahinat shqiptare, aktiviteti i tyre Shkupin, në Kongresin e Manastirit, patriotik rriti popullaritetin e tyre në me Myfti Vehbi Dibrën, me Hafiz krahinat shqiptare.3 Ali Korçën dhe Ismail Efendi “Na shqiptarët, prej çdo feje Ndroqin në Kongresin e Dibrës, me qofshim, jemi të tanë vllazën gjaku Myfti Vehbi Dibrën e Sheh Ahmet dhe vllazën (vatani) atdheu. Do të Pazarin në shpalljen e Pavarësisë më shkojmë mbarë e mirë shoq me shoq 1912 dhe ngritjen e flamurit, etj. si jemi tue shkue, do të punojmë së Pra, në gjithë rrjedhën e ngjarjeve bashku për lulëzimin e atdheut tonë që përcaktojnë fatin e Shqipërisë e të dhe do ta mbrojmë atë me gjakun shqiptarëve, pa dyshim, gjen edhe tonë.” ata, klerikët e nderuar të besimit Është e qartë që kleri mysliman mysliman, krah për krah e dorë për ka dhënë një kontribut të veçantë për dore me të gjithë klerikët e besimeve ekzistencën e popullit dhe të kombit të tjera në Shqipëri. Edhe ata kanë shqiptar. Në përpjekjet dhe në luftën pjesën e vet të historisë, janë edhe e gjatë për ruajtjen e identitetit ata pjesë e lavdisë shqiptare, kanë kombëtar, ai ka marrë pjesë në të hyrë edhe ata në vargjet e lahutës. gjitha ngjarjet më të rëndësishme. Kujtojmë këtu vargjet e Fishtës të Mjafton të hedhim një sy me kujdes, “Lahuta e Malsisë”: në të gjitha ngjarjet me karakter “Shtrinë të ngratin hafiz historik dhe politik dhe do vëmë Myslimin, dhe në dru e rrahën trimin Sado që ishte një “ hafiz” “Jam 3. M.H.D, Fondi kujtime. Kujtime të mbledhura nga Ivzi Shehu. shqiptar me gjuhë e fis” 98 Histori Jam Shqiptar përgjigjet Hafizi në orientimin kombëtar të tërë jetës deri qe ashti i kambës i krisi”.4 së vendit tonë. Në gjirin e kësaj Ngjarje të rëndësishme lëvizje të gjerë politike, arsimore dhe mbarëkombëtare janë të lidhura me ushtarake, ata bashkëvepruan dhe zhvillimin e tyre pranë institucioneve me figura të rëndësishme të lëvizjes fetare gjatë Rilindjes Kombëtare sonë kombëtare, si Ismail Qemali, Shqiptare, si p.sh.: Lidhja Shqiptare Isa Boletini, Hasan Prishtina, Luigj e Prizrenit u ndez në Medresenë e Gurakuqi etj. Xhamisë Bajrakli. Kryetari i saj pas Në kuvendin e Pejës dhe të Iljaz pashë Dibrës, u zgjodh kleriku Dibrës të vitit 1899, Haxhi Zeka, Haxhi Ymer Prizreni, që ishte dhe Selim Rusi, Vehbi Dibra, Myfti kryeministri i parë shqiptar në Saliu, Myderriz Ismaili, Myderriz Qeverinë e përkohshme të Lidhjes. Abdullahu etj., luajtën një rol Kleri mysliman, me përkushtimin të rëndësishëm, duke dhënë një e tij mahnitës, i shërbeu shqipes shembull se si duhej të zgjidhej me përkthimet e ndryshme. Ishin çështja kombëtare. Klerikët, jo klerikët ata që kontribuuan së bashku vetëm ishin përfaqësues të krahinave me personalitete të shquara të vendit, të ndryshme shqiptare në këto për hapjen e mësonjëtoreve të para kuvende, por dhe figura me shumë në gjuhën shqipe dhe për t’u mësuar reputacion ndër delegatët e tjerë fëmijëve shkrimin e këndimin e pjesëmarrës të këtij kuvendi. Fjala e shqipes, si Hoxha Tahsini, Said tyre zinte vend sa herë që shprehej. Najdeni, Vehbi Dibra (Agolli), Hafiz Ndikim të madh pati H. Vehbiu Ali Korça etj. dhe në vendimet që mori kuvendi i Gjatë viteve 1900-1912, klerikët Dibrës i shkurtit 1899. i gjejmë të pranishëm në të gjitha Përhapja e shkollave dhe e ngjarjet më të rëndësishme të jetës mësimit të gjuhës shqipe, si dhe politike, social-arsimore të vendit zhvillimi i kulturës kombëtare, tonë, në kuvende dhe kongrese shtruan nevojën e caktimit të mbarë kombëtare si, Kuvendi i Pejës alfabetit të gjuhës shqipe. Për këtë u i drejtuar nga kleriku Haxhi Zeka, organizua Kongresi i Manastirit, 14 kongreset arsimore të Manastirit e nëntor 1908. Delegatët e kongresit Elbasanit, në Kongresin e Dibrës ishin shkrimtarët dhe publicistët më të 23 korrikut 1909 të drejtuar të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, nga Vehbi Dibra, në kuvendin e laikë e klerikë si: Vehbi Dibra, Haziz madh të Vlorës etj. Me mendimin Ibrahim efendiu etj., të cilët shtruan dhe qëndrimin e mbajtur, klerikët domosdoshmërinë e caktimit të një shqiptarë luajtën rol të rëndësishëm alfabeti të vetëm të gjuhës shqipe.5 4. Fishta, Gj., “Lahuta e Malësisë”. 5. ASHSH, “Histori e Popullit Shqiptar, 99 Histori Në këtë kongres klerikët mbështetën kërkesave të mirëfillta të shqiptarëve, idenë për përdorimin e një alfabeti kërkesa që ishin nga më të avancuarat të ri të gjuhës shqipe me germa të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. latine dhe për mësimin e shqipes në Si rezultat i kësaj lufte kongresi shkollat e Shqipërisë.6 punimet e tij i nisi dhe i përfundoi si Në Kongresin e Dibrës të 23 një kongres shqiptar, si një kongres korrikut 1909, Vehbi efendi Dibra, që trajtoi edhe shumë probleme të Hafiz Ali Korça, Haxhi Hafiz rëndësishme kombëtare që dilnin Ibrahim efendiu, Hafiz Sherif dhe jashtë kompetencave të rendit të Lëngu, etj., do të krijonin klube ditës së tij. Në të u ngritën probleme shqiptare e do të viheshin në krye me kërkesa të mirëfillta shqiptare ku të luftës kundër xhonturqve, që u shfaqën hapur: përpiqeshin të pengonin zhvillimin e - kërkesat me karakter të kombit shqiptar, bashkimin e tij. Në theksuar politik kombëtar, që çonin Kongresin e Dibrës të 23 korrikut drejt realizimit të autonomisë së 1909, Vehbi Dibra për aktivitetin Shqipërisë, e tij fetar dhe politik do të zgjidhej - kërkesat për hapjen e shkollave kryetar i Kongresit. Ky kongres i shqipe të mbrojtura nga shteti, kalonte caqet kombëtare, që tregohet - futjen e gjuhës shqipe në nga pjesëmarrja e delegatëve laikë shkollat shtetërore, e klerikë, jo vetëm nga vilajetet - çështjen e alfabetit, etj.7 e Selanikut, Manastirit, Janinës, Punimet e Kongresit, lufta e Kosovës dhe Shkodrës, por dhe e ashpër politike që u zhvillua aty, përfaqësuesve serbë, grekë, bullgarë provuan plotësisht se kërkesat e vllehë. Ky ishte i pari kongres ku e delegatëve patriotë ishin një më tepër se 300 delegatë toskë, gegë, përpjekje e hapur për realizimin myslimanë, ortodoksë, katolikë, e autonomisë së Shqipërisë. priftërinj, hoxhallarë e shehlerë u Kërkesa të tilla si ajo që nëpunësit bashkuan në një pikë, shkëputjen e e administratës vendase të dinin Shqipërisë nga Turqia dhe arritjen e gjuhën dhe zakonet e vendit, futja e pavarësisë kombëtare. gjuhës shqipe në shkollat shtetërore, Atdhetarët Hafiz Ali Korça, hapja e shkollave në gjuhën shqipe, Abdyl Ypi, Kenan Manastirli, Vehbi kryerja e shërbimit ushtarak në Agolli, Haxhi Ali Elbasani, etj., e vend, përdorimi dy gjuhësh në bënë Kongresin e Dibrës arenë të dokumentet përfundimtare të tij, luftës e shpalosjes së mendimit e janë arritjet më të mëdha të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, suksese që Vëll. II, Toena, Tiranë, 2002, f. 392. 6. Prof. Dr. Qazim Xhelili, Monografi, “ 7. Gazmend Shpuza, “Kongresi kombëtar i Vehbi Dibra “, Tiranë: Albin, 1998, f. 27. Dibrës 1909”, Dibër, 2005, f. 32. 100 Histori nuk ishin arritur në Kongreset e tjera fetarë, që ne nuk njohim përgjatë kombëtare.8 historisë sonë, konflikte të bazuara Në Kongresin e Elbasanit të 2 në besimet fetare. Pa asnjë dallim, shtatorit 1909, klerikët myslimanë klerikët myslimanë, duke ruajtur Hafiz Ibrahim Dalliu, Josi Haxhi tolerancën fetare, janë përpjekur Mima, Emin Haxhi Ademi dhe në të gjitha mënyrat vetëm për një Hoxhë Muglica bënë gjithçka për shoqëri me parime patriotike, për një të hapur Normalen e Elbasanit, shoqëri bashkëkohore, për forcimin përkrah Luigj Gurakuqit, Hamdi e ndërgjegjes kombëtare, dashurisë Ohrit, Dervish bej Biçakut, Mithat për gjuhën dhe traditat shqiptare, Frashërit dhe të tjerëve, ata bënë dashurisë për atdheun e dashurisë gjithçka për të ndriçuar dhe ushqyer për njëri-tjetrin, janë përpjekur për shpirtin kombëtar. krenarinë tonë kombëtare. Më në Elita fetare e vendit ka meritat veçanti kjo vepër bën ekzaminimin më të para nga të gjitha elitat e tjera. e përpjekjeve madhore të klerit Në rast se vështrojmë kombet dhe dhe dijetarëve myslimanë që nga historitë e tjera do të gjejmë kombe Lidhja Shqiptare e Prizrenit e deri të cilat kanë tradita mijëravjeçare në pavarësinë e Shqipërisë, jo vetëm shkrimi, alfabetesh, biblioteka librash për çlirim kombëtar, jo vetëm për dhe qytetërimi, por kombi ynë ka një arsimin e shkollat shqip, por edhe për specifikë që s’e ka asnjë komb tjetër krijimin e shtetit shqiptar. Me firmën dhe është diamant i qytetërimit të jo vetëm të patriotëve shqiptarë, por kombeve dhe kjo është toleranca dhe të klerikëve myslimanë si: Hafiz fetare. S’ka dhe s’mund të ketë asnjë Ismet Dibrës, Vehbi Dibrës, Hafiz tregues më epror për qytetarinë e një Sherif Lëngut, etj., Shqipëria do të kombi sesa toleranca fetare. shpallej e pavarur.9 Shqipëria përgjatë historisë Pavarësia e Shqipërisë ishte së saj ka qenë një shembull se si aspiratë dhe punë atdhetare e një njerëzit e fesë kanë ditur të zgjidhin kombi të tërë, nga gjiri i të cilit saktë marrëdhëniet e besimit lindën shumë heronj. Midis tyre me kombin. Një mori dijetarësh historiografia jonë duhet të nënvizojë shqiptarë të profilit fetar mysliman, fort emrat e klerikëve myslimanë, katolik apo ortodoks kanë dhënë njerëz me shumë reputacion në kontribut të çmuar në të gjitha fazat mbarë Shqipërinë, të aftë, largpamës, zhvillimore dhe format organizative me nuhatje e drejtpeshim politik.10 të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Është pikërisht kontributi i klerikëve 9. Mois Kamberi, “Dibra në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare”, Maluka, 8. Kenan Manastirli, “ Kongresi I Dibrës “, Tiranë, 2012, f. 176. Stamboll, 1912, f. 7. 10. M.H.D. Fondi Dosje Patriotësh, Vehbi 101 Histori Kulmin e ngritjes së tyre jo popullsia e Dibrës.12 vetëm si klerikë, por dhe si luftëtarë Për të plotësuar këtë detyrë të çështjes kombëtare, ata do ta të vështirë, mbledhjen e Kuvendit arrijnë me pjesëmarrjen në Kuvendin Kombëtar, më 21 nëntor 1912, e Vlorës dhe zgjedhjen e tyre në Ismail Qemali arriti në Durrës. organet më të larta të Qeverisë së Plaku Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi Përkohshme. e atdhetarë të tjerë të shoqëruar nga Në situatën e krijuar, kur forcat Nikoll Kaçorri u nisën për në Vlorë. Ballkanike po pushtonin Shqipërinë Më 21 nëntor 1912 Isa Boletini, dhe trevat shqiptare rrezikoheshin Ajdin bej Draga, Mehmet pashë nga një copëtim i ri, rrethet atdhetare Dërralla dhe delegatët e zgjedhur shqiptare brenda dhe jashtë atdheut, të Dibrës, Vehbi Agolli dhe Hafiz arritën në përfundimin se e vetmja Sherif Lëngu, u nisën nga Dibra për rrugë për shpëtimin e Shqipërisë në Elbasan13 ku i prisnin delegatët e ishte shpallja e Pavarësisë. Për këtë kësaj treve për të shkuar së bashku qëllim do të organizonin një kuvend drejt Vlorës.14 mbarë kombëtar ku do të merrnin Ndërsa delegatë nga të pjesë delegatë të zgjedhur nga të gjitha krahinat e tjera shqiptare gjitha krahinat shqiptare. grupoheshin dhe së bashku niseshin Telegrame të shumta të për në Vlorë, disa qyteteve shqiptare, dërguara nga Vlora për prefekturën që rrezikoheshin nga pushtimi i e Elbasanit tregonin interesin e shteteve fqinje, iu kërkua nga rrethet veçantë që kishin organizatorët e patriotike, që të ngrihej flamuri kuvendit për arritjen në Kuvendin e kombëtar me qëllim që pushtuesi Madh të përfaqësuesve të klerikëve i ri t’i gjente të pavarura. Midis 37 myslimanë si, Vehbi Agollit delegatëve15 dalloheshin klerikët (Dibrës) dhe Hafiz Sherif Lëngut, Vehbi Agolli, Hafiz Sherif Lëngu 11 personalitete me kontribut fetar e dhe Dom Nikoll Kaçorri. politik të gjithanshëm për çështjen Përballë kërcënimit të ri të kombëtare, mandate që ua ngarkonte pushtimit nga ushtritë ballkanike mbarë popullsia e Dibrës dhe e dhe situatës së re të krijuar për trevat krahinave përreth për të dërguar shqiptare, plaku Ismail Qemali dhe fjalën e tyre në Kuvendin Kombëtar atdhetarë të tjerë të mbledhur në në Vlorë. Vehbi Agolli u ngarkua të kryesonte delegacionin e Dibrës, 12. Zani i Naltë, viti 1937. përgjegjësi të cilën atij ia ngarkonte 13. A.Q.SH.-Fondi – 245, D. 2, f. 6, viti 1912. Dibra, dosja nr. 598. 14. A.Q.SH.-Fondi 32, D. 26, f. 133. 11. A.Q.SH.-Fondi 71, D. 1,Përkthim nga 15. Valentina Duka-“Histori e Shqipërisë turqishtja. 1912-2000”, Tiranë: Shblu, 2007, f. 19. 102 Histori Vlorë, hapën më 28 nëntor 1912, atdhetare Myfit bej Libohova, Abdi ora 14.oo, punimet e Kuvendit bej Toptani, Mehmet pashë Dërralla, Kombëtar për shpalljen e Pavarësisë Petro Poga, Luigj Gurakuqi, Mithat së Shqipërisë, pa pritur ende të gjithë Frashëri, Pandeli Cale, Lef Nosi dhe delegatët e krahinave shqiptare për figurat e dy klerikëve Dom Nikoll shkak të vështirësive të mëdha që Kaçori dhe Vehbi Agolli (Dibra). ekzistonin. Mendimi i klerikëve për Me propozim të Ismail Qemalit, Pavarësinë e Shqipërisë, u mbështet në Kuvend u zgjodhën edhe organet nga të gjithë delegatët me në krye më të larta të përfaqësimit të plakun Ismail Qemali, të cilët e qeverisë Shqiptare. Në mbledhjen e shpallën Shqipërinë shtet të pavarur: dytë që u hap më 30 nëntor 1912, “Shqipëria më sot të bëhet më vehte, me propozim të Luigj Gurakuqit, e lirë e mosvarme”.16 Vehbi Agolli u propozua të zgjidhej Pas shpalljes së pavarësisë, kryetari i Pleqësisë shqiptare përpara kuvendit kombëtar (senatit). Më 4 dhjetor 1912, shtroheshin detyra të reja historike: Kuvendi i Vlorës zgjodhi jo vetëm të ngrihej shteti i pavarur shqiptar Qeverinë e Përkohshme, por dhe me administratën dhe forcat e tij Pleqësinë prej 18 anëtarësh. Kryetar të armatosura, të sigurohej njohja i pleqësisë u zgjodh Vehbi Dibra.18 ndërkombëtare e pavarësisë dhe Në Kuvendin e Vlorës, Vehbi Agolli e kufijve politikë shtetërorë, që bëri dhe betimin e flamurit dhe dha të përfshiheshin të gjitha trojet Fet’fanë për shpalljen e pavarësisë. etnike shqiptare, të shtrihej pushteti Kjo qe zgjedhja e dytë e një atdhetari shtetëror në këto troje dhe të klerikal në postet më të larta të organizohej mëkëmbja dhe zhvillimi qeverisjes pas zgjedhjes së Dom ekonomik i vendit. Nikoll Kaçorrit si nënkryetar të Ismail Qemali i paraqiti Kuvendit Qeverisë së Përkohshme të Vlorës. dhe ia besoi atij zgjedhjen e anëtarëve Ndërkohë që Ismail Qemali merrej të qeverisë. Rrjedhimisht anëtarët e me zgjidhjet diplomatike të shtetit saj duhet të ishin të njohur brenda shqiptar jashtë atdheut, aktivitetin dhe jashtë vendit. Më 4 dhjetor 1912 brenda tij e ushtronte Vehbi Dibra, u zgjodh Qeveria e Përkohshme17. mjaft i suksesshëm në shtrirjen e Spikasin në përbërjen e këtij kabineti autoritetit të shtetit të parë shqiptar qeveritar krahas figurave të tjera në të gjitha trevat shqiptare.
16. Histori e Popullit Shqiptar,Vëll. II, Tiranë: Toena, 2002, f. 511. 17. Bajram Xhafa, “Historia e Shqipërisë, 18. Valentina Duka-“Histori e Shqipërisë periudha e pavarësisë”, Shkodër, 2006, f. 16. 1912-2000”, Tiranë: Shblu, 2007, f. 24.
103 Histori
Bibliografia A.Q.SH.-Fondi 32, D. 26. A.Q.SH.-Fondi 71, dok. 723/1, viti 1912. A.Q.SH.-Fondi 71, D. 1, dok 10307, përkthim nga turqishtja. A.Q.SH.-Fondi – 245, D. 2, f. 6, viti 1912. Gazmend Shpuza, “Kongresi kombëtar i Dibrës 1909”, Dibër, 2005. Gjergj Fishta, “Lahuta e Malësisë”. Histori e Popullit Shqiptar, Vëll. II, Tiranë: Toena, 2002. Mois Kamberi, “Dibra në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare”, Maluka, Tiranë 2012. Kenan Manastirli, “ Kongresi i Dibrës “, Stamboll 1912. M.H.D. Fondi Dosje Patriotësh, Vehbi Dibra, dosja, nr. 598. M.H.D, Fondi kujtime, Kujtime të mbledhura nga Ivzi Shehu Prof. Dr. Qazim Xhelili, Monografi, “ Vehbi Dibra “, Tiranë: Albin, 1998. Valentina Duka-“Histori e Shqipërisë 1912-2000”, Tiranë: Shblu, 2007. Bajram Xhafa, “Historia e Shqipërisë, periudha e pavarësisë”, Shkodër, 2006. Zani i Naltë, viti 1937.
104 Përkthime
Kur’ani, shpirti i umetit mysliman
Prof. Dr. Shahid Bushihi Marok
Abstrakt Shpirti i Kur’anit shkakton një transformim, i cili, ashtu siç ndodh tek individët, ndodh edhe me komunitetet. Edhe kur flitet për një komunitet, Kur’ani shkakton të njëjtin ndryshim dhe transformim që ka shpirti për trupin. Ai i bashkon pjesët e ndara të shoqërisë dhe ofron një model unik dhe bashkëpunues të saj. Trupi i të vdekurit, i braktisur nga shpirti i tij tashmë, fillon dhe dekompozohet dhe shkrihet për t’iu kthyer elementëve të parë nga të cilët u krijua, ku secili element i kthehet origjinës së tij në tokë. Vallë çfarë i ndodhi këtij trupi në rastin e vdekjes? Vdes dikush dhe ne e shohim që nuk ka ndryshuar asgjë tek ai, është po ai që ishte para se të vdesë. Nga ana tjetër, tek ai ka ndryshuar gjithçka. Çfarë u largua prej tij që nga aspekti aparencial nuk ka ndryshuar gjë, por që ka ndryshuar gjithçka? Është larguar ai që ne e njohim me emrin shpirt. Ishte shpirti ai që e kishte unifikuar qenien dhe strukturën e saj fizike. Ishte shpirti që frenonte dekompozimin e trupit dhe shpërbërjen e tij, por edhe ndihmonte shërimin e tij në raste sëmundjesh. Ishte shpirti ai që i kishte dhënë ndjesitë dhe aftësitë. oti në Kur’an thotë: udhëzon në rrugën e drejtë...”1 “Dhe kështu, Ne Ztë kemi dërguar ty Kur’ani është shpirt shpirt me urdhrin dhe vullnetin Në ajetin e mësipërm, me fjalën Tonë. Ti më parë nuk e ke ditur “shpirt” nënkuptohet Libri i Zotit të se çfarë është Libri e as ç’është Lartësuar. Është zgjedhur fjala shpirt besimi. Por atë (Kur’anin), Ne për të shprehur sekretin e shpalljes e bëmë dritë, me anë të së cilës hyjnore, e cila shkakton të njëjtin udhëzojmë kë të duam nga robërit Tanë. Ti, me të vërtetë, 1. Shura 41/52. 105 Përkthime efekt që shkakton dhënia e shpirtit për jetën e njeriut. Njeriu, para se te njeriu, duke e transformuar në një në damarët e tij të qarkullojë drita e krijesë tjetër. Njeriu konceptohet në Kur’anit, është i vdekur, siç thuhet në barkun e nënës së tij për dyzet ditë si Kur’an: “A barazohet i vdekuri që një pikë uji. Mandej ai shndërrohet Ne e ngjallëm dhe i dhamë dritë në një copë gjaku të ngjizur, mandej me të cilën ecën midis njerëzve, shndërrohet në diçka të ngjashme me atë që është në errësirë e nuk me një copë mishi të kafshuar dhe të mund të dalë prej saj?!”4 shtypur me dhëmbë. Pas kësaj faze i Kur Kur’ani depërton në zemrën jepet shpirti duke e transformuar në e njeriut dhe depërton në çdo qoshe një krijesë të ndryshme nga zanafilla të qenies së tij, njëlloj si gjaku, e saj. realisht, ky njeri transformohet në Njeriu - individi dhe shoqëria diçka tjetër për sa i përket energjive, në tërësi - falë Kur’anit pëson një ideve, kapaciteteve dhe arritjeve. Kjo, transformim tjetër. Natyra e këtij sepse falë Kur’anit ai orientohet kah Libri i përngjan asaj të shpirtit, Zoti, njeh Krijuesin dhe Kujdestarin prandaj dhe përdoret termi “shpirt” e tij, i mbështetet Atij siç duhet në vend të Kur’anit. Lidhur me dhe që andej i burojnë të gjitha shpirtin, Zoti në Kur’an thotë: “Do energjitë. Nga cilësitë e Zotit është të të pyesin ty për shpirtin. Thuaj: dhe “i Plotfuqishmi” prej të cilit “Shpirti është çështje që i përket njeriut i burojnë të gjitha fuqitë. Nga vetëm Zotit tim, ndërsa juve nuk cilësitë e Zotit është “i Gjithëdituri” ju është dhënë veçse pak dijeni””.2 dhe prej Tij njeriu merr dijet. Nga Kurse në ajetin me të cilin e cilësia e Zotit “i Gjithëurti”, njeriu filluam këtë artikull, Zoti thotë: merr urtësinë. Nga cilësia e Tij “Dhe kështu, Ne të kemi dërguar “i Gjithëmëshirmshmi”, njeriu ty shpirt me urdhrin dhe vullnetin furnizohet me mëshirë. Kështu, Tonë.”3 njeriu pajiset me nur dhe energji të Në arabisht, po ta shohësh janë pazakonta krahasuar me nurin dhe pothuajse të njëjtat fjalë në të dy energjitë e mëparshme. pasazhet. Le të sjellim disa modele për këtë: Ndikimi i shpirtit të Kur’anit Modeli i parë është modeli te njeriu si individ më perfekt, ai i profetit Muhamed Ky Libër citohet në kuadër të (a.s.), si ishte para Kur’anit dhe si u shpirtit, duke lënë të nënkuptohet bë më pas. Përgjatë dyzet viteve të se ka të njëjtin funksion të shpirtit para të jetës, para se t’i shpalleshin fjalët: “Lexo, me emrin e Zotit 2. Isra 17/85. 3. Shura 42/52. 4. En’am 6/122. 106 Përkthime tënd!”5, çfarë mundi të ndryshojë në Kështu, profeti Muhamed Gadishullin Arabik? Çfarë ndryshimi (a.s.), falë këtij shpirti të ri që iu dha solli në zemra, tek individët, grupet, nëpërmjet Kur’anit, u shndërrua në fiset dhe në histori? një person tjetër dhe solli ndryshime Por, menjëherë pas shpalljes së historike, të cilat do të vazhdojnë Kur’anit, menjëherë pas ardhjes së deri në fundin e kësaj bote. Ai e këtij shpirti, ai tashmë ishte dikush transformoi Gadishullin Arabik tjetër. Deri atëherë ai kishte qenë ashtu siç duhej, e bashkoi njerëzimin thjesht “njeri”, ndërkohë që tashmë e përçarë dhe i dha një format të ri i ishte shtuar dhe: “të shpallim ty”6 me një nivel të lartë humanizmi. Falë (në arabisht të shpallim shprehet tij, arabët dhe mbarë myslimanët me foljen “nuhi”, që në origjinë do shënuan arritjet më të larta në fushën të thotë, të japim shpirtin7). E kur e civilizimit nga lindja në perëndim. Profetit (a.s.) iu shpall ky Kur’an, ai u Kur Kur’ani depërton në qenien shndërrua në një dritë dritëdhënëse. e një myslimani, sigurisht që e “O Profet! Ne të kemi dërguar ty si shndërron në një nur që rrezaton. Po, dëshmitar, sjellës të lajmit të mirë një nur, por në vartësi të gatishmërisë dhe paralajmërues; njëkohësisht së personit dhe brumit me të cilin ai (të kemi çuar) si thirrës, që i fton është brumosur. njerëzit në rrugën e Allahut Modeli i dytë është modeli i me urdhrin e Tij dhe si pishtar Omer ibnul Hatabit. E dini çfarë ka ndriçues.”8 qenë Omeri para se t’i jepet shpirti Profeti Muhamed (a.s.), me i Kur’anit? Ka qenë bari delesh, shpalljen e Kur’anit mori nga nuri njeri si gjithë të tjerët. Por, me t’iu i tij. “Juve ju erdhi prej Allahut dhënë shpirti i Kur’anit, me të dritë (Profeti) dhe Libër i qartë depërtuar në qenien e tij nuri i këtij (Kur’ani)”9 dhe vetë u shndërrua në Libri dhe me të mbërritur drita e një pishtar ndriçues. Çdo mysliman tij në zemrën, mendjen dhe gjithë tek i cili depërton Kur’ani gjer në qenien, u shndërrua në një energji zemër, shndërrohet në një nur të pashtershme, duke u marrë si ndriçues për veten dhe të tjerët. Po, shembull dhe model në përballjen por çdo dritë dhe nur ndriçon sipas me sfidat dhe vështirësitë. gatishmërisë dhe fuqisë që i jep ti Model i tretë është modeli i vetë, sipas llojit dhe materialit. Abdullah ibnu Mes’udit (Zoti qoftë i kënaqur me të). Nga një bari shtatlig, 5. Alak 96/1. ai u transformua në një model botëror 6. Enbija 21/25. falë shpirtit të Kur’anit, një model i 7. Shënim i përkthyesit. cili sfidoi mbarë elitën mekase, duke 8. Ahzab 33/45-46. 9. Maide 5/15. u lexuar haptazi vargjet e shpallura 107 Përkthime nga Zoti, në një kohë kur askush nuk prej tij që nga aspekti aparencial e shpallte dot besimin e tij. nuk ka ndryshuar gjë, por që ka Modeli i katërt është Bilal ibnu ndryshuar gjithçka? Është larguar ai Rebah (Zoti qoftë i kënaqur me të), që ne e njohim me emrin shpirt. Ishte jetëshkrimi i të cilit tashmë është i shpirti ai që e kishte unifikuar qenien njohur për të gjithë. dhe strukturën e saj fizike. Ishte Gjithë këto ndryshime të këtyre shpirti që frenonte dekompozimin kolosëve ishin rrjedhojë e konceptit e trupit dhe shpërbërjen e tij, por të ri që përqafuan, konceptit dhe edhe ndihmonte shërimin e tij në kuptimit të ri të jetës që u dha raste sëmundjesh. Ishte shpirti ai që Kur’ani, i cili luan rolin e shpirtit, i i kishte dhënë ndjesitë dhe aftësitë. cili e transformon qenien materiale E njëjta gjë mund të thuhet në një energji pozitive, ashtu siç dhe për komunitetin e besimtarëve, transformoi baltën e Ademit (a.s.), apo për umetin mysliman. Kur në një qenie që meritoi përuljen e këtij komuniteti (individë, familje mbarë melekëve. dhe grupe) i depërton shpirti, shndërrohet në diçka tjetër për Ndikimi i shpirtit të Kur’anit sa i përket energjisë, ndikimit dhe te njeriu si komunitet funksionit. Profeti Muhamed (a.s.) Ky transformim, ashtu siç nuk shënoi ato arritje që njohim ndodh tek individët, ndodh edhe në Gadishullin Arabik, veçse me me komunitetet. Edhe kur flitet për persona tek të cilët depërtoi deri një komunitet, Kur’ani shkakton të në palcë shpirti i Kur’anit. Ata u njëjtin ndryshim dhe transformim unifikuan si një trup i vetëm, gjë që ka shpirti për trupin. Ai i të cilën Profeti (a.s.) e shpreh me bashkon pjesët e ndara të shoqërisë fjalët: “Shembulli i besimtarëve në dhe të ofron një model unik dhe miqësinë, mëshirën dhe solidaritetin bashkëpunues të saj. Trupi i të për njëri-tjetrin, është si shembulli vdekurit, i braktisur nga shpirti i tij i një trupi të vetëm, kur një organ tashmë, fillon e dekompozohet dhe lëngon përfshihet i gjithë trupi nga shkrihet për t’iu kthyer elementeve temperatura dhe pagjumësia.”10 të parë nga të cilët u krijua, ku secili Shohim që ai i shëmbëlleu element i kthehet origjinës së tij në marrëdhëniet e besimtarëve me tokë. Vallë, çfarë i ndodhi këtij trupi njëri-tjetrin me trupin. Pasha Zotin! në rastin e vdekjes? Vdes dikush dhe Nuk ka shembull dhe përngjasim ne shohim që tek ai nuk ka ndryshuar më të goditur me të cilin mund të asgjë, është po ai që ishte para se krahasohet uniteti, solidariteti dhe të vdiste. Nga ana tjetër, tek ai ka mishërimi, më mirë sesa një trup i ndryshuar gjithçka. Çfarë u largua 10. Muslimi. 108 Përkthime vetëm. Le të sjellim një rast: Je duke urdhëroi të gjithë engjëjt që t’i përulen ecur me shpejtësi të madhe dhe krejt në shenjë respekti, një pjesë të tyre i befasisht sytë e tu shohin një gropë të urdhëroi që t’i shërbejnë si mbrojtës thellë. Me një shpejtësi të madhe, sytë dhe gjithçka tjetër e nënshtroi në e transmetojnë lajmin në qendrën shërbim të tij. “A nuk shihni se e analizimit të të dhënave në tru, i si Allahu jua ka bërë të mundur cili nga ana e tij lëshon urdhër për të t’i shfrytëzoni të gjitha ato që gjithë trupin që të ndryshojë drejtim. gjenden në qiej dhe në Tokë dhe Kjo mbështetje, ky mishërim, ky ju ka mbuluar me dhuntitë e Tij konstrukt dhe ky ndërveprim i kësaj të dukshme e të padukshme?”12 forme, nuk mund të përshkruhet Kështu njeriu është një krijesë veçse si një trup i vetëm. e veçantë me aftësi të pazakonta. Por çfarë i bën këta trupa të Nga vetë termi “halif ” ndjejmë ndarë dhe të përçarë, të bashkohen integrimin e brezave te njëri-tjetri, si një trup i vetëm, me ndjesi të gjë të cilën e sqaron ajeti: “Nëse do, vetme dhe unike, me këto raporte ju zhduk dhe sjell pas jush çfarë ndërvepruese mes aparateve të të dojë, ashtu si ju ka krijuar nga ndryshme pavarësisht funksioneve? pasardhësit e popujve të tjerë.”13 E gjitha kjo, falë shpirtit të Një ndër kuptimet e fjalës “halif ” Kur’anit, prandaj dhe duhet punuar është një qenie që trashëgohet dhe që te ne të zërë vend shpirti i se trashëgimia materiale bëhet si Kur’anit, i cili do të na japë jetë rezultat i vdekjes së të madhit dhe dhe do të na nxjerrë nga gjendja e ardhjes së të voglit. “Hilafet” është vdekjes në gjendje jete, nga përçarja shkëmbimi i çështjeve të kësaj bote në bashkim si një umet i vetëm. dhe udhëheqjes së saj, siç thotë dhe profeti Muhamed (a.s.): “Kjo botë Efekti i shpirtit Kur’an është e ëmbël dhe tërheqëse dhe Zoti te njeriu si lloj jua ka besuar juve mbarëvajtjen e saj, Nëse i vdekuri ka humbur çdo prandaj shihni se çfarë veproni.”14 lloj ndikimi, i gjalli ka ndikimin e Me këtë shtrirje të konceptit tij në univers sipas dinamikës dhe “hilafet - mëkëmbësi”, njeriu mund formimit. Njeriu është një krijesë e të arrijë gjëra madhështore, që as në veçantë, sepse Zoti e përzgjodhi si mendje nuk i kanë shkuar. Brezat e përgjegjës për jetën në tokë. “Kur ardhshëm mund të arrijnë atje ku Zoti yt u tha engjëjve: “Unë do brezave të mëparshëm as që u ka të krijoj një mëkëmbës (që do të vajtur në mendje. Falë ndërveprimit zbatojë ligjet e Zotit) në tokë.””11 Për nder të njeriut, Zoti i 12. Lukman 31/20. 13. En’am 6/133. 11. Bekare 2/30. 14. Muslimi. 109 Përkthime mes brezave, që nga Ademi (a.s.) shpirti i Kur’anit të depërtojë në njeriu i parë në tokë e deri kur t’i qenien tonë dhe kjo nuk mund të vijë fundi jetës, plotësohet mesazhi ndodhë veçse duke iu kthyer Librit i njeriut mbi tokë, përmbushet dhe të Zotit, lexim, veprim sipas tij dhe realizohet “hilafeti” i tij. komunikim të mesazhit të tij. Kjo, Njeriu është nga ai lloj që sepse shpëtimi i njeriut nuk mund trashëgon njëri-tjetrin dhe ai të cilit të garantohet veçse nëpërmjet katër iu besua mbarëvajtja (hilafeti) e jetës pikave: në tokë. Atij iu besua ky amanet sipas “Për kohën! Me të vërtetë, një sistemi/rregulli, i cili akumulon njeriu është në humbje.”17 informacionin dhe e integron dijen Po, është një humbje e nga një brez te tjetri, atë dije e cila vazhdueshme dhe e përhershme, burimin e ka te Zoti i Lartësuar. Çdo një rënie e pandërprerë nën nivelin dije që ekziston në univers dhe që fillestar të krijimit: “U krijua në zbulohet dhe përdoret nga njeriu, formën më të mirë” dhe që bie në besimtar apo jo besimtar, origjina nivelet më të ulëta, por: “përveç e saj është nga Zoti. Ajo gjendet te atyre që besojnë dhe bëjnë vepra shpalljet hyjnore me të cilat është të mira, i këshillojnë njëri-tjetrit nderuar njeriu ose tek udhëzimi i të vërtetën e i këshillojnë njëri- brendshëm me të cilin Zoti e ka tjetrit durimin.”18 pajisur atë. “Zoti ynë është Ai që Nëse njerëzit veprojnë vetëm çdo gjëje i ka dhënë trajtën e vet e njërin komponent nga katër pastaj e ka udhëzuar”.15 komponentët e lartpërmendur, pra Zoti i mësoi njeriut ato gjëra nëse vetëm “besojnë” pa bërë vepra që nuk i dinte, falë shpalljeve, por të mira, pa u këshilluar në të vërtetën edhe formave të tjera, edhe pse dija dhe pa e këshilluar njëri-tjetrin me e shpalljeve është nëna e dijeve, pasi durim, nuk i shpëtojnë dot humbjes. ajo është dija e ekuilibrave. “Ne i Pasazhi e refuzon diçka të tillë dhe çuam të dërguarit Tanë me prova nuk e pranon, ashtu siç e refuzon të qarta dhe bashkë me ta zbritëm dhe aktualiteti. Nëse njeriu nuk lëviz Librat (e shenjtë) dhe peshoren (e drejt rrezatimit të mirësisë, duke u drejtësisë): që njerëzit të veprojnë shndërruar në një burim vërshues drejtë.”16 mirësie, padyshim që, herët a vonë, do të ndotet dhe e keqja do të zërë Si depërton te ne vend në një formë a në një tjetër. shpirti i Kur’anit? Por nëse ai përcjell mirësi gjatë gjithë Ne duhet të bëjmë çmos që kohës, shndërrohet në burim mirësie, 15. Taha 20/50. 17. Asr 103/1-2. 16. Hadid 57/25. 18. Asr 103/3. 110 Përkthime fton për mirësi dhe e praktikon atë, Allahut)! Adhuroni Zotin tuaj dhe ai bëhet i padepërtueshëm nga e liga, bëni vepra të mira për të arritur pasi gatishmëria barazohet me zero. shpëtimin! Luftoni në rrugën e Ky njeri është i angazhuar dhe i zënë Allahut, ashtu si duhet luftuar.”20 gjatë gjithë kohës me prodhimin e Kur thuhet luftoni, duhet të mirësisë për të tjerët. Ai është si uji, kemi parasysh se lufta fillon me nëse nuk lëviz qelbet dhe prishet, ftesë. Në suren Furkan thuhet: por kur rrjedh pastrohet dhe bëhet “Luftoji ata me forcë nëpërmjet i dobishëm. Edhe besimtari, nëse këtij (Kur’ani).”21 thjesht beson dhe vepron punë të “Ai ju përzgjodhi” përbën mira, por pa këshilluar të tjerët për pikën e startit për t’i shërbyer të vërtetën dhe pa i këshilluar ata për misionit të njeriut në tokë. Realisht, durim, është si uji që nuk rrjedh dhe a mund të thuhet se jemi udhëzuar uji që nuk rrjedh, nuk është i pastër. dhe kemi besuar vetëm falë punës sonë? E çfarë të mire mund të bëjë Kriza e dëshmisë për njerëzit dikush që të meritojë mirësinë e Ne jemi një umet jo si të gjithë besimit? Të gjithë ata që besojnë, umetet (bashkësitë) e tjera, jemi një besojnë falë mirësisë së Zotit. “Ai të umet i një lloji të veçantë: “Ju jeni gjeti të humbur dhe të udhëzoi”22 umeti më i mirë i nxjerrë për “Atë që ju ka udhëzuar në rrugën njerëzit!”19 e drejtë, sepse ju më parë ishit të Pra, jemi një umet i nxjerrë humbur!”23 jo nga vetvetja, por i nxjerrë nga Vetëm falë këtij rahmeti Krijuesi dhe fakti që jemi për (mëshire) të pastër mbërriti ky besim njerëzit, do të thotë që jemi umet dhe kjo mirësi te secili. “Luftoni në i ftesës dhe i thirrjes. Që këtu, disa rrugën e Allahut, ashtu si duhet dijetarë mendojnë se te përkufizimi luftuar. Ai ju ka zgjedhur dhe nuk i myslimanit duhet të shtohet fjala ju ka vënë asnjë barrë në fenë tuaj, “thirrës-ftues”. Kështu, kur themi fenë e babait tuaj, Ibrahimit. Ai ju “mysliman”, kemi për qëllim atë ka quajtur juve myslimanë qysh njeri që beson te Zoti dhe fton tek më parë (në Shkrimet e Shenjta) dhe Ai. Të qenët mysliman është një në këtë (Kur’an), me qëllim që i cilësi e cila në thelbin historik dhe Dërguari të jetë dëshmitar mbi tekstual ka të bëjë me ftesën për ju dhe që ju të jeni dëshmitarë te Zoti. Ne jemi umeti i dëshmisë se mesazhi hyjnor u ka mbërritur njerëzve. “O besimtarë! Përkuluni 20. Haxh 22/17-18. (para 21. Furkan 25/52. dhe përuluni në sexhde 22. Duha 93/7. 19. Imran 3/110. 23. Bekare 2/198. 111 Përkthime
mbi njerëzit e tjerë.”24 Pra, qëllimi shpirtin e Kur’anit, i cili duhet të zërë është: “me qëllim që i Dërguari të vend tek individët dhe komuniteti jetë dëshmitar mbi ju dhe që ju të mysliman kudo që të jetë. jeni dëshmitarë mbi njerëzit e tjerë.” Ky funksion ka qenë dhe funksioni Rëndësia e të kuptuarit të i vetë të dërguarit të Zotit (a.s.) dhe mesazhit të Kur’anit mbetet funksioni i ndjekësve të tij. Nëse e ndiejmë siç duhet, detyra “Si do të bëhet kur prej çdo jonë e parë është që të fokusohemi populli të sjellin dëshmitarë dhe tek të kuptuarit e drejtë të fesë dhe të të të sjellin ty (o Muhamed!) për këtij Kur’ani, i cili është mesazhi që dëshmitar mbi të gjithë ata?!”25 na është përcjellë nga Profeti (a.s.). “që të bëheni dëshmitarë “Ky Kur’an më është shpallur, përmbi njerëzit.”26 në mënyrë që nëpërmjet tij t’ju Çdo brez është dëshmitar për tërheq vërejtjen juve dhe kujtdo brezin që pason, secili sipas nivelit. që i përcillet.”27 Më të diturit që kanë përfituar më së Ky mesazh vjen nga Zoti i shumti nga trashëgimia profetike, do njerëzve, e nëse nuk e lexojmë e të dëshmojnë më shumë. nuk e kuptojmë siç duhet, si do të Një nga sociologët myslimanë mund ta kuptojmë qëllimin e tij? të ditëve tona, ka futur dhe tiparin Sa mund ta zbatojmë atë? E nëse thirrës teksa përkufizon myslimanin. mjaftohemi vetëm me leximin e këtij Sipas tij, mysliman i vërtetë nuk mesazhi, pa e kuptuar atë, si do të mund të jesh veçse duke qenë mund ta zbatojmë? Sigurisht që në përcjellës dhe komunikues i kësaj të një rast të tillë kemi të bëjmë me mire dhe duke duruar vështirësitë e një problematikë madhore. Zoti e kësaj rruge. Prandaj, është obligim dërgoi këtë mirësi për lumturimin e për secilin prej nesh, që të bëjë çmos njerëzimit, me qëllim që njerëzit të që ta përhapë këtë mirësi, me qëllim bëjnë një jetë të mirë. “...të cilëve që ky shpirt të zërë vend tek të engjëjt ua marrin shpirtrat, duke gjithë myslimanët për të ndryshuar qenë të pastër. U thonë atyre: gjendjen tonë. Ne synojmë që nga “Shpëtimi qoftë mbi ju! Hyni në njëri cep i botës në cepin tjetër, të Xhenet, si shpërblim për veprat bëhemi dhe të ndjehemi si një umet që keni kryer!”28 Po, ata ishin të i vetëm, ashtu siç na do Zoti, gjë të pastër në të ushqyer, në të folur, në cilën nuk mund ta përmbushim pa të menduar, në të vepruar dhe në çdo shpirtin e vetëm që na bashkon, gjendje, prandaj dhe merituan urimin e engjëjve: “Kur t’i afrohen atij 24. Haxh 22/78. 25. Nisa 4/41. 27. En’am 6/19. 26. Bekare 2/143. 28. Nahl 16/32. 112 Përkthime
(xhenetit), dyert e tij do të hapen Kur’ani nuk kuptohet dhe nuk vihet e rojtarët e tij do t’u thonë atyre: në praktikë, si mund të përfitohet “Shpëtimi qoftë mbi ju! Ju keni prej tij? Nëse një person të kërkon qenë njerëz të mirë, andaj hyni në ndihmë për lokalizimin e një vendi të dhe qëndroni përgjithmonë!””29 dhe ti ia përshkruan me detaje dhe koordinata të sakta, por ai ndjek një Njohja e arabishtes për kuptimin drejtim krejt tjetër, nuk ka përfituar e Kur’anit fare nga këshillat dhe ndihma Nëse nuk do të mund të jote, ai kurrë nuk mund të arrijë perceptojmë drejt qëllimin e këtij te destinacioni që kërkon. Kur’ani mesazhi hyjnor, nuk do të mund është udhëzim. “Juve ju erdhi prej të përfitojmë prej tij. Prandaj dhe Allahut dritë (i Dërguari) dhe Libër kërkohet prej çdo myslimani ta i qartë (Kur’ani), me të cilin Allahu njohë gjuhën në të cilën është i drejton ata që ndjekin pëlqimin shpallur Kur’ani. “Gjuhë arabe e Tij, në rrugën e shpëtimit, i e qartë”30. Çfarëdo devijimi i nxjerr nga errësira në dritë me myslimanëve për ta shmangur këtë lejen dhe vullnetin e Vet dhe i gjuhë, konsiderohet i papranueshëm. shpie në rrugën e drejtë.”31 Myslimanët duhet t’i japin kësaj Ai që nuk i ndjek udhëzimet e tij çështjeje të gjithë vëmendjen e është pa orientimin e duhur. Prandaj nevojshme, ta mësojnë gjuhën arabe, dhe lipset që të largohen të gjitha t’ua mësojnë dhe të tjerëve dhe t’u pengesat e akumuluara mes nesh dhe mundësojnë njerëzve që t’i shijojnë Kur’anit, pengesa e gjuhës, leximit, sekretet e saj, sepse dera kryesore kuptimit dhe zbatimit. Njëkohësisht, për të kuptuar Kur’anin është gjuha duhet të heqim dorë edhe nga në të cilën është shpallur. gjithçka tjetër që na largon nga Institucionet e arsimit në botën Kur’ani, siç është ndjekja e pasionit. islame kanë një përgjegjësi të madhe “Ka disa njerëz që sajojnë në këtë drejtim, pasi gjithçka duhet tregime të kota, për të shmangur ndërtuar mbi Kur’anin dhe me (të tjerët) nga rruga e Allahut me objektivat e tij madhore. Fëmijëve paditurinë e tyre e për t’u tallur tanë u duhet kultivuar që në moshë me të.”32 të hershme shpirti i Kur’anit dhe Ka njerëz që e prodhojnë vlerat e tij. Vetëm duke i kuptuar të kotën, e shesin, e blejnë, e objektivat e Kur’anit, mund të shpërndajnë etj... arrijmë te zbatimi i tij, gjë e cila është dhe shkaku i shpalljes. Nëse 29. Zumer 39/73. 31. Maide 5/15-16. 30. Shuara 26/195. 32. Lukman 31/6. 113 Përkthime
Frytet nga shpirti i Kur’anit në funksioni i jetës, i dritës, i udhëzimit, nivel umeti nxjerrjes nga errësirat në dritë, Falë këtyre përpjekjeve të shërimit, mëshirës etj. Prandaj dhe pandërprera mund të arrijmë - në na lipset që të punojmë fort për dashtë Zoti - që umetit t’i kthehet largimin e pengesave që na ndajnë shpirti i Kur’anit, e nëse ndodh kjo, nga Kur’ani dhe të bëjmë çmos për do të shfaqen shenjat e para të jetës, ta kuptuar dhe për t’ua sqaruar dhe ajo ndjesi për njëri-tjetrin, ku nëse të tjerëve.33 një vend mysliman lëngon, të gjitha vendet brofin për t’iu gjendur pranë. Përktheu: Elmaz Fida Kur shpirti i Kur’anit depërton në trupin e umetit, të gjithë organet e tij 33. Marrë nga Revista El-Hira, nr. 41, fillojnë aktivitetin sipas funksioneve, viti XIX (mars – prill), Stamboll, Turqi, 2014:10-15.
114 Personalitete
Hafiz Bajram ef. Agani, nismëtar dhe projektues i riorganizimit të Bashkësisë Islame të Kosovës pas Luftës së Dytë Botërore (1947-1951) Ramadan Shkodra Bashkësia Islame e Kosovës
Abstrakt Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, Kosova edhe njëherë ndahet padrejtësisht nga e ëma e saj, Shqipëria, dhe futet dhunshëm nën administrimin e sajesës artificiale të quajtur Jugosllavi. Me këtë akt edhe Bashkësia e Fesë Islame në Kosovë detyrimisht do të ndryshojë qendrën nga Tirana në Sarajevë dhe, që nga viti 1945 e deri më 1990, do të veprojë si Bashkësia e Fesë Islame për Serbinë, respektivisht për Kosovën, Serbinë dhe Vojvodinën, me seli në Prishtinë, në kuadër të Bashkësisë Fetare Islame të Federatës Jugosllave me qendër në Sarajevë. Në këto rrethana të krijuara pas Luftës së Dytë Botërore në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, në organizimin, funksionalizimin, strukturimin në terren dhe drejtimin e Bashkësisë Islame, kontribut determinues ka dhënë brezi i ulemasë shqiptare, në mesin e tyre edhe vizionari i shquar Hafiz Bajram ef. Agani, të cilit do t’i binte barra kryesore, sepse do të vihej në krye të këtij institucioni dhe strukturave të tij.
115 Personalitete Muratit II (1421-1451), janë bartur në myftiun kryesor, kështu që nga atëherë, myftiu kryesor në kuadër të Perandorisë Osmane ka bartur titullin Shejhul-islam, i cili ishte edhe autoriteti më i lartë fetar islam në gjithë Perandorinë. Këtë post e kanë pasur edhe tre shqiptarë: Ali efendi Zembili (1503-1526), Ibrahim Bej efendi Ajvaz Pasha-zade (1719-1797) dhe Abdurrahman Nesip Efendiu (1842-1914). Ndërkaq, në nivelin lokal, autoritetin qendror të Shejhul- islamit e kanë pasur myftinjtë e rretheve. Hyrje Me tërheqjen e Perandorisë rganizimi i jetës fetare Osmane nga trojet shqiptare, për islame në Kosovë dallim nga Komuniteti Mysliman zë fill që nga koha O Shqiptar, i cili u themelua në Tiranë e administrimit të Perandorisë më 1923, në Kosovë u krijuan Osmane në këto anë. Gjatë asaj rrethana të reja shoqërore-politike kohe, organizimi i jetës fetare islame, të pafavorshme për shqiptarët dhe në çdo anë të Perandorisë, ka qenë i për bashkësinë e tyre fetare islame, rregulluar nëpërmjet autoritetit fetar sidomos në ato troje që u pushtuan dhe politik, sipas të cilit, organizimin nga okupatori sllav. fetar islam dhe funksionet shtetërore, Bashkësia e Fesë Islame në i ka ushtruar një strukturë unike (din Kosovë, siç quhej asokohe, që nga ue deule), kurse bashkësitë e tjera largimi i osmanëve është angazhuar fetare kanë pasur organizimet e veta dhe ka luftuar të ketë autonominë të veçanta. fetare dhe të gëzonte të drejtat dhe Në kuadër të Perandorisë statusin e saj, por kjo nuk ishte e Osmane, në kuptimin organizativ mundur dhe në ato rrethana as që fetar islam, të gjithë myslimanët në mund të ndodhte ndryshe. Ballkan kanë qenë pjesë përbërëse Pas përfundimit të Luftës së e Bashkësisë Unike Myslimane, Parë Botërore, Bashkësia e Fesë në krye të së cilës ka qëndruar Islame, në kuadër të Mbretërisë Sulltani në funksionin e Kalifit. Serbe-Kroate-Sllovene (1918- Kompetencat dhe prerogativat e 1929), ka qenë e organizuar në atë kalifit në kohën e qeverisjes së sulltan mënyrë që myslimanët e Bosnjës
116 Personalitete dhe Hercegovinës, Kroacisë dhe nënmyftiu Ahmet Hasani në Ferizaj, Sllovenisë kanë pasur një bashkësi, nënmyftiu Fahri ef. Iljasi në Gjakovë me në krye Reis-ul-ulemanë me seli etj. Dekretimi i nëpunësve fetarë në Sarajevë, ndërsa myslimanët në që nga myezinët e deri te myftinjtë Kosovë, Maqedoni, Serbi dhe në Mal bëhej nga Komuniteti Mysliman të Zi kanë pasur bashkësi të veçantë në Tiranë, që udhëhiqej nga Dr. me në krye myftiun suprem me seli Behxhet Shapati e më pastaj edhe në Beograd. nga Hafiz Sherif ef. Langu. Ndryshimet e mëdha që E veçanta e kësaj periudhe ka ndodhën me vendosjen e diktaturës së të bëjë me faktin se administrata Mbretërisë Jugosllave (6 janar 1929), e këtyre institucioneve vepronte do ta godisnin edhe Bashkësinë ekskluzivisht në gjuhën shqipe. Në e Fesë Islame, e cila do të pësonte këtë kohë në Kosovë, në mënyrë ndryshime të dukshme, ngase vendet të lirë dhe haptazi, shpërndahej që deri atëherë vareshin nga ish- literatura islame nga Shqipëria, si Myftinia Supreme e Beogradit, pra revistat: “Kultura Islame”, “Zani i edhe Kosova, do të kalonin në vartësi Naltë”, “Mevludi” i Hafiz Ali Riza të Ulema Mexhlisit të sapoformuar Ulqinakut, veprat e Hafiz Ibrahim në Shkup, që, së bashku me Ulema Dalliut, veprat e Hafiz Ali Korçës, Mexhlisin e Sarajevës, përbënin Haki Sharofit, Hafiz Abdullah Rijasetin e Bashkësisë Islame me seli Zëmblakut etj. në Sarajevë. Pas përfundimit të Luftës së Gjatë periudhës 1941- Dytë Botërore, Kosova ndahet edhe 1944, Bashkësia e Fesë Islame e njëherë padrejtësisht nga mëma e saj, Kosovës, me dy Kryemyftinitë e Shqipëria, dhe futet dhunshëm nën saj (Kryemyftininë e Prizrenit dhe administrimin e sajesës artificiale të Kryemyftininë e Prishtinës), do të quajtur Jugosllavi. Me këtë akt edhe lidhej me Komunitetin Mysliman Bashkësia e Fesë Islame në Kosovë me qendër në Tiranë. Organizimi detyrimisht do të ndryshojë qendrën i saj ishte i ndarë në Kryemyftini nga Tirana në Sarajevë dhe që nga dhe Nënmyftini. Në krye të viti 1945 e deri më 1990 do të veprojë këtyre institucioneve qenë vënë si Bashkësia e Fesë Islame për personalitete kompetente, të cilët Serbinë, respektivisht për Kosovën, ishin dalluar, përveç të tjerash, edhe Serbinë dhe Vojvodinën, me seli në në planin kombëtar, mes dy luftërave Prishtinë, në kuadër të Bashkësisë botërore, siç ishin myftinjtë: Hasan Fetare Islame të Federatës Jugosllave Islami-Nahi në Prizren, Rexhep me qendër në Sarajevë. Remziu në Prishtinë, nënmyftiu Në këto rrethana, të krijuara Mulla Idris Gjilani në Gjilan, pas Luftës së Dytë Botërore në
117 Personalitete Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare një shtypje e egër kombëtare, pati ish-Jugosllavi, në organizimin, arrestime, terror e persekutime të funksionalizimin, strukturimin në shqiptarëve (kujtojmë këtu plojën e terren dhe drejtimin e Bashkësisë Tivarit, Luftën e Drenicës, masakrën Islame, kontribut determinues ka e Gjilanit etj.), u ndalua përdorimi dhënë brezi i ulemasë shqiptare, në i flamurit kombëtar, nëpunësit mesin e tyre edhe vizionari i shquar shqiptarë u pushuan nga puna dhe u Hafiz Bajram ef. Agani, të cilit do zëvendësuan me ata serbë. t’i binte barra kryesore, sepse do të Goditjet që u ndërmorën mbi vihej në krye të këtij institucioni dhe popullsinë shqiptare menjëherë strukturave të tij. pas luftës e gjatë Administratës Para së të flasim për kontributin Ushtarake ishin në përputhje me e Hafiz Bjaram Aganit në Elaboratin e Vasa Çubrilloviqit riorganizimin e BIK-së, e shohim “Problemi i pakicave në Jugosllavinë me vend që të japim një pasqyrë e re”, dërguar qeverisë së re jugosllave të shkurtër të gjendjes shoqërore ende pa mbaruar lufta, më 3 nëntor e politike në Kosovë pas Luftës së të vitit 1944. Dytë Botërore. Përballë gjithë këtyre, popullata shqiptare nuk ndenji duarkryq, por Gjendja politiko-shoqërore u organizua kundër riokupimit të pas Luftës së Dytë Botërore në Kosovës nga Serbia, përkatësisht Kosovë Jugosllavia. Në ballë të këtyre Pas Luftës së Dytë Botërore, revoltave dhe rezistencës shqiptare, rrjedha objektive e ngjarjeve që çonte pa dyshim u gjend edhe ulemaja drejt zgjidhjes së drejtë të çështjes shqiptare dhe në shërbim të tyre u së Kosovës, u ndërpre. Popullsia vunë edhe institucionet islame, si shqiptare e Kosovës u përball me xhamitë, medresetë etj. presionet, me mashtrimet dhe me Pas shtypjes së revoltave masive dhunën e udhëheqësve komunistë popullore nga ana e pushtetit jugosllavë, sidomos të atyre serbë. komunist, qëndresa kundër pushtetit Deklaratat e tyre premtuese për jugosllav vazhdoi në rrugë ilegale. vetëvendosjen e popullit shqiptar U krijuan disa organizata të fshehta. pas luftës, u harruan. Në të njëjtën Më e rëndësishmja ndër to ishte kohë kur brigadat partizane Organizata Nacional-Demokratike shqiptaro-kosovare marshonin Shqiptare (ONDSH), e cila në drejt veriut dhe luftonin përkrah radhët e saja kishte shumë imamë popujve jugosllavë për çlirimin e e hoxhallarë që ndihmuan në plotë të Jugosllavisë, mbi popullsinë drejtimin, strukturimin por edhe në shqiptare në Jugosllavi u ushtrua masivizimin e kësaj lëvizjeje.
118 Personalitete
Duhet thënë se, qëndrimi i Riorganizimi i Bashkësisë sistemit komunist që po instalohej Islame në Kosovë dhe roli i në përfundim të Luftës së Dytë Hafiz Bajram ef. Aganit Botërore në një pjesë të madhe të Ulemaja shqiptare, e vetëdijshme Evropës, e fatkeqësisht edhe në për peshën që ka mbi vete dhe duke Shqipëri dhe në viset tona, për sa parë rrethanat e reja që tash e tutje i përket fesë, ishte armiqësor. Kjo nuk i lejonin që të vazhdonin të ishin sepse, sipas pikëpamjeve komuniste, të lidhur me qendrën në Tiranë, me feja shihej si pengesë kryesore për qëllim që të ruante mëvetësinë, filloi jetësimin e platformës ideologjike të riorganizohej institucionalisht. komuniste, ngaqë feja kishte rol të Kështu, në Prizren, më 11-12 korrik rëndësishëm dhe ishte e shtrirë në 1945, mbajtën Kongresin e Parë të gjithë popullin. Ulemave të Kosovës. Si rezultat i Në Kosovë dhe në Maqedoni, këtij Kuvendi - Mexhlisi të ulemasë sistemi komunist që po instalohej, kosovare, doli edhe udhëheqja e re përveç arsyeve etnike dhe fetare, - Kryesia e saj, me përbërje Rexhep kishte edhe një arsye më tepër që të ef. Remziun-kryetar, Fahri ef. vihej në ndjekje të ulemasë shqiptare Iljazin - nënkryetar, Sheh Hasanin - nënkryetar, Jusuf ef. Imamin, Hasan dhe atakimin e institucioneve islame, ef. Islamin-Nahin, Haki ef. Taipin sepse këta bënë rezistencë të fortë (Sermaxhaj), Mustafë ef. Hoxhën dhe qenë angazhuar me gjithçka dhe Avdurrahim Kuçanin - sekretar. patën kundër ripushtimit sllav dhe Në këtë përbërje, organizimi mbrojtën vatanin dhe fenë e tyre. i Bashkësisë Islame funksionoi Është e tepërt të përmendet këtu deri më 26-27 gusht 1947, kur të roli i mulla Idriz Gjilanit, Ibrahim gjithë përfaqësuesit e myslimanëve Lutfiut, Haki ef. Sermaxhës, Iljaz ef. të federatës së asaj kohe, si nga Brojës, Asim ef. Luzhës e shumë të Bosnja dhe Hercegovina, Serbia, tjerëve. Maqedonia dhe Mali i Zi, miratuan Angazhimi i imamëve dhe një rezolutë me të cilën shprehnin hoxhallarëve në radhët e NDSH- gatishmërinë për organizimin dhe së është vazhdimësi e kontributit të funksionalizimin e bashkësisë islame, ulemasë shqiptare në lëvizjet e mëdha rezolutë e cila realisht hyri në fuqi në për popullin tonë, që nga Lidhja vitin 1948. e Prizrenit, Lidhja e Pejës, pastaj Këtë vit, pra më 1947, miratohet kontributi i ulemasë gjatë Rilindjes edhe kushtetuta e Bashkësisë së Kombëtare, si dhe përkrahja dhe Fesë Islame në ish-Jugosllavi dhe mbështetja për formacionet patriotike kështu krijohen bazat ligjore për që ishin në shërbim të vetëdijes për organizimin e Bashkësive Islame në kombformim dhe shtetformim. nivelin qendror dhe në atë lokal.
119 Personalitete Sipas kësaj Kushtetute formohet e vakëfit, qoftë me Kryesinë Supreme edhe Bashkësia e Fesë Islame me seli të Bashkësisë Islame në Sarajevë, në Prishtinë, ndërsa kryetar i parë i qoftë me organet e atëhershme saj emërohet Hafiz Bajram ef. Agani, krahinore. i cili udhëhoqi BFI-në e Kosovës gjatë viteve 1948-1959. Themelues, myderriz dhe Rregullimi i brendshëm i këtyre udhëheqës i Medresesë bashkësive ndërkaq bëhej mbi bazën Përveç konsolidimit dhe e statuteve. Kështu, Bashkësia strukturimit të BI në Kosovë, Islame në Kosovë, në vitin 1948, Bajram ef. Agani i kushtoi një kishte miratuar statutin e saj, sipas rëndësi të veçantë edhe themelimit të të cilit (neni 17), kjo bashkësi kishte institucioneve arsimore e kulturore këtë organizim: në kuadër të BI-së si nevojë e - Imami i xhematit domosdoshme për funksionimin - Këshilli i Vakëfit të Rrethit normal dhe ngritjen e saj në nivel të - Kryesia e Fesë Islame dhe përgjegjësisë dhe misionit. - Kuvendi i Vakëfit me Këshillin e Pasi pushteti monist kishte Kuvendit dhe Drejtorinë e Vakëfit. mbyllur të gjitha medresetë në Ky statut shënon aktin e parë Kosovë, popullatës myslimane iu të organizimit të BFI-së së Kosovës bë e pamundur që të shkollohej në pas Luftës së Dytë Botërore. Ky ndonjë shkollë fetare të sajën. Duke dokument është i shkruar në gjuhën e ndier këtë nevojë dhe duke ditur shqipe dhe përmban 13 faqe, i ndarë rëndësinë e hapjes së një shkolle në 16 njësi me 43 artikuj, përkatësisht fetare islame në gjuhën shqipe, Hafiz nene. Ky statut është aprovuar me Bajram ef. Agani, do të angazhohej vendimin e Vakëfit nr. 696/48, datë me mish e me shpirt që një e tillë të 10 korrik 1948 dhe është i firmosur hapej në Kosovë. nga Hafiz Bajram ef. Agani. Kështu, me iniciativën dhe Angazhimi i Hafiz Bajram punën e tij të pashoqe, më 1 nëntor Aganit në konsolidimin e Bashkësisë 1951, do të nisë punën Medreseja Islame të Kosovës, shtrirjen e saj e Ulët Shqiptare e Prishtinës, me në këshillat e vakëfit, siç quheshin myderrizët e parë të saj mësuesin asokohe, pastaj strukturimi i BI në e shkollës kombëtare myderrizin nivel të Rijasetit etj., është tepër Ahmed ef. Mustafën, që ishte edhe vendimtar dhe domethënës. Kjo më drejtues i parë i saj, pastaj Hafiz Ishak së miri shihet në raportet e punës, Saidin, veteranin e arsimit kombëtar në procesverbalet, qarkoret dhe Haki Krasniqin etj. Ndërsa Hafiz relacionet e Bashkësisë Islame të Bajram ef. Agani do të ligjëronte Kosovës që mbajnë firmën e Hafiz lëndët gjuhë arabe, akaid, ahlak dhe Bajram ef. Aganit, qoftë më këshillat husni hat/kaligrafi.
120 Personalitete Kjo lirisht mund të konsiderohet fondet e saj me një numër të madh një ndër arritjet më të mëdha dhe më librash e dorëshkrimesh islame dhe të rëndësishme të periudhës së Hafiz kishte punësuar edhe bibliotekarin Bajram ef. Aganit në krye të BI-së. e saj, Faik Hamdibegollin nga Përveç si pedagog në medrese Prishtina. Për më tepër, duke qenë nga 1 janar 1953 deri më 15 dhjetor një dashamir i madh i librit, një 1956, Hafiz Bajram ef. Agani ka dijetar dhe intelektual i mirëfilltë, qenë dhe drejtor i saj. Gjatë kohës si Hafiz Bajram ef. Agani, më2 shtator myderriz në medrese dhe për katër 1958, kishte hartuar edhe një katalog vjet si drejtues i saj, Hafiz Bajrami me 256 faqe të dorëshkrimeve dhe dha një kontribut të çmueshëm në librave që posedonte kjo bibliotekë, arsimimin dhe edukimin e nxënësve të që përfundon me numrin 2092 njësi- medresesë dhe shquhej sidomos për qitape. Kjo ishte një arritje tjetër e dijet e tij të thella dhe metodologjinë BFI-së së Kosovës me Hafiz Bajram e avancuar pedagogjike-didaktike. ef. Aganin në krye.
Themelues i Bibliotekës së Nismëtar i literaturës islame në Vakëfit gjuhën shqipe Krahas udhëheqjes së Bajram ef. Agani u dallua edhe Bashkësisë Islame dhe medresesë, si iniciator dhe nismëtar i literaturës Hafiz Bajram Efendiu, në vitin islame në gjuhën shqipe në Kosovë. 1951 do të themelonte “Bibliotekën Ai duke parë mungesën e literaturës Qendrore të Vakëfit” në Prishtinë. islame në gjuhën shqipe dhe nevojën Meqë Kosova kishte trashëguar e besimtarëve për të njohur fenë e një fond librar shumë të pasur tyre, më 1957 së bashku me Mehmet me dorëshkrime e libra në gjuhët Gjevorin botuan të përkthyer orientale, duke ditur rëndësinë Ilmihalin dhe Jasini Sherifin, e vlerat e tyre dhe nga frika e botime këto që shënjuan fillimin shkatërrimit e humbjes së kësaj e veprimtarisë botuese islame në pasurie, Hafiz Bajram ef. Agani, më gjuhën shqipe në ish-Jugosllavi. 24 shtator 1951, do të themelonte Në vitin 1954 Hafiz Bajram “Bibliotekën Qendrore të Vakëfit” efendiu në përgjigje të nevojave të në Prishtinë, që njihej edhe me kohës dhe kërkesave të besimtarëve, emërtimet “Kutubhaneja e Vakëfit” kishte hartuar edhe një “Takvim” ose shkurt “Biblioteka e Vakëfit”. për llogaritjen e kohëve të namazit Dhe jo vetëm kaq, por Bajram ef. dhe festave fetare, por i cili mbeti në Agani ishte angazhuar personalisht dorëshkrim. edhe në pasurimin dhe mbushjen Ai qe edhe nismëtar i kultivimit me libra e dorëshkrime të kësaj të gjuhës shqipe edhe në hytbet, biblioteke, duke pasuruar kështu vazet e nasihatet që mbanin imamët
121 Personalitete gjithandej nëpër xhamitë e Kosovës. kur kësaj ia shtojmë edhe rrethanat e Për këtë qëllim, ai, që atëkohë, vështira në të cilat ai veproi, lirisht kishte përgatitur 52 hytbe tematike mund të themi se Hafiz Bajram dhe shumë ligjërata të shtypura ef. Agani mbetet personaliteti më me makinë shkrimi dhe ua kishte emblematik në historinë e re të BI dërguar të gjithë imamëve të të Kosovës. Kosovës, duke vënë kështu një bazë Angazhimi, puna, kontributi e të mirë në gjuhën e ligjërimit shqip përkushtimi i Hafiz Bajram Aganit nëpër xhamitë e Kosovës. për Bashkësinë Islame në Kosovë dhe për institucionet e saj, e bëjnë Përfundim atë një strateg të pashoq, një vizionar Nga sa u tha më sipër, mund të thellë e largpamës, një personalitet të konkludojmë se, riorganizimi që në kohë të vështira e plot kthesa, dhe konsolidimi i BI të Kosovës, diti dhe arriti të vinte themele të forta themelimi i medresesë dhe i e të qëndrueshme, që i bënë ballë bibliotekës, nismat për përkthimin e stuhisë së monizmit e komunizmit. literaturës në gjuhën shqipe dhe një Frytet e punës së nisur nga sërë ndërmarrjesh të tjera, shënojnë Hafiz Bajram ef. Agani vazhdojnë të epokën e Hafiz Bajram ef. Aganit dhe korren edhe sot.
Burimet dhe literatura:
- Arkivi i Kosovës, Fondi Bashkësia e Fesë Islame - Drejtoria e Vakëfeve - Prishtinë, viti 1951-1954. - Arkivi i Kryesisë së Bashkësisë Islame të Kosovës, Katalogu i dorëshkrimeve të bibliotekës së Vakëfit, libri nr. 1, viti 1958. - Koleksioni i hytbeve të Bajram ef. Aganit, (dorëshkrim), pronë e Ferat ef. Gërgurit dhe Mustafë ef. Dervishollit, ish-nxënës të myderriz Bajram Aganit. - Revista “Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjesinstva” FNRJ, nr. 7-9, 1951, Sarajevo. - Dr. Haki Kasumi, Bashkësitë fetare në Kosovë 1945 - 1980, Prishtinë, 1988. - Nehat Krasniqi, Kontribute albanologjike (studime dhe dokumente historike e letrare të periudhës osmane), Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2010. - Sadik Mehmeti, Hafëz Bajram ef. Agani ishte edhe “Hafiz-i kutub”, “Dituria Islame”, nr. 200, mars, 2007, Prishtinë, (f. 41-42). - Ramadan Shkodra - Aziz Pireva, Bibliografi e botimeve islame në gjuhën shqipe në Kosovë 1957-1997, Prishtinë, 1998. - Ramadan Shkodra - Sadik Mehmeti, Bashkësia Islame e Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2013.
122 Abstracts in English
Abstracts in English
Islamic Sciences 1. An overview on belief in afterlife Ali Zaimi
Abstract It is quite impossible for an individual who doesn’t believe that he/she will be taken into account for his/her deeds, to have a regular and honest life. On the other hand, the life of an individual who keeps always in mind that one day he/she will face Allah and will give account for everything he/she has done, accompanied by the awareness of accountability and therefore right. Of course, the human will be such even in his/her relation regarding the awareness on the account he/she will face beyond. The belief that one day he/she will be rewarded motivates a good individual to do good deeds; the idea of punishment for his/her sins deters him/her from being violent and thoughtless; fear of accountability deters him/ her from doing evil even where no one can see him/her; the belief that they will meet again in another world comforts a child who has lost a relative or an elderly person who is, as they say, with one foot in the other world, etc.
2. Abu Hanifa’s attitude during political developments of his time Dorian Demetja
Abstract Great people that history marks, emerge at a time when disorders in society reach their peak. To put some order in the external world, one must first establish order and balance within himself. In this respect, Abu Hanifah was a man of the middle way and foremost a man of a highly balanced personality and great determination. If we consider the time in which he lived, we will observe severe political and social problems and furthermore, a lot of clashes and conflicts between groups of different religions and religious sects. He could simply choose the shortest way, i.e., becoming partial from the beginning, but he never changed his attitude, sacrificing much for the right path, and trying to make possible even to the others experiencing the justice. Given this, it is not wrong to say that Abu Hanifa lived as he thought and believed and believed as he lived and thought.
123 Abstracts in English
3. Hz. Muhammad a.s. – an example to follow Imam Muhamed Sytari
Abstract His traditions in speech and in action complement one another. It seems as every requirement regarding spiritual aspect is predetermined and precalculated. Everything, the humans face in their life, appears in the examples of his life a.s. Meanwhile, the Lord of Universe through His goodness to us, blasted Hz. Muhammad a.s. as the Seal of His good messengers, the guide and the complement of His blessings, for whom today’s world is really in need.
Studies 4. The stain in the biography Nga Fatos A. Kopliku MS/MA Washington, DC
Abstract The dictatorship of the proletariat had plenty of absurdities, and the “blot in biography” was for sure one of them. As it is well known, the “blot” was a 20th century branding that followed the “blotted” for all their life, including relatives and children, and deprived them of the basic rights as a citizen. The blot in biography could be in different forms: having graduated abroad, knowledge of foreign languages, expression of “retrograde” or “backwards” thoughts in a book or article… and of course, the family lineage. Yet, why is it this important to talk about this practice of the past? The reason is because the biography “blot” hunt is still on and their story has not come to an end; something that bears witness to the fact that Albanians are still confronted with the consequences of the mentality carved during decades of systematic massive indoctrination. As a result, there is more than a quarter of a century that we are being asked to distance ourselves from another blot, that of Islam. The narrative has been passed on with few changes in form but none in essence, telling us that Islam is the reason of the backwardness, mentality, lack of civilization, even the perturber of the purity of the Albanian blood… Such rhetoric leads one to believe that the “new man, the greatest work of the party” is still alive and well among Albanians, and the vigilance against blots has not ceased; it has simply changed form. Of course, this cannot not be a cause for concern.
Literature 5. Poem “ERVEHEJA” – A fourth world that sublimated the lack of albanian life
124 Abstracts in English
Prof. dr. Rahim Ombashi Responsible of Communication Sciences Department Full Moon - Bedër University
Abstract The masterpiece “Erveheja” of poet Muhammad Kyçyku (1784-1844) continued for a long time to be the most popular work in the Albanian Renaissance’s literature, after its first publication in 1888 at Bucharest by Jani Vreto. Although the number of those who read the Arabic alphabet was very low, this narrative poem of only 214 Octosyllable quatrains was tasted, understood and appreciated by a large number of fans. The cause of its massive spread must firstly be seen in the simplicity of this poetry work, especially after its two reviews: “Completed from Haydar Argirokastriti and the cleanse of foreign words by J. Vreto”, but also in the social utopian mission of this kind of literature. Being an intentional literature, its socio-cultural context impacted more the listener - which became determinant - rather than its text. After the discovery and publication of the original text of “Erveheja,” a kind of criticism woke up because the yeast of how semantically an artistic work must be read, is hidden within the creation itself, which is to be interpreted through the semiotic method. The stress was put to the source, bypassing the universal thematics as a field in which its literary content is found, approaching closer its cultural thematics that is related to the Islamic faith and Muslim culture. Its prevailing idea appears of individual nature, and the topic is related to the pain of life and several subthemes and motifs derived from it. After collecting the information, one will shift into a reflective analysis, which helps in accessing the dream, whim and fantasy to the social reality.
Interreligious studies 6. Freedom of religion and interfaith dialogue in Albania Vlash Plepi, Orthodox Theological Academy, Durrës
Abstract Conversation and communication with the followers of other religions becomes easier when we accept the others as our brothers and sisters while respecting their freedom, particularly the freedom of conscience. We accept them as they are, with sincere love, sharing together their religious experiences that have been most important in our researches on the meaning of life and death and in our desire for the eternal God. The development of dialogue and religious tolerance doesn’t impose any common agreement, but only respect for religious freedom and the right of every person to choose the vision and the way he agrees to follow in his approach to the Divine.
125 Abstracts in English Communication science 7. The image of Islam in the Albanian media, Charlie Hebdo case MSc. Qani Sulku
Abstract How easy or difficult it is to maintain or improve the image after a rightly or wrongly slur? What role did Albanian Muslim Community (MCA) - the only representative institution of the Muslims in the Republic of Albania - had in the preserve of Islam and Muslims’ image, through the participation of its representatives in TV programs during the discussions on various topics, which focused on Charlie Hebdo issue? How professional the program managers appeared in dealing with such topics, in not being one-sided, or in not creating wrong perceptions and attitudes? Did in these analytical programs, appear any of those who came with the intention to desecrate Islam and Muslims? Were the titles and core topics of these TV shows relevant and carefully selected, or they had topics labels that violate the religious affiliation of Muslim believers? These are some of the questions on which I will try to shed light in this paper, by observing, studying and comparing the Albanian media programs dated January 7, 2015 onwards, which had as their focus the Charlie Hebdo issue and topics that were related to the causes that led to this tragic act.
History 8. Modernity and ideology in the Ottoman Empire textbooks (-Albania and Albanians in Ottoman school textbooks -) Dr. Hasan Bello Albanological Studies Center, Institute of History -Tirana
Abstract It can not be said that in Ottoman textbooks were openly mentioned races and nations, but there were times when while handling certain aspects within any particular geographic nature, details of interest to our nation were also described. Thus, in the text “the Ottoman geography” (“Coğrafya-yı Osmani”) in which some provinces and characteristics of the Empire’s peoples were described, Albanian people was taken as an example of hospitality and generosity. Author explained the lack of hostels (guesthouses) in Albanian cities through the fact that the tradition of this people occupied an important place. According to him, anyone traveling around the country who hadn’t a place to reside - whether Muslim or Christian – if he knocked on the door of any Albanian family, became immediately a guest in their house. The host was obliged to provide food and hospitality to the guest for the entire period of his stay.
126 Abstracts in English
9. Role of Muslim clerics in the formation of the first Albanian state Dr. Mois Kamberi “Aleksandër Moisiu” University, Durrës
Abstract All the historical events, political movements and the diplomatic development leading to the declaration of the independence and the creation of the first Albanian government cannot be properly appreciated without a note on the major contribution of the Albanian clerics who were considered the most important intellectuals in Albania. Many crucial historical moments in the Albanian National Movement involving the Albanian League of Prizren, League of Peja, the Congress of Manastir, the Congress of Dibra and the Congress of Elbasan, and the major uprisings of Albanians during 1910-1912, were led by the Albanian members of the clergy. Their patriotic contribution and their nationalistic ideals and thoughts exerted a great influence in the Albanian National Movement for they were chosen and elected as important representatives in the assemblies and congresses which were influential for the destiny of Albania as a country. Their contribution paved the way for their participation in the governing structures; e.g. Haxhi Ymer Prizreni was Chairman of the Provisional Government of the League and Haxhi Zeka was Chairman of the League of Peja, Vehbi Dibra was Chairman of the Congress of Dibra, etc. The contribution of the Albanian members of the clergy pervaded as the uprisings of Albanians proved successful in their endeavors against the policies of the Balkans’ monarchies or Great Powers. These uprisings led to the summoning of the National Assembly to lay the ground for the declaration of Albania’s Independence and the creation of the first Albanian government headed by Ismail Qemali. The good patriotic contribution of the clerics led to their election as chairmen of the highest position in the first Albanian government such as: Vehbi Dibra (Agolli), who was chairman of the Albanian Assembly of the Seniors and Dom Nikoll Kaçorri, who was vice-chairman of the Provisional Government of Vlora. They laid heads together and set forth the idea of creating a pan-Albanian government.
Translation 10. The Quran, the soul of the Muslim Ummah Prof. Dr. Shahid Bushihi Morocco
Abstract As this transformation occurs in individuals, it occurs to communities too. Even when it comes to a community, the Qur’an causes the same change and transformation that does the soul to the body. It brings together the separate parts of society and provides a unique and collaborative model of it. The body of the dead, already abandoned by his soul and 127 Abstracts in English decomposed begins to return to its first elements of which it was created, where each element is then returned to the land of its origin. But what happened to the body in case of death? Someone dies and we see that nothing has changed in him, he is the same as was before he has died. On the other hand, everything has changed to him. And what was left of him since aparencial aspect has not changed at all, but on the other hand everything has changed? That thing we know as spirit has gone away. It was the spirit that had unified existence and its physical structure. Was the spirit the one that deterred the decay and disintegration of his body, but also helped his recovery from sickness. It was the spirit the one which had given senses and abilities to him.
Personalities 11. Hafiz Bajram ef. Agani, initiator and designer of the Kosovo Islamic Community reorganization after World War II (1947-1951) Ramadan Shkodra Kosovo Islamic Community
Abstrakt After the end of World War II, Kosovo once again was unfairly separated from its motherland, Albania, and was violently inserted under the administration of the artificial and fictional stucture called Yugoslavia. Due to this act, the Association of Islamic Religion in Kosovo necessarily changed its center fromTirana to Sarajevo, and from 1945 to 1990, it would act as the Association of Islamic Religion of Serbia, namely for Kosovo, Serbia and Vojvodina, with ts headquarters in Prishtina, but operating within the juridiction of Islamic community of the Yugoslav federation, based in Sarajevo. In these circumstances created after the Second World War in Kosovo and other Albanian territories in former Yugoslavia, a determinant contribution in the organization, functioning, structurization and the direction of the Islamic Community was given by the time generation of Albanian ulama-s, among whom the remarkable visionary Hafiz Bajram ef. Agani, on whose shoulders the main burden would fall, because he was appointed to guide this institution and its structures.
128 Zani i Naltë
Rregullat e shkrimit
Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:
1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Ro- man 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjer- ime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shk- ruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungo- jnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.
129