• NR. 107 GRATIS KWARTAALBLAD VOORVAN JMW IEDEREEN VOOR IEDEREENMET EEN104 JOODSE MET EEN JUNI 2016 • PESACH • JAARGANG 2017 • 28JAARGANG • NR. 28 JOODSEACHTERGROND ACHTERGROND •

Niet alleen antisemitisme Evelien Gans blijft bezig met Joods Nederland

Van verstikking naar vertroeteling Joods leven in Letland

Joodse zorg in moeilijke tijden Solidariteit in de zeventiende en achttiende eeuw geef Steun jij Joods Nederland? Geef aan Cefi na!

Bereik alle instellingen in Joods Nederland met één gift.

Geef met een gift, een certifi caat of een legaat.

IBAN NL91 INGB 0000 1918 00

jongeren 020 442 07 82 zorg en info@cefina.nl beveiliging in www.cefi na.nl STEUNT Joods Nederland

INTERNATIONAL JEWISH MUSIC FESTIVAL CHAG PESACH SAMEACH Het International Jewish Music Festival is een tweejaarlijks festival in Amsterdam, waaraan een uniek concours voor Joodse muziek is verbonden met artiesten uit de hele wereld. Op maandag 8 mei 2017 vindt in het DeLaMar Theater de grote finale plaats, met de uitreiking van de hoofdprijzen.

De opbrengst van deze avond komt ten goede aan ALEH Jerusalem OMDAT BIJZONDERE ZORG NODIG IS Bestel nu uw kaarten

PRIMEUR

SHIRI MAIMON De High-Dependency ziekenhuisvleugel van ALEH TREEDT OP Jerusalem heeft dringend extra ruimte nodig voor de zorg en revalidatie van ernstig meervoudig gehandicapte kinderen en jongvolwassenen. Om deze patiënten de langdurige complexe medische zorg te geven die zij nodig hebben worden er dit jaar twee verdiepingen bijgebouwd.

Wij hebben uw hulp nodig. BESTEL VIA WWW.ISRAELACTIE.NL/IJMF.HTML Samen maken we Israël sterker!

GEBRUIK CODE: CIA IJMF STEUN HEN OP IBAN NL91 INGB 0000 7777 77

020-644 8429 [email protected] Postbus 7858 1008 AB Amsterdam INHOUDSOPGAVE

ARTIKELEN

Wat Bezielt... / Maurits Jan Vink 8

Tafel voor drie / Israëlische films 14

Initiatieven / Componist geëerd 16

Interview / Evelien Gans 18

Mediene / Bert Oude Engberink 26

Mijn leven / Chanan Wijngaarden 30

Historisch / Joodse zorg vroeger 34 Eten en opeten / Naomi de Jong 36 Het begon ooit in Maastricht / 10 Francofiele ambtenaar bedacht de naam Foijer

COLUMNS

Benjamin / Nieuws 7

Column / Ferry Biedermann 13

Feestdagen / Pesach 23

Tien ergernissen / Over mezelf 25

Eitzes van Esther / Groepswerk 38 Joodse humor / 12 Een nieuwe column in verhaalvorm

NETWERK

JMW: Blended hulpverlening 24

Uitgelicht: Europese stedenreis 40

Lev-JMW agenda 42

Sjoekertjes 46

JMW activiteiten 48 Vertroeteld en verstikt / 28 Joods leven in Letland

3 Aangenaam dichtbij

OUDERENGENEESKUNDE tijd voor de oudere patiënt ORTHOPEDIE met nieuwe heup/knie na twee dagen weer thuis VAATCHIRURGIE behandelplan in één dag bekend LIESBREUK EN GALBLAAS afspraak en operatie op één dag UROLOGIE behandeling in samenwerking met de huisarts DERMATOLOGIE specialisten in huidkankerzorg Zelfstandig en verzorgd wonen Mooi kleinschalig woonzorgcentrum in Benoordenhout, Den Haag met ruime appartementen en verpleeggroepen.

geen wachttijden Zelfstandig blijven wonen ook als u veel zorg nodig hebt? Dat kan in onze 35 appartementen met het zogenoemde Volledig Pakket Thuis. vakkundige behandeling Dit pakket kunnen we sinds kort ook aanbieden aan ouderen die dichtbij ons woonzorgcentrum wonen. aangename sfeer Voor ouderen die niet meer de regie over hun leven kunnen voeren, zijn er psychogeriatrische en somatische verpleegplaatsen in zes kleinschalige snel weer thuis woongroepen. U kunt gebruik maken van een gezellig restaurant en een zonnige tuin. Er zijn winkels en terrasjes op loopafstand.

Maak uw afspraak online op www.ziekenhuisamstelland.nl P Parkeerplaatsen te huur in onze ondergrondse parkeergarage.

Voor meer informatie: 070 3143800 of de website: www.jbc-visserhuis.nl

Betekenisvolle gift? Geef Pesach!

Al meer dan 40 jaar komen ouderen en alleenstaanden in Lunteren bij elkaar om Pesach te vieren. Door bezuinigingen staat deze viering op de tocht en helaas is er géén alternatief voor deze groep. Cefi na wil deze JMW-activiteit veiligstellen.

Hart voor Pesach in Lunteren? Elke gift, groot of klein is meer dan welkom.

Wij wensen alle trouwe, incidentele en toekomstige donateurs Pesach sameach.

geef jongeren 020 442 07 82 o.v.v. Lunteren 2017 zorg en info@cefina.nl IBAN NL91 INGB 0000 191800 beveiliging in www.cefi na.nl Bij voorkeur met uw postcode STEUNT Joods Nederland en huisnummer. BENJAMIN NIEUWS

JMW on the move

p het moment dat de wereld er met de dag weer oudste abonnees maken massaal gebruik van internet, anders uit lijkt te zien worden ook bij JMW gro- hebben smartphones en doen hun aankopen online. Waar te veranderingen doorgevoerd. Veranderingen Facebook in 2008 nog voor velen onbekend terrein was en die bijdragen aan een nog beter op u afgestemd het werkwoord Googelen nog niet bestond, was het ook Oaanbod. En wat is er nu prettiger om dat vanuit een geheel ongebruikelijk om cliënten zelf aan het woord te laten over nieuwe locatie en uitvalsbasis te doen. Met de onderteke- persoonlijke problemen en daarbij behorende oplossingen. ning van het nieuwe huurcontract is de verhuizing van het Maar het communicatielandschap en dus ook JMW JMW hoofdkantoor aan De Lairessestraat naar Amsterdam verandert razendsnel. Buitenveldert nu een feit. Deze zomer neemt JMW haar Zo leek de gedachte dat persoonlijk contact met een intrek in het pand aan de Van Boshuizenstraat 12. Een hulpverlener ooit ‘deels’ vervangen kon worden door online spannend moment waar wij allen enorm naar toeleven. persoonlijk contact onvoorstelbaar. De kunst is om met behoud van het goede en vertrouwde als organisatie mee te De feitelijke verhuizing is ook het moment om tal van veranderen en in te spelen op wat de consument ‘zowel jong andere vernieuwingsslagen te maken. Een veelgehoorde als oud’ wenst. Niet onbelangrijk is dat deze technieken ook wens van mensen buiten de regio Amsterdam en buiten bijdragen aan een efficiëntere organisatie, wat belangrijk is het servicegebied van de JMW locaties is al jarenlang om in tijden van inkrimping en bezuiniging. ook daar met een op maat afgestemd hulpverleningspakket actief te zijn. Nieuwe technieken maken de introductie van Donaties deze zogenaamde Blended hulpverlening mogelijk. Maar Als het aantal donaties dat wij wederom in 2016 van u met deze super gebruiksvriendelijke internettechnologie ontvingen een leidraad is voor de kwaliteit van de Benjamin kun je meer dan alleen hulpverlenen. Ook de twee andere dan zit het met de kwaliteit wel goed. Over geheel 2016 kernactiviteiten van JMW takken ‘Thuiszorg en Joodse ontving de Benjamin € 52.800 van u. Dit betreft het totaal Activiteiten (waaronder ook Lev JMW)’ kunnen gebruik van inkomsten uit donaties en advertenties. Opnieuw een maken van de mogelijkheden die beschikbaar komen. Wat geweldig bedrag waar wij u zeer erkentelijk voor zijn. Vanaf blended werken precies inhoudt leest u verder in deze nu kunt u JMW ook steunen met een volmacht voor de duur Benjamin op bladzijde 24. van vijf jaar. Doneren wordt daarmee niet alleen eenvoudi- ger, maar ook niet onbelangrijk, fiscaal aantrekkelijker. Benjamin enquête De verhuizing en introductie van een nieuw aanbod is ook Graag verwijs ik u dus naar de bijgesloten enquête en het moment om JMW te verpakken in een compleet nieuw de toelichting op de mogelijkheden voor u van blended jasje. Dat nieuwe jasje betreft een geheel nieuwe website werken. Om stappen vooruit te kunnen zetten zijn zowel met daarbij behorende huisstijl en logo. Een nieuw elan en uw mening als uw bijdrage onmisbaar. De enquête kan t/m een fris verjongend imago verlangen van JMW dat keuzes zondag 16 april online beantwoord worden op moeten worden gemaakt. Vragen die betrekking hebben http://svy.mk/2lDG75L op deze keuzes zijn verwoord in de online enquête met drie onderwerpen: De wijze waarop u wilt dat wij met u Graag wens ik u namens de Benjamin redactie en alle JMW communiceren, de kwaliteit van Benjamin en de keuze medewerkers een gezellige Pesach periode. Laat het brood voor een nieuwe huisstijl (met keuze uit twee logo’s). De der ellende (de matzes) u wel smaken. laatste keer dat u gevraagd werd naar uw mening over de Benjamin dateert alweer uit 2008 en sindsdien is de Michel Kotek wijze van communiceren compleet veranderd. Zelfs onze Hoofdredacteur

5 4 MEI HERDENKING SAMEN DE HERINNERING LEVEND HOUDEN donderdag 4 mei 2017

Locatie: Amsterdam, exact adres na aanmelding. De herinnering aan onze dierbaren Aanmelden verplicht voor 27 april. Beperkt aantal plaatsen. leeft ruim 70 jaar na de oorlog nog T 020 577 65 66 • E [email protected] steeds voort. Hoe herinneren we Vrije toegang onze dierbaren? Tijdens deze

Wilt u uw dierbaren gezamenlijk herdenken? middag herdenken we samen. U kunt tijdens deze bijeenkomst een naam noemen, foto laten zien, gedicht voordragen of anderszins Iedereen is welkom. een herinnering delen.

De spelregels: “Vergeten worden ze niet en • Maximaal twee minuten • U kunt een voorwerp of foto ter illustratie nooit zullen ze vergeten worden” van uw verhaal meenemen • Wilt u wel, maar durft u niet, JMW helpt 14.00 – 14.30 Ontvangst koffie/thee • Voelt u zich niet verplicht iets te doen, 14.30 – 16.00 Herdenken, muziek en gezamenlijk kaddisj u bent van harte welkom! 16.00 – 17.00 Vrij toegang tot Verzetsmuseum • Graag vóór 27 april laten weten 17.00 – 18.30 Samen eten (eigen rekening) of u mee wilt doen 19.30 – 20.30 Herdenking Hollandsche Schouwburg

Voor iedereen met een Joodse achtergrond en eventuele partner www.joodseactiviteiten.nl

6 BENJAMIN NIEUWS

Bestuurswisseling bij JMW

Beste Benjamin-lezers,

Mogelijk heeft u het al gelezen of gehoord. Na 35 jaar bij loopt. Waar vind je hulpverleners die al die narrisjkat JMW werkzaam te zijn geweest, waarvan bijna 28 jaar in (gekkigheid) van ons kunnen begrijpen? de directie en 20 jaar als algemeen directeur-bestuurder, JMW is de veilige haven waar je dat kwijt kan, waar je weet heb ik besloten om het stokje over te dragen. JMW gaat dat dit niet iets heel onbekends is en je je niet hoeft te nu op zoek naar een goede opvolger. Als die gevonden is generen of te verbergen. treed ik terug, werk hem of haar in en blijf tot 1 april 2018 ondersteuning bieden. Ik krijg wel eens de vraag of Thuiszorg nou zo specifiek Joods is. Bestaat er Joods stofzuigen? Natuurlijk niet! Ik vind het niet makkelijk moet ik eerlijk zeggen. Wat is Maar je moet wel kunnen vertrouwen op helpenden die bij JMW een geweldige organisatie! Wij beseffen dat niet altijd je over de vloer komen, die een onderdeel van je privéleven omdat JMW er gewoonweg altijd is, dit jaar al 70 jaar lang! worden, die je huis schoon maken, die je helpen met Het bestaan van JMW is echter helemaal niet vanzelf- wassen en aankleden. Die helpenden moeten weten met sprekend. Wij zijn een bijzondere eend in de bijt van het wie ze te maken hebben, wat die oude foto’s op het dressoir Nederlandse welzijnswerk en moeten ons bestaansrecht betekenen en waar de vaak bijzondere relaties tussen steeds opnieuw bevechten. Dat vraagt veel energie van de ouders en kinderen vandaan komen. Ze moeten inzicht organisatie, maar het is belangrijk. hebben in wat Joodse identiteit betekent voor de mensen waar ze mee te maken hebben. JMW is een organisatie waar je met al je sores kan aan- kloppen, waar je een luisterend oor wordt geboden en waar Dat allemaal en nog veel meer is zo mooi aan een organisa- begrip en kennis is over de invloed van je Joodse identiteit tie als JMW. Ik heb daar heel lang mijn bijdrage en energie of Joods netwerk (familie, vrienden, kennissen) op je aan mogen geven. JMW gaat nu een nieuw stadium in. U leven. Daar speelt de Sjoa een rol in, maar er zijn natuurlijk heeft daar al over kunnen lezen en ook in deze Benjamin veel meer zaken die ons beïnvloeden. Wat doet antisemi- krijgt u daar informatie over: het project blended hulpver- tisme met je, ook als je het zelf niet meemaakt, maar er lening, een nieuwe huisstijl met logo, een nieuwe website, wel steeds over leest? Wat betekent het dat alleen je vader een nieuwe locatie in Amsterdam-Buitenveldert. Het is Joods is en wat betekent dat voor ouders en grootouders? precies het goeie moment om het bestuurderschap over te Wat is de Joodse context van die soms verschrikkelijke dragen, mij terug te trekken en de functie zorgvuldig over familieruzies, mensen die niet meer met elkaar kunnen te dragen. spreken? Laat je je kind wel of niet besnijden? Hoe verwerk je het verlies van ouders of partners, mensen die zo’n grote Let wel! U bent nog niet van mij af. Eerst een opvolger rol in je leven hebben ingenomen? Hoe ingewikkeld is de zoeken en inwerken! U hoort zeker nog van mij! spanning tussen loyaliteit aan Israël en de kritiek op het beleid van de Israëlische regering? Vraag je wel of niet een Ik wens u een goeie Pesach met veel heerlijke matzes met uitkering aan bij Duitse fondsen (Artikel 2, Getto-fonds, boter, bruine suiker en koffie er over heen. Getto-pensioen, Child Survivor Fund)? Doe je wel of niet als nabestaande een aanvraag voor het Getto-pensioen? Er Hans Vuijsje zijn zoveel vraagstukken/dilemma’s waar je tegenaan Algemeen directeur-bestuurder

7 WAT BEZIELT...

Maurits Jan Vink Inzet voor diversiteit en respect

TEKST JOANNE NIHOM FOTO PATRICK STERNFELD

Brandstichting bij twee Duitse synagogen in de jaren negentig deed hem beseffen dat hij meer wilde weten van zijn Joodse achtergrond. Maurits Jan Vink, geboren in 1964, vertelt hoe hij een balans heeft gevonden in zijn beleving van het Joods zijn.

ijn moeder is Joods, mijn vader niet. Ik wist Opgegroeid in een seculiere wereld dat mijn moeder Joods was, maar het had Ik werd geboren in Den Haag maar we verhuisden al snel verder weinig betekenis voor me. Voor mij naar Delft waar ik opgroeide als de middelste in een gezin had Joods zijn vooral een relatie met de met drie jongens. Ik ben niet Joods opgevoed en ging naar MTweede Wereldoorlog. We aten wel matzes met Pesach, openbare scholen. Religie was bij ons thuis geen onder- maar waarom we die aten, wist ik niet. Het Jodendom en werp. Joods zijn, was niet vaak onderwerp van gesprek bij ons Na de middelbare school heb ik een jaar scheikunde thuis. Ik heb mezelf lang wijsgemaakt dat het iets was van gestudeerd in Delft, vervolgens ben ik overgestapt naar de mijn moeder en niet van mij en dat ik me ervan kon distan- studie psychologie in Leiden. Ik ben daarin afgestudeerd en tiëren. werk nu als organisatieadviseur en mediator. Mijn vader is in Nederlands-Indië geboren, hij was enig Rond mijn zesentwintigste kwam het Jodendom mijn kind. Zijn ouders zijn gescheiden toen hij heel jong was. leven binnen waaien. Ik hoorde op het radionieuws dat er In 1936, toen hij acht was, stuurde zijn moeder hem naar twee synagogen in Duitsland in brand waren gestoken. Dat Nederland omdat daar betere scholen zouden zijn. Door de raakte me diep. Het werd een begin van een zoektocht naar Tweede Wereldoorlog werden mijn vader en zijn moeder mezelf, naar mijn Jodendom. Eerst zocht ik in mijn eigen van elkaar gescheiden. Mijn vader groeide op in een pleeg- omgeving. Gesprekken met vrienden. Ook gesprekken met gezin in Enschede. Mijn oma heeft de laatste periode van mijn moeder. de oorlog in een Jappenkamp gevangen gezeten, terwijl Ik las in die tijd veel boeken over het Jodendom en besloot mijn vader moest onderduiken vanwege de Arbeitseinsatz. een reis naar Israël te maken. Tien dagen. Alleen. Een Mijn moeder was de jongste van vier kinderen. Ze was rondreis met veel ontmoetingen. Het beviel me in Israël. negen jaar toen de oorlog uitbrak en heeft op diverse plek- Ik voelde me er goed en op mijn gemak. Ik ontdekte een ken ondergedoken gezeten. De ouders van mijn moeder Joodse wereld buiten de Sjoa. overleefden de oorlog niet, mijn moeder en haar broers en zus wel. Na de oorlog is mijn moeder door een tante Minder in de slachtofferrol opgevangen. Terug in Nederland zette ik mijn zoektocht voort. Ik

8 bezocht verschillende Joodse plekken, voelde me niet altijd Tegelijk druppelt de buitenwereld ongevraagd ons leven welkom. In die tijd werd je bij synagogen ondervraagd als binnen. Zo organiseerde de school van mijn zoon vorig een verdachte, als iemand die een gevaar was, niet als een jaar op Jom Kipoer een sportdag. Ik vroeg de directie onbekende die welkom werd geheten. Later ontdekte ik dat van de school de sportdag te verzetten. Organisatorisch dat typisch Nederlands was. In die jaren verbleef ik veel bleek dat niet mogelijk. Maar de weergoden hielpen. Het in Londen en New York en een enkele keer in Antwerpen. regende die dag en het sportevenement werd afgelast. Ik Daar was het anders. Een veel prettiger, verwelkomende ging vervolgens een gesprek aan met de schooldirectie. Ik sfeer, minder in de ‘slachtofferrol’. Door de jaren heen hield een pleidooi om de diversiteit in de samenleving meer vond ik in Nederland ook plekken waar ik me wel prettig terug te laten komen in de school en het lesprogramma. en welkom voelde. Zoals het Joods Historisch museum, Israël maakt een natuurlijk deel uit van mijn leven. Niet de Liberaal Joodse Gemeente in Den Haag en de Uilenbur- dat ik er permanent wil wonen, maar het is belangrijk voor gersjoel. me dat het land er is. Vanuit dat gevoel ben ik bestuurslid geworden van het Joods Nationaal Fonds, een apolitieke organisatie die veel voor Israël doet. “De waarden van de Joodse Voor mijn Jodendom heb ik door de jaren heen een balans traditie vertalen naar mijn gevonden in mijn leven. Het is voor mij niet zo belangrijk om een keer per week naar een heilige plek te gaan. De dagelijkse realiteit” uitdaging vind ik vooral om de waarden van de Joodse traditie te vertalen naar mijn dagelijkse realiteit. Bijna tien jaar geleden ben ik getrouwd in de Gerard Een van de activiteiten waarmee ik het probeer vorm Dousjoel. Ik ben vader van drie kinderen. Ze zijn acht, te geven, is de stichting Uilenburgersjoel. Samen met zeven en drie jaar. Het Jodendom is onderdeel van ons een aantal anderen richtte ik ruim tien jaar geleden een gezin. We hebben daarin een balans gevonden. We vieren stichting op om de Uilenburgersjoel terug te brengen de feestdagen en op vrijdagavond eten we regelmatig en in ere te herstellen in een 21e-eeuwse vorm. Vier samen met de familie. De kinderen gaan naar een openbare jaar geleden hebben we het gebouw overgenomen van school. De oudste gaat ook naar Haboniem en vindt dat de gemeente Amsterdam, in 2015 is het gerestaureerd. leuk. Hij wil misschien naar Joodse les. Ruim een half jaar geleden is het door de burgemeester Wat me erg bezighoudt, is de ontwikkeling in de samenle- heropend en nu kan de Uilenburgersjoel zich ontwikkelen ving die mede door de verkiezing van Trump extra scherp tot een betekenisvolle plek voor sociale, culturele en aan het licht is gekomen. Tweedeling, verharding, racisme. maatschappelijke activiteiten waar iedereen zich welkom Wat doe ik daarmee en hoe wil ik daar naar mijn kinderen voelt. Want dat is waar het voor mij om draait: een toe mee omgaan? Moet, en kan, ik mijn kinderen daar samenleving creëren waar we allemaal een plek hebben en tegen beschermen? elkaar respecteren.” •

9 ACHTERNAMEN Foijer, als drie talen door elkaar worden gehaald

Rogier Foijer TEKST ROGIER FOIJER FOTO'S VIA DE AUTEUR

Het is hier al eerder beschreven: derlandse ‘ij’ in het midden in plaats van een ‘y’. Die Hen- drik Nierstrasz hield wel van Franse namen. In de akten soms zijn Joodse achternamen van naamsaanneming in Maastricht kom ik de volgende namen tegen: van oorsprong helemaal niet zo Samuel Seeligman, een gelukkig mens, wordt Bonheur; Henriette Salomon, een schoonheid van 22 jaar die met de Joods, maar aangenomen in de jaren zoon van Levy, Lazare Foijer, trouwt wordt Beauté. Nog een voorouder, Wraakje Samuel, oud en krom gebogen, 1808 -1814 toen de Franse overheid 88 jaar oud krijgt als achternaam Vieillesse en Helene als voornaam. bepaalde dat iedereen een vaste Veel waarde werd er in de eerste jaren na 1808 niet aan de nieuwe naam gehecht. In de besnijdenisregisters wordt achternaam moest hebben. Zo ook in de Nederlandse tekst wel Foijer geschreven maar in de Jiddische/Hebreeuwse tekst wordt alleen de Joodse naam Levy Lazarus uit Maastricht. genoemd. Het uitspreken van die vreemde naam was dan ook niet zo p 2 november 1808 meldt Levy Lazarus zich, makkelijk, Foijer? samen met zijn vrouw Hendele Levy, op het of was het Voyez, stadhuis van Maastricht. Achter het bureau zoals te lezen in de zit Hendrik Nierstrasz, de adjunct-maire Israëlitische leden- O(burgemeester, red.), het is immers de Franse tijd. “Welke lijst van 1832 t/m achternaam heeft u gekozen” vraag Nierstrasz aan Levy 1839? Mijn vader, nadat hij, in het Frans natuurlijk, de huidige naam en de en ik dus ook, geboorteplaats heeft opgeschreven. spreken de naam Wat Levy precies gezegd heeft, weet ik niet. Misschien zei uit op zijn Frans maar destijds, zo ’פוּיער – wat vuur betekent, of zei hij ‘poyer ’ַפײֿער – hij ‘fayer wat boer betekent, hij was immers veehandelaar en slager, hoorde ik van een boucher. Nederlands, Jiddisch en Frans, drie talen door el- oudoom, werd kaar. Nierstrasz moet wel wat opschrijven en hij besluit om de naam op zijn er ‘Foijer’ van te maken, en Levy die geen Latijnse letters Nederlands uitge- lezen kan, vindt het zo wel best. sproken dus met de klemtoon op Francofiele ambtenaar de eerste letter- Akte van naamsverandering van Levy Een mooie Franse achternaam werd het, wel met een Ne- greep. Lazarus uit 1808

10 vlnr: Archief van Maastricht, Alfred Foijer, Machzor

Van ondergoed tot arts Exodus uit Maastricht De Foijer’s blijven de gehele 19de eeuw in Zuid-Limburg Begin 20ste eeuw verlaten steeds meer Foijer’s Maastricht. wonen, de meesten in Maastricht. Alleen Lazare, de oudste Een andere zoon van Mozes gaat naar Berlijn, zijn kinderen zoon van Levy, verhuist naar Heerlen. emigreren vervolgens naar Amerika. Nog een zoon, Levy en twee zonen, Lazare en Abraham, verdienen de Adolph, mijn overgrootvader, verhuist naar Krefeld en later kost met de veehandel en het slachten. Mozes, de zoon van naar Amsterdam. Abraham gaat de handel in en begint een textielwinkel. In Maastricht blijven alleen twee dochters achter, zij In 1883 krijgt Mozes het recht om als enige in Maastricht blijven ongetrouwd en zijn actief in de Joodse Gemeente. de ‘Dr Jägerschen Normalartikel’ te verkopen, beter Henriette Foijer is jarenlang penningmeester van de bekend als Jaeger ondergoed, en zoals u misschien weet, damesvereniging Chewras Nosjiem en verkoopt samen is die van goede kwaliteit. Hij doet ook in die jaren zaken met haar zus Emilie loten om geld in te zamelen voor de met de coöperatieve winkelvereniging 'Eigen Hulp'. Mozes nieuwbouw van de Joodsche Invalide waarvan hun neef Foijer wordt zo een echte en gewaardeerde Maastrichte- Alfred bestuurder is. naar en woont uiteindelijk in een deftig huis in de Witma- De naam Foijer is vandaag de dag een weinig voorkomende kersstraat. naam in Nederland, Levy Lazarus uit Maastricht is de Zijn zoon Louis gaat verder in het vak, opent een winkel in enige die deze achternaam kreeg. Alle huidige Foijer’s, de Grote Staat en noemt deze Maison Louis, hierover hoef momenteel zeven, zijn dus afstammelingen van hem. In ik niets te vertellen, in het NIW van 14 januari 2014 is de Amerika zijn ook nog wat nakomelingen maar daar heb ik zaak uitvoerig beschreven. (Onderaan dit artikel staat een nooit contact mee gehad. linkje naar het digitale archief waarin u dit artikel vindt, red.) In Frankrijk wonen natuurlijk aan aantal Foyer’s maar een Foijer heb ik daar niet gevonden en zij zijn zeker geen familie. Maar dat is altijd nog beter dan Vieillesse. Oma Helene “Seeligman, een gelukkig Vieillesse overlijdt in 1811, 90 jaar oud, en is daarmee mens, wordt Bonheur” de enige Joodse Nederlander met deze prachtige achternaam.•

Eén van de zonen van Louis is Alfred. Hij kiest ervoor om Het NIW artikel over “Maison Louis”: niet het koopmansvak in te gaan maar studeert medicijnen http://niwdigitaal.nl/archief-2/1418-2 en specialiseert zich na een aantal jaren als internist. Naast Lees ook het artikel van Ze’ev Bar: veel onderzoek, ondermeer naar diabetes, vervult hij Uit de Misjpoge blz. 83 jaargang 9 nummer 3. bestuursfuncties bij de Centrale Israëlietische Ziekenver- U kunt dit artikel lezen op: pleging en de Joodsche Invalide. Hij woont dan al lang niet www.nljewgen.org/archief-misjpoge/ meer in Maastricht.

11 Joodse humor zelfspot& Aanzet tot een nieuwe serie verhalen

e Benjamin redactie houdt zich al een tijd om fictie, dat het verhaal een element van Joodse humor bezig met het onderwerp Joodse humor. In bevat, en dat de schrijver het oordeel van de Benjamin 2016 was Greg Shapiro, onder meer van de redactie aanvaardt. comedy club Boom Chicago en recenter van deD ‘Netherlands Second’ video van Zondag met Lubach, de gastcolumnist. Dit jaar proberen we iets anders en schrijft redacteur Ferry Biedermann een serie Joods- Nederlandse verhalen met een satirische draai.

Zonder een vergelijking te trekken, haakt de Benjamin daarmee in op een diepgewortelde traditie die reikt van de verhalen van Isaac Bashevis Singer tot die van Woody Allen en waar ook Nederlands Joodse schrijvers zoals Ischa Meijer en Arnon Grunberg een plaats in hebben. Deze humor is meestal niet die van een mop of van een verhaal dat een schaterlach oproept. Het is meer een bitterzoete erkenning van de Joodse ervaring en van de eigenaardigheden die het Joodse leven kenmerken. Het is onmogelijk te benoemen wat Joodse humor precies is maar een gezonde dosis zelfspot lijkt meestal een van de belangrijkste elementen. Hoe kan het ook anders? Een wat lichtere kijk op de dingen helpt vaak moeilijke situaties dragelijker te maken. De Benjamin besteedt aandacht aan alle aspecten van het Joods leven in Nederland, met nadruk op de mensen en hun verhalen. De vier verzonnen verhalen op de plek van de column zullen dit jaar hopelijk in ieder geval een glimlach teweegbrengen. We geven zelf de aanzet dit jaar maar moedigen iedereen aan om ook verhalen op te sturen waarvan we graag een selectie online zetten via onze Facebook pagina, en mogelijk ook in de Benjamin. Voorwaarde is dat het gaat

12 COLUMN FERRY BIEDERMANN Lente in het vaderland

TEKST FERRY BIEDERMANN

abbijn Shlomo Krantz haalde diep adem na het van jou dat geflikt?” Omar proestte maar zag dat dit niet opzeggen van de sjachariet, het ochtendgebed, het moment was om de spot te drijven met de rabbijn. in de woonkamer van zijn rijtjeshuis in een “Dakhil rabbak, Shlomi, ik heb geen idee, niets mee te zuidelijke buitenwijk van de Nederlandse maken, ik zweer het je, bij de kousenband van de profeet Rhoofdstad. Het was zo te zien een prachtige lentedag (want zo spreken mensen met een Arabische achtergrond en hij liep naar het kamerbrede raam dat hem uitzicht in zulke verhalen).” verschafte op zijn voortuin en, over de heg, op de straat. Lente, vernieuwing en pril geluk, dacht hij verheugd Omar gaf Krantz een witte asperge om te snacken en de terwijl hij de vitrage opzij schoof. Het zou tijd worden rabbijn kalmeerde enigszins. De groenteboer, die toch een na de donkere winterdagen en een donker voorgaand rustige ochtend had zo vroeg in de lente dat de mensen in jaar. deze buurt nog niet echt hun huis uit durfden te komen, zei dat hij Mo zou bellen voor opheldering. Weinig mensen op straat, zo te zien maar in ieder geval “Maar je weet nooit, Shlomi. Het kan een teken zijn van waren de krokussen in de tuin uitgekomen. Hij glimlachte Allah, g.e.v.i.h (zulke afkortingen horen er ook bij al en aanschouwde de gele bloemenweelde met een hoopvolle weet niemand wat het betekent). Vorige week nog kwam blik, voor een halve hartslag. Een benauwd gevoel maakte de imam van die moskee in West bij me terug met een zich van hem meester terwijl hij met afschuw naar de aubergine die hij doormidden gekliefd had en waarin de voordeur liep. “Hashem, zeg me dat dit niet waar kan zaadjes een karikatuur van de profeet voorstelden die zijn,” riep hij zijn G’d aan (want zo praten rabbijnen tegen achterna gezeten werd door een stel Zwarte Pieten. Hij zichzelf in verhalen als je ze een beetje exotisch wil laten zag het als een teken dat Moslims het moeilijk hebben in lijken). Nederland.” Krantz zuchtte, “Hoe wist hij nou dat het de Lijkbleek en met bevende lip liep hij een paar keer rond het profeet was, en waarom een stel Zwarte Pieten?” Omar bloembed in de tuin. “Nee, nee, dit is onmogelijk,” kreunde keek hem scherp aan, “De wegen van G’d en zijn dienaars hij en sprintte naar de bovenste verdieping waar hij zijn zijn ondoorgrondelijk. OK, laat me Mo bellen.” hoofd uit het raam van de logeerkamer stak. Hiervandaan was het nog beter te zien: de krokussen vormden een Maar ook de tuinier hield bij hoog en laag vol er niets perfect hakenkruis op zijn gazon. Ik ben dus niet gek, van te weten. Hij had zelfs geen krokussen geplant, wel dacht de rabbijn, dit moet verklaarbaar zijn. narcissen. “OK, dat zijn narcissen,” gaf hij toe na de foto Hij nam een foto van het strakke, vanuit een hoveniers- te hebben gezien. “Ik had ze in een mooi ruitjespatroon technisch oogpunt, ontwerp en stuurde het naar zijn geplaatst. Blijkbaar zijn stomtoevallig aan de zijkanten vrouw Jessica die op dat moment in Milaan zat waar een paar niet uitgekomen. De natuur, hè,” zei hij ietwat ze als lingeriemodel meedeed aan een modeshow (ja, schaapachtig. “Of een boodschap van G’d,” declameerde dit is het soort verhaal waarin een rabbijnenvrouw Omar boven het mobieltje dat op luidsprekerstand stond. lingeriemodel kan zijn). “Jes, weet jij hier iets van?”, appte “Daar weet ik niet genoeg vanaf,” zei Mo. “Maar ik kan hij bij het onthutsende beeld. Bijna onmiddellijk kwam wel later even langskomen om ze weg te halen, of om er het antwoord: “Getver Shlomi. Je weet toch dat ik niet een paar bij te zetten zodat het weer een ruitje is. U zult van symmetrische patronen houd. Misschien heeft Mo wel haast hebben, voordat het op Google Street View te de tuinman het gedaan.” Hij staarde naar het scherm, zien is als de tuin van die rabbijn met het hakenkruis.” Mo? “Die we via Omar kregen. OK schat, moet dashen, Krantz slaakte een kreet, “Elohim! Ik ga ze er nu meteen neshikot,” sloot ze af. uitrukken.” En hij zette het op een draf terug naar huis. Hij hoorde het gegrom van de agressieve Rottweiler van Het begon hem weer te dagen, Jessica wilde haar nagels zijn nazi buurman al voordat hij thuis was. O nee, niet niet breken op de tuin vorig jaar en Omar had Mo weer dat beest van gehenna, verzuchtte de rabbijn. De gestuurd. Omar, die practical joker. Altijd erop uit om hem hond richtte regelmatig een ravage aan in zijn voortuin. voor schut te zetten, maar dit keer was hij te ver gegaan. Voorzichtig stak hij zijn hoofd om de hoek van zijn heg om Tien minuten later stond Krantz hijgend in de winkel de tuin in te kijken. Het grote beest had het halve gazon van Omar. Hij duwde de verbouwereerde groenteboer weer opgegraven en de narcissen lagen er geknakt bij. zijn mobieltje onder de neus en brieste, “Nou, wat heb je Krantz keerde zich om en liep in de richting van zijn sjoel, te zeggen?” Omar haalde zijn weelderige wenkbrauw op genietend van het mooie weer. Alles was weer goed in de en zei op weifelende toon, “Is dat bij je nazi buurman?” wereld en nu had hij ook nog stof voor de drosje, de preek, Krantz slikte, “Dat is mijn eigen voortuin. Heeft die Mo deze sjabbat. Een mooie drosje, maar wat betekende het? •

13 TAFEL VOOR DRIE ISRAËLISCHE FILMS

De alternatieve realiteit van de Israëlische cinema

TEKST FERRY BIEDERMANN FOTO'S VIA HET IFFR en verward verhaal over een disfunctionele fa- milie waarvan alle leden op hun manier verant- woordelijk zijn voor de dood van verschillende De Israëlische filmindustrie viert mensen, een onwaarschijnlijke verbeelding van Eeen jonge vrouw die aan het inbreken slaat in een stadje de laatste jaren het ene succes na aan de Dode Zee, en het ondertussen ook aanlegt met een luipaard, en, met afstand de beste, een geanimeerde het andere. Prachtige films zoals documentaire over Auschwitz. Dat was het bescheiden Israëlische aanbod begin dit jaar in Rotterdam. The Farewell Party, Big Bad Wolves, De twee fictiefilms hebben met elkaar een bepaald hyste- risch element gemeen, verhalen die zo dik zijn aangezet Gett en Room 514 toonden de dat het nauwelijks comfortabel is om naar te kijken. In beide films vallen de werelden van de protagonisten uit Israëlische verscheidenheid, van elkaar, maar op het eind gaat het leven gewoon door. Als cinema geworteld is in de samenleving doemt dan toch fantasie tot rauw sociaal en politiek een deprimerend beeld op van de Israëlische situatie. drama. Dit jaar, afgaand op het Hoofdpersonen die de weg kwijt zijn In 'Beyond the Mountains and the Hills’ van de gelauwerde handjevol Israëlische films op het regisseur Erin Kolorin, van onder meer ‘The Exchange’, desintegreert een Israëlische familie, net als de vader zijn Internationaal Film Festival in lange carrière in het leger afsluit om de zakenwereld in te stappen. Ieder lid van de familie begaat onvergeeflijke Rotterdam, lijkt alles gierend uit de daden. Maar ook de rest is niet bepaald onschuldig: politie, Palestijnen, soldaten en scholieren, niemand is hand te lopen in het land. hier echt sympathiek. Het zou een belangrijk commentaar

The Burglar

14 Another Planet

op de Israëlische samenleving kunnen zijn, als het niet manier om de visuele eenheid van de film te bewaren, maar zo onwaarschijnlijk en uiteindelijk redelijk knullig was het laat tegelijkertijd zien hoe onzeker de vertaling is van neergezet. werkelijkheid naar computerpixels. Hetzelfde geldt nog sterker voor ‘The Burglar’ van Hagar Ben-Asher, ook een ervaren regisseur, van onder meer ‘The Slut’. ‘The Burglar’ is kwalitatief en qua verhaal nog minder Doelwit: de barakken en ontwikkeld dan ‘Beyond the Mountains and the Hills’ en als er een metafoor in schuilgaat, is die bedolven onder gaskamers van Auschwitz vage referenties en tienerangst. De ontknoping, waarin een luipaard een rol speelt, past meer in een magisch-re- Een van de modellen is opgesteld door een architect en alistische vertelling dan in de hard-boiled sfeer van de een historicus samen. Zij zijn wel degelijk naar Auschwitz Israëlische development town, die tot dan toe domineert. geweest en hebben alles tot op de millimeter gemeten en omgezet in het ultieme nauwkeurige model. Het Auschwitz modellen zegt tegelijkertijd het minst over wat er in Auschwitz De enige film die qua uitvoering en intentie klopte was de is gebeurd. Zelfs het groteske game-model in de animatie-documentaire ‘Another Planet’. Hoewel dat pas documentaire brengt meer gevoel over. na een periode van reflectie duidelijk wordt. Aanvankelijk Het creëren van een virtuele realiteit die steeds dichter bij lijkt de presentatie van verschillende computer- de werkelijkheid komt en waarin steeds meer handelingen gegenereerde modellen van Auschwitz net zo arbitrair als mogelijk zijn zoals in de werkelijkheid, brengt ons ook de verhalen in de twee speelfilms. Met het verschil dat het steeds dichter bij de mogelijkheid van een alternatieve uitstekend is gedaan en dat je nieuwsgierigheid geprikkeld realiteit. Yatziv begon zijn documentaire in het tijdperk blijft. Na afloop blijft het gevoel hangen dat hier een voor de alternative facts-uitlating van de regering-Trump in belangrijk onderwerp is aangeboord, niet over Auschwitz de VS maar hij zag het op andere manieren al aankomen. zelf, wat valt daar nog over te zeggen, maar over onze Een van de modellen van Auschwitz, een elegante 3-D perceptie van de werkelijkheid. versie, wordt mede door Google gebruikt. De Israëlische Regisseur Amir Yatziv legde in zijn nabespreking in luchtmacht heeft het van de maker gekregen voor Rotterdam zijn vinger op de zere plek: “Kan je geloven trainingsdoeleinden maar er een ‘alternative reality’ twist dat een van die makers vier jaar van achter zijn computer aan toegevoegd. ‘Another Planet’ begint en eindigt met aan dat model heeft gewerkt en nooit naar Auschwitz is de actie van een eskader Israëlische bommenwerpers. gegaan?” Dat geldt niet voor andere modelmakers in de Ze stijgen op van hun basis en vliegen aanvankelijk over film, maar ook hun benadering toont iets aan over de herkenbaar Israëlisch terrein, tot hun doelwit in zicht manier waarop we omgaan met een realiteit die niet altijd komt: de barakken en gaskamers van Auschwitz. • even makkelijk in beeld te vangen is. Yatziv interviewt de makers ‘in’ hun model, waarbij hij De Tafel voor… rubriek van Wouter van der Schaaf verschijnt zelf soms ook als getekend karakter voorkomt. Het is een in het volgende nummer weer in zijn gebruikelijke vorm.

15 INITIATIEF NEMEN Een luikje naar het verleden Laatste woning van arts-componist geëerd

TEKST & FOTO'S PATRICK STERNFELD

e ontdekking van een ‘gek luikje’ in de gang Richter. Hij was daar na zijn huwelijk in 1940 ingetrokken zette drie vriendinnen ertoe aan te gaan gra- bij zijn vrouw Hetta en haar moeder. De ontmoeting met ven naar het Joodse muziekverleden van een Ramaer bleek een schot in de roos. Ramaer werkte van woning in Amsterdam. 1996 tot april 2004 aan de herontdekking van vervolgde D Joodse componisten met de Leo Smit Stichting en Bij het eerste betreden van hun nieuwe woning in de produceerde in 2003 op zijn eigen label, Tatlin Records, Eerste Helmersstraat in 2015 merken drie vriendinnen, een CD met werk van Nico Richter. allen eind twintig, een ‘gek luikje’ op in de gangkast De in 1915 geboren arts en componist woonde dus nog beneden. Navraag bij de huisbaas leert dat hier vroeger maar net in de Helmerstraat toen de oorlog uitbrak. Hij iets als een thuisbioscoop moet zijn geweest, maar al snel was bewust gemengd gehuwd in de veronderstelling dat blijkt dat het iets anders ligt. Bij het kennismaken vertelt dit hem zou beschermen tegen vervolging. Hij zat echter de bovenbuurvrouw dat in de woning huisconcerten ook in het verzet en werd al vroeg, in 1942, verraden. werden gegeven. Dat zet Emilie Barnasconi ertoe aan zich te verdiepen in het verleden. Componeren op het doodsbed Nu, ontspannen op de vensterbank, vertelt Emilie dat Richter doorstond meerdere gevangenissen en kampen, haar nieuwsgierigheid dermate op de proef werd gesteld waaronder Auschwitz, en kwam tenslotte in Dachau dat ze besloot om “er eens goed voor te gaan zitten”. Wat terecht, maar hij overleefde de oorlog. Hij keerde echter volgde was een nachtelijke zoektocht op Google. zodanig ziek en verzwakt terug dat hij na een paar maanden alsnog overleed. Toen hij in juli 1945 aankwam Arts, componist en verzetsman op vliegveld Eindhoven moest zijn vrouw Hetta hem met Maar de echte doorbraak komt als ze eind mei 2016 op een ambulance naar huis laten brengen. In die laatste het Festival Muze van Zuid een muzikale rondwandeling maanden heeft hij desondanks gecomponeerd en kon hij maakt door de Concertgebouwbuurt. Tijdens de tour van zijn laatste werk, Serenade, nog twee delen voltooien. noemt de gids, Huib Ramaer, haar nieuwe woning prominent als die van een Joodse componist en arts, Nico “Ze genoten er intens van dat de illegale huisconcerten nu in alle vrijheid werden voortgezet”

In 1951 gaf Hetta de aanzet tot de bewuste huisconcerten. Dat initiatief, onder de naam De Suite, was natuurlijk ingegeven ter herdenking aan Nico, maar daarnaast ook Nico Richter om jong talent een podium te kunnen bieden. en Hetta Tot de zomer van 1961 waren er 258 concerten. Vanaf Scheffer september 1961 werden de concerten voortgezet op de rond 1 oktober Willemsparkweg en vanaf 1984 in De IJsbreker aan de 1940 Amstel, de teller kwam op zo’n 1100 concerten te staan.

16 Het verhaal levend houden Nu, in de Helmerstraat, zegt Emilie: “Je moet je voorstellen, die sobere jaren; één kamer, de tussendeuren waren eruit, gewoon voorzien van allerlei stoelen tot en met klapstoeltjes, geleend van de huisarts van nummer 66. De mensen hadden hun speciale herinneringen aan de huisconcerten die wel meer in oorlogstijd, illegaal, werden gegeven, en ze genoten er intens van omdat die nu in alle vrijheid werden voortgezet”.

“De gedachte dat die muziek, die hier tot stand is gekomen, nu weer tussen deze zelfde muren te beluisteren was”

De drie vriendinnen vonden “dat ze met deze wetenschap iets moesten doen” en zo ontstond de gedachte om zelf ook eenmalig, een dag lang, dergelijke huisconcerten te geven, waarbij eveneens beginnende musici het werk van Nico Richter ten gehore zouden brengen. Dit evenement was op 10 september vorig jaar. Anderhalf jaar na hun verhuizing. Het werd mogelijk gemaakt met hulp van Huib Ramaer en in samenwerking met Juul Muller, volle nicht van Nico Richter, die tevens een biografie over hem publiceerde. Of ze iets over de sfeer van deze De Suite-bijeenkomst kon zeggen? Emilie: “Ontroerend was dat veel oudgedienden zich hadden gemeld. En elkaar zo ook weer ontmoetten. Juul Muller, die naar de VS was gevlucht , was er ook. Om met haar dan weer koffie te kunnen drinken…” Het 'gekke luikje' in de deur. Het evenement kreeg ook veel media-aandacht en werd

een succes. “Uiteindelijk hadden we over drie dagdelen verspreid 180 mensen over de vloer. Voor deze gelegenheid hebben we de tussenmuur in de benedenverdieping eruit moeten halen, en creëerden we de situatie zoals die toen ook was tijdens de eerste concerten. En dan de gedachte dat die muziek, die hier tot stand is gekomen, nu weer tussen deze zelfde muren te beluisteren was…”

Op de vraag of het hierbij blijft zegt Emilie: “Het was eenmalig, maar we menen dat we zo een bijdrage hebben geleverd aan het levend houden van het verhaal achter Nico Richter en De Suite. Met het binnengekomen geld van die dag zullen we een plaquette laten maken en die aan de voorgevel van dit huis laten aanbrengen.” Het huis zal zich altijd onderscheiden van andere woningen door de foto’s van vroeger aan de muren, een plaquette bij de voordeur en een ‘gek luikje’ in de gang.

Waar dat luikje voor diende? Om concertkaarten te Emilie Barnasconi in de woning in de Helmersstraat in verkopen! • Amsterdam

17 “Ik denk wel heel diep na voordat ik iemand een antisemiet zou noemen”

18 INTERVIEW: EVELIEN GANS Strijdbaar over de historische feiten

Helder schalt haar stem door de zaal tijdens het vragenonderdeel na de voorvertoning van de film Denial in de pluche Amsterdamse bioscoop Tuschinski. Historicus Evelien Gans laat deze gelegenheid niet aan zich voorbijgaan. Ze vraagt haar Amerikaanse collega Deborah Lipstadt of ze een van de scènes in de film over Holocaustontkenning, die op Lipstads verhaal gebaseerd is, niet wat clichématig vond?

TEKST FERRY BIEDERMANN FOTO'S PATRICK STERNFELD

et is typisch Gans, ze is niet van de terugtrek- het niet los kan laten, ik blijf natuurlijk wel heel alert. kende beweging, ook niet nu ze op pensioen- Het is toch wel een beetje een zintuig geworden,” vertelt gerechtigde leeftijd wellicht geacht zou worden Gans als ze terugblikt op de film die we gezien hebben in het wat rustiger aan te gaan doen. Ze heeft het Tuschinski. Hvooral druk, nu even met het ontruimen van haar kantoor De film, Denial, waarvan het NIOD een voorvertoning in het statige pand van het Nederlands Instituut voor had verzorgd, vertelt het verhaal van het proces wegens Oorlogsdocumentatie, NIOD, aan de Herengracht in Am- vermeende smaad dat de notoire Britse Holocaustontken- sterdam. Ook bij de Universiteit van Amsterdam heeft ze ner David Irving aanspande tegen Deborah Lipstadt in vaarwel gezegd tegen haar functie als bijzonder hoogleraar Groot-Brittannië. Een van de centrale thema’s in de film is Hedendaags Jodendom, zijn geschiedenis en zijn cultuur. de verbinding tussen Holocaustontkenning en antisemi- Dat betekent uiteraard niet dat ze ophoudt. Haar afscheid tisme. Het is ook één van de thema’s waar Gans zich mee viel vrijwel samen met de publicatie van het boek: The heeft beziggehouden: hoe de Holocaust na de oorlog juist Holocaust, Israel and ‘the Jew’, een diepgaande studie van tegen de Joden werd gekeerd. het naoorlogse antisemitisme in Nederland, samengesteld met collega Remco Ensel. Een paperback versie van de pil verscheen begin maart en ze hoopt daarmee een groter, “Het idee dat ik, als ik zes ook Nederlands, publiek te bereiken. jaar eerder was geboren, Bredere focus En nu is het in volle vaart verder met een onderwerp was vermoord.” dat weer meer ingaat op de bredere aspecten van het Joodse leven in Nederland. Dat gebeurt via het tweede In de gewraakte scène waar Gans vraagtekens bij zette tij- deel van haar dubbelbiografie over vader Jaap en zoon dens het vragenrondje wordt door een secundair karakter Ischa Meijer. Ze kijkt er erg naar uit zich daar weer in te verwezen naar Holocaust-moeheid, oftewel Shoa fatigue, verdiepen. in de trant van, “Is het nou niet welletjes geweest met al “Dat gaat nu ook allemaal komen en niet meer alleen dat dat sjoa gedoe?” Gans vind het er met de haren bijgesleept toch wel negatieve thema van antisemitisme. Hoewel ik en Lipstadt erkent dat het haar minst geliefde scene is in

19 de film. elementen bevat, wat ik bijvoorbeeld gezegd heb over het Toch vindt Gans de film wel geslaagd. “Ik vond hem goed, werk van Chris van der Heijden, dan geldt dat als een hele in die zin dat het niet sensationeel was. Ik vond hem vrij zware beschuldiging. Dat wordt dan ten onrechte opgevat feitelijk.” Als iemand die zelf geen blad voor de mond alsof iemand meteen een antisemiet of nazi zou zijn” zegt neemt, viel haar ook de tegenstelling op tussen de Lipstadt Gans. in de film en die in levende lijve: “Wel grappig, het contrast We moeten vooral niet teveel smijten met de term, bena- dat ze tijdens het proces niets mocht zeggen en dat nu drukt ze. “Ik denk wel heel diep na voordat ik iemand een inhaalt met haar boeken en de film.” antisemiet zou noemen. Voor mij is iemand een antisemiet Ze heeft nog meer gemeen met Lipstadt: allebei zien ze die er een antisemitische ideologie op na houdt, zodat het verbanden tussen de Jodenhaat en een meer algemene een belangrijk onderdeel uitmaakt van zijn of haar wereld- sfeer van haat. Lipstadt wijst tijdens haar presentatie bij beschouwing, neonazi’s bijvoorbeeld of jihadisten. Maar de film op een parallel tussen het ontkennen van feiten het kan wel zo zijn dat iemand zich met regelmaat bedient over de Holocaust en het huidige gebrek aan respect voor van antisemitische stereotypen en dan vind ik dat er dus feiten, wat Gans ook oppikte: “Ik vond het wel goed dat antisemitische tendensen in iemands werk of uitlatingen ze het verband legde tussen toen en nu, met Trump en de zitten. alternatieve feiten.” Geraakt door het antisemitisme De controverse niet uit de weg Geboren zes jaar na het eind van de oorlog in een gezin Hoewel er, nog, geen film over haar is gemaakt, is Gans van Joodse overlevenden kwam Gans al vroeg in aanraking niet onbekend met controverses en het in de clinch liggen met de Holocaust. “Toen ik zes was, vertelde mijn vader met publieke figuren en collega’s over antisemitisme of zijn onderduikverhaal en dat heeft zich in mijn kinderziel uitingen daarvan. Dat heeft door de jaren heen heel wat vastgezet. Dat heeft mijn wereldbeeld bepaald. Het idee onsmakelijke uitlatingen naar haar toe opgeleverd. Het is dat, als ik zes jaar eerder was geboren, ik was vermoord. duidelijk dat het onderwerp van antisemitisme meteen Mensen zijn vermoord, vergast... Mensen doen dat andere heel veel losmaakt. mensen aan. Een typisch naoorlogse generatie focus en “Als je van iemands werk zegt dat het antisemitische obsessie.”

20 in op http://svy.Mk/2ldg75l Benjamin Enquête Vul de

Anderzijds erkent ze ook aanvankelijk soms een wat naïeve gang is,” zegt Gans. houding te hebben gehad ten aanzien van het voortduren Daarmee is niet gezegd dat de discours uit islamitische van het antisemitisme na de oorlog. Een van de momenten hoek genegeerd moet worden: “Ik denk wel dat het een die ze zich wat dat betreft herinnert kwam in de jaren probleem is dat veel aandacht verdient. Dat het gaat om zeventig toen ze documentairemaakster Netty Rosenfeld, met elkaar in gesprek komen op alle mogelijk manieren.” die ondergedoken had gezeten, op de televisie hoorde Maar ook dat is niet makkelijk, zeker als er over Israël praten. wordt gesproken. “Ik denk dat antisemitische, anti-Israël, “Ze vertelde dat ze was opgedoken en ze kreeg meteen antizionistische, anti-Joodse stereotypen en vooroordelen als jonge vrouw een baantje bij Herrijzend Nederland, de wijdverspreid zijn onder moslims, maar lang niet onder alle nationale radiozender onder het Militair Gezag (die van moslims want je mag ze niet over een kam scheren.” 1944 tot 1946 uitzond, red.). En vanaf het begin, maar dat hielden de bazen voor haar verborgen, kreeg ze antisemi- De rol van Israël in het naoorlogse antisemitisme is tische post. Dat is eigenlijk haar hele leven zo gebleven. complex, zowel onder moslims als niet-moslim, betuigt ze. En toen dacht ik, nog naïef: ‘Hè? Hoe kan dat nou, na de “Enerzijds heb je Israël als aanhechtingspunt voor antise- oorlog?” mitisme. Roepen dat Sharon, of Netanyahu, Hitler is, of dat Israël een genocide of een Holocaust op de Palestijnen pleegt, het meest repressieve land ter wereld is en het “Wat je niet mag grootste gevaar voor de wereldvrede vormt: dat is eenzij- dig en vertoont antisemitische trekken. Maar anderzijds doen als historicus is mag je niet de ogen dicht houden voor wat er op politiek en humanitair gebied aan onrecht plaatsvindt in Israël. ongenuanceerd zijn” Dat moet je uit elkaar trekken en dat is heel lastig.” Gans maakt constant duidelijk dat het belangrijk is om Ook zelf ondervond ze dat het klassieke antisemitisme na zulke complexiteiten en nuances in de gaten te houden. de sjoa nog niet de wereld uit was. “Een van de dingen die Dat geldt zeker ook als het gaat over het naoorlogs anti- mij is overkomen, toen ik al in de twintig was maar waar ik semitisme waar haar recente boek over gaat. Dat antise- nu meteen aan moet denken, was dat ik een oud autootje mitisme was zeker aanwezig maar uiteraard niet onder had dat ik uitleende. Ik zat in de kraakbeweging en daar iedereen. kreeg je dan voor het uitlenen betaald, voor de kilometers “Wat je niet mag doen als historicus, en sowieso mag nie- en de benzine. De auto werd te laat teruggebracht en ik was mand dat, is ongenuanceerd zijn want er zijn ook 28 dui- erg kwaad maar er zat dus ook iets van geld bij de ruzie die volgde. En toen werd er tegen mij gezegd: “Wat ben je toch een Joodje.” Die vriend wist dat ik Joods was, dus ‘pats’. Ik ben hem toen trouwens ook aangevlogen.” Het verbaast dan ook niet dat Gans wel sympathie heeft voor de verschuiving die zich in de loop der tijd in Joods Nederland heeft voorgedaan, richting strijdbaarheid als het over antisemitisme gaat. Waar het vroeger beneden de Joodse waardigheid werd geacht te reageren, is dat nu omgekeerd, zegt ze. “Ik denk wel dat, afgezien van het feit dat er mensen zijn die doorslaan, het goed is dat Joden meer alert zijn en zich er meer bewust van zijn. En dat je gewoon goed kwaad kan worden als er iets gezegd of gedaan wordt waarvan het typisch antisemitisch is, en dat gebeurt nog heel vaak. We hebben het nog niet eens over voetbal-antisemitisme gehad, bijvoorbeeld.”

Oog voor de complexiteit Toch blijft Gans ook heel erg van de nuance. Een van de thema’s waar ze zich regelmatig over heeft uitgesproken, is het idee dat het antisemitisme tegenwoordig overwegend uit de hoek van moslims en migranten komt. Hoewel dat wel het geval is met veel van de meer gewelddadige incidenten, is dat ook weer niet zo als het over bijvoorbeeld uitingen en bedreigingen op het internet gaat. “Waar ik alert op wil zijn, is dat niet-moslims inclusief Joden en laten we maar zeggen Nederlandse Nederlanders gaan wijzen naar de moslims en zeggen: “Jullie zijn antisemieten”, terwijl er wel degelijk ook iets anders aan de

21 zend Joden ondergedoken en die zijn allemaal geholpen op een hele beperkte manier van Israël, van extreemrechts en daar zijn zelfs veel meer mensen aan te pas gekomen,” Israël, hij houdt op een hele beperkte manier van Joden, zegt ze. “Er is natuurlijk ook hulp geweest. Je mag niet alleen van degenen die denken zoals hij, van de een wel en generaliseren en je mag ook niet zeggen ik had het zelf wel de ander niet.” gedaan, dat weet je allemaal niet precies.” Gans moet lachen als ze erop wordt gewezen dat ook de interviewer zelf niet van alle Joden houdt. “Nee natuurlijk Een gevaarlijk xenofoob klimaat niet maar Wilders doet het op een politieke manier.” Ze Joden zijn juist zelf vaak het slachtoffer van het idee dat zegt dat de PVV-leider Israël “instrumentaliseert” en dat iedereen over één kam geschoren kan worden, betuigt toen Job Cohen lijsttrekker was van de PvdA, Wilders net Gans. Ook nu is het gevaar aanwezig dat het toenemen- iets te gretig omging met de naam ‘Cohen’. de klimaat van vijandigheid jegens buitenstaanders zich tegen Joden richt, zegt ze. Een van de kenmerken van het Niet alleen slachtoffer antisemitisme is immers dat Joden zowel doelwit zijn om- Het is dan ook niet zo dat een prominente aanwezigheid dat ze tot het establishment zouden behoren, als omdat ze van Joden in de politiek, of elders, zoals nu opnieuw met als buitenstaander beschouwd worden. Lodewijk Asscher, iets verandert aan het antisemitisme, meent ze: “Over Cohen en Asscher werden al nare grappen gemaakt toen ze burgemeester en wethouder waren in “Daar had je opeens Amsterdam. Er werd toen een toespeling gemaakt over de ‘twee voorzitters van de Joodse Raad’.“ weer die primitieve Dat is iets waar best aandacht voor mag zijn, zegt Gans: “Ik vind het ook een heel goed initiatief van Asscher dat hij bloeddorstige Jood” zijn hatemail voor een klein deel openbaar heeft gemaakt en er stelling over heeft betrokken. Mijn idee is dat de Een sprekend voorbeeld van hoe de algemene toename meeste Joden in het openbare leven hatemail krijgen. Er van de xenofobie zich tegen Joden keert, vond ze in het zit agressie vanwege dat tweeslachtige aspect dat men aan debat omtrent de rituele slacht. “Rond dat debat zag je Joden toeschrijft: het leed en dat succes.” bijvoorbeeld op het internet, maar ook in krantenarti- Maar hoe belangrijk het ook is om aandacht te hebben kelen, dat moslims en Joden op schrift letterlijk terug in voor het antisemitisme en om de herinnering aan de Ho- dezelfde woestijn werden geduwd. Dat ze allebei golden locaust te bewaren, het Joodse leven in Nederland bestaat als bloeddorstig, wreed, primitief. Daar had je opeens uit meer, benadrukt ze. “In Nederland komt er nu een na- weer die primitieve bloeddorstige Jood,” verzucht ze. tionaal Holocaust museum, dat is natuurlijk ook een hele Wat dat betreft vertrouwt Gans ook de populistische discussie geweest, moet het er komen, moet het er niet partijen niet, de PVV voorop. Geert Wilders heeft immers komen. Er komt een namenmonument. Je alleen als slacht- nooit afstand genomen van de ongure uitspraken die zijn offer manifesteren of profileren lijkt me niet gezond voor parlementslid, Dion Graus, deed over de rituele slacht, die de persoon in kwestie, dan ben je bijna geen actor meer in hij continu kenmerkte als het “martelen” van dieren. je eigen leven. Dan krijg je ook een vernauwd blikveld.” • Ze probeert voorzichtig te formuleren hoe populisme verweven kan zijn met antisemitisme: “Ik zou er meer onderzoek naar willen doen. Überhaupt het klimaat van De paperback uitgave van The Holocaust, Israel and 'the Jew', eigen volk eerst, wat Trump uitdraagt, dat zegt Wilders Histories of Antisemitism in Postwar Dutch Society is begin ook. En die zegt dan ik houd zo van Israël. Maar hij houdt maart verschenen bij Amsterdam University Press, € 29,90.

22 JOODSE FEESTDAGEN Pesach, vroeger nu en straks

TEKST RABBIJN ING. I. VORST

chrijven over Pesach. Hoe ik nog geen vragen kan stellen; je kijkt dit feest van Joodse vrijheid met grote ogen naar wat er om je heb gevierd. Vroeger. Hoe heen gebeurt. Zelfs in deze levensfase ik het nu vier. En hoe ik is is het belangrijk het kind de ogen Shet straks in de toekomst hoop te te openen en te vertellen over het vieren. Joodse leven. Daarna word je een Tam; je begint Vroeger vragen te stellen. 'Waarom dit?' We gaan een tijdje terug, ik was een 'Waarom zo?' jongetje van vijf jaar. Lezen kon ik Dan komt de pubertijd waarin velen nog niet, maar plaatjes kijken wel. En zich tegen alles afzetten: tegen voor- daar zat ik dan aan de sedertafel bij schriften en verplichtingen, tegen Vader en Moeder. Terwijl ik bladerde opvattingen en ideeën van het Jo- door de Hagada - het sederavondboek dendom tot en met zelfs het in twijfel - was ik op zoek naar de bladzijde met trekken van het bestaan van G’d. Je die tekening waar je het Joodse volk bent een Ra'sja geworden, nodig in de bij de zee ziet staan en het Egyptische leger in het water. groei naar volwassenheid. Ik herinnerde mij die tekening nog van een jaar eerder, Daarna word je een Chacham, een verstandig en bedacht- toen nog vier jaar oud. Jeugdherinneringen kunnen rijke zaam mens. herinneringen zijn. Die draag je het hele leven met je mee. Niet voor niets is het in het Joodse leven zo belangrijk en Hoewel, ergens blíjf je een leven lang de Vier Zonen. Ik leg dan ook gebruikelijk om kinderen bij alles wat Joods is zo het u uit: van sommige aspecten van het Jodendom heb je jong mogelijk te betrekken. geen weet en dus stel je er geen vragen over: Sje'eeno jodeea Wat ik mij van de daarop volgende Pesach en de sederavon- lisj'ol. Van andere aspecten wil je meer weten; je vraagt er den kan herinneren? Ik werd zes en zeven jaar. 's Avonds naar: Tam. Er zijn misschien zaken in het Jodendom die je laat, in een hoek van onze slaapbarak in Bergen Belsen, (nog) niet kunt accepteren, waar je het niet mee eens bent zag ik een groepje moeders sederen. Ongelooflijk; in die en die je afwijst: Ra'sja. En er zijn aspecten die je begrijpt vreselijke omstandigheden! En als ik me niet vergis, heb en aanvaardt. Daarmee ben je een Chacham. ik toen die prachtige, hartstochtelijke melodie geleerd die Mag ik u en mijzelf een raad geven: hebben wij wellicht op- we ieder jaar opnieuw - prachtig en hartstochtelijk, vol standige Ra'sja-vragen, stel ze dan aan een Chacham. Niet overtuiging, ondanks alles; ik moet dan altijd een paar keer voor niets staan de Ra'sja en de Chacham in de seider-Hag- slikken- op sederavond zingen: 'Wehie sjè'ameda la'awoténoe ada naast elkaar... welanoe - In ieder geslacht weer staat men tegen ons op om ons te vernietigen. En toch geloven wij dat het Joodse volk zal Straks blijven voortbestaan!' 'La'sjana haba'a bierJeroesjalajiem - volgend jaar in Je- roesjalajiem,' verklaren we zingend en hopend aan het eind Nu van elke sederavond. Deze vrijheid en blijheid worden Inderdaad nu. Wij bestaan nog steeds en vieren Pesach. zowel letterlijk als figuurlijk bedoeld. Eens zal de hele Sederen in kleine en in grotere kringen. We leggen daarbij wereldbevolking inzien dat er een Schepper is en dat wij de nadruk op andere aspecten van wat Joodse vrijheid nu de opdracht hebben om zijn Schepping te koesteren. Dus inhoudt. En dat kan heel verschillend zijn. Zoals dat in het dan geen oorlog meer, geen terrorisme, geen discriminatie, sederavondboek - de Hagada - wordt geschetst door vier geen antisemitisme. Het is het door G’d beloofde tijdperk soorten kinderen aan het woord te laten. U kent ze wel: de waarover de kinderen van Tikwatenoe (Joodse jeugdvereni- Vier Zonen. De verstandige Chacham, de slechte Ra'sja, de ging) zingen: 'We want Masjiach NOW!' eenvoudige Tam en het onwetende kind dat nog niet met allerlei vragen komt Sje'eeno jodeea lisj'ol. De Tora, het Jo- Ik wens u een Chag Same'ach! Nog veel jaren! dendom, laat ons weten en maakt ons duidelijk ten eerste Rabbijn ing. I. Vorst • dát deze vier typen voorkomen en ten tweede dát zij alle vier deel uitmaken van ons volk. Dus ook de Ra'sja! Voor verdere informatie verwijst rabbijn Vorst u naar poeriem- Deze Vier Zonen kunnen ook begrepen worden als de Vier vrouwtje.toraworldholland.nl en zijn Parasja van de Week op Perioden in het menselijk leven. Eerst ben je een kind dat www.chabad.nl

23 BLENDED HULPVERLENING

JMW gaat met JOUW OMGEVING online voor groter bereik

TEKST JANE DE SAVAGE

Screenshot Jouw Omgeving

MW start met de sten dan hulpverlening. Hier- introductie van door kunnen ook cliënten en online diensten deelnemers van de afdelingen als aanvulling op Thuiszorg en Joodse Activi- Jhet bestaande aanbod en teiten van blended werken integreert dit tot ‘blended' gebruik gaan maken. hulpverlening. Belangrijk onderdeel daarvan is het online platform Jouw Omgeving Uitgangspunt is de eigen regie en de eigen kracht dat nu in gebruik wordt genomen. Met dit meerjarige van de cliënt. Het hulpverleningstraject wordt met project stemt JMW het hulpverleningsaanbod beter af op deze werkwijze precies op de cliënt toegesneden en de jongere Joodse generatie en in het bijzonder de Joodse de deelnemer kan sneller, vaker en beter geholpen gemeenschap in de Mediene. worden, ook in het nazorgtraject. Het doel dat JMW nastreeft is om met deze nieuwe werkwijze de toegang Blended hulpverlening is voor JMW een nieuwe (deels tot hulpverlening voor de huidige en toekomstige digitale) vorm die stapsgewijs onderdeel wordt van al doelgroepen te verbeteren en om meer vraaggestuurd te ons aanbod. Blended hulpverlenen houdt in dat er een werken. geïntegreerd aanbod is in online, telefonisch, schriftelijk en face-to-face contact. In de periodes tussen de fysieke Ook hulp op afstand contactmomenten kan de deelnemer bijvoorbeeld op Met name in de Mediene (het gebied buiten Amsterdam) beveiligde wijze chatten of berichten sturen aan de is het nodig de hulpverlening verder en beter af te hulpverlener, een online dagboek bijhouden, in een veilige stemmen op de vraag van de cliënten. Een van de omgeving in groepsvorm contact hebben, of gebruik mogelijkheden die JMW hierin ziet, is de invoering van maken van online interactieve hulpmiddelen. Op deze blended hulpverlening met Jouw Omgeving. wijze kunnen deelnemers op een manier die zij zelf prettig vinden daaraan invulling geven, contacten leggen of werken aan herstel op een moment dat het hen goed uitkomt. Jouw Omgeving zal onderdeel gaan uitmaken van de Omdat blended werken online gaat vormt afstand niet in juni 2017 geheel vernieuwde website van JMW. langer een belemmering om geholpen te kunnen worden. Nieuwsgierig? kijk vast op de site van JouwOmgeving: Dit maakt blended werken ook geschikt voor andere dien- www.jouwomgeving.nl

24 COLUMN

Tien ergernissen over mezelf

Jolan Toff houdt zichzelf een spiegel voor. Eigenlijk is hij nogal timide en beleefd. Hij ergert zich erover dat hij soms zijn ergernissen niet uitspreekt.

Vrienden namen ooit bonbons voor me Mensen die tijdens een ouderavond op school mee. Ik kon ze eigenlijk niet door mijn strot alleen voor het belang van hun eigen kind krijgen, maar zei dat ze heerlijk waren. Nu opkomen. Ik zeg daar dan niets van. nemen ze die altijd mee. Ik kom gelijktijdig met iemand anders een Ik loop altijd opzichtig met een kleine aankoop winkel binnen en laat die persoon voorgaan. door de winkel, omdat ik denk dat men mij Deze blijft vervolgens eindeloos vragen anders voor winkeldief aan zou kunnen zien. en zeuren. Als ik eindelijk aan de beurt ben, ben ik in een halve minuut klaar. Als iemand in het verkeer een gevaarlijke situatie heeft veroorzaakt, wil ik die In een restaurant vraagt men of ik voor de persoon nog wel eens uitschelden. Als het Groupon voordeelactie kom. Dat is niet zo. een sportschooltype is, doe ik dat niet. Als ik links en rechts afluister blijk ik de enige te zijn die het volle pond gaat betalen. Langs de lijn op het voetbalveld raakte ik in gesprek met een vage bekende die mij “Hans” Ik kom een kennis tegen die zegt: “Je moet noemde. Ik liet dat maar, want ik wilde hem in ons nieuwe huis eens komen bekijken, ik zal je gezelschap niet verbeteren. Elke keer als hij me bellen”. Dat heeft hij bij eerdere ontmoetingen tegenkomt, ook als ik met anderen ben, zegt hij ook al gezegd en nooit gebeld. Ik knik dan “dag Hans”. Hoe langer het duurt, hoe moeilijker vriendelijk, maar durf er niets van te zeggen. het wordt om te zeggen hoe ik echt heet. Toeristen vragen me de weg en laten me een kaartje Ik wil in de supermarkt iets uit het schap pakken. zien van 3x3 centimeter op de achterkant van hun Een leuke vrouw is daar net iets aan het uitzoeken. hotelfolder. Omstandig leg ik de weg uit en zeg Ik loop door want ik denk dat zij anders denkt dat niet dat zij zich slecht voorbereid hebben. Als ik ik mij daar vanwege haar ophoud. Als ik even later namelijk naar het buitenland ga, koop ik een dure terug kom blijkt het artikel uitverkocht te zijn. gedetailleerde kaart of heb deze digitaal paraat.

foto: patrick sternfeld

25 LEVEN IN DE MEDIENE Nooit nee zeggen in Lochem

Zo speciaal vindt hij zichzelf niet: eze Bert Oude Engberink is docent in het ba- sisonderwijs, 56 jaar, afkomstig uit Hengelo, “Als je mij googelt, zijn er meer sinds 2008 woonachtig in Lochem. Hij is lid van de Liberaal Joodse Gemeente Twente en Bert Oude Engberinks, maar ik Dzet zich in voor meerdere Joodse en niet-Joodse orga- nisaties. Hij is betrokken, positief en down to earth. ben niet de Bert Oude Engberink Bert Oude Engberink vertelt vol warmte over de LJG van de camping en ik ben ook geen Twente. Plezier in het Jodendom is de belangrijkste drijf- veer voor Bert om zich actief in te zetten. Ook het gemak woninginrichtingsspecialist.” waarmee hij ‘ja’ zegt tegen allerhande verzoeken, zorgt ervoor dat hij een vol en actief leven leidt. Gevraagd naar de start van zijn betrokkenheid bij de TEKST BARBARA TANENBAUM Joodse Gemeente, reageert hij met een zekere nuchter- FOTO'S VIA BERT OUDE ENGBERINK heid. Bert liep ‘al wat jaren mee’ bij de gemeente, toen hij gevraagd werd om secretaris en vervolgens voorzitter te worden van het bestuur. “In de mediene is maar een handjevol mensen die iets kunnen en willen, dus je wordt Synagoge in Haaksbergen al gauw gevraagd.” Hij vindt het belangrijk om actief te zijn, en fijn om betrokken te zijn.

Samen zijn we gemengd De gemeente heeft een rabbijn, Albert Ringer, die ook rab- bijn is bij de LJG Rotterdam. Een paar keer per jaar gaat hij voor in de dienst. Veel wordt door de leden zelf gedaan, zoals de tweewekelijkse diensten en alle activiteiten rond- om de feest- en treurdagen. Bert gaat vaak samen met zijn partner voor in de diensten. “Bij de LJG Twente bedienen we een brede groep mensen binnen het Joodse spectrum, van vrijzinnig tot traditioneel.” Bert zelf heeft een gemengde achtergrond. Zijn achter- naam is typisch Twents, maar het Jodendom komt via zijn moeder. “Mijn achternaam is van oorsprong katholiek, maar is inmiddels wel een beetje Joods geworden.” Hij klinkt geamuseerd, maar ook een beetje trots als hij dat zegt. Ook zijn homoseksualiteit is nooit een onderwerp geweest binnen de gemeente. “We kwamen met z’n twee- ën binnen en werden gewoon geaccepteerd.” Or Chadasj, de LJG Twente, is een kleine gemeente met vijftig leden, maar wel een groeiende. Er zijn jonge gezinnen met kinderen, die Joodse les krijgen en bar- en bat mitswa’s vieren. “Kinderen zijn welkom bij ons, ook als ze lawaai maken. Dat hoort bij kinderen. Ze zijn onze

26 betrokken bij Mauthausen, omdat zijn grootvader en diens broer daar zijn omgebracht. Daarbij was er in Twente in september 1941 een grootscheepse razzia, waarbij mensen naar dit kamp werden gedeporteerd en allen werden vermoord. Bert’s moeder was vanaf het eerste uur betrokken bij deze organisatie. Zo raakte Bert ook hier bij betrokken. “Hoe werkt dat dan? Dan ga je eens mee. Of je het bestuur wilt versterken. Het is helemaal niet veel werk, zeggen ze dan”, lacht hij. En dan ben je vicevoorzitter van de Stichting en organiseer je herdenkingen, zoals de herdenking Joods Verzet en de herdenking van de Twentse Razzia. Bert Oude Engberink Ook is hij betrokken bij het Stolpersteine comité, dat zich ten doel stelt om bijna duizend struikelsteentjes toekomst.” Hij wil kinderen meegeven dat het Jodendom (Stolpersteine) in Enschede te plaatsen voor alle leuk is. Maar hoe zit het met het oorlogsverleden? Speelt burgerslachtoffers, Joods en niet-Joods. We proberen de oorlog nog een rol? Bert: “De oorlog speelt zeker een parallel aan het plaatsen van de steentjes de levensverhalen rol, maar we zijn 75 jaar verder. Plezier in het Jodendom te reconstrueren van alle slachtoffers waarvoor een steen is staat bij de LJG voorop." geplaatst. En als hij gebeld wordt door het COC om zitting te nemen in een forum over homoseksualiteit en religie, en Dorpssjoel in Haaksbergen iets wil vertellen over homoseksualiteit in het Jodendom, Het zijn niet alleen de actieve leden die zorgen voor een dan zegt hij natuurlijk ‘ja’. “Je moet doen wat je kunt.” • bloeiende Joodse Gemeente. Wat zeker helpt is dat de LJG Twente is gehuisvest in een sfeervolle dorpssjoel uit 1828, die voorheen eigendom was van de lokale NIG. Het is er klein en knus. Bert lacht: “Je zit met z’n tweeën op een houten bankje, dus je zit nooit meer dan twee stoelen van de bima (plek waarvandaan de sjoeldienst geleid wordt) af. Zo ben je al snel betrokken bij de dienst.” In de jaren zestig is de sjoel een aantal jaren gesloten geweest. Het gebouw stond op de nominatie voor sloop. “Mensen zijn er letterlijk voor gesprongen om de sloop te voorkomen.” Dat is gelukt. De in 1971 opgerichte LJG Twente was in die periode op zoek naar een vaste plek en nam er zijn intrek.

Een man voor de klas Na de middelbare school koos Bert voor een onderwijsopleiding. Het onderwijs bevalt hem nog steeds. Hij houdt van het werk met de kinderen. De administratieve rompslomp die erbij is gekomen bevalt echter minder. Bert heeft in de dertig jaar dat hij lesgeeft alle leerjaren wel gehad, maar hij geeft graag les aan de hoogste klassen. Hij is zo’n meester die dat graag doet. “Je kunt verder ingaan op dingen. Naarmate ze ouder worden, zo’n tien, elf jaar, zijn de wereldoriënterende vakken van groter belang. Het is leuk om met ze hierover van gedachten te wisselen.”.

“Je moet doen wat je kunt.”

Naast zijn bestuursfunctie bij de LJG en zijn fulltime baan in het onderwijs, heeft Bert nog tijd over om zich in te zetten voor andere organisaties, waaronder de Bert Oude Engberink tijdens het bensjen van de kinderen bij Stichting Vriendenkring ‘Mauthausen.’ Hij heeft voelt zich de JLG Twente

27 JOODS LEVEN IN LETLAND

Riga: van razzia naar renaissance De wederopbouw van een Gitan Umanovska, executive director verstikte en vertroetelde Joodse gemeente van Letland

gemeenschap TEKST & FOTO'S WOUTER VAN DER SCHAAF

Met haar peenrode haar, drukke ita Umanovska leidt me door het grote gebouw van de Joodse gemeenschap aan de Skolas bewegingen en onstuitbare Iéla, niet ver van het eeuwenoude centrum van Riga. "Ons gebouw staat in een wijk die bijna woordenstroom is Gita Umanovska eenG eeuw geleden werd gebouwd. Het vormde toen het middelpunt van het Joodse sociale en culturele leven. Zo´n een opvallende persoonlijkheid negentigduizend Joden leefden in dit land toen het tussen de twee wereldoorlogen onafhankelijkheid genoot." in de Joodse Tijdens de tour door het gebouw laat ze het imposante interieur zien. Ze opent de deur naar een fikse toneelzaal, gemeenschap van leidt me naar een ontvangstsalon en vergaderruimtes, laat me kennis maken met de medewerkers van het onlangs Riga. Als executive gestarte Jewish Cultural Centre en begeleidt me naar het Joods Museum waar de geschiedenis van de Joden in de director is ze de Baltische staten op eenvoudige maar overzichtelijke manier wordt tentoongesteld. spil van de Joodse De ruime entree, het vele parket en de statige trappen: alles ademt de grandeur van een groots verleden, kenmerkend gemeenschap voor het interbellum, de periode tussen Eerste en Tweede Wereldoorlog. "De tijd van bloei van het Joodse leven hier van Letland in Letland. Een tijd van vrijheid." waar ongeveer Een wreed einde Met het Molotov–Ribbentrob pact in 1939 kwam aan die tienduizend Joden vrijheid een wreed einde. Eerst bezetten de Russen het land, toen de Duitsers en daarna, in 1945, weer de Russen. wonen, waarvan "De ene verschrikking na de andere."

In het gebouw van de Joodse veruit de meesten gemeente in Riga “Het Joodse leven mocht in de hoofdstad geen toekomst hebben” Riga. "We hebben een afschuwelijk Van de vooroorlogse Joodse gemeenschap van bijna verleden, maar ik zie zeker een mooie negentigduizend personen overleefden slechts veertienduizend de Holocaust. Het merendeel van de toekomst voor ons hier in Letland." Joden werd direct na de Duitse inval vermoord. Op een paar kilometer buiten hun eigen woonplaats werden

28 Gebouw Joodse gemeente Riga zij neergeschoten in door hun eigen handen gedolven Renaissance mede uit Rusland massagraven. Meer dan tweehonderd van die graven liggen Het is een ontwikkeling waarvan de Joodse gemeenschap verspreid over heel Letland, een land dat in omvang bijna tot op de dag van vandaag de gevolgen ondervindt. "Op net zo groot is als Nederland en België samen. dit moment kennen we niet een lidmaatschap van een "De nederlaag van de Duitsers en de terugkeer van Joodse Gemeente zoals dat in West-Europa bekend is. de Sovjets in 1945 betekenden in geen enkel opzicht Een lidmaatschap waarbij alle leden hun bijdrage leveren. dat de Joodse gemeenschap kon gaan werken aan een Dat is bij ons niet zo gegroeid. Op dit moment worden wederopbouw. De Duitsers hebben ons vermoord. De alle kosten gedragen door een heel kleine groep financieel Sovjets hebben ons culturele en religieuze leven op alle draagkrachtigen. We realiseren ons dat het niet altijd zo mogelijke manieren onmogelijk gemaakt. Joodse scholen kan doorgaan. We zullen dus moeten overstappen naar een mochten niet bestaan, synagogen werden gesloten Joodse Gemeente die gedragen wordt door alle leden. Dat of afgebroken. Kortom, het Joodse leven mocht geen is nieuw in ons denken en zal dus nog heel wat voeten in de toekomst hebben. Onze identiteit werd ons ontnomen. aarde hebben." Maar heel weinigen slaagden erin de Joodse tradities vast "We maken een langzame groei door. We zien Joodse te houden. Nog veel minder mensen leidden een religieus families uit Rusland vertrekken. Het politieke klimaat bestaan." daar is ongunstig. Riga is voor hen Nieuwe openheid een goede plek Eind jaren tachtig kwam daarin verandering. Perestrojka en om te wonen. Er Glasnost openden deuren. "Eindelijk konden we beginnen is openheid, er aan het weer opbouwen van onze Joodse gemeenschap,” zijn veel Russisch vertelt Gita. “Maar, en dat is pas achteraf gezien, dat proces sprekende is bemoeilijkt omdat wij na 1990 enorm 'gepamperd' inwoners en werden door de grote hoeveelheid aandacht die we kregen natuurlijk is van de internationale Joodse gemeenschap. Voor hen er voor de waren we een verloren groep. De steun was enorm en de kinderen ook de financiële middelen waren bijna oneindig. Dat gold voor mogelijkheid om cultuur zoals concerten, literatuur en toneel, maar ook naar een Joodse voor religie, met dingen als Joodse lessen." school te gaan. We zijn in een fase van Renaissance “We gingen van aangekomen. Een tijd van nieuwe verstikking naar mogelijkheden. Dit gebouw, dat vertroeteling” sinds een aantal jaren weer terug Ze durft de stelling aan dat in de tijd van de Sovjet is in handen Unie de staat alles regelde en de burger daarmee van de Joodse volkomen afhankelijk was gemaakt van de staat, maar gemeenschap, dat na 1990 de Joodse gemeenschap in een soortgelijke heeft nieuw afhankelijkheidspositie kwam. leven gegeven "Alles werd gratis aangeboden. Allemaal met de beste aan de Joodse intenties. We gingen van verstikking naar vertroeteling. gemeenschap. Van Maar we zagen niet in - hoe konden we ook - dat het ons hieruit is een eigenlijk belemmerde in onze eigen zelfgestuurde opbouw verdere heropbouw Synagoge in Riga en ontwikkeling." mogelijk”. •

29 MIJN LEVEN

Chanan Wijngaarden, 34 jaar, single, steward en tourmanager, geboren en getogen in Amsterdam

TEKST JOLAN TOFF FOTO HELENE MEIJLER

Leven Mijn mooiste herinnering Na mijn middelbare school ben ik meteen begonnen Toen ik oom werd van mijn nichtje Gioia. Zij is het licht met werken. Eerst anderhalf jaar als grondsteward van mijn leven. en daarna als steward bij DutchBird. Het was daar erg streng en kinderachtig. Zij hebben drie jaar Sport bestaan en gingen toen failliet. Vervolgens ben In de sportschool. Ik ben heel fanatiek met gewichten ik als steward bij een andere grote Nederlandse en cardio. Ook kijk ik graag naar voetbal. Ajax is mij luchtvaartmaatschappij in dienst getreden. Ik zit met de paplepel ingegoten. daar inmiddels twaalf jaar en het bevalt me heel goed. Het leuke vind ik de vele contacten die je opdoet, zowel met de passagiers als met de mensen Joods op de plaatsen waar je over de hele wereld komt. Ik ben atheïst en geef niet om religie. Ik heb mij op Gisteren bezocht ik nog twee zussen in New York. astronomie en natuurkunde gestort om levensvragen te Als ik uitga doe dat ik dat liever op mijn route dan beantwoorden. Met de Nederlands Joodse cultuur heb ik in Amsterdam. Het geeft echt een vakantiegevoel. niets. Je wordt namelijk ondervraagd hoe Joods je bent. Wat ik niet leuk vind zijn extreem brutale passagiers. In Israël voel ik mij heel prettig. Vooral in Tel Aviv is men Sommigen gooien de plateaus met eten in het liberaal en vraagt men niet naar je Jodendom gangpad. De captains of industrie proberen wel eens wat. Er zijn er die een uitstraling hebben van dat het hun privatejet is waar de rest in mee mag. Eten Meestal echter zijn ze wel voor rede vatbaar. Lekker koken is niet de uitdaging. Het gaat om gezond Omdat er geen vacatures zijn voor purser heb ik en lekker koken. Dat is heel belangrijk. gezocht naar een nevenbaan. Ik ben tourmanager en doe de artist-handling voor een aantal artiesten zoals de Jeugd van Tegenwoordig en DJ Joost Hekel aan van Bellen. Dat wil zeggen dat ik zorg dat naast De klaagcultuur. Mensen die klagen dat hun werk het vervoer op locatie alles voor hen geregeld zo zwaar is. Men is vergeten wat hard werken is. De is: eten, drinken en andere faciliteiten. uitdrukking: “Ja, hallo ik ben er zelf ook nog” vind ik Het voelt niet als werk. Het is gezellig. Je vreselijk." runt je eigen toko, je bent geheel zelfstandig en het gaat me steeds beter af. Markt Daarnaast doe ik af en toe modellenwerk De Albert Cuyp. Jammer dat het voor kledingmerken. zo toeristisch is geworden.

30 Televisie Boek journalist om zijn eigen mening Ik heb al drie jaar geen televisie Het laatste boek dat ik las was in het artikel te verwerken. meer. Ik download films en series “Cirkels zijn alleen mooi als ze rond waar ik interesse in heb. zijn” van Yuki Kempees. Het gaat over Grootste wens feesten en vrouwen in Amsterdam. Dat mijn leven in een stijgende lijn Vorige week kreeg ik van mijn moeder verder zal gaan zoals het nu is. Mop het Bargoens woordenboek. Dat vind Weet je waarom vrouwen ik geweldig met uitdrukkingen als: pornofilms kijken tot het einde? “Je moet me geen Haarlemmerdijkie Bewondering voor Om te kijken of ze gaan trouwen... maken”. De succesvol ondernemer Elon Musk, zijn benadering van zaken doen vind ik geweldig. Uit ideologische Kom graag Winkel overwegingen heeft hij het patent van In discotheek Marktkantine in de Jan De winkels met restpartijen van het elektrisch rijden vrijgegeven. Hij van Galenstraat. Gideon Italiaander zoals op de is de chairman van Solar City, de grote Of even een drankje doen bij hoek van de Beethovenstraat en man van Paypal en de NASA koopt Proeflokaal Wynand Fockink in de Apollolaan. Het zakendoen en het zijn raketten. Pijlsteeg vlak achter de Dam. Zij harde werken zitten hem in het bestaan al sinds 1724. Zeer joviaal en bloed. Op Facebook kun je lezen professioneel. wat hij in de aanbieding doet. JMW Ze hebben een aantal jaren geleden mijn moeder geholpen Uitzicht Krant met thuiszorg. Mijn broer en Ik kan genieten van het geweldige Lees ik niet. Ik volg het nieuws via ik vliegen en konden er niet uitzicht van de Sky Lounge in teletekst op mijn smartphone. Dit altijd voor haar zijn. Ze hebben het DoubleTree Hotel naast het vanwege de beknopte weergave. het geweldig gedaan. • Centraal Station. Zo is er geen ruimte voor de

31 CULTUUR

Lezen in de Boom des Levens Hoe de oudste Joodse bibliotheek ter wereld nieuw leven werd ingeblazen

TEKST KARIEN ANSTADT

De bibliotheek Ets Haim, gevestigd ts Haim werd opgericht door de Conversos, Joden die tussen het eind van de 14de eeuw in de bijgebouwen van de Portugese en het eind van de 15de eeuw in Spanje en Portugal onder druk waren overgegaan tot het synagoge (Esnoga) in Amsterdam, Christendom,E maar vaak een dubbelleven leidden: naar buiten toe katholiek, binnenshuis Joods. Deze groep doet haar naam eer aan: het is wordt ook wel Maranen genoemd.

Hebreeuws voor Boom des Levens. Kort voor 1600 kwamen de eerste Conversos in Amsterdam aan, de stad waar het mogelijk was terug te Na een periode van verval, tussen het keren naar het Jodendom. En van die mogelijkheid maakte men volop gebruik. Naarmate hun aantallen groeiden deed einde van de Tweede Wereldoorlog en men er alles aan om weer een echte Joodse gemeenschap te worden door middel van studie. Al in 1602 werden er de jaren negentig, is de bibliotheek lessen bij mensen thuis gegeven. De eerste Portugees Joodse Gemeente was Bet Jacob, waar weer springlevend en vierde vorig jaar de Asjkenazische rabbi Mozes Uri Ha-Levi les gaf en een torarol schonk die nog steeds in de Portugese Synagoge het vierhonderdjarig bestaan. bewaard wordt. In 1616 stichtte men een school voor lager en hoger onderwijs: Talmud Torah, en tegelijkertijd een algemene bibliotheek met klassieke werken van Joodse geleerden waar alle studenten toegang tot hadden. Deze bibliotheek vormde de kern van de Ets Haim collectie.

Kwaliteit en moderne techniek Talmud Torah trok leraren aan uit heel Europa die zorgvuldig werden gescreend op hun kwaliteiten. De manuscripten van deze geleerden zijn nog altijd terug te vinden in de Ets Haim Bibliotheek. Vanaf 1617 maakte men gebruik van de drukpers om studiemateriaal te drukken en in 1626 zette Menasseh Ben Israel de eerste commerciële drukkerij op waar het eerste Hebreeuwse boek werd gedrukt dat op 1 januari 1626 verscheen. Om veelbelovende studenten de mogelijkheid te bieden hun kennis nog naar een hoger plan te brengen werd ook aan een vorm van fondsenwerving gedaan: irmandade Bibliothecarissen David Montezinos (1866 - 1916) en (broederschap). Een van de leden was de vader van de later Jacob Da Silva Rosa (1886-1943), foto Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondere Collecties van de Universiteit beroemde filosoof Baruch de Spinoza. van Amsterdam De school en de bibliotheek waren met elkaar verweven en

32 Interieur bibliotheek Ets Haim, foto Peter Lange dat bracht met zich mee dat de originele bibliotheek niet Gregory B. Kaplan: alleen Joodse en religieuze boeken bevatte, maar ook tal I sing the triumph of popular government, van boeken over allerlei andere onderwerpen en dan ook to the sweet sound of the harp of history, nog in meerdere talen. and a Hebrew choir that cries out; which is the legacy of the memory of Israel

“In mijn ogen waren Na een impasse: klaar voor de 21ste eeuw! Ook wat de bibliotheek betreft liet de Tweede zij reuzen” Wereldoorlog zijn sporen na. Weliswaar was de geroofde collectie in 1946 grotendeels uit Duitsland teruggekeerd, Bezoekers waren destijds al bijzonder onder de indruk. Zo maar deze had wel wat schade opgelopen. Ook waren de is er een beschrijving bewaard gebleven van een bezoek financiële middelen lange tijd onvoldoende om het gebouw aan de school en de bibliotheek door Shabbetai Bass uit te restaureren en de collectie goed te conserveren. Dit Polen, die halverwege de 17de eeuw naar Amsterdam leidde er zelfs toe dat de kerncollectie lange tijd uitgeleend kwam. Shabbetai was helemaal lyrisch over de studenten werd aan de Jewish National and University Library in en educatie mogelijkheden. Jerusalem. Hij schreef: “In mijn ogen waren zij reuzen, zij waren In 1996 keerde het tij. Er werd overleg gepleegd met bedreven in de Heilige Schrift en grammatica. Zij konden de Dienst Monumentenzorg en sinds 1998 staat de Hebreeuwse verzen schrijven en poëzie in metrum, en collectie definitief op de lijst van de Wet tot behoud van spreken… En in hun school staat een verbazingwekkende cultuurbezit van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en bibliotheek waar je alles wat je maar wilt studeren, kunt Wetenschap. lenen.” Tussen 1998 en 2000 werd het Snogecomplex waarin Ets Chaim gehuisvest is gerestaureerd , waarmee aan Instrument van integratie alle voorwaarden werd voldaan om de collectie ook in Portugese Joden uit de 17de eeuw stonden tegelijkertijd de toekomst in goede conditie te houden. Sinds 2012 open voor de niet-Joodse buitenwereld en traden deze is men bezig met het catalogiseren van de gedrukte met een open mind tegemoet. En niet zonder resultaat: boeken en het digitaliseren van de handschriften. De zij konden daardoor gaan deelnemen aan de economische handschriftencollectie is nu online beschikbaar. en sociale ontwikkeling van de samenleving. Ets Haim De collectie, die vijfhonderdzestig handschriften en vormde een belangrijk onderdeel van de vergaring en de ongeveer dertigduizend gedrukte werken omvat, is nu verspreiding van kennis en sloot daarmee prima aan bij de weer toegankelijk voor een ieder die geïnteresseerd is, zeventiende-eeuwse onderwijstraditie in de Nederlanden. Joods, niet Joods en wetenschappers uit de hele wereld. Van de interesse in de wereld om hen heen getuigt En dat werpt zijn vruchten af. bijvoorbeeld het gedicht Triumpho del govierno popular, Zo ontdekten de Hispanisten Harm de Boer uit Nederland een loflied op de democratie (1683) van Miguel de en Jorge Ledo uit Spanje in 2012 in de bibliotheek een Barrios (Daniel Levi de Barrios). Hierin behandelt hij zeventiende-eeuws handschrift dat geïdentificeerd werd achtereenvolgens de monarchie, de aristocratie en als de eerste en tot nu toe onbekende Spaanse vertaling tenslotte de democratie, maar verbindt deze ook weer met van Lof der Zotheid (1512) van de beroemde humanist het Jodendom. Zie hier een strofe in de vertaling van Dr. Erasmus. •

33 HISTORISCHE COLUMN

Zorg en verzekering in de vroegmoderne tijd

TEKST TIRTSAH LEVIE BERNFELD FOTO'S RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM

ia de archieven van de Portugees-Joodse gemeenschap krijg je soms een kijkje achter de schermen: Moses Chamiz Vaz kon gelukkig een beroep doen op een erfenis van zijn tante toen hij,V bijgestaan door zijn ontroostbare vrouw, doodziek op bed lag en nauwelijks meer geld had voor voedsel. Isaac Vaz Henriques toonde zich een goed familieman, omdat hij zijn ernstig zieke zwager met vrouw en acht kinderen vier jaar in huis nam en alle lasten op zich nam. Maar als je zo’n back-up niet had? Dan waren er gelukkig diverse organisaties, publiek en particulier, die zich over je konden ontfermen. Hoe zat dat allemaal in elkaar?

Het bezoeken van de zieken ofwel Bikur Holim Een van de oudste organisaties van de Amsterdams Portugese gemeente was de in 1609 opgerichte Bikur De joodse arts Holim (bezoek aan de zieken). Het woord zegt het al: Ephraim Bonus, het bezoeken van de zieken. Het is gebaseerd op de Rembrandt van Joodse plicht zieken te helpen en hun genezingsproces te Rijn, 1647 bevorderen. Vanaf de dertiende eeuw komen we dergelijke, al dan niet onafhankelijke, Bikur Holim-organisaties tegen, bijvoorbeeld in Spanje en later ook in Italië, Centraal- en In deze onzekere tijden is het goed Oost-Europa en de Duitse gebieden. Bikur Holim in Amsterdam nam naast de zorg voor zieken om te kijken hoe dingen vroeger en stervenden ook die van rouwenden op zich en verzorgde alles rondom de begrafenissen. Daarnaast distribueerde zij werden geregeld. Hoe hield je in ook kleding tijdens Chanoeka. Vanaf 1639 richtte Bikur Holim zich nog alleen op de de 17e en 18e eeuw je hoofd boven armen. Gemeenteleden werden aangespoord lid te worden, mee te betalen aan distributie van kleding, zieken te water als je ziek werd, invalide en/ steunen, over stervenden te waken, te assisteren bij het vervoer en begraven van het stoffelijk overschot en of arbeidsongeschikt? Kon je jezelf rouwenden te ondersteunen. Zo werd tegelijkertijd een poging gedaan ‘community building’ te bevorderen. Omdat verzekeren tegen onverwachte Bikur Holim niet altijd iedereen kon helpen en velen buiten haar vangnet vielen, ontstond er een gat in de markt. ellende, inclusief natuurrampen en Wederzijdse zorg epidemieën? En hoe was de zorgsector Nieuwe verenigingen kwamen van de grond om in die nieuwe behoefte te voorzien. Die kwamen de middenklasse georganiseerd? te hulp als die geen beroep kon of wilde doen op ziekenzorg

34 vanuit Bikur Holim, woorden uit. Daarmee niet meer over wees Morteira op Farar’s gefortuneerde familie geweldige werk als arts beschikte en evenmin voor Bikur Holim. Farar kon rekenen op de bleek altijd bereid te zijn andere voorzieningen geweest om arme zieken in geval van ziekte, thuis te bezoeken en te invaliditeit en behandelen. ouderdom, zoals die Maar ook buiten de via gilden werden Joodse kring was hun verzorgd. reputatie groot. Zo Het waren particuliere werd dr. Josef Bueno clubjes, zoals Maasim opgeroepen aan het Tobim (goede daden) sterfbed van prins of Temime Darech Maurits. Gestudeerd aan (rechtschapen beroemde universiteiten mensen), waar ieder elders in Europa, hadden zijn taak kreeg, vele artsen voor hun medisch personeel komst vaak al gewerkt zo nodig hulp kon als lijfarts van diverse verlenen en geld kon koningshuizen. Ook wa- worden uitgedeeld, ren ze eerder te vinden of spullen als als arts van adellijke medicijnen, lakens en families. Na hun studie dekens. Lidmaatschap medicijnen aan een van bestond uit entreegeld de universiteiten in de en maandelijkse Republiek verwierven bijdragen. Zo dekte De zieke vrouw, Jan Steen, ca. 1663 - ca. 1666 Joodse artsen ook faam ieder zich in bij in de Republiek. tegenspoed en vond zijn gelijke in een dergelijke organisatie. Bovendien werd ieders Geen ziekenhuis, wel handen aan het bed status gewaarborgd en schaamte overwonnen, want je Er bestond tot in de 19e eeuw geen Portugees-Joods hoefde geen beroep te doen op de armenzorg. ziekenhuis. Van de stadsziekenhuizen werd nauwelijks Vaak werd er behalve de zorgtaken ook nog een jesjiewa gebruik gemaakt. Daarvoor moest speciaal aan het stads- (leerschool, red.) aan het geheel toegevoegd, zodat het bestuur toestemming voor worden gevraagd en geld voor religieuze karakter gewaarborgd bleef en er ook gestudeerd worden betaald. kon worden. Daartoe werd een kamer in een voornaam Ook moest de Joodse gemeente in zo’n geval zorgen voor huis of elders in de stad afgehuurd. kleding en verschoning en natuurlijk het kosjere eten aan- De weduwe Abigail Dias da Fonseca bijvoorbeeld stelde leveren. Zieken bleven daarom meestal thuis, waarbij zorg een ruimte in haar huis ter beschikking aan de vereniging zo nodig werd ingehuurd door de Portugese gemeente of Honen Dalim (ontfermer over de armen), waar zij lid door mensen die daarvoor het geld hadden. Zo was het van was. Het verhaal gaat dat zij van achter de gordijnen hele proces chiquer en onopvallender. We zien opvallend ondertussen luisterde naar wat er geleerd en bediscussieerd veel Hoogduitse (tudescos), Italiaanse en Noord-Afrikaan- werd. se Joden of Sefardiem uit de Oriënt betaald worden voor In de loop van de achttiende eeuw ontstond er met de zorg aan huis. Soms namen deze zorgverleners ook tegen achteruitgang van de economie en de groei in armoede betaling Portugezen in huis. Zo ontstonden er soms wel onder de Portugese Joden een ware inflatie aan kleine kliniekjes aan huis, gefinancierd door de Portugese verenigingen van wederzijdse hulpverlening die dan vaak gemeenschap. ook nog vreemdelingen of andere behoeftigen met spullen als bedden, linnengoed en etenswaren ondersteunden. Met deze sociale structuur was je als Portugees in het vroegmoderne Amsterdam zeker van zorg. Het Joodse Medisch personeel motto van wederzijdse verantwoordelijkheid was daarmee Doktoren waren er in overvloed. Door de grote toestroom een actueel onderwerp binnen deze Kahal Kados (heilige van Joodse en Converso doctoren naar vroegmodern gemeente). De gemeenschap zorgde goed voor elkaar en Amsterdam moesten sommigen zelfs uitwijken naar het vulde met particulier initiatief de leemte die door publiek buitenland. Ze stonden binnen de gemeenschap in hoog beleid was ontstaan. Zo wisten allen zich min of meer aanzien. Aan het graf van dr. Farar bijvoorbeeld sprak een weg te banen door soms barre tijden van ziekte en Chacham (rabbijn) Saul Levi Morteira in 1624 lovende doodsbedreiging.•

35 ETEN & OPETEN Hollandse haring, drop en hagelslag Israëlische mengeling van culturen

TEKST RAYA LICHANSKY FOTO'S VIA NAOMI DE JONG

Naomi de Jong is dochter Voedingsleer in Israël van een Argentijnse moeder, En zo keerde ze terug naar Israël, waar ze trouwde, die zelf weer Poolse ouders een dochter kreeg en besloot de studie psychologie had, en een Nederlandse va- te verruilen voor voedingsleer. “Tijdens mijn eerste der die elkaar in Israël had- studiejaren had ik helemaal verkeerd gegeten, ik had den leren kennen. Ze werd weinig energie en was flink aangekomen. Ik voelde geboren in Nijmegen in 1968 gewoon dat mijn lijf gezond, puur en natuurlijk eten en ging in 1972 met haar nodig had, en ik wilde begrijpen waarom. Nu ik diëtiste ouders op alija naar Israël. ben kan ik mensen helpen bij het kiezen van evenwichtige In Israël werd haar zusje voeding, en niet alleen om af te vallen of aan te komen. geboren, de eerste ‘sabra’ in Als je verstandig eet kun je zelfs ziektes voorkomen.” de familie. Sinds 2002 woont Koken vond Naomi al van jongs af aan erg leuk, en dat Naomi weer in Nederland in kwam goed uit: “Mijn moeder hield niet van koken!” een kleine gemeente onder Argentijns eten, dat zo sterk leunt op rundvlees, was de rook van Gorinchem, met nauwelijks aan de orde. “We aten steeds vaker kip, vis en echtgenoot Marcel, dochter Maya van achttien en zoon groentes, veel minder zwaar, op de enkele keer na dat we Nathan van acht. ‘empanadas’ (gebakken of gefrituurde gevulde deegflapjes - red.) hadden. Ik kook, ook nu ik in Nederland woon, nog Naomi groeide op in Ra’anana, waar van oudsher steeds vooral Israëlisch.” De traditionele Joodse keuken een grote Argentijns-Joodse gemeenschap is. Ze past niet echt in Naomi’s eetpatroon. Behalve kippensoep, omschrijft haar jeugd als bungelend tussen verschillende die komt soms op vrijdagavond op tafel, en altijd als er culturen, zonder precies te weten waar ze bijhoorde. iemand ziek is.” “Verjaardagsfeestjes vierden mijn ouders dubbel: de ene dag met de Nederlandse vrienden en kennissen, de andere Stamppot alleen met veel groente met de Argentijnen en Israëliërs, al die nationaliteiten, zó Na haar scheiding nam Naomi het besluit om, na dertig verschillend!” jaar leven in Israël, in Nederland te gaan wonen. “Ik heb in Israël een heerlijke, veilige jeugd gehad, ondanks de Culinaire uitwisseling oorlogen. Gek genoeg bleven die op afstand, maar toen er “Pas toen ik in dienst ging voelde ik me écht Israëlisch, en steeds meer aanslagen kwamen en je je leven niet meer dat is zo gebleven. Maar ik ben nooit vergeten hoe heerlijk zeker was, heb ik de knoop doorgehakt. ‘Mazpiek’, zoals het was als bezoek uit Nederland hagelslag en dropjes we in het Ivriet zeggen, oftewel 'genoeg'! Ik wilde mijn meebracht! Dat was echt culinaire uitwisseling, want zij dochter net zo’n veilige kindertijd geven als ik zelf heb gingen terug met allerlei Israëlisch lekkers in hun bagage!” gehad.” Naomi vond een dijkhuisje, niet ver van waar haar Toch bleef Nederland aan haar trekken, ook ná de vader al jaren eerder was gaan wonen toen er in Israël voor diensttijd. Voor haar in Israël begonnen studie psychologie hem geen werk meer was als toeristengids. kon ze het tweede jaar aan de Universiteit Leiden studeren, Het Nederlandse leven kreeg nog meer vastigheid toen ze en die periode zou bepalend worden. “Ik wist niet goed de Limburgse Marcel ontmoette. Ze trouwden en kregen waar ik werkelijk wilde zijn. De studentencultuur paste me een zoon. Terwijl dochter Maya een oelpan (taalschool, niet, ik miste Israël en schreef dagelijks brieven naar mijn red.) volgt om beter Hebreeuws te leren, wordt thuis familie en vrienden. Ik was er echt niet klaar voor om in Nederlands gesproken. En Nederlands gekookt: Nederland te wonen.” Na zeven maanden hield ze het voor “Stamppot vind ik wel lekker, maar met veel groente, en gezien: “Ik vond het ook veel te koud!” niet vaker dan tweemaal per week aardappelen… En had ik al gezegd dat ik dol ben op haring en pindakaas?” •

36 Warme salade van kikkererwten, spinazie en feta

• 400 gr gekookte kikkererwten (eventueel uit Verhit de olie in een pan en fruit de gesnipperde blik) of zwarte/bruine bonen, liefst kleine ui samen met de paprikablokjes totdat de ui • 4 el olijfolie lichtbruin is. Voeg dan de knoflook toe en bak kort • 1 middelgrote rode ui, gesnipperd of dun mee. gesneden Voeg vervolgens de kikkererwten, breng op smaak • 1 rode paprika, in kleine blokjes gesneden met zout, peper en de baharat en blijf bakken, af en • 2 knoflooktenen, uitgeperst toe roerend, nog 2 minuten. • versgemalen zwarte peper Voeg de spinazie toe en roerbak mee totdat • handvol spinazie, ca 50 gram (verwijder de de spinazie geslonken is. Voeg als laatste de steeltjes) fetablokjes toe en blijf nog een minuut of twee • 125 gr fetakaas blokjes bakken. Zet nu het vuur uit. • 1 tl baharat (optioneel) * Doe de salade over op een platte schaal. Meng de yoghurt met de citroen/limoensap en Voor de yoghurtdressing: breng op smaak met peper en eventueel zout. • 150 ml volle Turkse of Griekse yoghurt Schenk op de salade en geniet! • sap van 1 limoen of citroen • zout en versgemalen peper * Baharat is een Arabische specerijenmix, bestaande uit paprikapoeder, korianderzaad, Bereidingswijze: zwarte peper, kaneel, komijnzaad, kardemom, Kook de kikkererwten totdat ze zacht worden. ui, knoflook, nootmuskaat, kruidnagels en Als je erwten uit blik gebruikt, giet ze af, spoel ze cayennepeper. Wordt overal in het Midden-Oosten schoon en laat ze goed uitlekken. gebruikt.

Naomi de Jong werkt als ambulant diëtiste voor een recepten die haar visie op lekkere, gezonde voeding weergeven, zorgorganisatie, geeft modern Hebreeuws aan de Dijksynagoge en ze is co-auteur van de kookboeken Natuurlijk samen koken! in Sliedrecht. en Gezonde wereldgerechten. Voor het laatste boek leverde Op haar website www.foodsandphotos.nl plaatst ze Naomi de Israëlische recepten.

37 EITZES VAN ESTHER

Groepswerk werkt! Op zoek naar mijn Joodse identiteit

TEKST ESTHER SCHOLTENS

ijn naam is Ellie en ik heb me met de het tot me door dat die grootouders en ooms en tantes antwoordcoupon in de Benjamin aangemeld die ik nooit gekend had, niet alleen waren, maar ook mijn voor de gespreksgroep Joodse Identiteit. familie waren! Dit veroorzaakte een bepaalde verwarring: Dat zeg ik nu wel zo makkelijk, maar de deze mensen hadden een leven dat zo anders was dan Mwaarheid is dat daar heel wat twijfels en gepeins aan het mijne. Ze gingen naar sjoel, ze 'trouwden' niet, maar vooraf zijn gegaan. Mijn vader is Joods, mijn moeder kregen een choepa, ze gingen naar Joodse scholen en komt uit een protestants gezin. verenigingen, vierden allemaal feesten waarvan ik de betekenis niet eens kende… Ik voelde me losgemaakt Ze zijn beiden begin jaren ‘30 geboren en mijn zus en ik van mijn achtergrond. En nog altijd durfde ik mijn vader zijn begin jaren ‘50 geboren. Er werd thuis niet gesproken niets te vragen. Ook praatte ik er niet over met mijn over de oorlog die mijn vader mee had gemaakt. Wat ik echtgenoot. Ik bedoel, wat moest hij met alle ingewikkelde me herinner is dat hij geen familie had en dat ik daar heel emoties van mij? Ik kon ze zelf nauwelijks ontwarren. veel vragen over had, die ik niet stelde. Mijn vader had last Toen ik in de Benjamin over de verschillende van depressies en sloot zich dan soms weken, letterlijk, gespreksgroepen las, dacht ik: ik doe het! Ik meld me van ons af. Later ging ik begrijpen dat zijn verdriet met de aan! Ik had er echt genoeg van om me alleen te voelen, oorlog te maken had en nu weet ik dat hij het verlies van om me af te vragen hoe Joods ik ben, of mag zijn. Na de al die dierbaren nooit te boven is gekomen. Hij vertelde aanmelding werd ik met een mailtje uitgenodigd voor een ons niets, ook niet over het Jodendom. Mijn achternaam kennismakingsgesprek. Wat was ik zenuwachtig! is uitgesproken Joods en ik krijg dan ook vaak vragen over Met trillende benen stapte ik de spreekkamer binnen. De mijn achtergrond. Eigenlijk vrees ik die vragen, want wat groepswerker stelde me echter gerust: het was begrijpelijk kan ik zeggen? dat ik me druk maakte. Ik ging iets wezenlijks aan, iets dat Ik woon in Purmerend, ben getrouwd en heb zelf een ik jarenlang op de achtergrond had gehouden. Er werd me zoon en een dochter. Zij zijn bijzonder geïnteresseerd verteld wat ik kon verwachten. Herkenning en erkenning in de oorlogsgeschiedenis van mijn vader. Dat geldt met waren daarin sleutelwoorden. Dat vond ik al een fijn name voor mijn zoon. Hij kent vreemd genoeg geen vooruitzicht. Ook werd meduidelijk dat ik iets uit de groep terughoudendheid en vraagt mijn vader het hemd van het zou kunnen ‘halen’, maar dat ik ook iets moest komen lijf over de onderduik en, tot mijn grote schrik, over zijn ‘brengen’. Ze zei: “De andere deelnemers kunnen namelijk ouders en broer. Maar mijn vader geeft geduldig en rustig van jouw verhaal leren”. Zo had ik het nog niet bekeken! antwoord, waardoor ik mij nu afvraag: waarom heb ik die Ik, die een ander iets over de Joodse identiteit kon leren! vragen nooit durven stellen? Wie had dat gedacht. In de weken daarna keek ik uit naar de eerste bijeenkomst. De eerste moeilijke stappen Ik stelde me er van alles bij voor. ‘s Avonds in bed bedacht Sinds mijn pensionering ben ik me gaan verdiepen in de ik gespreksonderwerpen voor de groep en overdag was het genealogie van mijn vaders familie. Voor het eerst drong nooit helemaal uit mijn gedachten. En toen was het zover!

38 in op http://svy.Mk/2ldg75l Benjamin Enquête Vul de

In de wachtkamer bij JMW zag ik de andere deelnemers, De één praat nou eenmaal makkelijker dan de ander. Bij sommigen relaxed, anderen duidelijk gespannen. We de tweede bijeenkomst had ze iets bij zich dat de schijf werden door de groepswerker meegenomen naar een van vijf heet, van Ido Abram. Het is een cirkel met vijf grote ruimte. segmenten die staan voor de verschillende aspecten van de Joodse identiteit. De segmenten kun je verschuiven Wie mag erbij horen? waardoor ze groter en kleiner worden. Op mijn schijf Onze groep bestond uit vijf vrouwen en vier mannen was het segment ‘oorlog en vervolging’ erg groot, net van uiteenlopende leeftijd. De jongste was 47 jaar en de als het segment ‘vermenging culturen’ (de Nederlandse oudste 83. We hadden allemaal een andere achtergrond: cultuur). Dit deed me beseffen dat ik eigenlijk nooit oog sommigen hadden alleen een Joodse vader heb gehad voor andere aspecten van de Joodse of moeder, anderen hadden er twee. identiteit, zoals religie en cultuur. Hetzelfde Nadat de gespreksregels waren gold voor een opvallend groot deel doorgesproken: elkaar laten van de groep. De oorlog had een uitpraten, geen namen noemen hardnekkige invloed op de levens buiten de groep e.a., werden van iedere deelnemer. We we in groepjes van drie hadden inmiddels geleerd dat personen opgedeeld om te we zo Joods mogen zijn als bepalen welke thema’s we we ons voelen en we ons, aan de orde wilden laten in het kielzog daarvan, komen. mogen interesseren in alle Daar had ik al over aspecten van de Joodse nagedacht en dus maakte identiteit. ik direct duidelijk dat ik het graag over de vraag: Ook nog een vervolg ‘Mag ik erbij horen’? wilde De laatste bijeenkomst werd hebben. Eén van de mannen afgesloten met een positieve in mijn groepje zei: “Ja! Dat boodschap aan een ander en het vraag ik me nou ook altijd af!” maken van goede voornemens. De Waarop ik verbaasd vroeg: “Maar jij boodschap aan mij was dat ik me mocht hebt toch twee Joodse ouders?” Ik begreep laten zien, mijn voornemen was dat ik ging er niets van. Hoe kon hij nou denken dat hij er niet praten met mijn familie. bij hoorde? Hij vertelde dat hij uit een erg vrome familie Na twee maanden hadden we een ‘terugkomdag’. Ik kon komt, maar zelf niet religieus is. Hij vroeg zich af of hij trots vertellen dat ik met mijn kinderen en echtgenoot wel Joods genoeg was en waar hij nu precies bij hoorde. had gesproken over mijn zoektocht, over de gespreksgroep en wat ik er aan inzichten had opgedaan. Vooral mijn echtgenoot toonde zich betrokken bij mijn Joodse “Eigenlijk heb ik nooit oog identiteit. Dat deed me echt goed! Ook heb ik er een gewoonte van gemaakt iedere vrijdagavond kaarsen aan gehad voor andere aspecten te steken. Ik ken verder de gebeden niet die daarbij horen, maar de handeling alleen geeft me al een gevoel van van het Jodendom, zoals verbondenheid. We bleken allemaal behoefte te hebben aan een vervolg. religie en cultuur” We wilden eigenlijk graag met elkaar doorpraten. De deelnemers hadden een sterkte onderlinge band ontwikkeld en wilden met elkaar onderzoeken hoe we die De onzekerheid van deze man zal me altijd bijblijven! band konden gebruiken om de volgende stappen te zetten. Zijn verhaal was een echte eyeopener. Er wel of niet bij Dit was geen probleem. De groepswerker heeft vervolgens horen wordt niet bepaald door je achtergrond, maar door vijf nieuwe bijeenkomsten gepland! (levens)ervaringen en is gebaseerd op een gevoel van Ook hebben we het plan opgevat om samen een sjoeldienst verbondenheid, of een gebrek daaraan. bij te wonen. Het is doodeng om zoiets alleen te doen, De thema’s werden op een flap-over geschreven. We maar met elkaar durven we het wel aan. Soms voel ik nog hebben de thema's tijdens de bijeenkomsten die volgden, die nare twijfel: mag ik dit allemaal wel doen en willen? Ik vijf in totaal, er vaak bij gepakt. Het was fijn onze eigen heb toch alleen maar een Joodse vader en hij wilde er niets invulling te geven aan de gesprekken. We voelden ons meer mee te maken hebben, met dat Jodendom en met door elkaar begrepen en gezien. Vooral dat laatste was dat nare verleden. Dan zeg ik snel tegen mezelf: je mag zo voor mij van belang. De groepswerker was erbij om Joods zijn als je je voelt! En de invulling die ik eraan geef is het gesprek in goede banen te leiden en de thema’s te aan mij en aan niemand anders. Dank je JMW, voor deze bewaken. Ook lette ze erop dat iedereen aan bod kwam. inspirerende ervaring! •

39 JOODSE ACTIVITEIT UITGELICHT

JMW on the Move: Langs de Joodse schatten van Europese hoofdsteden

TEKST TEKST BARBARA TANENBAUM FOTO’S VIA KOOS DE LANGE

et begon in 2013, na enige discussie bij Warm onthaal JMW, met een reis naar Berlijn. Mirjam Elke reis heeft zijn eigen hoogtepunten. Mirjam: “Het Samson vond het “een soort overwinning bejaardenhuis in Boedapest was het hoogtepunt van dat mensen die nog nooit in Duitsland zijn die reis. Er waren maandenlang Jiddische en Israëlische geweestH omdat ze er niet naartoe durfden, nu in een liedjes ingestudeerd door mensen met het syndroom van Joodse groep toch gaan.” Daarna organiseerde ze nog Down. Dat was zo ontroerend.” drie reizen, naar Praag, Boedapest en Rome,waarbij onder meer het kennismaken met het Joodse verleden en de Joodse gemeenschap anno nu centraal stond. Ook de volgende bestemming is al bekend: Wenen. Deze reis wordt bijzonder, het wordt de vijfde reis en waarschijnlijk de laatste in de huidige vorm.

Veel lachen en Joodse cultuur Koos de Lange, trouwe reisgenote praat mee: “Ik ben in al die steden geweest, maar toch is het anders met een Joodse groep. Het voelt heel vertrouwd. De verscheidenheid van de groep maakt de groepsdynamiek heel leuk. Mensen hebben verschillende achtergronden en ook de leeftijd varieert.” Mirjam: “Ik denk dat het komt omdat de groep vrij open is en omdat iedereen een Joodse achtergrond heeft. Er reizen ook veel alleenstaanden mee. Dan is een groepsreis De groep van JMW on the move in de synagoge van toch wat makkelijker.” Boedapest Koos: “En wat hebben we gelachen. Wat hebben wij veel gelachen.” Het viel de reizigers in Boedapest op dat mensen Mirjam: “En we eten en borrelen altijd samen. Het sociale ‘herkenbaar Joods’ over straat liepen. Overal in de Joodse is heel belangrijk.” wijk liepen mannen met keppels. Kosjere restaurants waren talrijk en sjoels toegankelijk. Mirjam: “En er was weinig beveiliging.” Toch voelde de groep zich veilig en “Herkenbaar Joods prettig. over straat” Mirjam: “In Praag zijn we naar de nieuwe Joodse begraafplaats geweest waar beroemde componisten en Veel gezelligheid dus. Maar ook een vol programma. schrijvers begraven liggen, zoals Franz Kafka. En de Mirjam: “In de reizen zit altijd een sociaal onderdeel, een Joodse Gemeente was zo vereerd met ons bezoek, dat ze culturele component, en een maatschappelijk aspect. de begraafplaats speciaal voor ons openstelden.” • Er wordt contact gelegd met de plaatselijke Joodse gemeente, of een ontmoeting gepland met vrijwilligers Begin september vertrekt de groep naar Wenen. van een Joodse organisatie. Een bezoek aan een Joods Er zijn nog enkele plaatsen beschikbaar. Leeftijd bejaardentehuis, sjoel, en Joods museum zijn vaste vanaf veertig jaar, verder geschikt voor iedere elementen in het programma. Ik vind het belangrijk om te man of vrouw met een Joodse achtergrond. laten zien dat er Joods leven is. Ondanks alles. Dat geeft Voorwaarde is wel dat je goed ter been bent, mij kracht.” want er wordt veel gewandeld. Meld je aan bij JMW Joodse Activiteiten via [email protected]

40 VAN GENERATIE OP GENERATIE… LE DOR WA DOR…

HET JMW ACTUA TEAM KOMT NAAR JE TOE

Wat heb je meegekregen vanuit je opvoeding? Welke tradities waren belangrijk in het gezin waarin je bent opgegroeid? Vierde je de Joodse feestdagen? Speelde de oorlog een grote rol? Of werd er juist niets doorgegeven? En wat je geef je hier zelf weer van do(o)r? Ga met elkaar in gesprek over het doorgeven van de tradities. Luister, leer en herken!

Het JMW A-Team komt naar... Heiloo 10 mei avond Den Bosch 20 juni ochtend Den Haag 13 juni middag Hilversum 15 juni ochtend Zaandam 28 juni ochtend Amsterdam 18 mei avond Breda 10 mei ochtend Friesland 10 mei ochtend Informatie en aanmelden Dieren 23 mei avond Rotterdam 21 juni ochtend T 020 577 65 66 E [email protected] Utrecht 27 juni ochtend

Voor iedereen met een Joodse achtergrond en eventuele partner www.joodseactiviteiten.nl

Mededeling

STEMPEL VOOR ARTIKEL 2

In de maand mei 2017 ontvangt u mogelijk uw Life Certificate van de Claims Conference. Wij vragen uw aandacht voor het volgende:

Om het ontvangen van een stempel soepel te laten U kunt de gehele maanden Mei en Juni terecht verlopen willen wij u erop wijzen dat wij op verschillende locaties in Amsterdam stempelen omdat JMW eind mei in ontmoetingscentrum LEV van maandag t/m gaat verhuizen naar een nieuwe locatie. donderdag van 0900 – 10.30 uur en van 15.30 – 17.00 uur om een stempel te halen. LET OP: 1 mei tot 19 mei: oude locatie van JMW Denkt u eraan dat u persoonlijk langskomt de Lairessestraat 145-147 en een geldig paspoort of identiteitskaart 22 mei tot 6 juni: meeneemt? ontmoetingscentrum LEV Kastelenstraat 80, (alleen van 09.00 – 10.30 uur en van 15.30 – 17.00 uur) Bedankt voor uw medewerking en tot ziens, De maatschappelijk werkers van JMW. Vanaf 5 juni: De nieuwe locatie JMW de van Boshuizenstraat 12

41 ACTIVITEITENLADDER

Zelf iets ondernemen? ACTIVITEITENLADDER, Wilt u…? UITGELICHT UIT DE • Een zwemclubje oprichten of wandelen door de straten van Amsterdam met Lev-JMW als VOLLEDIGE AGENDA uitvalsbasis? Of samen naar de nieuwbouw op JOODSE ACTIVITEITEN de Oostelijke Eilanden van Amsterdam? EN LEV-JMW • Iemand die u interessant vindt willen uitnodigen om een lezing te geven? Deze activiteiten zijn voor iedereen met een • Een film zien en daarna nog gezellig napraten? Joodse achtergrond en zijn/haar partner. • Naar een museum gaan waar u op eigen houtje niet naar toe kunt? April • Wilt u graag iets bestuderen met andere 5 Simon Hammelburg geeft een lezing over zijn gelijkgestemden? boek: Van binnen is alles stuk. Journalist en • Of heeft u een heel ander goed idee? auteur Hammelburg over de psychische averij die de Sjoa heeft aangericht bij hen die overleefden. Deel het met het team van Lev. Dan kunnen wij Op boeiende en duidelijke wijze vervat in zijn boek Van binnen is alles stuk - Herinneringen van samen aan het werk om het idee te realiseren. vernielde generaties, dat hij baseerde op meer dan 1200 gesprekken met Holocaustoverlevenden en hun nazaten. (Lev-JMW) 13 Pesach diner, matzebrunches en lunches door het hele land: in Amsterdam, Den Bosch, Breda, Bloemendaal, Heerenveen, Hilversum, Den Haag, Simon Hammelburg over zijn boek Rotterdam en Zaandam 'Van binnen is alles stuk' (Joodse Activiteiten en Lev-JMW) 23 Lezing van historicus Daniël Metz bij Joo-oost Journalist en auteur Simon Hammelburg vertelt in Zwolle (Joodse Activiteiten) op woensdag 5 april, om 14.00 over de psychi- 25 Dagtocht naar Herinneringscentrum Westerbork (Lev-JMW) sche averij die de Sjoa heeft aangericht bij hen die overleefden. Dit is op boeiende en duidelijke Mei wijze vervat in zijn boek 'Van binnen is alles stuk In mei en juni trekt JMW het land door met het - Herinneringen van vernielde generaties' dat hij Actua team om in gesprek te gaan over je familie baseerde op meer dan 1200 gesprekken met Ho- – wat geef ik door? Le dor wa dor. locaustoverlevenden en hun nazaten. Zie de flyer in deze Benjamin voor het volledige overzicht. (Joodse Activiteiten) 'Van binnen is alles stuk' bestaat uit levensge- 4 4 mei herdenking (Joodse Activiteiten) schiedenissen van mensen die Simon Hammel- 28 De Gooise Nesjomme uit Hilversum gaat naar het burg op een indrukwekkende manier vastlegde jubileumconcert van Jiddisj Koor Hejmisj Zain. voor het nageslacht. Ook geeft hij inzicht in de (Joodse Activiteiten) psychische schade die de Tweede Wereldoorlog Juni bij de Holocaustslachtoffers en hun nazaten heeft 14 Dagtocht Lev-JMW aangericht. Na de bevrijding werden veel overle- venden uitermate slecht behandeld en begrepen. De trauma’s van deze ramp duren minstens zes generaties door. Zowel psychisch als fysiek. De kracht van dit boek zit in de leesbare, sobere Informatie over activiteiten of cursussen: schrijfstijl en de humor die erin is verwerkt. Joodse Activiteiten [email protected] of 020 5776566 (ma t/m do 9.00 uur -17.00 uur) Lev [email protected] of 020 577 65 88 (ma t/m do 9.00 uur -17.00 uur)

42 Pesachweek in Lunteren 2017 פסח בלונטרן

• Twee seideravonden • Lezingen • Sjoeldiensten • Vers bereide kosjere maaltijden • Uitstapje • Optredens • Creatieve activiteiten • Spelletjesavond • Fietsen en wandelen • Wellnessruimte

“Het is erg gezellig, fantastisch eten en INSCHRIJVING een leuk programma!” Mevr. Mossel SLUIT BINNENKORT!

Van 10 april t/m 19 april 2017 bent u van harte welkom in hotel Het Bosgoed. Hier viert u Pesach op traditionele wijze in de bosrijke omgeving van Lunteren.

Samen met de gastvrouwen, Rabbijn Kosten (all inclusive) Avraham Wyler en de andere gasten • € 171 per persoon per nacht kunt u genieten van alle Pesach tradities op een eenpersoonskamer en activiteiten in een ontspannen en • € 293 voor twee personen per nacht vertrouwde sfeer. Dit alles onder toezicht van op een tweepersoonskamer .כשר (het I.P.O.R (kosjer Deelname gedurende een deel van de Bij uitzondering is een reductieregeling Pesachperiode is mogelijk. mogelijk. Betaling in termijnen is tevens mogelijk. Informatie & aanmelden vóór 5 april 2017 bij Meld u snel aan! Het aantal kamers is JMW, Joodse Activiteiten telefoon 020 577 65 66 beperkt. Voor meer informatie over het hotel of per mail: [email protected] ga naar: www.hetbosgoed.nl

www.joodseactiviteiten.nl43 GETTOPENSIOEN VOOR KINDEREN VAN OVERLEDEN OUDERS

Heeft u een ouder die bij leven Hulp nodig bij het invullen van het aanvraagformulier door JMW? het getto pensioen bij de Wanneer u hier behoefte aan heeft, helpen wij u Deutsche Renten Versicherung met invullen van het aanvraagformulier. U kunt zich telefonisch aanmelden tijdens de (DRV) niet aangevraagd heeft spreekuurtijden van onze kantoren. en gestorven is op of na 27 juni Mocht u niet in staat zijn naar één van onze kantoren te komen, dan kunt u een afspraak 2002? Dan kunt u als erfgenaam/ maken voor een huisbezoek. U kunt een afspraak kind deze aanvraag alsnog maken op maandag t/m vrijdag van 09.30-12.00 uur telefoonnummer 020-5776577. indienen. Aan de dienstverlening van JMW bij deze hulpverlening zijn geen kosten verbonden. De aanvraag kan alleen in behandeling genomen worden als er een aantal feiten Nota bene: bewezen en gedocumenteerd kunnen Om het gettopensioen als kind te kunnen worden door de erfgenaam. Dat is niet aanvragen, dient gebruik gemaakt te worden van formulier ZRBG 100 (invullen met de gegevens van altijd zo makkelijk! je vader/moeder). Daarbij worden de bewijzen en de documenten toegevoegd. De DRV toetst dan aan de hand van de overlegde bewijzen en documenten of er vanaf 1 juli 1997 tot eind van Heeft uw ouder in Amsterdam de sterfmaand het gettopensioen betaald dient tussen september 1941 en september 1943 gewoond en gewerkt en heeft hij/zij zelf te worden. U kunt ook zelf een Duits/Engelstalig geen gettopensioen ingediend? aanvraagformulier downloaden van de site van de DRV. Google dan op: Deutsche Renten Versicherung ZRBG 10 Ja

Is uw ouder op Geen aanvraag mogelijk of na 27 juni 2002 Nee als erfgenaam voor overleden? gettopensioen

Ja

U kunt als erfgenaam een aanvraag voor Neem contact op met JMW gettopensioen indienen, waarbij er bewijzen en documenten moeten kunnen worden overlegd.

1) Verklaring van erfrecht (notariële akte) Bewijs Om een eerste toets te doen of u in Documenten aanleveren 2) Woonverklaring van gemeente aanmerking komt Amsterdam Een bestaand document waarop beschreven staat dat vader/moeder tussen september 1941 en september 1943 3) Getuigschrift of verklaring van het werk vindt u hiernaast een in Amsterdam gewoond en gewerkt heeft. of een getuigenverklaring omtrent werk van een tijdgenoot van je ouder stroomschema.

44 AGENDA

Wekelijkse activiteiten Vrijwilligers gezocht

Maandag • Tekenen en schilderen om 13.00 uur JMW zoekt interviewers op vrijwillige basis Profiel: Dinsdag - u bent geïnteresseerd in anderen • Meer Bewegen Voor Ouderen om 12.30 uur - u vindt het leuk om met mensen in gesprek te gaan • Joodse Geschiedenis om 14.00 uur - de iPad is voor u niet vreemd

Herkent u zichzelf in dit profiel? Woensdag Dan zijn wij op zoek naar u. • Stoelyoga om 11.00 uur • Spelletjes (tweewekelijks), waaronder backgam- JMW spreekt met 60 plussers in mon, rummikub, klaverjassen om 13.00 uur Amsterdam met een Joodse achtergrond. • Israëlische bibliotheek* geopend van 12.30 uur tot Wij willen graag weten waar deze groep 15.30 uur met veel Hebreeuwse boeken te leen mee bezig is en inzicht krijgen in ‘de grootste zorg’ en ‘de grootste kracht’. Wij willen mensen die wat te bieden hebben, koppelen aan mensen die hulp vragen. Dat is de Zelfkrachtmeter van JMW. U interviewt mensen met behulp van de zelfkrachtmeterapp op de iPad. Heeft u hier belangstelling voor, of wilt u meer informatie? Dan kunt u mailen of bellen met Irene Hirsch. E: [email protected] T: 020 5776588 Tzippy Harmsen opent de Hebreeuwse bibliotheek bij Lev Oproep: gastvrouw/ heer gezocht voor Lev Lev, het ontmoetingscentrum van JMW, is op zoek Donderdag naar een gastvrouwen/ heren, die het café en de • Inloopspreekuur van de ouderenadviseur van 9.30 ontmoetingsruimte bemannen/ vrouwen. Van maandag uur tot 11.30 uur voor al uw vragen over ouder tot donderdag is het centrum open voor koffie, thee, worden (gratis) een praatje, cursussen, informatie en advies, hulp bij het opzetten van eigen activiteiten, soep met broodjes, • De Levbus rijdt om 10.30 uur naar het Gelderland- gezelligheid, lezingen, films, gespreksgroepen en nog veel plein of het Stadshart Amstelveen vanaf Lev- meer. JMW. Woont u in Buitenveldert of Amstelveen en kunt u niet op eigen gelegenheid naar Lev-JMW Taken: de gastvrouw en gastheer heten de mensen komen, dan kan de chauffeur u thuis op halen. welkom, serveren de koffie, thee, soep en een broodje Kosten €3 per keer (leden BSP € 2,50). Graag een en bieden ondersteuning bij het programma en de dag van tevoren opgeven. activiteiten. Heeft u belangstelling? • Handwerken, breien, haken en quilten van 10.30 – Neem dan contact op met Lev-JMW. 12.30 uur

Oproep Koffieochtend Arnhem OPROEP: BLIJF OP DE HOOGTE! Koffieochtend Arnhem is met spoed op zoek naar een nieuwe gastvrouw of heer. Is uw e-mailadres onlangs gewijzigd of ontvangt Voor meer informatie kunt u contact u geen post van ons omdat uw e-mailadres niet opnemen met Tzippy Harmsen- bij ons bekend is? Geef het aan ons door via Seffy, via de email: t.harmsen@ joodseactiviteiten.nl of bellen naar 020 [email protected]! Wij versturen alle 5776566. informatie rondom activiteiten, dagtochten, cursussen, films, themabijeenkomsten uitsluitend per e-mail.

45 OPROEPEN & SJOEKERTJES

Jom Hasjoa 2017 – 5777 Exposities Sebanjah Maandagavond 24 april 2017 / 27 nisan 5777 om Sebanjah is een 19.00 uur exact herdenkt de Nederlands Joodse Joodse kunstenaar gemeenschap de Sjoa in de Hollandsche Schouwburg, die zijn tekeningen en/ Plantage Middenlaan 24 te Amsterdam. of schilderijen met een Tijdens de plechtigheid zullen o.a. de ambassadeur eigen verzonnen techniek van Israël en de burgemeester van Amsterdam het creëert. Zijn inspiratie woord voeren. Verder zullen jongeren van de Joodse komt voort uit zijn Joodse jeugdverenigingen herdenkingsfakkels ontsteken. achtergrond. Er wordt Jizkor en Kaddish gezegd; afgewisseld met Thema’s van schilderijen muziek. Wij hopen op uw aanwezigheid bij deze Jom vormen de Joodse Hasjoa-herdenking. feestdagen, de Holocaust, Het Organisatiecomité Jom Hasjoa-herdenking. Tora verhalen maar ook muziek, liefde en het leven zelf. Expositie Sebanjah Amersfoort, opening Zondag Zingen met nesjomme 23 april 2017 om ongeveer 11.15 uur – De Fonteinkerk, Jiddisj Koor Hejmisj Zain o.l.v. Jules Bart. Robert Kochstraat 4, Amersfoort. Expositie Sebanjah 28 mei 2017, 15.00 uur, Amstelkerk – Amsterdam Aalten, – Synagoge Aalten opening Zaterdag 17 juni De instrumentale begeleiding wordt verzorgd door om 16.00 uur, Stationsstraat 7, Aalten. de Shtetl Band Amsterdam, o.l.v. Bert Vos en met Zie ook www.sebanjah.com o.a. Erica Roozendaal en Iefke Wang. Het programma wordt aan elkaar ‘gesjmoesd’ door Gloria Fein. Tentoonstelling Roofkunst Amstelkerk, Amstelveld 10, 1017 JD Amsterdam. Deze zomer organiseert de Ter Borch Stichting in Kaartverkoop aan de zaal. Toegang: € 15,00, € 12,50 Deventer een grote tentoonstelling over roofkunst. (donateurs, Pas-65,CJP en Stadspas) en € 10,00 De expositie vertelt over joodse kunsthandelaars en (kinderen t/m 12 jaar). particulieren van wie kunstwerken in Duitse handen Reserveren aanbevolen: 06 43075346 terecht waren gekomen, soms door gedwongen of [email protected] verkoop, maar vaak ook door georganiseerde roof. Het getoonde werk komt uit de rijkscollectie en uit Nederlandse musea. Ook enkele families geven hun Herdenkingsstenen Alkmaar met succes geclaimde werk voor deze bijzondere Stichting Herdenkingsstenen Joods Alkmaar plaatst gelegenheid in bruikleen. op 15 mei a.s. op 12 adressen voor 26 mensen Roofkunst voor, tijdens en na WO II, 12 mei t/m 27 herdenkingsstenen. Herkent u zich in deze namen: augustus 2017, Bergkerk, Bergkerkplein 1, Deventer. V.d. Kop, Frankenberg, Elzas, Prins, Koppel, Velleman, Grünwald, Goudeket of Englander bezoek dan onze site: www.herdenkingsstenenjoodsalkmaar.nl Tentoonstelling vergeten fotografie Heeft u informatie over één van hen of wilt u de dag Tentoonstelling Uit de vergetelheid met herontdekte bijwonen, bericht ons via de site. foto’s van de Duitse exil-fotografen Annemie Wolff- Koller (1906-1994) en Helmuth Wolff (1895-1940). Dit echtpaar, van wie Helmuth joods was, vluchtte Contact Kaffee und Kuchen - rectificatie in 1933 na de machtsovername van de nazi’s uit In het Chanoekanummer 2016 van de Benjamin, nr München naar Amsterdam. Samen bouwden zij 106, is bij het artikel Kaffee und Kuchen over de salon een veelzijdige en succesvolle fotocarrière op en van Jack Weil in Amsterdam een verkeerd emailadres gaven zij een belangrijke impuls aan de Nederlandse geplaatst. fotografie. Bijzonder zijn de honderden portretten van Voor degenen die contact met hem willen opnemen, buurtgenoten, onder wie vele joden, gemaakt door het juiste adres is: [email protected] Annemie Wolff in 1943. Het archief van het echtpaar werd lang verloren gewaand, maar werd enkele jaren geleden opgespoord door de fotohistoricus Simon B. Kool. Vanaf 27 maart 2017 tot en met 3 september 2017 in het Nationaal Holocaust Museum in oprichting, Plantage Middenlaan 27, Amsterdam.

46 GROEPSWERKPAGINA

De gespreksgroepen zijn voor iedereen met een Joodse achtergrond (Joodse vader of moeder) De Mediene bedienen JMW gaat het land door voor groepsgesprekken

Woon je in Groningen of Deventer of 50+ en alleen Doordat je leven ingewikkeld is (geweest) en je in het zuiden van het land en wil je aandacht in de jaren dat je volwassen werd uitging praten met anderen met een Joodse naar het vormgeven van je eigen leven, heb je achteraf achtergrond over Joods gerelateerde keuzes gemaakt die je betreurt. Je had misschien onderwerpen? kinderen gewild of je hebt nooit echt ruimte gemaakt voor een partner in je leven. Oorzaken kunnen zijn: JMW organiseert al vele jaren gespreksgroepen in ouders die je aandacht opeisten, te druk met carrière Amsterdam. De groepswerkers komen ook graag naar maken (het kind dat het goed moest maken) of andere u toe! De ervaren groepswerkers Judith Bruinsma, problemen die wellicht gerelateerd zijn aan de 2e Hetty van Emden en Roos van den Berg reizen graag generatie. Praat er met anderen over. het land door om gesprekken rondom aspecten van Duur: Vier bijeenkomsten Joodse identiteit te begeleiden. Kosten: € 40

Is een gespreksgroep iets voor mij? Joods opvoeden in een niet-Joodse omgeving Vraag je je af of een gespreksgroep iets voor jou is? Thuis ben je Joods en houdt je je aan bepaalde Het is voor mensen vaak prettig om zaken met elkaar tradities en richtlijnen. Je wilt je kinderen Joods te delen in een veilige (Joodse) omgeving. Mensen opvoeden, maar dat strookt niet altijd met de vinden het fijn om herkenning te vinden bij de ander dagelijkse realiteit. Door met andere ouders over de en erkenning voor de eigen situatie. We horen van dilemma’s te praten hoe je dat in deze tijd doet kan je mensen dat hun ervaring in een gespreksgroep nieuwe inzichten en antwoorden op vragen krijgen. waardevol is omdat ze van anderen horen dat ze niet Duur: 4 bijeenkomsten de enige zijn die bepaalde thema’s zo ervaren. Kosten: €40

Huidig aanbod Jongere 2e generatie De 3e generatie Als er over de 2e generatie wordt gepraat, ligt de focus Voor iedereen die binnen 'derde generatie' valt en zich vaak op mensen geboren tussen 1945-1955. Maar graag wil verdiepen/ bezig wilt zijn met /ontwikkelen ook jouw ouder(s) hebben de oorlog meegemaakt en van zijn of haar (Joodse) Identiteit. dus ben ook jij 2e generatie. Zit jij met andere zaken Duur: we komen 1 keer per maand bij elkaar op dan jouw derde generatie leeftijdsgenoten? Als je na verschillende locaties. 1965 geboren bent en graag met andere 2e generatie genoten van gedachten wilt wisselen, kan dat. Mijn partner is Joods, ik niet Duur: 4 bijeenkomsten, eventueel in de avond, 1 keer per 2 Jouw partner heeft een Joodse achtergrond, en jij weken. Kosten: €40 niet. Dat is vaak een verrijking, maar kan soms ook ingewikkeld zijn. Het is niet makkelijk geaccepteerd Kind in de oorlog te worden door je schoonfamilie en ook andere Je leeft nu en kan terugkijken op een vol leven waar je onderwerpen, zoals de Tweede Wereldoorlog, blijft trots op kan zijn. Juist nu is het verleden dichterbij dan moeilijk tussen jullie. Ongelijkwaardig, onbegrepen of ooit. Gedachten hou je liever voor jezelf, want je wilt onbesproken. de ander er niet mee belasten. Het zou prettig zijn om Bespreek deze thema’s met andere niet - Joodse met anderen –die eenzelfde achtergrond hebben- te partners onder begeleiding van een ervaren praten. Het verleden kan ook je kracht zijn, dat weet jij groepswerker in Amsterdam. beter dan wie dan ook. Juist door die gedeelde identi- Duur: 3 bijeenkomsten teit, ontstaat er een vertrouwensband die uniek is. Kosten: €30 Duur: vier bijeenkomsten Kosten: € 40 vervolg op pagina 53

47 AGENDA

De bijeenkomsten zijn voor iedereen met Een impressie van onze huidige dan 1000 boeken voor volwassenen een Joodse achtergrond en partner. activiteiten: en kinderen. De bibliotheek werd opgericht door Tsavta-JMW en wordt beheerd door een groep enthousiaste Samen Joodse liedjes zingen Almere vrijwilligers. Iedere laatste woensdag van de Het Joodse Zooitje De bibliotheek is open op woensdag maand. Kom samen Joodse liedjes In Almere hebben we een nieuwe van 12.30 uur - 15.30 uur. Lid worden zingen onder begeleiding van Anja ontmoetingsgroep opgericht. De kost €12,50 euro en wij vragen een Timmermans en Jacob van der Wijk. eerste bijeenkomst zal plaatsvinden borg van €10. Voor meer informatie: Tijd: 14.00 uur – 15.00 uur. Kosten: op 2 juli bij hotel van der Valk Almere. [email protected] €5. Graag vooraf opgeven. De vrijwilligers zijn nog druk bezig met het programma, maar je kunt alvast de Pedicure Ouderenadviseur datum vastleggen in je agenda! Iedere laatste maandagochtend van Iedere donderdagochtend van 9.30 Actuele informatie kan je vinden in de de maand is onze pedicure Tirza tot 11.00 uur is onze ouderenadviseur facebookgroep ‘Joodse Activiteiten van Koutrik aanwezig. U kunt kiezen aanwezig om u op allerlei gebied te uit een voetreflex of een pedicure ondersteunen. U kunt met vragen bij en ontmoetingen Midden Nederland’, behandeling. Drie behandelingen: om haar terecht over eventuele aanpas- of op www.joodseactiviteiten.nl. 9.30 uur, 10.30 uur, en om 11.30 uur singen in huis, brieven en regelin- Informatie via joyce.emanuels@ Kosten: Pedicure: €30, voetreflex gen waar u zelf niet uitkomt of een gmail.com of 06-42962124 €25. Graag van te voren aanmelden. gesprek over wat het voor u betekent om ouder te worden. Amsterdam Lev-JMW De Levbus Het Lev-JMW café is geopend van Wilt u gezellig boodschappen doen en maandag tot en met donderdag van heeft u vervoer nodig? Bel dan naar 10.00 tot 16.00 uur. U bent van harte de Levbus. Iedere donderdagochtend rijdt de Levbus afwisselend naar het welkom om in het gezellige Lev-café Gelderlandplein en het stadshart koffie, thee of een heerlijke kosjere Amstelveen. Mocht het te moeilijk zijn lunch te gebruiken. om op eigen gelegenheid naar ons Lev is bereikbaar via lev@joodswelzijn. toe te komen en woont u in de buurt nl of 020 5776588. (Buitenveldert of Amstelveen), dan Voor onze actuele agenda kunt u zijn de chauffeurs bereid u thuis op te kijken op www.joodswelzijn.nl >lev halen en weer thuis te brengen. ontmoetingscentrum 60+. Kosten: €3 (BSP le- den krijgen 0,50 cent korting). Graag van te voren aanmelden. Aanmelden kan tot Let op: Lev-JMW is gesloten dinsdag 13.00 uur. van 10 tot 18 april in verband met Pesach. Donderdag 27 april Cursussen op Lev Pedicure (Koningsdag), donderdag 25 mei Tekenen en schilderen Tirza van Koutrik (Hemelvaartdag), woensdag 31 mei, Maandag 13.00 – 15.00 donderdag 1 juni en maandag 5 juni uur. Toegang gratis Meer Bewegen voor (Sjawoe’ot) zijn wij ook gesloten. Spelletjesmiddag Ouderen Dinsdag 12.30 - met Loek en Lilly 13.15. €18 per maand. Iedere twee weken kunt u deelnemen Joodse Geschiedenis Dinsdag 14.00 aan de spelletjesmiddag van Loek en - 15.30. €20 per maand. Lily. Er worden toernooitjes rummy- Stoelyoga Woensdag 11.00 - 12.00 cub, backgammon en klaverjassen uur. €20 per maand. georganiseerd. Entree gratis. Graag Handwerken, breien, haken, quilten even van te voren aanmelden. Heeft Donderdag 10.30 tot 12.00. Toegang u zelf een idee? Kom het bespreken gratis. Handwerken: met elkaar is met Loek en Lilly. het altijd gezelliger! Lous de Waal Start spelletjes: 13.30 uur. is aanwezig en heeft van (bijna) alle

technieken verstand. Misschien Israëlische Bibliotheek open heeft u nog wel een goede tip voor Sinds enkele maanden is Amster- een ander? Of heeft iemand een dam een bibliotheek rijker: Tsavta’s fantastische nieuwe truc voor u. Hebreeuwse Bibliotheek. In onze gezellige bibliotheek hebben we meer vervolg op pagina 49

48 Wenst u een fijne Pesach en veel inspiratie.

‘Jonet is het kloppend hart van de Joodse gemeenschap, een verbindend Joods orgaan. Het wordt door veel Joden bekeken en gelezen. Voor ons helpt het dat Jonet er is, omdat het mensen bij elkaar brengt en op de hoogte stelt. Via Jonet weet je wat er gaande is op Joods gebied en ontstaat er meer onderling contact.’ — Loes Citroen, voorzitt er van Sjoel Alkmaar.

Jaarlijks bezoeken 200.000 unieke bezoekers Jonet. Jonet is niet politi ek en niet religieus, Jonet slaat bruggen tussen Joden en niet-Joden en Jonet biedt voor elk wat wils. Zie www.jonet.nl voor heel veel meer.

Ondersteun Jonet door uw donatie. Uw donatie is bijzonder welkom en fiscaal aftrekbaar. Ga naar www.jonet.nl/donaties.

49 Happy Pesach in vriendschap & geluk

Waar wacht je nog op? Maak nu je eigen profiel aan en check wie van de 850 actieve leden jou happy kan maken. Jingles is er voor iedereen met een Joodse achtergrond www.jonet.nl/jingles

Joods Studiecentrum JMW gaat verhuizen Leiden

Na ruim 41 jaar gaat JMW het pand aan de De Lairessestraat 145-147 verlaten en verhuizen naar Amsterdam- Buitenveldert. Naar verwachting kunnen Komend najaar starten weer de cursussen van het JSL • Tussen Tenach en Talmoed wij onze cliënten vanaf juni van dit jaar • Bijbels Hebreeuws beginners en gevorderden verwelkomen op ons nieuwe adres: • Ivriet – 7 klasjes Van Boshuizenstraat 12. • Jiddisch – 3 groepen • Ladino : taal, literatuur en cultuur • Joodse literatuur • Joden en moslims in historisch perspectief

Vraag vrijblijvend onze nieuwe studiegids 5778 aan!

Joods Studiecentrum te Leiden Levendaal 14 • 2311 JL Leiden • Tel: 562 79 133 - 06 [email protected] • www.joodsstudiecentrum.nl

50 AGENDA

Lev-JMW koffieochtend Dagtochten Donderdagochtend van 10.00 tot Lev-JMW organiseert op 14 juni en 12.30 komt een vaste club mensen 13 september 2 dagtochten. in het Lev café bij elkaar. Iedereen is Op moment van drukken is de daar van harte welkom. bestemming nog onbekend. Noteer deze data alvast in uw Lezing, film of discussie agenda. Iedere maand is er een lezing, film of een discussiemiddag. U kunt het Dagtocht Westerbork programma bekijken op: www.joods- Dinsdag 25 april 2017 welzijn.nl/lev-jmw. Met een klein groepje bezoeken wij Museumbezoek: samen is het Herinneringscentrum Westerbork on- gezelliger der begeleiding van een gids. Daarna lunchen wij samen en is er gelegen- Samen met anderen een tentoonstel- heid om het museum te bezichtigen. ling of museum te bezoeken? Wissel U kunt u uw persoonlijke vragen ervaringen uit en drink na afloop stellen aan een van de medewerkers samen een kopje koffie. Gaat u mee? van Westerbork. Pesachmaaltijd Wij vertrekken om 8.30 uur en zijn Apeldoorn 13 april organiseren wij ons Pesach om ongeveer 18.00 uur weer terug. HaMakor -Geen JMW groep- diner in de Bob Goudsmidzaal. Lekker Kosten: € 30 exclusief lunch. Wij Bijna iedere derde vrijdag van de en gezellig samen eten. Kosten: vertrekken vanuit Amsterdam. Er maand. Tijd: 10.00 uur - 13.00 uur. €18,50; leden van de BSP €16. Ver- kunnen 7 mensen mee. Iedereen is welkom. Kosten €2. geet u niet op te geven. Tijd: het diner Aanmelden: Ritha Groot is van 17.00 tot 19.00 uur. JMW à la carte Iedere dinsdagavond kunt u genieten T 055 533 68 96 of 06 13468309 B’nai B’rith doet het met JMW van een heerlijke kosjere maaltijd in E [email protected] Zondag 23 april worden de wensen de Bob Goudsmitzaal zaal van Beth van een aantal ouderen vervuld. Shalom. Arnhem Prijs: €15 (leden van het BSP krijgen Sommigen gaan naar Artis, anderen Koffieochtend Arnhem willen heel graag naar zee. Of ze gaan € 2,50 korting). JMW a la carte is een 13 april Pesach: lekker & gezellig! een dagje lekker shoppen in de stad. samenwerkingsverband tussen Beth 11 mei thema-ochtend aan de hand De dag wordt feestelijk afgesloten op Shalom en JMW. Lev-JMW. De leden van B’nai B’rith van stellingen verzorgen deze hele dag samen met 8 juni film en nabespreking JMW. 6 juli vakantie en wat dat voor jou betekent Bijdrage voor koffie/ thee en iets lekkers €2,50 U kunt zich aanmelden bij: Milly van den Berg via 0317 424746, Sander Theewis via 06 45400599

Den Bosch Bejachad Donderdag 13 april Pesach matzelunch. Tijd: 12.00 – 14.30 uur Kosten: € 7,50 p.p. Graag aanmelden vóór 6 april. Dinsdag 20 juni het A-team komt naar Den Bosch. Tijd: 13.30 – 15.30 uur. Kosten: € 3,50 Deze bijeenkomst in juni vindt plaats op een andere locatie, namelijk: De Toonzaal, Pr. Bernhardstraat 4 – 6 in Den Bosch Informatie en aanmelden: Koos [email protected] of Ingrid 073 5214 805

vervolg op pagina 52

51 AGENDA

Breda met bruine suiker. in St Joseph: Bob vertelt over zijn Finjan Graag van te voren aanmelden bij: beroep van Plugger Donderdag 13 april Pesach Ellen Wambach 023 525 20 66 Zondag 28 mei Culturele activiteit: matzebrunch. Aanvang 11.00 – 14.00 Jubileum Concert van het Jiddisj Koor uur. Kosten: € 7,50. Graag aanmelden Heerenveen Hejmisj Zain o.l.v. Jules Bart en m.m.v. vóór 4 april. Mifgasjiem Shtetl Band Amsterdam o.l.v. Bert Vos. Woensdag 10 mei het A-team komt Donderdag 13 april Matzelunch Voorafgaand kop koffie met gebak. naar u toe in Breda. Tijd: 10.00 – 12.00 Woensdag 10 mei Ateam JMW: van Donderdag 15 juni Ateam JMW: van uur. Kosten: € 3,50. generatie op generatie, wat geef ik generatie op generatie - ‘le dor wa dor’ door? Bijeenkomsten in principe iedere 3e donderdag van de maand. Informatie: Edith Bernards-Baas T 035 541 47 50 of E edith. [email protected]

Woensdag 14 juni afsluiting van het seizoen. Gezellig samen koffiedrinken op een leuke locatie. Tijd: 11.00 – 13.00 uur. Koffie en gebak op kosten Woensdag 14 juni uitstapje Den Haag van Finjan. Kosten: €12,50 inclusief koffie en Mitzwe Bar Informatie en aanmelden bij: gebak en een lunch. Donderdag 13 april Pesach. Kosten: Baruch: [email protected] of Aanmelden: Ro Dalsheim: 06 23 50 €12,50 per persoon. Aanmelden 013 5078654 of 06 20117881 20 77 of [email protected] verplicht! Graag vóór 6 april. of Richard Frankfort 0592 39 93 66 Dinsdag 9 mei programma wordt nog Haarlem/ Bloemendaal [email protected] nader bekend gemaakt Tsevet Dinsdag 13 juni Het A-team komt Donderdag 13 april Pesach Hilversum naar Mitzwe Bar! Tijd: 13.30 – 15.00 matzemaaltijd. Tijdens deze laatste Gooise Nesjomme uur. Kosten: €5. Waar: Brasserie bijeenkomst van Tsevet eten Donderdag 13 april Pesach in St Mazzaltov in het Mr. Visserhuis, Theo we samen matzes met heerlijke Joseph (Let op: 2e donderdag!) Mann Bouwmeesterlaan 75, Den zelfgemaakte salades en natuurlijk Donderdag 18 mei Koffie Nesjomme Haag

52 AGENDA / GROEPSWERKPAGINA

Aanmelden en inlichtingen: Naoorlogse Generatie Mientje 070 3606504 of Bella: b.ullmann@gmail. Ja, het verleden van je ouders is zwaar. Dat weet je en com daar heb je alle begrip voor. Jij hebt alle kansen gehad om je leven goed op te bouwen. En dat is ook aardig gelukt. Heiloo Maar je wordt je steeds bewuster dat wat je ouders is Tsafon overkomen je af en toe in zijn greep houdt. Hoe dit invloed 16 april Pesach matzebrunch met muziek (overdag) heeft op jou als persoon, kan je ontdekken wanneer je dit 10 mei Groepsgesprek olv het Ateam JMW: van met anderen bespreekt. Herkenning bij anderen geeft je generatie op generatie, wat geef ik door? een nieuwe kijk op jezelf, je ouders en je omgeving. 14 juni film Duur: 5 bijeenkomsten Bijeenkomsten vanaf 19.30 uur, start bijeenkomsten Kosten: €50 20.00 uur Informatie: Reina Oudgenoeg 072 533 31 27 of Kind van een Joodse vader [email protected] “Oh, maar dan ben je eigenlijk niet Joods”. Dat hoor je vaak, maar het voelt niet zo. Het Joodse van je vader en het Rotterdam niet-Joodse van je moeder zijn onderdeel van je identiteit. Joffie Koffie Het Joodse gedeelte komt echter niet zo vaak ter sprake. Donderdag 13 april Pesach matzebrunch. Tijd: 11.15 Het is fijn om met anderen die ook alleen een Joodse -13.15 uur. Kosten: €6. Graag van te voren opgeven. vader hebben over thema’s te praten die je bezig houden. Woensdag 17 mei programma wordt nog nader Duur: 5 bijeenkomsten • Start: bij voldoende belangstelling bekend gemaakt. Kosten: €50 Woensdag 21 juni het A-team komt naar Rotterdam. Tijd: 10.30 – 12.30 uur. Kosten: €3 Joodse identiteit, lust? Last? Beppie 0181 637487 of streep.de.leeuwe@ Je Joodse identiteit is een onderdeel van wie je bent. Het planet.nl is fijn om hier met mensen met eenzelfde achtergrond Ali 010 4152580 / 06-51183038 of over te praten. Dat kan over dagelijkse dingen zijn, maar [email protected] je kan ook met elkaar over wat diepere en intieme dingen praten zoals: een gecompliceerde opvoeding, hoe geef ik Zaandam mijn jodendom door aan mijn kinderen?, ruzies in de familie, Misjpoge aan de Zaan intieme relaties en het dagelijks leven. 29 maart Simon Bornstein over het Joodse leven Het doel is een beter inzicht in je eigen situatie te krijgen. in Noord-Holland Duur: 5 bijeenkomsten 13 april Pesach matzebrunch Kosten: € 50 24 mei sjmoesochtend 28 juni Ateam JMW: van generatie op generatie – le dor wa dor Benjamin Service Pakket: Bijeenkomsten iedere laatste woensdag van Matrasreiniging aan huis de maand van 10.00 uur tot 12.00 uur. Informatie: Erna Houtkooper-Barend Wist u dat een matras en kussen een paradijs vormen voor T 06 22 47 31 71 of E huisstofmijt, bacteriën, virussen en schimmels? Dat kan [email protected] klachten geven als jeuk, huidproblemen, niezen, een verstop- te neus. Ook is een vervuild matras vaak de oorzaak van de Zwolle typische slaapkamergeur die zo hardnekkig kan blijven han- JOO-OOST gen. Eerst zien, dan geloven? Dat kan. Na een korte, gratis Zondag 23 april lezing door Historicus Daniel Metz testreiniging ziet u met eigen ogen in welke mate uw matras (onderwerp wordt nog bekend gemaakt). Entree: is vervuild. Na de test start de matrasreiniger desgewenst €12,50 (incl nasj en drank) met de volledige matrasbehandeling. Uw matras wordt gerei- Aanmelden: Marion de Klijn marion@ nigd zonder het gebruik van water of chemicaliën. zijdeateliermarion.nl of Anneke Kopuit as.kopuit@ Bij Matrasreiniging aan huis kunt u ook terecht voor anti-al- ziggo.nl T 0570 517502. lergisch beddengoed dat u verlost van hinderlijke klachten. Ook kan het eventueel ernstige aandoeningen verlichten of zelfs voorkomen. Lees ook het artikel over de Matrasreiniging aan huis op www.amstelringledenservice.nl. Meer informatie of een af- spraak maken? Bel met 020-3335100. Zie achterpagina voor BSP

53 JMW BUREAUS COLOFON

Bureau Amsterdam De Benjamin wordt uitgegeven door JMW Spreekuur maandag t/m vrijdag 09.30-12.00 uur (Joods Maatschappelijk Werk) en verschijnt vier keer per en woensdagavond op afspraak jaar in een oplage van 9.000 exemplaren. Het blad wordt Tel. 020 577 65 77 op aanvraag gratis verstuurd naar in Nederland wonende e-mail [email protected] abonnees. Personen in het buitenland ontvangen de Benjamin indien minimaal €25 (meer is welkom) per Bureau Arnhem Uitsluitend telefonisch spreekuur jaar wordt gedoneerd. U kunt zich abonneren door dinsdag 09.30-11.30 uur gebruikmaking van de antwoordbon in deze Benjamin, Tel. 026 445 12 89 of door registratie op de website www.debenjamin.info. e-mail [email protected] Wilt u de Benjamin steunen, dan kunt u een donatie overmaken op rekening NL15INGB0000204420 Bureau Den Haag ten name van Stichting JMW Bijdragen & Fondsen, Uitsluitend telefonisch spreekuur Amsterdam. dinsdag 14.00 -15.30 uur Het volgende nummer 108 verschijnt: Tel. 070 355 56 72 19 juni 2017. e-mail [email protected]

Bureau Eindhoven Benjamin redactie Uitsluitend telefonisch spreekuur Hoofdredacteur: Michel Kotek dinsdag 09.30 -11.30 uur Redactie: Karien Anstadt, Ferry Biedermann, Tel. 040 243 45 45 Marianne Fuchs, Esther Scholtens, Jolan Toff, e-mail [email protected] Barbara Tanenbaum, Wouter van der Schaaf, Lea van Coeverden & Patrick Sternfeld. Bureau Enschede Uitsluitend bereikbaar via kantoor Amsterdam Redactieadres JMW Tel. 020-5776577 De Lairessestraat 145-147 e-mail [email protected] 1075 HJ Amsterdam tel 020 577 65 18 (redactie) Bureau Friesland, Groningen, Drenthe tel 020 577 6566 (abonnementadministratie) Uitsluitend telefonisch bereikbaar E-mail: [email protected] via kantoor Amsterdam. www.debenjamin.info Tel. 020 5776577 e-mail [email protected] Vormgeving Luna 3, Utrecht Bureau Rotterdam Uitsluitend telefonisch spreekuur Druk dinsdag 14.00-15.30 uur Hega Offset, Rijswijk Tel. 010 466 86 66 e-mail [email protected] Foto voorpagina Joël Cahen, foto: Patrick Sternfeld Bezoek onze website www.joodswelzijn.nl Voor een volledig en actueel overzicht van de openingstijden, diensten en activiteiten!

Sluitingsdatum voor het aanleveren van kopij voor het volgende nummer is: maandag 1 mei 2016

54 Benjamin Service Pakket in samenwerking met Amstelring Ledenservice

Met het Benjamin Service Pakket kunt u gebruik maken van allerlei aanbiedingen voor zorg- en gemaksdiensten, Meer weten? artikelen en cursussen. Het volledige aanbod kunt u lezen op www. Informatie bij Lev-JMW van maandag tot en benjaminservicepakket.nl. met donderdag van 9.00 uur tot 17.00 uur: Naast de algemene diensten hebben wij ook een aantal Kosten: voor €18,50 per jaar kunt u lid worden van het ‘Joodse’ diensten zoals ‘JMW Benjamin Service Pakket (BSP) à la carte’ en ‘In je nopjes aan de knopjes’. E [email protected] T 020 5776588

Antwoordbon 107 naam voorletter(s) voornaam adres postcode woonplaats telefoon vast telefoon mobiel e-mail geboortedatum nationaliteit man vrouw

Ik heb wel/geen Joodse achtergrond (*doorhalen wat niet van toepassing is)

(indien van toepassing) naam partner voorletter(s) voornaam geboortedatum man vrouw nationaliteit wel geen Joodse achtergrond

Ik wil graag een gratis abonnement op de Benjamin. Ik wil deelnemen aan één van de volgende groepen: Ik wil graag informatie over de gesproken Benjamin. Gespreksgroep rouwverwerking 50+ en alleen Ik wil graag lid worden van het Benjamin Service Pakket. Kind in de oorlog Joodse cultuur in één dag Ik wil meer informatie over: Kind van een Joodse vader Jongere tweede generatie Mozaïek van je leven

Maak het hokje van uw keuze zwart Uw persoonlijke gegevens worden conform Deze bon zenden naar: de wet op de privacy behandeld. JMW – Benjamin abonnementenadministratie datum handtekening DE LAIRESSESTRAAT 145-147 1075 HJ AMSTERDAM

55 BENJAMIN ENQUÊTE Laat uw mening en stem horen. U heeft daarvoor ruim twee weken t/m zondag 16 april.

n 2005 werd u voor het laatst gevraagd In 2005 kreeg de Benjamin 7,8 als naar uw mening over de Benjamin, rapportcijfer en namen liefst 800 van de Ihet kwartaalblad van JMW. Zowel het 9.000 Benjamin abonnees deel aan het Joodse medialandschap als JMW zijn laatste lezersonderzoek. Het overgrote sindsdien sterk veranderd. Om vooral deel van uw wensen en suggesties werden goed op uw wensen en behoeften te in de loop der jaren doorgevoerd. Een mooi kunnen inspelen vragen wij u opnieuw moment om dus weer eens uw mening te om de Benjamin enquête in te vullen. De peilen. Naast uw mening over de inhoud en enquête is geheel anoniem en geen van uw de kwaliteit van de Benjamin vragen wij u persoonlijke gegevens worden opgevraagd, ook hoe u bij voorkeur en in algemene zin herleid of gebruikt. door JMW geïnformeerd wenst te worden.

Ook lijkt dit een prima moment om met de aanstaande verhuizing in juni 2017 van JMW naar Amsterdam Buitenveldert en de lancering van een compleet nieuw blended aanbod, om een nieuwe huisstijl door te voeren met een daarbij behorend logo. Gaat uw voorkeur uit naar een geheel nieuw logo, of een logo dat voortborduurt op het bestaande JMW logo?

Heeft u vragen over de enquête, mail dan [email protected] (o.v.v. Benjamin enquête). Uw vragen Ga nu voor deelname zullen wij z.s.m. beantwoorden. aan de enquête naar

http://svy.mk/2lDG75L Alvast hartelijke dank voor uw mening en bijdrage! Hartelijke groet,

Deelnemen kan Benjamin Redactie t/m zondag 16 april. Michel Kotek