Modern Özbek Edeb Yati “Modern Uzbek Literature”
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Sayı: 19 Volume: 4 Issue: 19 Güz 2011 Fall 2011 www.sosyalarastirmalar.com MODERN ÖZBEK EDEBYATI “MODERN UZBEK LITERATURE” Emek ÜENMEZ• Özet Türkistan corafyasının Sırderya ve Amuderya nehirleri arasındaki verimli topraklarda kurulmu olan Özbekistan Cumhuriyetinin idari sahaları dil ve kültür tarihimiz açısından son derece önemli bölgelerdir. Modern Özbek edebiyatı ifadesi ile bugünkü Özbekistan’da yaayan Özbeklerin yirminci asır balarından günümüze kadar olan yazılı edebiyatı kastedilmektedir. iir, roman, hikâye, tiyatro, drama, çeviri gibi pek çok edebî türde eserler veren modern Özbek edebiyatı özellikle baımsızlık sonrası önemli deime gelimeler göstermitir. Bu yazıda Özbekistan’daki modern devir Özbek edebiyatının oluum ve kurulu safhaları ele alınıp modern Özbek edebiyatının ekillenii ve günümüzdeki durumu üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Modern Özbek Edebiyatı, Cedid Hareketi, Müstakillik Dönemi, Özbekler, Özbekistan. Abstract Administrative areas of the Republic of Uzbekistan is extremely important in terms of language and cultural history of Turkestan which was founded fertile land between the Sirderya and Amuderya. With the term of the modern Uzbek literature, it is refered written Uzbek literature of Uzbeks who are living in Uzbekistan from the beginning of the twentieth century to the present day. Modern Uzbek literature which has literary genres such as poetry, novels, stories, theater, drama, translation have particularly shown an important changes after the independence. In this article, formation and constitution period of modern Uzbek literature are stutied and dealt with the formation and the position of modern Uzbek literature at present. Key Words: Modern Uzbek Literature, Jadid Movement, Independence Period, Uzbeks, Uzbekistan. Giri1 13. yüzyıl balarında gerçekleen Mool istilası sadece Maveraünnehire deil belki de o günkü dünyanın kaderine tesir etmitir. Cengiz Han ve Mool birliklerinin 1218 de balayan • Ör. Gör. Dr., stanbul Arel Üniversitesi. 1 Özbeklerin tarih sahnesine çıkıı ve Özbek adının kullanımı hakkında geni bilgi için bakınız: Iso Cabborov (2008). O’zbekler, Toshkent: Sharq Nashriyoti s. 10-28. - 116 - (Otrar Olayı) saldırıları sonucu Maveraünnehirdeki Türk-slam devlet varlıı kesintiye uramıtır. Mool istilasından sonra Altınordu (1312-1340) hükümdarı Özbek Han’ın kendi idaresi altında bulunanlara Özbek adı verdii bilinmektedir. Özbek Han soyundan gelenler Fergana Vadisinde yaayan Türkleri bir araya getirerek yeni bir devlet kurmular ve bu devletin adına Özbek Devleti adı verilmitir. Mool istilasıyla birlikte baımsızlıklarını kaybeden bu devlet Moolların daılmasından sonra ancak Timurlular devletinin son zamanlarına doru Türkistan bölgesinde bir güç unsuru haline gelmilerdir. Ebul Hayr Han (1428-1468) büyük dedesi Özbek Han’ın adını verdii devleti 1428 yılında kurarak Türkistan’daki hakimiyetini artırmıtır (Saray, 1993:13). 13. yüzyıl balarında Türkistan’ı igal eden Moollar yaklaık bir buçuk asır burada hüküm sürmüler ve bata Harzemahlar olmak üzere Özbek Devleti ve dier Türkler üzerinde baskı ve zulüm uygulamılardır. 14. yüzyılın üçüncü çeyreinde Timurlular Devletinin kurulmasıyla Türkistan bölgesindeki Mool hâkimiyeti sona ermitir. 15. yüzyılın ikinci yarısında bazı Mool kabilelerinin (Oyrat ve Kalmuklar) saldırılarına maruz kalan Özbekler yaklaık elli yıl Moollarla mücadele etmilerdir. Bu durum Ebul Hayr Han’ın torunu eybani Han’ın (1500-1510) devletin baına geçmesi ile son bulmutur. 16. yüzyılın baına gelindiinde Özbeklerin Türkistan’a hâkim olduu görülmektedir. Hâkimiyet alanlarını genileten Özbekler 1510 yılında Safevi Devleti hükümdarı ah smail’den büyük bir darbe yemilerdir. Bu durumdan istifade eden Babür ah Türkistan’ı istila etmi fakat yapılan savata Özbeklere yenilmitir (1512). 16. yüzyıldaki ah smail yenilgisi ve Babür istilası Özbek Devletinin bölünmesine yol açmıtır. 17. yüzyılın balarına gelindiinde (1597-1598) Özbek Devleti Buhara, Hive (Yamud Türkmenleri-Harezm) ve Hokand Hanlıı (Fergana) olarak üçe ayrılmıtır. Bu durum hanlıkları iç ve dı tehlikelere karı zayıf düürmütür. Daha önceleri (1456 yılında) Ebul Hayr Han’ın (1428-1468) Mool baskıları sonucu baarısızlıını bahane ederek kuzeye göçen Kazaklar 17. yüzyılda Kazak siyasi birliini kurmulardı. Kazak siyasi birliinin daılması sonucu Hive, Buhara ve Hokand Hanlıkları ile Kuzeydeki Kazak birlikleri kendi aralarında çatımaya balamılardır (Tursunov vd., 1995:150). 18. yüzyılın birinci yarısında ran’da iktidarı ele geçiren Nadir ah (1736-1747) daınık vaziyetteki Türkistan hanlıklarını igal ederek hakimiyeti altına almıtır. Bu sırada Ruslar da Türkistan üzerine yayılma politikası güdüyordu. Nadir ah’ın vefatı ile 18. yüzyılın birinci yarısının sonlarına doru Türkistan bölgesindeki hanlıklar yeniden toparlanmı Merv ve Horasan bölgesinin hâkimiyeti için mücadeleye balamılardır. Buhara ve Hive Hanlıkları arasındaki rekabet kızımı, iki Türk Hanlıı birbirine dümütür. 19. yüzyıl balarına gelindiinde Hive ve Buhara Hanlıkları oldukça yıpranmıtır. Bu durumdan istifade eden Ruslar önceleri bölge üzerine keif seyahati yapmılar ve sırasıyla Takent (1865), Buhara (1868), Hive (1873), Hokand (1876) ehirlerini istila etmilerdir (Eckmann, 1996:208-209). 19. yüzyılın ikinci yarısı Türkistan bölgesindeki Rus hâkimiyetinin baladıı dönemdir. Bu igal 126 yıl süreyle devam etmitir. 20. yüzyılın ilk çeyreinde Sovyet Merkezi Toprak Komitesi (Eylül 1924) çalımalarını tamamlayarak Türkistan bölgesini masa baında idari sınırlara ayırmıtır. Özbek Cumhuriyeti: Genellikle eski Buhara Cumhuriyeti topraklarını (Buhara, Kermin, Nur-Ata, Kari, ehribaz, Baysun ve Sarı-Asi) Semerkand ve Takent bölgelerini içine alıyordu. Bugün Özbekistan’ın bulunduu toprakların büyük bir kısmı 19. asırda Hive, Buhara ve Hokand hanlıklarının idaresi altında bulunuyordu. 1917 Sovyet Devrimi ardından, bölgede Özbeklerin ve dier Müslümanların hemen hiç söz sahibi olmadıı bir geçici hükümet kuruldu. Aralık 1917’de Hokand’da bir milli kongre toplayan Müslümanların Mustafa Çokayev - 117 - bakanlıında kurdukları hükumet 1918’de gönderilen Rus askerleri tarafından devrildi. Özbekistan, 20 Haziran 1990’da egemenliini, 29 Austos 1991 tarihinde düzenlenen referandumla baımsızlıının ilanı onaylanmı, 1 Eylül 1991 baımsızlıını ilan etmitir. Özbekistan 13 idari bölgeye ayrılmıtır. Bunlar; Andican, Buhara, Fergana, Cizzah, Harezm, Sirderya (Gülistan), Nevai, Kakaderya (Kari), Surhanderya (Tirmiz), Semerkant, Nemengan, Takent, Karakalpakistan (Özerk cumhuriyet, bakenti Nukus’tur). Modern Özbek Edebiyatının Tarihî Geliimi Özbek dil aratırmacıları ve Özbek dil tarihi yazıları esas alındıında Özbek adı ve kullanımı kadim devirlerde olmasa bile Karahanlılar devri Karluk, Çiil, Yama boylarından ekillenerek XV. asır balarında Özbek adı ve kullanımı yaygınlamıtır. Müstakil olarak Özbek kullanımı ise XX. yüzyıla rastlamaktadır. Bu zamana kadar Özbek adı veya dili Türk, Sart, Çaatay ve Özbek adlandırmaları altında süregelmitir. Özbek Türkçesi müstakil olarak bir dil vasfında XI. asırda ekillenmeye balamıtır. Bu ekillenmenin tamamlanması veya kemale yetmesi XV. asra tekabül eder (Ne’matov vd., 2002:5). Sart adlandırması XVII. Yüzyılda ehirli Özbek ahalisi için kullanılan bir isimdir. Tüccar, kervanbaı, ehirli gibi anlamlara gelen bu kelime Sanskritçedir (Mengliyev-Xoliyorov, 2008:11). Çaatay ismi yada kullanımı da Cengiz Han’ın ortanca olu olan Çaatay’ın merkezî Asya ve Afganistan bölgelerinde kurduu devlet adından kalmadır. Fakat burada yaayan ahalinin çounluunun Türk ve slam olduunu hatırdan çıkarmamak gerekir. Bu dönemden sonra Çaatay dili, Çaatay edebiyatı gibi terimler kullanım alanına girmitir. Fakat unu hemen belirtmek gerekir ki günümüz Özbek alimleri bu adlandırmayı çok kullanmamaktadır ve bu adlandırmaya rabet de yok denecek kadar azdır. Bu devirdeki dil ve edebiyat Eski Özbek dili ve edebiyatı olarak adlandırılmaktadır. Özbekler, Modern Özbek edebiyatını 1930’lu yıllardan balatmaktadırlar1. Fakat bu kesin bir ifade deil genel bir görütür. Çünkü Modern Özbek edebiyatının oluumunu belirleyen net bir eylerden söz etmek zordur. Genel olarak 19 asır sonları ile 20 asrın baları Modern Özbek edebiyatının balangıcı olarak kabul edilmektedir. Ana hatları ile Türk Dili ifadesinin literatürden kaldırılıp yerine Özbek Dili ve edebiyatı tabirinin kullanılması 13. yüzyıl sonları ile 14. yüzyıl balarına rast gelmektedir. Bunda da âmil olan ey büyük ölçüde Türkistan’da bozulan siyasal birliktir. Karahanlıların ve Harezmahların tarih sahnesinden silinmesi ve Büyük Selçukluların Batı’ya göçleri sonucu Moolların Türkistan’a hâkim olmaları sadece siyasal yapıyı deil aynı zamanda kültürel yapıyı da deitirmitir. Günümüz Özbek edebi dilinin tarihî safhalara ayırmada deiik ölçütler ve görüler mevcuttur. Fakat ana hatları ile Özbek dil ve edebiyatının tarihî devrilerini u dallara ayırmak mümkündür2. 1. En Eski Türk Dili (VII asra kadar); 2. Kadim Türk Dili (VII-XI asırlar); 3. Eski Türk Dili (XI-XIII asırlar); 4. Eski Özbek Edebî Dili (XIV-XIX asırlar); 5. Yeni Özbek Edebi Dili ( XIX sonları – XX asrın baları). 1 Geni bilgi için bakınız: G. Abduraxmonov, Sh. Shukurov (1973). O’zbek Tilining Tarixiy Grammatikasi, Toshkent: O’qituvchi Nashriyoti, s.17-26. 2 Burada Özbek edebiyatı devreleri ile ilgili yapılan ayrımlar tek bir kii veya kitaba balı deildir. Deiik kaynaklarda zaman içinde ekillenmi bir ayrımın yansımasıdır. Pek çok dil ve edebiyat tarihlerinde bu ayrımın üç aaı be yukarı aynısına rastlamak mümkündür. Bu makalede