Ilcusiana Nr 23

Nr 23 Olkusz, listopad 2020

Ilcusiana • 23 • 2020

Redakcja

Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl

Redakcja: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 w. 26 e-mail: [email protected]

Redaktor Naczelny: Jacek Sypień

Zespół: Katarzyna Kulman Agnieszka Ryszka

Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. Żuradzka tel: 32 7543232

ISSN: 2080-9859

Nakład: 200 egz.

Rada Programowa: prof. dr hab. Bożena Popiołek dr Włodzimierz Łysoń dr hab. Marek Pieniążek dr hab. Dariusz Rozmus

Zdjęcie na okładce: Archiwum Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu, Plan projektowanego usytuowania Olkusza. 1902 r. APKielce, RGK syg. 17564, Olkusz - plan Deutscha, Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiory Ikonograficzne, sygn. 565-8, Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu, Po- mnik 20-stu Straconych w Olkuszu, fot. J.Sypień.

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącz- nym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

Spis treści

4 Od Wydawcy 5 Wstęp 7 Jacek Sypień Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 43 Norbert Karaś Historia nazw ulic w Olkuszu

Ilcusiana • 23 • 2020 3

Od Wydawcy

Szanowni Państwo!

Dobiega końca nasza współpraca przy tworzeniu i wydawaniu półrocznika „Ilcusiana”. Dwadzieścia trzy numery połączyły mnie i Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną w Olkuszu oraz Państwa – Radę Programową, redakto- ra naczelnego, regionalistów, autorów artykułów, redaktorów technicznych i wszystkich czytelników, którzy wspierali nas, uczestniczyli w spotkaniach i z niecierpliwością czekali na kolejne numery. Jestem niezwykle dumna, że mogłam przyczynić się do powołania tytu- łu i przez ponad 11 lat udawało mi się nieprzerwanie go publikować. 22. „Ilcusiana”, które z powodu ograniczeń związanych z sytuacją epidemiczną w kraju ukazały się w wersji cyfrowej, dziś zostają rozszerzone o kolejne artykuły, dzięki czemu ukazuje się podwójny numer. Dziękuję wszystkim za współpracę, dziękuję także włodarzom naszego miasta – byłym i obecnym – którzy przez wszystkie lata przychylnie patrzyli na nasze wydawnictwo, widząc w nim ogromną wartość dla Olkusza, jego historii oraz promocji. Żegnam się z Państwem zostawiając Was z przekonaniem, że nasze dzieło będzie kontynuowane i „Ilcusiana” będą wydawane przez co najmniej kolejne 11 lat.

Z pozdrowieniami, Jolanta Zięba

Wstęp

Szanowni Państwo! pasji, czyli historii. Jesteśmy bowiem głęboko przekonani, że choć tyle się zmieniło wokół nas, Rozpocznę od anegdoty przypisywanej Win- to jedno pozostaje niezmienne. Zawsze będą lu- stonowi Churchillowi. Ponoć wkrótce po wy- dzie, których interesuje odkrywanie tajemnic buchu wojny na posiedzeniu rządu ministrowie historii i ludzie, którzy chcą się dzielić swoją wie- proponowali premierowi, że w tej trudnej sytuacji dzą z innymi. Mogą zmieniać się formy i tech- konieczne są oszczędności i trzeba zacząć je wpro- niki przekazu, ale treść pozostaje niezmienna. Bo wadzać w kulturze. Wtedy Churchill odpowie- w końcu panowie i panie, o to do cholery to- dział „W takim razie panowie, o co my do cho- czymy tę wojnę, abyśmy mogli żyć pełnią życia lery toczymy tę wojnę”? Nawet jeśli ta anegdota i móc się realizować. Zarówno jako twórcy, jak nie jest prawdziwa, to przekazuje prawdę. Ten i odbiorcy. niezwykły rok, w jakim przyszyło nam żyć, zmu- Ale ad rem. Gorąco zachęcam do lektury ar- sił nas do podjęcia nowych wyzwań, do których tykułu „Historia nazw ulic w Olkuszu”, którego nikt nas nie przygotował. Wyzwań dotyczących autor Norbert Karaś wykonał, jak to się kiedyś naszego życia prywatnego, zawodowego, a także mówiło, benedyktyńską pracę analizując stare realizowanych pasji. Artyści, którzy nie mogą wy- mapy i szukając w archiwach aby ustalić, jakie na- stępować na scenie, dają koncerty w Internecie. zwy nosiły niegdyś wszystkie ulice w Olkuszu. Co Autorzy książek, nie mogąc spotkać się na żywo więcej, starał się wskazać, kiedy i dlaczego nazwy z czytelnikami, zapraszają na spotkania on-line. ulegały zmianom. Zachęcamy także do lektury Także my, wychodząc naprzeciw tym dziwnym artykułu „Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na zie- czasom, musieliśmy się dostosować do sytuacji. mi olkuskiej w latach 1939-45”. Choć od tych Dlatego poprzedni numer naszego czasopi- tragicznych wydarzeń minęło 80 lat, to do chwili sma ukazał się jedynie w wersji elektronicznej, obecnej niemieckie akcje pacyfikacyjne skierowa- a zamiast spotkania promującego jego wydanie ne przeciwko ludności cywilnej ziemi olkuskiej – opowiedzieliśmy o nim w filmie. Na podobnej nie doczekały się naukowego opracowania. Te- zasadzie, nie mogąc spotkać się z miłośnikami lo- matyka ta była oczywiście poruszana w szeregu kalnej historii, zaczęliśmy realizować cykl filmo- publikacji, ale nadal nie mamy pełnej i – co najwy „Olkuskie historie”. ważniejsze – potwierdzonej listy ofiar. Niezwykłe czasy wyzwoliły kreatywność, po- niekąd zmuszając nas do szukania innych spo- Zapraszam do lektury sobów na przekazanie naszej wiedzy i zarazem Jacek Sypień

Ilcusiana • 23 • 2020 5 6 Jacek Sypień

Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Ilcusiana • 23 • 2020 7 Jacek Sypień

Jacek Sypień

Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Podczas II wojny światowej na terenie obec- wy Generalnego Gubernatorstwa”. W większości nego powiatu olkuskiego Niemcy przeprowadzili przypadków ekspedycje karne i pacyfikacje lud- kilkadziesiąt akcji pacyfikacyjnych, których ofiarą ności cywilnej były odwetem za działalność ru- padła ludność cywilna. Wspomniane akcje doty- chu oporu (zwłaszcza za zamachy na Niemców), czyły zarówno ludności zamieszkałej ziemie po- a także za pomoc udzielaną przez mieszkańców dzielonego powiatu włączone do III Rzeszy, jak podziemiu niepodległościowemu oraz ukrywanie i tej w Generalnym Gubernatorstwie. Oczywiście Żydów i zbiegłych jeńców wojennych. Część akcji największą skalę miały działania skierowane prze- pacyfikacyjnych na ziemi olkuskiej była odwetem ciwko ludności żydowskiej. za niewywiązywanie się mieszkańców z dostaw Najwięcej ofiar pociągnęła za sobą akcja li- obowiązkowych kontyngentów, unikanie wywó- kwidacji wolbromskiego getta, podczas której zek na roboty do Rzeszy i unikanie prac przymu- w dniach 5-13 września 1942 r. w Wolbromiu sowych na rzecz okupanta. funkcjonariusze Gestapo, Sonderdienstu oraz Do chwili obecnej niemieckie akcje pacyfi- żandarmi rozstrzelali w miejskim lasku około 800 kacyjne skierowane przeciwko ludności cywilnej osób pochodzenia żydowskiego z Wolbromia, ziemi olkuskiej nie doczekały się naukowego Pilicy i Żarnowca.1 Nie znamy dokładnej liczby opracowania. Dość pobieżnie zostały one opisane osób, które zginęły podczas likwidacji gett w Ol- w „Dziejach Olkusza i regionu olkuskiego”, gdzie kuszu w czerwcu 1942 r. oraz w Skale.2 nie podano listy ofiar, a jedynie krótki opis więk- Niemieckie akcje pacyfikacyjne dotykały szych akcji pacyfikacyjnych.3 Na tym tle wyróż- wszystkich mieszkańców ziemi olkuskiej. Były nia się pozytywnie wydana w 1982 r. zbiorowa one najczęściej konsekwencją realizacji przez publikacja o olkuskiej krwawej środzie, w której okupanta zasad odpowiedzialności zbiorowej. Na zamieszczono relacje świadków wydarzeń oraz terenie Generalnego Gubernatorstwa obowiązy- obszerną dokumentację fotograficzną.4 Pierwszą wało m. in. rozporządzenie generalnego guber- próbą zebrania i opisania akcji pacyfikacyjnych natora Hansa Franka z 31 października 1939 r. na ziemi olkuskiej była publikacja olkuskiego „w sprawie zwalczania czynów gwałtu w Gene- społecznika i twórcy Muzeum Pożarnictwa, Ste- ralnym Gubernatorstwie”, a także rozporządzenie fana Ząbczyńskiego.5 Autor, opierając się na ar- Hansa Franka z 2 października 1943 r. „o zwal- czaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudo- 3 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 2, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa – Kraków 1978.

4 Krwawa środa 1940, red. L. Mentlewicz, J. Ostrowski, B. Szczy- 1 I. Cieślik, K. Kocjan, Wolbromscy Żydzi, Olkusz [2012], s. 57. gieł, G. Zubowa, Olkusz 1982.

2 K. Kocjan, Zagłada skalskich Żydów, [w:] „Ilcusiana” nr 20, Ol- 5 S. Ząbczyński, Ruch oporu i straty w ludności cywilnej na ziemi kusz 2019, s. 49-113. olkuskiej 1939-1945, Olkusz 1999.

8 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 chiwach powiatowego ZBOWiD, zebrał i podał tofa Kocjana.8 W przypadku pozostałych gmin nazwiska ofiar – mieszkańców ziemi olkuskiej. powiatu olkuskiego, wydawnictwa na ten temat Podobnie, jak we wcześniejszych publikacjach, ukazały się znacznie później.9 Ważną publikacją, w pracy Ząbczyńskiego nie zostały wymienio- która umożliwiła weryfikację wcześniej podanych ne ofiary pochodzenia żydowskiego. Poza tym informacji, była książka Adama Cyry dotycząca autor przyjął formułę podawania listy ofiar we- mieszkańców ziemi olkuskiej zamordowanych dług miejsca zamieszkania (urodzenia). Rozpo- w niemieckich obozach zagłady (choć autor nie czynając listę ofiar zwrotem typu: „Gestapowcy podał nazwisk żydowskich mieszkańców ziemi ol- i żandarmi rozstrzelali mieszkańców wsi…” nie- kuskiej zamordowanych przez Niemców).10 Nie- co wprowadza w błąd, gdyż na liście często są mieckie akcje pacyfikacyjne, a zwłaszcza formy zarówno osoby rozstrzelane na terenie wsi, jak ich upamiętnienia, zostały opisane w publikacji i ofiary niemieckich obozów zagłady czy osoby, „Pamięć śladów. Śladami pamięci”.11 Problema- które zginęły wywiezione na roboty do Niemiec. tyka pacyfikacji i ich ofiar była także poruszana Niestety autor nie zawsze podawał datę i oko- w lokalnych wydawnictwach regionalistycz- liczności pacyfikacji. Nieco bardziej szczegółowy nych.12 opis akcji pacyfikacyjnych i nazwiska ofiar opu- Na terenie części powiatu należącej do Gene- blikował lokalny historyk regionalista Olgerd ralnego Gubernatorstwa akcje pacyfikacyjne były Dziechciarz w wydawanym w latach 2000-2001 prowadzone przez różne oddziały niemieckie – za- cyklu „Przewodnik po ziemi olkuskiej”.6 Nieste- równo wojskowe, jak i policyjne. Jedną z siedzib ty żaden ze wspomnianych autorów nie korzystał sił niemieckich był Wolbrom, gdzie znajdował się z dostępnych już wtedy publikacji, w których po- posterunek niemieckiej żandarmerii, policji gra- dawano listy ofiar.7 Pierwsze publikacje dotyczące natowej, a pod koniec wojny stacjonował także ofiar pochodzenia żydowskiego z terenów ziemi 819 Azerski Batalion Piechoty „Dżawat Chan”, olkuskiej to książki historyka regionalisty Krzysz- złożony z wziętych do niewoli żołnierzy Armii Radzieckiej, którzy przeszli na stronę Niemiec. W akcjach pacyfikacyjnych na terenie ziemi olku- 6 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Gminy Bolesław, skiej włączonej do GG brały także udział oddziały Bukowno i Sławków, Olkusz 2000; O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Tom I. Olkusz, Olkusz 2000; O. Dziechciarz, Sonderdienst (Służba Specjalna), czyli niemiec- Przewodnik po ziemi olkuskiej. Gminy Klucze i Pilica, Olkusz kiej służby pomocniczej powołanej 6 maja 1940 r. 2001. rozporządzeniem Hansa Franka. Poza volksdeut- 7 Egzekucje na terenie województwa krakowskiego w latach okupacji 1939-1945, Warszawa, 1975; Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich 8 K. Kocjan, Olkuscy Żydzi. Szkic historyczny, Olkusz 1997; K. Ko- w latach 1939-1945 – województwo katowickie, Ministerstwo cjan, Zagłada olkuskich Żydów, Olkusz 2002. Sprawiedliwości Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerow- skich w Polsce, Warszawa 1985; Rejestr miejsc i faktów zbrodni 9 I. Cieślik, K. Kocjan, op. cit.; K. Kocjan, Zagłada skalskich Ży- popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w dów, [w:], „Ilcusiana” nr 20, Olkusz 2019, s. 49-113. latach 1939-1945 – województwo krakowskie miejskie, Minister- stwo Sprawiedliwości Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- 10 A. Cyra, Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitlerowskich więzieniach rowskich w Polsce, Warszawa 1984. Nazwiska represjonowanych i obozach koncentracyjnych, Oświęcim Olkusz 2005. i okoliczności ich śmierci udokumentowane m. in. w tych reje- 11 O. Dziechciarz, J. Sypień, Pamięć śladów śladami pamięci: miejsca strach stworzyły bazę danych pod nazwą „Straty osobowe i ofiary pamięci narodowej na ziemi olkuskiej, Olkusz 2015. represji pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945”, dostępną na stronie internetowej www.straty.pl. Z bazy tej korzystał autor 12 J . Liszka, Gmina Bolesław pod okupacją hitlerowską 1939-45, [w:] niniejszego artykułu. „Bolesławskie Zeszyty Historyczne” nr 3 i 4, Bolesław 1997.

Ilcusiana • 23 • 2020 9 Jacek Sypień schami służyli w niej także radzieccy jeńcy wo- mywano ich najpierw w parku przy ul. Krakow- jenni. Formacja była używana m. in. do pacyfi- skiej, a potem na terenie pałacu w Pilicy. Po kilku kacji wsi, ściągania obowiązkowych kontyngen- dniach wyprowadzono mężczyzn w kierunku sto- tów, wysiedlenia ludności polskiej i żydowskiej dół stojących przy drodze do Dzwonowic, gdzie oraz zwalczania partyzantów. Brała także udział miała nastąpić egzekucja. Widząc wykopane doły, w akcjach represyjnych i eksterminacyjnych. Poza Cyganie uciekli w pola, kryjąc się w wysokim Wolbromiem posterunki żandarmerii i policji zbożu. Podczas ucieczki zginęło dwóch Romów. znajdowały się również w Pilicy (19 osób) oraz Potem załadowano na wozy i wywieziono w kie- w Żarnowcu (16 osób). W akcjach skierowanych runku Złożeńca 6 kobiet i 23 dzieci. Zostali roz- przeciwko ludności cywilnej brały także udział strzelani w lesie.14 oddziały Grenschutzu, pilnujące granicy między Przedstawione poniżej akcje pacyfikacyjne GG a Rzeszą. Na terenie ziemi olkuskiej stacjo- na terenie obecnego powiatu olkuskiego zostały nowały placówki służby budowlanej niemieckich podzielone według gmin w ich obecnych grani- wojsk powietrznych (Luftwaffenbau - LV). Do cach. Okoliczności tych akcji oraz nazwiska osób działań włączano również jednostki Wehrmach- rozstrzelanych prezentowane są z największą sta- tu, stacjonujące w Wierbce. rannością, a przypadku rozbieżności dotyczących W licznych akcjach pacyfikacyjnych i walkach danych personalnych czy wieku ofiar, w przypi- z partyzantami brała także udział specjalna zmo- sach znajdują się wyjaśnienia. Opracowanie ma toryzowana jednostka żandarmerii niemieckiej, bowiem na celu ocalić pamięć o tych, o których czyli Gendarmerie-Züge (mot.) 63, stacjonująca zapomniano. od grudnia 1942 r. do wiosny 1944 r. w Pilicy. Dowódcą jednostki był porucznik żandarmerii Gmina Bolesław (Leutnant der Gendarmerie) Herbert Kreske, Bolesław członek SS i SA urodzony w Legnicy.13 Jednostka 24 listopada 1944 r. za działalność konspira- nastawiona była przede wszystkim na zwalczanie cyjną gestapowcy rozstrzelali 10 osób. Zwłoki po- oddziałów partyzanckich, choć brała także udział chowano na miejscowym cmentarzu.15 w akcjach pacyfikacyjnych i eksterminacji ludno- Lista ofiar16: Bratek Jan, 33 lata, mieszkaniec ści cywilnej. Według różnych źródeł jednostka wsi Krążek, zawód technik; Brzozowski Jan, 33 liczyła od 40 do 65 żołnierzy, była wyposażona lata, mieszkaniec Bolesławia; Czerniak Józef, w radiostację oraz trzy samochody terenowe. wiek 60 lat, Laski, zawód rolnik; Lenier (Lemier), Ponieważ znajdowała się w ciągłym pogotowiu, mogła być szybko przerzucana w dowolny rejon 14 H. Błażkiewicz, Pilica. Zarys dziejów miejscowości, Kraków 1992, powiatu olkuskiego. W lipcu 1943 r. żandarmi s. 432. z tego oddziału schwytali grupę Romów, która 15 Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką w latach koczowała w Czarnym Lesie koło Pilicy. Przetrzy- 1939-1945 (on-line), [na:] https://www.straty.pl/. Lista ofiar dostępna jest w wyszukiwarce na stronie i podawana za: Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 - województwo katowic- 13 D. Golik, Prowokacja w walce z „bandami”. Wybrane przykłady kie, Warszawa 1985 oraz Egzekucje na terenie województwa kra- niemieckich akcji prowokacyjnych z terenu dystryktu krakowskiego kowskiego w latach okupacji 1939-1945, Warszawa 1975. GG, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne 144, z. 4 (2017), s. 691-711. 16 Ibidem.

10 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 wiek 36 lat, Bukowiec (Bukowno), zawód rolnik; Zachowała się również relacja opisująca oko- Lipartowski Edmund, wiek 23 lata, Bolesław; liczności aresztowania i śmierci Donata Wrony ps. Miech Henryk, wiek 34 lata, Bolesław, zawód Kruk: We wrześniu 1944 roku, na skutek zdrady piekarz; Nidzińska Katarzyna, wiek 54 lata, La- w ponurą noc banda siepaczy gestapowskich wtar- ski, zawód rolniczka; Sikora Jan, wiek 50 lat, Bo- gnęła do jego mieszkania w Bukownie, aresztowała lesław, zawód robotnik; Wójcik Jan, 33 lata, Wo- go i wywiozła do przysiółka Łazy (między Mało- dąca, zawód technik; Wrona Donat Rufin, wiek bądzem i Laskami). Tam połamawszy mu ręce 20 lat, Krzykawa, zawód uczeń gimnazjum. w bestialski sposób, zamordowano go i pozostawiono Wydarzenia te opisała Stanisława Głowacka ze u jednego z gospodarzy przykrywając go badylami Starczynowa, żołnierz AK: W listopadzie 1944 r. ziemniaczanymi. Na drugi dzień po rozpoznaniu gestapowcy dokonali na konspiratorach szeroko za- zwłok przewieziono je do Bolesławia i tam pocho- krojonej obławy zwanej krwawym piątkiem. Silne wano na cmentarzu wśród ofiar, które hitlerowcy patrole SS wczesnym rankiem otoczyły Bukowno, uważali za „bandytów”. Po wyzwoleniu zwłoki eks- Bór Biskupi, Bolesław, Małobądz i kilka sąsied- humowano i złożono w mogile bohaterów.18 nich wiosek. Uzbrojeni gestapowcy na samochodach Z kolei we wspomnianej wcześniej publikacji i motocyklach strzelali z automatów terroryzując „Ruch oporu i straty w ludności cywilnej” Stefan ludność. Wywlekali z domów poszukiwanych wg. Ząbczyński podaje, że przez żandarmerię i gestapo listy i rozstrzeliwali na miejscu. W ten sposób zgi- zostali rozstrzelani: Józef Lorek (lat 36), Mieczy- nęli: Dąbek Józef, Labisko Stanisław, Leś Stani- sław Babeszek, Henryk Micek (lat 32) i Jan Sikora sław, Leon Stefański, Spyra Julian, Piętka Tadeusz, (lat 51).19 Poza Janem Sikorą, rozstrzelanym 24 Krampus Aleksander. Wszyscy z Boru Biskupiego. listopada 1944 r. nie udało się potwierdzić toż- Kilku innych aresztowano i wywieziono: Spyrę An- samości pozostałych osób, ani poznać szczegółów toniego aresztowano, wywieziono i nigdy już nie dotyczących ich śmierci. Dalej Ząbczyński na- wrócił. Zginęli wówczas również: Edward Stopa ze pisał: Podczas pacyfikacji wsi zostali rozstrzelani: Starczynowa, Miech Henryk - piekarz z Tłukienki, Anzelm Chodorowski (lat 27) – Oświęcim20, Jó- Donat Wrona z Krzykawy, Sikora Jan, Brzozowski zef Cieślik (lat 23), Józef Czerniak (lat 21), An- z Bolesławia, Bratek Jan z Krążka, Wójcik Józef drzej Głąb (lat 46), Ignacy Jeziorowski (lat 24)21, z Wodącej. W celu wykrycia dalszych konspiratorów Edward Leś (lat 30)22, Marian Otrębski (lat 34), wywieziono proboszcza z Bolesławia, ks. Skalskiego, Wacław Rudowski (lat 22), Jan Sikora (lat 21)23, który ukrywał Laskowską Leokadię - nauczycielkę 18 Księga Pamiątkowa Liceum w Olkuszu, red. I. Libura, J. Majew- z Boru Biskupiego i jej córkę Irenę, mgr Olesiaka ska, J. Hryniewicz, Kraków 1957, s. 81. Prawdopodobnie autorki Józefa, Mrożka Kazimierza, Sikorę Jana i syna za- wspomnienia podały błędną datę (wrzesień). strzelonego Stopę Józefa ze Starczynowa oraz Urba- 19 S. Ząbczyński, op. cit., s. 15. na Mariana z Tłukienki. Aresztowani: Mrożek Ka- 20 Ur. 8.09.1917 r. Skale, zamieszkały w Bolesławiu, zamordowany 29.06.1943 r. w KL Auschwitz. Źródło: https://www.straty.pl/. zimierz, Sikora Jan, Urban Marian, Stopa Józef nie 21 Zastrzelony w Braciejówce, pochodził z Krążka. Źródło: https:// 17 wrócili już nigdy do domu. www.straty.pl/.

22 Ur. 2.08.1909 r. w Bolesławiu, zginął 3.09.1941 r. w KL Au- schwitz. Źródło: https://www.straty.pl/. 17 J. Liszka, Gmina Bolesław pod okupacją hitlerowską 1939-45, [w:] „Bolesławskie Zeszyty Historyczne” nr 3, Bolesław 1997, s. 5-6. 23 Ur. 3.05.1921 r. w Bolesławiu, zginął 28.03.1945 r. w obozie

Ilcusiana • 23 • 2020 11 Jacek Sypień

Józefa Skubis (z dzieckiem)24, Marian Skubis (lat trupy załadować do worków i zakopać na cmen- 22), Józef Środula (lat 41)25. Poza osobami opa- tarzu w Bolesławiu. Tylko partyzanta pochowano trzonymi przypisami – które zginęły w obozach w trumnie. Mogiły pomordowanych znajdują się koncentracyjnych, a nie podczas pacyfikacji wsi obok kaplicy cmentarnej rzymsko-katolickiej. (…) – nie udało się potwierdzić zgonów pozostałych W wyniku pacyfikacji Biała została spalona, pięć wymienionych osób, ani powiązać ich śmierci domów mieszkalnych, zabudowania gospodarcze, z pacyfikacją Bolesławia. młyn i tartak. Obecnie znajduje się tu płyta upa- miętniająca zajścia.27 Niestety w dostępnej lite- Hutki raturze nie udało się potwierdzić zgonów ww. Do pacyfikacji osady Biała doszło 15 czerwca osób podczas pacyfikacji, z wyjątkiem zastrzelo- 1944 r. Relacja o tym tragicznym wydarzeniu nego partyzanta ps. Wichrzycki. została spisana przez Janinę Kubańską, poetkę Z kolei wspomniany S. Ząbczyński przedsta- i regionalistkę z gminy Bolesław na podstawie wił nieco inną listę ofiar tej pacyfikacji: Niemcy rozmów z Różą Lemner: W dniu 15 czerwca zastosowali drakońskie represje: rozstrzelali czte- 1944 roku osada została otoczona przez liczną gru- rech mieszkańców osady, a pięciu wywieźli do obozu pę SS-Gestapo i żandarmerię z Olkusza, Sosnowca koncentracyjnego (powróciły tylko dwie osoby). (…) i Bolesławia. W osadzie stacjonował w tym cza- W czasie pacyfikacji leśnej osady na rzece białej sie oddział partyzancki „Hardego”, który został w dniu 15 czerwca 1944 roku, z rąk hitlerow- zaskoczony i zmuszony ogniem karabinów ma- ców śmierć ponieśli: Maria Czerniak, Jan Płonka, szynowych do wycofania się do lasu. Wywiązała Bronisława Niedzińska, Mieczysław Probierz (lat się walka. Zginął jeden z partyzantów - Adam- 25).28 Podobnie jak w przypadku poprzedniej ski Władysław, ps. „Wichrzycki” liczący 22 la- relacji, w dostępnej literaturze nie udało się po- ta.26 Po walce gestapo spacyfikowało osadę. Od twierdzić zgonów ww. osób podczas pacyfika- tej pory do dzisiaj osada nie istnieje. Na miejscu cji osady. Wymieniony wśród ofiar Mieczysław rozstrzelano Czerniaka Mariana lat 56, Ni- Probierz, ur. 7.04.1915 r. w Hutkach, był więź- dzińską Bronisławę lat 50, mieszkańca Błędowa niem obozu koncentracyjnego Mauthausen- Sianka Jana lat 64. Do obozu zabrano leśnicze- -Gusen (figuruje na listach transportowych do go lasów prywatnych Gdulę Jana ur. w 1875 r. KL Mauthausen Gusen). Wiemy, że miał numer Rodzina dowiadująca się o los Jana, otrzymała obozowy 13236, ale nie znamy daty jego śmierci odpowiedź, że znajduje się w obozie Gross-Rossen, w obozie.29 z którego już nie wrócił. Gestapo nie pozwoliło W 1972 r. w miejscu tragedii wzniesiono zabrać rodzinom pomordowanych, lecz nakazano pomnik poświęcony zamordowanym. Napis na pomniku głosi: „Pamięci czterech ofiar terroru Mittelbau. Źródło: https://www.straty.pl/. hitlerowskiego, straconych w dniu 15.06.1944 24 Ur. 13.08.1925 r. w Bukownie, osadzona 2.02.1943 r. w KL Au- schwitz, numer obozowy 34096, zwolniona w marcu 1943 r. Źródło: https://www.straty.pl/. 27 J. Liszka, Gmina Bolesław pod okupacją hitlerowską 1939-45, [w:] „Bolesławskie Zeszyty Historyczne” nr 4, Bolesław 1997, s. 24. 25 Ur. w 1904 r., osadzony w obóz Gross Rosen komando Niesky, zm. w kwietniu 1945 r. Źródło: https://www.straty.pl/. 28 S. Ząbczyński, op. cit., s. 16.

26 K. Miszczyk, Partyzanci od Hardego, Olkusz 2001, s. 21-22. 29 Źródło: https://www.straty.pl/.

12 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 roku – w 28 rocznicę spalenia osady leśnej Miasto Bukowno mieszkańcy Bolesławia, Hutek i Lasek”. Bór Biskupi Podczas II wojny światowej w lasach okalają- Laski cych Bór działali partyzanci. Niemcy nie mogli Według listy opublikowanej przez Stefana się czuć bezpiecznie nawet w samej wsi. Konspi- Ząbczyńskiego, we wsi z rąk Gestapo śmierć po- racja zaczęła się już w 1940 r. Pierwszym miejsco- nieśli: Jan Gołąb (lat 44)30, Jan Ślęzak (lat 37)31 wym szefem struktur podziemnych był Andrzej i Jan Wasiński (lat 53). Starczynowski z Bukowna Starego, który został aresztowany przez Gestapo i wywieziony do Au- Małobądz schwitz, gdzie zginał. Jednym z pierwszych orga- Według listy opublikowanej przez Stefana nizatorów ruchu oporu był Julian Spyra, którego Ząbczyńskiego, rozstrzelani przez Niemców zo- dom służył partyzantom (został rozstrzelany przez stali: Maria Kika (lat 18)32 i Józef Michalski (lat Niemców w styczniu 1945 r.). Spotykano się też 40)33. u nauczycielki Laskowskiej. Dowódcą grupy partyzanckiej, która operowa- Ujków Nowy ła w lasach pod Borem już w 1942 r., był kapitan Według listy opublikowanej przez Stefana Wojska Polskiego Jerzy (występuje też pod imie- Ząbczyńskiego, zastrzelony przez Niemców został niem Stanisław) Stolarski „Konrad” z Warszawy Beniamin Kondek (lat 33)34. (wcześniej zbiegł z obozu w Auschwitz). Oddziały leśny i konspiracyjny w Borze podlegały zgrupo- Pniaki (przysiółek wsi Małobądz) waniu AK dowodzonemu przez „Borutę”. Kapi- 26 września 1944 r. rozstrzelany przez funk- tan „Konrad” zginał we wrześniu 1944 r. podczas cjonariuszy gestapo za przynależność do party- niemieckiej obławy. W kotle znalazło się wówczas zantki został Feliks Piekoszewski, ur. w 1925 r. aż 64 partyzantów. Podczas bitwy zginał także w Krzykawie. Zwłoki pochowano na cmentarzu partyzant z Myślachowic i jeden Niemiec. Grupa w Bolesławiu.35 przedarła się przez kordon i udała w okolice Wol- bromia, gdzie dołączyła do oddziału „Surowiec” 30 Rozstrzelany przez Gestapo w Braciejówce w 1943-02-10. Źró- dło: https://www.straty.pl/. Gerarda Woźnicy „Hardego”.

31 Ur. 15.05.1922 r. w Bukownie, zamordowany 14.08.1942 r. O tym, jak ryzykowne dla Niemców było w KL Auschwitz. Źródło: https://www.straty.pl/. przebywanie w Borze świadczy np. fakt, że 21 32 Ur. 2.01.1924 r. w Małobądzu, córka Antoniego i Michaliny (z listopada 1943 r. został tu zastrzelony feldfebel domu Orzechowskiej). Ranna w czasie obławy na partyzantów, zmarła 22.05.1944 r. w szpitalu w Olkuszu w wyniku odniesio- Krebs. Także ci z Polaków, którzy zdecydowali nych ran. Źródło: https://www.straty.pl/. się na współpracę z okupantem, musieli się liczyć 33 Ur. 1.03.1902 r. w Małobądzu, rozstrzelany 22.10.1942 r. w KL Auschwitz. Źródło: https://www.straty.pl/. z karami podziemia: w 1943 r. kara chłosty spo- tkała niejakiego Padziurę, a wykonawcami byli 34 Z zawodu ślusarz. Rozstrzelany 3.07.1943 r. w Pilicy-Biskupi- cach. Funkcjonariusze Sonderdienstu, żandarmi i policjanci hi- partyzanci z oddziału „Ordona”. tlerowscy rozstrzelali 11 osób, podejrzanych o przechowywanie broni. Ustalono nazwiska 10 ofiar. Źródło: https://www.straty. 24 listopada 1944 r. Niemcy dokonali pacyfi- pl/. kacji Boru Biskupiego. Partyzantów szukano we 35 Źródło: https://www.straty.pl/.

Ilcusiana • 23 • 2020 13 Jacek Sypień wszystkich domach. Podczas pacyfikacji zginęli: fański, Edward Stopa, Jan Ślusarczyk. Władysław Dąbek, Józef Dąbek, Leopold Kram- Wcześniej, 15 lipca 1944 r. w Borze Biskupim pus, Stanisław Labisko, Leon Laskowski, Antoni został rozstrzelany przez gestapo Edward Stopa, Leś, Józef Micek, Stanisław Musiorowski, Stani- ur. w 1906 r. w Borze Biskupim. sław Piętka, Franciszek Puz, Benedykt Sikora, Jan Stefański, Edward Stopa, Jan Ślusarczyk (lista na Gmina Klucze podstawie oprac. S. Ząbczyńskiego i J. Liszki). Bydlin Zaznaczyć należy, że materiały o obławie w Borze Jak podaje S. Ząbczyński: Podczas pacyfikacji zawierają sprzeczne dane – część świadków twier- wsi z rąk gestapo i żandarmerii śmierć ponieśli: Sta- dzi, że pacyfikacja miała miejsce 11 września, nisław Brytner, Piotr Janocha, Grzegorz Mędrek a część, że 24 listopada. Nasza wersja opiera się i Bogdan Mól (rozszarpany przez psy celników).38 głównie na tekście opracowanym przez Janusza W opracowaniach jest jednak wspomniany jedy- Kopczyńskiego, członka Zarządu Koła Zakła- nie Piotr Janocha, który w wieku 43 lat został 30 dowego Związku Kombatantów R.P. i B.W.P stycznia 1943 r. rozstrzelany przez żandarmów w Bukownie, który z kolei korzystał ze wspo- w Bydlinie za ukrywanie partyzantów. Pochowa- mnień mieszkanki Boru Seweryny Cebo, która no go na cmentarzu w Bydlinie.39 W przypadku w czasie wojny walczyła w oddziale „Boruty”. pozostałych osób nie znamy bliższych okoliczno- Pamięci kapitana „Konrada” oraz pacyfikacji ści ich śmierci. Boru Biskupiego poświęcony jest obelisk obok kościoła, który wzniesiono w 18 rocznicę pacyfi- Chechło (Błojec) kacji. W samym kościele, na ścianie, umieszczono W czerwcu 1944 r. oddział AK Gerarda Woź- w 1999 r. tablicę pamiątkową poświęconą pamię- nicy „Hardego” wracając z akcji bojowych w oko- ci dowódcy oddziału majora Stanisława Stolar- licach Trzebini, Sławkowa i Bolesławia do obozu skiego.36 w Górach Bydlińskich, chciał przedostać się przez Ofiary: Józef Dąbek, Władysław Dąbek, Chechło. Ponieważ otrzymali informacje o obec- Aleksander Krampus, Leopold Krampus, Stani- ności we wsi niemieckiej grupy pościgowej, posta- sław Labisko, Leon Laskowski, Antoni Leś, Józef nowili zatrzymać się na noc w niewielkiej osadzie Micek, Józef Miech, Stanisław Musiorski, Sta- Błojec niedaleko Chechła. Zatrzymali się na noc nisław Piętka, Tadeusz Piętka, Franciszek Puz, z 15 na 16 czerwca 1944 r. w stodole gospodar- Benedykt Sikora (Tadeusz Sikora w „Rejestrze stwa państwa Kozickich. Wcześnie rano, na wieść miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez o obławie w sąsiedniej wsi Grabowa, zamierzali okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich opuścić Błojec. Zostali jednak zaatakowani przez w latach 1939-1945”37), Julian Spyra, Jan Ste- sprowadzone przez miejscowego konfidenta od- działy żandarmerii, Gestapo i Wehrmachtu. 36 O. Dziechciarz, J. Sypień, Dzieje Bukowna, Bukowno 2017, s. 139-140

37 Niniejsza publikacja odwoływać się będzie do „Rejestrów miejsc i osób represjonowanych podczas II wojny światowej na stronie i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na www.straty.pl. ziemiach polskich w latach 1939-1945” wydanych osobno dla 38 S. Ząbczyński, op. cit., s. 23. województwa katowickiego, kieleckiego i krakowskiego, które były źródłem informacji dla internetowej bazy strat osobowych 39 Źródło: https://www.straty.pl/.

14 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Podczas próby wydostania się z zasadzki po- Polski Walczącej na biało-czerwonym tle, na dru- legli: Emil Sierka „Haberko” z Chechła, Aure- giej – odznaka Batalionu „Surowiec”. W tej mo- liusz Knape „Łobuz” z Sosnowca, Walenty Żurek gile pochowano żołnierzy z oddziału „Hardego”, „Kieres” z Chechła, Stanisław Płonka „Bimber” należącego do Batalionu „Surowiec” z 23 Dywizji z Chechła i Jan Pawlik „Szczur” ze Szczyrku. Po Piechoty AK, poległych w potyczce z Niemcami potyczce Niemcy przystąpili do pacyfikacji wsi, w Błojcu koło Chechła 16 czerwca 1944 r. Na paląc wszystkie zabudowania. Podczas pacyfika- tablicy, zwieńczonej orłem legionowym na tarczy, cji zginęło jedenaście osób – mieszkańców Błojca widnieje inskrypcja: Pełni poświęcenia/bohaterscy oraz zakładników sprowadzonych przez Niem- żołnierze/baonu partyzanckiego/„Surowiec”/23 DP ców z okolicznych miejscowości.40 AK/oddali swe młode życie/w walkach z okupantem Podczas pacyfikacji Błojca, a także w kilku hitlerowskim/16.06.1944 w Błojcu/Kawalerowie egzekucjach w Chechle, funkcjonariusze Gesta- Krzyża Walecznych/Sierżant Sierka Emil/ps. Ha- po i żandarmi rozstrzelali 18 osób.41 Ofiary to: berko lat 36 z Chechła/Kapral Knape Aureliusz/ps. Stanisław Dobrek, robotnik (lat 24), zm. 1944; Łobuz lat 20 z Sosnowca/Kapral Żurek Walenty/ Konstanty Galmach, robotnik (lat 52) zm. 1944; ps. Kierys lat 28 z Chechła/Kapral Pawlik Jan/ ps. Józef Leśniak, uczeń (lat 17), zm. 1944; Stani- Szczur lat 22 z Szczyrku/Kapral Płonka Stanisław/ sław Leśniak (lat 35), zm. 1944; Stanisław Guzik, ps. Bimber lat 32 z Chechła/poległ w Cieślinie/ uczeń (lat 15), zm. 1944; Stefan Guzik, robot- Cześć Ich Pamięci.43 nik (lat 34), zm.1944; Władysław Jaworski (lat 45); Ignacy Jaworski, robotnik (lat 30); Stanisław Cieślin Kułak (lat 25); Franciszek Leśniak, robotnik (lat Jak podaje S. Ząbczyński, podczas pacyfika- 38); Piotr Kukułka; Zofia Musiorska (lat 17), cji wsi zostali zamordowani: Ignacy Bromblik zm. 1944; Stefan Musiorski, rolnik (lat 38), zm. (lat 45), Stanisław Dąbrowski (lat 19), Ludwik 1944; Wacław Musiorski, robotnik (40 lat), zm. Kwiatkowski, Władysław Panicz (lat 40).44 Z tej 1944; Wacław Probierz, rolnik (lat 40), zm. 1944; listy więcej informacji mamy jedynie o Ludwiku Jan Sierka, robotnik (lat 36), zm. 1944; Włady- Kwiatkowskim, urodzonym w 1910 r. w Cieśli- sław Sierka, robotnik (lat 49); Zygmunt Smętek nie. Był nauczycielem w miejscowej szkole (miał (lat 23); Stanisław Płonka, robotnik, 32 lata, zm. wykształcenie średnie). Podczas wojny był prze- 1944; Stefan Walczak, rolnik 37 lat, zm. 1944.42 wodniczącym gromadzkiej trójki SL „Roch” i or- Na cmentarzu parafialnym w Chechle znaj- ganizatorem kolportażu prasy konspiracyjnej na duje się mogiła ziemna z kamiennym krzyżem, tereny przyłączone do Rzeszy. Został zastrzelony o który wsparta jest ułożona ukośnie marmurowa przez Niemców 14 sierpnia 1944 r. w Cieślinie.45 tablica pamiątkowa. Po obu stronach krzyża znaj- dują się tablice metalowe. Na jednej jest symbol 43 O. Dziechciarz, J. Sypień, Pamięć…, op. cit., s. 135. 44 Prawdopodobnie kapitan 7 Pułku Piechoty, poległ we wrześniu 1939 r. Źródło: Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych 40 R. Jaworski, Błojec – obława na partyzantów i pacyfikacja wsi, w II wojnie światowej. Żołnierze września, Pruszków (nie mamy [w:] „Ilcusiana” nr 9, Olkusz 2013, s. 106-113 pewności, czy chodzi o tę samą osobę).

41 Źródło: https://www.straty.pl/. 45 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar dostępna w wyszukiwarce na stronie jest podawana za: Księga poległych i pomordowanych 42 Ibidem. żołnierzy Batalionów Chłopskich 1940-1945, Warszawa 1995.

Ilcusiana • 23 • 2020 15 Jacek Sypień

Golczowice Kwaśniów Dolny Według S. Ząbczyńskiego, we wsi od kul hitle- Według informacji opublikowanych przez rowców zginął Władysław Grzybek (lat 20).46 S. Ząbczyńskiego, w czasie łapanki z rąk hitlerowskich oprawców śmierć ponieśli: Antoni Bromblik Klucze (lat 38), Jan Kaszuba (lat 45).51 Tymczasem, jak Jak pisał S. Ząbczyński, w czasie pacyfikacji zgi- czytamy w „Rejestrze…”, za rzekome stawianie nęli: Tadeusz Kocjan (lat 14), Wawrzyniec Markie- oporu żandarmom 5 sierpnia 1944 r. policjanci wicz (lat 60).47 Według cytowanego „Rejestru…”, niemieccy i żandarmi rozstrzelali 3 miejscowe w Kluczach w lutym 1944 r. zostali rozstrzelani osoby. Zwłoki pochowano w lesie, a w lutym przez funkcjonariuszy gestapo jako podejrzani 1945 r. ekshumowano je i pochowano na cmen- o działalność konspiracyjną uczeń Tadeusz Ko- tarzu w Cieślinie. Zginęli: Antoni Bromblik (lat cjan (lat 15) oraz robotnik Tomasz Mudyna (ur. 29) z Kwaśniowa, Jan Kaszuba (lat 32) z Kwa- 18.12.1894 r.). Okoliczności ich śmierci opisuje śniowa i Teofila Habrzyk (lat 30) z Kwaśniowa.52 O. Dziechciarz wspominając, że 22 marca 1944 r. Niemcy przeprowadzili w Kluczach obławę, szu- Rodaki kając partyzantów. Doszło do potyczki, w której Jak podaje S. Zabczyński, w czasie pacyfika- ranny został jeden z partyzantów – Marian Ka- cji wsi z rąk hitlerowców śmierć ponieśli: Roman puściński ps. Kafel. Tego samego dnia Niemcy Bachowski (lat 24)53, Roman Pandel (lat 23)54 zastrzelili czternastoletniego Tadeusza Kocjana, i Jan Ścisłowski (lat 23)55. Autor publikacji do- który przeszmuglował przez granicę worek mąki daje, że na terenie wsi rozstrzelano 3 żołnierzy i zatrzymanego w miejscowej fabryce papieru To- radzieckich, 5 Żydów oraz kobietę i mężczyznę, masza Mudynę.48 których nie zdołano zidentyfikować.56

Kolbark Gmina Olkusz Jak podaje S. Ząbczyński, rozstrzelani przez Braciejówka Niemców zostali: Jan Gamrat i Ludwik Kamion- S. Ząbczyński odnotował, że w czasie pacyfika.49 W cytowanym „Rejestrze …” widnieje in- kacji wsi od kul hitlerowców zginęli: Antoni Gil formacja, że Ludwik Kamionka został zamordo- (lat 54), Jan Głąb (lat 50), Stanisław Głąb (lat wany przez hitlerowców w 1942 r. w Kolbarku, a Stanisław Gamrot został zamordowany przez 51 S. Ząbczyński, op. cit., s. 26. 50 hitlerowców w 1945 r. w Kolbarku. Nie znamy 52 Źródło: https://www.straty.pl/. bliższych okoliczności ich śmierci. 53 Nie ma takiej osoby w wykazie na stronie www.straty.pl. Jest Franciszek Bachowski, ur. 1895 w Dobrogoszczycach, nauczyciel, żołnierz BCh, aresztowany na skutek donosu, rozstrzelany 14.03.1943 r. przez żandarmów (nie podano miejsca rozstrzela- 46 Brak informacji na https://www.straty.pl. nia).

47 S. Ząbczyński, op. cit., s. 25. 54 Nie ma takiej osoby w wykazie na www.straty.pl. Jest Wacław Pandel, lat 21. Był w grupie 16 osób, jakie żandarmi w 1944 r. 48 O. Dziechciarz, Przewodnik…, op. cit., s. 54. zastrzelili w Niegowonicach.

49 S. Ząbczyński, op. cit., s. 26. 55 Nie ma takiej osoby w wykazie na wwww.straty.pl.

50 Źródło: https://www.straty.pl/. 56 S. Ząbczyński, op. cit., s. 27.

16 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

25), Tadeusz Głąb (lat 18), Władysław Niedzie- Kosmolów la (lat 24), Stanisław Walczak (lat 24) i Ludwik Pierwszą cywilną ofiarą był 52-letni Jan Świda, Zając.57 Tymczasem w cytowanym „Rejestrze…” ur. 10.02.1892 r. w Kosmolowie. Został zastrze- znajdujemy informację, że funkcjonariusze Ge- lony 22 lipca 1942 r. podczas łapanki. Z kolei 18 stapo z Katowic 10 lutego 1943 r. rozstrzelali stycznia 1943 r. w Kosmolowie został zastrzelony w Braciejówce osiem osób, a także nieco inną za ukrycie zbiegłej kobiety Jan Klich (lat 23), ur. listę ofiar: Antoni Gil (lat 47), Zdzisław Cury- 8.03.1908 r. w Czubrowicach.62 Stefan Ząbczyń- ło (31 lat), Jan Głąb (Gołąb) (lat 43), Stanisław ski podaje, że we wsi został także zastrzelony Jan Głąb (Gołąb) (lat 30), Tadeusz Głąb (Gołąb) (lat Stojek (lat 26).63 Niestety nie udało się tego po- 18), Hieronim Marchewka (lat 43), Władysław twierdzić w dostępnych źródłach. Niedziela (lat 25), Stanisław Walczak (lat 25).58 W Braciejówce 22 lutego 1943 r. zginął także Osiek Ignacy Jeziorowski, który przed wojną mieszkał Powołując się na dokumenty S. Ząbczyński w Krążku. Został rozstrzelany przez funkcjona- odnotował, że 9 stycznia 1945 r. niemiecki od- riuszy Gestapo po ucieczce z więzienia z Mysło- dział zaatakował oddział partyzancki, jaki ukry- wic i ukrywaniu się w Braciejówce.59 wał się we wsi. Oddział wyrwał się z okrążenia i przebił w kierunku Niesułowic. Mieszkańcy, któ- Gorenice rzy udzielili bandzie schronienia od 8 stycznia wie- Pierwszą cywilną ofiarą był Józef Kozub, uro- czorem zostali na miejscu zastrzeleni.64 Jak podaje dzony 17 lipca 1904 r. w Czubrowicach. Został O. Dziechciarz, zostali wtedy zastrzeleni Antoni zatrzymany przez policjantów hitlerowskich ce- Bobyla i Wojciech Zieliński (każdy pozostawił po lem wylegitymowania, a następnie rozstrzelany sobie sześcioro dzieci) oraz Józef Ziarno – ojciec 27 marca 1943 r. W Gorenicach został także siedmiorga dzieci.65 W cytowanym „Rejestrze…” zamordowany dwudziestojednoletni mieszka- widnieją: Antoni Bobyla, ur. 16.03.1886 r. niec tej wsi Józef Rozmus, ur. 19.03.1924 r. w Zimnodole; Józef Ziarno (Żarno), ur. w Gorenicach. Za niestawienie się do pracy przy 18.02.1893 r. oraz Wojciech Zielinski, ur. okopach 22 listopada 1944 r. został rozstrzelany 11.04.1865 r. „Rejestr…” podaje jednak, że wszy- przez żandarmów.60 Cytowany S. Ząbczyński po- scy trzej zostali rozstrzelani w 1944 r. w Osieku. daje jeszcze, że w Gorenicach zostali rozstrzelani 11 marca 1944 r. w Osieku został także roz- Skotniczny (brak imienia) oraz Stefan Paras.61 strzelany przez żandarmów za rzekomą przyna- Niestety nie udało się tego potwierdzić w dostęp- leżność do partyzantki 23-letni Marcin Zawieru- nych źródłach. cha. Kolejną cywilną ofiarą był Tadeusz Żak, ur. 4.01.1917 r., który został zastrzelony 13 czerwca 1942 r. podczas obławy. Wspomniany S. Ząb- 57 Ibidem, s. 28.

58 Źródło: https://www.straty.pl/. 62 Źródło: https://www.straty.pl/.

59 Ibidem. 63 S. Ząbczyński, op. cit., s. 29.

60 Ibidem. 64 Ibidem, s. 30.

61 S. Zabczyński, op. cit., s. 28. 65 O. Dziechciarz, Przewodnik…, op. cit., s. 243.

Ilcusiana • 23 • 2020 17 Jacek Sypień czyński podaje, że we wsi został także zastrzelony w polu pomiędzy bruzdami kartofli. Nie zastawszy Kocjan (brak imienia) oraz Władysław Guzik.66 Sierki, policjant poszedł po Stanisława Bigaja (od Prawdopodobnie chodzi o Władysława Guzika 1937 roku delegata, ojca Emilii Bratek, pracowni- lat 40, robotnika, który w 1944 r. został rozstrze- ka TT-OFNE). Bigaja nie było w domu, wówczas lany w Chechle. policjant wydał jego żonie rozkaz, aby po powrocie mąż natychmiast zameldował się w magistracie. Po- Olkusz licjant wrócił i zabrał z domu Wawrzyńca Kulawi- Krwawa środa w Olkuszu ka (ur. 8 VIII 1903 roku w Bydlinie, pracownika i dwudziestu straconych PKP, szwagra Lubonia). Prowadząc ich do magi- Pierwsza publiczna egzekucja miała miejsce stratu, zabrał po drodze z miasta Jerzego Strońskie- 16 lipca 1940 r. w Olkuszu. Tak te wydarzenia go (ur. 22 IV 1883 roku w Leningradzie, emeryta, opisywał olkuszanin Henryk Osuch (1914-2005) pułkownika WP, kierownika kina „Rosa”) i Józefa w napisanej na początku lat siedemdziesiątych Strzeleckiego (ur. 26 III 1904 roku w Olkuszu, fo- (a wydanej przed kilkoma laty) książce „Życie tografa „Światłocień” i „hejnalistę”). Na rynek olku- Emalierni”:67 ski ściągnięto zamieszkałych w Olkuszu Niemców 14 lipca 1940 roku willę dr. Łapińskiego, miesz- i volksdeutschy. Przed magistrat zajechała ciężarów- czącą się przy ul. Ogrodzienieckiej, oddano nie- ka, a w niej, pod eskortą, siedziało już 15 innych mieckiemu żandarmowi o nazwisku Ernest Kad- mężczyzn, przywiezionych z więzienia „Radocha” datz. W nocy z 15 na 16 lipca do willi zakradł się w Sosnowcu. (…) Do podstawionej ciężarówki złodziej, sądząc, że willa dalej jest niezamieszkała. wyprowadzono z magistratu 5 uprzednio wymie- Tymczasem Kaddatz, słysząc podejrzane szmery, nionych olkuszan, boso i bez marynarek, a tylko obudził się i zanim zdążył zorientować się w sytu- w spodniach i koszulach, z rękami związanymi acji, został przez wystraszonego złodzieja z własnej w tyle. W tym czasie nadszedł Stanisław Bigaj za- broni zastrzelony. Stwierdził to oficjalnie niemiecki meldować się „na rozkaz”. Usłyszawszy ostrzeżenie starosta Groll. Gestapo i SS nie uznały tego stwier- jakiegoś życzliwego człowieka: „Co, śmierci szu- dzenia, lecz podciągnęły to pod mord polityczny. kasz?” – pośpiesznie wycofał się i schował w bramie. Nad Olkuszem zawisła groźba odwetu. 16 lipca Ciężarówka ze skazańcami odjechała na ul. Ogro- 1940 roku, od godziny 13.00, policjant niemiecki dzieniecką. 10 mężczyzn wyładowano z ciężarówki chodził po Sikorce i, według listy sporządzonej przez za willą dr. Łapińskiego, a drugich 10 – po drugiej zamieszkałych tam volksdeutschów, zabierał z do- stronie ulicy, za domem Marii Januszek. Obydwa mów mężczyzn. Zabrał Teofila Jurczyka (ur. 9 XIII domy otoczył tłum Niemców. Nieliczni Polacy, 1906 roku w Olkuszu, ojca Zygmunta, pracowni- mieszkańcy kilku domów mieszczących się przy ul. ka OFNE), Stanisława Lubonia (ur. 13 IV 1906 Bartosza Głowackiego, Pułaskiego i Sobieskiego, roku w Olkuszu, instruktora PW w szkołach śred- sprzed swoich domów, z przerażaniem obserwowa- nich) i dopytywał się o Wacława Sierkę. Ostrzeżony li zbiorowy mord dokonywany przez zbirów hitle- przez sąsiadów Sierka wyskoczył oknem i skrył się rowskich na niewinnej ludności polskiej. Pierwsza salwa padła do 10 Polaków stojących przy ścianie 66 S. Ząbczyński, op. cit., s. 30. domu Marii Januszek, a druga salwa – do stoją- 67 H. Osuch, Życie Emalierni, Olkusz 1974-2013, s. 84-87.

18 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 cych przy domu dr. J. Łapińskiego. Przed salwą Z aktu zgonu wynika, że mieszkał w Olkuszu, Jerzy Stroński odwrócił się twarzą do plutonu egze- jednak w księgach meldunkowych Olkusza kucyjnego i krzyknął: „Ginę niewinnie”, natomiast z lat trzydziestych nie ma ani Teofila, ani Zyg- Józef Strzelecki: „Niech żyje Polska!” (obydwaj munta Jurczyka. należeli do organizacji konspiracyjnej). Niektó- • Stanisław Luboń - urodził się 12.04.1906 r. rzy członkowie plutonu egzekucyjnego, kierowani w Sikorce jako syn Józefa i Katarzyny z Janusz- widocznie jakimś wyrzutem sumienia, nie strze- ków. Stanisław Luboń mieszkał w domu przy lali wprost do skazanych, lecz ponad ich głowami, ul. Miłej 4. W rubryce zawód w księdze mel- o czym świadczyły (oglądane po egzekucji) ślady dunkowej widnieje adnotacja „niewykwalifi- kul widoczne wysoko pod dachem. Po dokonanej kowany robotnik”. Służbę wojskową zakończył zbrodni jeden z olkuskich lekarzy, Marian Kiciar- w stopniu szeregowego. Jak odnotował Hen- ski, przymusowo ściągnięty na miejsce egzekucji, ryk Osuch, Stanisław Luboń był instrukto- musiał stwierdzić zgon każdego z rozstrzelanych. rem przysposobienia wojskowego w szkołach Jeszcze żyjących dobijał wystrzałem z rewolweru średnich. Mieszkał z żoną Jadwigą Bronisławą oficer niemiecki Sturmbahnfuehrer SS Patermann. z domu Kulawik (ur. 14.06.1913 r.), z którą Po egzekucji na miejsce zbrodni zajechała cięża- wziął ślub 12 października 1935 r. oraz syna- rówka, z której wysiadło kilkunastu Żydów ubra- mi Sylwestrem Stanisławem (ur. 18.04.1937 r.) nych w granatowe kombinezony. Żydzi załadowali i Lucjanem Andrzejem (ur. 4.02.1939 r.). Nie 20 trupów do ciężarówki, sami do niej powsiadali wiemy, w którym roku został aresztowany. i odjechali w kierunku Żurady. Ludność polską • Wawrzyniec Kulawik – urodził się 8.08.1903 r. okryła głęboka żałoba. Następnym aktem zemsty w Bydlinie jako syn Wacława i Jadwigi ze Stra- miało być spalenie wszystkich domów mieszczących szaków. Z zawodu był pracownikiem kolejo- się przy ulicy Ogrodzienieckiej. Na skutek interwen- wym. cji tłumacza (utajonego Żyda, który był tłumaczem • Jerzy Stroński – urodzony 22.04.1888 r. w Kriminal Polizei) zrezygnowano z tego, ale bom- w Petersburgu, syn Dionizego i Ludmiły. Był bami zapalającymi spalono willę dr. J. Łapińskiego, właścicielem olkuskiego kina „Rosa” (wcześniej która spłonęła doszczętnie wraz z całym bogatym „Robotnik”), które działało w budynku przy wyposażeniem lekarskim. ul. Gęsiej, wykupionym przez Związek Za- Dopiero przed kilkoma laty udało się ustalić wodowy Metalowców olkuskiej Emalierni. faktyczną listę dwudziestu straconych mężczyzn. Według Henryka Osucha Jerzy Stroński był Tego dnia zostali rozstrzelani:68 emerytowanym podpułkownikiem i podczas • Teofil Jurczyk - urodził się 9.12.1906 r. okupacji członkiem konspiracji. Niestety nie w Kluczach jako syn Józefa i Józefy z Taborków. mamy o nim więcej informacji. Pozostawił po sobie żonę Zofię z domu Jurga • Józef Strzelecki - urodził się 26.03.1904 r. (1903-2001) i syna Zygmunta (1932-2008) w Olkuszu, jego rodzicami byli Stefan i Ma- – po wojnie pracownika olkuskiej Emalierni. rianna (z domu Kaszyca). Z zawodu był urzęd- nikiem prywatnym. Według Henryka Osucha

68 J. Sypień, Dwudziestu straconych. Kim były ofiary?, [w:] „Ilcusiana” Józef Strzelecki był fotografem olkuskiego za- nr 18, Olkusz 2018, s. 59-71.

Ilcusiana • 23 • 2020 19 Jacek Sypień

kładu fotograficznego „Światłocień”, a podczas • Ignacy Suchanek – urodzony 12.06.1900 r. okupacji należał do organizacji konspiracyjnej. w Łodygowicach i tam zamieszkały, syn Ignace- • Michał Basałyga (Basalyga) – urodzony go i Anieli z Kaników. 9.08.1917 r. w Stecowej (Stecowy).69 Był synem W styczniu 1945 r., kilka dni po ucieczce Kasjana i Dominy (Dominiki?) z Petraszuków. Niemców z Olkusza, w miejscu stracenia stanęły • Edward Bujanowski – urodzony 4.10.1897 r. drewniane krzyże z koroną z drutu kolczastego w Lipinach. i metalowymi tablicami z wypisanymi ręcznie • Stanisław Juraszek – urodzony 23.03.1914 r. nazwiskami pomordowanych. Krzyże i tablice w Buczkowicach, gdzie mieszkał. zostały przygotowane i ustawione przez pracow- • Józef Kubica – urodzony 6.02.1883 r. w Bucz- ników olkuskiej Emalierni. W tym samym roku kowicach. odbyła się w tym miejscu uroczysta msza polowa • Władysław Kubica – urodzony 13.01.1911 r. w intencji ofiar, a 1 maja – manifestacja robot- w Mesznej i tam zamieszkały. nicza. Wtedy też ulicę Ogrodzieniecką przemia- • Józef Sternal – urodzony 12.02.1906 r. w Bucz- nowano na 20 Straconych. 1 września 1961 r. kowicach, syn Michała i Teresy z domu Gluza. uroczyście odsłonięto kamienne tablice, upamięt- • Ludwik Kwaśny – urodzony 6.12.1918 r. niające dwudziestu straconych mężczyzn. Na ta- w Mesznej i tam zamieszkały. blicach znajdował się napis: To miejsce zostało zro- • Wojciech Laszczak – urodzony 22.04.1887 r. szone serdeczną krwią 10-ciu Polaków, patriotów w Bystrej i tam zamieszkały. rozstrzelanych w dniu 1 6.VII.1940 roku Przez hi- • Jan Łukaszek – urodzony 7.02.1915 r. w By- tlerowskich siepaczy CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. Społe- strej, zamieszkały w Mesznej. czeństwo Olkusza w pamiętną rocznicę 1 IX 1961 r. • Stanisław Łukasik – urodzony 15.01.1913 r. Po dwóch latach tablice zostały przesunięte w Czeladzi jako syn Andrzeja i Felicji z Wil- w związku z budową drogi Kraków – Katowice kowskich. (obecna DK 94).70 • Józef Matlak – urodzony 3.03.1907 r. w Mesz- Podczas obchodów 42 rocznicy krwawej środy, nej i tam zamieszkały. 31 lipca 1982 r. na olkuskim Rynku odsłonięto • Jan Nowak – urodzony 10.05.1892 r. w Mesz- marmurową tablicę upamiętniającą to wydarze- nej, zamieszkały w Bystrej, syn Jana i Teresy nie, a na Skwerze (czyli dawnym Rynku Czarno- z Waliczków. górskim) odsłonięto obelisk z pamiątkową tabli- • Stefan Nowak – urodzony 10.06.1920 r. cą. Płytę na Rynku odsłonili m.in. Gertruda Ku- w Mesznej, zamieszkały w Bystrej. Syn Jana lawik, wdowa po zamordowanym 16 lipca 1940 r. i Weroniki z Gruszków. Wawrzyńcu Kulawiku wraz z córką Stanisławą • Józef Pawlicki – urodzony 19.03.1910 r. w Pa- Jasicą oraz syn zamordowanego tego dnia Teofila bianicach, syn Wincentego i Marianny z Pilar- Jurczyka. W 2017 roku, na prośbę rodzin ofiar, skich. na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy w Olkuszu zostały wykonane tablice z nazwiskami ofiar, któ- re umieszczono na obeliskach. 69 W dotychczasowych opracowaniach jego nazwisko podawano błędnie jako Baraląg, a miejsce urodzenia jako Secowa. Zgadzała się tylko data urodzenia. 70 Krwawa środa…, op. cit., s. 11-12.

20 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Egzekucja trzech Żydów Gminę Żydowską, że odbędzie się egzekucja trzech Kolejna publiczna egzekucja w Olkuszu mia- osób i nakazali, aby 200 Żydów było obecnych przy ła miejsce 2 (lub 3) marca 1942 r. Tego dnia na egzekucji. Rano, w dniu egzekucji, Niemcy sprowa- trzech kasztanowcach, które do dziś rosną przy dzili 20 Żydów, starszych, poważanych obywateli, ulicy Kościuszki, dokonano publicznej egzeku- i ci musieli przygotować trzy szubienice. Były obawy, cji trzech olkuskich Żydów. Powieszeni zosta- że Niemcy powieszą trzech ze sprowadzonej dwu- li: Mordka Glajtman, urodzony 22.09.1921 r. dziestki. Ale po przygotowaniu szubienicy wypusz- w Olkuszu; Moschek (Moszek) Macner, ur. czono ich. W południe zebrało się 200 osób – Żydów 14.05.1902 r. w Olkuszu oraz Chaim Pinkus, sprowadzono na podstawie specjalnych wezwań – ur. 28.10.1909 r. w Olkuszu i tam zamieszkały. koło Gminy i wszyscy oni razem z zarządem Gminy W pierwszej połowie lutego 1942 r. zostali oni udali się na plac egzekucji. (…) Egzekucja odbyła zatrzymani przez niemiecką policję na drodze się na placu publicznym na pograniczu dzielnicy z Olkusza do Chrzanowa. Chcieli przemycić żydowskiej. Gdy Żydzi zebrani ustawili się koło wędlinę (według innej wersji gęsi) do olkuskiego miejsca egzekucji, zajechała karetka i wyprowadzo- getta. Osadzono ich w więzieniu w Olkuszu lub no trzech ludzi z zasłoniętymi chustkami twarza- w Mysłowicach, skąd zostali przewiezieni do Ka- mi. Niemcy ustawili ich na stołkach, odwiązali im towic, a następnie 26 lutego 1942 r. transportem twarze i wtenczas zebrani poznali, że to są Żydzi zbiorowym przywieziono ich do KL Auschwitz. z Olkusza aresztowani 2 tygodnie przedtem w dro- Oznaczono ich numerami obozowymi z serii dze z Olkusza do Chrzanowa. Mówiono wtenczas, ogólnej od 25373 do 25375. 2 marca 1942 r. że mieli oni na saniach ukrytą kiełbasę (kilka kg). przeniesiono ich z obozu z powrotem do więzie- Kaci Niemcy założyli skazańcom pętle i wykonali nia w Olkuszu lub w Mysłowicach. Dzień póź- egzekucję. (…) Najstraszniejsze było to, że wśród niej, z inicjatywy niemieckiego dyrektora sądu zebranych 200 mężczyzn Żydów byli członkowie lokalnego w Olkuszu – dr. Martina Buchwalda, rodzin skazańców. Gmina nie wiedziała przedtem, zostali publicznie powieszeni. Miało to stanowić kogo Niemcy będą wieszali. Na placu byli obecni ostrzeżenie dla miejscowej ludności polskiej i ży- ojciec Glajtmana, brat Pinkusa i rodzina trzeciego. dowskiej przed nielegalnym handlem. Skazańcy, gdy im założono pętle, krzyknęli: „Szma Przebieg egzekucji został utrwalony przez nie- Israel”. mieckiego fotografa, a do jej oglądania zmuszo- Z kolei Janina Cyra (z domu Kocjan) po latach no zarówno Żydów, jak i miejscowych Polaków. wspominała: Podczas okupacji hitlerowskiej jako Zachowało się kilka relacji z tego tragicznego osoba znająca język niemiecki pracowałam w biu- wydarzenia. W archiwum Żydowskiego Instytu- rze Urzędu Gminy Rabsztyn w Olkuszu. Okropne tu Historycznego w Warszawie znajduje się spi- wrażenie wywarło na mnie w tym okresie publicz- sana w 1946 r. relacja Marii Adlerfliegel, która ne powieszenie przez Niemców na kasztanowcach była świadkiem egzekucji: Początkiem 1942 roku przy ul. Kościuszki trzech Żydów. Polacy byli rów- Niemcy powiesili trzech Żydów: Glajtmana, Pin- nież zmuszani, aby ten straszny widok oglądać.71 kusa i jeszcze jednego (nazwiska nie pamiętam).

Trzy dni przedtem władze niemieckie zawiadomiły 71 A. Cyra, 75 lat temu w Olkuszu: egzekucja trzech Żydów, więźniów Auschwitz (on-line), [na:] https://dzieje.pl/artykuly-historycz-

Ilcusiana • 23 • 2020 21 Jacek Sypień

Relację z tego wydarzenia spisał także olkuski Kocjana i Ireneusza Cieślika.73 W ich publika- Żyd Efraim Parasol, urodzony 5 marca 1900 r. cjach zamieszczone są listy z nazwiskami olku- w Olkuszu, zamieszkały po wojnie w Katowicach: skich Żydów zamordowanych przez Niemców. W marcu 1942 r. w Purym przeżywają Żydzi z Ol- Nie mamy jednak informacji, ile osób zginęło kusza wielką tragedię. Bez żadnej przyczyny pędzi w Olkuszu w trakcie likwidacji getta. się wszystkich Żydów i zmusza się ich do przygląda- nia się okropnemu widowisku zbrodniczego bestial- Podczas okupacji w Olkuszu miały także miej- stwa wieszania 4 Żydów, wśród których znalazł się sce inne egzekucje, których ofiarą padła ludność 17-letni Glajtman i 30-letni Matzner. Ofiary wiszą cywilna. W 1941 r. rozstrzelano dwie osoby. kilka godzin do przyjazdu auta z Oświęcimia, które 13 lutego został rozstrzelany przez hitlerowców woziło również 2 ofiary z Będzina i 5 z Sosnowca.72 za nielegalne przekroczenie granicy Józef Sto- żek, ur. 3.03.1905 r. w Kosmolowie.74 Z kolei Likwidacja olkuskiego getta 23 września za ucieczkę z robót przymusowych Jednak największą tragedią, jaka spotkała w III Rzeszy rozstrzelana została przez policjanta mieszkańców Olkusza, była likwidacja olkuskie- hitlerowskiego Irena Nowotniak, ur. 18.11.1924 r. go getta, która miała miejsce w czerwcu 1942 r. w Olkuszu.75 W 1942 r. funkcjonariusze Gesta- W lutym 1941 r. utworzono w okolicach Parcz, po rozstrzelali w Olkuszu Czesławę Szpalek.76 Sikorki i Słowików getto. Przesiedlono tam ok. W tym samym roku w Olkuszu został zastrzelo- 4000 Żydów z Olkusza, a także wysiedlonych ny Josek Wisman.77 Jak zapisano w cytowanym z innych miejscowości. Podczas tworzenia getta „Rejestrze…”, 3 lipca 1944 r. w Olkuszu zosta- 500 młodych mężczyzn wywieziono do Rzeszy. li rozstrzelani przez funkcjonariuszy Gestapo za Akcja likwidacyjna rozpoczęła się w czerwcu przynależność do AK dwaj Polacy. Byli to Stefan 1942 r. W jej trakcie ok. 3,4 tys. ludzi zebrano na Boroń i Stanisław Żmudzki. Niewykluczone, że placu gimnazjalnym, gdzie pod kierownictwem mogło dojść do pomyłki w opisie miejsca i daty esesmana Kuchcińskiego dokonano selekcji. rozstrzelania Stefana Boronia – partyzant AK Część Żydów skierowano do pracy przymusowej o takim nazwisku ps. Zrąb został zastrzelony i osadzono tymczasowo w getcie w Sosnowcu w Skale 3 czerwca 1944 r.78 lub przewieziono do niemieckich obozów pra- Z kolei w podolkuskich Pomorzanach 15 cy. Większość skierowano do obozu zagłady Au- grudnia 1944 r. miała miejsce egzekucja, podczas schwitz-Birkenau, gdzie zostali zamordowani. Po której esesmani rozstrzelali dwie osoby. Byli to: likwidacji getta w mieście pozostało jeszcze ok. 20 rzemieślników, którzy w 1943 r. również zostali 73 Por. K. Kocjan, Zagłada olkuskich…, op. cit. oraz I. Cieślik, wysłani do Auschwitz. Przebieg akcji likwidacyj- Marsz…, op. cit. nej został szczegółowo opisany przez Krzysztofa 74 Źródło: https://www.straty.pl/.

75 Ibidem.

ne/75-lat-temu-w-olkuszu-egzekucja-trzech-zydow-wiezniow- 76 Ibidem. niemieckiego-obozu-auschwitz (dostęp 9.04.2020). 77 AP Kraków, Sygnatura: I 3 Zg 271/46. 72 A. Cyra, 70 lat temu Niemcy zlikwidowali getto w Olkuszu (on- -line), [na:] https://dzieje.pl/aktualnosci/70-lat-temu-niemcy- 78 B. M. Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK „Maria” w walce, t. 2, zlikwidowali-getto-w-olkuszu (dostęp 9.04.2020). cz. 2., Elbląg 2007, s. 155.

22 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Wiktor Wąs (ur. w 1895 r., z zawodu rzeźnik) 22) i Stanisław Głąb.83 Z. Ząbczyński podaje, że oraz Władysław Wąs (ur. w 1898 r., robotnik). we wsi od kul niemieckich zginął także Tadeusz Natomiast S. Ząbczyński odnotował, że w Pomo- Karoń (lat 17).84 Niestety w dostępnej literaturze rzanach od kul hitlerowskich śmierć poniósł Włady- nie udało się znaleźć o nim więcej informacji. sław Jurga.79 Witeradów Podlesie W 1944 r. we wsi został rozstrzelany Hipolit W Podlesiu 5 lutego 1942 r. funkcjonariusze Kocjan (lat 26). Zwłoki pochowano na cmenta- Gestapo rozstrzelali trzy osoby. Zwłoki pocho- rzu w Olkuszu.85 wano w lesie, a po ekshumacji na cmentarzu w Braciejówce. Osobami, których personalia Zawada ustalono byli: Marian Nabagło (lat 19) oraz Cze- Jak zapisał S. Ząbczyński, we wsi przez Niem- sław Barczyk (lat 24).80 Z kolei 25 listopada 1944 ców zostali zastrzeleni Józef Stochel i dwaj niezna- r. funkcjonariusze Gestapo zastrzelili Mariana ni mężczyźni.86 W „Rejestrze…” został odnoto- Węglarza, 24-letniego mieszkańca Pomorzan. wany urodzony w Zawadzie Stanisław Grzybek, Zwłoki pochowano w lesie, a po ekshumacji na zamordowany 27 maja 1944 r. w Krakowie. cmentarzu w Olkuszu. Również w 1944 r. zo- W tym dniu na ul. Lubicz 27 funkcjonariusze stał rozstrzelany przez funkcjonariuszy Gestapo Schutzpolizei rozstrzelali 40 więźniów z więzienia za bezpodstawny pobyt w Podlesiu Julian Jurga, Montelupich. Ustalono nazwiska 38 ofiar. Egze- urodzony 30.03.1918 r., przed wojną zamieszka- kucja była odwetem za zabicie przez członków ły w Pomorzanach, z zawodu robotnik. Zwłoki ruchu oporu wójta z Trzebuni i dwóch Niemców pochowano w miejscu egzekucji, a po ekshumacji na ul. Botanicznej. Zwłoki ofiar wywieziono do na cmentarzu w Olkuszu.81 W 1945 r. w Podlesiu obozu w Płaszowie, gdzie zostały spalone.87 został rozstrzelany Tadeusz Kiwior. S. Ząbczyński odnotował, że w Podlesiu roz- Zederman strzelano Stefana Barczyka (lat 20) i dwie nieusta- Jak podaje S. Ząbczyński, we wsi zostali roz- lone osoby.82 Prawdopodobnie doszło do pomył- strzelani przez gestapo i żandarmerię: Stanisław ki i chodzi o wyżej opisanego Czesława Barczyka. Chmist (lat 22), Jan Mączka (lat 35) i Andrzej

Troks 83 Źródło: https://www.straty.pl/. W 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali w Troksie 84 S. Ząbczyński, op. cit., s. 32. dwóch mężczyzn. Byli to: Marian Nabagło (lat 85 Ibidem, s. 33.

86 Ibidem, s. 33. W wykazie na stronie www.straty.pl nie ma takiej osoby. Został natomiast odnotowany Mieczysław Stochel, ur. 79 S. Ząbczyński, op. cit., s. 31. 5.06.1920 r., osadzony w więzieniu w Częstochowie, który zginął 80 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar dostępna w wyszuki- 16.04.1944 r. w obozie koncentracyjnym. warce na stronie podawana jest za: Egzekucje na terenie wojewódz- 87 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar dostępna w wyszuki- twa krakowskiego w latach okupacji 1939-1945, Warszawa, 1975. warce na stronie podawana jest za: Rejestr miejsc i faktów zbrodni 81 Ibidem. popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 - województwo krakowskie miejskie, Warszawa 82 S. Ząbczyński, op. cit., s. 31. 1984. Nie mamy pewności, czy chodzi o podolkuską Zawadę.

Ilcusiana • 23 • 2020 23 Jacek Sypień

Ścisło (lat 40).88 W cytowanym „Rejestrze…” zo- w Żuradzie, na mocy wyroku sądu doraźnego stał odnotowany Stanisław Hmist (Chmist), uro- katowickiego Gestapo został 21 września 1942 r. dzony 3.08.1917 r. w Zedermanie, który zginął 3 rozstrzelany w KL Auschwitz. Podobnie Józef marca 1943 r. w Gołaczewach, kiedy przejeżdża- Wąs, ur. 7.02.1916 r. w Żuradzie – 2 czerwca jący przez wieś funkcjonariusze ekspedycji karnej 1942 r. został rozstrzelany w KL Auschwitz. Z ko- SS rozstrzelali dwie osoby. Zwłoki pochowano na lei Ludwik Kwiatkowski, ur. w 1910 w Cieślinie miejscowym cmentarzu. nauczyciel, przewodniczący gromadzkiej trójki SL „Roch”, organizator kolportażu prasy konspi- Zimnodół racyjnej na tereny przyłączone do Rzeszy, został Według S. Ząbczyńskiego podczas pacyfikacji zastrzelony przez Niemców 14 sierpnia 1944 r. wsi zostali zastrzeleni: Leokadia Bobyla (lat 18), w Cieślinie.92 Aniela Czarnota (lat 30), Jan Kocjan (lat 23), Jan Kubik (lat 50) i Kazimierz Wcisło (lat 60).89 Jak się Gmina Trzyciąż okazuje, są to informacje nieprecyzyjne. Wymie- Imbramowice niona Aniela Czarnota, ur. 28.05.1915 r. w Zim- Podczas pacyfikacji wsi 25 lipca 1943 r. zostali nodole zginęła 8 marca 1943 r. w KL Auschwitz. na skutek donosu do Gestapo rozstrzelani: Anna Jan Kocjan, ur. 2.06.1918 r. w Zimne Doły (Zim- Baran, ur. w 1917 r. rolniczka, członkini Ludo- nodół), z zawodu robotnik, zmarł 21 października wego Związku Kobiet (konspiracyjnej organizacji 1942 r. w więzieniu w Sosnowcu (nr aktu zgonu: kobiecej utworzonej w lutym 1942 r., związanej 1165, podana przyczyna zgonu: gruźlica). Nato- z ruchem ludowym i uznającej zwierzchnictwo miast Kazimierz Wcisło, ur. 4.03.1878 r. (brak Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowe- miejsca urodzenia), zginął 15 kwietnia 1944 r. go, prowadzącej służbę sanitarną, obsługującej w KL Auschwitz (numer obozowy 125375).90 O konspiracyjną łączność i kolportaż wydawnictw pozostałych osobach, jakie wymienia Ząbczyński, „Roch” i BCh, pomagającej rodzinom więzio- nie udało się znaleźć żadnych informacji. nych i pomordowanych, zaopatrującej w żywność oddziały BCh, a także prowadzącej samokształce- Żurada nie i tajne nauczanie) i jej brat Stefan Baran ps. Jak podaje S. Ząbczyński, we wsi przez Niem- Burg, ur. w 1913 r. rolnik, żołnierz Batalionów ców zostali zastrzeleni: Stefan Spyra, Teodor Spy- Chłopskich. Oboje zostali pochowani na cmen- ra, Teofil Spyra, Franciszek Szczepanek, Józef Wąs tarzu w Imbramowicach.93 i Ludwik Kwiatkowski.91 Również te informacje Jak podaje S. Ząbczyński, w Imbramowicach są nieprecyzyjne. Teodor Spyra, ur. 8.07.1912 r. zostali także rozstrzelani: Antoni Domagała (lat w Żuradzie, zginął 30 sierpnia 1942 r. w KL Au- 39) i Piotr Domagała.94 Niestety o tych osobach schwitz. Franciszek Szczepanek, ur. 20.12.1922 r. 92 Źródło: www.straty.pl.

88 Brak na stronie www.straty.pl. 93 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar dostępna w wyszuki- 89 S. Ząbczyński, op. cit., s. 33. warce na stronie podawana jest za: Księga poległych i pomordowanych żołnierzy Batalionów Chłopskich 1940-1945, Warszawa, 90 Źródło: www.straty.pl. 1995.

91 S. Ząbczyński, op. cit., s. 33 94 S. Ząbczyński, op. cit., s. 56.

24 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 nie udało się znaleźć żadnych informacji. 5.11.1913 r. w Michałówce, został deportowany Z kolei 2 lutego 1942 r. niemieckie jednostki do III Rzeszy i po zakończeniu wojny przebywał rozstrzelały w sadzie miejscowego gospodarza gru- na terenie Niemiec; drugi w wieku 25 lat został pę Romów, która zatrzymała się we wsi. Zginęło rozstrzelany w 1943 r. w Braciejówce. Udało się od 43 do 62 osób. Wśród rozstrzelanych miała się także potwierdzić, że Stefan Pałka (brak daty znajdować rodzina Kwiatkowskich. Zostali po- i miejsca urodzenia) został zastrzelony w lipcu chowani w zbiorowym grobie.95 W 1954 r. ciała 1944 r. w Michałówce przez komendanta poste- pomordowanych Romów zostały ekshumowane runku żandarmerii w Wolbromiu.98 i przeniesione do zbiorowej mogiły na imbra- mowickim cmentarzu. W 2013 r. władze gminy Sucha Trzyciąż w porozumieniu z przedstawicielami W 1943 r. w Suchej Niemcy zastrzelili z nie- społeczności romskiej umieściły na grobie tablicę ustalonych powodów Józefa Dyducha, mieszkań- upamiętniającą zbrodnię. ca wsi. Stefan Ząbczyński jako ofiarę pacyfikacji podaje jeszcze Bolesława Półtoraka. Tymczasem Jangrot Bolesław Półtorak, ur. 6.02.1917 r. w Suchej, zgi- Jak podaje S. Ząbczyński, w czasie pacyfikacji nął 29 grudnia 1943 r. w KL Auschwitz.99 Jangrota śmierć ponieśli: Jan Dybich, małżeń- stwo Jurczyńskich, Jan Kuś, Władysław Kuś, No- Ściborzyce wicki i dwie osoby niezidentyfikowane.96 Nieste- W publikacji Ząbczyńskiego widnieje infor- ty o wymienionych osobach nie udało się znaleźć macja, że podczas pacyfikacji Ściborzyc zginęli: żadnych informacji. Bronisław Adamczyk, Edward Bałaziński, An- drzej Bazyl, Jan Bubka, Kazimierz Derdaś, Stani- Michałówka sław Krzecha i Mieczysław Natkaniec.100 Spośród Według słów Ząbczyńskiego, przez Gestapo wymienionych tu osób udało się znaleźć infor- zostali zamordowani: Józef Bryzik, Czart, Gliściń- macje o Janie Bubce ps. Watażka, urodzonym scy, Bolesław Kuś, Władysław Kuś, Władysław w 1920 r. w Miechowie i zamieszkałym w Ści- Niedziela, Stefan Pałka, Wojciech Trólka.97 Spo- borzycach, który był zastępcą dowódcy oddziału śród wymienionych udało się znaleźć informacje partyzanckiego Gwardii Ludowej okręgu mie- o trzech osobach. Stanisław Bryzik, ur. 9.10.1905 r. chowskiego Jana Trzaski (ps. Gutek) i zginął w Michałówce, przed wojną mieszkał w Bracie- w 1944 r. w potyczce we wsi Dziadówki Otolskie.101 jówce, został 2 czerwca 1943 r. zamordowany w KL Auschwitz. Nazwisko Władysław Niedziela Tarnawa pojawia się dwukrotnie: pierwszy mężczyzna, ur. Według „Rejestru…” 3 lutego 1942 r. hitlerowcy rozstrzelali w Tarnawie dwie osoby. Usta- 95 Relacja z tego tragicznego wydarzenia spisana przez Józefę Orczyk została opublikowana w: Chleb i krew. Moja wieś w czasie okupa- 98 Źródło: www.straty.pl. cji, oprac. Tadeusz Kisieleski, Jan Nowak, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1968, s. 7. 99 Ibidem.

96 S. Ząbczyński, op. cit., s. 56-57. 100 S. Ząbczyński, op. cit., s. 57.

97 Ibidem, s. 57. 101 Źródło: www.straty.pl.

Ilcusiana • 23 • 2020 25 Jacek Sypień lono jedno nazwisko – ofiarą był Józef Adamek, czego Kazimierza Lorenza i jego żonę Stefanię, ur. 1911 r. w Tarnawie. Zwłoki pochowano przewieźli ich na posterunek policji w Jangrocie, w miejscu egzekucji, zaś w 1945 r. ekshumowano gdzie byli torturowani. Dzień później (7 sierpnia) je i przeniesiono na cmentarz w Imbramowicach. zostali przewiezieni do leśniczówki, gdzie ich roz- Jak podaje S. Ząbczyński, podczas pacyfikacji strzelano, a budynek spalono. Niemcy wracając wsi Barbarka zginęło kilku mieszkańców Tarnawy: z leśniczówki przez wieś strzelali do napotkanych Józef Adamczyk, Kajetan Domagała, Marian Ga- ludzi, niektórych wyciągali siłą z domów. Tak jewczyk. Za udzielanie pomocy Żydom zastrzelony zginęło 12 mieszkańców Trzyciąża. Po zakończo- przez gestapo został Jan Kulka.102 Z tej listy udało nej akcji hitlerowcy wydali rozkaz, aby zabitych się potwierdzić w „Rejestrze…” Kajetana Domaga- pochowano w miejscu zastrzelenia. Zostało do łę, zastrzelonego 15 sierpnia 1944 r. w Tarnawie tego wyznaczonych kilku mężczyzn. Po kilku ty- (lub Barbarce) przez hitlerowców. Wśród osób, godniach zwłoki ofiar pacyfikacji ekshumowano które zostały rozstrzelane w Barbarce w 1944 r. i pochowano na cmentarzu w Jangrocie. nie widnieje w „Rejestrze…” Marian Gajewczyk, Lista ofiar: Franciszka Domagała104, Janina jest za to Gajewczyk Marianna. „Rejestr…” za- Domagała (ur. w 1913 r.), Magdalena Gamrat wiera również nazwisko urodzonego w Tarnawie (ur. w 1879 r.), Helena Gamrat (ur. w 1919 r.), Jana Kulki, rozstrzelanego przez hitlerowców Anna Gajda (ur. w 1887 r.), Jan Kuliś, Jan La- z nieustalonych przyczyn w 1944 r. w Tarnawie. tała (ur. w 1895 r.), Józef Latała (ur. w 1897 r.), Zwłoki pochowano na miejscu egzekucji, a 10 Kazimierz Lorenz (Lorentz, Lorenc), Stefania marca 1945 r. ekshumowano je i pochowano na Lorenz105, Michalina Petlic (ur. w 1911 r.), An- cmentarzu w Imbramowicach.103 drzej Półtorak (ur. w 1875 r.), Jan Ratuszny (ur. w 1908 r.) i Stanisław Ratuszny (ur. w 1916 r.).106 Trzyciąż Ciekawy artykuł, w którym cytowane są wspo- Pacyfikacja Trzyciąża, największa tego typu mnienia świadków tych tragicznych wydarzeń, akcja na terenie gminy, była następstwem przy- został zamieszczony na stronie miejscowej szkoły. padkowej potyczki partyzanckiej. W pierwszych W 1964 r. w centrum Trzyciąża został odsłonięty dniach sierpnia 1944 r. w leśniczówce Smolanka obelisk upamiętniający ofiary pacyfikacji. nieopodal Trzyciąża stacjonował sztab 116 Pułku Piechoty Armii Krajowej (wchodzącego w skład Zadroże 106 Dywizji Piechoty Armii Krajowej). Według Jak podaje S. Ząbczyński, w czasie obławy od różnych wersji, przypadkowy wystrzał wartow- kul gestapo i żandarmerii zginęli: Franciszek Bo- nika lub donos konfidenta spowodował, że 6 rówka, Józef Głowacki, Edward Grysak, Kamiński sierpnia niemiecki oddział zaatakował partyzan- tów. Ci jednak zdołali odeprzeć atak i opuścili 104 W bazie na www.straty.pl widnieje Anna Domagała. leśniczówkę. Następnego dnia rano przyjechali 105 Przypuszczalnie spokrewniony z nimi (syn) był ppor. Stanisław z Olkusza niemieccy żandarmi, aresztowali leśni- Lorenc ps. Kwieciński, komendant placówki AK Wolbrom ps. „Wilga”.

102 S. Ząbczyński, op. cit., s. 58. 106 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar jest podawana za: Eg- zekucje na terenie województwa krakowskiego w latach okupacji 103 Źródło: www.straty.pl. 1939-1945, Warszawa 1975.

26 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 i Marian Wilk.107 Więcej informacji mamy tylko ni Stanisław Skrzypek.112 o dwóch ofiarach. Franciszek Borówka ps. Sęk, ur. w 1922 r. w Zadrożu, rolnik, łącznik BCh, Chełm kolporter prasy, został zastrzelony w czerwcu Według S. Ząbczyńskiego, od kul hitlerowskich 1942 r. przez żandarmów z Wolbromia. Edward śmierć ponieśli: Tadeusz Kiwior (lat 20), Bolesław Grysak ps. Eduś, rolnik zamieszkały w Zadrożu, Pałka (lat 29), Stanisław Piputa i Władysław żołnierz Batalionów Chłopskich – Ludowej Stra- Szczepara (lat 38).113 Mamy informacje o dwóch ży Bezpieczeństwa, łącznik i kolporter prasy, za- ofiarach: Bolesław Pałka, mieszkaniec Cheł- strzelony w Zadrożu przez żandarmów.108 mu, został rozstrzelany w 1945 r. w Miechowie; W 1969 r. w centrum wsi został odsłonię- z kolei Władysław Szczepara (ur. 4.05.1902 r. ty pomnik ku czci ofiar terroru niemieckiego. w Chełmie) zginął 5 listopada 1942 r. w obozie W cokole obelisku umieszczono w urnach ziemię koncentracyjnym Neuengamme.114 z pola walki i martyrologii z powiatu olkuskiego. Chrząstowice Gmina Wolbrom S. Ząbczyński odnotował, że w Chrząsto- Brzozówka wicach od kul hitlerowskich zginęli: Mieczysław Według S. Ząbczyńskiego, w czasie pacyfika- Jochymek (lat 23), Stanisław Nocoń (lat 25).115 cji wsi zostali zamordowani: Bolesław Ofanowski Pierwsza z ofiar – Mieczysław Jochymek ps. Ja- (lat 36), Jerzy Trzaska i Aleksander Wróbel.109 rema, ur. w 1914 r. w Chrząstowicach, rolnik, Tymczasem Bolesław Ofanowski ps. Burza, ppor. żołnierz BCh w gminie Jangrot, poległ pod ko- Armii Ludowej, zginał 27 czerwca 1944 r. w Po- niec sierpnia 1944 r. w czasie wypadowej akcji rębie Górnej (a nie w pacyfikacji Brzozówki).110 na teren przyłączony do Rzeszy i został pocho- Z kolei Jerzy Trzaska, 22-letni urzędnik z Wol- wany w lesie koło osiedla Pazurek.116 W przy- bromia, został zastrzelony w 1941 r. przez żandar- padku drugiej ofiary wiadomo, że w 1944 r. za ma w Wolbromiu.111 Wtedy zastrzelono też dwoje przejście granicy w Chrząstowicach rozstrzelani Żydów. zostali przez hitlerowców dwaj Polacy. Jednym z nich był Stanisław Nocoń, a drugim Mieczy- Budzyń sław Jochymczyk.117 W czasie pacyfikacji w 1943 r. w czasie ucieczki przed aresztowaniem został zastrzelony 24-let-

107 S. Ząbczyński, op. cit., s. 59. 112 Źródło: www.straty.pl.

108 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar jest podawana za: Księ- 113 S. Ząbczyński, op. cit., s. 61. ga poległych i pomordowanych żołnierzy Batalionów Chłopskich 1940-1945, Warszawa 1995. 114 Źródło: www.straty.pl.

109 S. Ząbczyński, op. cit., s. 61. 115 S. Ząbczyński, op. cit., s. 62.

110 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar jest podawana za: Księ- 116 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar jest podawana za: Księ- ga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej ga poległych i pomordowanych żołnierzy Batalionów Chłopskich - Żołnierze podziemnych formacji niepodległościowych. 1940-1945, Warszawa, 1995.

111 Źródło: www.straty.pl. 117 Ibidem.

Ilcusiana • 23 • 2020 27 Jacek Sypień

Dłużec są to ofiary jednej akcji pacyfikacyjnej. Marian Według informacji podanych przez S. Ząb- Góral (lat 27), przed wojną mieszkał w Gołono- czyńskiego, podczas pacyfikacji Dłużca zostali za- gu. Z zawodu był pracownikiem kolei. Został zamordowani: Edward Gorgoń (lat 25), Wojciech strzelony 10.05.1944 r. w Domaniewicach przez Haberko (lat 50), Feliks Pandel, Zuzanna Pasich, hitlerowców. Powodem było to, że miał dowód Marian Tarnówka, Marian Chudziński (Monte osobisty wydany przez władze Warszawy. Zwłoki Cassino).118 Jak się okazuje, nie są to ofiary jednej pochowano na cmentarzu w Bydlinie.121 Nie ma akcji pacyfikacyjnej. pewności, czy wspomniany przez S. Ząbczyńskie- Edward Gorgoń (lat 25) za uchylanie się od go Eugeniusz Nowak, to żołnierz BCh. ps. Gru- pracy przy okopach został 20 listopada 1943 r. by, ur. 1922 r. w Niegowonicach, żołnierz BCh, rozstrzelany przez żandarmów we własnym domu który poległ 4.01.1945 r. koło wsi Ryczówek.122 w Dłużcu. Zwłoki pochowano na cmentarzu. Jeśli chodzi o kolejną z ofiar, czyli Mikołaja Stra- Pięćdziesięcioletni Wojciech Haberko (Haberka) szaka (lat 26), to udało się znaleźć Mariana Stra- w 1945 r. w bliżej nieznanych okolicznościach szaka, który został rozstrzelany w lutym 1944 r. został rozstrzelany przez hitlerowców. Zuzanna w Ryczowie.123 Pasich (lat 25) została rozstrzelana została przez hitlerowców 18 października 1943 r. Z kolei Gołaczewy 60-letnia Marianna Tarnówka rozstrzelana zo- Jak podaje S. Ząbczyński, w czasie wojny zo- stała 20 lipca 1944 r. przez funkcjonariuszy SS stali zastrzeleni: Maria Bugaj, Stanisław Pacia (lat z Miechowa za to, że jej syn nie pojechał na przy- 18), Władysław Szczepara.124 Udało się potwier- musowe roboty do III Rzeszy.119 dzić, że 20 września 1939 r. w Gołaczewach zo- Co ciekawe, w maju 2013 r. w Dłużcu został stał zastrzelony przez żołnierzy Wehrmachtu Sta- odsłonięty odnowiony obelisk poświęcony ofia- nisław Pacia. Wspomniany Władysław Szczepara rom pacyfikacji, jaka miała miejsce 11 maja 1943 z Gołaczew został rozstrzelany w styczniu 1944 r. r., kiedy Niemcy rozstrzelali 12 mieszkańców wsi przez żandarmów w lesie w Wolbromiu. Udało w odwet za pomoc partyzantom. Tymczasem się także ustalić, że 3 (lub 16) lutego 1943 r. funk- w dostępnej literaturze nie mamy żadnej infor- cjonariusze ekspedycji karnej SS przejeżdżający macji ani o pacyfikacji wsi w maju 1943 r., ani przez Gołaczewy rozstrzelali dwie osoby. Byli to: o jej ofiarach. Stanisław Chmist, ur. 3.08.1917 r. w Zedermanie oraz Stefan Pniak, ur. w Kielcach. Ich zwłoki po- Domaniewice chowano na miejscowym cmentarzu.125 S. Ząbczyński: W czasie pacyfikacji wsi zginę- li: Józef Chłostra (lat 30), Marian Góral (lat 27), 121 Źródło: www.straty.pl. Eugeniusz Nowak (lat 29), Mikołaj Straszak (lat 122 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar jest podawana za: Księ- 120 26). Podobnie, jak w poprzednich wsiach, nie ga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej - Żołnierze podziemnych formacji niepodległościowych.

118 Jak podaje S. Ząbczyński, op. cit., s. 62. 123 Źródło: www.straty.pl.

119 Źródło: www.straty.pl. 124 S. Ząbczyński, op. cit., s. 62.

120 S. Ząbczyński, op. cit., s. 62. 125 Źródło: www.straty.pl.

28 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Jeżówka z Chorzowa ps. Faja, Paja, NN lat 25 ps. Edward, Według publikacji S. Ząbczyńskiego, od kul Edek z Zagłębia.129 Jak odnotował Ząbczyński, gestapo zginęli: Władysław Rams (lat 24), Bolesław podczas pacyfikacji wsi zostali zamordowani: Mie- Rusek (lat 18).126 Nie udało nam się potwierdzić czysław Grojec (lat 22), Kowalski z Warszawy (lat w dostępnej literaturze faktu ani okoliczności 50). Nie udało nam się potwierdzić w dostępnej śmierci tych osób. literaturze faktu, ani okoliczności śmierci tych osób.130 Kąpiele Wielkie W Chodowie w 1945 r. hitlerowcy rozstrze- Jak podaje S. Ząbczyński, od kul gestapo zginę- lali Marię Olszewską, 41-letnią mieszkankę wsi li: Stanisław Skorupka (lat 26), Antoni Świerczek Lgota Wielka. Po wyzwoleniu jej zwłoki zostały (lat 16). 127 Wspomniany Stanisław Skorupka ekshumowane i pochowane na cmentarzu w Szre- (lat 26), mieszkaniec Kąpiel, został rozstrzelany niawie.131 w Wolbromiu w tzw. krwawy czwartek (14 paź- dziernika 1943 r.), kiedy funkcjonariusze Gesta- Łobzów po, Sonderdienstu oraz żandarmerii rozstrzelali Jak czytamy w książce S. Ząbczyńskiego, 11 osób. Ustalono nazwiska 6 ofiar. Okoliczności w czasie pacyfikacji wsi w 1944 roku zostali za- śmierci drugiej z ofiar nie udało nam się potwier- strzeleni: Wojciech Ciepał (lat 48), Tadeusz Haber- dzić w dostępnej literaturze. ko, Danuta Kołodziej (lat 18), Lucjan Struzik.132 Podobnie jak we wcześniej opisanych przypad- Kąpiołki kach, wbrew temu, co podaje autor, nie są to Jak podaje S. Ząbczyński, we wsi przez ofiary jednej akcji pacyfikacyjnej. żandarmów zostali zamordowani: Stefan Pająk, Wojciech Ciepał (lat 48), zamieszkały w Łob- Antoni Szczerbiński, Wacław Szczęśniak.128 Nie zowie, został rozstrzelany 14 stycznia 1943 r. udało nam się potwierdzić w dostępnej literaturze w Wolbromiu, podczas tzw. krwawego czwartku, faktu, ani okoliczności śmierci tych osób. kiedy funkcjonariusze Gestapo, Sonderdienstu oraz żandarmi rozstrzelali 11 osób. Tadeusz Ha- Lgota Wielka berko został rozstrzelany 17 maja 1943 r. w Żar- W nocy z 4 na 5 listopada 1943 r. w domu nowcu w czasie odwetowej egzekucji 40 osób za Stanisława Pawlika nocowali partyzanci AL. akcję członków ruchu oporu, którzy napadli na 5 listopada 1943 r. funkcjonariusze Gestapo z Miechowa rozstrzelali 5 osób za działalność kon- 129 S. Ząbczyński, op. cit., s. 62. Zob. także: https://www.straty.pl/. spiracyjną. Podczas obławy doszło do potyczki, Lista ofiar jest podawana za:Rejestr miejsc i faktów zbrodni po- pełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w w której zginęli: Stanisław Pawlik (lat 52) i Ta- latach 1939-1945 - województwo katowickie, Warszawa 1985. deusz Pawlik (lat 21), a także partyzanci: Stani- 130 Grojec Władysław został rozstrzelany 6.06.1939 r. w Charsznicy. sław Lepiarz ps. Stach (28 lat) z Kępia, NN lat 49 Nie mamy pewności, czy chodzi o tę samą osobę. 131 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar jest podawana za: Re- 126 S. Ząbczyński, op. cit., s. 62. jestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 - województwo 127 Ibidem. kieleckie, Warszawa 1980.

128 Ibidem. 132 S. Ząbczyński, op. cit., s. 64.

Ilcusiana • 23 • 2020 29 Jacek Sypień miejscowy posterunek żandarmerii w celu zdo- cego się domu. W płomieniach ginął dorobek kilku bycia broni.133 Nie udało nam się potwierdzić pokoleń, a krzyki kobiet i dzieci mieszały się z gło- w dostępnej literaturze faktu ani okoliczności sami rozszalałych zwierząt. Spośród zgromadzonych śmierci pozostałych, wymienionych osób. w centrum wsi wybrano trzydziestu kilku mężczyzn w sile wieku – z reguły ojców rodzin – i ustawio- Miechówka no pod stodołą Jana Laskowskiego. Padły komen- Jak zapisał S. Ząbczyński, w dniu 24 stycznia dy: „Padnij” i „Powstań”, po których zaterkotał 1944 roku („krwawy czwartek”) w Wolbromiu zgi- ustawiony wcześniej karabin maszynowy. Ranione nęli: Marceli Nawrot, Jakub Skorupka.134 W cyto- śmiertelnie ciała osunęły się na ziemię i poczęły się wanym „Rejestrze…” wśród ofiar jest Skorupka zaraz palić, zajęte od ognia podpalonej przez Niem- (brak imienia), rozstrzelany 14 stycznia 1943 r. ców stodoły. w Wolbromiu podczas krwawego czwartku. Przy Spośród przeznaczonych do rozstrzelania oca- jego nazwisku widnieje informacja, że pochodził lało trzech mieszkańców wsi – Stanisław Mazur, ze wsi Kąpiele. Nie udało się znaleźć informacji Kazimierz Glanowski i Marek Świerczek (ówcze- o Marcelim Nawrocie. Należy jednak podkreślić, sny sołtys) oraz prawdopodobnie jeden Rosjanin, że z 12 osób rozstrzelanych w krwawy czwartek ukrywający się w okolicy podczas wojny, po którym w Wolbromiu znamy nazwiska jedynie sześciu wszelki słuch potem zaginął. Pomordowanych po- ofiar.135 chowano nazajutrz we wspólnej mogile na cmentarzu parafialnym. Ówczesny proboszcz parafii, ks. Poręba Dzierżna Marcin Dubiel wyrzeźbił później figurę Chrystusa Był upalny poranek 7 sierpnia 1944 roku. Rano Króla, który pochyla się nad ciałami (…). Bestialska do wsi wkroczyli żołnierze niemieccy – żandarmi pacyfikacja wsi była odwetem za akcję partyzantów i własowcy stacjonujący w Wolbromiu oraz jed- Armii Ludowej na terenie Poręby Dzierżnej, w wy- nostka „Motcugu” z Pilicy. Wieś otoczono od strony niku której jeden lub dwaj żołnierze niemieccy stra- Wolbromia i Udorza. Rozpoczęło się systematyczne cili życie, a kilku zostało rannych.136 wyłapywanie mieszkańców. Bezceremonialne wy- Ofiarami pacyfikacji Poręby Dzierżnej byli: ciąganie z domów wszystkich, których napotkali Franciszek Banaś (lat 18), Piotr Cień (ppor. AK, na swej drodze. Miał szczęście ten, kto w porę zo- lat 51), Edward Dela (lat 26), Piotr Dudek (lat rientował się w sytuacji i uciekł w pole czy do lasu, 37), Stefan Dudek (lat 35), Józef Fiutak (lat 41), a podczas ucieczki nie dosięgła go kula. Kto się Mieczysław Gajowiec (lat 18), Bonifacy Gębala opierał zostawał rozstrzelany na miejscu. Taki los (lat 48), Jan Glanowski (lat 58), Jan Grabowski spotkał m.in. Stanisława Wieszczurę z kilkuletnim (lat 35), Jan Grela (lat 50), Jan Grela (lat 27), Jan synkiem Henrykiem. Zastrzelono ich na progu palą- Jabłoński (lat 30), Teofil Kałużny (lat 40), Józef Kokoszka (lat 51), Andrzej Kokoszka (lat 47), 133 Jednym z rozstrzelanych był Józef Sypień, stryjeczny brat mojego Piotr Konieczny (lat 38), Michał Konieczny (lat dziadka (przyp. aut.). 24), Zygmunt Kowalik (lat 32), Piotr Liszka (lat 134 S. Ząbczyński, op. cit., s. 64.

135 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar podana za: Egzekucje na terenie województwa krakowskiego w latach okupacji 1939- 136 W. Szota, Pamięci Ofiar Sierpnia 1944 r.: Poręba Dzierżna, [w:] 1945, Warszawa 1975. „Wieści Wolbromskie” nr 15/2007, s. 9.

30 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

48), Jan Mazur (lat 57), Henryk Nawrot (lat 25), W 1983 roku, pod kierownictwem Bogdana Gla- Józef Nawrot (lat 21), Piotr Nawrot (lat 18), Sta- nowskiego, przygotowano wniosek o odznaczenie nisław Nawrot (lat 18), Roman Osuch (lat 33), wsi Krzyżem Grunwaldu. Rada Państwa, bio- Tadeusz Pietrasik (lat 22), Tadeusz Pilnik, Klara rąc pod uwagę bohaterstwo jej mieszkańców, ale Pietraszczyk (lat 44), Franciszek Słuszniak, Bole- także ich aktywny udział w ruchu oporu, nadała sław Struzik (lat 39), Franciszek Struzik (lat 44), wsi Krzyż Grunwaldzki III klasy. W dniu 7 sierp- Bronisław Szota (lat 18), Jan Szota (lat 52), Józef nia 1991 roku, ówczesny proboszcz parafii Poręba Szwagrzyk (lat 30), Władysław Tekieli (lat 49), Dzierżna ks. Józef Wieczorek poświęcił drewniany Jakub Tekieli (lat 44), Stanisław Wieszczura (lat krzyż, który stanął obok pamiątkowego głazu.137 40) i Henryk Wieszczura (lat 10). Na remizie OSP w Porębie Dzierżnej umiesz- Jako pierwszy miejsce uświęcone krwią pomor- czona jest tablica pamiątkowa poświęcona ofia- dowanych uczcił Bronisław Szota, który wraz ze rom pacyfikacji wsi. Z inicjatywy mieszkańców Stanisławem Bałazym postawił na miejscu straceń wsi, na czele z radnym Mirosławem Osuchem, drewniany krzyż z ogrodzeniem i napisem na bla- miejscowa szkoła podstawowa od września 2007 r. szanej tablicy. Później przygotowaniem bardziej nosi imię „Pamięci Ofiar Sierpnia 1944 r.” godnego upamiętnienia miejsca stracenia zajął się W publikacji S. Ząbczyńskiego pojawia się Komitet Budowy Pomnika złożony z mieszkań- dodatkowo informacja, że w czasie łapanki został ców wsi (w tym członków rodzin ofiar).Jego prze- zastrzelony Franciszek Balik (lat 40). wodniczącym był Wiktor Szota, a członkami: Sta- Relacja z pacyfikacji Poręby Dzierżnej Eleono- nisław Banaś, Bolesław Półtorak, Marceli Banaś, ry Kunik, ówczesnej kierowniczki szkoły, została Stefan Fiutak, Roman Pandel, Stanisław Struzik, opublikowana w „Bolesławskich Zeszytach Hi- Stanisław Kokoszka, Andrzej Pietraszczyk, Szcze- storycznych”: 8.VIII.1944 r. o godz. 7.20 we wsi pan Glanowski, Stanisław Szota i Józef Kokoszka. rozległy się strzały. Dobiegał już piąty rok wojny. W pracach pomagali przedstawiciele organizacji System nerwowy ludzi nie wytrzymywał wtedy wie- społecznych, kombatanckich oraz zakłady pracy. le. Napięcie nerwowe dochodziło do zenitu, dlatego Roboty betoniarskie przy budowie pomnika prowa- strzały te zelektryzowały nieprzyjemnie mieszkań- dził Stanisław Szasta, któremu pomagali: Andrzej ców wsi. Pamiętam, jak mechanicznie tylko wyko- Konieczny, Dariusz Nawrot i Władysław Bałazy. nywałam konieczne czynności, a cała stężała słucha- Wysiłki społecznego komitetu aktywnie wspierali łam, co stanie się za chwilę. Wszyscy oczekiwali na członkowie ówczesnego Zarządu Powiatowego, jak złe, które miało nastąpić. Za moment szła wieść, że i wolbromskiego koła ZBOWiD. Uroczystość odsło- partyzanci zabili na terenie wsi trzech Niemców. nięcia pamiątkowego głazu, który stanął na miejscu Groza padła na wszystkich. Godz. 8-ma, 8.30, nic rozstrzelania przez hitlerowców mieszkańców Porę- się nie dzieje. Wybieram się rowerem na pocztę do by Dzierżnej, odbyła się w niedzielę 20 paździer- Wolbromia, by nadać paczkę dla męża w obozie. Po nika 1963 roku. Od tej chwili opiekę nad pomni- drodze mijam dwór. Tam wszyscy zdenerwowani kiem przejęła młodzież szkolna. W każdą rocznicę w najwyższym stopniu. Jadę do Wolbromia. Na po- pacyfikacji organizowano patriotyczne manifestacje czcie telefonistka zdradza mi straszną tajemnicę, że oraz odprawiano nabożeństwa za dusze zmarłych. 137 Ibidem.

Ilcusiana • 23 • 2020 31 Jacek Sypień

Poręba Dzierżna będzie pacyfikowana i już oddział tego potu, jakie mi spływały po plecach, czekałam egzekucyjny w drodze. Wracam wstrząśnięta do naj- strzału. Nie strzelił. Opanowałam się po jakimś wyższego stopnia. Mijam, nie poznając ludzi. Gdy czasie i z chwilą, gdy zniknęłam z oczu Niemcom, dojechałam do „Marglaka” (góra gdzie wybierano skręciłam z szosy w bruzdę między dworskie łany margiel przed Porębą) już z daleka widzę szereg aut i chyłkiem biegłam wlokąc rower do ścieżki, któ- ciężarowych i kręcących się Niemców i gdy jeszcze ra niżej prowadziła z Łobzowa do Poręby. Na tej podjechałam wyżej widziałam już palącą się wieś. ścieżce nie mogłam być już widziana przez Niem- Paliła się na całej linii szosy. Karabiny maszynowe ców. Siadłam na rower, dojechałam do plebanii, ustawione były w stronę lasu, skąd od czasu do czasu stojącej wśród gęstych drzew. Tu u ks. Dubiela była odzywały się pojedyncze strzały. Sprawdzono mi do- zebrana grupa przerażonych chłopów. Od nich dokumenty i rozkazano położyć się w rowie z uniesio- wiedziałam się, że mój dom nie jest spalony. Spa- nymi rękami. Obok leżeli Niemcy zabezpieczając się lone zostały zabudowania przy szosie. Z okien ple- przed kulami od strony lasu. Po jakiejś pół godzinie banii nie było tego widać. Po chwili wytchnienia usłyszałam podniesione głosy Niemców, odwróciłam zdecydowałam się iść do wsi. Wyszedł ze mną ks. głowę w tę stronę i ujrzałam dziwny obraz, najpierw Dubiel. Wokół panowała śmiertelna cisza. Usłysze- dziesiątki dłoni, potem rąk, wreszcie postaci. Szły liśmy nagle strzał. To był ostatni strzał, jaki odda- zwartą grupą obstawieni własowcami. To była cała li Niemcy w tym dniu w Porębie. Od tego strzału służba folwarczna, a na czele również z podniesio- zginął Piotr Liszka, zginął na zagonie przed swo- nymi rękami szła właścicielka folwarku p. Siemiąt- im domem. Szłam zszokowana nie wiedząc, że za kowska Halina, przy niej trzynastoletni wnuk An- chwilę dopiero zobaczę najpotworniejszą tragedię drzej Pniewski. Rozkazano im położyć się w rowie. Poręby. Gdy wyszłam z załamania drogi i zoba- Po jakimś kwadransie, któryś z hitlerowców dał czyłam mój dom, jakoś nie było to ważne. Ważne rozkaz, podjechało auto i wszystkim aresztowanym było, gdy zobaczyłam małą Halinkę siedzącą na we dworze rozkazano zająć miejsca w aucie. Auto trawniku patrzącą uparcie w stronę dogasających ruszyło w kierunku palącej się Poręby. Zostałam ogni. Na mój głos odwróciła się i zaczęła strasz- sama wśród Niemców, nie wiedziałam jaki będzie nie płakać. Nim weszłam do domu, powiedziała mój los. Nie bardzo zastanawiałam się nad sobą. mi Ciociu, wszystko wyniosłam i pościel, i ubra- Przerażona aż do bólu myślałam ciągle, co dzieje się nie. Wyniosła w workach, które jej dała gospodyni z Halinką. Była to moja siostrzenica, dziesięciolet- Imiołkowa. Wynosili w sąsiedztwie wszyscy, to i ona nia, która podczas wojny przebywała u mnie. Oj- wlokła swoimi małymi rękami, żeby coś uratować. ciec jej był w obozie w Dachau. Odpowiedzialność Ale Niemcy tu nie doszli - i tak ocalał mój dom. za życie i zdrowie dziecka zacierała inne sprawy. W tym dniu, złym dniu, miałam już drugi raz W pewnej chwili jeden z hitlerowców rozkazał mi szczęście. Zabrałam leki i poszłam do pogorzelisk. wracać do Wolbromia. Na mój protest, że muszę Przy szosie dogasały pożary. Nic było domów, nie jechać do wsi, bo tam jest dziecko, warknął wymie- było stodół. Dymy jeszcze unosiły się nad zgliszcza- rzywszy we mnie pistolet. Pamiętam ten moment mi, kikuty drzew sterczały żałośnie. I szłam tak - opieram się na rowerze, kierując go w stronę Wol- sama wśród sierpniowego słońca, które świeciło tak bromia. Nie czułam strachu, czułam nitki lodowa- jak zawsze, a wieś była jak wymarła. Obraz, jaki uj-

32 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 rzałam nagle przerastał moje wyobrażenie o zbrod- zę wśród mieszkańców. Pojawienie się samochodu ni. Spalono 76 gospodarstw, rozstrzelano 41 gospo- na wsi wywoływało panikę. Ludzie uciekali w pola darzy, a potem podpalono stodołę, pod którą leżały i ukrywali się w ziemiankach bojąc się powrotu do ciała pomordowanych. Niektórzy żywcem palili się, domu. W największej tajemnicy przed Niemcami bo kule nie były śmiertelne. Trzask ognia, jęki kona- z Haliną Siekierzyńską leczyłyśmy rannych. Były- jących, mdlejące kobiety to obraz tego dnia. Kiedy śmy przeszkolonymi sanitariuszkami AK i ta wie- oddział egzekucyjny opuścił wieś, dogasały pożary, dza tak bardzo nam się przydała. Ciężko poparzony a na zgliszczach nie było ludzi. Z popiołów i palą- był Mazur Stanisław, który uciekł spod palącej się cych się stodół wyciągaliśmy z p. Januszem Pniew- stodoły. Uciekając zrywał z siebie palącą się odzież, skim i studentką Haliną Siekierzyńską osękami prawie nagi dobiegł do Chliny, gdzie udzielono zwęglone szczątki ludzkie i układali na murawie, mu pierwszej pomocy. Glanowski - ogrodnik - był by rodziny mogły rozpoznać swoich ojców, mężów, ciężko ranny w udo. Trzy miesiące trwało leczenie. synów. Tylko trzy postacie rozpoznano po charak- Sołtys Świerczek Marek o mało nie umarł z upły- terystycznych rysach czy sylwetkach, reszty nikt nie wu krwi, ale uratowano go. Tekieli Jakub zginął, zidentyfikował. I w trzecim dniu, gdy po usilnych kula trafiła go w kręgosłup, został sparaliżowany zabiegach władze okupacyjne zezwoliły na pocho- i po kilku dniach zmarł. Odratowany został stu- wanie ciał pomordowanych, odbył się niezwykły po- dent radziecki, który ukrywał się jako służący grzeb. Nie było trumien, nikt nie ubierał zmarłych. u organisty miejscowego Tekielego i wielu innych.138 Dziwny to był kondukt. Jechał wóz za wozem, a na nich złożone zwęglone ciała ludzkie bez rąk, bez Poręba Górna nóg. Za wozami wlekli się ludzie bosi, obdarci. Nie Jak podaje S. Ząbczyński, wczasie pacyfikacji pamiętam nawet czy kto płakał. Nie było chorągwi, wsi zostali zastrzeleni: Władysław Bielach (lat nie było krzyża. Na cmentarzu wykopano jedną 19), Julia Kałka (lat 25), Irena Mitka (lat 18) mogiłę, do niej wkładano owinięte w prześcieradła i Władysław Zagrodzki (lat 30).139 Tymczasem, zwęglone ciała ludzkie. Setki ludzi brało udział jak wynika z „Rejestru…”, w 1945 r. w Porębie w tym makabrycznym pogrzebie. Mdlały kobiety rozstrzelane zostały przez hitlerowców dwie oso- i dzieci, trzeba je było ratować. Trzeba było mieć by: Władysław Zagrodzki i Julia Kałwa. Z kolei siły za innych. Ludzie wrócili do zgliszczy. Póki w 1943 r. została zastrzelona pani Rodańska (40 jeszcze były noce ciepłe, spali na dworze, potem lat). Irena Mitka (ur. 5.02.1923 r.) zginęła 22 lu- zamieszkali w ziemiankach. Nędza, głód, zimno. tego 1943 r. w KL Auschwitz (numer obozowy Nie było odzieży, nie było butów. Zorganizowano 32340).140 zbiórkę w okolicznych wsiach i dzielono tym, co zebrano. Oddział AK pośpieszył z pomocą miesz- kańcom Poręby Dzierżnej, dostarczając odzieży i leków. A Niemcy rekwirowali wszystko, co się dało. 138 E. Kunik, O pacyfikacji Poręby, [w:] J. Liszka, Gmina Bolesław pod Karano dalej mieszkańców wsi zabierając zboże na okupacją hitlerowską 1939-45, Bolesławskie Zeszyty Historyczne, pniu, siano, koniczynę, inwentarz pozostały. Te z. 3, Bolesław 1997, s. 14-17. wszystkie wypadki wytworzyły niezdrową psycho- 139 S. Ząbczyński, op. cit., s. 67. 140 Źródło: www.straty.pl.

Ilcusiana • 23 • 2020 33 Jacek Sypień

Strzegowa lat), Mieczysław Konieczny (lat 20), Władysław S. Ząbczyński odnotował, iż przez żandarmerię Konieczny (lat 22), Julia Majewska (lat 45), Fran- i gestapo zostali zastrzeleni: Antoni Bądkowski, Jan ciszek Paneczko (lat 55) i Jan Paneczko (lat 26).145 Kochan (44 lata) i Serwacy Krawiec.141 Udało się Lista ofiar nieco różni się od tej podanej potwierdzić, że Jan Kochan (44 lata) został roz- w „Rejestrze…”, zgodnie z którym Józef Knap, strzelany przez hitlerowców 24 sierpnia 1944 r. ur. w 1904 r. w Zarzeczu, został rozstrzelany 19 w Strzegowej za uchylanie się od kopania oko- sierpnia 1944 r. w Zarzeczu. Z kolei Agnieszka pów. Zwłoki pochowano na miejscowym cmen- Majewska (lat 45) w 1943 r. została rozstrzelana tarzu.142 Natomiast nie potwierdzono w dostęp- w Wierzchowisku przez hitlerowców, zaś jej zwło- nej literaturze faktu, ani okoliczności śmierci ki pochowano na miejscu egzekucji, a po ekshu- pozostałych, wymienionych osób. macji – na cmentarzu.

Sulisławice Wolbrom Według Stefana Ząbczyńskiego w Sulisławi- Likwidacja wolbromskiego getta cach zostali rozstrzelani przez Niemców Ludwik Największą akcją pacyfikacyjną i masową eg- Madej (lat 20), Grzegorz Sokół, Józef Szwagrzyk zekucją na ziemi olkuskiej była likwidacja wol- (lat 38).143 bromskiego getta we wrześniu 1942 r. Ostatnia z wymienionych osób została zamor- Wcześniej, po wkroczeniu wojsk niemieckich dowana podczas pacyfikacji Poręby Dzierżnej, do Wolbromia, wszyscy miejscowi Żydzi zostali w przypadku pozostałych nie udało się potwier- wyprowadzeni z miasta w kierunku Zawiercia. dzić w dostępnej literaturze ani faktu, ani okolicz- Wielu z nich zginęło lub ucierpiało w czasie trzy- ności ich śmierci. dniowego marszu od tortur zadawanych przez eskortę. Pozostali przy życiu Żydzi powrócili do Wierzchowisko miasta. Jesienią 1941 r. (lub wiosną 1942 r.) zo- Za udzielenie schronienia Żydowi 5 marca stali przeniesieni do getta, gdzie mieszkało prawie 1943 r. w Wierzchowisku rozstrzelane zosta- 8 tysięcy Żydów (w tym około 3 tysięcy deporto- ły przez funkcjonariuszy gestapo cztery osoby. wanych i uciekinierów). Zwłoki pochowano na cmentarzu w Szreniawie. 5 września 1942 r. miasto zostało otoczone Ofiary to: Irena Konieczna (20 lat), Mieczysław kordonem wojska i żandarmerii oraz miejsco- Konieczny (lat 24), Franciszek Paneczko (lat 55), wych służb pomocniczych. Rozpoczęła się likwi- Jan Paneczko (lat 33).144 dacja getta. Policja niemiecka i Ukraińcy zapro- Natomiast S. Ząbczyński odnotował, że pod- wadzili wszystkich Żydów na stację kolejową, czas pacyfikacji wsi zostali zamordowani: Ludwik gdzie odbyła się selekcja. Tego dnia około 600 Barczyk, Józef Knap (lat 39), Irena Konieczna (19 starych i słabych osób zostało zabranych do leśne- go wąwozu, gdzie zostali rozstrzelani i pochowani 141 Ibidem. w zbiorowych mogiłach. Pozostali na stacji Żydzi 142 Ibidem. – oprócz kilkuset wybranych w drodze selekcji 143 S. Ząbczyński, op. cit., s. 67.

144 Źródło: www.straty.pl. 145 S. Ząbczyński, op. cit., s. 68.

34 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 mężczyzn skierowanych do obozów pracy – zo- ofiar – zarówno osób, które zginęły bezpośred- stali załadowani do wagonów i przewiezieni do nio w Wolbromiu, jak i tych zamordowanych obozu śmierci w Bełżcu. w obozach zagłady – została opublikowana we Po zlikwidowaniu gminy żydowskiej w Wol- wspominanej wcześniej publikacji „Wolbromscy bromiu, miejscem egzekucji Żydów znalezionych Żydzi”.149 lub zadenuncjowanych podczas ukrywania się Po wojnie upamiętniono ofiary. W miejscu stał się cmentarz żydowski. Od połowy września kaźni znajdują się trzy prostokątne, obramowane 1942 r. do końca 1944 r. zastrzelono tam pra- i nakryte betonowymi płytami mogiły. Są na nich wie 400 Żydów. Nie jest znana dokładna liczba umieszczone tablice z napisami: „Cześć pamięci/ ofiar – w różnych opracowaniach pojawiają się ludności żydowskiej/poległej z rąk/morderców hi- informacje, że 5 września w Wolbromiu zostało tlerowskich”; „Miejsce spoczynku 800 ofiar/Oby- rozstrzelanych od 300 do 800 osób, a także – iż wateli polskich narodowości/pomordowanych od września 1942 r. do końca 1944 r. rozstrzelano przez/hitlerowców w dniach 4-13.IX.1942 r. 400 osób. Zachowały się relacje świadków zagła- /Cześć ich pamięci”; „Oto co trzeba wyryć jak dy wolbromskich Żydów.146 Nie znamy niestety w głazie/w polskiej pamięci/wspólny dom nam nazwisk żydowskich mieszkańców Wolbromia, zburzono i krew/przelana nas brata/ łączy nas którzy zostali zamordowani na terenie miasta. Li- mur egzekucji łączy nas/Oświęcim Dachau każdy sta wszystkich ofiar została opublikowana w kilku grób bezimienny/ i każda więzienna krata”. Na źródłach.147 jednej z mogił umieszczony jest pomnik w for- W cytowanym portalu Straty.pl wymienione mie obelisku na stopniowanym postumencie, na są nazwiska osób, które zostały zamordowane którym znajduje się tablica z napisem: „Współ- w Wolbromiu we wrześniu 1942 r. Są to: Szmul obywatelom/i męczennikom/żydowskim/miesz- Biber, Abram Borensztajn, Hersz Jakubowicz, kańcy/Wolbromia”. W zbiorowych mogiłach Henach Landau, Meilech Paczkowski, Schall spoczywają szczątki ok. 800 osób narodowości Bruehand, Rachela Chorowicz, Estera Cukier- żydowskiej zamordowanych we wrześniu 1942 r. man, Moszek Cukierman, Estera Gajer z domu Na dawnym cmentarzu żydowskim znajduje Schall, Horowitz, Jochym Kiwkowicz, Moszek się również pomnik ufundowany przez Fundację Kiwkowicz, Ryfka Kiwkowicz, Szajndla Kiwko- Rodziny Nissenbaumów, upamiętniający 4500 wicz, Wolf Kiwkowicz, Henach Landau, Cha- mieszkańców Wolbromia narodowości żydow- na Miodownik, Moszek Miodownik, Chana skiej, zamordowanych w okresie II wojny świa- Rotmensz, Israel Chaba, Jechiel Chaba.148 Lista towej. Fundacja zainteresowała się Wolbromiem z inicjatywy pochodzącego z Wolbromia płk.

146 I. Cieślik, K. Kocjan, op. cit., s. 52-56. Por. także: https://www. Norberta Chaby. W kwietniu 1988 r. Funda- yadvashem.org. cja wspólnie z Radą Ochrony Pomników Wal- 147 Lista wolbromskich Żydów, którzy zginęli, zapisana w księdze pa- ki i Męczeństwa oraz Urzędem Miasta i Gminy miątkowej „Wolbrom Irenu”, [na:] https://www.yadvashem.org/ yv/he/exhibitions/wolbrom/memorial-book.asp. w Wolbromiu rozpoczęła grodzenie cmentarza 148 Źródło: www.straty.pl. Dwa ostatnie nazwiska za: Mogiła zbio- żelaznymi przęsłami osadzonymi na betono- rowa Żydów, ofiar terroru hitlerowskiego w Wolbromiu (on-line), [na:] http://grobywojenne.malopolska.uw.gov.pl/pl-PL/Home/ Obiekt/124. 149 I. Cieślik, K. Kocjan, op. cit., s. 75-109.

Ilcusiana • 23 • 2020 35 Jacek Sypień wej podmurówce. Wzniosła również pomnik miejsce «krwawy czwartek». Wtedy bowiem żan- na cmentarzu poświęcony pamięci Żydów wol- darmi z różnych stron otoczyli Wolbrom w czasie bromskich wymordowanych w czasie okupacji. targu i zastrzelili przy różnych okazjach 12 osób. Także na zbiorowych mogiłach w pobliskim lesie Nadto zabrali do Miechowa 32 osoby. Wróciło tylko ufundowała pamiątkowe tablice. Uroczystość od- 10 [...].154 W tym samym wydawnictwie znajdu- słonięcia odbyła się 24 listopada 1988 r. jemy inną relację: W dniu 14 października 1943 Na dawnym cmentarzu żydowskim w Wol- r. Niemcy dokonali krwawej „rzezi” Wolbromia bromiu znajduje się macewa z wyrytą gwiaz- („krwawy czwartek”). Był to dzień targowy i wielu dą Dawida i napisem: „Tu spoczywają/prochy/ przybyło chłopów z poszczególnych wsi. Wg relacji moich braci/Jechiela/i Israela/zamordowanych/ ps. „Biedny” pol. gran. (Michał Subocz) - mordu przez/hitlerowców/w czasie II wojny/światowej/ dokonali na bezbronnej ludności żandarmi „Mot- Chaba Norbert/1988”.150 zugu” z Pilicy, żandarmeria z Miechowa i z Wol- bromia, Kripo i Gestapo z Miechowa, w sumie oko- Krwawy czwartek w Wolbromiu ło 100 Niemców. W pacyfikacji tej zginęło ponad W dzień targowy 14 stycznia 1943 r. (pojawia 40 Polaków.155 się też data 14 października 1943 r.) funkcjonariusze Gestapo, Sonderdienstu oraz żandarmi Dwudziestu straconych w Wolbromiu rozstrzelali 11 osób. Zwłoki zabrały rodziny lub 26 stycznia 1944 r. w Wolbromiu Gestapo pochowano na miejscowym cmentarzu.151 Usta- rozstrzelało 20 osób. Zostali oni przywiezieni do lono nazwiska 6 ofiar. Wolbromia z aresztów i więzień w innych miej- Zginęli wtedy: Wojciech Ciepał (przed woj- scowościach. Pochowano ich w zbiorowej mogi- ną zamieszkały w Łobzowie), Sabina Gaikowa le na miejscu kaźni, a 5 kwietnia 1945 r. zwłoki z Wolbromia (45 lat), Wojciech Haberka z Dłuż- pomordowanych ekshumowano i pochowano ca, Bolesław Kokoszka z Wolbromia, Skorupska w mogile zbiorowej na cmentarzu parafialnym (Skorupka)152, Marceli Nawrot z Miechówki, Sta- w Wolbromiu. nisław Sokołowski z Wolbromia.153 Lista ofiar: Zachowała się relacja z tego tragicznego wy- • Jan Barczyk – prawdopodobnie mieszkaniec darzenia, zamieszczona w publikacji B. M. Nie- Pilicy. czui-Ostrowskiego. Podaje oficer wywiadu placów- • Jan Kotnis ps. Powój – syn Wawrzyńca i Ma- ki policji granatowej Michał Subocz ps. „Biedny”: rianny z domu Urys, ur. 17.11.1881 r.156 „[...] w dniu 14.X.1943 r. w Wolbromiu miał (w Wierzbicy. Rolnik (absolwent Szkoły Rol- niczej w Pszczelinie koło Warszawy), w czasie

150 O. Dziechciarz, J. Sypień, Pamięć…, op. cit., s. 117-118. I wojny światowej był członkiem Polskiej

151 Źródło: https://www.straty.pl/. Lista ofiar podana za: Rejestr Organizacji Wojskowej. W okresie okupa- miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 - województwo katowickie, Warszawa 1985. 154 B. M. Nieczuja-Ostrowski, op. cit., s. 172.

152 Wg S. Ząbczyńskiego to Jakub Skorupka z Miechówki, a wg „Re- 155 Ibidem, s. 178. jestru…” to Stanisław Skorupka z Kąpiel Wielkich. 156 Lub 1891 r., jak podaje: C. Brożek, Mieszkańcy Wierzbicy polegli 153 Źródło: www.straty.pl. i pomordowani w czasie II wojny światowej, Wierzbica 2014, s.14

36 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

cji członek gm. trójki SL „Roch” zamieszkały niczący powiatowej trójki SL „Roch”, żołnierz w Kidowie, aresztowany przez Kriminalpolizei Batalionów Chłopskich, aresztowany z bratem 2 grudnia 1943 r. jako podejrzany o ukrywanie 2 listopada 1943 r. przez Kriminalpolizei jako osoby narodowości żydowskiej i rozstrzelany podejrzany o ukrywanie osoby narodowości 26 stycznia 1944 r. w Wolbromiu. żydowskiej, rozstrzelany w Wolbromiu.157 • Józef Kotnis ps. Pazur – syn Wawrzyńca i Ma- • Piotr Mendak – 50 lat, mieszkaniec Złożeńca, rianny z domu Urys, ur. 6.03.1885 r. w Wierz- żołnierz Bch. Aresztowany 20.11.1943 r. bicy; rodziny nie założył. Ukończył siedem klas • Ludwik Milejski – ur. 11.05.1897 r. w Wierbce; szkoły handlowej w Kielcach i Wyższą Szkołę rolnik zamieszkały w Dobrej, członek gminnej Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie. W cza- trójki SL Roch”, aresztowany 9 grudnia 1943 r. sie zaborów kolportował prasę z Krakowa do • Stanisław Radosz – pochodził z gminy Ogro- zaboru rosyjskiego. W 1916 r. współorganizo- dzieniec. wał pierwszą polską szkołę w Wierzbicy oraz • Antoni Rozlach – 29 lat mieszkaniec Złożeńca, struktury POW i PSL w powiecie olkuskim. żołnierz BCh, aresztowany 20.11.1943 r. Początkowo był nauczycielem w Miejskiej • Ignacy Rozlach – 42 lata, mieszkaniec Złożeń- Szkole Rolniczej w Różnicy (pow. Jędrzejów), ca, żołnierz BCh, aresztowany 20.11.1943 r. następnie prowadził własne gospodarstwo • Władysław Rozlach – 42 lata, mieszkaniec Zło- w Wierzbicy. Był członkiem Rady Gminnej żeńca, żołnierz BCh, aresztowany 20.11.1943 r. w Kidowie, organizatorem kółek rolniczych • Stanisław Sołtysik (Sołtysiak) – pochodził i Kas Stefczyka w pow. olkuskim i miechowskim, z Dobrej, aresztowany za przechowywanie ro- Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Pilicy dziny żydowskiej. (przewodniczący Rady Nadzorczej). Był rów- • Władysław Wnuk – 19 lat, mieszkaniec Złożeń- nież posłem na sejm ustawodawczy 1919-22 ca, żołnierz BCh, aresztowany 20.11.1943 r. z powiatów olkuskiego i miechowskiego z ra- • Józef Zając – pochodził ze Sławniowa, żołnierz mienia PSL „Wyzwolenie” (zasiadał w komi- BCh.158 sjach demobilizacyjnej, komunikacyjnej, skar- Ofiarami egzekucji byli żołnierze Batalionów bowo-budżetowej i wodnej). Był członkiem Chłopskich z okolic Pilicy, aresztowani w wy- Centralnego Towarzystwa Organizacji i Kółek niku dekonspiracji, do jakiej doszło 2 listopada Rolniczych, Sejmiku i Wydziału Powiatowego 1943 r., kiedy z niewiadomych przyczyn Gestapo w Olkuszu, a także opiekunem i od 1928 r. aresztowało komendanta placówki BCh w Zło- członkiem zarządu ZMW RP „Wici” w woj. żeńcu, który po torturach wyjawił nazwiska pozo- kieleckim, członkiem PSL „W” (1923-25 stałych członków konspiracji. W domu jednego w ZG), potem członkiem Zarządu Powiato- z nich znaleziono ukrytą listę członków wszyst- wego SL. Propagator tkactwa ludowego. Pu- kich placówek BCh w okolicy. Aresztowanych blikował liczne artykuły w prasie ludowej. W czasie II wojny światowej był przewodni- 157 Źródło: https://www.straty.pl/. Informacje podane za: Księga po- ległych i pomordowanych żołnierzy Batalionów Chłopskich 1940- czącym Powiatowego Kierownictwa Ruchu 1945, Warszawa 1995. Por. także: Biblioteka Sejmowa, [na:] Ludowego w Olkuszu. Od 1941 r. przewod- https://bs.sejm.gov.pl/. 158 Źródło: www.straty.pl.

Ilcusiana • 23 • 2020 37 Jacek Sypień rozstrzelano w Wolbromiu i Miechowie. Za- a jego zwłoki zostały pochowane na cmentarzu grożeni aresztowaniem, którym udało się uciec w Pilicy. We wrześniu 1942 r. żandarm zastrzelił z domu przyłączyli się do grupy specjalnej BCh kobietę nazwiskiem Król (nie znamy imienia), Stanisława Śnitki ps. Sowa, która operowała kiedy weszła do mieszkania opuszczonego przez w powiecie włoszczowskim.159 Żyda. Marcin Sikora, robotnik z Wolbromia, Na zbiorowej mogile na wolbromskim cmen- został rozstrzelany przez dowódcę oddziału kar- tarzu znajduje się lastrykowa płyta z inskrypcją: nego Jagdkomendo w marcu 1943 r. W kwiet- „Tu/spoczywa 20-tu/Polaków/zamordowanych niu tego samego roku został zastrzelony ukrywa- w Wolbromiu/przez zbirów hitlerowskich/w dniu jący się wolbromski Żyd nazwiskiem Solewiń- 26 stycznia 1944 r./cześć ich pamięci”. Mogiła ski.161 Wolbromski Żyd o nazwisku Rodański jest otoczona niskim płotem z metalowych prę- został zastrzelony przez żandarma latem 1943 tów na betonowym obramowaniu. Natomiast r. w Wolbromiu. Nie znany z imienia Wróbel w Wolbromiu przy ul. 20 Straconych znajduje ze Szczepanowic (powiat miechowski), został się pomnik ofiar pacyfikacji w styczniu 1944 r. rozstrzelany w 1943 r. na terenie Fabryki Wyro- Na betonowym postumencie przykrytym płytą bów Gumowych przez policjanta hitlerowskiego z lastriko znajduje się pomnik w formie nagrobka z Miechowa z nie ustalonych powodów. przykrytego płytą z lastriko z pamiątkową płytą W styczniu 1944 r. Władysław Szczepara z Goła- z czarnego marmuru. U wezgłowia, na pionowej czew został rozstrzelany przez żandarmów w lesie płycie, także znajduje się pamiątkowa tablica. Na w Wolbromiu. Także w styczniu tego roku został tablicy umieszczonej na pionowej steli znajduje zastrzelony Antoni Żelazny ps. Sęp. W grudniu się godło, a poniżej napis: „W tym miejscu/w 1944 r. za brak dokumentów osobistych żołnie- dniu 26 i 1944 r./zostało zamordowanych/przez rze ukraińskiego oddziału SS zastrzelili Czesława hitlerowców/20 Polaków”. Na tablicy umieszczo- Musiała, 22-letniego mieszkańca Wolbromia. nej na poziomej płycie są umieszczone nazwiska W 1944 r. żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali rozstrzelanych.160 W 2020 r. władze Wolbromia w lesie koło Wolbromia trzy osoby, które prze- uporządkowały i zrewitalizowały otoczenie bywały w pobliżu składu amunicji. Zginę- pomnika. ła m.in. żona Strzałki, woźnego magistratu. Nazwiska pozostałych ofiar nie ustalono. Kilka Poza wspomnianymi akcjami pacyfikacyjny- tygodni przed wyzwoleniem został zastrzelony mi, podczas okupacji na terenie Wolbromia roz- Mosze Josef Kruk, wydany przez ukrywającego strzelano kilkanaście osób. Do kilku egzekucji go Polaka.162 Pod koniec wojny dowódca od- doszło w 1941 r. W tym roku (brak daty dziennej) działu karnego Jagdkomendo zastrzelił Mariana został zastrzelony przez żandarma 22-letni Jerzy Żuławińskiego, 21-letniego szewca z Wolbro- Trzaska, przed wojną zamieszkały w Wolbromiu, mia. z zawodu urzędnik, a także Sura Wolhendler. 14 marca zastrzelono 23-letniego Stefana Lisa,

159 H. Błażkiewicz, op. cit., s. 443-444. 161 I. Cieślik, K. Kocjan, op. cit., s. 57.

160 O. Dziechciarz, J. Sypień, Pamięć…, op. cit., s. 116. 162 Ibidem.

38 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

Zarzecze Bronisława Łaksa (lat 45), Masalska (Masarska) Pacyfikacja Zarzecza, która miała miejsce 19 ze Sławkowa (lat 30), Maria Szatan (lat 45), Wło- sierpnia 1944 r., była akcją odwetową za przepro- dzimierz Świerczek, Wrona z Sosnowca (lat 50), wadzony dzień wcześniej atak oddziału partyzanc- Jan Zając (lat 19). kiego AK „Surowiec” na Niemców, budujących Zwłoki pomordowanych mieszkańców Zarze- umocnienia obronne w polach na zachód od Za- cza i Gołaczew zostały w 1945 r. ekshumowane rzecza. W walce zginął jeden partyzant - rotmistrz i pochowane na cmentarzu parafialnym w Goła- Wacław Zdyb ps. Zawieja, Janusz (dowódca Ke- czewach. W Zarzeczu przy drodze wojewódzkiej dywu Śląskiego Okręgu AK, biorący udział w ak- 783 znajduje się obelisk upamiętniający ofia- cji w charakterze obserwatora), a dwóch zostało ry pacyfikacji wsi z 19 sierpnia 1944 r. Pomnik rannych. Straty Niemców to dwóch zabitych (wg ufundowany przez mieszkańców został odsłonięty miejscowej ludności pięciu) i jedenastu rannych. w 1970 r. Na kamiennym obelisku znajduje się Partyzantom udało się zdobyć 35 karabinów, marmurowa tablica upamiętniająca ofiary. 2 pistolety 9mm, ponad 3 tys. sztuk amunicji Jak wynika z „Rejestru…”, 6 lipca 1944 r. i wyposażenie wojskowe. w Zarzeczu został rozstrzelany przez żandarmów Podczas pacyfikacji funkcjonariusze Gestapo Jan Szatan, 42 lata, mieszkaniec Zarzecza. rozstrzelali dziesięć osób – dziewięciu mieszkań- ców Zarzecza i jednego mieszkańca Gołaczew. Ofiary to: Bogusław Banaś (Banyś; lat 21)163, Stanisław Bąchor (lat 16), Franciszek Byczek (lat 38), Katarzyna Byczek (lat 70), Henryk Czernek (lat 28), Jan Gamrat ps. Wrobel (ur. 5.10.1909 r., syn Pawła i Katarzyny, rolnik, organizator BCh, uczestniczący w przerzutach ludzi przez grani- cę GG), Stanisław Kamionka (lat 26), Henryk Kańczuga (lat 24)164, Józef Knap ps. Konopie (ur. w 1904r. w Zarzeczu, rolnik, żołnierz BCh, rusz- nikarz i konserwator broni; w 1943 ujęty przez żandarmów w czasie wypadu grupy dywersyjnej BCh na teren przyłączony do Rzeszy, rozstrzelany wyrokiem sądu doraźnego w Olkuszu)165,

163 Brak nazwiska w bazie na portalu www.straty.pl. Jest Banyś Bo- gusław, ur. 15.09.1924 r. w Zarzeczu, zawód robotnik. Zmarł 17 lipca 1943 r. w więzieniu w Sosnowcu. Źródło: Więzienia hitle- rowskie na Śląsku w Zagłębiu Dąbrowskim i w Częstochowie 1939- 1945, red. Andrzej Szefer, Katowice, 1983.

164 Henrykowi Kańczudze jako jedynemu udało się uciec z miejsca egzekucji, ale został zastrzelony tego samego dnia w lesie koło Pazurka przez ścigających go Niemców.

165 Źródło: www.straty.pl oraz Księga poległych i pomordowanych żołnierzy Batalionów Chłopskich 1940-1945, Warszawa 1995

Ilcusiana • 23 • 2020 39 Jacek Sypień

Bibliografia red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa – Kraków 1978. Źródła internetowe: • Egzekucje na terenie województwa krakowskie- • Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją go w latach okupacji 1939-1945, Warszawa niemiecką 1939-1945, [na:] www.straty.pl. 1975. • Golik D., Prowokacja w walce z „bandami”. Literatura: Wybrane przykłady niemieckich akcji pro- • Błażkiewicz H., Pilica. Zarys dziejów miejsco- wokacyjnych z terenu dystryktu krakowskie- wości, Kraków 1992. go GG, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersyte- • Brożek C., Mieszkańcy Wierzbicy polegli tu Jagiellońskiego: Prace Historyczne 144, i pomordowani w czasie II wojny światowej, z. 4 (2017), s. 691–711. Wierzbica 2014. • Jaworski R., Błojec – obława na partyzantów • Cieślik I., Kocjan K., Wolbromscy Żydzi, Ol- i pacyfikacja wsi, [w:] „Ilcusiana” nr 9 (listo- kusz [2012]. pad), Olkusz 2013. • Cieślik I., Marsz Pamięci. Dziesięć lat Marszu • Kocjan K., Olkuscy Żydzi. Szkic historyczny, Pamięci w rocznicę wymordowania Żydów Olkusz 1997. z Olkusza, Olkusz 2016. • Kocjan K., Zagłada olkuskich Żydów, Olkusz • Cyra A., 70 lat temu Niemcy zlikwidowali get- 2002. to w Olkuszu (on-line), [na:] https://dzieje.pl. • Kocjan K., Zagłada skalskich Żydów, [w:] „Il- • Cyra A., 75 lat temu w Olkuszu: egzekucja cusiana” nr 20 (maj), Olkusz 2019. trzech Żydów, więźniów Auschwitz (on-line), • Krwawa środa 1940, red. L. Mentlewicz, [na:] https://dzieje.pl. J. Ostrowski, B. Szczygieł, G. Zubowa, Olkusz • Cyra A., Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitle- 1982. rowskich więzieniach i obozach koncentracyj- • Księga Pamiątkowa Liceum w Olkuszu, red. nych, Oświęcim – Olkusz 2005. I. Libura, J. Majewska, J. Hryniewicz, Kraków • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- 1957. skiej. Gminy Bolesław, Bukowno i Sławków, • Liszka J., Gmina Bolesław pod okupacją hitle- Olkusz 2000. rowską 1939-45, Bolesławskie Zeszyty Histo- • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- ryczne nr 3 i 4, Bolesław 1997. skiej. Gminy Klucze i Pilica, Olkusz 2001. • Miszczyk K., Partyzanci od Hardego, Olkusz • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olku- 2001. skiej. Tom I: Olkusz, Olkusz 2000. • Nieczuja-Ostrowski, B. M., Inspektorat AK • Dziechciarz O., Sypień J., Dzieje Bukowna, „Maria” w walce, t. 2, cz. 2., Elbląg 2007. Bukowno 2018. • Osuch H., Życie Emalierni, Olkusz 1974- • Dziechciarz O., Sypień J., Pamięć śladów śla- 2013. dami pamięci: miejsca pamięci narodowej na • Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych ziemi olkuskiej, Olkusz 2015. przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 2, pod polskich w latach 1939-1945: województwo

40 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45

katowickie, Ministerstwo Sprawiedliwości Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerow- skich w Polsce, Warszawa 1985. • Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945: województwo krakowskie miejskie, Ministerstwo Sprawiedli- wości Główna Komisja Badania Zbrodni Hi- tlerowskich w Polsce, Warszawa 1984. • Sypień J., Dwudziestu straconych. Kim były ofiary?, [w:] „Ilcusiana” nr 18 (maj), Olkusz 2018. • Szota W., Pamięci Ofiar Sierpnia 1944 r.: Po- ręba Dzierżna, [w:] „Wieści Wolbromskie” nr 15/2007, s. 9. • Ząbczyński S., Ruch oporu i straty w ludności cywilnej na ziemi olkuskiej 1939-1945, Olkusz 1999.

Ilcusiana • 23 • 2020 41 42 Norbert Karaś

Historia nazw ulic w Olkuszu

Ilcusiana • 23 • 2020 43 Norbert Karaś

Norbert Karaś

Historia nazw ulic w Olkuszu

Każdy z nas gdzieś mieszka, ma jakiś adres. wiącą bohaterów danej epoki. Pierwsze przepisy Czy zastanawialiśmy się nad tym, skąd pocho- określające kompetencje samorządów miejskich dzi nazwa ulicy, przy której mieszkamy? Kim nie precyzowały kwestii nazewnictwa ulic. De- jest patron tej ulicy? Czy zawsze nazywała się tak kret Naczelnika Państwa o samorządzie miejskim samo? W tym artykule postaram się przedsta- z 4 lutego 1919 r. określał w art. 20, pkt. 13, że wić historię nazewnictwa ulic na terenie miasta do kompetencji Rady Miejskiej należy zatwier- i gminy Olkusz. dzanie planu zabudowania i planu regulacyjnego Nie było łatwo dotrzeć do źródeł, ustalić gminy.1 Kwestie te zostały doprecyzowane do- wszystkie szczegóły, bowiem w urzędach po- piero w 1933 r. w Ustawie o częściowej zmianie wiatu olkuskiego nie zachowały się uchwały ustroju samorządu terytorialnego. W przywoła- o nadaniu czy zmianie nazw ulic nie tylko z lat nej ustawie w rozdziale 5, art. 43, pkt. p czytamy, przedwojennych, ale nawet z większości okre- że kompetencją rady gminy jest „podejmowanie su powojennego. Być może są zarchiwizowane uchwał w sprawie ustalania i zmiany nazw dziel- w Archiwach Państwowych w Kielcach, Ka- nic, ulic i placów oraz wznoszenia pomników towicach czy Krakowie. Najlepiej pod tym na placach publicznych”.2 W efekcie w okresie względem wypada Olkusz – istnieją uchwały międzywojennym dość powszechnie zmieniano sięgające końca lat 60. XX w. Posiłkowałem się „zaborcze” nazwy ulic. W Olkuszu nadano imię też informacjami (nie zawsze do końca trafny- Adama Mickiewicza wcześniejszej ulicy Aleksan- mi) zawartymi w różnych dotychczas wyda- drowskiej – nazwanej na cześć cara Rosji Aleksan- nych publikacjach książkowych. Z kolei dzięki dra I. Patronami ulic i placów stali się nasi naro- planom miast z połowy XIX w. zachowanym dowi bohaterowie: Tadeusz Kościuszko (Olkusz, w Archiwum Państwowym w Kielcach znamy Sławków), Adam Mickiewicz (Olkusz), 3 Maja nazwy ulic innych miast powiatu olkuskiego. Wi- (Olkusz, Wolbrom, Pilica), Stanisław Staszic dzimy na nich, że nazwy ulic wylotowych wywo- (Wolbrom), Walerian Łukasiński (Olkusz, Wol- dziły się od miejscowości, do których zmierzały, brom), Legiony Polskie (Sławków, Wolbrom). a pozostałych ulic od obiektów, które przy nich Patronami ulic zostawały także zasłużone lokalne się znajdowały (np. Szkolna, Kościelna, Ogrodo- osobistości: gen. Stefan Buchowiecki (Olkusz) czy wa, Polna, Żurawia, Browarna, Bóżnicza), od ce- poległy w powstaniu styczniowym pod Krzykaw- chów rzemieślniczych (Szewska) czy ich kształtu ką płk Francesco Nullo (Olkusz, Skała). W czasie (Krzywa, Krótka, Długa). Nazewnictwo ulic i placów na ziemi olkuskiej 1 Dekret o samorządzie miejskim, Dz. P. P. P. Nr 13, poz. 140. stało się polityką historyczną każdej władzy, sła- 2 Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju sa- morządu terytorialnego, Dz.U. R.P. Nr 35, poz. 294.

44 Historia nazw ulic w Olkuszu

II Rzeczpospolitej nadawano również nazwy ulic i przejęciu władzy w Polsce przez komunistów i placów na cześć wybitnych postaci tamtego okre- ulice wróciły do nazewnictwa polskiego, ale na- su, które tragicznie zginęły lub zmarły: zastrzelone- zwy nawiązujące do tradycji patriotycznej II RP go w 1934 r. przez ukraińskiego nacjonalistę Mini- zostały – albo natychmiast, albo po około 2-3 stra Spraw Wewnętrznych Bronisława Pierackie- latach – zastąpione nowymi komunistycznymi go (Wolbrom); lotników, którzy tragicznie zginęli patronami. Na tabliczkach pojawili się: Julian w katastrofie lotniczej w 1932 r.: porucznika Marchlewski (Olkusz), Karol Świerczewski (Ol- Franciszka Żwirki i inżyniera Stanisława Wigury kusz, Wolbrom, Pilica), Ludwik Waryński (Ol- (Wolbrom); zmarłego w 1936 r. Ignacego Da- kusz, Sławków) oraz Armia Czerwona (Olkusz, szyńskiego (Olkusz) czy zmarłego w 1935 r. Mar- Wolbrom, Klucze, Pilica), 1 Maja (Olkusz, Sław- szałka Józefa Piłsudskiego (Olkusz, Wolbrom, ków, Wolbrom, Pilica), Karol Marks (Wolbrom), Pilica). Wyzwolenie (Wolbrom), 15 Grudnia tj. dzień Wkrótce po rozpoczęciu okupacji niemieckiej powstania PZPR (Olkusz, Sławków). Zdarzało we wrześniu 1939 r. powiat olkuski został prze- się, że komuniści przemianowując ulicę nadawali dzielony na pół granicą. Olkusz, Sławków, Klucze jej imię naszych bohaterów. W Wolbromiu i Pi- i Ogrodzieniec jako okrojony powiat olkuski zosta- licy pojawiła się ul. Kościuszki, w Pilicy ul. Mic- ły przyłączone do III Rzeszy (rejencja katowicka), kiewicza i Plac Mickiewicza. Nadano też nazwy a nazwy ulic i placów stały się niemieckie. Oczy- 20 Straconych ulicom w Olkuszu i Wolbromiu wiście zniknęli wszyscy patroni, którzy w jakikol- na cześć Polaków rozstrzelanych przez Niemców wiek sposób kojarzyli się z polskością, a na ich w Olkuszu w lipcu 1940 r. w odwecie za zabój- miejsce pojawili się na tabliczkach Niemcy. Pozo- stwo niemieckiego żandarma i w Wolbromiu stałe nazwy ulic czasem przetłumaczono na nie- w lutym 1944 r. w ulicznej łapance w odwecie za miecki, a czasem nadano im nowe nazwy. Tutaj działania okolicznych partyzantów. jedynie z Olkusza udało się dotrzeć do niemiec- 31 stycznia 1950 r. zostało wydane Rozpo- kiego nazewnictwa ulic z lat okupacji. Wolbrom, rządzenie Ministra Administracji Publicznej 3 Pilica, Żarnowiec, Skała, Kroczyce znalazły się w sprawie numeracji nieruchomości. Stanowi- w Generalnej Guberni i zostały włączone do po- ło ono, że numery parzyste otrzymują budynki wiatu miechowskiego w dystrykcie krakowskim. po prawej stronie ulicy, a numery nieparzyste Tutaj nazwy ulic pozostały w języku polskim, ale po lewej, patrząc od początku numeracji, która Niemcy zmienili te nazwy, które sławiły naszych wzrasta od centrum miasta ku granicom miejsco- wieszczów czy bohaterów narodowych. Czasami wości. Z kolei na placach numeracja ma być cią- jakaś patriotyczna nazwa ulicy pozostała niezmie- gła. Podobnie w miejscowościach bez nazw ulic niona, ale z uwagi, iż nie udało się ustalić dokład- numeracja miała być ciągła. Rozporządzenie to nego nazewnictwa z lat okupacji w niektórych nakładało na władze gmin obowiązek uporządko- miastach, trudno to stwierdzić z całą pewnością wania numeracji i wprowadzenia tam, gdzie jej (przekazy ustne, wspomnienia itp. mogą być wcześniej nie było. obarczone błędami). Po zakończeniu w 1945 r. II wojny światowej 3 Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej w sprawie numeracji nieruchomości, Dz.U. rok 1950, Nr 3, poz. 28.

Ilcusiana • 23 • 2020 45 Norbert Karaś

Wraz z rozbudowywaniem się miast w okresie i wzrastać zgodnie z ruchem wskazówek zegara. PRL, ulicom na nowych osiedlach (jak i samym Jeśli na danej nieruchomości znajdował się wię- osiedlom) nadawano z reguły nazwy sławiące cały cej, niż jeden budynek, to każdy kolejny winien arsenał komunistycznych działaczy. Takie ulice być oznaczony – oprócz numeru przypadającego pojawiły się na budowanym w latach 60. i 70. danej nieruchomości – dużą literą alfabetu, po- olkuskim osiedlu Pakuska. Natomiast na po- cząwszy od litery „A”. Ponadto w rozporządzeniu wstałym w latach 80. w Olkuszu osiedlu Słowiki tym widniał zapis, że jeśli w danej miejscowości tylko jedna ulica miała „czerwonego” patrona, są inne zwyczaje nadawania numerów, to trzeba tj. Jakuba Szelę. Charakterystyczne jest to, że je kontynuować. nie nadawano na ziemi olkuskiej w PRL-u (jak Oprócz tego wydane zostało Zarządzenie zresztą w zasadzie w całej Polsce) nazw upamięt- Ministra Gospodarki Komunalnej z 28 czerwca niających II Rzeczpospolitą i Polskie Państwo 1968 r. „o ustaleniu wytycznych w sprawie nada- Podziemne, np. gen. Władysława Sikorskiego, wania nazw ulicom i placom oraz numeracji nie- Armii Krajowej, Powstańców Warszawskich – ruchomości (Monitor Polski rok 1968, Nr 30, skazując ich przez to na zapomnienie. Pewnym poz. 197. Nakazywało ono, by wszystkie ulice chlubnym wyjątkiem od tej reguły jest nadanie w miastach i osiedlach posiadały nazwy i jed- w czasach PRL nazwy ulicy Bohaterów Wrze- nocześnie zakazywało nazywania w jednej śnia w Skale, płk. Francesco Nullo w Sławko- miejscowości ulic taką samą nazwą (jak rów- wie i nadanie (choć dopiero w maju 1989 r.) nież nazwą podobną w pisowni lub brzmie- w Bydlinie nazwy ul. Żołnierzy Września i Legio- niu). Rozporządzenie zalecało również, by ulice nów. Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że w danym rejonie miejscowości posiadały nazwy w Skale i Żarnowcu przez cały okres komuny nie z jednego tematu (np. pisarzy, uczonych, nazwy nadano żadnej ulicy nazwy „komunistycznej”. zawodów, roślin itp.), by nazwy ulic nadawać W 1968 r. ukazało się Rozporządzenie Mi- od ich cech charakterystycznych lub od funkcji nistra Gospodarki Komunalnej ws. numeracji głównego obiektu, leżącego przy tej ulicy oraz nieruchomości z 25 czerwca 1968 r. (Dziennik by unikać nadawania ulicom nazwisk osób żyją- Ustaw Rok 1968, Nr 23, poz. 151), które uchyla- cych. Rozporządzenie to w 2004 r. zostało zastą- ło wspomniane rozporządzenie z 1950 r. i jedno- pione aktem powielającym poprzednie regulacje. cześnie powielało zasady numeracji nieruchomo- Na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z 15 ści w nim ustalone. Rozporządzenie to dookre- grudnia 1998 r. (Dz.U. z 1998 r., nr 157, poz. ślało poprzednie zasady stanowiąc, że numeracja 1031) wprowadzono system TERYT, czyli Kra- ulic głównych ma biec od centrum miejscowości jowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego ku jej granicom lub ma biec z południa na północ Kraju – rejestr urzędowy podziału terytorialnego bądź ze wschodu na zachód. W przypadku ulic Polski prowadzony przez Główny Urząd Staty- bocznych numeracja ma wzrastać od głównych styczny dostępny dla każdego internauty, który ulic ku granicom miejscowości. Numeracja bu- zawiera między innymi wzmiankę o każdej istnie- dynków przy placach ma być ciągła, rozpoczynać jącej nazwie ulicy (jeśli są nadane) w danej miej- się od naroża placu przy wylocie głównej ulicy scowości.

46 Historia nazw ulic w Olkuszu

Od 1989 r. rozpoczął się proces dekomunizacji kuszu, możemy domniemywać, że nazywały się nazw ulic, placów i osiedli. Wiele z nich wróci- tak, jak bramy, przez które prowadziły. W 1648 r. ło do przedwojennych nazw, a inne – zwłaszcza poświadczona jest nazwa ulicy Żydowskiej, czy- te, które powstały po II wojnie światowej – li obecnej Bóżniczej.5 Należy jednak pamiętać, zmieniły komunistycznych patronów na osoby że w tym okresie miasto Olkusz obejmowało o patriotycznym życiorysie lub otrzymały nazwy teren dzisiejszej starówki otoczonej murami. Za- neutralne. Na ziemi olkuskiej w zasadzie dość budowane obszary poza granicami miasta, choć szybko, bo do ok. 1992 r. uporano się z tym należały do Olkusza, formalnie nie wchodziły problemem tak, że gdy w 2016 r. sejm uchwalił w jego skład i były nazywane przedmieściami. One ustawę dekomunizacyjną, do zmiany były tylko również posiadały swoje nazwy. Na przełomie pojedyncze ulice i osiedla (Wolbrom, Klucze). XVI i XVII w. wymieniano przedmieścia: „kra- Niechlubnym wyjątkiem było Bukowno, gdzie kowskie”, „sławkowskie”, „żuradzkie” oraz „ku w 2016 r. na mocy tej ustawy zmieniono nazwy Pomorzanom”.6 Co ciekawe, nazwy ulic nie zo- czterech ulic. Po 1989 r. nadając nowe nazwy ulic stały zaznaczone na planie miasta sporządzonym w miastach i na wsiach wybierano przeważnie na- w 1761 r. przez królewskiego geometrę Domi- zwy neutralne, najczęściej nawiązujące do przyro- nika Deutscha. W relacjach z końca XVIII w. dy (nazwy ptaków, drzew, owoców, kwiatów, zbóż pojawia się nazwa ulicy Parczewskiej, zwanej też itp.) i jurajskiego krajobrazu. „Tyły żydowskie”.7 Zatem u schyłku XVIII w. Po II wojnie światowej, do maja 1990 r., na- w samym Olkuszu znamy nazwy ulic: Krakow- zwy ulic, placów, osiedli, parków itp. nadawały ska, Sławkowska, Żydowska i Parczewska (Tyły miejskie lub gminne rady narodowe, a od czerw- żydowskie), a w przedmieściach ulic: Krakowska, ca 1990 r. leży to w kompetencji rad miejskich Żuradzka i Pilecka.8 i gminnych. Informacje o nazwach ulic w Olkuszu na po- czątku XIX w. odnaleźć można dzięki zlecanym * przez władze miejskie inwestycjom brukowania ulic oraz budowy chodników. Stąd pochodzą Z XVI w. pochodzą pierwsze informacje informacje, że w 1825 r. wybudowano chodni- o nazwach bram w Olkuszu. Wymienia się bra- ki na ulicy Krakowskiej, a rok później na ulicach my Krakowską i Sławkowską oraz furtę Parczew- Sławkowskiej i Żydowskiej.9 Ponieważ prace zo- ską, która w 1584 r. była określana jako „nowa stały wykonane niezbyt starannie, decyzją Ko- brama”. W relacji z 1607 r. pojawiają się nazwy misji Rządowej Spraw Wewnętrznych z 1848 r. wałów na zewnątrz murów miejskich, którymi ustalono, że na wybrukowanie rynku wraz można było jechać wokół miasta – a więc peł- niących funkcję dróg. Zanotowano „wał kra- 5 Ibidem, s. 261. 4 kowski” i „wał sławkowski”. Choć dokumenty 6 Ibidem, s. 263. z tego okresu nie wymieniają nazw ulic w Ol- 7 Ibidem, s. 328.

8 Ibidem, s. 330.

4 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod red. F. Kiryka i R. Koło- 9 L. Frączek, Brukowanie ulic Olkusza w latach 1825–1861, [w:] dziejczyka, t. 1, Warszawa – Kraków 1978, s. 251. „Ilcusiana” nr 17, Olkusz 2017, s. 88.

Ilcusiana • 23 • 2020 47 Norbert Karaś z ulicami: Sławkowską, Krakowską, Wolbromską, dany przez zaborcze władze carskie14. Jest on Parczewską oraz Stokową miasto może przezna- sporządzony w języku rosyjskim. Można na nim czyć kwotę w wysokości 4399 rubli srebrnych odczytać nazwy ulic - w tłumaczeniu na język i 60 kopiejek.10 Z kolei w 1861 r. ukończono bru- polski są to m.in.: Rynek, Sławkowska, Kościel- kowanie ulic: Planty, Targowej i Zachodniej.11 na (obecnie Basztowa), Żuradzka, Krakowska, W archiwum Muzeum Regionalnego PTTK Augustiańska (obecnie Augustiańska i Nullo), w Olkuszu zachował się dokument z 1845 r., Parczewska (obecnie Floriańska), Żydowska w którym Antoni Jarno stara się o pozwolenie (obecnie Krzywa), Bóżnicza, Górnicza, Ogro- na budowę kuźni „przy szosie za murami”, czyli dowa (obecnie Niepodległości), Ogrodzieniec- przy dzisiejszej ulicy Górniczej. Jednak określenie ka (obecnie 20 Straconych), Aleksandrowska „szosa za murami” trudno uznać na nazwę ulicy.12 (obecnie Mickiewicza), Szpitalna, Niesułowska Kolejna informacja o nazwach ulic w Olkuszu (obecnie 29 Listopada), Władimirowska (obec- pochodzi z 1874 r., kiedy władze zmieniły nazwy nie Kościuszki), Wolbromska (obecnie Rabsz- części ulic. Ulica Górna została zmieniona na tyńska), Ojcowska (obecnie Króla Kazimierza Wolbromską, ulica Żydowska na Targową, Augu- Wielkiego). Na wspomnianym planie zaznaczo- stiańska na Miechowską. Przejście pomiędzy uli- ne są ulice wtedy istniejące (wyżej wymienione), cą Miechowską i Krakowską nazwano Krzywym a także ulice projektowane w układzie szachow- Przejściem (w oryginale: Kriwyj Piereułok), drogę nicy (zwłaszcza w południowej i zachodniej czę- po wschodniej stronie miasta (obecna Kościusz- ści miasta), które nigdy nie zostały wybudowane ki) nazwano Aleją Włodzimierską, nazwę ulicy w pokazany sposób. Ta projektowana część Olku- Szpitalnej zmieniono na Św. Błażeja, przejście po- sza jest nawet zaznaczona innym kolorem. Plan między ulicą Szpitalną i kościołem (obecna ulica pokazuje również, że ówczesny Olkusz niewiele Basztowa) zyskało nazwę Nowe Przejście, a Za- rozszerzył zabudowę poza teren dawnego miasta, chodnie Planty (obecna ulica Mickiewicza) zmie- w średniowieczu zamykającego się murami sto- niono na ulicę Aleksandrowską.13 Przed 1902 r. jącymi na obrzeżu dzisiejszych ulic: Kościuszki, Krzywe Przejście stało się ulicą Żydowską, Nowe Górniczej, Mickiewicza, Szpitalnej. Stary Cmen- Przejście – ulicą Kościelną, ul. Targowa – Bóżni- tarz przy ul. Króla Kazimierza Wielkiego, który czą, zaś ul. św. Błażeja znów stała się Szpitalną, dziś jest niemal w centrum miasta, na owym pla- natomiast Miechowska – Augustiańską, o czym nie znajduje się na jego peryferiach. zaświadcza carski plan Olkusza z 1902 r. Na kolejnym odnalezionym w kieleckim ar- Ciekawym dokumentem dotyczącym nazw chiwum państwowym planie Olkusza15 pocho- ulic, jest kolorowy plan Olkusza z 1902 r. wy- dzącym z 1933 r. i widać, że w wolnej Polsce wiele ulic przemianowano, a Olkusz znacznie się rozbudował. Po odzyskaniu przez Polskę

10 Ibidem, s. 92. niepodległości w 1918 r. nazwy zmieniły ulice:

11 Ibidem, s. 95. Aleksandrowska na Mickiewicza, Władimirow-

12 J. Sypień, Olkusz i ziemia olkuska podczas I wojny światowej w pamiętnikach Jana Jarno. Cz. 2, 1915-17, Olkusz 2018, s. 4. 14 Plan Olkusza z 1902 r., Archiwum Państwowe Kielcach

13 Dzieje Olkusza…, s. 510. 15 Plan Olkusza z 1933 r., Archiwum Państwowe Kielce.

48 Historia nazw ulic w Olkuszu ska (Włodzimierska) na Kościuszki, Ojcowska na kach nadano nazwy dopiero w okresie powojen- 3 Maja, Niesułowska na 29 Listopada, Kościel- nym (w 1976 r. i wcześniej), o czym w dalszej czę- na na Płk. Francesco Nullo (zmiana w 1923 r.), ści artykułu. Wtedy jednak były to ulice dopiero Ogrodowa w części południowej na Niepod- projektowane. ległości (być może stało to się w 1928 r. w 10 W kieleckim Archiwum Państwowym istnie- rocznicę odzyskania niepodległości). Oprócz je „Plan nowej dzielnicy Olkusza pod Czarną tego w dalszych latach dwudziestolecia między- Górą” z 1927 r., który obejmuje kilka projektów wojennego nazwy zmieniły kolejne ulice. Część urządzenia tej olkuskiej dzielnicy.20 Widzimy na ul. Sławkowskiej (od Rynku do Mickiewicza) nich, że planowana wówczas siatka ulic nieznacz- w 1927 r. stała się ul. Gen. Stefana Buchowieckie- nie różniła się od obecnej, a wszystkie ulice na go, który ostatnie lata życia spędził w Olkuszu16. Czarnej Górze zmieniły do dziś swoje nazwy. Po śmierci wielkich Polaków olkuscy rajcy uczcili Na planach tych są w obecnym kształcie: Rynek ich pamięć przemianowując w 1935 r. Rynek na (obecnie Skwer) oraz ulice: Zagrodzka (obecnie Plac Marszałka Piłsudskiego, a w 1936 r. ul. Szpi- Kolejowa), Bazarowa (obecnie Krótka). Zmiany talną na Ignacego Daszyńskiego – marszałka Sejmu nazw tych ulic nastąpiły jeszcze przed wojną, bo i pierwszego premiera II RP17. Prawdopodobnie na planie z lat okupacji te ulice nazywają się od- po śmierci w 1934 r. olkuskiego przemysłowca powiednio: Banhstrasse i Kurzestrasse. Ponadto Petera Westena, prowadzącą do zakładów, któ- naniesione są jeszcze ulice: Wodociągowa (obec- rych był właścicielem, ulicę Fabryczną (obecnie nie Skłodowskiej), Gwarecka (obecnie Piłsud- Partyzantów) nazwano jego imieniem.18 Ponadto skiego), a przedwojenna Czarnogórska to obecnie odnośnie ulic Mickiewicza i Kościuszki używano ciąg trzech ulic: Czarnogórska, Parkowa, Dwor- odpowiednio nazw: Aleje Mickiewicza i Aleje Ko- ska. Na jednym z projektów ulica Witeradowska ściuszki.19 wyznaczona była jako biegnąca na wschód z po- Na wspomnianym planie z 1933 r. widać, że łudniowo-wschodniego narożnika Skweru, gdzie w Olkuszu powstało wiele nowych ulic: Olewiń- dziś nie ma żadnej drogi. Na innej mapie z tego ska, Jasna, Wapienna, a w południowej części planu wyznaczono ją w miejscu, gdzie istnieje miasta na Czarnej Górze widzimy ulice: Gwa- dziś, natomiast jej fragment – obecnie pomiędzy recka (dzisiejsza ul. Piłsudskiego), Czarnogórska, Kolejową (wówczas Zagrodzką), a Skłodowskiej Skwer zwany zwyczajowo „Rynkiem Czarno- (wówczas Wodociągową) – to ul. Mała. Planowa- górskim”. Natomiast w zachodniej części miasta na była również nieistniejąca dziś droga bez na- w okolicach cmentarza jest wyznaczona siatka zwy, zmierzająca na północ z północno-wschod- zbliżona do dzisiejszych ulic, ale jeszcze bez nazw niego narożnika Skweru. Dodatkowo zakładano – za wyjątkiem istniejącej już w 1938 r. ul. św. powstanie w tym rejonie Olkusza dwóch małych Jana Kantego – którym w pozostałych przypad- uliczek: Zaułek I i Zaułek II, które ostatecznie nie powstały. Na wspomnianych planach po śladzie 16 A. Wiatrowski, Przewodnik po Ziemi Olkuskiej, Olkusz 1938, s. 35. obecnej ul. Bocznej idzie ul. Rafała z Miecho- 17 Ibidem, s. 32.

18 H. Osuch, Życie Emalierni, Olkusz 2013, s. 198. 20 Plan nowej dzielnicy Olkusza pod Czarną Górą z 1927 r., Archi- 19 A. Wiatrowski, op. cit., s. 32. wum Państwowe Kielce.

Ilcusiana • 23 • 2020 49 Norbert Karaś wa (ulicy w tym miejscu nadano nazwę Boczna kach nie wróciły wcale, jednak trudno to dzisiaj w 1968 r.). Natomiast po śladzie obecnej ul. Ko- dokładnie określić z braku źródeł. Na pewno tuż cjana zaznaczona jest ul. Marcina z Olkusza – za- po 1945 roku następujące ulice zmieniły swe równo na planach z 1933 r., jak i z lat okupacji nazwy: ul. Buchowieckiego stała się ul. Juliana nie ma tam żadnej ulicy, dopiero na mapie z 1960 Marchlewskiego – komunisty, który w 1920 r. r. pojawia się w tym miejscu ul. inż. Kocjana. z Armią Czerwoną szedł na Warszawę i w Białym- Na tym planie z 1927 r. nie ma żadnego traktu stoku stanął na czele Tymczasowego Komitetu w miejscu ul. Broniewskiego – ta powstała dopie- Rewolucyjnego Polski; ul. Żuradzka na odcinku ro po wojnie, o czym świadczy jej nazwa. od torów kolejowych do południowych granic Podczas okupacji niemieckiej Olkusz, jako miasta została ul. gen. Karola Świerczewskiego włączony do III Rzeszy, przemianowano na – komunisty, dowódcy II Armii Wojska Polskie- Ilkenau, a wszystkie ulice otrzymały nazwy go, zastrzelonego w lutym 1947 r. przez bandy w języku niemieckim. Oczywiście wyrugowa- Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA), który no całość nazw mających jakikolwiek związek „wsławił się” mordowaniem i wywózką na Sybir z polskością, bo ul. Kościuszki stałą się Goethe- żołnierzy Armii Krajowej; ul. 3 Maja zmieniła się strasse, Mickiewicza – Schillerstrasse, 29 Listo- w ul. 1 Maja; ul. Ogrodzieniecka stała się ul. 20 pada – Kattowitzerstrasse (Katowicka), 3 Maja Straconych; Wolbromska stała się Armii Czerwo- – ciąg dalszy Krakauerstrasse, Głowackiego – nej – ponieważ właśnie od strony Wolbromia we- Immanuel Kantstrasse. Nazwy innych ulic tylko szła do Olkusza 20 stycznia 1945 r. Armia Czerwo- w niektórych przypadkach przetłumaczono ana- na, by przynieść nową rzeczywistość na 45 długich logicznie na niemiecki: Wiejska – Dorfstras- lat; Daszyńskiego na powrót stałą się Szpitalną. se, Pocztowa – Postsrasse, Cmentarna – Frie- Z kolei ulica Westena (Fabryczna) zmieniła na- dhofstrasse, Wolbromska – Wolbromerstrasse, zwę na Czterech Partyzantów, by potem stać się Krakowska – Krakauerstrasse, Czarnogórska – ul. Partyzantów – nazwano ją na cześć czterech Schwarzerbergerstrasse. Pozostałe ulice otrzymały partyzantów, którzy 26 listopada 1944 r. do- inne nazwy: Augustiańska – Ostlandstrasse, Szpi- konali napadu na fabrykę Westena, by zdobyć talna – Robert Kochstrasse, Ogrodzieniecka stała zmagazynowaną tam broń21 (nazwa ta sprawiała się Posenerstrasse (Poznańska), Witeradowska – kłopoty adresowe, bo często zapisywano słowo Gartenstrasse (Ogrodowa), Sławkowska – Beu- „Czterech” cyfrą „4” i po paru latach ulica ta thenstrasse (Bytomska), Skwer – Danzigerstrasse stała się „ul. Partyzantów” – taka też widnieje (Gdańska). Olkuski Rynek początkowo otrzymał na mapie z 1960 r.). Nie wiemy, czy po 1945 r. analogiczną nazwę nazwę Marktplatz, a później – olkuski Rynek stał się znów Placem Piłsudskie- Adolf Hitler Platz (szczegóły w tab. 1). go czy Rynkiem, ale na pewno od 1949 r. nosił Po zakończeniu II wojny światowej ulicom nazwę Placu 15 Grudnia – na cześć powstania przywrócono poprzednie nazewnictwo polskie, w 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotni- za wyjątkiem nazw związanych z II Rzeczpospo- czej (PZPR). Ulica Wodociągowa zmieniła nazwę litą – a więc z „pańską i burżuazyjną Polską”. Te na Marii Skłodowskiej-Curie. Jeszcze w 1950 r. wróciły jedynie na 2-3 lata, a w wielu przypad- 21 H. Osuch, op. cit., s. 100-103.

50 Historia nazw ulic w Olkuszu ul. Bóżnicza zmieniła nazwę na kaprala Kamion- część biegnąca na południe od kolei przez teren ki – milicjanta rodem z Bydlina, który pracował fabryki OFNE to nadal ul. Fabryczna.23 w wolbromskim posterunku MO ciesząc się wy- W 1963 r. w związku z setną rocznicą po- jątkowo złą sławą u mieszkańców Wolbromia wstania styczniowego i śmierci w bitwie pod i został zastrzelony w tymże roku przez Żołnie- Krzykawką dowódcy garibaldczyków pułkow- rzy Wyklętych z grupy „Armia Podziemna”. nika Francesco Nullo, jego imieniem uroczy- W latach 1953-1956 ul. Szpitalna nosiła nazwę ście nazwano część ul. Augustiańskiej od ul. Józefa Stalina, ale nie udało się odnaleźć na to Kościuszki do końca przy Starym Cmentarzu, potwierdzenia w dokumentach – zaświadcza gdzie znajduje się jego grób. Uroczystość tę o tym jedynie relacja ustna jednego z mieszkań- uświetnił swą obecnością przybyły z Włoch ców tej ulicy. Po śmierci w 1948 r. Wincentego burmistrz Bergamo – miasta, w którym uro- Pstrowskiego – górnika, przodownika pracy, jego dził się olkuski bohater. Ponieważ nie może być imieniem nazwano część ul. Parkowej (odcinek w jednym mieście dwóch ulic o tej samej na- od 29 Listopada do Kolejowej), a po śmierci zwie, dotychczasowa ul. Nullo przy Rynku stała w 1956 r. Bolesława Bieruta – ówczesnego I se- się Słoneczną, choć na niej głównie panuje cień kretarza PZPR, zmieniono ul. Gwarecką właśnie (z jednej strony rzuca go kościół św. Andrzeja, na Bieruta. z drugiej strony ściana starostwa). Z wiado- W związku z nazewnictwem ulic w Olkuszu mych względów komuniści nie wrócili do jej w okresie powojennym pojawia się kilka nie- poprzedniej nazwy sprzed 1923 r. – Kościelnej. jasności. Na jednej z dostępnych w Internecie Po przyłączeniu w 1968 r. do Olkusza wsi map, przedstawiającej sytuację topograficzną Pomorzany, nadano w tej – już wtedy olkuskiej z lat 1958-6122, wydanej w latach 1960–1966 – dzielnicy nazwy ulic. Główna droga biegnąca i zatytułowanej „Mapa topograficzna GUGiK przez Pomorzany została ulicą Długą. Nato- w skali 1:5000 i 1:10000 (układ Borowa Góra)” miast boczne uliczki w tym rejonie otrzyma- widnieją dwie ulice Cmentarne. Jedna to obec- ły nazwy: Biała, Hugona Kołłątaja, Mieszka I, na ulica Powstańców Śląskich, a druga to mała Pomorska, Ponikowska, Stary Olkusz, Zacisze. uliczka, biegnąca po zachodniej stronie przy mu- W latach powojennych następowała syste- rze Starego Cmentarza, która dopiero od 2016 r. matyczna rozbudowa Olkusza o nowe osiedla. nosi nazwę ul. Mieczysława Karwińskiego. Z ko- Ulice, powstałe w zabudowie jednorodzinnej lei obecna ul. Ogrodowa nie ma naniesionej na- w rejonie zachodnim miasta w pobliżu kopalni zwy, natomiast jako Ogrodowa figuruje obecna i cmentarza (tzw. Piaski), otrzymały nazwy ul. Minkiewicza, której nazwę nadano w 1981 r. związane z górnictwem i hutnictwem: Krusz- Nazwę Partyzantów nosi jedynie odcinek tejże cowa, Gwarecka, Harcerska, Skarbnika, Oło- ulicy na północ od torów kolejowych, zaś jej wiana, Hutnicza, Metalowa, Kolorowa, Piasko- wa, Budowlanych. Na osiedlu bloków miesz- 22 Mapa topograficzna GUGiK w skali 1:5000 i 1:10000 (układ kalnych, powstałym w drugiej połowie lat 60. Borowa Góra) wydana w latach 1960–1966. Mapa przedstawia sytuację topograficzną z lat 1958-61 (on-line), [w:] ORSIP, [do- XX wieku w dzielnicy Pakuska, główną ulicę stępna na:] https://www.orsip.pl/uslugi/archiwum-panstwowe. Link bezpośredni: https://mapy.orsip.pl/imap/?locale=pl&gu- i=new&sessionID=69290. 23 Ibidem.

Ilcusiana • 23 • 2020 51 Norbert Karaś nazwano Aleją Tysiąclecia – ku uczczeniu 1000 ulice nawiązujące do ruchu ludowego i walki lat polskiej państwowości, hucznie celebrowa- o odzyskanie niepodległości w czasach zaborów. nej przez komunistów jako przeciwwaga dla Centralny Plac na tym osiedlu, gdzie stoi blok obchodzonego przez Kościół tysiąclecia chrztu z zegarem, otrzymał nazwę Plac Konstytucji Polski. Pozostałe ulice na tym osiedlu otrzy- 3 Maja. Natomiast ulice nazwano: Kosynie- mały nazwy honorujące postacie i wydarzenia, rów, Wincentego Witosa, Macieja Rataja, Ba- związane z ideologią komunistyczną: Pawła talionów Chłopskich, Ks. Piotra Ściegiennego, Findera, Marcelego Nowotki, Hanki Sawic- Jakuba Szeli, Oskara Kolberga. W 1981 r., na kiej, Róży Luksemburg, Manifestu Lipcowego, fali krótkiej odwilży w czasie „karnawału Soli- Związku Młodzieży Polskiej (ZMP), Gwardii darności”, olkuski park miejski otrzymał imię Ludowej. Po wybudowaniu w tym samym cza- Generała Stefana Buchowieckiego. sie obecnej drogi DK-94, której paradoksalnie Zdarzało się też, że w latach powojennych do dziś nie nadano nazwy, zmieniono w 1968 nadawano nazwy ulic upamiętniające zacne r. fragmenty ulic: 20 Straconych, Wolbrom- osoby pochodzące z Olkusza, bowiem pojawiły skiej, Cegielnianej, Niepodległości leżące na się ulice: Marcina Biema – średniowiecznego południe od nowo wybudowanej drogi na od- astronoma i teologa, inżyniera Antoniego Ko- powiednio: ciąg dalszy ul. Mickiewicza, ciąg cjana – konstruktora lotniczego szybowców, dalszy ul. Kościuszki, Szkolną, Staszica. Po żołnierza AK zamordowanego przez Niemców 1959 r. ul. Pocztowa staje się ul. Mariana Bucz- w czasie drugiej wojny światowej. ka (przedwojennego komunisty), ul. Boczna W 1989 r. upadł komunizm i olkuskie ulice – ul. 20 Stycznia (by upamiętnić dzień wkro- zaczęły być dekomunizowane. Jeszcze w 1989 r. czenia w 1945 r. Armii Czerwonej do Olku- olkuski Plac 15 Grudnia stał się ponownie Ryn- sza), a Skwer – czyli potocznie Rynek Czar- kiem, a ul. Bieruta – ul. Marszałka Piłsudskie- nogórski stał się Skwerem Janka Krasickiego go. Kolejne zmiany przeprowadzono w 1991 r.: (działacza PPR i jej komunistycznej młodzie- ulica Marchlewskiego stała się przedłużeniem żówki ZWM). Sławkowskiej, Świerczewskiego – przedłuże- Na kolejnych powstających w Olkuszu niem Żuradzkiej, Waryńskiego – Floriańską, osiedlach bloków mieszkalnych nadane na- kaprala Kamionki – Bóżniczą, 20 Stycznia – zwy ulic nie wiązały się już z narzucaną od- Krakowskim Przedmieściem, Armii Czerwonej górnie ideologią. Na Osiedlu Młodych ulice – Rabsztyńską, Słoneczna – Basztową, Zawadz- otrzymały na swych patronów polskich pi- kiego – dalszym ciągiem ul. Bylicy, Jarosława sarzy i poetów: Juliana Tuwima, Jana Ko- Dąbrowskiego – Gen. Jana Henryka Dąbrow- chanowskiego, Marii Konopnickiej (nadane skiego, Buczka – Świętokrzyską, 1 Maja – Króla w 1980 r.), Zygmunta Krasińskiego, Mikołaja Kazimierza Wielkiego, Pstrowskiego – Dwor- Reja, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (w 1981 r.), ską, Szeli – Romualda Traugutta, Findera – Ar- Elizy Orzeszkowej, Zofii Nałkowskiej, Stefana mii Krajowej, Nowotki – Legionów Polskich, Żeromskiego (w 1987 r.). Na osiedlu Słowiki Manifestu Lipcowego – Strzelców Olkuskich, natomiast w latach 1986-1987 pojawiły się Gwardii Ludowej – Osiecką, ZMP – kapitana

52 Historia nazw ulic w Olkuszu

Hardego (partyzanta AK (GL-PPS) działającego Góra, Polne Wzgórze, Piękna, Słoneczna, Uro- w Olkuskiem), Róży Luksemburg – Jana Pawła cza, Zamkowa, Spacerowa, Na Skraju, Juraj- II, Sawickiej – Kocotówką. Ta ostatnia zmiana ska, Widokowa, Rondo Niepodległości, Skali- nie była zbyt szczęśliwa, bo po kilku miesiącach sta. Jednakże kilku ulicom nadano nazwy ku ulica ta otrzymała nazwę Marii Płonowskiej upamiętnieniu zasłużonych osobistości. Swoje (malarki związanej z Olkuszem). W 2009 r. ulice otrzymali: Kardynał Stefan Wyszyński – Skwer Janka Krasickiego wrócił do nazwy Prymas Tysiąclecia oraz osoby zasłużone dla Skwer. Olkusza: Gen. Stefan Buchowiecki – twór- W przypadku nazw ulic istniejących przed ca służb medycznych Legionów, który zmarł wojną, zmiany wprowadzane były w Olkuszu w 1927 r. w naszym mieście (z przemianowania niekonsekwentnie, bowiem w kilku przypad- części ulicy Olewińskiej biegnącej na północ od kach przywrócono przedwojenne nazewnictwo DK-94), Mieczysław Karwiński – olkuski har- (Skwer, Rynek oraz ulice: Sławkowska, Żuradz- cerz, społecznik i żołnierz AK, księża budowni- ka, Bóżnicza), ale w innych zdecydowano się czowie olkuskich kościołów i pierwsi ich pro- na nowe, inne niż przed wojną nazwy. Tak było boszczowie – ks. kanonik Stanisław Gajewski w przypadku ul. Floriańskiej, nazwanej na cześć (Parafia pw. św. Maksymiliana Kolbe) ze zmia- patrona strażaków (przy tej ulicy ma remizę ol- ny nazwy części ul. Biema oraz Ks. Prałat Hen- kuska Ochotnicza Straż Pożarna), Świętokrzy- ryk Januchta (Parafia pw. Dobrego Pasterza), skiej – bowiem niegdyś w tym miejscu wznosi a także Jerzy Stamirowski – olkuski starosta się kościół pod wezwaniem św. Krzyża, Rabsz- w latach 1918-1932, zamordowany przez Niem- tyńskiej – przypuszczalnie z powodu zadawnio- ców w 1943 r. na warszawskim Pawiaku, który nej rywalizacji pomiędzy miastami nie chciano, patronuje odcinkowi olkuskiej obwodnicy (DK- by ulica ta znów była Wolbromska. Także ulica 793) od DK-94 do ul. Ks. Gajewskiego. 1 Maja nie stała się na powrót ulicą 3 Maja, a Króla Kazimierza Wielkiego. Argumento- W wiejskiej części gminy nazwy ulic rozpo- wano, że na osiedlu Słowiki istniał już od częto nadawać po 1989 r. W Braciejówce nazwę kilku lat Plac Konstytucji 3 Maja i nazwa ulicy Dworskiej nadano tylko w części sołec- 3 Maja dla głównej ulicy Olkusza mogłaby twa.24 W Gorenicach nazwy ulic: Chrzanowska, być myląca. Prawnie nie było przeszkód, bo- Dębowa, Jodłowa, Kochmańska, Krakowska, wiem ulica i plac to odrębne obiekty, dodat- Leśna, Skośna, Stawowa zostały nadane w dru- kowo plac ma nazwę dłuższą. Jednak zmia- giej połowie lat 90. XX w. Także w Kosmolowie nę wprowadzono, a przydługa nazwa Króla nazwy traktom nadano w części wsi: najpierw Kazimierza Wielkiego czasem jest skracana w 2013 r. pojawiły się ulice: Na Szlaku, Spo- jako K.K. Wielkiego lub tylko Kazimierza, kojna, Zadole Kosmolowskie25, a w 2016 r. a powszechnie przez mieszkańców jest nazywa- na „Kakawu”, co nie jest najtrafniejsze... 24 Nazwa ulicy zostały nadane mocą Uchwały Rady Miejskiej w Ol- Po upadku komunizmu nadawane nazwy kuszu nr XLIII/480/2010 z dn. 23.02.2010 r. ulic były raczej neutralne: Wspólna, Krucza 25 Nazwy ulic zostały nadane mocą Uchwały Rady Miejskiej w Ol- kuszu nr XXVI/382/2013 z dn. 2.07.2013 r.

Ilcusiana • 23 • 2020 53 Norbert Karaś przybyła ul. Spacerowa26. W Niesułowicach służą) przez kilkadziesiąt lat. W Olkuszu tabli- ulice otrzymały nazwy w 2000 r. i są to: Dą- ce miały granatowe tło i białe litery. brówka, Dworska, Galicyjska, Głębowiec, Po 1989 r. zaczęto ustawiać tabliczki uliczne Kamionki, Młyńska, Nad Karczmą, Ogro- na specjalnych słupkach na rogach ulic, co jest dowa, Pod Browarem, Polna, Stary Gości- praktyczniejsze i czytelniejsze dla kierowców. niec, Szybowa, Wiejska, Wozowa, Żura- Często jednak materiał, z jakiego wykonano wia.27 Natomiast w Osieku nazwy ulic: Leśna tabliczki, był gorszej jakości – wykonywano je i Zimnodolska28 znów zostały nadane tylko na zwykłej blasze, przez co szybciej korodowa- w części sołectwa (wsi) w 2013 r. W Sienicznie ły, łuszczył się z nich lakier. We wsiach gminy od 1998 r. funkcjonują ulice: Marii Dąbrow- Olkusz, gdzie nadawano nazwy ulic, tabliczki skiej, Górzysta, Graniczna, Jaworowa, Malino- te nadal były emaliowane i wykonane metodą wa, Góra, Ojcowska, Olkuska, Orzechówka, „lakieru piecowego” o granatowym tle i białych Słoneczna, Świerkowa29. W Żuradzie natomiast literach. nazwy ulic zostały nadane w 2015 r.: Akacjowa, Krucza Góra, Leśna, Leśników, Słoneczna, Sta- Serdecznie dziękuję Urzędowi Miasta i Gmi- rowiejska, Wierzbie, Źródlana30. ny w Olkuszu za udostępnienie archiwalnych uchwał Rady Miejskiej, bez których ten arty- Tabliczki z nazwami ulic kuł nie mógłby powstać, a także panu Jackowi W Polsce, w odróżnieniu od niektórych in- Sypieniowi za konsultacje historyczne. Mam nych państw, przepisy prawa nie wymagają (ani jednak świadomość, że nie wszystkie szczegó- nigdy nie wymagały), by tabliczki z nazwami ły udało się jednoznacznie wyjaśnić. Oczekuję ulic były jednolite w całym kraju. Jedyne, co na wszelkie uwagi i uzupełnienia przesłane na nakazuje prawo, to by na narożach ulic takie adres mailowy [email protected], redakcji „Ilcusia- tabliczki się znajdowały. Dlatego w naszym nów” lub olkuskiej Biblioteki. kraju każde miasto ma inne barwy tabliczek i kształt liter na nich. Do końca epoki PRL były one emaliowane i wykonane metodą tzw. Tabela 1. Olkusz. Nazwy ulic lakieru piecowego, umieszczane na narożach Wyjaśnienie: Nazwy rond wpisane są pod li- ulic na ścianach domów lub ogrodzeniach. terą „r”, nazwy placów wpisane są pod literą „p”, Były bardzo trwałe, bo służyły (i często nadal nazwy alei wpisane są pod literą „a”, a nazwy ulic zaczynające się liczebnikiem (typu 3 Maja itp.) 26 Nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej w Olkuszu nr XV/243/2016 z dn. 9.03.2016 r. pod literą od nazwy następnego słowa (w tym

27 Nazwy ulic zostały nadane mocą Uchwały Rady Miejskiej w Ol- przypadku pod literą „m”). kuszu nr XXXI/303/2000 z dn.14.07.2000 r.

28 Nazwy ulic zostały nadane mocą Uchwały Rady Miejskiej w Ol- kuszu nr XXIV/355/2013 z 14.03.2013r.

29 Nazwy ulic zostały nadane mocą Uchwały Rady Miejskiej w Ol- kuszu nr LI/407/98 z dn. 28.05.1998 r.

30 Nazwy ulic zostały nadane mocą Uchwały Rady Miejskiej w Ol- kuszu nr IX/175/2015 z dn. 20.10.2015 r.

54 Historia nazw ulic w Olkuszu

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Aleja 1000-lecia Aleja 1000-lecia Aleja 1000-lecia 1 nie istniała nie istniała nie istniała (Aleja Tysiąclecia) (Aleja Tysiąclecia) (Aleja Tysiąclecia) Findera Pawła (1990 r. - 1991 r.) 2 Armii Krajowej nie istniała nie istniała nie istniała Findera Pawła Armii Krajowej (od 1991r.) [20] Asnyka Adama [2] 3 Asnyka Adama nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Asnyka Adama nazwę dn. 13.12.1976 r. Astrów [6] 4 Astrów nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Astrów nazwę dn. 16.12.1982 r. Augustiańska (do 1874 r.) Miechowska (od 1874 r. Ostlandstrasse 5 Augustiańska Augustiańska Augustiańska Augustiańska do najdalej 1902 r.) (Wschodnich landów) Augustiańska (od przynajmniej 1902 r.) Baczyńskiego Krzysztofa Kamila [5] Baczyńskiego 6 Baczyńskiego Krzysztofa Kamila nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Krzysztofa Kamila nazwę dn. 28.10.1981 r. Nowe Przejście (1874 r. Kościelna Pułkownika Nullo Słoneczna - najdalej do 1902 r.) (do 1923 r.) Francesco Kirchstrasse (1990 r. - 1991 r.) 7 Basztowa Kościelna Pułkownika Nullo (1945 r. - 1963 r.) (Kościelna) Basztowa (od 1991 (od przynajmniej Francesco Słoneczna r.) [20] 1902 r.) (od 1923 r.) (1963 r. - 1990 r.) Batalionów Chłopskich [10] 8 Batalionów Chłopskich nie istniała nie istniała nie istniała Batalionów Chłopskich wytyczono i nadano nazwę dn. 29.09.1986 r. nie istniała nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 9 Biała Biała Biała Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Pomorzany 10 Biema Marcina nie istniała nie istniała nie istniała Biema Marcina Biema Marcina nie istniała (na mapie z 1927 r. Boczna [1] 11 Boczna nie istniała w miejscu tej ulicy była nie istniała wytyczono i nadano Boczna projektowana ul. Rafała nazwę dn. 24.09.1968 r. z Miechowa) Bohaterów Westerplatte [6] Bohaterów 12 Bohaterów Westerplatte nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Westerplatte nazwę dn. 16.12.1982 r.

Ilcusiana • 23 • 2020 55 Norbert Karaś

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Żydowska (do 1874 r.) Targowa Bóżnicza Bóżnicza Kaprala Kamionki 13 (1874 r. - najdalej do Alte Gasse (1945 r. - 1950 r.) Bóżnicza (zapisywana jako (1990 r. - 1991 r.) 1902 r.) (Stara) Kaprala Kamionki Bożniczna) Bóżnicza (od 1991 r.) [20] Bóżnicza (1950 r. - 1990 r.) (od przynajmniej 1902 r.) Broniewskiego Broniewskiego 14 Broniewskiego Władysława nie istniała nie istniała nie istniała Władysława Władysława ciąg dalszy ul. Ole- wińskiej Generała Buchowieckiego ciąg dalszy ul. Ole- ciąg dalszy Waldstrasse ciąg dalszy ul. Ole- (1990 r. - 1999 r.) 15 nie istniała Stefana wińskiej (ciąg dalszy Leśnej) wińskiej Generała Buchowiec- kiego Stefana (od 1999 r.) [23] Budowlanych [2] 16 Budowlanych nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Budowlanych nazwę dn. 13.12.1976 r. Północna (całość) Bylicy Marcina (część Nordstrasse (1945r.-po 1960r.) ulicy na północ od ul. Północna (Północna) Bylicy Marcina (część Nullo) (wówczas ta ulica była (wówczas ta ulica ulicy na północ od ul. (1990 r. - 1991 r.) dłuższa, skręcała na była dłuższa, skręcała Nullo) Zawadzkiego Aleksan- 17 Bylicy Marcina nie istniała zachód w miejscu na zachód w miejscu (po 1960r.-1990r.) dra (część ulicy od ul. 1 dzisiejszej DK-94 dzisiejszej DK-94 i Zawadzkiego Aleksan- Maja do ul. Nullo) i dochodziła do ul. dochodziła do ul. dra (część ulicy od ul. 1 (1990 r. - 1991 r.) Cegielnianej) Cegielnianej) Maja do ul. Nullo) Bylicy Marcina (całość (po 1960r.-1990r.) od 1991 r.) [20] Ziegeleistrasse 18 Cegielniana nie istniała Cegielniana Cegielniana Cegielniana (Cegielniana) nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta 19 Chopina Fryderyka nie istniała Chopina Fryderyka Chopina Fryderyka Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Witeradów. Witeradów. Czarnogórska Schwarzenberger- Czarnogórska 20 Czarnogórska nie istniała (zapisywana również strasse (zapisywana również Czarnogórska jako Czarno-Górska) (Czarnogórska) „Czarna Góra”) Generała Dąbrowskiego Jarosława Generała Dąbrowskiego Jana Generała Dąbrowskiego (1990 r. - 1991 r.) 21 nie istniała nie istniała nie istniała Henryka Jarosława Generała Dąbrowskiego Jana Henryka (od 1991 r.) [20] bez nazwy bez nazwy bez nazwy poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 22 Długa Długa Długa Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Pomorzany Parkowa (?) Czarnogórska (razem z Parkstrasse Pstrowskiego Win- (1945 r. - 1948 r.) obecną Czarnogórską) (Parkowa) centego 23 Dworska nie istniała Pstrowskiego Win- (zapisywana również (razem z obecną (1990 r. - 1991 r.) centego jako Czarno-Górska) Parkową) Dworska (od 1991 r.) [20] (1948 r. - 1990 r.)

56 Historia nazw ulic w Olkuszu

Immanuel Kantstrasse 28 Głowackiego Bartosza nie istniała Głowackiego Bartosza Głowackiego Bartosza Głowackiego Bartosza (Immanuela Kanta) Za Murami Schulstrasse 29 Górnicza (w XIX w.) Górnicza Górnicza Górnicza (Szkolna) Górnicza Gwarecka [2] 30 Gwarecka nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Gwarecka nazwę dn. 13.12.1976 r. 31 Gwarków nie istniała nie istniała nie istniała Gwarków Gwarków 32 Harcerska nie istniała nie istniała nie istniała Harcerska Harcerska ZMP (Związku ZMP (Związku Młodzieży Polskiej) Młodzieży Polskiej) [1] 33 Kapitana Hardego nie istniała nie istniała nie istniała (1990 r. - 1991 r.) wytyczono i nadano Kapitana Hardego nazwę dn. 24.09.1968 r. (od 1991 r.) [20] Hutnicza [2] 34 Hutnicza nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Hutnicza nazwę dn. 13.12.1976 r. Luksemburg Róży (1990 r. - 1991 r.) 35 Jana Pawła II nie istniała nie istniała nie istniała Luksemburg Róży Jana Pawła II (od 1991 r.) [20] Księdza Prałata Januch- Księdza Prałata Januchty ty Henryka [31] 36 nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała Henryka wytyczono i nadano nazwę dn. 22.12.2015 r. Rabensteinerstrasse 37 Jasna nie istniała Jasna Jasna Jasna (Rabsztyńska) Jaśminowa [6] 38 Jaśminowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Jaśminowa nazwę dn. 16.12.1982 r. Jesionowa [6] 39 Jesionowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Jesionowa nazwę dn. 16.12.1982 r.

Ilcusiana • 23 • 2020 57 Norbert Karaś

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Jurajska [26] 40 Jurajska nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.2006 r. 41 Kamyk nie istniała bez nazwy bez nazwy Kamyk Kamyk 42 Kantego Jana nie istniała Św. Kantego Jana brak danych Kantego Jana Kantego Jana Cmentarna bez nazwy na mapie z 1960 (1990 r. – 2016 r.) Friedhofstrasse r. używano nazwy 43 Karwińskiego Mieczysława nie istniała Cmentarna Karwińskiego Mie- (Cmentarna) Cmentarna, w później- czysława szych latach ulica bez (od 2016 r.) [32] nazwy Kasztanowa [6] 44 Kasztanowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kasztanowa nazwę dn. 16.12.1982 r. ciąg dalszy Krakauer- 1 Maja 3 Maja strasse (1990 r. – 1991 r.) 45 Króla Kazimierza Wielkiego Ojcowska 1-go Maja (ciąg dalszy Krakow- Króla Kazimierza Wiel- skiej) kiego (od 1991 r.) [20] Klonowa [6] 46 Klonowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Klonowa nazwę dn. 16.12.1982 r. 47 Kluczewska nie istniała nie istniała nie istniała Kluczewska Kluczewska Kochanowskiego Jana [4] 48 Kochanowskiego Jana nie istniała nie istniała nie istniała Kochanowskiego Jana wytyczono i nadano nazwę dn. 10.04.1980 r. nie istniała (na mapie z 1927 r. Kocjana Antoniego w miejscu tej ulicy była wytyczono i nadano 49 Inżyniera Kocjana Antoniego nie istniała nie istniała Kocjana Antoniego projektowana nazwę pomiędzy 1945 ul. Marcina r. a 1960 r. [33] z Olkusza) Kolberga Oskara [11] 50 Kolberga Oskara nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kolberga Oskara nazwę dn. 19.12.1986 r. Zagrodzka Bahnstrasse 51 Kolejowa nie istniała (? r. - ? r.) Kolejowa Kolejowa (Kolejowa) Kolejowa (od ? r.) Kolorowa [2] 52 Kolorowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kolorowa nazwę dn. 13.12.1976 r. nie istniała nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 53 Kołłątaja Hugona Kołłątaja Hugona Kołłątaja Hugona Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Pomorzany Konopnickiej Marii [4] 54 Konopnickiej Marii nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Konopnickiej Marii nazwę dn. 10.04.1980 r. Kopalniana [1] 55 Kopalniana nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kopalniana nazwę dn. 24.09.1968 r.

58 Historia nazw ulic w Olkuszu

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) 56 Kopernika Mikołaja nie istniała nie istniała nie istniała Kopernika Mikołaja Kopernika Mikołaja Korczaka Janusza [3] 57 Korczaka Janusza nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Korczaka Janusza nazwę dn. 10.10.1979 r. Kosynierów [10] 58 Kosynierów nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kosynierów nazwę dn. 29.09.1986 r. Kościuszki Tadeusza Goethestrasse (od ul. Szpitalnej do ul. Kościuszki Tadeusza (od (Goetego) Górniczej) ul. Szpitalnej do (od ul. Szpitalnej do (1945 r. – 1968 r.) Władymirowska ul. Górniczej) ul. Górniczej) ciąg dalszy ul. Armii 59 Kościuszki Tadeusza Kościuszki Tadeusza (Aleja Włodzimierska) ciąg dalszy ciąg dalszy Czerwonej (od ul. ul. Wolbromskiej (od Wolbromerstrasse Górniczej do DK-94) ul. Górniczej na północ) (od ul. Górniczej na (1945 r. - 1968 r.) [9] północ) Kościuszki Tadeusza (całość od 1968 r.) Krakauerstrasse 60 Krakowska Krakowska Krakowska Krakowska Krakowska (Krakowska) Boczna 20 Stycznia Seitenstrasse (1945 r. - ok. 1960 r.) (1990 r. - 1991 r.) 61 Krakowskie Przedmieście nie istniała Boczna (Boczna) 20 Stycznia Krakowskie Przedmieście (ok. 1960 r. - 1990 r.) (od 1991 r.)[20] Krasińskiego Zygmunta [5] 62 Krasińskiego Zygmunta nie istniała nie istniała nie istniała Krasińskiego Zygmunta wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.1981 r. Bazarowa Kurzestrasse 63 Krótka nie istniała (? r. - ? r.) Krótka Krótka (Krótka) Krótka (od ? r.) Krucza Góra[25] 64 Krucza Góra nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę 12.10.2005 r. Kruszcowa [2] 65 Kruszcowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kruszcowa nazwę dn. 13.12.1976 r. Krzywe Przejście (1874 r. - najdalej do 1902 r.) 66 Krzywa Krzywa Krummestrasse Krzywa Krzywa Żydowska (od przynajmniej 1902 r.) Kwiatowa [1] 67 Kwiatowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kwiatowa nazwę dn. 24.09.1968 r. Nowotki Marcelego (1990 r. - 1991 r.) 68 Legionów Polskich nie istniała nie istniała nie istniała Nowotki Marcelego Legionów Polskich (od 1991 r.) [20] 69 Leśna nie istniała nie istniała nie istniała Leśna Leśna

Ilcusiana • 23 • 2020 59 Norbert Karaś

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Lipowa [6] 70 Lipowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Lipowa nazwę dn. 16.12.1982 r. Kattowitzerstrasse 71 29 Listopada Niesułowska 29-go Listopada 29 Listopada 29 Listopada (Katowicka) Friedhofstrasse Łukasińskiego (Cmentarna) Łukasińskiego Łukasińskiego 72 Łukasińskiego Waleriana nie istniała Waleriana (razem z obecną Waleriana Waleriana ul.Karwińskiego) Makowa [6] 73 Makowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Makowa nazwę dn. 16.12.1982 r. Malinowa [6] 74 Malinowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Malinowa nazwę dn. 16.12.1982 r. Mazaniec [8], [33] urzędową nazwę nada- Mazaniec no dn. 29.06.1983 r., 75 Mazaniec nie istniała istniała jako nazwa brak danych ale nazwa tej ulicy Mazaniec zwyczajowa naniesiona jest na mapie z lat 1960-1966 Mazaniec Boczna Mazaniec Boczna [8] 76 Mazaniec Boczna nie istniała istniała jako nazwa brak danych urzędową nazwę nada- Mazaniec Boczna zwyczajowa no dn. 29.06.1983 r. Metalowa [2] 77 Metalowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Metalowa nazwę dn. 13.12.1976 r. Mickiewicza Adama (od ul. Szpitalnej do ul. Mickiewicza Adama (od Górniczej) Zachodnie Planty ul. Szpitalnej do (1945 r. - 1968 r.) (do 1874 r.) ul. Górniczej) ciąg dalszy ul. 20 Stra- 78 Mickiewicza Adama Schillerstrasse Mickiewicza Adama Aleksandrowska ciąg dalszy conych (od ul. Górniczej (od 1874 r.) ul. Ogrodzienieckiej (na do DK-94) północ od ul. Górniczej) (1945 r. - 1968 r.) Mickiewicza Adama (całość od 1968 r.) [6] nie istniała nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 79 Mieszka I Mieszka I Mieszka I Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Pomorzany Randstrasse 80 Miła nie istniała Miła Miła Miła (Krańcowa) Ogrodowa (1945 r. - 1981 r.) 81 Minkiewicza Antoniego nie istniała nie istniała nie istniała Minkiewicza Antoniego Minkiewicza Antoniego (od 1981 r.) [5] Na Skarpie Na Skarpie 82 Na Skarpie nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę w 1965 r.

60 Historia nazw ulic w Olkuszu

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Na Skraju [26] 83 Na Skraju nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.2008 r. Nałkowskiej Zofii [13] 84 Nałkowskiej Zofii nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Nałkowskiej Zofii nazwę dn. 19.07.1985 r. Ogrodowa (do 19?? r.) Mühlenstrasse 85 Niepodległości Ogrodowa Niepodległości Niepodległości Niepodległości (Młyńska) (od 19?? r.) Mozartstrasse 86 Nowa nie istniała Nowa Nowa Nowa (Mozarta) Nowowiejska [12] 87 Nowowiejska nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Nowowiejska nazwę dn. 26.03.1968 r. ciąg dalszy ciąg dalszy ul. Augustiańskiej ciąg dalszy ciąg dalszy Pułkownika Nullo 88 Pułkownika Nullo Francesco Ostlandstrasse (1945 r. – 1963 r.) ul. Augustiańskiej ul. Augustiańskiej Francesco (Wschodnich landów) Pułkownika Nullo Francesco (od 1963 r.) Mühlenstrasse (Młyńska) 89 Ogrodowa nie istniała Ogrodowa Ogrodowa Ogrodowa (razem z obecną ul. Niepodległości) Okrzei Stefana [2] 90 Okrzei Stefana nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Okrzei Stefana nazwę dn. 13.12.1976 r. Waldstrasse 91 Olewińska nie istniała Olewińska Olewińska Olewińska (Leśna) Ołowiana [2] 92 Ołowiana nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Ołowiana nazwę dn. 13.12.1976 r. Orzeszkowej Elizy [13] 93 Orzeszkowej Elizy nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Orzeszkowej Elizy nazwę dn. 19.07.1985 r. Gwardii Ludowej 94 Osiecka nie istniała nie istniała nie istniała Gwardii Ludowej (1990 r. - 1991 r.) Osiecka (od 1991 r.) [20] Lerchenweg 95 Pakuska nie istniała Pakuska Pakuska Pakuska (Skowronkowa) Parcówka [7] 96 Parcówka nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Parcówka nazwę 31.01.1977 r. 97 Parcze nie istniała Parcze brak danych Parcze Parcze Park im. Generała Stefana Park im. Generała Park im. Generała Stefana Park Miejski Park Miejski 98 nie istniał Buchowieckiego [5] Stefana Buchowieckiego (bez nazwy) (bez nazwy) nadano nazwę Buchowieckiego dn. 28.10.1981 r. ciąg dalszy Parkstrasse 99 Parkowa nie istniała Parkowa Parkowa Czarnogórskiej (Parkowa)

Ilcusiana • 23 • 2020 61 Norbert Karaś

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Partyzantów (w okresie kilku lat po II wojnie światowej ul. Czterech Party- Fabryczna zantów) (do 1934 r ?) Peter Westenstrasse 100 Partyzantów nie istniała Na mapie z 1960- Partyzantów Westena Piotra (od (Westena) 1966 r. 1934 r. ?) część ul. Paryzantów na południe od torów kolejowych nosi nazwę Fabryczna) [33] Piaskowa [2] 101 Piaskowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Piaskowa nazwę dn. 13.12.1976 r. Piękna [30] 102 Piękna nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 22.09.2012 r. Gwarecka (1945 r. - 1956 r.) Bieruta Bolesława Marszałka Piłsudskiego 103 Marszałka Piłsudskiego Józefa nie istniała Gwarecka Peslatazziestrasse (1956 r. - 1989 r.) Józefa Marszałka Piłsudskiego Józefa (od 1989 r.) [18] Plac Konstytucji 3 Maja [15] 104 Plac Konstytucji 3 Maja nie istniał nie istniał nie istniał Plac Konstytucji 3 Maja wytyczono i nadano nazwę dn. 19.10.1987 r. Sawickiej Hanki (1990 r. Sawickiej Hanki [2] - 1991 r.) 105 Płonowskiej Marii nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Kocotówka (1991 r.) [20] nazwę dn. 13.12.1976 r. Płonowskiej Marii (od 1991 r.) [21] 106 Podgrabie nie istniała Podgrabie Parczewskie brak danych Podgrabie Podgrabie Gorestrasse 107 Polna nie istniała Polna (?) Polna Polna

Polne Wzgórze [26] 108 Polne Wzgórze nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.2008 r. nie istniała nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 109 Pomorska Pomorska Pomorska Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Pomorzany nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta 110 Ponikowska nie istniała Ponikowska Ponikowska Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Cmentarna (1945 r. - po 1960 r.) 111 Powstańców Śląskich nie istniała bez nazwy bez nazwy Powstańców Śląskich Powstańców Śląskich (od po 1960 r.) 112 Przemysłowa nie istniała nie istniała nie istniała Przemysłowa Przemysłowa

62 Historia nazw ulic w Olkuszu

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Generała Pułaskiego Wolfstrasse Generała Pułaskiego Generała Pułaskiego 113 Generała Pułaskiego Kazimierza nie istniała Kazimierza (Wilcza) Kazimierza Kazimierza Górna Armii Czerwonej (do 1874 r.) Wolbromerstrasse (1990 r. - 1991 r.) 114 Rabsztyńska Wolbromska Armii Czerwonej Wolbromska (Wolbromska) Rabsztyńska (od 1874 r.) (od 1991 r.) [20] Rataja Macieja [10] 115 Rataja Macieja nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Rataja Macieja nazwę dn. 29.09.1986 r. Reja Mikołaja [5] 116 Reja Mikołaja nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Reja Mikołaja nazwę dn. 28.10.1981 r. Rondo Niepodległości wytyczono i nadano 117 Rondo Niepodległości nie istniało nie istniało nie istniało nie istniało nazwę dn.29.05.2018 r. [35] Różana [6] 118 Różana nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Różana nazwę dn. 16.12.1982 r. nie istniała nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 119 Rydla Lucjana Rydla Lucjana Rydla Lucjana Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Witaradów Witaradów Witaradów Rynek Rynek Mark Platz, potem (1945 r. – 1949 r.) (do 1935 r.) Adolf Hitler Platz Plac 15 Grudnia 120 Rynek Rynek Plac Marszałka Józefa Rynek (Rynek, potem (1949 r. - 1989 r.) Piłsudskiego Plac Hitlera) Rynek (od 1935 r.) (od 1989 r.) [19] Rzemieślnicza [17] 121 Rzemieślnicza nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Rzemieślnicza nazwę dn. 26.04.1987 r. 122 Sienkiewicza Henryka nie istniała nie istniała nie istniała Sienkiewicza Henryka Sienkiewicza Henryka bez nazwy bez nazwy bez nazwy poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 123 Sikorka Sikorka Sikorka Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Sikorka Sikorka Sikorka Skalista [26] 124 Skalista nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.2008 r. Bergstrasse 125 Skalska nie istniała Skalska Skalska Skalska (Górska) Skarbnika [2] 126 Skarbnika nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Skarbnika nazwę dn. 13.12.1976 r. Kriegerstrasse 127 Składowa nie istniała Składowa Składowa Składowa (Wojenna) Forststrasse Skłodowskiej-Curie Skłodowskiej-Curie 128 Skłodowskiej-Curie Marii nie istniała Wodociągowa (Leśna, Szańcowa ?) Marii Marii

Ilcusiana • 23 • 2020 63 Norbert Karaś

Nazwa ulicy przed 1918 Nazwa ulicy Nazwa ulicy rokiem (pisana Nazwa ulicy w latach w latach X.1939 -I.1945 Nazwa ulicy Lp Obecna nazwa ulicy w latach w języku rosyjskim - 1918-X.1939 (w nawiasie tłumaczo- od 1990 r. I.1945-1989 [33] cyrylicy) na na język polski) Skwer Janka Krasic- Danzigerstrasse Skwer Janka Krasic- kiego 129 Skwer nie istniała Skwer (Gdańska) kiego (1990 r. - 2009 r.) Skwer (od 2009 r.) [27] Sławkowska (całość Marchlewskiego Juliana do 1927 r.) (od Rynku do Generała Buchowiec- ul. Mickiewicza) kiego Stefana Marchlewskiego Juliana (1990 r. - 1991 r.) (od Rynku do ul. (od Rynku do Beuthenerstrasse Sławkowska (od 130 Sławkowska Sławkowska Mickiewicza (1927 r. ul. Mickiewicza) (Bytomska) ul. Mickiewicza do - 1939 r.) Sławkowska (od ul. DK-94) Sławkowska Mickiewicza do DK-94) (1990 r. - 1991 r.) (od ul. Mickiewicza Sławkowska na zachód) (całość od 1991 r.) [20] (1927 r. - 1939 r.) Słoneczna [30] 131 Słoneczna nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 22.05.2012 r. 132 Słowackiego Juliusza nie istniała Słowackiego Juliusza brak danych Słowackiego Juliusza Słowackiego Juliusza Wiesenstrasse 133 Sobieskiego Jana III nie istniała Sobieskiego III Jana Sobieskiego Jana III Sobieskiego Jana III (Łąkowa) 134 Sosnowa nie istniała nie istniała nie istniała Sosnowa Sosnowa Spacerowa [26] 135 Spacerowa nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.2008 r. Spółdzielcza [16] 136 Spółdzielcza nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Spółdzielcza nazwę dn. 1.03.1987 r. Stamirowskiego Jerzego [34] 137 Stamirowskiego Jerzego nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała nadano nazwę dn. 29.05.2018 r. nie istniała nie istniała nie istniała poza granicami miasta poza granicami miasta poza granicami miasta 138 Stary Olkusz Stary Olkusz Stary Olkusz Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Olkusza - na terenie wsi Pomorzany Pomorzany Pomorzany ciąg dalszy ul. Niepod- ciąg dalszy ciąg dalszy Muhlen- ległości ciąg dalszy 139 Staszica Stanisława ul. Ogrodowej (obecnie strasse (1945 r. - 1968 r.) Staszica Stanisława ul. Niepodległości ul. Niepodległości) (ciąg dalszy Młyńskiej) Staszica Stanisława (od 1968 r.) [1] Storczykowa [6] 140 Storczykowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Storczykowa nazwę dn. 16.12.1982 r. Posenerstrasse 141 20 Straconych Ogrodzieniecka Ogrodzieniecka 20 Straconych 20 Straconych (Poznańska) Manifestu Lipcowego (1990 r. - 1991 r.) 142 Strzelców Olkuskich nie istniała nie istniała nie istniała Manifestu Lipcowego Strzelców Olkuskich (od 1991 r.) [20]

64 Historia nazw ulic w Olkuszu

Widokowa [26] 153 Widokowa nie istniała nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano nazwę dn. 28.10.2008 r. Dorfstrasse 154 Wiejska nie istniała Wiejska Wiejska Wiejska (Wiejska) Wiśniowa [9] 155 Wiśniowa nie istniała nie istniała nie istniała wytyczono i nadano Wiśniowa nazwę dn. 24.04.1968 r.

Ilcusiana • 23 • 2020 65 Norbert Karaś

66 Historia nazw ulic w Olkuszu

Tabela 2. Olkusz. Ulice obecnie nieistniejące Ulice, które zostały zlikwidowane wskutek przebudowy Olkusza po II wojnie światowej.

Nazwa ulicy Nazwa ulicy Nazwa ulicy Lp Nazwa ulicy w momencie likwidacji Położenie ulicy w latach 1918-1939 w latach 1939-1945 w latach 1945-1990

Na północny-wschód od ul. Króla Kazimierza 1 Skośna [28] Wielkiego, na wschód nie istniała nie istniała Skośna od końca ulic: Nullo, Minkiewicza Zaułek I Na północ od północno- Brak pewności czy ulica ta 2 Zaułek I wschodniego narożnika nie istniała nie istniała faktycznie powstała zgodnie Skweru z wcześniejszymi planami Zaułek II Na północ od ul. Brak pewności czy ulica ta 3 Zaułek II nie istniała nie istniała Skłodowskiej-Curie faktycznie powstała zgodnie z wcześniejszymi planami

Objaśnienia do tabel nr 1 i 2: wej Miasta i Gminy Olkusz nr VI/31/77 z dn. 31.01.1977 r. [1] – nazwy ulic nadane i zmienione Uchwa- [8] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodowej łą Rady Narodowej Miasta i Gminy Olkusz nr Miasta i Gminy Olkusz nr XXVII/94/83 z dn. XXXVII/82/68 z dn. 24.09.1968 r. 29.06.1983 r. [2] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Na- [9] – nazwy ulic nadane i zmienione Uchwa- rodowej Miasta i Gminy Olkusz nr /76 z dn. łą Rady Narodowej Miasta i Gminy Olkusz nr 13.12.1976 r. XXXIII/75/68 z dn. 24.04.1968 r. [3] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Naro- [10] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo- dowej Miasta i Gminy Olkusz nr XI/40/79 wej Miasta i Gminy Olkusz nr XVI/76/86 z dn. z dn. 10.10.1979 r. 29.09.1986 r. [4] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Naro- [11] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo- dowej Miasta i Gminy Olkusz nr XIV/90/80 wej Miasta i Gminy Olkusz nr XVII/83/86 z dn. z dn. 10.04.1980 r. 19.12.1986 r. [5] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Naro- [12] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Naro- dowej Miasta i Gminy Olkusz nr XXI/67/81 dowej Miasta i Gminy Olkusz nr XXXII/72/86 z dn. 28.10.1981 r. z dn. 26.03.1968 r. [6] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Naro- [13] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo- dowej Miasta i Gminy Olkusz nr XXV/84/82 wej Miasta i Gminy Olkusz nr VII/38/85 z dn. z dn. 16.12.1982 r. 19.07.1985 r. [7] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo- [14] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo-

Ilcusiana • 23 • 2020 67 Norbert Karaś wej Miasta i Gminy Olkusz nr XIX/101/87 z dn. Miejskiej w Olkuszu nr XLIII/481/2010 z dn. 13.04.1987 r. 23.02.2010 r. [15] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Naro- [29] – nazwa ulicy zmieniona Uchwałą Rady dowej Miasta i Gminy Olkusz nr XXII/112/87 Miejskiej w Olkuszu nr xliv/484/2010 z dn. z dn. 19.10.1987 r. 23.03.2010 r. [16] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo- [30] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej wej Miasta i Gminy Olkusz nr VI/21/89 z dn. w Olkuszu nr XVII/219/2012 z dn. 22.05.2012 r. 1.03.1987 r. [31] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej [17] – nazwy ulic nadane Uchwałą Rady Narodo- w Olkuszu nr XII/220/2015 z dn. 22.12.2015 r. wej Miasta i Gminy Olkusz nr VII/27/89 z dn. [32] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej 26.04.1987 r. w Olkuszu nr XXI/330/2016 z dn. 27.09.2016 r. [18] – nazwa ulicy zmieniona Uchwałą Rady Na- [33] – Geoportal Województwa Śląskiego – mapy rodowej Miasta i Gminy Olkusz nr VII/29/89 historyczne - http://www.orsip.pl/uslugi/archi- z dn. 20.07.1989 r. wum-panstwowe Mapa topograficzna GUGiK [19] – nazwa placu zmieniona Uchwałą Rady Na- w skali 1:5000 i 1:10000 (układ Borowa Góra) rodowej Miasta i Gminy Olkusz nr X/37/89 z dn. wydana w latach 1960–1966. Mapa przedstawia 24.11.1989 r. sytuację topograficzną z lat 1958-61. [20] – nazwy ulic zmienione Uchwałą Rady Miejskiej [34] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej w Olkuszu nr XXII/92/91 z dn. 19.04.1991 r. w Olkuszu nr XLI/636/2018 z dnia 29 maja [21] – nazwa ulicy zmieniona Uchwałą Rady 2018 r. Miejskiej w Olkuszu nr XXX/142/91 z dn. [35] – nazwa ronda nadana Uchwałą Rady Miej- 18.12.1991 r. skiej w Olkuszu nr XLI/635/2018 z dnia 29 maja [22] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej 2018 r w Olkuszu nr XLVIII/389/98 z dn. 19.03.1998 r. [23] – nazwy ulicy zmieniona Uchwałą Rady Miejskiej w Olkuszu nr XVIII/187/99 z dn. 28.10.1999 r. [24] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miej- skiej w Olkuszu nr XXVIII/252/2000 z dn. 15.05.2000 r. [25] – nazwa ulicy nadana Uchwałą Rady Miejskiej w Olkuszu nr XLI/562/2005 z dn. 12.10.2005 r. [26] – nazwy ulic nadana Uchwałą Rady Miejskiej w Olkuszu nr XXV/269/2008 z dn. 28.10.2008 r. [27] – nazwa ulicy (skweru) zmieniona Uchwałą Rady Miejskiej w Olkuszu nr XXXIV/400/2009 z dn. 23.06.2009r. [28] – nazwa ulicy zlikwidowana Uchwałą Rady

68 Historia nazw ulic w Olkuszu

Bibliografia: • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, t. 1, Warszawa – Kraków 1978. • Frączek L., Brukowanie ulic Olkusza w latach 1825–1861, [w:] „Ilcusiana” nr 17, Olkusz 2017. • Osuch H., Życie Emalierni, Olkusz 1974- 2013. • Sypień J., Olkusz i ziemia olkuska podczas I wojny światowej w pamiętnikach Jana Jarno. Cz. 2: 1915-17, Olkusz 2018. • Wiatrowski A., Przewodnik po Ziemi Olku- skiej, Olkusz 1938.

• Uchwały Rady Miejskiej Olkusza.

• Mapa topograficzna GUGiK w skali 1:5000 i 1:10000 (układ Borowa Góra) wydana w latach 1960–1966. Mapa przedstawia sytuację topograficzną z lat 1958-61 (on-line), [w:] ORSIP, [dostępna na:] https://www.orsip. pl/uslugi/archiwum-panstwowe (link bezpo- średni: https://mapy.orsip.pl/imap/?locale- =pl&gui=new&sessionID=69290).

Ilcusiana • 23 • 2020 69 70 Il. 1. Plan projektowanego usytuowania Olkusza. 1902 r. Archiwum Państwowe w Kielcach, RGK syg. 17564 Ilcusiana • 23 • 2020 71 Norbert Karaś

Il. 2. Fragment mapy topograficznej (obejmującej centrum Olkusza) GUGiK w skali 1:5000 i 1:10000 (układ Borowa Góra) wydana w latach 1960–1966. Mapa przedstawia sytuację topograficzną z lat 1958-61 (on-line), [w:] ORSIP, [dostępna na:] https://www.orsip.pl/ uslugi/archiwum-panstwowe (link bezpośredni: https://mapy.orsip.pl/imap/?locale=pl&gui=new&sessionID=69290

Il. 3. Fragment mapy topograficznej (obejmującej centrum Olkusza) GUGiK w skali 1:5000 i 1:10000 (układ Borowa Góra) wydana w latach 1960–1966. Mapa przedstawia sytuację topograficzną z lat 1958-61 (on-line), [w:] ORSIP, [dostępna na:] https://www.orsip.pl/ uslugi/archiwum-panstwowe (link bezpośredni: https://mapy.orsip.pl/imap/?locale=pl&gui=new&sessionID=69290

72 Historia nazw ulic w Olkuszu

Il. 4. Plan olkuskiej dzielnicy Czarna Góra z 1927 r. pochodzący z Archiwum Państwowego w Kielcach

Il. 5. Plan Olkusza z 1933 r. pochodzący z Archiwum Państwowego w Kielcach

Ilcusiana • 23 • 2020 73 Norbert Karaś

Il. 6. Plan Olkusza z lat 1939-45 sporządzony przez niemieckie władze okupacyjne - udostępniony przez Pana Jacka Sypienia

74 Historia nazw ulic w Olkuszu

Ilcusiana • 23 • 2020 75