Nr 23 Olkusz, listopad 2020 Ilcusiana • 23 • 2020 Redakcja Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl Redakcja: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 w. 26 e-mail: [email protected] Redaktor Naczelny: Jacek Sypień Zespół: Katarzyna Kulman Agnieszka Ryszka Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. Żuradzka tel: 32 7543232 ISSN: 2080-9859 Nakład: 200 egz. Rada Programowa: prof. dr hab. Bożena Popiołek dr Włodzimierz Łysoń dr hab. Marek Pieniążek dr hab. Dariusz Rozmus Zdjęcie na okładce: Archiwum Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu, Plan projektowanego usytuowania Olkusza. 1902 r. APKielce, RGK syg. 17564, Olkusz - plan Deutscha, Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiory Ikonograficzne, sygn. 565-8, Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu, Po- mnik 20-stu Straconych w Olkuszu, fot. J.Sypień. © Copyright by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 2020 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie da- nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącz- nym zezwoleniem właściciela praw autorskich. 2 Spis treści 4 Od Wydawcy 5 Wstęp 7 Jacek Sypień Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 43 Norbert Karaś Historia nazw ulic w Olkuszu Ilcusiana • 23 • 2020 3 Od Wydawcy Szanowni Państwo! Dobiega końca nasza współpraca przy tworzeniu i wydawaniu półrocznika „Ilcusiana”. Dwadzieścia trzy numery połączyły mnie i Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną w Olkuszu oraz Państwa – Radę Programową, redakto- ra naczelnego, regionalistów, autorów artykułów, redaktorów technicznych i wszystkich czytelników, którzy wspierali nas, uczestniczyli w spotkaniach i z niecierpliwością czekali na kolejne numery. Jestem niezwykle dumna, że mogłam przyczynić się do powołania tytu- łu i przez ponad 11 lat udawało mi się nieprzerwanie go publikować. 22. „Ilcusiana”, które z powodu ograniczeń związanych z sytuacją epidemiczną w kraju ukazały się w wersji cyfrowej, dziś zostają rozszerzone o kolejne artykuły, dzięki czemu ukazuje się podwójny numer. Dziękuję wszystkim za współpracę, dziękuję także włodarzom naszego miasta – byłym i obecnym – którzy przez wszystkie lata przychylnie patrzyli na nasze wydawnictwo, widząc w nim ogromną wartość dla Olkusza, jego historii oraz promocji. Żegnam się z Państwem zostawiając Was z przekonaniem, że nasze dzieło będzie kontynuowane i „Ilcusiana” będą wydawane przez co najmniej ko- lejne 11 lat. Z pozdrowieniami, Jolanta Zięba 4 Wstęp Szanowni Państwo! pasji, czyli historii. Jesteśmy bowiem głęboko przekonani, że choć tyle się zmieniło wokół nas, Rozpocznę od anegdoty przypisywanej Win- to jedno pozostaje niezmienne. Zawsze będą lu- stonowi Churchillowi. Ponoć wkrótce po wy- dzie, których interesuje odkrywanie tajemnic buchu wojny na posiedzeniu rządu ministrowie historii i ludzie, którzy chcą się dzielić swoją wie- proponowali premierowi, że w tej trudnej sytuacji dzą z innymi. Mogą zmieniać się formy i tech- konieczne są oszczędności i trzeba zacząć je wpro- niki przekazu, ale treść pozostaje niezmienna. Bo wadzać w kulturze. Wtedy Churchill odpowie- w końcu panowie i panie, o to do cholery to- dział „W takim razie panowie, o co my do cho- czymy tę wojnę, abyśmy mogli żyć pełnią życia lery toczymy tę wojnę”? Nawet jeśli ta anegdota i móc się realizować. Zarówno jako twórcy, jak nie jest prawdziwa, to przekazuje prawdę. Ten i odbiorcy. niezwykły rok, w jakim przyszyło nam żyć, zmu- Ale ad rem. Gorąco zachęcam do lektury ar- sił nas do podjęcia nowych wyzwań, do których tykułu „Historia nazw ulic w Olkuszu”, którego nikt nas nie przygotował. Wyzwań dotyczących autor Norbert Karaś wykonał, jak to się kiedyś naszego życia prywatnego, zawodowego, a także mówiło, benedyktyńską pracę analizując stare realizowanych pasji. Artyści, którzy nie mogą wy- mapy i szukając w archiwach aby ustalić, jakie na- stępować na scenie, dają koncerty w Internecie. zwy nosiły niegdyś wszystkie ulice w Olkuszu. Co Autorzy książek, nie mogąc spotkać się na żywo więcej, starał się wskazać, kiedy i dlaczego nazwy z czytelnikami, zapraszają na spotkania on-line. ulegały zmianom. Zachęcamy także do lektury Także my, wychodząc naprzeciw tym dziwnym artykułu „Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na zie- czasom, musieliśmy się dostosować do sytuacji. mi olkuskiej w latach 1939-45”. Choć od tych Dlatego poprzedni numer naszego czasopi- tragicznych wydarzeń minęło 80 lat, to do chwili sma ukazał się jedynie w wersji elektronicznej, obecnej niemieckie akcje pacyfikacyjne skierowa- a zamiast spotkania promującego jego wydanie ne przeciwko ludności cywilnej ziemi olkuskiej – opowiedzieliśmy o nim w filmie. Na podobnej nie doczekały się naukowego opracowania. Te- zasadzie, nie mogąc spotkać się z miłośnikami lo- matyka ta była oczywiście poruszana w szeregu kalnej historii, zaczęliśmy realizować cykl filmo- publikacji, ale nadal nie mamy pełnej i – co naj- wy „Olkuskie historie”. ważniejsze – potwierdzonej listy ofiar. Niezwykłe czasy wyzwoliły kreatywność, po- niekąd zmuszając nas do szukania innych spo- Zapraszam do lektury sobów na przekazanie naszej wiedzy i zarazem Jacek Sypień Ilcusiana • 23 • 2020 5 6 Jacek Sypień Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 Ilcusiana • 23 • 2020 7 Jacek Sypień Jacek Sypień Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 Podczas II wojny światowej na terenie obec- wy Generalnego Gubernatorstwa”. W większości nego powiatu olkuskiego Niemcy przeprowadzili przypadków ekspedycje karne i pacyfikacje lud- kilkadziesiąt akcji pacyfikacyjnych, których ofiarą ności cywilnej były odwetem za działalność ru- padła ludność cywilna. Wspomniane akcje doty- chu oporu (zwłaszcza za zamachy na Niemców), czyły zarówno ludności zamieszkałej ziemie po- a także za pomoc udzielaną przez mieszkańców dzielonego powiatu włączone do III Rzeszy, jak podziemiu niepodległościowemu oraz ukrywanie i tej w Generalnym Gubernatorstwie. Oczywiście Żydów i zbiegłych jeńców wojennych. Część akcji największą skalę miały działania skierowane prze- pacyfikacyjnych na ziemi olkuskiej była odwetem ciwko ludności żydowskiej. za niewywiązywanie się mieszkańców z dostaw Najwięcej ofiar pociągnęła za sobą akcja li- obowiązkowych kontyngentów, unikanie wywó- kwidacji wolbromskiego getta, podczas której zek na roboty do Rzeszy i unikanie prac przymu- w dniach 5-13 września 1942 r. w Wolbromiu sowych na rzecz okupanta. funkcjonariusze Gestapo, Sonderdienstu oraz Do chwili obecnej niemieckie akcje pacyfi- żandarmi rozstrzelali w miejskim lasku około 800 kacyjne skierowane przeciwko ludności cywilnej osób pochodzenia żydowskiego z Wolbromia, ziemi olkuskiej nie doczekały się naukowego Pilicy i Żarnowca.1 Nie znamy dokładnej liczby opracowania. Dość pobieżnie zostały one opisane osób, które zginęły podczas likwidacji gett w Ol- w „Dziejach Olkusza i regionu olkuskiego”, gdzie kuszu w czerwcu 1942 r. oraz w Skale.2 nie podano listy ofiar, a jedynie krótki opis więk- Niemieckie akcje pacyfikacyjne dotykały szych akcji pacyfikacyjnych.3 Na tym tle wyróż- wszystkich mieszkańców ziemi olkuskiej. Były nia się pozytywnie wydana w 1982 r. zbiorowa one najczęściej konsekwencją realizacji przez publikacja o olkuskiej krwawej środzie, w której okupanta zasad odpowiedzialności zbiorowej. Na zamieszczono relacje świadków wydarzeń oraz terenie Generalnego Gubernatorstwa obowiązy- obszerną dokumentację fotograficzną.4 Pierwszą wało m. in. rozporządzenie generalnego guber- próbą zebrania i opisania akcji pacyfikacyjnych natora Hansa Franka z 31 października 1939 r. na ziemi olkuskiej była publikacja olkuskiego „w sprawie zwalczania czynów gwałtu w Gene- społecznika i twórcy Muzeum Pożarnictwa, Ste- ralnym Gubernatorstwie”, a także rozporządzenie fana Ząbczyńskiego.5 Autor, opierając się na ar- Hansa Franka z 2 października 1943 r. „o zwal- czaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudo- 3 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 2, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa – Kraków 1978. 4 Krwawa środa 1940, red. L. Mentlewicz, J. Ostrowski, B. Szczy- 1 I. Cieślik, K. Kocjan, Wolbromscy Żydzi, Olkusz [2012], s. 57. gieł, G. Zubowa, Olkusz 1982. 2 K. Kocjan, Zagłada skalskich Żydów, [w:] „Ilcusiana” nr 20, Ol- 5 S. Ząbczyński, Ruch oporu i straty w ludności cywilnej na ziemi kusz 2019, s. 49-113. olkuskiej 1939-1945, Olkusz 1999. 8 Akcje pacyfikacyjne i egzekucje na ziemi olkuskiej w latach 1939-45 chiwach powiatowego ZBOWiD, zebrał i podał tofa Kocjana.8 W przypadku pozostałych gmin nazwiska ofiar – mieszkańców ziemi olkuskiej. powiatu olkuskiego, wydawnictwa na ten temat Podobnie, jak we wcześniejszych publikacjach, ukazały się znacznie później.9 Ważną publikacją, w pracy Ząbczyńskiego nie zostały wymienio- która umożliwiła weryfikację wcześniej podanych ne ofiary pochodzenia żydowskiego. Poza tym informacji, była książka Adama Cyry dotycząca autor przyjął formułę podawania listy ofiar we- mieszkańców ziemi olkuskiej zamordowanych dług miejsca zamieszkania (urodzenia). Rozpo- w niemieckich obozach zagłady (choć autor nie czynając listę ofiar zwrotem typu: „Gestapowcy podał nazwisk żydowskich mieszkańców ziemi ol- i żandarmi rozstrzelali mieszkańców wsi…” nie- kuskiej zamordowanych przez Niemców).10