Tam metin bildiriler kitabı içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
The contents of this Proceeding Book are solely those of the authors.
© All rights reserved. E-printed in August 2019 e-ISBN 978-605-66064-9-6 978-605-66064-6-5 (Tk) DOI: 10.35578/eclss.52768 No part of this book may be reprinted or reproduced or utilized in any form or by any electronic, mechanical or any other means, now known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in any form of information storage or retrieval systems, without permission from the publishers.
Web: http://www.eclss.org Contact: [email protected]
ECLSS 2019b 6th Eurasian Conference on Language and Social Sciences Samarkand State University Faculty of History, Faculty of Philology Address: 140104, O`zbekiston, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 15-uy
SAMARKAND, UZBEKISTAN April 30 - May 1, 2019
ORGANIZING COMMITTEE
Prof. Dr. Rustam KHALMURADOV, UZBEKISTAN [Chair]
Azamat AKBAROV, Ph.D., SOUTH KOREA [Co-Chair]
Dr. Hakim HUSHVAKTOV, UZBEKISTAN
Dr. Alisher ESHTAEV, UZBEKISTAN
Eva EPPLER, Ph. D., UK
Kalbike Omirbaikyzy ESENOVA, Ph. D., KAZAKHSTAN
Hasan KARACAN, Ph.D., TURKEY [Co-Chair]
Nadejda AÇAN, Ph. D., RUSSIA
Beata BOROWSKA-BESZTA, Ph. D., POLAND
Altynshah KURMANALI, Ph. D., KAZAKHSTAN
Juliboy ELTAZAROV, Ph.D., UZBEKISTAN
Prof. Dr. Muslihiddin MUHITDINOV, Ph.D., UZBEKISTAN
Dilorom SALAHIY, Ph.D., UZBEKISTAN
ii
ECLSS 2019b 6th Eurasian Conference on Language and Social Sciences Samarkand State University Faculty of History, Faculty of Philology Address: 140104, O`zbekiston, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 15-uy
SAMARKAND, UZBEKISTAN April 30 - May 1, 2019
SCIENTIFIC COMMITTEE
Prof. Dr. Mark SZYMANSKI Pacific University, USA Prof. Dr. Maija BURIMA Daugavpils University, LATVIA Prof. Dr. Giuli ALASANIA University of Georgia, GEORGIA Prof. Dr. Baltabay ABDIGAZIEV Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Prof. Dr. Janalik BALTABAEVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Prof. Dr. Georgi GAGANIDZE Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, GEORGIA Prof. Dr. Vadim KUZMIN Ural Federal University, RUSSIA Prof. Dr. Sema ETIKAN Ahi Evran University, TURKEY Prof. Dr. Kalbike Omirbaikyzy ESSENOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Prof. Dr. Olga Nosova VALENTYNOVNA Kharkiv National University, UKRAINE Prof. Dr. Abdullah KIZILCIK Istanbul University, TURKEY
iii
Assoc. Prof. Dr. Nadejda AÇAN Ural Federal University, RUSSIA Assoc.Prof. Dr. Eva EPPLER University of Roehampton, UK Assoc.Prof. Dr. Semiha ŞAHİN Dokuz Eylul University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Sholpan Myrzakasymovna SHUINSHINA Institute of Secondary Education Altynsarin National Academy, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Giovanni BORRIELLO Università degli Studi della Tuscia / ITALY Assoc. Prof. Dr. Zaharah HUSSIN University of Malaya, MALAYSIA Assoc. Prof. Dr. Rıza SAM Uludag University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Nagima Abzelbekovna ILIYASOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Raygul RAHMETOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Gulnur SMAGULOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Beata BOROWSKA-BESZTA Nicolaus Copernicus University, Toruń, POLAND Assoc. Prof. Dr. Hajjah Jariah Mohd JAN University of Malaya, MALAYSIA Assoc. Prof. Dr. Tornike SHURGULAIA Georgian National University, GEORGIA Assoc. Prof. Dr. Mashitoh MAHAMOOD University of Malaya, MALAYSIA Assoc. Prof. Dr. Raihanah Binti Hj AZAHARI University of Malaya, MALAYSIA Assist. Prof. Dr. Rouslan JALIL University of Kentucky, USA Assoc. Prof. Dr. Muhammet ÖZDEMİR Katip Celebi University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Nurhodja AKBULAEV Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, AZERBAIJAN
iv
Assist. Prof. Dr. Serkan TÜRKOĞLU Gaziosmanpaşa University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Ercüment YILDIRIM Kahramanmaras Sutcu Imam University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Nino CHIABRISHVILI Ilia State University, GEORGIA Assist. Prof. Dr. Yusuf Ziyaettin TURAN Uşak University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Ekin KAYNAK ILTAR Akdeniz University, TURKEY Dr. Katya DUNAJEVA Eotvos Lorand University, HUNGARY Dr. Marta R. JABŁOŃSKA University of Lodz, POLAND Dr. Mani Man Singh RAJBHANDARI University of Johannesburg, Republic of SOUTH AFRICA Dr. Alessandro PORROVECCHIO Université du littoral Côte d’Opale, FRANCE Dr. Rina Manuela CONTINI Università degli Studi G. d’Annunzio Chieti e Pescara, ITALY Dr. Paige WILLIAMS University of Melbourne, AUSTRALIA Dr. Wilkinson Daniel Wong GONZALES National University of Singapore, SINGAPORE Dr. Marek LUKÁČ University of Presov, SLOVAKIA Dr. Ljiljana Kaliterna LIPOVČAN Institute of Social Sciences Ivo Pilar, CROATIA Dr. Bruno SURDEL Renmin University, Beijing, CHINA Dr. Salma HALIOUI Brandenburgische Technische Universität Cottbus, GERMANY Dr. Anantha Raj A. AROKIASAMY Quest International University Perak (QIUP), MALAYSIA Kardo Karim Rached MOHAMMAD University of Human Development, IRAQ
v
Dr. Lazlo MARACZ Universiteit van Amsterdam, The NETHERLANDS Dr. Faizal AYOB Victoria University, AUSTRALIA Dr. Cosmin Tudor CIOCAN Ovidius University Constanta, ROMANIA Dr. Almaz Rafisovich GAPSALAMOV Kazan Federal University, RUSSIA Dr. Aizan Binti Ali Mat ZIN Universiti Malaya, MALAYSIA Dr. Tahir ISLAM The University of Science and Technology, CHINA Kardo Karim Rached MOHAMMAD University of Human Development, IRAQ Adesanya Ibiyinka OLUSOLA Ekiti State University, NIGERIA Prof. Dr. Hossein KHOSHBATEN Sarab University, IRAN Prof. Dr. Kondratyuk Oksana IVANIVNA Kiev National University of Trade and Economics, UKRAINE
vi
CONTENTS
Türk ve Özbek Basınında Türkiye-Özbekistan İlişkilerinin Haber Analizi ...... 2 Nurşen MAZICI, TÜRKİYE
Yanlış ve/veya Eksik Bazı Atasözü, Vecize (aforizma/özdeyiş) ve Özlü Sözlere (Deyimlere) Farklı Bir Yaklaşım . 32 Nasip DEMİRKUŞ, TÜRKİYE
Çeviribilimde Terminoloji Bakımından “ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları Geliştirme ve Uygulama” Standardı ve Uygulamaları ...... 48 Evren BARUT, TÜRKİYE
Symbolic attributes are the indicators of the national value ...... 58 YESSENOVA Kalbike, KAZAKHSTAN
Implementing Project – Based Learning In Teaching English For Specific Purposes For Science Students ...... 65 Danara RAIKHANOVA, Gulnar KASSYMOVA, KAZAKHSTAN
İslam’ın Doğu ve Batıya Akışını Sağlayan Faktörler ...... 76 Fikret KARAMAN, TÜRKİYE
Seyahatnamelere Göre On beş ve On altıncı Yüzyıllarda Çin/Hıtay’da Siyasi ve Sosyal Hayat ...... 90 Bedri MERMUTLU, TÜRKİYE
Интернет Дискурстағы Қосымша Пунктуациялық Белгілер ...... 114 Г.А. ЕСКЕРМЕСОВА, KAZAKHSTAN
Exerting Strategic Dominance through the Internet ...... 123 Theodoros VANIOTIS, BULGARIA
The historical evolution of Islam and beliefs systems in the Kazakh steppes ...... 131 Katira KARYMSKOVA, KAZAKHSTAN
Сравнительно - Социологический Анализ По Вопросам Дискриминации Женщин ...... 139 ГУЛЯМОВА Саодат Толибовна,САИДОВА Зарнигор, UZBEKISTAN
Limit, Süreklilik ve Türev Öğretiminde Karşılaşılan Bazı Kavram Yanılgıları ve Çözüm Önerileri ...... 152 Tunay BİLGİN, TÜRKİYE
Eflatun Saraçlı Şiirlerinde Dini-Felsefi Unsurlar ...... 166 Afina BARMANBAY, TÜRKİYE
İstiarenin Örtük Dünyasından Teşbihin Açıklayıcı Dünyasına: Sâmiha Ayverdi’nin Romanlarında Sembollerin Görünümleri ...... 174 Zeliha ÇELEN BOZTİLKİ, TÜRKİYE
Çin’de İnsan Kaynakları Uygulamalarının Güncel Görünümü ...... 186 Osman BAYRAKTAR, TÜRKİYE
İslam ve Kuran’da Yaratıkların ve Bilimin Konumu ...... 199 Nasip DEMİRKUŞ, TÜRKİYE
The Role of Succession Legality (Traditional Character) in Literary Creative Activity ...... 205 MATKARIMOVA Salomat, UZBEKISTAN
Өзге Тілді Мектептерде Қазақ Әдебиетін Оқыту Мәселелерінен ...... 212 ЖҰМАҚАЕВА Береке Даулетхановна, ЕРХОЖИНА Шаттыгүл Лесбекқызы, KAZAKHSTAN
Özbekçe Metin ve İnceleme Yöntemleri...... 219 Sohiba UMAROVA, UZBEKISTAN
Recognizing a personality through the speech performance (on the basis of linguo-criminalistic analysis) ...... 223 ORDABEKOVA Khafiza, RATBEKOVA Aimen, KAZAKHSTAN
“Manas” Destani’nda Dostluk ve Beraberlik (Edebiyat kuramları: Folklor) ...... 232 ÖMÜRALİEVA Canar, KIRGIZİSTAN
Re-evaluation of the Translation Concept in the light of the principle of Invisibility in Translation ...... 240 Mehmet Cem ODACIOĞLU, TÜRKİYE
Особенности Описания Эпизода “Детство Семетея” В Варианте Манасчи У.Мамбеталиева ...... 246 АЙТАЛИЕВА Т.К., KYRGYZSTAN
Түркі тілдеріндегі көмей һ дауыссызының шығу төркіні ...... 253 РАЕВА Гүлзат Мағауовна, ҚОҚАНОВА Жарқынай Атайқызы, БЕЛАСАРОВА Жайдаркул Тауирбаевна, KAZAKHSTAN
Разработка Языковых Программ И Использование Современных Технологий В Обучении Казахскому Языку ...... 261 БАЙТИЛЕУОВА Галия, СОЛТАНБЕКОВА Галия, УРАЛОВА Замза, KAZAKHSTAN
Speech situation and case-study method: difference or merging of terms? ...... 265 YERGALIYEVA Aida Baurzhanovna, DUISEBEKOVA Zhainagul Muratkyzy, KAZAKHSTAN
Lehçeler Arası Metin Aktarmada Deyımlerden Yararlanmak ...... 270 Shynar AUYELBEKOVA, KAZAKHSTAN
Формирование на уроках казахского языка предметных и метапредметных знаний и умений ...... 280 Л.Ж.БАЙСОВА, KAZAKHSTAN
Түркі Тілдеріндегі Етістіктің Бұйрық Райының Функционалді-Семантикалық Аспектісі ...... 288 ҚАСЫМ Б., Ж.БАЛТАБАЕВА, KAZAKHSTAN
Gövde, Ölüm ve Erotizm Sarmalında Edebiyat ve Kötülük ...... 297 Şaban ÇOBANOĞLU, TÜRKİYE
Implementating Electronic Medical Records System: A Readiness Case Study At Private Medical Hospital ...... 309 Alwi Mohd YUNUS, Irwan Kamaruddin Abd KADIR, Fitra Iqmar Binti ZULKIFLI, MALAYSIA
Spiritual Values in National Etiquette ...... 326 KOBLANOVA A.Zh., KAZAKHSTAN
Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Aksak Timur İmajı...... 334 Çulpan ZARİPOVA ÇETİN, TÜRKİYE
Орыс Тіліндегі Түркілік Қосымшалар ...... 342 Қ.С.ҚАЛЫБАЕВА, Р.ДҮЙСЕНБАЕВА, Ж.Т.БЕЛАСАРОВА
Turks and War: Some Remarks on Modern Turkish Literature With Respect to Intertextual Relationships ...... 358 Muhammet Sani ADIGÜZEL, TURKEY
Tatar Rivayet ve Efsanelerde Aksak Timur’un Hayatına Dair ...... 370 Çulpan ZARİPOVA ÇETİN, TÜRKİYE
Postmodern Dünyada Edebiyat ve Görsel Sanatlar İlişkisi ...... 385 Benal DİKMEN, TÜRKİYE
Радиохабар жанрларындағы тілдік құралдардың іріктелу мен қолданылу принциптері ...... 408 ЕСЕНОВА Қ.Ө., KAZAKHSTAN
Қазақ Тіліндегі Зоонимдік Фразеологизмдер ...... 415 Ж.ОСПАН, Д.КЕНЖЕБАЕВА, Қ.СЕЙТӘЛИЕВА, KAZAKHSTAN
Effectiveness of the Transition to Latin Alphabet ...... 421 KONYRATBAYEVA Zhanar Moldalykyzy, SATEMIROVA Dariha Amantayevna, KAZAKHSTAN
Kazak Edebiyatına Gelin ve Aile Değerlerinin Yansıması ...... 424 Janagül TURUMBETOVA, Jasmin YESPENOVA, KAZAKHSTAN
Ұлттық дүниетанымдағы «қоңыр» сөзінің семантикалық және құрылымдық мәні ...... 431 Қасым Балқия ҚАСЫМҚЫЗЫ, Жүнісова Майра ӘБИБУЛЛАҚЫЗЫ Бақбергенова Роза ҚОЖАБАЙҚЫЗЫ, KAZAKHSTAN
Türk ve Özbek Basınında Türkiye-Özbekistan İlişkilerinin Haber Analizi1
Nurşen MAZICI2
Öz Türkiye- Özbekistan arasında 1991-2019 yılları arasında 90’dan fazla ticari, ekonomik, eğitsel ve kültürel anlaşma imzalanmıştır. Bu ilişkiler her iki ülke medyasında rutin haber olarak yer almasına karşın, Türkiye Özbekistan siyasi ilişkilerinin bozulmasına neden olan iki olay, her iki ülke medyasında özel haber niteliği taşımıştır. Bu olaylar, 16 Şubat 1999 Kerimov Suikasti Olayı ve 13 Mayıs 2005 Andican Olayları’dır. Bu bildiride diğer haberlere ek olarak özellikle bu iki olayın haber analizi yapılacaktır. Analiz yöntemimiz ise söylem üzerine inşaa edilecektir.
GİRİŞ 1995,22). Van Dijk’a göre eleştirel söylem Çalışmamızda özellikle ilişkilerin soğumasına analizi, öncelikle söylemin bizzat kendisinden neden olan, hatta diplomatik ilişkilerin kaynaklanan ya da sonuçlanan eşitsizlik, haksızlık ve güç/iktidarın kötüye kesildiği ve haber değeri taşıyan bu iki olayın Türk basınında nasıl yer aldığı, söylem analizi kullanılmasının söylemsel boyutlarıyla yöntemiyle değerlendirilecektir. Çalışmada ilgilenmektedir (van Dijk, 1993, 252-254). kullanılacak söylem analizi yönteme gelince: Bu görüşe göre, metinler, özellikle de dergi, Özet’in belirttiği gibi söylem, geç modern ya gazete, radyo ve televizyonlar mevcut da postmodern diye adlandırılan günümüz sistemin, hükümetin büyük basın ve yayın dünyasını belirleyici kavramlardan organı sahiplerinin, üniversitelerin, biridir(Özet,[20 Ocak 2019]). işadamlarının, şirketlerin, tröstlerin sözcüsü Söylem analizi, sosyal araştırmalar içinde bir durumundadır Bu kurum ve kuruluşlar, yöntem olup, mevcut söylemleri yeniden çıkarlarını korumak için kamuoyunu üretme, değiştirme, dönüştürme ya da mevcut bilgilendirirken dili ustaca kullanıp kendi söylemlerin özelliklerini açığa çıkarma görüş ve ideolojilerini, yanlı görünmemeye özelliğine sahiptir. Fairclough, söylemin özen göstererek kabul ettirmek ve kendi önemimi ilk kez belirten bir akademisyen olup doğrularını onlara gerçek olarak empoze edip söylem analizinde en önemli kodun dil toplumu şekillendirme ve düzeni koruma olduğuna değinmektedir (Fairclough, amacı güderler. Wodak’a göre
1 Bu bildiriyi hazırlarken Özbek gazetelerine ulaşmamı sağlayan Özbekistan’ın İstanbul Başkonsolosluğu çalışanı Sayın Dilovar Rajobova’ya teşekkür ederim. 2 Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, TÜRKİYE
2
1- Eleştirel söylem analizi, toplumsal de Türkiye olmuştur. Bu ziyarette Türkiye’ye sorunlarla ilgilenir. verdiği değeri ve istediği desteği şu 2. İktidar ilişkileri söylemseldir. cümlelerde ifade etmiştir: 3. Söylem, toplumu ve kültürü inşa eder. Eğer Türkiye bize destek olursa, Özbekleri bundan sonra kimse 4. Söylem, ideolojik olarak işler. boyunduruk altına alamaz... Atatürk 5. Söylem, tarihseldir. İlkeleri, bizim Özbekistan’da yapmak istediklerimizle paraleldir. Ben 6. Metin ve toplum arasındaki bağlantı Atatürk’e hayranım ve O’nun dolayımlanmıştır. Türkiye’de başardıklarını Orta Asya 7. Söylem analizi yorumlayıcı ve halklarının da başaracağını ümit açıklayıcıdır. ediyorum. Ben, Türk halklarının birliği 8. Söylem toplumsal eylemin bir formudur ( düşüncesini savunuyorum. Bu birlik Aktaran,Özet,s.11). mutlaka gerçekleşmelidir. Politik bir birlikten ziyade, ekonomik bir birlik kurulabilir. Bunun adına Türk Ortak Bu bildirinin amacı, Türkiye- Özbekistan Pazar’ı da diyebilirsiniz. ilişkilerinin gelişmesinde literatür sayısının artmasıdır. Çalışmanın önemi ise, Türkiye’nin, Soğuk Savaş sonrası oluşan çok merkezli dünyada merkezlerden biri olan Orta Asya coğrafyası için stratejik ilişkilerin arttırılmasında diplomatik iletişim ve kamuoyu oluşumuna önemli katkı sağlayan medyanın rolüne vurgu yapmaktır.
Türkiye Özbekistan İlişkileri Foto: AA / ARŞİV SSCB'nin 1990’'da dağılmasından sonra 1 http://www.aljazeera.com.tr/haber/ozbekistanl a-inisli-cikisli-iliskiler Eylül 1991’de bağımsızlığını kazanan Orta Asya ülkelerinden Özbekistan'ı tanıyan ilk devlet, olan 16 Aralık 1991 tarihinde Türkiye Bu ziyaretten dört ay sonra dönemin olmuştur. Cumhurbaşkanı Turgut Özal Başbakanı Süleyman Demirel, bir yıl sonra da döneminde, 4 Mart 1992’de iki devlet Cumhurbaşkanı Turgut Özal, Özbekistan’a arasında diplomatik ilişkiler başlamıştır. gitmiş, İki ülke arasında, ekonomik ve ticari Ülkenin ilk cumhurbaşkanı seçilen İslam işbirliği, kültürel, eğitsel, bilimsel değişim, Kerimov’un ilk ziyaret ettiği ülkelerden biri sağlık, spor, turizm, haberleşme, ulaşım gibi
3 birçok alanda anlaşmalar imzalanmış, Türk - Türkiye’den çok sayıda iş adamı Özbek İş Konseyi kurulmuştur. Böylece Özbekistan’da ciddi yatırımlar yapmışlardır.
Foto: AA / Arşiv] http://www.aljazeera.com.tr/haber/ozbekistanla-inisli-cikisli-iliskiler [31 Ocak 2019])
4 Mart 1992 tarihinde ise iki ülke arasında Özbek yönetimi Salih ve birçok muhalif diplomatik ilişki kurulmuştur. Taşkent’teki ilk siyasetçiyi rejim aleyhtarı faaliyette Büyükelçilik, 1992 Nisan ayında, bulunmakla suçluyordu. Ayrıca Türkiye’de Özbekistan’ın Ankara Büyükelçiliği ise Ocak eğitim gören öğrencileri de kendi taraflarına 1993’te açılmıştır. İlişkilerin hukuki temelini çekmek için etkilediklerini öne sürüyordu. Bu oluşturmak amacıyla 100’e yakın ikili nedenle olmalı ki, Türkiye Cumhuriyeti ile anlaşma ve protokol imzalanmıştır. Özbekistan Cumhuriyeti Arasındaki Ne var ki İslamcı muhalif lider Muhammet İlişkilerin İlke ve Amaçları Hakkında Salih, 1991’de yapılan Cumhurbaşkanlığı Anlaşmanın Onaylanmasının Uygun seçimlerine aday olmuş, resmi açıklamalara Bulunduğuna Dair Kanun, Resmî Gazete ‘de göre %12,7 oy almış bir siyasetçiydi. 21.3.1993tarih ve 21531 sayısıyla Seçimlerden hemen sonra Salih’in partisine yürürlükteyken, aynı anlaşmaya altı madde baskılar başlamış, Salih bir süre gözaltında daha eklenmiştir. Eklenen Madde 14, tutulmuş ve 1993'te dönemin Cumhurbaşkanı Yüksek Akit Taraflar, gerekçesi ve Turgut Özal’ın davetiyle Türkiye’ye amacı ne olursa olsun, her tür terör gelmiştir. Kerimov, Salih’in Türkiye’de eylemine kararlı şekilde karşı bulunmasından rahatsız olmuş ve Muhammed olduklarını ve terörizmin hiçbir Salih, bir süre sonra Taşkent’in baskısıyla koşulda haklı görülmeyeceği Türkiye’den ayrılmak zorunda kalmıştır. hususundaki kesin inançlarını teyid
4
etmişlerdir. Taraflar, uluslararası terörizme, örgütlenmiş suçlara, silah ve uyuşturucu madde, tarihi ve kültürel eserler ile diğer benzer kaçakçılığa karşı mücadelede işbirliğinde bulunacaklar, sivil havacılık faaliyetlerine kanun dışı müdahale olaylarını uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş ilkeler çerçevesinde çözümleyeceklerdir, şeklinde düzenlenmiştir. Erdoğan- Kerimov [Fotoğraf: AA / Arşiv]Kaynak: http://www.aljazeera.com.tr/haber/ozbekistanl 15 Mayıs 1997’de Cumburbaşkanları Demirel a-inisli-cikisli-iliskiler[31 Ocak 2019]). ve Kerimov arasında imzalanan bu yeni anlaşmanın 16. Maddesi, 2003'te dönemin Başbakanı Recep Tayyip Türkiye Cumhuriyeti ve Özbekistan Erdoğan bozuk ilişkileri onarmak amacıyla Cumhuriyeti arasında işbu Özbekistan’ı ziyaret etmiş, ancak bu ziyaret Antlaşma yürürlüğe girdikten ilişkileri düzeltmeye yetmemiştir. Çünkü o sonra, 19 Aralık 1991 tarihinde dönem Özbek muhalif lider Muhammed Ankara'da imzalanan Türkiye Salih’in bir kez daha Türkiye’de ağırlanması, Cumhuriyeti ve Özbekistan 2005'te Özbekistan’da gerçekleşen Andican Cumhuriyeti Arasında İlişkilerin Katliamı’nda Türkiye’nin BM’de Kerimov İlke ve Amaçları Hakkındaki yönetimini eleştiren rapora imza atması ve Anlaşma yürürlükten kalkacaktır. kınaması, bozulan ilişkileri düzeltme biçimindedir. (Resmi Gazete ile yayımı: çabalarını başarısız kılmıştır. 22.5.1997 Sayı : 22996, s.791) 2003’den sonra 2014 yılına kadar taraflar Türkiye’den Cumhurbaşkanı düzeyinde ilk arasında fazla bir temas olmamıştır. Bunun ziyareti Cumhurbaşkanı Turgut Özal Nisan nedeni, 16 Şubat 1999 tarihinde 1993 tarihinde gerçekleştirdikten bunu Mart Cumhurbaşkanı Kerimov’a yönelik bombalı 1999’da Cumhurbaşkanı Süleyman suikasta Türk vatandaşlarının da katıldığı Demirel’in, Ekim 2000’de de Cumhurbaşkanı suçlaması, ilişkileri kopma noktasına Ahmet Necdet Sezer’in ziyaretleri izlemiştir. getirmiş, Özbekistan Türkiye’de eğitim gören Daha sonra Başbakanlar düzeyinde Süleyman Özbek öğrencileri geri çekmiştir. Demirel (1992), Abdulhaşim Mutalov (1992), Dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Tansu Çiller (1995), Mesut Yılmaz (1998) ve Davutoğlu’nun ifadesiyle iki ülke arasında Recep Tayyip Erdoğan (2003) olmak üzere yanlış anlaşılmalardan kaynaklanan bir altı temas gerçekleşmiştir (Karluk- durağanlık yaşanmıştır. Gerginliğin Gencer,2016; s.224) giderilmesi için Davutoğlu, Eylül 2012’de
5
New York’ta Özbekistan Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun "İlişkilerin son yıllarda Kamilov ile görüşmüştür. Böylece istenilen düzeyde olmaması hepimizi Özbekistan, 2012-2013 yıllarında BM Genel üzmüştür. İnşallah mevcut siyasi irade Kurulu toplantılarında Dışişleri Bakanları önümüzde bir yol açar" açıklamasına cevap seviyesinde yapılan görüşmeler sonrasında veren Kamilov, bu ziyaretin sadece ikili 2014 Ocak ayında Türkiye’nin Güvenlik ilişkilerin gelişmesi için bir fırsat değil, aynı Konseyi adaylığına desteğini açıklamıştır zamanda tarihi öneme sahip olduğunu ifade (a.k.). Dönemin Başbakanı Erdoğan ise 7 etmiştir. Aynı gün Davutoğlu’nu kabul eden Şubat 2014 tarihinde 2014 Kış Olimpiyat Cumhurbaşkanı Kerimov, bu görüşmenin Oyunları açılış töreni için gittiği Soçi’de İslam Özbekistan ile Türkiye arasındaki ilişkilerin Kerimov’la görüşmüş, ikili ilişkilerin durumu gelişmesi bakımından iyi bir fırsat olduğunu ele alınmıştır. Görüşme, Başbakan Erdoğan’ın açıklamış, iki ülke arasında geçmişte yaşanan 2003 yılında Özbekistan’a yaptığı ziyaretten hataların yinelenmemesi gerektiğini sonra iki ülke arasında üst seviyede yapılan ilk belirtmiştir. Davutoğlu da görüşmeyle ilgili temas olmuştur. olarak "Özbekistan ve Türkiye işbirliği içinde https://www.haberler.com/erdogan-ve- olursa Asya istikrara kavuşur. Bu da bütün kerimov-11-yil-aradan-sonra-soci-de- dünya için müjde olmalıdır" demiştir. 5651177-haberi/[31 Ocak 2019]. Davutoğlu, Özbekistan’i tarihi bağlar Taraflar arasında Mayıs 2014’te Şanghay’da nedeniyle "Türkiye’nin yönünün ve gönlünün yapılan Asya’da İşbirliği ve Güven Arttırıcı dönük olduğu bir ülke" olarak nitelemiş ve iki Önlemler Konferansı (AİGK/CICA) 4. Devlet ülke arasında durağan dönemin bittiğini belirtmiştir. Davutoğlu, "Türkiye-Özbekistan ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde de taraflar arasında bir görüşme daha ilişkileri inşallah önümüzdeki yıllarda örnek gerçekleşmiştir. Dışişleri Bakanı gösterilecek ilişkiler arasına girecektir" Davutoğlu’nun 10-12 Temmuz 2014 temennisinde bulunmuştur. tarihlerindeki Özbekistan ziyareti, ikili http://www.aljazeera.com.tr/gorus/turkiye ilişkiler açısından bir dönüm noktası -ozbekistan-iliskilerinin-yeni-donemi 14 olmuştur. 10 Temmuz’da Özbekistan Dışişleri temmuz 2014,[29 Mayıs 2019]).Ardından, Bakanı Abdülaziz Kamilov ile bir araya gelen Türkiye Taşkent’e yeniden büyükelçi atamıştır.
6
Foto:10 Temmuz 2014'te Özbek mevkidaşı Kamilov ile görüşen Dışişleri Bakanı Davutoğlu AA
İslam Kerimov’un 2 Eylül 2016 tarihinde Cumhurbaşkanı Erdoğan, 17-18 Kasım 2016 hayatını kaybetmesinin ardından 4 Aralık tarihlerinde Özbekistan’ı tekrar ziyaret etmiş, 2016 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirzayev ise 25 seçimlerini Şevket Mirziyoyev % 88,6 oy Ekim 2017 tarihinde ülkemize resmi bir oranıyla kazanmış ve Cumhurbaşkanlığı ziyaret gerçekleştirmiştir. Son ziyaret görevini üstlenmiştir. çerçevesinde, ülkeler arasında çeşitli http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ozbekistan- alanlarda 25 belgeye imza atılmıştır. İkili cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa[18. ilişkiler, her alanda hızla gelişmekte olup, 12.2018]. karşılıklı üst düzeyli ziyaret trafiğinin devam 27 Mart 2018’de Taşkent’te toplanan edeceği öngörülmüştür. Örneğin, “Afganistan” başlıklı uluslararası konferansta Özbekistan’la ikili ticaret hacmi, 2016 yılında konuşan Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu 1,24 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. ise İstanbul’da 2. kez toplanacak olan ülkeler Hâlihazırda ülkede, başta tekstil, taahhüt, arasına Özbekistan’ının da katılmasından gıda, otelcilik, inşaat malzemeleri ve plastik, mutluluk duyulacağını belirtmiş, ilaç ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren, Özbekistan’ın katılımıyla Orta Asya 100’ü temsilcilik olmak üzere toplam 500 bölgesine sağlanacak olan barış, istikrar ve kadar Türk sermayeli firma bulunmaktadır. zenginlikten söz etmiştir (Twards Peace Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Özbekistan Stability and Progres, Taşkent 2018, s. 51- Cumhurbaşkanı Mirziyoyev'in 2016'daki 52) görüşmesinin ardından hız kazanan iki ülke
7 ilişkileri, 2017’de stratejik ortaklık düzeyine nedenlerinin başında Özbekistan'da çıkartılmıştır. oluşan Türkiye algısının, http/www.trthaber.com/haber/ekonomi/cu Türkiye'nin Özbekistan'a bir mhurbaskani-erdogan-ipek-yolunun- "ağabey" edasıyla yaklaşmasıdır. kalbi-ozbekistani-ziyaret-edecek- Türkiye dış politikasında 362931.html[29 Mayıs 2019]. devletlerarası ilişkilere eşitler arası Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile ilişkiler olarak baktığı takdirde Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket böyle bir algı yaratılmasına fırsat Mirzayev'in karşılıklı ziyaretleriyle ivme vermeyecektir kazanan iki ülke ilişkilerinin grafiği hızla http://www.hurriyet.com.tr/yaza yükselmiş, yıllardır yapılamayan Türkiye- rlar/unal-cevikoz/turkiye- Özbekistan Karma Ekonomik Komisyon ozbekistan-iliskilerinde-yeni- Toplantısı da Mayıs 2017'de Taşkent'te donem-40622869Tarih: 26 Ekim düzenlenmiştir. Böylece Türkiye ile 2017 yt.[18.12.2018], yorumunu Özbekistan arasındaki ticaret hacmi, 2016'da yapıyor. 1 milyar 242 milyon dolar iken 2017 yılının Böylece Ekim ayında Türk vatandaşları için ilk altı ayında yüzde 28 artışla 709,9 milyon vize verilmesi süresini üç güne düşüren dolara yükselmiş, Türkiye yüzde 5,9'luk payla Özbekistan hükümeti, 10 Şubat 2018 Özbekistan'ın toplam dış ticaretinde hacmini itibarıyla Türk vatandaşlarına 30 günlük vize en çok artıran ülke olmuştur muafiyeti getirilmiş, İki ülke arasındaki https://www.dunya.com/dunya/ozbekistan- ilişkilerin gelişmesi, turizm alanına da turkiye-arasindaki-ticaret-yuzde-28-buyudu- yansımıştır. 2017’de Türkiye'yi ziyaret eden haberi-376611[29 Mayıs 2019]. Özbek turist sayısı yüzde 46 artışla 195 bine Hürriyet’teki köşe yazısında Ünal ulaşırken, Özbekistan'a giden Türk Çeviköz bu gelişmeleri , vatandaşlarının sayısı da yüzde 20 artışla 47 …Özbekistan'ın Batıya açılımının bine yükselmiştir. Ayrıca Özbek ve Türk hala Türkiye üzerinden bakmaya havayolları işletmeleri haftada yedi gün devam ettiğinin göstergesi olarak karşılıklı Taşkent-İstanbul seferleri yorumlanmalı. Bu ziyaretin Kasım düzenlemiş, Özbekistan Havayolları, ayında Özbekistan'da yapılacak Taşkent'in yanı sıra Semerkant-İstanbul- olan AB-Orta Asya Dışişleri Semerkant seferlerini başlattır Türk Hava Bakanları Toplantısı öncesine denk Yolları (THY) da 16 Mart'tan itibaren gelmesi de Özbekistan'ın Semerkant uçuşlarını başlatıştır. Türkiye'yi nerede ve hangi https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkiye- konumda gördüğüne işaret ediyor. ozbekistan-iliskileri-gucleniyor/1060872[29 Özbekistan ile Türkiye arasındaki Mayıs 2019] ilişkilerin son 20 yıl boyunca yeterince ilerleyememesinin
8
Özbek Basınında Türkiye Özbekistan Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın Özbekistan İlişkilerinin Analizi ziyaretinin Özbek Rusça Podrobno.uz 29 Özbek basınında haberler , genellikle Aralık 2018’de yayımlanmıştır. ekonomik ilişkiler çerçevesinde yer almıştır. Örneğin, bu yöndeki bir haber
Özbekistan Dışişleri Bakanı Abdulaziz edildiği bilgisi vardır. (UzDaily.uz, 2015 – Kamilov ve Türk Büyükelçisi Başar Şen ile http://www.uzdaily.uz/ 30 Aralık 2018]). yaptığı görüşmede, Büyükelçi Şen’in : Ancak, görüldüğü üzere haber fotoğrafında “2017’de iki ülke arasında ticaret hacmi %30 Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Özbekistan büyüdü, 1.5 milyar dolar oldu.” açıklamasına Devlet Başkanı Sevket Mirzayev yer ver verilirken haber ayrıntısında da kimyasal, almaktadır. metalürji ürünleri, otomobil, ayakkabı, tarım ürünleri Türkiye pazarına giriyor, biçiminde yer almaktadır. Nitekim UzDaily’de, Özbekistan’ın 2014-2015 yıllarında 246.000 arabanın Türkiye dahil dokuz ülkeye ihraç
9
“Dünya Medyasında Türkiye- Özbekistan çekilmiş Hürriyet Daily News’ten alınmış ilişkileri konuşuluyor” başlığıyla (Halk Sözü, olduğu görülmektedir. 2 Mayıs 2018) verilen haberde ne var ki,fotoğraf, Mirzayev’in Türkiye ziyaretinde
10
Haydar Ali Yıldız’ın Halk Sözü’nde 20 Nisan hacmi, 1,2 milyar dolar iken 2017’de bu 2018 tarihli köşe yazısında Özbekistan ile miktarın 1, 5 milyar dolara yükseldiği haberi Türkiye ilişkilerinin gelişmesinden duyulan yer almaktadır. memnuniyet dile getirilmektedir. Ayrıca 27 Nisan 2018’de Halk Sözü’nde 2016 Yılında Özbekistan ve Türkiye arasındaki ticaret
11
30 Nisan 2018’deErdoğan’ın ziyareti gazeteleri, Erdoğan'ın Özbekistan ziyaretini Özbekistan'da yayınlanan tüm ulusal manşetten duyurulmaktadır. gazetelerde Erdoğan'ın ilk sayfalarından duyurulmuştur. Halk Sözü, Özbekistan Avazı, Pravda Vostoka ve Narodnoe Slovo
Halk Sözü ve Narodnoe Slova Gazeteleri, 1 Mayıs 2018
12
Halk Sözü gazetesi, Erdoğan'ın Özbekistan Haber Ajansı ÖzA, da Erdoğan'ın Cumhurbaşkanı Şevket Mirzayev ile baş başa Taşkent'teki temaslarını yayınladığı birçok ve heyetlerarası görüşmelerini manşetten haberle duyururken, Erdoğan'ın verdiği ve tam sayfa ayırdığı haber ile Özbekistan'daki temaslarına ilişkin çok sayıda duyurmaktadır. Türkiye'nin Özbekistan'ın fotoğrafa da yer vermiştir. ÖzA, ''Özbekistan- bağımsızlığını ilk tanıyan ülke olduğu, 1996 Türkiye: Karşılıklı güven ve dostluğa dayanan yılında iki ülke arasında Ebedi Dostluk ve işbirliği hızla gelişiyor", "İki kardeş ülke İşbirliği Anlaşması imzalandığının işbirliğini yeni düzeye çıkaran belgeler anımsatıldığı haberde, iki halkın yüzyıllara imzalandı", "Karşılıklı ticaret hacmi belirgin dayanan ortak değerlere sahip olduğu ölçüde arttı" başlıklarıyla yayınladığı vurgulanmaktadır. Erdoğan'ın ziyaretinin haberlerinde, Erdoğan'ın ülkedeki temaslarına ''tarihi'' olarak nitelendirildiği haberde, iki genişçe yer ayrılmaktadır. ülke arasındaki karşılıklı güvene dayalı dostça Ayrıca ÖzA 26 Aralık 2018’de Anadolu ilişkilerin günümüzde sürekli olarak geliştiği Ajansı’na da geçtiği haberinde “YÖK ile dillendirilmektedir. Özbek Test Merkezi sınav ölçme- Rusça yayınlanan Narodnoe Slovo gazetesi de değerlendirme konusunda Türkiye Erdoğan'ın bu ülkeye resmi ziyaretini deneyiminden yararlanmak istiyor” bilgisini manşetten duyurarak, ilk sayfanın tamamını abonelerine vermektedir. Erdoğan'ın ziyaretine ayırmıştır. Mirzayev'in Ülkedeki en çok okunan haber sitelerinden "Geçen sene iki ülke arasındaki dostça Kun.uz ve Daryo.uz ise, "Türkiye ilişkilerin yeni stratejik ortaklık düzeyine Cumhurbaşkanı devlet ziyaretiyle çıkarıldığı" sözlerine yer verilen haberde, Özbekistan'a geldi", ''Özbekistan ile Türkiye Erdoğan'ın da ''Türkiye ve Özbekistan, tarihi arasında 20'den fazla anlaşma imzalandı", büyük, örf-adetleri ve gelenek-görenekleri bir, ''Özbekistan ile Türkiye arasındaki dış ticaret en yakın dostlardır.'' yönündeki açıklaması hacmi 5 milyar dolara çıkarılabilir", görülmektedir. Türkiye'nin Özbekistan'ın en ''Erdoğan Özbek atasözlerinden örnek verdi'', önemli ticari ortaklarından olduğu ve iki ülke "Erdoğan ünlü Özbek şairi Erkin Vahidov'un arasındaki dış ticaret hacminin geçen yıl ‘Özbeğim’ şiirini okudu" başlıklarıyla yüzde 30 artışla 1,5 milyon dolara, bu yılın ilk yayımladığı haberleriyle okuyucularına çeyreğinde de yüzde 20 artışla 400 milyon Erdoğan'ın Özbekistan ziyaretinin detaylarını dolara ulaştığı bilgisine yer verilen haberde, iletmektedir tarafların bu miktarın yakın yıllar içerisinde https://www.takvim.com.tr/guncel/2018/05 beş milyar dolara çıkarılması konusunda /01/cumhurbaskani-erdoganin-ziyareti- uyum sağladığına işaret edilmektedir. ozbek-basininda-genis-yer-buldu[31 Ocak 2019].
13
Foto: (Uzbekistan Today, 28 Eylül 2018).
Bir başka haber, Türkiye Cumhuriyeti Büyük haberde Binali Yıldırım’ın Türk bayrağı Millet Meclisi Başkanı Binali Yıldırım, önündeki fotoğrafının da yer aldığı haberde, Taşkent’i ziyaretten çok memnun kaldı. İki siyasal diyaloğun gelişmekte olduğuna yer ülke meclis-senato arasındaki verilmiştir. 2018 başından beri 230 ortak deneyimlerinden çok şey öğrenmeli… yatırım yapıldığı ve ticari ilişkilerin %40’dan Özbekistan- Türkiye: Büyük Tarih İnşaa eden fazla arttığına dikkat çekilmiştir. iki yüce halk, yorumuyla( Halk Sözü,27 Eylül Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da selamlarını 2018) verilmektedir. ileten Yıldırım, Özbekistan’ın ulusal Ayrıca ortak çıkarlara dayalı ilişkiler ekonomisinin ve sosyal alanda gelişmesinin çerçevesinde 27 Eylül 2018’de Taşkent’te çağdaşlaşması için tüm olası yardımın yapılan toplantıda Özbek Başbakan Şevket yapılacağına söz vermiştir. Haberin Mirzayev ve TBMM başkanı Binali Yıldırım devamında iki ülke arasında yapılan iki ülke arasındaki geleneksel dostluk ve uzun anlaşmalarla Özbek ekonomisinde milyar dolara ulaşan Türk yatırımlarından söz dönemli stratejik ortaklığın ve ilişkilerin daha fazla gelişmesi için tekrar vurgu yapmışlar ve edilmektedir (Uzbekistan Today, 28 Eylül anlaşmalar imzalamışlardır. Uzbekistan 2018). TBMM Başkanı Binali Yıldırım’ın Today gazetesinin 1. Sayfadan verdiği ziyareti de Özbek Medyasında genişçe yer almaktadır.
14
Haydar Ali Yıldız’ın Halk Sözü’nde 20 Nisan 2018 tarihli köşe yazısında Özbekistan ile Türkiye ilişkilerinin gelişmesinden duyulan memnuniyet dile getirilmektedir.
Türk Basınında Özbekistan Haberlerinin analizimizde yer vereceğimiz Kerimov’un Analizi başkanlığı döneminde Türkiye- Özbekistan ilişkilerinde iki önemli olay, iyi giden Ulaşabildiğimiz kadarıyla Özbekistan ile ilgili en fazla haber, Cumhuriyet, Hürriyet ve ilişkileri gerginleştirmiştir. Bunlardan ilki,16 Milliyet gazetelerinde Şubat 1999’da Özbekistan’da gerçekleşen yayınlanmıştır.Hürriyet’te1997’den Kerimov’a karşı suiksat girişimi, ikincisi de günümüze toplam 5.636 Özbekistan haberi 13 Mayıs 2005'te Andican/Fergana (Hürriyet, [20 Ocak 2019]) Cumhuriyet’te olaylarıdır. 1930’dan 2019’a kadar 5.364.702 makale/haber (Cumhuriyet, [29 Ocak 2019]) 1-1999 Kerimov’a Suikast Haberleri Milliyet’te ise t toplam 4,058 Özbekistan haberi bulunmuştur (Milliyet [24 Ocak Özbekistan'ın başkenti Taşkent'te 16 Şubat 2019]). Hürriyet’in bizim ulaştığımız ilk 1999 günü beş ayrı yerde bombalar patlamıştı. haberi,” Buhara Rafinerisi'nde Türk imzası, İlk patlama İçişleri Bakanlığı arkasında, ikinci 24.08.1997, “Türkiye'ye[ Özbekistan dahil 58 patlama Cumhurbaşkanı İslam Kerimov'un havayolu tarifeli sefer yapıyor”, olmuştur. bir toplantı yapacağı Başbakanlık binasının yanındaki Nadire Begüm Sineması önünde ve Diğer yüksek tirajlı gazetelerde ise haber bundan kısa bir süre sonra da Başbakanlık sayısı fazla olmakla birlikte yukarıdaki üç binasında, son olarak da Özbekistan Milli gazete gibi arşiv kaydı yapmamışlardır. Haber Bankası Genel Müdürlüğü yanında patlama
15 olmuştu. Patlamaların ikisinde içi çok Yüksel'in ‘adli yardım’ talebine yanıt miktarda patlayıcı yüklü araçlar kullanılmış, vermemiş, kaseti göndermiştir. Hürriyet, Başbakanlık binasının bulunduğu bölge savaş Kerimov'a suikast düzenledikleri iddia edilen alanına dönmüş ve 16 kişi yaşamını yitirmişti. sanıkların ifadelerine dayanarak hazırlanan Başkent'in merkezindeki Bağımsızlık Özbekistan televizyonunun programın Meydanı civarındaki binalar, patlamalardan kasetini de elde etmiş, Erbakan ile ilgili zarar görmüştü. Bu saldırılarla ilgili olarak 22 suçlama, sanıklardan Rüstem Mamatlukov'un sanıktan altısı ölüm cezasına çarptırılmıştı. 12 Mayıs 1999 tarihli ifadesinde şu şekilde 16 Şubat 1999’da Kerimov’a yönelik olduğu yer almıştır: belirtilen bu bombalı suikast, Türkiye ile Kozim Zakirov ve Abdullah Özbekistan arasında bozuk giden ilişkilerin Bohrom'un Türkiye'den üzerine tuz-biber ekti. İddiaya göre, dönmelerinden sonra Almaata'da Taşkent’teki suikast girişimine bir Türk onlarla çalışmaya başladım. Kozim vatandaşı da katılmıştı. Bu durum ilişkilerdeki bana ticari faaliyetlerle bulunarak kırılma noktasıydı. Bunun ardından Taşkent örgüte gelir sağlamam için 10 bin yönetimi, Türkiye’de eğitim gören Özbek dolar verdi ve toplam 20 bin dolar öğrencileri geri çağırmıştı. almış oldum. Kozim bana dedi ki, Kerimov’a yapılan suikasti kınayan haber, ‘Parayı Tahir Yoldaş'tan aldım. Cumhuriyet’te ver almış, girişiminden sonra Para da Tahir Yoldaş'a, Türkiye'de, Demirel Kerimov’a geçmiş olsun ve destek RP Genel Başkanı Necmettin mesajı göndermiş, Kerimov da Demirel’i Erbakan tarafından verilmiş. Özbekistan’a davet etmiştir (Cumhuriyet2, Erbakan önce büyük miktarda [29 Ocak 2019]). yardım sözü vermiş, daha sonra 100 bin dolar yardımda bulunmuş. Ancak, Hürriyet 27 Kasım 1999’da oldukça geniş bir araştırma haberi yayınlayarak, Öbür sanıkların ifadelerinde de Tahir Kerimov’a saldırı yapan Tahir Yoldaş’ın Yoldaş’ın Temmuz 1997'de Türkiye'ye Necmettin Erbakan ile fotoğrafını ortaya gelerek, rejim muhaliflerinden Muhammed çıkarmış, suikastçilerle 1977’de Refah Partisi Salih ile görüştüğünü ve güçlerini Genel Merkezi’nde Erbakan’ın bir araya birleştirmeyi teklif ettiği, suikasti her iki geldiği Yoldaş’a 100 bin dolar verdiği grubun birlikte organize ettiği öne iddiasının Özbek televizyonunda sürülmüştür. yayınlanması sonrası, Erbakan’ın ‘‘Yoldaş ile Özbek yönetimi, 16 Şubat'ta Kerimov'a karşı hiçbir irtibatının olmadığı’’ açıklamıştır düzenlenen ve 13 kişinin ölümüne yol açan Bu arada DGM Savcısı Nuh Mete Yüksel, suikast girişimiyle ilgili olarak 10 kişiyi iddialarla ilgili soruşturma açmış ve yargılamış, bunlardan altısı idam cezasına programın kasetini ve diğer bilgi ve belgeleri çarptırılmıştır. Türkiye'de yakalanarak iade Özbekistan'dan istemiştir. Özbekistan, aradan edilen Askarov 11 yıl, Mamatkulov ise 20 yıl aylar geçmesine karşın DGM Savcısı hapis cezasına çarptırılmış ancak Özbek
16 yönetimi buna rağmen bu olayın peşini Türkiye'ye sığınmış ve Birleşmiş Milletler bırakmamıştır. ona mülteci statüsü tanımıştır. Ecevit, Hürriyet’in haberinde : Salih'in, Türkiye'de yayınlanan ‘Ağaçlar Şair Olsa’ adlı şiir kitabına Ekim 1994'de yazdığı Özbek muhalefet lideri Muhammed önsözde, ‘‘Ozan olarak o zaten göğe Salih’in Türkiye’de kalmasına izin sıçramıştır; inanıyorum ki, önderlik ettiği verilmesi nedeniyle Ankara demokrasi ve özgürlük hareketi de ‘ERK' gezisine küskün başlayan hareketinin de göğe sıçrayacağı günler Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam yakındır’’ Kerimov’a ‘’Salih’in Türkiye’de demiştir.http://www.uzxalqharakati.com/boo siyasi faaliyetine izin ks/1-agaclar_sair_olsa.pdfdileğinde verilmeyecek’’dendi, Kerimov’a, bulunmuştur[3 Nisan 2019 ]) Türkiye’nin ülkesine karşı hiçbir faaliyete destek vermeyeceği Özbek yönetimine karşı mücadele eden Tahir güvencesi de verildi. Bu nedenle Yoldaş ise, silahlı mücadeleyi seçen ve geri çektiği Ankara Büyükelçisi’ni bölgedeki öbür İslamcı gruplarla yakın yakın zamanda göndermesi temasta bulunan radikal İslamcı bir liderdir. beklenen Kerimov, Çankaya Özbekistan Cihad Hareketi'nin başında Köşk’ündeki karşılama töreninde bulunan Yoldaş, silahlı adamlarıyla birlikte Demirel’e ‘’Demirel Ağa’’ diye Tacik şeriatçıların lideri Abdullah Nuri'ye hitap etti ve ‘’Aramızı bozmak yardım etmiş, Özbek yönetimi, Yoldaş'ın daha isteyenler engellenmelidir’’ , sonra Afganistan'a geçtiğini ve aynı bölgede bilgisi yer almaktadır. Hürriyet, 26 bulunan ABD yönetiminin başına ödül Haziran 1994 ten koyduğu Usame Bin Laden ile işbirliği aktaran,http://www.uzxalqharakati. yaptığını belirlemiştir. com/books/4-m-salih- ERBAKAN'ın avukatı Yaşar Gürkan, 4 hakinda.pdfs.10,[3 Nisan 2019] Temmuz 1999'da yazılı bir açıklama yaparak, Türkiye'yi Özbek muhaliflere yardımla ‘‘Erbakan'ın, Özbekistan Cumhurbaşkanı suçlayan Kerimov, bu iddiasını AGİT zirvesi İslam Kerimov'a yönelik suikast girişimine için İstanbul'a hareket etmeden önce de adı karışan darbeci Tahir Yoldaş'a 100 bin tekrarlamış, bu baskılar sonucu halen dolar yardımda bulunduğu’’ şeklindeki Norveç'te bulunan Muhammed Salih, haberlerin, Erbakan'ın itibarını sarsmaya İstanbul'a gelememiştir. yönelik olduğunu ileri sürmüş, ‘‘Sayın Erbakan'ın mezkur haberlerde bahsolunan Daha önce değindiğimiz üzere Muhammed olaylar ve şahıslarla herhangi bir irtibatı, Salih, Özbekistan Demokrasi Partisi'nin yardımı kesinlikle söz konusu olmamıştır’’ (ERK) Başkanıdır. 1992'deki demiştir. Cumhurbaşkanlığı seçiminde Kerimov'a rakip olan Salih, seçimi kaybetmiş ve ardından Bu suikastten sonra Özbekistan’daki 18 ülkesinden kaçmak zorunda kalmıştır. Salih, Gülen okullarına düzenlenen operasyon
17 sonucu okullar kapatılmış( olmayan ittifak) başlıklı kitabında Deeppoliticsforum, [11 Temmuz 2011]) ve yazdı. Williams’a göre Gülen’in bu okullarda yetişen 16 gazeteci de yasadışı okulunda öğretmen maskesiyle radikal dinci örgütlere katıldıkları bulunan 70 kişi darbenin gerekçesiyle tutuklanmışlardır(a.k). arkasındaki isimlerdi, Ancak Cumhuriyet ve Hürriyet dışında ki iddiasına yer verilmektedir. gazetelerin Kerimov Suikastına ilişkin güncel Türkiye’de is bu haberi 17 Nisan 2012’de haberine rastlayamadık. 15 Temmuz 2016 tarihinde Türkiye’de gerçekleşen FETÖ’cü “Son iki yılda cemaate yakın darbe girişimi sonrası, özellikle AKP yanlısı onlarca iş adamını tutuklayıp sınır medyanın” zaten Kerimov suikastını da dışı eden Özbekler, son olarak Fetö’cülerin yaptı”ğına ilişkin bazı habere Turkuaz Grup'un patronlarından rastladık. Vahit Güneş’e de kapıyı gösterdi. Taşkent yönetimi son olarak Türk Örneğin, 25 Temmuz 2016 ‘da Akşam yapımı sitcomları da yasakladı gazetesi , “Pensilvanya uşaklarının 15 Özbekistan’la Türkiye arasındaki Temmuz girişiminin provasını 99'da “Gülen çatlağı” giderek büyüyor. Özbekistan Başkanı Kerimov'a yaptıkları Son iki yılda bazılarının Gülen ortaya çıktı.” , başlığıyla haber yapmıştır. cemaatiyle bağlantılı olduğu iddia Haberin devamımda , edilen 54 iş adamı tutuklandı. Kalkışmanın arkasındaki 70 isim Tutuklanan iş adamlarından on ise Gülen’in Özbekistan’daki ikisi bir süre hapis yattıktan sonra okulundaki sözde öğretmenlerden Özbekistan’daki mülklerine el oluşuyor. 1999 yılında Özbekistan konularak sınır dışı edildi.” Devlet Başkanı İslam Kerimov’a biçiminde haberleştiren ise OdaTV online darbe maksatlı suikast girişimi gazetesidir ve AKP muhalifi bir gazete olarak yapılmış ancak başarıya bilinmektedir.. ulaşamamıştı. Suikast girişimi ile ilgili açılanı soruşturmayı sürdüren OdaTv haberinde, yaşanılan gelişmenin arka Özbek yetkililer Gülen’in CIA ile planında Özbek yönetiminin AKP hükümeti bağlantısını keşfettiler. Bu darbe ile arasındaki Gülen krizi olduğu ileri girişimini daha önce Gülen’in tüm sürülmüştür. Eurasianet sitesinin haberinde karanlık işlerini araştıran ve yazan Taşkent’te gazetecilik yapan bir kaynağın eski FBI danışmanı Profesör Paul Özbekistan’ın Türkiye’yi İslamcı militanları Williams’ın “Operation Gladio: desteklemek ve himaye etmekle suçladığı The Unholy Alliance between The yönündeki ifadelerine yer verilmiş. . Vatican, The CIA and The Mafia” Özbekistan'da tutuklandıktan sonra sınır dışı (Gladyo Operasyonu: Vatikan, CIA edilenlerden biri de Turkuaz Grup'un ve Mafya arasındaki kutsal patronlarından Vahit Güneş olduğunu, iddia
18 etmiştir. Cemaat okullarının Orta Asya’da sokmuştu. Hedef Özbekistan Devlet Başkanı CIA’ın arka bahçesi rolü oynadığı da iddialar İslam Kerimov’du….” Altı yıldır bilinen arasında yer almıştır. Cemat-CIA iddilarını tekrarlayarak, suikaste Sabah gazetesi ise benzeri şekilde , katkı sağlayan Türk işadamları hükümlülerinin 2019’da serbest FETÖ, 15 Temmuz darbe girşiminin bırakılacağını, dile getirerek provasını 1999 yılının şubat ayında Özbekistan'da yapmıştı. Hedef, Peki, serbest bırakıldıklarında ne Özbekistan Devlet Başkanı İslam olacak? Onlara istedikleri ülkeye Kerimov'du. Yine aynı senaryo gitmeleri için izin mi verilecek? Türk hükûmeti ve Dışişlerimiz, MİT bu hazırlanmış, Kerimov'a FETÖ elemanları suikast planlamışlardı. FETÖ’cülerin büyük bir ihtimalle Kerimov, bu darbe girişimi sonrası Türkiye’ye iadesini isteyecektir. FETÖ'yü ülkesinden kazımış ve İade edilmeli ki bir de Türkiye’de hiçbir faaliyetine izin vermiyordu.” yargılansınlar bakalım. Ülkemize yorum haberini yapmıştır(Sabah, [24 nelere mal olduklarını anlayıp burada da Ocak 2019]). sorguya çekilsinler. Öyle kolay değil.” yorumunu yapmaktadır. Türkiye Gazetesi’nde Fuat Uğur ise 13 Mart 2018’de “Özbekistan darbecisi FETÖ’cüler gelecek yıl serbest” başlığıyla yazdığı köşe 2-Andican Olayları Haber Analizi yazısında”[FETÖ], adeta 15 Temmuz darbe 13 Mayıs 2005'te Andican kentindeki bir girişiminin provasını 1999 yılının 16 gösteride olaylar çıkmıştır. Şubat’ında Özbekistan’da uygulamaya
Foto:(dünyabülteni.net, yenilenme: 13 Mayıs 2015, [2 Mart 2019]).
19
Foto: dünya bulteni.net,[2 Mart 2019]
Ölümlerle sonuçlanan olayların hemen atfetmektedir. Andican’da çıkan ardından Türkiye konuya ilişkin bir resmi olaylar nedeniyle Özbekistan’da açıklama yapmış, açıklamada yaşanmakta olan gerginliğin, ülke “Özbekistan’daki son gelişmeler tarafımızdan istikrarını tehlikeye düşürmeyecek endişeyle izlenmektedir. Özbekistan’ın şekilde bir an önce giderilmesi en Andican kentinde 13 Mayıs 2005 tarihinde içten dileğimizdir. Sebebi her ne meydana gelen olaylar sırasında çok sayıda olursa olsun silahlı grupların Özbek vatandaşının ve güvenlik görevlisinin güvenlik görevlilerine karşı silah hayatını yitirmesi, Özbekistan’da olduğu kullanması tarafımızdan tasvip kadar Türkiye’de de büyük üzüntü edilmemektedir. Öte yandan, yaratmıştır.” denen açıklama söyle devam Özbek Hükümet güçlerinin etmektedir: sağduyu ile hareket ederek, 15 Mayıs 2005’te Türkiye, protestoculara ve sivil Özbek Özbekistan’ın istikrarına, kardeş halkına karşı itidalli Özbek halkının huzur ve barış davranmasının, bölgede daha fazla ortamı içinde hayatını kan akmasını önleyeceğini ve sürdürmesine büyük önem önümüzdeki dönemde benzer
20
olayların tekrar yaşanmamasına kişinin öldüğü haber verilirken, isyancılar 10 katkıda bulunacağını düşünüyoruz polisi rehin aldığı ve Andican kentinde baskın (http://www.mfa.gov.tr/no_81--- düzenledikleri bir cezaevinden tutukluları 15-mayis-2005_- serbest bıraktığı, Andican'da giriş - çıkışların ozbekistan_daki-son-gelismeler- kapatıldığı bildirilmiştir. hk_.tr.mfa [20.12.2018]. Diğer yandan, Taşkent’te Cumhurbaşkanlığı Bürosu, Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam 29 Haziran 2005’te Amerika’nın Sesi Kerimov’un huzursuzluğun yaşandığı Radyosu ise olaylarla ilgili bağımsız bir Andican kentine gittiğini duyurulmuştur. Fergana Vadisi’nde bulunan 320 bin nüfuslu soruşturma yürütülmediğini Özbekistan hükümeti, Andican’daki ayaklanmanın askeri Andican vilayetinde olayların devam ettiği ve birlikler tarafından bastırılması sırasında 173 sokaklarda protesto gösterileri yapan kişinin öldüğünü, görgü tanıkları ve muhalefet göstericilerin Kerimov’un istifasını istediği ise 1000'e yakın kişinin öldüğünü öne kaydedilmiştir. sürmektedir. Resmi yetkililerin olaylarla ilgili henüz resmi https://www.amerikaninsesi.com/a/a-17- açıklama yapmadığı Andican’dan çelişkili 2005-06-29-voa2-87995657/843260.html [ haberler gelirken, bölgede telefon 20. 12.2018]. bağlantılarının da kesik olduğu ifade ediliyor. Rus haber ajansı Interfax‘ın verdiği habere https://www.dw.com/tr/%C3%B6zbekistanda göre de 29 Haziran 2005’de Özbekistan -a%C5%9F%C4%B1r%C4%B1- Devlet Başkanı İslam Kerimov ise , islamc%C4%B1-ayaklanma/a-2524915-03 Andican‘daki kanlı ayaklanmanın dışardan Nisan 2019]) planlandığını öne sürmüş, Kerimov BBC Türkçe’nin haberine göre ise… ayaklanmanın haftalar, hatta yıllar önce Batılıların insan hakları ve demokrasi planlandığı konusunda ellerinde kanıt baskısından dolayı Özbekistan, Moskova ve olduğunu söylemiş, ancak ayrıntılı bilgi Pekin’e dönüş yapmış, Andican olaylarından vermemiştir. Özbekistan lideri bu iddiasını sonra 29 Temmuz 2005 tarihinde Özbekistan Moskova’da Rusya Cumhurbaşkanı Vladimir ABD’nin Karşi-Hanabad Askeri Üssü’nü altı Putin ile görüşmesinden sonra açıklamış, ay içeresinde boşaltmasını istemiştir. Putin ise Rusya istihbarat örgütlerinin, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/200 ayaklanma öncesi Afganistan’dan gelen 5/11/051122_uzbek_base.shtml[28 Şubat militanların Özbek sınırı yakınında 2019] toplandığını gösteren bilgi aldıklarını iddia Bu arada Andican dışında Özbekistan’ın etmiştir. başkenti Taşkent’te de olaylar çıktığı haber DW ise 13 Mayıs 2005’de Özbekistan’da aşırı verilmiş, Başkentteki İsrail Büyükelçiliği’ne İslamcı oldukları suçlamasıyla 23 kişinin yaklaşan ve bir intihar saldırganı olduğu yargılanmasını protesto etmek için başlatılan sanılan bir kişiye korumalar tarafından ateş gösteriler şiddete dönüşmüş, olaylarda dokuz edildiği bildirilmiştir. İsrail Dışişleri
21
Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada, elçilik 14 Kasım 2005’te suçluların yargılanmasına binasına yaklaşan bu kişinin tavırlarından katılan BBC muhabirinin haberine göre saldırı düzenleme amacında olduğunun Özbekistan'da Yüksek Mahkeme, Mayıs anlaşıldığı ifade edilmiş, İsrail Radyosu, daha ayında Andican kentinde İslami bir sonra ateş edilen bu kişinin üzerinde ayaklanma başlatmakla suçlanan 15 kişiyi patlayıcılar bulunduğunu açıklamıştır suçlu bulmuş, Özbek hükümeti olaylar Taşkent’te 2004 Temmuz ayında ABD ve ardından Batı ülkelerinin sert eleştirileri ile İsrail büyükelçilikleri ile bir adliye binasına karşılaşmış, Avrupa Birliği İslam Kerimov bombalı saldırı düzenlenmiş ve dört koruma yönetimine silah ambargosu uygulamaya görevlisini ölümüne neden olmuştur karar vermiştir. (https://www.dw.com/tr.3 Nisan 2019])
21 Eylül 2005’te duruşmayı izleyen BBC muhabirinin haberine göre Mahkeme salonundan bir kare Foto:http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/11/051114_andican_verdict.shtml28 Şubat 2019]
BBC ‘nin haberine göre İlk olarak grubun hazırlıkları ayrıntılı biçimde anlatmış ve lideri olmakla suçlanan Sobirov ifade vermiş, amaçlarının bir İslam devleti kurmak üzere militanların lideri olmakla suçlanan Muhiddin Andican'da devrim başlatmak olduğunu Sobirov, geçen Mayıs ayında Andican belirtmiştir. Muhiddin Sobirov, yardım kentinde çıkan olayların sorumluluğunu kuruluşları ve yabancı gazetecilerden de üstlendiklerini söylemiştir. Sobirov iki saat yardım aldıklarını belirmiş, ayrıca Ekremci süren ifadesinde, isyan için yapılan askeri militanlardan protestolar düzenlemelerini
22 istediklerini anlatmıştır. Kendilerine göre ise oldu. Putin’le yükselişe geçen Ekremciler, Hizbut Tahrir'den kopmuş, Rusya’nın Orta Asya’da yeniden gençleri bu örgütten uzak tutmaya çalışan bir nüfuz mücadelesine girişmesi, örgüttür. Özbekistan’da patlak veren http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/200 Andican olaylarıyla aynı tarihlere 5/09/050921_uzbek_secondday.shtml[28 denk geliyordu.13 Mayıs 2005'te, Şubat 2019] bahsedilen güvenlikçi politikalar DW’nin bir başka haberine göre ise sebebiyle Özbekistan’ın Andican Özbekistan’ın Kırgızistan sınırındaki Fergana kentinde Ekremiler grubuna Vadisi’nde bulunan Andican, aşırı mensup 23 kişinin yargılanmasını İslamcılar’ın örgütlendiği bir bölge olarak protesto eden bir grupla hükumet biliniyor. Bölgede olaylara neden olan örgüt güçleri arasında çıkan çatışmada ise Andicanlı Ekrem Yoldaşov etrafında …gözlemciler öldürülenlerin birleşen ve adı grup lideri Ekrem'den gelen sayısının 1000 civarında olduğunu "Ekremiler" grubu. "İmana Yol" adlı kitabıyla rapor etmişti…. tanınan Ekremiler, dini grup olmanın yanı sıra https://www.gzt.com/mecra/bagimsizliktan- kurdukları şirketlerle ekonomik alanda da gunumuze-ozbekistan-3461920, güncelleme: örgütlendikleri belirtiliyor. 90’lı yıllarından 05/11/2018 i [24 Ocak 2019] sonundan bu yana bu bölgede yuvalanan İslamcı gruplarla hükümet güçleri arasında çatışmalar yaşanmaktadır. (dw.com[3 Nisan 2019]) Türk basınında Andican olaylarına gelince. Olayın gerçekleştiği 13 Mayıs 2005 tarihli ve ardıl gazetelere ulaşamadık. Ancak olayların 10. Yılında Türkiye’de “İslamcı “ olarak nitelenen bazı gazetelerin köşe yazarlarının yazılarına rastladık. Bunlardan biri,SAMİR BABAOĞLU,bir internet gazetesinde yazdığı yazıda , şu yorumu yapıyor: Yeltsin hükümeti ile soğuk ilişkiler Foto: Dünya Bülteni 13 Mayıs 2013, Özhalk Hareketi1 kuran İslam Kerimov, 1999’da Vladimir Putin’in iktidara gelişi ile Rusya-Özbekistan arasında sıcak Haksöz Haber’de ise,Özbekistan’da işkence ilişkilerin başlamasına ön ayak altında hayatını kaybeden kişiler arasında
1 http://www.uzxalqharakati.com/tr/arsivler/816Dünya bulamadığımız Özbek muhaliflerin çıkardığı bir online Bülteni ,13 Mayıs 2013 yenilenme,[2 Mart 2018]Özbek gazetedir. NM Halk Hareketi’nin nerede yayınlandığını
23
1999 yılında Türkiye’nin Özbekistan’a teslim Yeni Söz’de ise İslam, Özbekistan'ın ettiği Zeyniddin Askarov da bulunuyor. konumlandığı topraklarda her zaman esas Askarov; Türkiye’nin insan hakları aktör olmuştur. Rus çarlığı ve Sovyetler karnesinde kara bir leke olarak duruyor. 10 dönemlerinde bile her ne kadar sürekli ve Mayıs Pazar günü saat 10:00’da da Üsküdar sistemli bir baskı ile yaşamış olsa da, İslam Bağlarbaşı Kongre Merkezi’nde 4. her zaman hayatın tüm alanlarına rengini Uluslararası Özbekistan Forumu vermiştir, yorumlu Oktay’ın köşe yazısıyla düzenlenecektir. Duyarlı tüm Müslüman (yenisoz.com. [20.12.2018], 10. yıl haberi kardeşlerimizi bu foruma bekliyoruz, haberi yapan Yeni Akit de benzeri şekilde Andican yer almaktadır. olaylarının 10. yılında haber yapan ,”Kerimov http://www.haksozhaber.net/andican- İmzalı Andican Katliamı”, başlığını kullanan katliaminin-1o-yil-donumunde- ve olayların İslamcılara yönelik olduğunu 60485h.htm [20.12.2018] iddia eden gazetelerdir.
https://www.yeniakit.com.tr/haber/kerimov-imzali-andican-katliami-10yilinda-67993.html 13 Mayıs 2015[ 29 Mayıs 2019].
Ayrıca bu iki gazete, Dünya Bülteni'nde yer vesilesiyle ABD, Avrupa Birliği ve diğer alan habere göre; …Andican olaylarının ülkelerin Özbekistan'daki insan hakları üzerinden 10 yıl geçmesine karşın olayların konusunda açıkça konuşması gerektiğini aydınlatılmasına yönelik henüz hiçbir gelişme belirttiğini yazmaktalar. HRW Orta Asya olmadığını belirtirken İnsan Hakları izleme sorumlusu Steve Swerdlow ise Özbekistan'da Örgütü (Human Rights Watch HRW)'un insanların bugün de korku içinde yaşamaya Andican’da yaşanan katliamın 10. yıldönümü devam ettiklerini ifade ederek “Düşüncelerini
24 açıkça söylediklerinde öldürülmekle karşı olaylarda demokratik ve hukuk devleti karşıya kalacaklarını çok iyi biliyorlar” sınırları içinde davranılması gerektiğini dediğine , yer veriyorlar. savunmuştur. Andican olayları toplumsal Milli Gazete’de 18 Mayıs 2015’te Beyazay rahatsızlığın ne derece yaygınlaştığını ve köşeyazısında farklı bir yorum yapıyor: uygulanan baskıcı siyasetin görünürde rahatsızlıkları bastırmış gibi gözükse de Dünyadan gizlenen bu olay, yalnızca yeraltına ittiğini göstermiştir, unutturulmuştur. O kanlı günde açıklaması yer almaktadır. Özbek Gizli Servisi ajanları http://www.haksozhaber.net/andican- tarafından kameralarla fişlenen katliami-kurbanlari-anildi-76230h.htm binlerce insan tutuklandı. yayın tarihi, 06 Mayıs 2016 Cuma 19:46 Tutuklananlar Müslüman [20.12.2018] Türklerdi. Tutuklananlar sadece mitinge katılanlar değildi... Andican Olaylarından sonra 3- Diğer Haberlerin Analizi Özbekistan da yatırımı olan, Türk basınında Özbekistan’a ilişkin diğer Özbekistan ile ticaret yapan haberler, ekonomi, ticaret,eğitsel ve ne yazık Türkiyeli işadamları büyük zorluk ki polisiye haberlerden oluşmaktadır. Örneğin yaşadılar. Lisansları iptal edildi, ,Taşkent’e açılan Ziraat Bankası’nın haberi, ülkeyi terk etmeye zorlandı AA tarafından verilmektedir. DHA’nın (İshak Beyazay, milligazete, haberine göre bünyesinde Tıp Fakültesi, [20.12.2018]) Sağlık Bilimleri Fakültesi, Diş Hekimliği Fakültesi, Eczacılık Fakültesi,Sağlık Meslek Yüksekokulu ve Sağlık Bilimleri Enstitüsü Ayrıca 5. Türkistan Forumu Programına, bulunan Semerkand Üniversitesi İstanbul’da Araştırmacı yazarlar Hamza Türkmen, açılmış bulunmaktadır( DHA 26Aralık 2018). Ahmet Varol ve Selahattin Eşçakırgil, Ancak 2013’te açılma kararı alınan üniversite, Abdulmetin Balkanlıoğlu Hoca, Doğu henüz sanal bir varlık göstermektedir. Türkistan Derneği Başkanı Hidayetullah Oğuzcan, İMKANDER Genel Başkanı Murat Ayrıca, AA’nın haberine göre Taşkent'teki Özer, Hizbuttahrir Türkiye Medya Ofisi Çarsu Oteli ile çevresindeki arazide inşaatı Başkanı Mahmut Kar, Özbek Abdullah öngörülen "Eskişehir" turizm bölgesi, Hoca'nın Avukatı Ömer Yüzgül ve Avukat Mirayev tarafından imzalanan kararnameyle Uluslararası Mülteci Hakları Derneği Başkan Türk firması Demir Grup'a verilmiş,Türk Yardımcısı İbrahim Ergin ve Uluslararası şirketi iki yıl boyunca söz konusu proje Türkistan Birliği Başkanı Âdem Çevik kapsamında bölgeye 33 milyon dolarlık katılarak yaptıkları konuşmada. yatırım yapacak ve 350 kişiye istihdam sağlayacaktır. Projeyle bu turizm bölgesine en …Olayları başta İngiltere olmak üzere çok az dört yıldızlı olması öngörülen 270 yataklı sayıda batılı ülke kınamıştır. Türkiye de bu tür otelin yanı sıra eğlence ve alışveriş merkezleri
25 ile Taşkent'teki tarihi binaların vergilerden de muaf tutulacaktır. Türk minyatürlerinin de yer alacağı tesisler inşa şirketlerinin, toplam bir milyar dolarlık edilecektir. Proje için Demir Grup'un "Taşkent City" alışveriş merkezi ile Taşkent katılımıyla kurulacak Özbek-Türk "Inter yakınlarındaki Çarvak dağlık bölgesinde Turizm" ortaklık şirketi ve ona bağlı olarak kurulacak turizm tesisleri projelerinde de yer çalışacak müteahhitlik firmalarına iki yıl alması planlanıyor. boyunca gümrük imtiyazları tanınırken, bu https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkiye- turizm bölgesinin faaliyete geçmesinin ozbekistan-iliskileri-gucleniyor/1060872 ardından "Inter-Turizm" ortaklığı yedi yıl [18 12.2018] boyunca gelir, emlak, arazi ve diğer
Bu arada haberler.com’un kalifiye kadro Özbekistan Milli Üniversitesi ve Taşkent yetiştirilmesi ve bilimsel araştırma Torino Politeknik Üniversitesi’ndeki etkinliklerinde işbirliği ilişkilerinin yapılmakta olan reformları yakından geliştirilmesi amacıyla İTÜ ile Rektörü incelenmiştir Prof.Dr. Mehmet Karaca başkanlığında bir (https://www.haberler.com/itu-ile- heyet Özbekistan’daki yüksek öğretim ozbekistan-arasinda-egitim-is-birligi- kurumlarını ziyaret etmiş, ziyaret 11578784-haberi/,26 Aralık 2018,[4 Ocak çerçevesinde İslam Kerimov, Taşkent Devlet 2019]) Teknik Üniversitesi, Mirzo Uluğbey
26
Hürriyet’te ise bu kez yüz kızartıcı bir haber yer almaktadır. Habere göre,Beylikdüzü’nde, 28 yaşındaki P.T., gece devriyesindeki polis memuru S.E.’nin evine bırakmak için kendisini polis aracına bindirdiğini, ön https://www.haberturk.com/yasam/haber/5495 koltukta meslektaşı otururken arka koltukta 97-yabanci-uyruklu-kadinlara-tecavuz-tuzagi [20 Ocak 2 019] tecavüz ettiğini ileri sürerek şikâyetçi oldu. Polis memuru S.E. (27) tutuklandı. Tecavüze Milliyet gazetesinin haberinde de Bağcılar’da göz yumduğu iddia edilen meslektaşı R.Y. silah zoruyla girdikleri bir evdeki Özbekistan (28) tutuksuz yargılanacaktır. uyruklu dört kadına tecavüz ettikten sonra http://www.hurriyet.com.tr/gundem/ekip- paralarını ve telefonlarını gasp eden iki otosunda-tecavuz-dehseti-polis-memuru- şüpheli, polis ekipleri tarafından kıskıvrak tutuklandi-40778159[20.Ocak. 2019] yakalandı. Zanlılardan birinin daha önceden cinsel saldırıdan suçu olduğu öğrenildi,
açıklaması yapılmaktadır http://www.milliyet.com.tr/ozbekistan- uyruklu kadinlara-tecavuz-istanbul yerelhaber-2484127/[20 Ocak 2019]
HaberTürk gazetesinin haberinde de, benzeri bir haber vardır: İstanbul’da iki kuzen, “yaşlı bir kadına bakıcı aradıkları” yalanıyla kandırdıkları biri Özbek diğeri Türkmen iki http://www.milliyet.com.tr/ozbekistan- kadına üç gün boyunca tecavüz etti. Bodrum uyruklu-kadinlara-tecavuz-istanbul- kata kilitlenen kadınları, polis kurtardı, bilgisi yerelhaber-2484127/[20 Ocak2019]) yer almaktadır.
27
SONUÇ yorumlar, resmi politika ile aynı yönde olup, Bu bağlamda, hem Türk hem de Özbek eleştirel yorum gözlemlenmemiştir. medyasındaki haberleri analiz ettiğimizde, 4-Fotoğraflarda kullanılan devlet başkanları 1-Haberlerin manşetten, ilk sayfada, portrelerinde ise haber içeriğiyle uyumlu «dostluk», «kardeşlik» gibi kavramlarla “gülen” yüzlerin gösteriliyor olması , el olumlu bir imge yaratılarak verilmeye sıkışmaları, birlikte yürümeleri, aynı masaya çalışıldığı görülmektedir. Ancak, BBC, oturmaları, Özbekistan’da bir Sovyet haber Amerikanın Sesi, Elcezire, Rus Interfax geleneğinin hala sürdüğünü göstermesi haberlerinde egemen ideoloji söylemi, süper bakımından kayda değer görünmektedir. güçler üzerinden verilmektedir. Batı kaynaklı 5-Türk basınında muhalif görüşlere ve diğer basın kuruluşları, «demokrasi» vurgusu haberlere ve fotoğraflara da belirli zaman yaparken, Rus ve Özbek basını, «güvenlik», dilimlerinde yer verilirken, Özbek basını «güvenilirlik» vurgusu yapmaktadır. sadece ekonomik, eğitsel, ticari ilişkileri 2-Haber yoğunluğuna baktığımızda hem vermektedir. yıllar hem de sayı açısından Türk 6- Türk basını kendi foto-muhabirlerinin gazetelerinin Özbek gazetelerinden daha fotoğraflarını kullanırken, Özbek basını kapsamlı haber yaptıkları görülmektedir. zaman zaman Rus ve Türk haber kaynaklarını Bunun nedenini de Özbekistan’ın da kullanmaktadır. bağımsızlığını 1991’de kazanması, Türk 7-Türkiye-Özbekistan ilişkilerine yönelik basınını ise 100 yılı aşkın bir geleneğe sahip Türk haberlerin ayırt edici bir özelliği de olmasıyla açıklayabiliriz. Elcezire online gazetesinde sıkça 3-Türk basını incelendiğinde, 2003’e değin yayınlanmasıdır . Bunun nedenini, AA,TRT daha nesnel , tarafsız ,eleştirel , çok sesli ve gibi ulusal haber kanallarının Elcezire kadar çok yönlü haberler yapılırken, bu tarihten uluslararasılaşmadığıyla açıklayabiliriz. sonra daha çok AKP politikalarından güç alan 8- Her iki ülke basını için ortak sonuç ise, sağ medya, 10 yıl sonra Andican ve Kerimov haberlerin devlet politikasına göre ideolojik Suikastı eleştirel yorum haberlerine yer bir söylemle belirlenmesidir. vermiştir. Özbek basınında haber ve
KAYNAKÇA Teun van Dick, discourse+analysis, https://www.google.com/search?biw=1366&bih=657&ei=XvkmXbjnFreW1fAPxLuJ8AI&q=van+dijk+d iscourse+analysis+pdf+1993+principles+of+critical&oq=van+dijk+discourse+analysis+pdf+1993&gs_l= psy-ab.1.0.33i22i29i30.3602.5967..8976...0.0..0.125.578.0j5....2..0....1..gws- wiz...... 0i71j0i22i30.AoPcfOf11UM[20 Ocak 2019]
28
Norman Fairclough,Critical discourse analysis:the critical study of language, https://www.academia.edu/7847143/Critical_Discourse_Analysis_Norman_Fairclough[29 Ocak 2019] İrfan Özet, Söylem_Analizinin_Kuramsal_Boyutu, https://www.academia.edu/9218637/S%C3%B6ylem_Analizinin_Kuramsal_Boyutu_ve_%C3%96zg%C 3%BCn_Bir_Modeli[ 20 Ocak 2019 ] ) http://www.cumhuriyet.com.tr/arama/%C3%B6zbekistan?page=45. [29 Ocak 2019] http://www.cumhuriyet.com.tr/arama/.%2016%20%C5%9Eubat%201999%E2%80%99daki%20darbe%2 0giri%C5%9Fiminden%20sonra%20%20Demirel%20%20Kerimov%E2%80%99a%20ge%C3%A7mi% C5%9F%20olsun%20ve%20destek%20mesaj%C4%B1%20g%C3%B6bdermi%C5%9F,%20Kerimov%2 0da%20Demirel%E2%80%99i%20%C3%96zbekistan%E2%80%99a%20davet%20etmi%C5%9Ftir [29.Ocak 2019] http://www.hurriyet.com.tr/haberleri/ozbekistan?r=tarih[20 Ocak 2019] http://www.milliyet.com.tr/haberler/ozbekistan?PAGE=2[24 Ocak 2019]. https://www.haberturk.com/yasam/haber/549597-yabanci-uyruklu-kadinlara-tecavuz-tuzagi [20 Ocak 2019] http://www.milliyet.com.tr/ozbekistan-uyruklu-kadinlara-tecavuz-istanbul-yerelhaber-2484127/[20 Ocak 2019] Devekuşu para makinesi https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkiye-ozbekistan-iliskileri-gucleniyor/1060872 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ozbekistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa https://www.haberler.com/erdogan-ve-kerimov-11-yil-aradan-sonra-soci-de-5651177-haberi/[31 Ocak 2019] http://www.aljazeera.com.tr/haber/ozbekistanla-inisli-cikisli-iliskiler http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/unal-cevikoz/turkiye-ozbekistan-iliskilerinde-yeni-donem-40622869 http://www.hurriyet.com.tr/gundem/ekip-otosunda-tecavuz-dehseti-polis-memuru-tutuklandi- 40778159[20.Ocak. 2019] https://www.yeniakit.com.tr/haber/kerimov-imzali-andican-katliami-10yilinda-67993.html https://www.amerikaninsesi.com/a/a-17-2005-06-29-voa2-87995657/843260.html https://www.dw.com/tr/%C3%B6zbekistanda-a%C5%9F%C4%B1r%C4%B1-islamc%C4%B1- ayaklanma/a-2524915[3 Nisan 2019]) http://www.haksozhaber.net/andican-katliaminin-1o-yil-donumunde-60485h.htm http://www.yenisoz.com.tr/andican-katliami-makale-3212 https://deeppoliticsforum.com/forums/showthread.php?11390-Fethullah- Gulen/page2#.XGA3YVUzbIU11 Temmuz 2011, [10 Şubat 20199
29 https://www.milligazete.com.tr/makale/847700/ishak-beyazay/dunyanin-gormedigi-andican- katliamiİshak Beyazay21 Mayıs 2016, [20.12.2018 http://www.mfa.gov.tr/no_81---15-mayis-2005_-ozbekistan_daki-son-gelismeler-hk_.tr.mfa [20.12.2018] http://www.haksozhaber.net/andican-katliami-kurbanlari-anildi-76230h.htm yayın tarihi, 06 Mayıs 2016 Cuma 19:46 [20.12.2018] https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37244956 https://www.haberler.com/itu-ile-ozbekistan-arasinda-egitim-is-birligi-11578784-haberi/[4 Ocak 2019] https://www.hangiuniversite.com/semerkand-bilim-ve-medeniyet-universitesi[12.01.2019] Uzbekistan Today, 28 Eylül 2018). (Twards Peace Stability and Progres, Taşkent 2018, s. 51-52) https://www.takvim.com.tr/guncel/2018/05/01/cumhurbaskani-erdoganin-ziyareti-ozbek-basininda-genis- yer-buldu[31 Ocak 2019] Rıdvan Karluk- Ayşen Hiç Gencer,“Turkey and Uzbekistan Relations within the Scope of Economic and Political Integration of Central Asia” International Conferrance on Euroasia Ekonomies 2016, http://www.uzxalqharakati.com/books/1-agaclar_sair_olsa.pdfdileğinde bulunmuştur[3 Nisan 2019 ]) s.224-225 https://www.avekon.org/papers/1466.pdf31 Ocak 2019] https://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/fuat-ugur/601180.aspx[24 Ocak 2019] Resmi Gazete ile yayımı: 22.5.1997 Sayı : 22996, s.791 http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/11/051114_andican_verdict.shtml[28 Şubat 2019] http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/09/050921_uzbek_secondday.shtml[28 Şubat 2019] https://www.aksam.com.tr/guncel/darbe-provasi-ozbekistanda/haber-535992[24.ocak 2019] https://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/fuat-ugur/601180.aspx [24 Ocak 2019] https://odatv.com/ozbekler-cemaate-goz-actirmiyor-1704121200.html[24 Ocak 2019] https://www.sabah.com.tr/galeri/aktuel/ozbekistan-cumhurbaskani-islam-kerimov-hayatini-kaybetti[24 Ocak 2019] Hürriyet, 26 Haziran 1994 ten aktaran,http://www.uzxalqharakati.com/books/4-m-salih-hakinda.pdf.s.10 http/www.trthaber.com/haber/ekonomi/cumhurbaskani-erdogan-ipek-yolunun-kalbi-ozbekistani-ziyaret- edecek-362931.html [29 Mayıs 2019] https://www.dunya.com/dunya/ozbekistan-turkiye-arasindaki-ticaret-yuzde-28-buyudu-haberi-376611[29 Mayıs 2019] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkiye-ozbekistan-iliskileri-gucleniyor/1060872[29 Mayıs 2019]
30 https://www.google.com.tr/search?q=özbekistan+andican+olayları&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=9J lD2di-X7IxTM%253A%252C0RXYU3B47qaWmM%, https://www.dunyabulteni.net/orta-asya/andican- katliami-10-yilinda-h329745.html yenilenme: 13 Mayıs 2015, [2 Mart 2019]. https://www.google.com.tr/search?q=%C3%B6zbekistan+andican+olaylar%C4%B1&tbm=isch&source= iu&ictx=1&fir=9JlD2di- X7IxTM%253A%252C0RXYU3B47qaWmM%,%20https://www.dunyabulteni.net/orta-asya/andican- katliami-10-yilinda- h329745.html%20yenilenme:%2013%20May%C4%B1s%202015,%20[2%20Mart%202019].#[2 Mart 2019]
31
Yanlış ve/veya Eksik Bazı Atasözü, Vecize (aforizma/özdeyiş) ve Özlü Sözlere (Deyimlere) Farklı Bir Yaklaşım
A Different Approach to False and / or Missing Adage, Aphorism and Concise Words
Nasip DEMİRKUŞ4
Öz Fert ve toplumsal olarak kabul gören; atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü sözler vb. fert ve toplumun inançsal, düşünsel ve mantıksal değişmez değer yargıları olarak zihinsel havuzun ve bilinç sisteminin yapı taşları ve temel veri tabanları gibi iş görür. Bunlardan bazıları eksik ve yanlıştır. En azından eleştirel gözle bile bakılmadan ya da revize edilmeden topluma servis edilmektedirler. Dünya'daki tüm atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü sözler bilimsel tezlerle geçerlilik sınırları belirlenmeli ya da en doğru alternatifleri ortaya konulmalıdır. Varılan eşleştirme (eşleşim ya da özdeşleşim) ve bilimsel sonuçları, Kuran ayetleri, peygamber hadisleriyle ve bilimsel sonuçlarla örtüşeceği kesindir. Bu sonuç sürprizde değildir. Geçerlilik sınırları kesin ve belli olmayan ya da şüpheli olan; atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü söz/deyim, bazen yarardan çok sürekli insanları yanıltıcı düşünsel birer değer yargısıdır (Demirkuş 2011). Sağlıklı ve düzgün çalışan, toplumun zihin yapısı açısından; varılan sonuçların, doğru alternatifleriyle eşleştiği bilimsel, İslami ve peygamberi kaynaklarla ilişkilendirmek gerekir. Dinden, bilimden, ilimden ve deneyimlerden; edinilen bilgilerin, benzer özellikleri ilişkilendirilerek oluşturulan çıkarsamalardır. Genellikle toplumsal deneyim ve çıkarsayışlara dayalı olan atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü sözler fert ve kavimlerin en önemli yol gösterici değer yargılarındandır. Örneğin, Akıl İçin Yol Birdir: “Belli bir soruna çözüm bulmak için akla başvurulur. Aynı sorun için farklı kişilere de sorsanız, alınacak yanıtlar aşağı yukarı aynıdır; çünkü insan aklı birdir ve herkese göre farklı akıllar olmadığı için, yanıtlarda birleşilir”( Akdağ, F., 2003). Akıl İçin Yol Birdir demek cümlesinde kavram yanılgısı vardır. O zaman akıl dogma karar veren insandaki ilahi/peygamberi bir araç olurdu. Hz. Muhammed (AS) der ki “Kim kötü ve çirkin bir iş görürse onu eliyle düzeltsin eğer buna gücü yetmiyorsa diliyle düzeltsin buna da gücü yetmezse, kalben karşı koysun. Bu da imanın en zayıf derecesidir “ [Müslim – Ebû Dâvûd]. Bu hadisten hareketle, bazen aynı olaya insanların faklı tepki göstermeleri gerektiği ortaya çıkar. O zaman bu hadise göre, özdeyişi yeniden düzenlersek; “Aklın yolu çoktur, gücünüz oranında, liyakatlisini tercih et”. “Aklın yolu yerine göre tek ya da çoktur”. “Ortak aklın yolu tek, özgün aklın/ların yolu çoktur”. Örneğin, Bazı koşullar da bazı kişilerin yalan konuşması gerekirken. Aynı koşulda başka birisinin doğruyu konuşması gerekir. Bu durumu kişinin gücü belirler. Bu örnekteki mantıktan hareketle bildiride çok sayıda atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü söz/deyim ve özlü sözler, eleştiri ve alternatif önerilerle sunulacaktır. Anahtar Kelimeler: Yanlış, Eksik, Atasözü, Vecize (aforizma/özdeyiş), Özlü Sözler.
4 Prof. Dr., Van Yüzüncü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Matematik ve Fen Eğitimi Bölümü, Van, TÜRKİYE
32
Abstract The individual and the socially accepted; proverb, maxim (aphorism) and idioms (concise words) etc. it functions as the building blocks and basic databases of the mental pool and the consciousness system, as beliefs of the individual and society, as faith, intellectual and logical invariant value judgments.Some of these are incomplete and incorrect. They are served to the society, at least without critical consideration or revision. All proverbs, aphorisms and quintessential words in the world should be determined by scientific theses, or the most accurate alternatives should be put forward. It is certain that the pairing (identification) and the scientific results; the verses of the Qur'an, the prophetic hadiths and the scientific results will coincide. This result is not surprising. The validity limits are precise and unclear or suspicious; proverb, aphorism, sometimes a misleading intellectual judgment, rather than the benefit of people (Demirkuş 2011). In terms of the mind structure of the healthy and smooth society, it is necessary to relate the results to the scientific, Islamic and prophetic sources in which the right alternatives are matched. The proverb, aphorism and concise words, which are generally based on social experiences and assumptions, are the most important guiding values of the peoples. For example, The Path for intellect is one: To find a solution to a particular problem, the intellect is applied. If you ask different people for the same problem, the answers are more or less the same; because the human intellect is one and because there are no different intellects for everyone, the answers are united (Akdağ, F., 2003). There is a misconception in the sentence “The path of the intellect is one" At that time, intellect would be a means of divine / prophet in man who decided to dogma. Hz. Muhammad (AS) says: "Whosoever of you sees an evil action, let him change it with his hand, and if he is not able to do so then with his tongue, and if he is not able to do so then with his heart, and that is the weakest of faith“ [Muslim - Abu Dawud]. Moving from this hadith, it turns out that people sometimes have to react differently to the same thing. Then according to this incident, if we rearrange the self-saying; “The way of the intellect is many; you prefer the level of power, merit”. “The path of the intellect is single or multiple according to the place”. “The way of common intellect is one; the way of the original intellect (s) is many”. For example, in some circumstances some people should lie. Under the same circumstances, someone else should speak the truth. This situation determines, by the power of the person. Based on the logic in this example, the paper will present a large number of proverbs, aphorisms and concise words, criticisms and alternative proposals. Keywords: false, missing adage, aphorism and concise words.
33
GİRİŞ tepesi delik olur."" İnsanoğlu çiğ süt emmiş." Atasözleri, halkın yüzyıllar boyu yaşadığı 2. Örnek vererek anlatım: Bir olay, bir olaylar ve durumlar sonunda vardığı çeşitli gözlem kanıt olarak gösterilir. Örnek : " yargılarının bilgece düşünce ya da öğüt Ağacı kurt, insanı dert yer."" Ana gibi yar olarak kurallaştığı ve kalıplaştığı özlü olmaz, Bağdat gibi diyar olmaz." sözlerdir(Akdağ, 2003). 3. Karşılaştırmalı anlatım: Karşılaştırma a)Atasözlerinin Tanımı: Atasözleri, halkın yaparak bir yargıya varılır. Örnek : " yüzyıllar boyu yaşadığı olaylar ve durumlar Halayıktan kadın olmaz, gül ağacından sonunda vardığı çeşitli yargılarının bilgece odun." "Bir deli kuyuya taş atmış, kırk akıllı düşünce ya da öğüt olarak kurallaştığı ve çıkaramamış." kalıplaştığı özlü sözlerdir. 4. Öyküyle anlatım: Bir olayın anlatımıyla uygulanır. Örnek : " Arsızın yüzüne
tükürmüşler, yağmur yağıyor demiş.” b) Biçim Özellikleri: "Eşeğe (katıra) cilve yap demişler, çifte 1. Kalıplaşmış ve donmuş sözlerdir. İçindeki (tekme)atmış." sözcüklerin yerleri değiştirilemez, yerlerine 5. Sorulu-yanıtlı anlatım: Bunlar, bir soruyu başka sözcükler konulamaz. ve onun yanıtını içerirler. Örnek : " Kurda 2. Az sözcükle çok şey anlatırlar. 'Neden boynun kalın?' demişler, 'İşimi 3. Genellikle bir ya da iki cümleden kendim görürüm de ondan' demiş."" Tilkiye oluşurlar . 'Tavuk kebabı yer misin?' demişler, 'Adamın 4.Yapılarında genellikle geniş zaman kipi, güleceğini getiriyorsunuz.' demiş.” bazen de emir kipi kullanılmıştır.
d) Atasözlerinin Oluşumu: Kuşaklardan c) Anlatım Özellikleri: kuşaklara aktarıldığı bilinen atasözleri ilk 1. Dolaysız anlatım: Bu atasözlerinde anlam kez, değeri tartışılmaz olan bir şairin ya da çok açıktır. Anlatılmak istenen kolaylıkla bir yazarın kaleminden çıkmış ve zamanla anlaşılır. Örnek: " Akıl akıldan üstündür." değişmelere uğrayarak son biçimlerini almış "Beş parmak bir değil." " Kul hatasız ve böylece topluma mal olmuşlardır. olmaz." Bunların yanında, yeni koşulların 2. Dolaylı (Mecazlı) anlatım: Bir dış, bir iç doğmasıyla da yeni yeni atasözleri anlamı olan atasözleridir. Dış anlam aracılığı oluşmuştur. ile iç anlam vurgulanır. Örnek : " Her kuşun eti yenmez."" Boynuz kulaktan sonra çıkar, ama kulağı geçer."" Ağaç, meyvası olunca e) Atasözleri ile Karıştırılan Sözler: Kimi başını aşağı salar." kaynaklarda çeşitli benzerliklerinden ötürü 1. Yarı dolaylı anlatım: Atasözlerinin atasözü diye gösterilen ve gerçek atasözleri kimilerinde bir bölüm açık ve anlaşılır bir ile karıştırılmalarına neden olan birtakım nitelik taşırken, diğer bölümde dolaylı bir sözler aşağıda gösterilmiştir. anlatım yer alır. Örnek : "Arslan kükrerse atın ayağı kösteklenir." "Doğru söyleyenin
34
1.Deyimler: Deyimleri atasözlerinden atasözleri birbiri ile çelişki içindedir. Bu ayıran en önemli özellik, deyimlerin bir durum, yaşamın kendisinin çelişkilerle dolu kavramı belirtmek için kullanılan özel bir olmasından kaynaklanır. Bunun için doğal anlatım kalıbı oluşu, genel kural niteliğinde olarak atasözlerini oluşturan kurallar da bir söz olmayışıdır. Deyimlerin atasözleri ile çelişkili olurlar. Buna en güzel örnek, yalan karıştırılmasının nedeni, her iki söz çeşidinin söyleyen ve doğru söyleyenlerle ilgili de kısa cümleler halinde bulunması ve hoşa birbirine çelişkili iki atasözüdür. Örnek : " giden bir anlatımları olmasıdır. Bu da yalnız Yalancının evi yanmış kimse inanmamış." " biçim benzerliğinden kaynaklanan bir Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar" karışıklıktır. Örneğin, "Gönül ferman (Akdağ, 2003). dinlemez." atasözü ile "Özür ü kabahatinden Milletler, asırlar boyunca sahip olduktan büyük." deyimi biçim bakımından aynıdır. İnanç, kültür ve geleneği yaşatmakla Çünkü "gönül ferman dinlemez" atasözü bir yükümlüdürler. Değerlerine sahip çıkan ve genel kural niteliğinde olmasına karşılık, onları korumayı başarabilenler ayakta kalır "Özür ü kabahatinden büyük." deyimi ve sağlam bir geleceğe sahip olurlar. Bir yalnızca özel bir anlatım kalıbıdır. milletin varlığını sürdürebilmesi ve
değerlerini gelecek nesillere aktarılabilmesi 2.Özdeyişler: Yazanı ve söyleyeni belli için sözlü ve yazılı gelenekten yararlanması olsun olmasın, geniş bir biçimde gerekir. Bu geleneğin iletilmesindeki en açıklanabilen derin anlamlı kısa sözlerdir ve büyük araç ise dildir. Bu sebeple dünya daha çok aydınlarca bilinir ve kullanılır. üzerindeki hemen hemen her dil, kendi Biçim olarak atasözlerine benzemekle inanç, kültür ve yaşayışını aktaran birlikte kavram bakımından ve daha çok atasözlerine sahiptir. aydınlarca kullanılmaları yönünden Atasözlerinin günlük konuşmalarda anlatımı atasözlerinden ayrılırlar. Örnek : " istiklal daha güçlü kılmak, az sözle çok şey göklerdedir." (Atatürk)“ Öğrenmenin yaşı anlatmak, ifadeye canlılık vermek, bir yoktur." durum veya olayı açıklamak gibi görevleri 1. Gerçekleri anlatan kısa, yalın sözler: vardır. Bu görevleri yerine getirirken Bunlar özdeyişlerin dışında kalan ve halk atasözlerinin bazen gerçek, bazen mecaz, arasında çok sık kullanılan sözlerdir. Örnek: bazen de hem gerçek hem mecaz anlamda Olacak olan olur. Can tatlıdır. kullanıldığı görülür. 2. Mısra ve beyitler: Bunlar da atasözlerine Atasözleri, halkın hayatından damıtılmış benzeyen ve onlar gibi kullanılan, yazarı tecrübeleri, sosyal gerçekleri, insanların iç belli olan ya da olmayan manzum sözlerdir. veya dış dünyasını ortaya koyan;1 ayrıca ait Örnek: Zerdüz palan vursan eşek yine olduğu milletin zekâsını, anlayışını, düşünce eşektir.(Ziya Paşa) yapısı ve kıvraklığını da gösteren bir Erişir menzil-i maksuduna aheste giden özelliğe sahiptir. Söyleyeninin belli Tiz reftar olanın payine damen olmamasının bir sonucu olarak da mahsulü dolaşır.(Hatemi) olduğu milletin ortak malıdır ve özellikle bu a) Birbiri ile çelişkili olan atasözleri: Kimi yönüyle özdeyişlerden ayrılır. Çeşitli
35 milletler tarafından “kanatlı söz, nasihat, verilen önem artmış® ve bunun en önemli cevherli söz, ibret verici söz, altın söz, dilin göstergelerinden biri, divan edebiyatının rüzgârı, halk mektebi, halk hikmeti, ruhun mahsulü olan ve Güvâhî tarafından yazılan tabibi, aklın gözü”2 anlamlarına gelen Pend-nâme adlı eser olmuştur. kelimelerle ifade edilen atasözleri, ait Yazılan ahlaki eserler ve nasihatnamelerde olduğu kültürün zenginliğim gösteren bir doğrudan, yapılması istenen davranışlar değerler bütünüdür. Kapalı kapılar ardındaki övülmüş, tavsiye edilmiş; kaçınılması bir millet sarayının kapışım açan sihirli bir gereken, birey veya toplum açısından zararlı anahtardır.3 Halkın söylediği hikmetli ve görülen davranışlar da yerilmiş ve ibretli bu sözler, “hikmetü’l-âvâm” olarak sakındırma yoluyla öğütlere yer verilmiştir. nitelendirilse de sadece halk tarafından Bu öğütlerin çoğunluğunun atasözleri değil, aydın zümre tarafından da ilgi yoluyla aktarılması, atasözlerinin eskiden görmüştür. Atasözleri zamanla çok defa beri öğüt verici ve öğretici bilgilerin gerçek anlamlan yerine mecazlı bir mana aktarılmasında kullanılan bir araç olduğunu kazanarak sözlü gelenek içimde nesil" den görmek bağlamından önemlidir. Belli bir nesile aktarılan ve halk hafızasında yaşayan, süre sonra atasözleri, müstakil olarak halka mal olmuş, kalıplaşmış ifadeler5 toparlanmış10 ve böylece eserler olarak tarif edilir. Ancak şifahi kültürle oluşturulmuştur. başlayan bu anonim sözlerin, son birkaç Bu eserlere, “duruma uygun mesel (Örnek) yüzyılda yazılı metinlerde yer aldığı da getirmek” anlamında» “darb-ı mesel” veya bilinen bir gerçektir. hunim çoğulu olarak “durûb-ı emsâl” Atasözlerimizin bazıları, medeniyet denilmiştir. Buna bağlı olarak, Şinâsf- nin tarihimiz kadar eski ve uzun ömürlüdür.® Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye’si; Ahmet Türk atasözlerinin ilk yazıya geçirilmiş Vefik Paşa’nın Atalar Sözü-Türkî Durûb-t şekli, VTLL yüzyılda Orhun Kitabeleri'nde EmsâTi ve Ebüzziya Tevfikan Durûb-ı karşımıza çıkar. Daha sonra Uygur harfli Emsâl-i Osmâniyye’si, XIX, asırda, bu metinlerde de örnekler bulunmaktadır. alanda verilmiş eserlerin önde gelenleridir. Ancak Türk atasözlerinin adı bilinen ilk Son yüzyılda ise üzerinde bir hayli çalışma derleyicisi Kaşgarlı Mahmut’tur. yapılmış olan atasözleri, genellikle Müellif, XI. yüzyılda yazdığı Divanü deyimlerle karıştırılmış veya birlikte Lügati’t-Türk adlı eserinde, madde başı olan verilmiştir. kelimelerin açıklamaları yapılırken Deyim ve atasözü arasındaki farkı, en etkili manalarının daha iyi anlaşılmasını sağlamak ve dikkat çekici bir biçimde ortaya koyan maksadıyla atasözlerinden örnekler kişi Ömer Asım AKSOYÎdur. Atasözleri ve vermiştir. Deyimler Sözlüğü adlı iki ciltlik eserinde Daha sonraki yüzyıllarda, Edip Ahmet atasözleri ve deyimlerin biçim ve kavram Yüknek, Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa özelliklerinden yola çıkar ve bu terimlerin gibi şairlerin eserlerinde de atasözlerine tam tanımlarım. yapar. Böylelikle atasözü ve rastlanır. XV. ve XVI. yüzyıllara deyim arasındaki farkı ortaya çıkarır, gelindiğinde ise ahlak kitaplarının AKSOY’a göre atasözleri, atalarımızın uzun çoğalmasına bağlı olarak, atasözlerine tecrübelere dayanan yargıların genel kural,
36 bilgece düşünce ya da Öğüt olarak bulunmasına dikkat ettik. düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri 4. Büyük oranda müstehcenlikten, argodan bulunan, halkın benimsediği sözlerdir. ve ahlak dışı tabirlerden uzak durduk Deyimler ise bir kavramı, bir durumu ya 5. Milli duyguları incitecek ve milletimizi ilginç bir anlatımla ya da özel bir yapı içinde küçük düşürecek sözlere yer vermedik. belirten ve çoğunun gerçek anlamlarından 6. Haddelendirdiğimiz başlıklarla ilgili olup ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış sözcük aile ilişkilerini bozacağım, insani ilişkileri topluluğu ya da tümcelerdir. sıkıntıya sokacağını düşündüğümüz Deyimler, bir kavramı belirtmek için atasözlerini, faydalı olmayacağına kanaat bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel getirdiğimiz için vermedik. kural niteliğinde sözler değildir. Deyimi 7. Atasözünü verdikten hemen sonra italik atasözlerinden ayıran en önemli özellik yazı ile o sözün nerede, hangi durumlarda budur. Deyimlerin amacı bir olayın kullanıldığına dikkat çektik Daha sonra sözü aktarımında farklılık sunmaktır; gerçek ve mecazi manalarıyla açıkladık atasözlerinin amacı ise yol göstermek, ders Böylece okuyan öğrencilerin atasözünü ve öğüt vermek, ibret almamız için benimsemelerini, konuyu gerçekleri bildirmektir. AKSOY, kavrayabilmelerini, zihinlerinde detaylı bir biçimde bunları açıkladıktan geliştirebilmelerini hedefleyerek sonra, özellikle son yüzyılda atasözleri ile ödevlerinde onlara yardımcı olmayı da alakalı çıkmış birçok eseri, çok derin bir amaçladık. şekilde analiz ve tenkit eder. 8. Verilen atasözlerindeki kelimelerin farklı Çalışmamızda kullandığımız malzemeyi, kullanımları varsa, onları da parantez içinde Ömer Asım AKSOYun eseri başta olmak gösterdik. üzere, kaynakçada belirtilen eserlerden 9. Konu başlıkları altında, 178 tane yararlanarak hazırladık. atasözünün açıklamasını yaptık. Bu çalışma, gençlere yönelik, yardımcı bir Açıklamasını yaptığımıza benzer olabilecek eser olması amacıyla hazırlanmıştır. Bu 62 tane atasözünü de konuyu anlatırken sebeple atasözlerini seçmede bazı kriterler verdik Şu halde kitapta yer alan toplam göz önünde bulundurulmuştur. Bunlar şu atasözü sayısı, 240’tır. şekilde sıralanabilir: 10. Atasözleri ile ilgili ayetleri, Diyanet İşleri Başkanlığının resmî internet sitesinden aldık; aldığımız her ayetin tam web adresim 1. Atasözlerinin derlendiği birçok eserde dipnot şeklinde verdik yapıldığı gibi alfabetik sıra gözetmedik. Söz 11. Kaynak olarak karşılaştığımız pek çok konusu malzemeyi içerdikleri konulara göre eserde; atasözleri, deyimler, özdeyişler ve başlıklandırdık. kelâm-ı kibar denilen sözlerin hepsinin bir 2. Milletimizin inanç, örf, âdet, gelenek, arada verildiğini gördük. Ancak Ömer Asım görenek ve yaşayışı hakkında bilgi verecek AKSOY’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü konular üzerinde durmaya çalıştık. adlı kitabında atasözleri ve deyimlerin 3. Atasözlerini seçerken sık kullanılıyor keskin çizgilerle ayrılmış ve diğer tüm olmasına, öğretici, yapıcı ve eğitici etkisinin sözlerden ayıklanmış olduğunu gördük. Bu
37 sebeple, çoğunlukla bu eserden yararlandık. bölümünde yansıtılmış ve Türkçe olarak Bizi bu işe teşvik eden, kıymetli desteklerini yönetim olgusuna ilişkin tespitler ve yardımlarını esirgemeyen değerli belirlenmiştir. Çalışma, Türk toplumunun hocalarım Prof. Dr. Mahmut KAPLAN ve yönetim olgusu ve gelecekteki çalışmalar Prof. Dr. Mehmet KARA’ya teşekkür için öneriler olgusundaki etkileri ile öğrencilerimize, daha sonra konuyla sonuçlanmaktadır. (E. Gürel ve Nazli, 2019) ilgilenen herkese yararlı olmasını temenni İlk olarak toplumda karmaşa yaşanmaması ediyoruz.(Yıldız, 2013) ahengin bozulmaması için; olumsuzlukları Yönetim insani ve evrensel bir süreçtir. görmezden gelmeyi öğütleyen “Doğru Tarih döneminden bağımsız olarak, bir söyleyeni dokuz köyden kovarlar” atasözü; topluluğun olduğu her yerde yönetim izlerini açık seçik yanlışların çözümsüz kalmasında bulmak mümkündür. Mikro-sosyal birimden bir sakınca görmemektedir. Oysa toplumun makro-sosyal birime, tüm yapı ve kendi yanlışlarına eleştiri getirebilmesi, öz oluşumların yönetime ihtiyacı vardır. değerlendirmesini yapabilmesi; o toplumun Yönetimi; tüm evrensellik rağmen, aynı ve o toplumu oluşturan bireylerin sorunlarını zamanda kültürel bir fenomendir. Bir çözmesine yardımcı olur. Bu şekilde toplumun yönetim olgusuna bakışına dair toplumun refahı ve mutluluğunun önü ipuçları; yönetim uygulamaları, yönetim açılabilir. İkinci olarak, “Sürüden ayrılanı yapısı, yönetici tipolojisi, yönetilen tutum ve kurt kapar” atasözünde olduğu gibi toplum davranışlar ve yönetimle yönetilen ahengini korumak ve bireysel olarak zarar ilişkilerden elde edilebilir. Bu çalışma, Türk görmemek için genele uymak nasihat toplumunun yönetime bakış açısını ortaya edilirken; birey olarak var olmanın önüne koymayı ve Türkçedeki deyimler ve geçildiği görülmektedir. Bu durum kişinin atasözleri ile yönetim olgusunu analiz bireysel tercihlerde bulunmasını etmeyi amaçlamaktadır. Atasözleri ve engellemekte; kendisini ilgilendiren eğitim, deyimler, bir toplumun değerlerini ve iş hayatı, evlilik gibi çok önemli konularda yönelimlerini analiz etmeye yarayan ana veri özgür olarak hareket etmesini kaynaklarıdır. Atasözleri ve deyimler kısıtlamaktadır. Bireyselliği ve buna bağlı çalışmaları ile dilin iletişim ve kültürel merak ve yenilikçiliği kısıtlayan bir başka çalışmalarını yapmak mümkündür. atasözü “Her deliğe (taşın altına) elini Çalışmada, Türkçede yönetimle ilgili sokma, ya yılan çıkar ya çıyan” atasözüdür. atasözleri ve deyimlerin içerik analizi Merak yaratıcı düşüncenin önünü açan yapılmıştır. Nitel araştırma yaklaşımına anahtar kavramdır. Türk toplumunda çocuk uygun olarak tasarlanan araştırma yetiştirilirken aşırı korumacı tavır içinde kapsamında Türk Dil Kurumu -TDK- olmak ve onların meraklarının önüne Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü aranmış, geçmek yaratıcı düşünceye ket vurabilecek ilgili atasözleri ve deyimler belirli bir durumdur. Oysa merak yanında özellikle kategoriler oluşturularak tanımlanmış ve doğa, yaşam ve çevrede olup bitenlere ilgi yorumlanmıştır. Araştırmada elde edilen göstermek; bireyin farklı ve yeni durumları bulguların detayları çalışmanın sonuç anlamasını ve kendini farklı koşullara
38 uydurmasını sağlarken, bilimsel keşiflerin yüzyılda atasözleri ve deyimler avantajlarını de önünü açabilecek değerli deneyimlerdir. şiirlerinde etkili bir sohbet için almıştı. Bu (Mamatoğlu, Rasim Özgür, Keskin ve Burcu çalışmada, Mahzen-i Esrâr isimli Muhyî'nin Dönmez, 2016). eserinde kullanılan atasözleri ve deyimler tespit edilmiş ve bunların açıklamaları Türk ulusunun ortak ürünü olan atasözleri, yapılmış ve aynı zamanda kullanılan Türkçenin güzelliğini, anlatım zenginliğini deyimler ve atasözleri arasındaki farklar da ve çeşitliliğini, kavram dünyasının gösterilmiştir(Kurt, 2019). renkliliğini gösterir. Divanu Lugâti’t- Türk’te (DLT) izlerini bulunabilen birçok Atasözleri denildiğinde genellikle atasözünün Türkçenin lehçe ve ağızlarında atalarımızın uzun gözlem ve tecrübeler yaşaması ortak paylaşımın kanıtıdır. Bu sonucunda vardıkları hükümlerini hikmetli bağlamda Kıbrıs Türklerince kullanılan düşünce, öğüt ve örneklemeler yolu ile atasözlerinin DLT’deki savlarla aynı kökten öğütleyen, yol gösteren ifadeler kastedilir. gelmesi veya onlarla ilişkili olmaları onların Fakat bazı atasözleri vardı ki âdeta bir “kötü çok eskiden beri kullanıldığını ve Türk öğüt” veya “kötü sonuç” izlenimi verir dünyası atasözlerinin ortak bir kaynaktan (Örneğin, Yaxşi étiŋni satquçe ataŋni sat “İyi çıktığını bir kez daha kanıtlamaktadır. Kıbrıs atını satmaktansa babanı sat.”; Heqni Türklerince kullanılan en eski atasözlerinin sözligen öz ecilidin burun öler “Doğruyu belirlenmeye çalışıldığı bu incelemede, söyleyen ecelinden önce ölür.”)(Gulcalı, atasözleri anlam özelliklerine, değişmelerine 2018). vb. göre değerlendirilmiş, en eski kaynakları Her milletin, derinliği, eskiliği, yeniliği bulunmaya çalışılmıştır. Bunun için de tartışılmaksızın sosyal hayat içinde var olan Kıbrıs Türk atasözleri DLT’deki savlarla veya izleri görülen kültürel kodları karşılaştırılmış, ortak/ benzer olanlar bulunmaktadır. Bu kodlar, en eski çağlardan eşleştirilmiştir. Böylece atasözlerinin beri toplumsal algıyı yöneten ve yönlendiren coğrafi, tarihsel, sosyal, kültürel gizli işlevlere sahiptir. Halkbiliminin değişmelerden ne derece nasibini aldığı inceleme alanına giren her ürün aslında ait sorgulanmıştır (Gümüşatam, 2015). olduğu milletin; hayata bakışını, algısını, Bir ulusun dil hazinesini ve kelime gücünü felsefesini, inancını, müziğini, estetik yansıtan atasözleri ve deyimler açıkça bu anlayışını, topyekûn kültürel kodlarını ulusun deneyimlerinin ve kültür taşıyıp yansıtmaktadır. Fakat sözel edebiyat zenginliğinin ifadesidir. Çoğunlukla ürünü olan atasözlerinin diğer türlere göre atasözlerini ve deyimleri hayatımızda ifade toplumsal kimliği inşa ve toplumsal algıya etmesi zor olan olayları ve durumları kolay etki bağlamında daha belirgin bir işlevi ve etkili bir şekilde anlatmak için olduğu düşünülmektedir. Atasözleri, kadim uyguluyoruz. Bu şekilde soyut olayları ve zamanlardan bu yana oluşmuş tecrübelerin durumları nesnelleştirebilir ve sohbete aktarılmasında, ataların da içinde yaşadığı zenginlik katabiliriz. Bu nedenle şairler, sosyo-kültürel ortamın getirileri dâhilinde atasözleri ve deyimlerdeki bu zenginliği ortaya çıkmış ve sosyal psikolojiyi de şiirlerinde kullanmak isterler. Muhyî, XVI. yansıtan vazifeler üstlenmiştir.
39
Her milletin kendi kültür havzasında vücut yönelik dağılımları, verdiği mesaj ve bulan, somut veya somut olmayan, kimi izleksel kullanımların farklılaşması sahalarda bir yanıyla özgün bir yanıyla açısından ele alındığında eril cinsiyetin etkileşim içinde olup kendileştirdiği ürünleri yüceltildiği ve ev dışı yaşamda yerini aldığı; de bu ortak belleğin aktarımındaki nesne dişil cinsiyetin ise ikinci planda kalarak ev durumundadır. Bu yönüyle düşünüldüğünde içi yaşamda yerini aldığı gözlenmektedir. atasözlerinin özgün işleve sahip olduğunu Öte yandan, atasözleri ve deyimlerin söylemek yanlış olmayacaktır. yüzyıllardır dil yapısında yer alması ve tarihi Her biri kendi içinde bir yaşanmışlığın süreçte farklı toplumsal yapılar içerisinde sonucu olarak ortaya çıkmış atasözlerinin; şekillenmesi gerçeği çalışmamızı tüm işlevleri, icra ve aktarım ortamları göz sınırlandırmaktadır. (Özkan ve Gündoğdu, önüne alındığında, oluştuğu dönemde 2011). toplumun algısını yansıttığı gibi, sonrasında Kadına yönelik atasözleri incelendiğinde toplumda bir kolektif algı da meydana birçoğunun erkek bakışıyla algılandığı getirebilecek güçte olduğu görülmektedir. görülür. Kadının özellikle aile içindeki Çünkü insan, varlığını bir birey olarak konumu itaat edici, tutumlu, çalışkan devam ettirse de, kimliğinin oluşumu ve kısacası ideal bir eştir. Kadın erkek yaşama adapte oluş sürecinde, ait olduğu ilişkisinde erkek egemen toplumlarda toplumun kültürel getirilerinin ve algısının kadının küçümsendiği, aşağılandığı, etki alanındadır. varlığının yok sayıldığı bir kadın imgesi Günümüz kadınının psikolojisi ve toplumun yaratılır. Kadının toplum içinde ve iş algısının tespit edilebilmesi için; kolektif yaşamındaki başarısı yok sayılmaya çalışılır. şuur altının yansıması olan bu sözlerin (Genç, 2018). kolektif bilinç ve toplumsal bellek Dil, kültürel değerlerin en önemli göstergesi oluşumundaki yerinin tespit edilebilmesi ve kültürel aktarımın en önemli araçlarından adına kadınlarla ilgili olumsuz anlamlı biridir. Atasözleri ve deyimler aracılığıyla atasözlerinin önemli bir malzeme olduğu bir kültürün değişime bakış açısını ve düşünülmektedir. Bu anlamda değişim önermesini anlamak mümkündür(E. halkbilimcilerin, sosyolog ve psikologların N. A. Gürel ve Taş, 2018). ortaklaşa yapacakları disiplinler arası Eğitim; doğumla başlayan, ailede çalışmalarla konunun tespitten öteye temellenen, okulda şekillenen ve hayat boyu geçirilerek tahlil ve sonuç odaklı bir devam eden bir süreçtir. Bu süreçte mecrada ele alınabileceği kapsamlı aktarılacak temel mirasın en belirleyici çalışmalara duyulan ihtiyacın kabulü, konu unsurları “dil ve din”dir. Ortak paydası insan açısından farkındalık yaratacak bakış olan, “din” ve “eğitim” kavramlarının bir açılarının gündeme gelmesine katkı arada kullanılmasıyla oluşan din eğitiminde, sunacaktır (Aydın, 2018). atasözleri ve deyimlerin kullanılması Atasözleri ve deyimler cinsiyet olgusu önemlidir. Çünkü atasözleri ve deyimler, ait açısından incelendiğinde, çeşitli toplumsal oldukları kültürün doğal ifadeleridir. Bu yaşantıların izlerini yapısında taşıdığı amaç betimleyici yaklaşım yöntemiyle de söylenebilir. Toplumsal rollerin cinsiyete
40 din eğitimi ve öğretiminde kullanılabilecek önemli bir materyal olduğu sonucuna atasözleri ve deyimler tespit edilmiştir. Daha varılmıştır(Aybey, 2018). sonra bunlar iman, ibadet ve ahlak ana Gerçek anlamlı atasözlerinde, bütün konularına göre tasnif edilerek kelimeler gerçek anlamda kullanılmıştır. değerlendirilmiştir. Buna göre, ahlak “Fakirlik ayıp değil, tembellik ayıp”, “Çok konularına dair atasözleri ve deyimlerin konuşan çok yanılır” vb. Mecaz anlamlı sayıca diğerlerinden daha fazla olduğu, din atasözlerinde ise bütün kelimeler mecaz eğitimi ve öğretiminde kullanılabilecek pek anlamda kullanılmıştır. “Meyveli ağacı çok atasözü ve deyim olduğu, bunların taşlarlar”, “Deveyi yardan uçuran bir tutam eğitimsel özellikleri itibariyle çocuğun ottur” vb. Atasözlerinin anlamlarına göre gelişim çağları dikkate alınarak verilmesi derecelendirilmesi Şekil 1’de gösterilmiştir. halinde, din eğitiminde kullanılması gereken
Şekil 1: Atasözlerinin Anlamlarına Göre Derecelendirilmesi
Şekil 1’de gösterildiği gibi en altta gerçek Atasözleri; dinden, bilimden, ilimden ve anlamlı atasözleri, bir üstünde kısmen mecaz deneyimlerden edinilen öğüt verici ve ders anlamlı atasözleri ve en üstte ise mecaz çıkarıcı bilgilerin kısa ve öz çıkarsamalardır. anlamlı atasözleri bulunmaktadır. Atasözlerinin ilk çıkışında kelimeler temel Yanlış ve/veya eksik; atasözü, vecize anlamdadır. Daha sonra atasözleri zamanla (özdeyiş), deyim ve deneyim cümleleri... vb Elçin (1992)’in ifade ettiği gibi soyut anlam toplumsal düşünce yanılgısına, eksik ve kazanmaktadır. Bu yüzden mecaz anlamlı yanlış toplumsal iletişime neden oluyor. atasözlerinin temelinde gerçek anlam Fert ve toplumsal olarak kabul gören bulunmaktadır (Keklik, 2013). atasözü, vecize(özdeyiş), deyim, deneyim cümleleri... Vb fert ve toplumun inançsal,
41 düşünsel ve mantıksal değişmez değer -Ak Akçe Kara Gün İçindir. Olağan yargıları olarak toplumun zihinsel havuzun günlerde kazanılan para, ona gereksinim ve bilinç sisteminin köşe taşları ve temel veri duyulan en kötü günlerde insanların tabanları gibi iş görür. yardımına yetişir(Akdağ, F., 2003). “Ak akçe gerekli gün içindir” Bunlardan bazıları eksik ve/veya yanlıştır. -Akıl için yol birdir. Aklın Yolu birdir. Aklın Tüm dünyada ki atasözü, vecize (özdeyiş), Yolu tektir. deyim ve deneyim cümlelerin bilimsel çalışma ve tezlerle geçerlilik sınırları Belli bir soruna çözüm bulmak için akla belirlenmeli ya da en doğru alternatifleri başvurulur. Aynı sorun için değişik kişilere ortaya konulmalıdır. Bunların yani de sorsanız, alınacak yanıtlar aşağı yukarı atasözü… Vb. bilimsellikle, yaşama doğru aynıdır; çünkü insan aklı birdir ve herkese uygulanabilirlikle, inancımızdaki ayetlerle göre değişik akıllar ol- madığı için ve hadislerle uygunluğuna bakılarak; yanıtlarda birleşilir (Akdağ, F., 2003). bilimsel çalışma ve tezlerle alternatifleri ve “Aklın yolu her zaman her konuda bir yanlışları düzeltilmeli. değildir” Eğer aklın yolu bir olsaydı insan Sağlıklı ve düzgün çalışan, toplumun zihin fıtrat özgünlüklerine farklı kolaylıklar yapısı açısından; varılan sonuçların, doğru olamazdı. Peygamberler en akıllı alternatifleriyle ve kökenlendiği insanlardır. Aklın yolu birdir demek akla kaynaklarla(din, bilim, deneyim, halk… iftiradır. O zaman akıl dogma karar veren Vb.), bilimsel ve peygamber ahlakıyla insandaki ilahi/peygamberi bir araç olurdu. gerçekçi eşleştirmek gerekir. Akla göre her şeyin dogma bir ağ olurdu. Aklın yolu bazen koşullara göre değişir. Örneğin aynı koşullarda bazı kişilerin yalan Deyimler ve atasözlerinin farklı yönleri konuşması mubahken aynı koşulda başka 1. Deyimlerin amacı bir durumu ya da birisinin yalan konuşmaması ya da doğruyu kavramı özel bir kalıp içinde ilgi çekici konuşması gerekir. biçimde bildirmektir. “Bir kötülük gördüğünüz zaman elinizle, 2. Deyimlerin mecazlı anlamı vardır. gücünüz yetmezse dilinizle, ona da 3. Deyimlerin öyküsü, efsanesi kaynağı gücünüz yetmezse kalben buğz ediniz.” genellikle vardır. (Müslim, İman 78; Tirmizi, Fiten 11). Aynı 4. Deyimleri anlatım kalıbı olarak koşullardaki insanları aklın gösterdiği yol görebiliriz. bazen aynı bazen farklı vb. olabilir. “Ortak 5. Deyimlerde kesin hüküm, kural, yargı, aklın yolu tek, özgün aklın yolu çoktur”!. öğüt, yol göstericilik yoktur. Bunun için -Rabbim sizi başımızdan eksik etmesin!? genel kural oluşturmazlar(Anonim, 2019b). “Rabbim rızasını başımızdan eksik
olmasın”! Yanlış ve/veya Eksik Bazı Atasözü, Vecize (Özdeyiş), Deyim ve Deneyim -Aslan yattığı yerden belli olur!? “Aslanlar Cümlelerine Örnekler avlarken, insan işbaşındayken belli olur.” -Ağlamayan çocuğa meme vermezler. Sesini
42 yükseltmeyen kimseye hakkını vermezler. baştakilerin tutumu bozuk ise, onları Haklar insanın eline tıpış tıpış gelmez. kendilerine örnek alan milletin tutumu da Onları elde etmek için gerek sözlü, gerek bozuk olur. Bu durumda toplumda her şey fiili olarak mücadele vermek gerekir. İnsan bozulur(Anonim, 2019c). “Balık her zaman hakkını aramak için sesini duyurmalı, onu baştan kokmaz.” aramalıdır. (Anonim, 2019c). “Ağlamayan Başından büyük işlere girişme (veya çocuğa bazen meme vermezler.” kalkışma). Gücünün üstünde olan işlere -Kır atın (koca öküzün) yanında duran ya kalkışmak(TDK). huyundan ya suyundan kapar. İnsan hem Sadece başınızdan küçük işlere karışırsanız etkilenen hem de etkileyen bir varlıktır. Öte ne kaybınız olur? “Yerine göre başından yandan insanın ne olduğu çevresinden büyük işlere de karış.” anlaşılır. İnsan kiminle arkadaşlık ederse -Besle kargayı oysun gözünü. “Besleme ondan etkilenir, huy kapar(Anonim, 2019c). nankör kargayı, oyar gözünü.” “Kır atın (koca öküzün) yanında duran -Beşer zulmeder, kader adalet eder. “Beşer bazen ya huyundan ya suyundan kapar.” zulüm etse de Allah her zaman adalet “Kır atın (koca öküzün) yanında duran her eder.” zaman ya huyundan ya suyundan -Biz tükürdüğümüzü yalamayız “Yanlış kapmaz.” yere tükürmüşsek temizleriz.”(Anonim, -Atın ölümü arpadan olsun. Ne olursa olsun, 2019a). Hâlbuki suç, günah, hata, insan sevdiği bir şeyi yapmalıdır; sonunda yanılmak, bilmezlik vb. akıllı yaratıkların kötülük, hatta ölüm olsa da. (Akdağ, F., yaşam döngüsünde aşamayacakları 2003). “Atın ölümü arpadan olmasın” vazgeçilmez vasıflarındandır. Cüzi bir ilme -At sahibine (binicisine) göre kişner. Birinin sahipsiniz. Gerekirse yanlış yere yönetimi altında çalışan kişi, tutumunu tükürdüğümüzün bedelini ödemeye gayret yöneticisinin durumuna göre ederiz. Bu yazıdaki amaç kibir, ucup, haset, ayarlar(Anonim, 2019c). “Her at sahibine eğitim, yapısal (fıtrat) ve vahşi laiklikten göre kişnemez.”-Ayinesi iştir kişinin, lafa doğan din cehaleti yöneticilerin vahşi-doğal bakılmaz. “Ayinesi iştir kişinin, lafına da demokrasinin seçim sistemi eserinin bakılmalı.” delillerini ortaya koymaktır. - Azmin elinden hiçbir şey kurtulmaz (ne Böyle gelmiş böyle gider. Bazı şeyler vardır kurtulur?). Bir işte ne kadar azimli ve istekli ki, bunları değiştirmek ya çok zordur, yada olursak hayatımızda da o kadar çok başarı bunları değiştirecek yollar tıkanmıştır. İşte, gösteririz(Anonim, 2019c). “Azmettikten bu gibi durumlar için halk, ileriden beri sonra insanın yapabileceği çok şey vardır.” sürüp gelmekte olan bir durumun, kolay -Arkadaşını söyle sana kim olduğunu kolay değişmeyeceği kanaatini taşır. “Böyle söyleyeyim. Bir insanın arkadaşlarını gelmiş, böyle de gitmeyecektir.” (Anonim, tanırsanız, aşağı yukarı o insanın da nasıl 2019c). birisi olduğunu anlamış olursunuz (Akdağ, -Bükemediğin eli öp “Bükemediğin ele 2003). “Bana dostunu söyle sana kim sabret.” olduğunu söyleyeyim.” -Büyük lokma ye büyük konuşma. “Yerine -Balık baştan kokar. Bir toplumda göre büyük lokmada ye büyük de konuş”
43
-Cennet cennet dedikleri birkaç köşkle -"Hayatta en hakiki mürşit ilimdir fendir, birkaç huri isteyene ver anları bana seni ilim ve fenden başka yol gösterici aramak gerek seni “Cennet, cennet dedikleri; pek gaflettir, dalalettir, cehalettir? Hayatta en çok nimet, pek çok huri, pek çok melek, hakiki akli araç; ilimdir fendir, ilim ve bana seni gerek seni.” fenden başka akli araç aramak belki de -Çok bilen çok, az bilen az yanılır. “Her gaflettir, dalalettir, cehalettir! En hakiki ve zaman çok bilen çok, az bilen az yanılmaz.” gerçekçi mürşit Allah (C.C) dir. En hakiki ve Mahlûkat bazen, yaratan asla yanılmaz. gerçekçi mürşit Allah (C.C) peygamberleri -Söz gümüşse, sükût altındır. “Yerine göre ve rahmani âlimleridir. Hayatta en söz gümüşse, sükût altındır.” hakiki/hakkı tek mürşit Allah (C.C)’HU ve -Delikli demir icat oldu mertlik bozuldu? işinin ehli olan zatlardır. En hayırlı mürşitler “Delikli demir icat oldu mertlik saflaştı.” en akıllı yaratıklar içinde aranır. -Domuza inci dizilmez. “Domuza her -Her şey karşılıklıdır. “Samimiyet ve ihlasta zaman inci dizilmez.” her şey karşılıklı değildir.” -Dost her zaman acı söyler. “Dost gerekirse -İki gönül bir olsa samanlık seyran olur. “İki acı söyler.” gönül bir olsa da samanlık her zaman -Hak geldi batıl zayi oldu. ” Hak geldi batıl seyran olmaz! İki gönül bir olsa samanlık yok oldu” (İsrâ Suresi 81. Ayet) bazen seyran olur.” Ferhat ile Şirin, Kerem -Her şeyin bir nedeni vardır. “Yaradan hariç ile Aslı, Leyla ile Mecnun… her şeyin bir nedeni vardır” -Kurallarda hayat vardır. “Rahmani ve akli -Her doğruyu her yerde söylemek doğru kurallarda hayat vardır” Rahmani değildir. Yalanın mubah olduğu yerler kurallarda helal ve huzurlu, şeytanı vardır. “Her doğruyu her durumda kurallarda haram, vahşi krallarda hayvani söylemek doğru değildir, ancak bazı hayat vardır.” Rahmani kurallarda huzurlu, doğruları bazı ortamlarda söylemek şeytanı kurallarda huzursuz, hayvani farzdır.” krallarda aşkın/vahşi hayat vardır. -Hizmette sınır yoktur. “Hizmette sınır var -Kim olursan ol gel. Kim olursan ol Allah sinir yoktur.” (CC)’na git! Allah (C.C) herkesi davet -Dinsiz ilim kör, ilimsiz din topaldır. Albert etmemiştir. Peygamberler, âlimlerin vb. Einstein. Bu özdeyişte kavram ve düşünce kimseye ya da sana gelişe ihtiyaçları yoktur. yanılgısı var. İlimsiz din düşünülemez, dinsiz İlim düşünülebilir” “İlimsiz Din ve -Kusursuz dost arayan, dostsuz kalır. İlimin Dini düşünülemez, “İlimsiz Din, Kusursuz dost ararsan dostsuz kalırsın. İlimin de Dini Olamaz.” Her dinin mutlaka “Kusursuz bir dost istersen Allah (CC) ilmi vardır, fakat hiçbir ilimin dini yeter.” düşünülemez. Her ilim ve bilimde doğru ve Mal da yalan mülk de yalan var sen de biraz hayırlı değildir. “Dinler akıllı Yaratıklar için oyalan. “Mal da, mülk de, can da… Hemen sunulan sistemlerdir, ilim ve bilim ise; her şey emanet, var sen etme ihanet.” öğrenme ve tatbik/uygulayış aracıdır”. “Dini Malda emanet mülkte emanet var sen etme Eksik Bilen Kör, İlimi Eksik Olan ihanet!! Dünyası için ahreti, ahreti için Topaldır.” dünyasından vazgeçen bizden değildir (İbn
44
Asakir’in Hz. Enes’ten rivayet ettiği bu sabret yardandan ötürü! hadis için bk. Kenzu’l-ummal, h. No: 6334) Fert, toplumsal ve dünya bağlamında: gereksiz, geçersiz ve yanlış; -Minareler Süngü, Kubbeler Miğfer, din, inanış, örf, adet, davranış, alışkanlık, Camiler Kışlamız, Müminler Asker? toplumsal egolar(istemler), özdeyişler, Minareler Şahadet parmağı, Kubbeler Gök atasözleri ve kurallardan kendimizi bilimsel Kubbesi (Arşın), Camiler Allah (C.C)'N ve haklı olarak arındırmamız gerekir. Ancak evleri, Müminler insanlığın Askerleri! doğru ve bilimsel alternatiflerini geliştirmek -Ne gelmişse Allah'tan gelmiş? Kaderimiz koşuluyla mümkündür. Çözüm; Bir kötülük böyle imiş? Bizim işimiz Allah'a kalmış? gördüğünüz zaman elinizle, gücünüz Hür irade çerçevesindeki yanlış, eksik yetmezse dilinizle, ona da gücünüz yetmezse tercihin vebali kader çizgisine yüklenemez. kalben buğz ediniz.” (Müslim, İman 78; Hayır ve şer Allah (C.C)’dendir, tercih ve Tirmizi, Fiten 11). Allâh’a ve âhiret gününe tedbirin sorumluluğu akıllı yaratıktadır. îmân eden kimse, akrabasına iyilik etsin!..” buyurmuştur. (Buhârî, Edeb, 85; Müslim, -Rabbim neylerse güzel eyler, arif anı seyir Îmân, 74, 75) Bu asrın en büyük toplumsal eyler? Rabbim neylerse güzel eyler, cahil felaketlerinden biriside, fert, aile, kurum, onu seyir, arif anı ders eyler! bölge, ülke, devlet… Vb bazında zihinsel, -Sabreden derviş muradına ermiş? Sabreden bedensel ve toplumsal ilişkilerinde insanlara derviş her zaman muradına ermemiş! değer verirken ve konumlandırırken; -Sakla samanı gelir zamanı? Saklama liyakate ve evrenselliğe değil de ulusallığa, gereksiz samanı gelmez zamanı! Sakla akrabalığa ve akrabalık akaidine öncelik gerekli samanı gelir zamanı! verilmesinden kaynaklandığına dikkat -Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır? Tatlı dil ediniz. Tüm dünya devletlerinin bu her yılanı deliğinden çıkaramaz! Tatlı toplumsal sorunu için üniversitelerde yüksek dil genellikle yılanı deliğinden çıkarır! lisans ve doktora çalışmalarının Tavuk mu yumurtadan çıkmış yoksa hazırlanabilmelidir. yumurta mı tavuktan çıkmış? Her tavuk bir Yanlış, eksik ve sakat; isim, kavram, yumurtadan çıkmıştır, ama her yumurta bir kavramisim, kavram kümesi ve cümleler tavuktan çıkmamıştır! toplumsal bilincin kara delikleri gibidirler. -Ya olduğun gibi görün ya da göründüğün Yazılı ve sözlü her kavram, kavramisim, gibi ol? Her koşulda olduğumuz gibi ya da isim, deyim, özdeyiş, vecize, düşünceyi göründüğümüz gibi olmak mümkün ve ifade eden her şeye eleştirel gözle bakılmalı liyakatli değildir. ve en mantıklı-liyakatli alternatifi Yerine göre olduğun gibi görün, ya da geliştirilmelidir. Çok özel haller hariç, göründüğün gibi ol! her kavram, kavramisim, isim, deyim, -Yanlış hesap Bağdat'tan döner? Yanlış özdeyiş, vecize, düşünce üretirken veya hesap her zaman Bağdat'tan dönmez! düzenlerken; düşünsel ve eleştirel tercihte, -Yiğidi öldür, hakkını yeme? Yiğidi öldürme doğal dillerin vahşi kurallarına ve hece hakkını da yeme! vezninin akıcı ses-kafiye uyumunun keyfine -Yaratılanı sev yaratanda ötürü? Yaratılana akli, mantıki ve ahlaki anlamlara yer
45 verilmelidir. orijinal kaynaklarıyla ve gerçeklerle bağdaştırıp, uygulanabilirlik sahaları İsim, kelime, deyim, kavramisim ve mutlaka denenip öylece belirlendikten sonra, kavramların mantık kurallarına öğretim, öğrenim ve eğitimde aykırılıklarının gerekçesiyle mantıklı kullanılmalıdır. Eksik veya yanlış alternatifleri ilişkisel listesi olarak sanal olanlarının yanına doğrusu/ları veya kavram araçlarıyla hazırlamak son derece alternatif ya da tamamlayıcıları önemlidir. pekiştirmelerle kaynaklarıyla birlikte Dil ve lisanda yerleşmiş yanlış ve eksik yazılmalıdır. Hatta bu konuda ders verilmeli cümlelerin daha anlamlı olanlarıyla yer ve tezler hazırlanmalıdır. değiştirerek toplumsal dinamik bilinçaltı yapısını sağlamlaştırmak. Örneğin, Bilimsel Araştırma Fonu? Bilimsel Araştır Fonu! Türkiye Bilimsel Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) ? Türkiye Bilimsel Araştır Kurumu! Öğrenci Seçme Yerleştirme Merkezi/Kurumu? Öğrenci Seç Yerleştir Merkezi/Kurumu! Sonuç olarak yanlış ve eksik atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü söz/deyim toplumsal bilinç sisteminin eksik-yanlış ve sakat verileri olarak hizmet eder. Bu nedenle; kaynakla-süreçle ilişkilendirilip bildirilmediği veya doğru örneklendirilmediği zaman, orijinal ve gerçekmiş gibi amacından farklı şeylere (hurafelere) hizmet eder. Bu toplumsal keşmekeş zamanla kabul görüp uygulamada bir inanç sistemi gibi ortaya çıkar. Yanlış ve eksik atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü sözleri doğrusuyla değiştirmek yeniden öğretmekten daha zordur. Çözüm: Bilimsel olarak mevcut yanlış ve eksik atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü sözlerin mantık kurallarına aykırılıklarının gerekçesiyle mantıklı alternatifleri ilişkisel listesi olarak kavram araçlarıyla hazırlamak son derece önemlidir. Yanlış ve eksik atasözü, vecize (aforizma/özdeyiş) ve özlü söz/deyim
46
KAYNAKÇA Akdağ, F. (2003). Açıklamalı Atasözleri Sözlüğü. İSTANBUL: Nurdan Yayinlari Ltd. Şti. Anonim. (2019a). Açıklamalı Deyimler Sözlüğü. Retrieved 14.04.2019, from https://www.dilbilgisi.net/sozlukler/deyimler-sozlugu/ Anonim. (2019b). Açıklamalı Türkçe Deyimler Sözlüğü. Retrieved 14.04.2019, from https://www.dersimiz.com/deyimler-sozlugu/ Anonim. (2019c). Atasözleri ve Açıklamalı Anlamları. Retrieved 14.04.2019, from https://www.atasozlerianlamlari.com/ Aybey, S. (2018). Din Eğitimi Ve Öğretiminde Atasözleri Ve Deyimlerin Kullanilmasinin Önemi Üzerİne Bir Araştirma. Journal of Divinity Faculty of Hitit University, 17(33). Aydın, N. (2018). Kız-kadın kimliğinin oluşumu ve kadına bakış bağlamında toplumsal algıya yön veren atasözleri. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (SEFAD), 39, 169-180 Genç, H. N. (2018). Atasözlerinde Toplumsal Cinsiyet Algısı Olarak Kadın. Folklor/Edebiyat(94), 13. Gulcalı, Z. (2018). Çağdaş Uygurcadakİ Olumsuz İçerikli Atasözleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 66(2), 351-362. Gümüşatam, G. (2015). Divanu Lûgati’t-Türk’ün İzinde En Eski Kıbrıs Türk Atasözleri. Folklor/Edebiyat(84), 145. Gürel, E. ve Nazli, A. (2019). Türkçede Yönetim Olgusu: Atasözleri Ve Deyimler Üzerine Bir İçerik Analizi. Journal of International Social Research, 12(62). Gürel, E. N. A. ve Taş, N., Ö. (2018). Türkçede Bulunan Değişim İle İlgili Atasözleri Ve Deyimler: Bir İçerik Analizi. . The Journal of International Social Research 11(57). Keklik, S. (2013). Atasözleri Sadece Gerçek ve Mecaz Anlamlı Mıdır?/Do Proverbs Only Have Direct And Metaphoric Meanings? Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(23), 239- 250. Kurt, H. (2019). Muhyî'nİn Mahzen-İ Esrâr (Sürûr-Efza)'Indaki Atasözlerİ ve Deyİmler. Journal of International Social Research, 12(62). Mamatoğlu, N., Rasim Özgür, D., Keskin, S. ve Burcu Dönmez, A. (2016). Türk Atasözlerinde Çatışma Nedenleri. Folklor/Edebiyat(86), 59. Özkan, B. ve Gündoğdu, A. E. (2011). Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Türkçede Atasözleri ve Deyimler. Electronic Turkish Studies, 6(3). TDK, T. D. K. Türk Dil Kurumu Sölüğü. 14.04.2019, from http://www.tdk.gov.tr/ Yıldız, S. (2013). Açıklamalı Atasözler: Pasifik Ofset Ltd. Şti.
47
Çeviribilimde Terminoloji Bakımından “ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları Geliştirme ve Uygulama” Standardı ve Uygulamaları “ISO 29383:2010 Terminology Policies Standard – Development and Implementation” Standard and Practices within the scope of Terminology in Translation Studies
Evren BARUT1, 2
Öz Küreselleşen dünyada ekonomik, ticari, kültürel, siyasi ve buna benzer pek çok alanının uluslararası boyuttaki merkezinde iletişim bakımından çeviri yer almaktadır. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda günümüzde çeviribilim çalışmalarındaki temel sorunsallardan birisi de doğru iletişimde kalite arayışı olarak öne çıkmaktadır. Çevirinin nüfuz ettiği farklı alanlar ve her dilin sahip olduğu girift dilbilimsel, semantik ve morfolojik yapı düşünüldüğünde çeviribilimde terminoloji çalışmalarının önemi daha iyi anlaşılabilir. Çeviribilim camiası çeviriye konu olan her alanın kendisine özgü bir terminolojiye sahip olması hususunda hem fikirdir ve bunun için şimdiye kadar farklı bilimsel alanlarda terminoloji çalışmaları yapılmıştır. Fakat özel alanlarda doğru iletişim kurmak için nitelikli bir terminoloji çalışması yapılması kaçınılmazdır. Dünya çapında kalite standartları belirlenmesine öncülük eden bir kuruluş olarak Uluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO), 2010 yılında “ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları Geliştirme ve Uygulama” standardını yayımlayarak çeviribilimde terminoloji alanında belirli politika, yöntemler hakkında nitelikli bir standart ortaya koymuştur. Bu çalışmada ISO 29383:2010’un içeriği hakkında genel bilgiler verilecek ve bu standardın uygulamalarına değinilecektir.
Abstract In the globalized world, translation take place at the center of economy, commerce, culture, politics and many other fields in terms of international dimensions. By taking into account this fact, recently it can be said that one of the main problems in translation studies is the search for quality in maintaining the correct communication. Considering the intricate linguistic, semantic and morphological structure of each language, the importance of terminology in translation studies can be better understood. The community of translation studies agrees that each field which constitutes subject to translation should have its own terminology, and so far it is seen that terminology studies have been carried out in different scientific fields. However, it is inevitable to have a qualified terminology study to communicate correctly in specific fields. The International Organization for Standardization (ISO), as a pioneering organization for the establishment of world-class quality standards, issued a quality standard in the field
1 Arş. Gör., Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Çeviribilim Bölümü, İngilizce Mütercim - Tercümanlık Anabilim Dalı, TÜRKİYE
2 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Çeviri ve Kültürel Çalışmalar Bölümünde Doktora çalışmalarını sürdürmektedir.
48 of terminology called "ISO 29383: 2010 Terminology Policies – Development and Implementation" which designates some certain policies and methods in the field of terminology in translation studies. This study will aim to provide an overview of the content of ISO 29383: 2010 and to give some practices for the implementation of this standard.
1. GİRİŞ çevirilerde kaynak metindeki ifadelerin Özellikle 1980’li yılların başından itibaren aktarımında uygun ve doğru karşılık dünyada yaşanan siyasi, ekonomik, ticari bulunması kapsamında gözlemlenmiştir. gelişmeler dünyanın giderek küçülmesine ve Başlangıçta belirli teknik alanlara özgü ortaya küreselleşme kavramının pek çok alan da çıkan terminoloji gereksinimi, çeviri etkili olmasına neden olmuştur. Küreselleşen faaliyetlerinde görülen yetersizlikler dünyada uluslararası iletişim her doğrultusunda giderek daha fazla alanda zamankinden daha çok önem kazanır hale terminoloji oluşturulması ihtiyacını gündeme gelmiştir. Küresel iletişimin bu denli önemli getirmiştir. Belirli alanlarda nitelikli, genel hale geldiği yüzlerce farklı dilin konuşulduğu kabul gören ve yeterli sayılacak bir dünyada çeviri de aynı ölçüde önem terminoloji veritabanı oluşturmak için alan kazanmıştır. Çevirinin daha hızlı, daha yeterli, uzmanları ve dil uzmanlarının bir araya daha kabul edilebilir olması uluslararası gelerek çalışmalar yapması halinde verimli ekonomik, ticari ve siyasi yaşamın çalışmalar ortaya çıkabilir. vazgeçilmez unsurlarından olmuştur. Evrensel kabul gören, nitelikli ve yeterli Küreselleşmenin başta ekonomik ve ticari sayılabilecek bir terminoloji veritabanını etkileriyle birlikte uluslararası iletişimin baş oluşturmak için bazı uluslararası çalışmalar aktörü artık “lingua-franca” olarak tek bir dil yürütülmüştür. Bunlardan en dikkat çekeni ise değil, pek çok dil arasında çok-yönlü iletişim Uluslararası Standartlar Teşkilatı aracı olarak “çeviri” haline gelmiştir. (International Organization for 1 Ancak küreselleşmenin uluslararası iletişimde Standardization-ISO ) tarafından yapılan 2 çeviri için öngördüğü bu rol; kaynak dillere kalite standardı odaklı çalışmalardır . ISO özgü özellikle belirli alanlardaki bazı kelime, terminoloji çalışmaları kapsamında nitelikli ifade ve terimlerin etimolojik, semantik ve veritabanı oluşturmak adına atılması gereken morfolojik yapısı göz önünde bulundurularak adımlar, uyulması gereken ilkeler, izlenecek erek dillere aktarılmasında birtakım yöntemleri, süreç yönetimi ve politikalarını derlemiş ve bu çerçevede birtakım mevzuatlar yetersizlikleri ortaya çıkarmıştır. Bu yetersizlikler genellikle belirli alanlara özgü hazırlamıştır, yine ISO bazı mevzuatlar üzerinde ise çalışmalarını hala
1 Uluslararası Standartlar Teşkilatı farklı dillerde farklı şekillerde kısaltılmaktadır. Örneğin; İngilizcede “ISO”, Fransızcada “OIN” kısaltmaları kullanılmaktadır. Fakat kurucular bu teşkilat için “ISO” kısaltmasını kullanmaya karar vermiştir. “ISO” kısaltması Yunanca “eşit” anlamına gelen “”isos” kelimesinden türetilmiştir. Bknz. https://www.iso.org/about-us.html (erişim tarihi: 13.06.2019) 2 Bknz. ISO Standartları kataloğu “01.020 Terminology (principles and coordination)” başlıklı internet sayfası https://www.iso.org/ics/01.020/x/ (erişim tarihi: 14.06.2019)
49 sürdürmektedir. Bu çalışma ISO’un tüm b. faaliyet sırasında bir bütünlük çalışmaları kapsamayacak bunun yerine oluşturmak üzere temel gereksinim “ISO-29383:2010 - Terminoloji Politikaları- olarak kavramlar ve terimler Gelişme ve uygulama” başlıklı mevzuatı arasındaki ilişkilerin açıklanması için hakkında genel bir bilgi verilecek ve bu gereken önerme, tartışma ve sonuçları standardın uygulama alanı üzerine kapsayan teori, değerlendirme yapılacaktır. c. özel bir konu alanını içeren sözcük bilgisidir
2. Terminoloji ve Uygulama Alanları Sözlük anlamında terminoloji “terimler Sager’in (1990) terminoloji kelimesi dizgesi” ve “terim bilimi” olarak karşılık anlamları üzerine yukarıda yaptığı ayrım bulmaktadır (Akalın , 2011, s. 2331). terminoloji çalışma süreçlerinin adımlarını Etimolojisine bakıldığında terminoloji özetler niteliktedir. Bir diğer çalışmasında kelimesinin terim bilimi, çalışması, bilgisi ile Sager (2001b) terminoloji ve çeviribilim ilişkilendirildiği görülmektedir. Bununla arasındaki ilişkiyi çevirmen üzerinden birlikte terminoloji bilimi zaman içerisinde incelemiştir. Sager, terminoloji kuramının disiplinler arası e disiplinler ötesi bir boyut temel prensiplerinin tercümanlar için önemini kazanmıştır. Terminolojinin bağlantılı olduğu iki boyutta olduğunu ortaya koymaktadır. alanlar arasında sözlükbilim, anlambilim, Bunlardan ilkinde terminoloji teorisi terim bilişsel dilbilim, toplumsal dilbilim, iletişim, davranışlarını, terim bilgisini ve terimleri felsefe ve dil planlamaya kadar geniş bir anlamaya yönelik özel veya alt dillerin yelpaze bulunmaktadır (Thelen, 2015, s. 347). kullanılması bakımından sözcükler ve uygun adların gösterdiği farklılıkları açıklamaya Bu çalışmanın da konusu olduğu üzere çalışır. İkincisinde ise özellikle yeni terminolojinin belirli bir alana ait terimce kelimelerin ortaya çıkması kapsamında olarak kullanımının ilk kez ortaya çıkışı tek kelime ve terim oluşumu arasındaki farkları bir alana ait terimlerin belirli bir bütünlük açıklamaya çalışır. Böylece teknik sözlükler doğrultusunda toplanması ile gerçekleşmiştir. oluşturmak, terimlerin eşdeğerlerini bulmak Sager terminoloji ilgili yaptığı çalışmasında için pratik bir yöntem olarak terminoloji kelimenin tanımını yaparken terminolojinin kuramına başvurulur (Sager, 2001b, s. 258- içinde bulunduğu üç ayrı süreci birbirinden 259). ayırmak gerektiğini ifade etmektedir (Sager, 1990, s. 3). Bunlar; Terminoloji çalışmalarının en önemli uygulama alanlarından birisi çeviribilimdir. a. terimlerin toplanması, tanımlanması Martinez ve Benitez’in aktardığına göre; ve sunumu için kullanılan uygulama House (2000) tarafından terminoloji ve çeviri ve yöntemler dizisini kapsayan arasındaki ilişkiyi açıklamak üzere yapılan bir faaliyet, analiz kaynak ve hedef diller düzeyinde anlamsal, pragmatik, bağlamsal (içerik
50 bakımından) ve kültürel unsurları göz önünde gösterilenin anlamda bir bütün kılınması ve bulundurmak gerektiğini ortaya koymaktadır. standartlaştırılmasından oluşmaktadır. Terminoloji ve Çeviribilim çalışmaları Terimlerin standartlaştırılması ihtiyacı hakkında bir değerlendirme yapan Cabre sanayileşme ve üretimin artması ile orantılı (2000); bu iki disiplinin kısmen yeni şekilde ortaya çıkmıştır. Bu yüzden akademik alanlar olduğunu, buna rağmen her terminoloji alanındaki standartlaştırma iki alanın da yüzyıllardır uygulamalı dil prosedürlerinde de endüstriyel üretimde faaliyetleri olarak varlığını sürdürdüğünü başvurulan nitelik kriterleri geçerlilik ifade etmektedir. Bununla birlikte, her iki alan bulmuştur. Bu yüzden terimlerin da dilbilim, bilişsel ve iletişim bilimleri standartlaştırılmasında genellikle sanayi bakımından disiplinler arası bir boyuta destekli komisyonlar önemli bir rol oynarlar. sahiptir. Bu iki alanın birbirinden farklılık Fakat terim standartlaştırılmasının ulusal ve gösterdiği yönler ele alınacak olursa; uluslararası kabul görmesi için terminoloji, kendi başına konuşma eyleminin standartlaştırma sürecine ulusal hükümetler, bir türü olmak yerine özel bir çalışma alanına hükümetlerin ön gördüğü ulusal kurumlar ile özgü terimlerin oluşturulması için bir araçtır. birlikte ulusal standart oluşturma kuruluşları Çeviri ise iletişim sürecinde mesajın sık sık dâhil edilirler (Sager, 2001c, s. 255). iletilmesine odaklanır. Çevirmen için Terminoloji çalışmalarının uygulama alanları terminoloji özel bir alana özgü metindeki çerçevesinde çeviribilimde makine çevirisi ön mesajın doğru iletilmesi için başvurulan plana çıkmaktadır. Terminoloji veri tabanları araçtır (Martinez & Benitez, 2011, s. 92). oluşturularak makine çevirisinin mümkün Sager (2001a) çeviribilim bağlamında olduğunca insan çevirisinden az destek terminolojinin uygulama alanlarını dörde alması, bununla birlikte insan çevirisinin ayırmaktadır. Bunlar; otomatize makine çevirisinden en üst düzeyde (makineleştirilmiş) sistemlerde terminolojinin faydalanması hedeflenmektedir. Felber temsili, özel konu alanlarında terimlerin (1985) geçmişte yaptığı çalışmasında makine yapılandırılması, terim oluşturulması, terim çevirisinin yukarıdaki nitelikte çıktı standartlaştırılması olarak sıralanmaktadır verebilmesinin yakın gelecekte olmayacağını (Sager, 2001a, s. 251). Terminoloji disiplini öngörüyordu. Ancak yine de bu sistemin uygulama alanları arasından terim geliştirilmesi için terminoloji veri tabanlarının standartlaştırılması özel konulu alanlarda önemine dikkat çekmişti. Felber’e göre yapılan çeviri eyleminin nitelikli ve istikrarlı terminolojik veri tabanlarının en önemli olmasını sağlamak bakımından önem arz işlevleri arasında; özel alan terimleri ve etmektedir. Sager (2001c) çalışmasında bunların anlamları hakkında sorgulamalara terminolojide standartlaşmayı iki adımlı bir cevap verebilmek ve bunların eşdeğerlerini süreç olarak tanımlamaktadır. bulmak, sistematik terminolojiler hakkında Standartlaştırma sürecinin ilk adımı her bir sorgulamalara cevap vermek, kavramların gösterenin anlamda bir bütün kılınması ve terminolojik verileri hakkında bilgi sağlamak, düzeltilmesi ikinci adımı ise işaret edilen metinlerde istikrarlı terminoloji oluşturmak,
51 terminolojilerin bir bütün kılınması ve Başlangıçta ekonomik çevrelerde işin böyle standartlaştırılması ve terminoloji aramaları yürümeyeceği tartışılsa da yirminci yüzyılın için bir araç işlevi görmek bulunmaktadır ikinci yarısından sonrasına gelindiğinde (Felber, 1985, s. 118-119). ISO’nun standartlaşma konunda oldukça başarılı bir anlayış geliştirdiği gözlemlenmiştir (Murphy & Yates, 2009, s. 5- 3. Uluslararası Standartlar Teşkilatı 6). (ISO) Terminoloji ve Çeviri Endüstriyel alanları ilgilendiren birçok alanda Çalışmaları yapılan standart çalışmalarının yanı sıra Uluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO) 1947 küresel piyasalara arasında iletişim ve irtibat yılında iki kuruluşun birleşmesiyle kurulmasında en önemli araç olarak dil, çeviri kurulmuştur. Bunlardan birisi 1926 yılında ve terminoloji faaliyetlerinde de birtakım New York’ta bulunan ve İsviçre’den standartlar oluşturulması gereği ISO’nun yönetilen Ulusal Standartlaşma Birliği gözünden kaçmamıştır. Bu minvalde yapılan Uluslararası Federasyonu (ISA) diğeri ise çalışmalar doğrultusunda, Uluslararası 1944 yılında Birleşmiş Milletler bünyesinde Standartlar Teşkilatı (ISO) uluslararası kurulup Londra’dan yönetilen Birleşmiş toplum için terimlerin belirlenmesi ve Milletler Standartlar Koordinasyon bunların modern otomatize yöntemler Komitesidir (Kuert, 1997, s. 15). Kurulduğu aracılığıyla güncelliğinin korunmasını günden bu yana uluslararası endüstride sağlamak üzere 1980’li yıllardan bu yana standartlar oluşturan ve bunlara yön veren çalışmalarını sürdürmektedir. Bunun için ISO, bünyesinde kurduğu teknik komisyonlar şimdiye kadar dil, çeviri ve terminoloji 3 aracılığıyla pek çok alanda binlerce standart çalışmalarını kapsayan 55 temel tavsiye yayınlamıştır (Grey, 1997, s. 35). ISO kararını4 içeren mevzuat yayınlamıştır. ISO kuruluşu itibarıyla yayınladığı standartların tavsiye kararlarını içeren mevzuatın 23’ü oluşturulmasında gönüllüğe dayalı fikir doğrudan terminoloji alanını birliğini esas almıştır. Gönüllüğe dayalı fikir ilgilendirmektedir. Bunlardan bazıları birliği ile kast edilen küresel piyasalarda tamamlanmıştır, bazıları üzerinde ise halen devletlerin başaramadığı ekonomik yönetim çalışmalar sürdürülmektedir (International standartlarının ekonominin (girişimci, mucit, Organization for Standardization, 2019). mühendis, teknik ekip, sermaye ve benzeri Terminoloji politikaları endüstriyel ve ticari gibi) unsurları aracılığıyla faaliyetler ekseninde kamu ve özel sektör gerçekleştirilmesinin amaçlanmasıdır. olmak üzere birçok paydaşı ilgilendiren geniş
3 Haziran 2019 tarihi itibarıyla 22.665 adet Uluslararası 4 Haziran 2019 tarihine kadar Uluslararası Standartlar Standart yayınlamıştır. ISO tarafından yayınlanan Teşkilatı tarafından yayınlanan dil, çeviri ve uluslararası standartlar Uluslararası Standartlar terminolojide birliğin sağlanması için usul ve esaslar Teşkilatı’na ait internet sitesindeki ISO Store’da satışa içeren tavsiye kararlar için bknz. sunulmaktadır. Bknz. https://www.iso.org/ics/01.020/x/ (erişim tarihi: https://www.iso.org/standards.html (erişim tarihi: 19.06.2019) 15.06.2019)
52 bir alanı kapsamaktadır. Çok dilli iletişim, dış politika belirleyicilerin bu alanda ticaret ve küresel ekonomi, kıta bazlı başvurabileceği bir uluslararası standart piyasalara erişim, kamu yönetimi, dijital referansı oluşturmaktadır. ISO teknolojiler, dil planlama, durum planlama, 29383:2010’da belirtildiği üzere terminoloji literatür planlaması, dil canlandırma gibi politikaları durum ve şartlara göre birbirinden alanlarda terminoloji politikalarının önemi çok farklı şekillerde olabilmektedir. Ulusal ortaya çıkmaktadır. Terminoloji politikaları bağlamdaki bir terminoloji politikası hukuki belirlenmesi için ISO TC37/SC1’de5 belirtilen bir doküman ya da dil eğitimi veya bilişim sosyo-terminoloji çalışma gruplarında yer politikalarını içerirken, sivil toplum yahut alması gereken paydaşlar arasında iş ve hükümetler arası teşkilatlar bağlamındaki endüstri sektörü, hükümet ve kamu kurumları, terminoloji politikaları kültürel, siyasi, gönüllü ve sivil toplum kuruluşları, dil anlamsal ve benzeri birçok alanı kapsar planlamacıları, her türlü sosyo-ekonomik arka şekilde çok karmaşık ve müşterek çalışmaları plana sahip anadil konuşmacı bulunmaktadır içerebilmektedir. Buradan hareketle (Prys, 2016, s. 5-6). terminoloji yönetimi, iş akışı, teknoloji kullanımı için terminoloji politikasına başvurulması paydaşlar için süreçleri 4. ISO 29383:2010 Terminoloji kolaylaştırmaktadır (International Politikaları Geliştirme ve Uygulama Organization for Standardization, 2010, s. 2). Standardı “ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları – Terminoloji alanında yapılan çalışmalar Geliştirme ve Uygulama” standardı “Önsöz”, arasında “ISO 29383:2010 Terminoloji “Giriş” ve “Ekler” (ek a, ek b) kısımları Politikaları Geliştirme ve Uygulama” başlıklı dışında toplam altı bölümden oluşmaktadır standart göze çarpmaktadır. ISO 29383:2010; (International Organization for hükümetler, idareler, sivil ve ticari kuruluşlar Standardization, 2010). Terminoloji için terminoloji alanında planlama ve politikaları standardının içindekiler kısmında yönetimini ilgilendiren konularda kapsamlı yer alan başlıklar ve alt başlıkları aşağıda politika ve stratejileri geliştirmek ve Tablo 1’de sunulmaktadır; uygulamak üzere bir kılavuz ve yöntem olarak
Tablo 1. ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları – Geliştirme ve Uygulama Standardı İçindekiler
5 “ISO TC37 Terminoloji ve diğer diller içerik Bknz. https://www.iso.org/committee/48116.html kaynakları”, “SC 1 İlkeler ve Yöntemler” Alt komitesi. (erişim tarihi: 19.06.2019)
53
Önsöz Giriş 1. Kapsam 2. Normatif kaynaklar 3. Terimler ve tanımlar 4. Dil planlama ve terminoloji planlama Genel Dil planlama Terminoloji planlama 5. Bir terminoloji politikasının formüle edilmesi ve uygulanması 6. Terminoloji politikalarının hazırlanması, oluşturulması ve uygulanması Genel I. AŞAMA – Terminoloji politikaları hazırlanması Mevcut durum araştırması Hazırlık dokümanları Farkındalık yaratma: tanınırlık kazanmak için aktif destek ve lobicilik Topluluk/teşkilat-çapında bir istişare prosedürünün organize edilmesi II. AŞAMA – Terminoloji politikası oluşturulması Genel Terminoloji politikası teklifinin tamamlanması Diğer stratejik planlama politikaları ile terminoloji planlamasının koordinasyonu Uygulama planı Nihai politika ve uygulama planının sunulması Nihai terminoloji politikası ve uygulama planı üzerine karar verilmesi III. AŞAMA – Terminoloji politikasının uygulanması Genel Uygulamanın yönetimi Uygulamanın operasyonel ve organizasyonel planlanması Tanıtım ve teşvik IV. AŞAMA – Terminoloji altyapısının sürdürülmesi Ek A – Paydaş analizi için araçlar Genel Etki/ilgi tablosu Ek B – Özgün kurumsal bir terminoloji politikası örneği B.1. Genel B.2. Terminoloji politikasına ilişkin bir örnek Kaynakça
54
Tablo 1’deki kapsamlı içindekiler bölümüne uluslararası standartlarla belirlenmiş rağmen ISO 29383:2010 Terminoloji yöntemler ve stratejiler izleyerek kendi Politikaları – Geliştirme ve Uygulama alanlarında kendi terminolojilerini standardı yalnızca 16 sayfadan oluşmaktadır. oluşturmalarına destek olmak üzere, özellikle Ancak ISO 29383:2010 standart içeriğinde 2000li yıllarla birlikte dil ve terminoloji Uluslararası Standartlar Teşkilatı tarafından alanında yayınladığı standartlara ağırlık oluşturulan dil çeviri ve terminoloji vermiştir. Bu kapsam ISO bünyesinde kurulan standartlarına pek çok atıf yapılmaktadır. teknik komisyonlarca dil ve terminoloji Yani ISO 29383:2010 uygulanması için diğer oluşturma yöntem ve stratejileri için standartlara da ihtiyaç duyulması gerektiği hazırlanan birçok standart bu alanda talebi söylenebilir. olan ilgili ekonomi, sivil toplum, kamu çevrelerinin kullanımına sunulmuştur. Terminolojiyi doğrudan ya da dolaylı olarak 5. SONUÇ ilgilendiren 55 civarında uluslararası Yukarıdaki veriler aslında sanayi devrimi standarttan en dikkat çekeni ise ISO sonucunda küreselleşen dünyada üretim ve 29383:2010 Terminoloji Politikaları – tüketim ihtiyaçları doğrultusunda kesişen Geliştirme ve Uygulama standardıdır. Zira bu sermaye piyasaları, özel ve kamu sektörü standart diğerlerinden farklı olarak olmak üzere ekonomilerin nitelikli ürüne terminoloji çalışmalarına paydaşlarla erişme ve bu ürünleri uluslararası ticaret ile yürütülen bir işbirliği olarak ele almaktadır. pazarlama gereği için ortaya çıkan Bu açıdan terminoloji oluşturulması için uluslararası standartlaşmanın önemini ortaya terimlerin tespit edilmesi, terimlere karşılık koymaktadır. Ancak ekonomi temelli ortaya bulmak için paydaşlara başvurulması, çıkan uluslararası standartlaşma ihtiyaçlarının paydaşlarla birlikte çeşitli süreçler öncüleri, özellikle yirminci yüzyılın ikinci doğrultusunda tartışılarak terimlere karşılıklar yarısından itibaren küreselleşmenin etkisiyle bulunması gibi yönetişimsel süreçler ISO çok dilli pazarlara erişim kaygısıyla iletişimde 29383:2010’un içeriğini oluşturmaktadır. birliğin sağlanmasının önemini de fark Terminolojinin planlanması ve yönetimi etmişlerdir. Bu çerçevede Uluslararası bakımından kapsamlı bir içeriğe sahip olan Standartlar Teşkilatı’nın (ISO) 1980li terminoloji politikaları paydaşların aktif yıllardan itibaren ekonomi ve üretim temelli katılımıyla işleyen süreçleri barındıran standartlaşma politikalarını dil, çeviri ve uygulama yöntemlerini içermekte ve süreç terminoloji alanına kaydırdığı çıktılarının sürdürülebilir olmasını gözlemlenmektedir. hedeflemektedir. Bu durum göz önünde Uluslararası Standartlar Teşkilatı ekonomi, bulundurulduğunda ISO 29383:2010 siyaset, teknoloji, kamu yönetimi, üretim, ve standardının uygulama örneği; hem işleyiş buna benzer alanlarda küresel düzeyde kabul bakımından sahip olduğu yönetişimsel gören ifadelerin kullanımını özel ve kamu düsturu, hem de içerik bakımından sahip sektörlerinin ilgisine sunmak. Bu sektörlerin olduğu paydaş eksenli terminoloji çalışmaları
55 bakımından dikkate değer bir çalışma süreci içermektedir.
KAYNAKÇA
Akalın, H. (2011). Türkçe Sözlük (11. b.). Ankara: Türk Dil Kurumu Felber , H. (1985). Terminology and machine-assisted translation. Studies in Machine Translation (s. 117-122). Riyad: Infoterm, Vienna/Austria. Grey, V. (1997). Setting Standards "A phenomenal success story". ISO içinde, Friendship among Equals (s. 33-43). Cenevre: ISO Central Secretariat. International Organization for Standardization. (2010). ISO 29383:2010 Terminology Policies - Development and Implementation. Cenevre: International Organization for Standardization. Haziran 21, 2019 tarihinde https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:29383:ed-1:v1:en adresinden alındı International Organization for Standardization. (2019, Haziran 18). Standards Catalogue - Terminology (principles and coordination). https://www.iso.org: https://www.iso.org/ics/01.020/x/ adresinden alındı Kuert, W. (1997). Founding of ISO "Things are going the right way". I. O. Standards içinde, Friendship among Equals (s. 13-23). Cenevre: ISO Central Secretariat. Martinez, S. M., & Benitez, P. F. (2011). Terminological Competence in Translation. A. Alcina içinde, Teaching and Learning Terminology: Neew Strategies and Methods (s. 89-105). John Benjamins Publishing Company. Murphy, C. N., & Yates, J. (2009). The International Organization for Standardization (ISO) Global Governance through voluntary consensus. Londra&New York: Routledge Taylor&Francis Group. Prys, D. (2016). International Terminology Policy. VIII EAFT TErminology Summit. Lüksemburg: Euopean Parliament. Haziran 15, 2019 tarihinde https://termcoord.eu/events/eaft-summit- 2016/presentations-2/ adresinden alındı Sager, J. C. (1990). A Practical Course in Terminology Processing. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. Sager, J. C. (2001a). Terminology Applications. M. Baker içinde, Routledge Encyclopedia of Translation Studies (s. 251-255). London & New York: Taylor&Francis Group.
56
Sager, J. C. (2001b). Terminology Theory. M. Baker içinde, Routledge Encyclopedia of Translation Studies (s. 258-262). Londra & New York: Taylor&Francis Group. Sager, J. C. (2001c). Terminology Standardization. M. Baker içinde, Routledge Encyclopedia of Translation Studies (s. 255-258). London & New York: Taylor&Francis Group. Thelen, M. (2015). The Interaction between Terminology and Translation or Where Terminology and Translation Meet. Trans-Kom(2), 347-381.
57
Symbolic attributes are the indicators of the national value
YESSENOVA Kalbike1
Symbol is a result of thought. Symbol is a In Russian science V.I. Yeremina considers manifestation of being. Symbol is a spiritual the symbols in genres of music and poetry as sign of the mind. Symbols are introduced as "a definite poetic effect that illustrates a stable abstractions to the matter, then they appear as image, and the symbol is one-semantic, signs. Symbol enhances the mind-set of content-intensive". In the linguistic works of intelligence. Symbolic consciousness makes it Yeremina and Cherdantseva it is said that the possible to become more spiritual mature and symbols are literally meaningful words in to be consciously better. Symbol is the various stable expressions. Consequently, the connection between the idea and truth. symbol is also interconnected with Symbol is a spirit of goodwill in human phraseological expressions [2]. consciousness. Symbol is not just a meaning, In K. Zhamanbaeva's monography "Cognitive but a literal sign. Man creates symbols and bases of language use: emotion, symbols, man upgrades them. linguistic consciousness", it is said that the Aristotle and Plato were the first to discuss the inner deep needs wake up through symbols. idea about symbols, later Ian Kant gave a This process is known to the mind through scientific definition. The symbol of the emotions. Now consciousness again uses classical antique language texts is symbolic world to satisfy inner needs. Thus, independent of any object, and it is presented the nature of the needs that are deeply rooted in it’s purely substance nature. In German is determined by the symbols. That is, classical philosophy, the "symbol" was consciousness solves the dependence on the recognized in two ways: expressive- external factors or the need for internal prominent and figuratively-objective. In growth, perfection by accumulating along a Kant's interpretation, the symbol is aesthetic certain model, the form "[3,52 pp.]. idea, a special form of visualization, "a special Symbolic concepts and names in the Kazakh form of visual impression which is invisible worldview can be divided into three groups: and inaccessible, and, in fact, conforms to the ideas of the mind" [1]. 1. Symbolic attributes
1 Head of the department of Kazakh language and literature named after academic S. Kirabayev at Abai KazNPU and doctor of philology sciences, professor, KAZAKHSTAN
58
2. Symbolic concepts do not let the Moon flutter on your face, when 3. Symbolic notions there is a new Moon do not milk the cow, do not let the livestock mate, do not marry your 4. Symbolic precedents daughter, do not move, do not build a house (Айды қолыңмен көрсетпе=aidy kolynmen korsetpe, Ай сәулесін бетіңе түсіртпе= ai Symbolic attributes include sacred objects saulesin betine tusirtpe, Ай толғанда желі that are based on the dignity of the nation. For тартпа = ai tolganda zheli tartpa, жаңа Ай example, the mascot, owl feather, dombra, туғанда қойға қошқар жіберме = zhana ai kobyz, unicorn (pegasus), golden eagle, wolf, tolganda koiga koshkar zhibertpe, Ай etc. Let's take a closer look at the attributes of толғанда көшпе -ai tolganda koshpe, Ай the symbols of the Kazakh world. толғанда қыз ұзатпа = ai tolganda kyz The moon was symbolized as the owner of the uzatpa, Ай толғанда үй тікпе= ai tolganda ui holy spirit in Kazakh worldview. Because tikpe). Kazakhs worshiped the moon as the most holy According to a well-known scientist N. Uali, of the heavenly bodies, which gave the earth "For example, it was believed that the rays of warmth, rain and snow, heat and cold. There the full moon affects people with headaches. is an expression "I have seen a moon, I have It was believed that when the moon was full, seen a life" («Ай көрдім, аман көрдім» =ai there was a great danger to the person, thus, kordim, aman kordim ) which was formed as there were some rituals and bans such as: it the consequence of tradition of praying to the was not allowed to go out without wearing moon. headwears, to sleep outside, to stare at the The moon was a respectable wealth for Moon for a long time, to let the moonlight on Kazakhs. Monthly worship is a symbol of the a young baby's face. Because, it was believed moon in Kazakh consciousness. Different that there was an old lady on the Moon, who rituals about the moon are still well-kept in the counted eyelashes. If these prohibitions were community. For example, according to not respected, that lady would bring curse and ancient beliefs, it wasn’t allowed to take milk disaster. Also, it was forbidden to go on toilet out of the house at a Moony night, especially looking at the moon. Because it might have after sunset. If this prohibition was to be been made spirits angry and furious, and the abrogated, the glaze should have been covered one who broke a ban would be sick and so that the surface of the milk container was suffering. According to an ancient not exposed. If this condition was not kept, the mythological insight, the moon is believed to livestock would have some disease and its affect not only human beings, but also breast would swell and the milk in its breast livestock. That is why Kazakhs equalled their would disappear. There are several rituals and saint livestock’s horns and hoofs to the Moon, bans that are related to the Moon, which and it has aesthetic significance, as they used proves the complexity and importance of the expressions like: my moon hooved horse, my Moon. For example, do not point at the Moon, moon horned cow, my moon hooved sheep
59
(Ай тұяқты тұлпарым=ai tuiakty tulparym, Kazakhs. (Ай жайлы туыпты, күн райы Ай мүйізді сиырым = ai muizdi syiyrym, Ай шаруаға қолайлы болады», «Ай қырынан мүйізді қошқарым = ai muizdi koshkarym, туса күн жылы болады») Ай мүйізді ақ серкем = ai muizdi ak serkem). The moon is the standard-symbol of beauty. In Kazakh language, there is an expression In a folk tradition, the faces of a baby or a which is used as a wish and blessing “let your beautiful girl are traditionally the most moon born positively!” («Ай оңынан туды», common denominator of the new moon or the ««Айың оңынан тусын!»= Aiy onynan full moon. For example, as a newborn Moon, tusyn!). According to the new Moon’s to bow as a newborn Moon, to melt like a position, by the layout of the moon, Kazakhs newborn moon, to worry as a newborn moon, used to forecast the weather. For example, if as 15 years Moon, Moon face, to be beautiful Pleiades and the Moon were far apart, people as Moon and etc. (туған Айдай=tugan aidai, used to believe that they had had an argument туған Айдай иілу = tugan aidai ilu, туған and that would influence negatively on the Айдай балқу =tugan aidai balkhy, туған people and livestock. If Pleiades and the Айдай толқу =tugan aidai tolku, он бестегі Moon were closer to each other, according to Айдай = on bestegi aidai, толған Айдай the people’s experience, they predicted that it толықсу = tolgan aidai talyksu, Ай дидарлы would have positive effects on the people and = ai didarly) livestock. It is known that the newborn Moon There is a metaphorical expression among is thin and appears in the dark at the western Kazakhs, they say that the Moon is mute, horizon. If the new moon’s position tilting, the which means that the most work is done by weather conditions will be severe for the human at night, and there is no evidence farmer and his livestock, they will try to because of the dark. The opposite of the moon survive. If the moon has such position in is the sun, it is equalled to the gossiper, as it is winter, it means that the weather will be an allegorical representation that all secret frosty, snowy and even blizzard. That is the activities in the daylight are not hidden, reason why farmers do not like moon’s such everything is seen [4]. position, they say it resemble sheep, that is spread in a cool day. In that case, people get Swan is one of the most symbolic wealth in angry and say "the brightness, the feeling that Kazakh cognition. Swan is a sacred bird in a you are comfortable with yourself is traditional Kazakh society. Swan has a unacceptable to the people." If the moon is totemic value in ancient Turkic peoples. vertically, it will be good, people used to say: Kazakh people never kill swans, as they "The moon is born positively, the weather will believe swans as a holy and saint birds. It is be good for the peasants, the weather will be considered if the person kills the swan, he will warm." People also predicted that the weather be cursed. Healer or shaman used to be would be severe if the Moon was upset. All covered the swan’s skin and feathers. these beliefs, which came from idolatry, prove In Kazakh language, symbolizing the swan is that Moon was a symbolic attribute for the more symbolic in human terms, and in the oral
60 literature, the expression of the beauty of swan damage even the loss of the livestock. Also, is related to the fact that it was once a totemic there is an expression, «алты жыл аш болсаң value. да асық етiн мүжiме, тоқ болсаң да тобық There are also stable expressions in Kazakh мүжі» which means do not eat the asyk bone, language like the Swan’s Queen, like even if you have been starving for six years, swan’s sound, swan’s baby, swan’s feather, eat ankle bone even if you are full, shows the and swans’ preen and primp. belief among people that eating asyk bone makes people poor. If it happens in summer, The wizard girls covered with swan’s skin that drought will be in the country, if it happens in become swans in the fairy-tales, myth and winter massive loss of livestock from legend, three daughters of the Khan (King) starvation and hunger caused by these will who wears swan’s skins from the tale happen in the country. “Talasbai mergen”, the daughters of the fairy who fly as swans in the "Edige" poem, myths Bayterek is a sacred tree with unique mystery. about the birth of Korkyt from the swan are all Baiterek is a symbol of eternity in Kazakh indicate the swan was a symbolic attribute in language. Baiterek in the Kazakh legend is the the concept of totemism. image of the whole universe, and it grows from the ground and extends to the sky. "The Asyk is a symbol of success. "In the Kazakh destiny of the whole world is associated with steppe, the distinctive strength of the asyks this tree. It is the bottom, middle, upper layers, and their aesthetics have transformed it into rack that keeps the layers separate from each even symbols of genius, harmony, tolerance." other, and it also keeps the whole world clean, [4] There are some expressions and phrases affecting the fate of the creatures in these three that are related to the asyk, which shows the layers. There is a big snake at the bottom of symbolic significance of them: қой асығы the fertile tree, and at the top of the tree, there демеңіз, қолайыңа жақса сақа ғой (do not is the king of the birds, all of these are the consider that asyk belongs to the sheep, it can mythical concepts of consciousness. Baiterek be sahka, if you believe in it) or бүге-шігесін does not let the dragon, that is the шығару (to turn upside down), бүге-шігесіне representative of the evil kingdom, fly to the дейін (till in details), aсығы алшысынан higher layer, baiterek makes the dragon түсу (to be successful) , алтын асықтай (as wander on the lowest layer until the hero golden asyk), киіктің асығындай (saiga’s comes there and the tree even does not allow assyk). It can be clearly seen that there are to dragon get the hatchlings. Thus, Baiterek some rituals and bans, superstitions which keeps samruk’s nest and the top layer clean, show symbolic sign of asyk. For example, it is and it stays upright, without shaking itself. It forbidden to play asyk, during the livestock’s is deeply rooted in Kazakh consciousness as producing offspring. Because playing asyk at the symbol of the universe between the earth that time is considered as a mockery or and sky. disrespect. Doing so, you can make angry the spirit of the livestock. It can lead to serious
61
“The eagle and the wild mountain goat with the ground, and breathed at them breathe. the snow leopard are animals that are They stood up and began to live. ... the God traditionally believed to be close to the Lord made mud from the clay, when a human figure of the universe, they are believed to be the was made, a scrape was cut off from his symbol of freedom, the ambassador of that stomach, God created a dog from clay that was world and the best pet of the Sun. Therefore, taken from the figure of a man. The hollow, they became the base for many rituals. There around the belly button, appeared after that. are some rituals, such as if the family can not That is why the dog has always been near a have a baby, they need to keep an eagle at man, and wherever a dog goes, it protects home, or keeping the feather of the bird on the human’s property and it is the baby’s cradle or making the figure of bird and best companion. "[5] keeping it under the pillow of the baby In Kazakh language there is the word "dog - illustrates the link between the bird and the wealth of the house" («ит – үйдің human being [4] ырысы» = it uidin yrysy). According to the Kazakh people believed that eagle protects traditions, the happiness and wealth come in the house from everything. There is an the shape of a dog to the man. There is a belief expression “«Үйіне бүркіт саңғымаған» = that, the house which is blessed will have a Uine burkit sangymagan” (the house is not dog, and it will wish the owner’s desire and protected (entered) by the eagle). This means dream come true. Because dog always wants that the house does not have blessing and there prosperity of the owner. There is a ban, “do might happen bad luck. If there is a person not kick the dog or you will lose your wealth” who is pregnant or who is shocked, the eagle («итті теппе – ырысың кетеді»= itti teppe – should be brought and kept in the house. It is yrysyn ketedi) which shows the significance considered that demon and devil will not of dog, which is a guard, a loyal companion come to the house. for human being. According to the Kazakh people’s belief, the Symbolic notions include not only the whole dog is a symbol of loyalty and friendship. The world but the conceptual categories that are of basis of being one of the seven treasures is a symbolic significance. For example, also directly related to its symbolic value. headwears were respected symbolic signs, That is, it is thought that only these two that shows the age peculiarities of a person animals could be the closest and most reliable and his social status. Murak (Мұрақ) -is a companion to human being. There are a lot of headwear, which was worn only by khans, evidence that demonstrates the dog is ready to while Saukele (сәукеле) symbolisez the die in order help and protect its owner. The image of a bride. Also sultan’s headwear cause of the dog's loyalty is explained in the which was made of white silk and white velvet Kazakh myth as follows: " The God took the and black fox symbolises that he belongs to soil from the bottom of the ground and made blue blood group (tore). a figure of a man and a woman, dried it out of
62
In kazakh ideology, special attention is paid to woman was obliged to wear silver as a symbol headwear. The origin of the expressions to let of purity, because she was often involved in your happiness and wealth fly from your head cooking. There are several expressions were (бастан бақ таю, бақ ұшу = bastan bak used to define the real silver, such as white taiu, bak ushu) came from this belief. The silver (ақ күміс= ak kumis), the big silver rituals and bans about headwear were (нақыра күміс=nakyra kumis), the white symbolised and kept since early times, for silver bar (ақ жамбы= ak zhamby), the instance, do not step on the headwear molded silver (құйма күміс=kuima kumis), (баскиімді аяққа баспау=bas kiimdi aiakka the silver lump (кесек күміс=kesek kumis), baspau), to hang on a higher place (биік the feamle silver (ұрғашы күміс= urgashy жерге ілу=biik zherge ilu). In addition, kumis). special attention was given to the Kazakh The most symbolic item is the stick worldview in respect of the principle of not (таяқ=tayak). Firstly, khans and prominent wearing somebody’s headwear, exchanging biis hold the stick. Secondly, the prominent and swapping your headwear with somebody, representatives of the religious movement, wearing two headwears on each other, not (such as sorcerers, wizards, enchanters, presenting your headwear to somebody. If not Buddhists, saints, pilgrims, preachers, etc.) to keep all these principles, there was a belief hold the stick. This stick has symbolic to lose your wealth and happiness, it might fly meaning showing the social status of the to somebody else. It is known that headwear owner. In Kazakh beliefs the stick is powerful has symbolic role for the women object that symbolizes the power and and identifies her social status if she belongs miraculous qualities of all prophets and saints. to the rich or the poor, her marital status whether she is married and single, her age Symbolic notions are also evident in the matters. For example, women wear different meaning of the sacred concepts of a certain headwears according to their age: they wear world. For example, for the Kazakhs, a thread the following types of headwears: takya, or a rope is not a holy object. However, it is kepesh, kasaba - for young girls (тақия, important to recognize that this ritual кепеш, қасаба); Saukele (сәукеле) – for symbolizes the symbolic meaning of the black bride; zhelek zhamylu (желек жамылу) – for and white colours denote the shifts of the day women with children; kimeshek (кимешек) – and night. The symbolic meaning of the for women with children; zhaulyk motley line is derived from the magic (жаулық) – when they are wise meaning deeply formed in the Kazakh grandmothers. In the tradition, mothers and language. For example, a pregnant woman grandmothers are called respectively as with was not allowed to make or to step over the scarves (who has children and family), this motley ropes. Because the baby's umbilical period coincides with the age of a women. cord would be tangled around his neck, and the baby would be choked. It is also forbidden Silver is regarded as a symbol of cleanness in for a teenager to go under the ropes. The Kazakh world outlook and ideology. The
63 reason is that the teenager will not be tall consciousness. And the real point of that enough after that. The real reason of all these symbol is myth. Thus, myth and symbol are bans and rituals are that the word “motley closely related. It is a wardrobe that tells («ала» = ala)” has been symbolized as the people about the world's perception. As a tempter magic force in the Kazakh cognition. linguistic image of the world, it expresses the Overall, the symbol is a universal aesthetic recognition of the nation, the phenomenon that represents the idea in economic profession, its behavior, its beliefs, the spiritual value of the nation.
REFERENCES 1. I. Kant. Ccompositions (Сочинения = Sochinenie) : В 6 т. — Т. 5. — М., 1966. — P. 564. 2. V. Yeremina. The artistic world of folk poetry (Художественный мир народной поэзии.) СПБ.: Publisher: «Pushkinskii Dom», 2016. — 628 p 3. K. Zhamanbayeva. The cognitive bases of language use; emotion, symbol and laguage consciuosness. - Almaty 4. The traditional system of ethnographical categories, concepts and names . Encyclopedia. 1-book. – Almaty: DPS, 2011. – 738 pages. 5. The traditional system of ethnographical categories, concepts and names . Encyclopedia. 2-book. – Almaty: DPS, 2011. – 598 pages.
64
Implementing Project – Based Learning In Teaching English For Specific Purposes For Science Students
1 Danara RAIKHANOVA1 2 Gulnar KASSYMOVA2
Abstract This article deals with the implementing Project-based learning (PBL) in teaching English for Specific Purposes (ESP) for Combined Major Program 5B012500 ‘Chemistry and Biology’ at a University (SDU). English for Specific Purposes (ESP) courses focus on a specific area or discipline, such as architecture, law, medicine, engineering, finance, accounting, human resources or science in our case. Emphasis is given to the language and communication in a particular professional field. ESP teaching requires real life learning situations, scenarios or case – studies that tent to imitate the specific working or professional settings the ESP learners might be related to or interested in. Instead of focusing on grammar, vocabulary, language structure and topics that are given in general English, ESP learning process stresses on practicing skills and topics that students may find beneficial in their future occupational fields. There is no doubt that this fact increases motivational levels to enhance knowledge of the subject that matters and their enthusiasm in field will lead their active participation in English classes. For these reasons, this research aims to be based on competency-based approach which personalizes today’s innovative educational process. Modern ‘competency-based education’ which is grounded in a humanistic and culturally-oriented methodology, establishes a ‘system of competencies’ that serve as educational aims and learning outcomes. Competencies such as critical thinking, problem solving, creativity and innovation, communication, collaboration, personal growth and well-being are combinations of attitudes, skills and knowledge that students develop and apply for successful future. So Project-based learning (PBL) is such a breakthrough method that allows students to create their own critical ideas and produce creative products. Sometimes basic knowledge and vocabulary are not enough and students need to know how to apply information and vocabulary they acquired in real – world situations. Creating a magazine as a project work is a lot of fun for students. The project presented in this research allows students to experiment with developing knowledge in the science sphere that is chemistry and biology, through creating and designing their own magazines. Project work should cover topics that are designed to draw pupils’ attention to chemistry and biology subjects and involve activities to motivate and interest other students to learn more about their profession. Throughout the process, students will learn 21st century skills, as well as the basics of personal interests. These skills include information and communication technology (ICT), communication and presentation, organization and management, research and inquiry, self-assessment and reflection, group participation and leadership skills. Moreover, the cooperation should be considered as an important motivating factor. Keywords: Project-based learning (PBL), English for Specific Purposes (ESP), competency- based education, creating magazines.
1 1st year PhD student, KAZAKHSTAN 2 PhD, professor, KAZAKHSTAN
65
INTRODUCTION needs of a specific learner or a group Students of contemporary world must be of learners within a specific time frame supported in mastering both content and for which instruction in general skills. It has to be noted that some of our English will not suffice. Most often, fellow citizens are still being nostalgic for the this instruction involves orientation to Soviet education. According to their beliefs it specific spoken and written English, is the pattern of classical, fundamental usually unfamiliar to the average education that should be lasting for ages. They speaker, which is required to carry out do not realize why it is necessary to change specific academic or workplace tasks. education which is the best one. However, changes are required only because nowadays’ ESP teaching requires real life learning st students are the children of the 21 century: situations, scenarios or case – studies that tent age of globalization and integration; age of to imitate the specific working or professional media and technology; age of big changes in settings the ESP learners might be related to information and communication technologies. or interested in. Instead of focusing on Thus, all teachers of Kazakhstan should grammar, vocabulary, language structure and wonder how Kazakhstani education system topics that are given in general English, ESP responds to these changes and if our educators learning process stresses on practicing skills are doing well in teaching the 21st century and topics that students may find beneficial in skills that students need in order to succeed in their future occupational fields. There is no learning, living and working. doubt that this fact increases motivational English for Specific Purposes (ESP) courses levels to enhance knowledge of the subject focus on a specific area or discipline, such as that matters and their enthusiasm in field will architecture, law, medicine, engineering, lead their active participation in English finance, accounting, human resources or classes. science in our case. Emphasis is given to the For these reasons, this research (work) aims to language and communication in a particular be based on competency-based approach professional field. According to Hutchinson which personalizes today’s innovative and Waters (1987) ESP is not a particular kind educational process. Modern ‘competency- of language or methodology, nor does it based education’ which is grounded in a consist of a particular type of teaching humanistic and culturally-oriented material. Understood properly, it is an methodology, establishes a ‘system of approach to language learning, which is based competencies’ that serve as educational aims on learner need. Orr (2001:207) defines ESP and learning outcomes. The competency- as: based education is the environment (field) of ESP is English language instruction pedagogy where individuals are prepared for designed to meet the specific learning continuous independent learning (S.
66
Kunanbayeva). Competencies such as critical project-based learning where students thinking, problem solving, creativity and communicate, collaborate with their innovation, communication, collaboration, peers, learners, groups independently and personal growth and well-being are move away from dependence on the combinations of attitudes, skills and teacher. knowledge that students develop and apply for - the development of creative thought; successful future. So Project-based learning the use of creativity and non-standard (PBL) is such a breakthrough method that means of problem solving (S. allows students to create their own critical Kunanbayeva). Among the strategies that ideas and produce creative products. learners need to acquire and use are those However, one of the greatest obstacles in that involve going beyond the teaching ESP is the course design. According information given and utilizing and to Richards (2001), the history of language building their higher-order thinking skills curriculum development starts with the (Paul, 1995). Indeed, the use of global concept of syllabus design. Various models of issues in education, such as environment, language curriculum development have been science projects in which thinking skills suggested by a number of curriculum design very much need to be in attendance experts as Brown (1989), Graves (1996), (Cates, 1990). Richards (2001), Nation and Macalister (2010). The current competency-based curriculum is planned to meet the following Philosophy of ESP syllabus designing at features: SDU - focusing greater attention on the role Combined Major Program 5B012500 of learners so the centre of attention ‘Chemistry and Biology’ at Suleyman changed from the teacher to the student. Demirel University (SDU) is a new course Thus, competency-based curriculum that offers students an opportunity to learn gives opportunity to shift from teacher- two fundamental fields of science at the same centred to learner-centred learning. time, while preparing them for the challenges - the ability of students to solve social of advancing their scientific skills in English. and personal issues independently (S. The aim of the program is to impart basic st Kunanbayeva). Learner autonomy is knowledge and 21 century skills in biology linked to Vygotsky’s (1978) concept of and chemistry. As from the next academic self-regulation. To be autonomous year (2019-2020) high school children are learners need to be able to have some going to have ‘Computer Science’, ‘Biology’, choice and at the same time they should ‘Chemistry’ and ‘Physics’ in English in feel responsible for their own learning. accordance to school choice. Combined Major Competency-based curriculum aims to Program at SDU provides most of subjects increase learner autonomy by adding taught in English. The future career opportunity equips students to work at schools
67 and colleges in teacher positions as well and teaching and self-study. Each lesson has been conduct their classes in English. For this carefully combined to ensure that students reason faculty authorities provide chemistry- will be equipped with genuinely useful biology students with 6-credit elective language that they can take out of the English discipline for specific purposes since classroom and use in their sphere. The course English is recognized as essential part in all covers Basic Concepts of chemistry and areas of science, from obtaining higher biology. Each main section presents several education to writing lab reports, or presenting topics, which can be possible to relate to a paper at conference. English language language. The goal of the course is to teach teachers at SDU value and motivate their students how to use thematic patterns of students to become involved, interested, science to communicate, solve problems in independent, qualified and confident learners writing, or speak about issues in which in the scientific world. The aim is to provide a science is relevant; Learning objectives and learning environment that will support outcomes are to: learners to achieve high results either in study provide an enjoyable and worthwhile and career aspirations. For study purposes, educational experience for all learners students are required to read and understand to study science beyond this level; most chemical equations, symbols, properties enable learners to acquire sufficient and usages of elements, systems, organs, knowledge and understanding of diseases, and tools instructions which are English language to become confident usually written in English and it is important specialist in a scientific world, to form to understand special terminologies. For work professional competence to develop purposes, graduate students who will work at their reading, speaking, listening and laboratories may also be required to write writing skills; reports in English and understand machine boost skills that: instructions written in English. Most of the –are relevant to the study and practice scientific journals around the world are of chemistry-biololgy lessons in published in English. It is also used in English freely scientific research. As a result of this, in the –are useful in everyday life curriculum design of chemistry and biology –encourage a systematic approach to program there are used teaching, learning and problem-solving assessment approaches such as project work, –encourage efficient and safe practice discussions, group activities, problem solving of English for scientists tasks, individual works, case studies, and –encourage effective communication includes online self-study tasks. In addition through the language of science. the course deals with the study of basic tools students need to speak English with By the end of the course students will be able confidence in chemistry and biology subjects. to: The course offers a blend of classroom
68
display comprehensive understanding to apply information and vocabulary they of scientific terminology, definitions, acquired in real – world situations. Creating a concepts and theories in English magazine as a project work is a lot of fun for read a wide range of scientific texts students. It gives students the opportunity to independently get creative ideas, make magazine-style apply chemistry and biology concepts in layouts, text columns, use different fronts, context to present reasoned predictions acquire new programs and learn to add and hypotheses; suitable images and illustrations. The project communicate and present complex presented here allows students to experiment scientific ideas, observations and data with developing knowledge in the science clearly and logically in English, sphere (chemistry and biology) through independently using scientific creating and designing their own magazines. terminology and conventions Students may use in magazines any topics consistently understand basic they learnt during the term that they feel terminology in English; necessary to complete the project. There is listen carefully to understand what hope that this project work is beneficial and others are saying and respond exciting at the same time and for designers appropriately. and for readers. At the end of the project work students share scientific tools, knowledge, and strategies that they use and learn to design Various teaching strategies such as e- magazines with group mates, friends, teachers Learning (Integrating Technology), and other people who are interested in it. Once Cooperative (Collaborative) Learning, Game- students have worked through the project, Based Learning, Active Learning, Task-Based they leave the class with the background Learning (TBL), and Project-Based Learning knowledge in chemistry and biology field. (PBL) are used in developing ESP Syllabus. This personal and scientific knowledge that is This research is focused on Project-Based gained will always need to be received and Learning (PBL), which is a student-centered updated, but having thoughtful plans, ideas, pedagogy that involves a dynamic classroom feeling empowered and even proud for final approach in which it is believed that students work. Creating and designing magazines acquire a deeper knowledge through active require actively participating and completing exploration of real-world challenges and assignments on time. Project work should problems. cover topics that are designed to draw pupils’ attention to chemistry and biology subjects
and involve activities to motivate and interest PBL description and implementation for other students to learn more about their chemistry and biology students profession. Throughout the process, students Sometimes basic knowledge and vocabulary will learn 21st century skills, as well as the are not enough and students need to know how basics of personal interests. These skills
69 include information and communication Project Defense / Presentation Skills – technology (ICT), communication and 5 p. presentation, organization and management, research and inquiry, self-assessment and reflection and group participation and Students complete the assignments using their leadership skills. Procedure of conducting a personal information that they will be project work at SDU in 5B012500 ‘Chemistry collected in 12 – week time. Students have to and Biology’ specialty is as follows: One choose any interesting topics to complete the group is divided into 4 - 6 sub-groups by 4 - 6 project throughout the semester. They can add students each. Numbers will be written that is any activities they like while creating their the formation of groups depends on the magazines. Students are given total autonomy students themselves and their luck. Students in deciding the name of the magazine, design who are selected the same numbers are and content. considered in the same team, and act on the The pictures below illustrate the sample of principle ‘one for all and all for one’. The magazines created by the 1st year students of students’ team and individual work is chemistry – biology specialty. Magazine #1 is evaluated as well with the projects’ rules and called “Human Body Systems” and topics are regulation which are mentioned in evaluation targeted on primary school children. This criteria. Project work is given 20 points out of magazine is designed to draw their attention 100 that make up the total grade of final to understand and learn more about the examination mark. EVALUATION structures and functions of their bodies. CRITERIA out of 20 points as follow: Moreover, it is created to know about interconnection between the different parts of organisms, since no person can exist without a body. The systems such as digestive, Team and Individual work – 5 p. respiratory, circulatory, nervous and urinary Coherence (context, grammar, are presented as well as review question and language) – 5 p. games. However, endocrine, immune and reproductive systems are not included as it is Creativity / Decoration / Design – 5p. really difficult to explain children how these systems function.
70
Picture 1 “Human Body Systems”
As it is seen some pages of magazine #1 the magazine, you can easily watch interesting “Human Body Systems” on the picture above and informative videos, cartoons about have black squares arranged in a square grid different body systems. QR codes are on a white background which is called QR additional tools used to attract digital natives code (abbreviated from Quick Response in learning process. Code). Typically, a smartphone is used as a Magazine # 2 is called “Beauty of beast” and code scanner. If you focus camera of your topics are also focused on primary school mobile phone to the QR code that is given in children. It is very colorful and interesting
71 magazine for kids to know which animals are the tallest, the most numerous insects, the the best of the best. The aim of choosing smartest, and the most influenced to nature superlative adjectives in describing animals is animals to draw children attention and make because 21st century children are very them more involved in reading. competitive and only interested in superiority. Thus, the 1st year students designed such a nice magazine that list the cutest, the bravest,
Picture 2 “Beauty of beast”
72
RESULTS AND CONCLUSION second statement “I was satisfied with using The table #1 below displays several numbers PBL in ESP classes”, 55% of respondents of questions that were asked from students answered as strongly agree and 27% as agree. after completion and defense of their project Most students, 55% strongly agree and 27% work. Students had to give their responses to agree responded that creating magazines was the questionnaire based on Likert scale a great experience for them because it is containing 12 questions from “strongly agree” always more exciting to experience the real to “strongly disagree” that had been environment and learn through reflection on conducted with the help of online survey doing. On the other hand, just under 10% of development cloud-based software respondents disagreed that they were satisfied SurveyMonkey. The main aim was to find out with PBL tasks, or they felt motivated to their opinions toward the PBL in ESP classes achieve success and it was a great experience which is the evident in the responses to the for them to create magazine.
Strongl Strongly y Agree Neutra Disagree Total Questions Disagree Agree (%) l (%) (%) (%) (%) (%) PBL was beneficial in learning 37% 36% 27% 0% 0% 100% ESP I was satisfied with using PBL 55% 27% 9% 9% 0% 100% in ESP classes I felt very motivated to achieve 55% 36% 0% 9% 0% 100% success Creating magazine was more interesting than traditional 37% 37% 26% 0% 0% 100% tasks I learnt new skills while 37% 54% 9% 0% 0% 100% creating project work Creating magazine was a great 55% 27% 9% 9% 0% 100% experience for me
73
What is more, the bar chart below illustrates were neutral about presenting ideas and the list of favorite tasks during completing the exhibiting the product. The most surprising project work. Creating and designing the aspect of the bar chart result was that there product were the most interesting options that were no “disagree” or “strongly disagree” made up with approximately 62% of strongly answers at all. For the reasons mentioned agree respondents and less than 40% liked above, it seems that students are more likely presenting their ideas and exhibiting the ready to have PBL in their ESP classes. product. However, almost 20% of students
During the project work for ESP I liked... 80% 60% 40% 20% 0% Working in Researching Creating the Designing the Presenting ideas Exhibiting the group ideas product product product
Strongly Agree (%) Agree (%) Neutral (%) Disagree (%) Strongly Disagree (%)
The results show that students feel positive collaborate more with their peers and move about implementing PBL in ESP classes, as away from traditional teacher dependency. 55% and 27% of students respectively PBL gave them chance to solve social and strongly agreed and agreed that they felt very personal issues independently, likewise motivated to achieve success in their developing of creative thoughts and non- responses to the 3rd question. It was mentioned standard means of problem solving. For before that throughout the project work, designing magazines students were acquired students would acquire 21st century skills such skills in ICT as using the right weight, size, as information and communication layout, interesting photos and graphics. Some technology (ICT), collaboration and students even were familiarized with presentation, organization and management, implementing and attaching QR-codes in their group participation and leadership. Project magazines. It is believed that both designers work was a great opportunity for students to and readers satisfied with the products done.
74
REFERENCES Bell, S. (2010). Project – Based Learning for the 21st Century: Skills for the Future. The Clearing House, 83(1), 39-43. Hutchinson, T., & Waters, A. (1987). English for Specific Purposes: A Learning - Centred Approach. Cambridge: Cambridge University Press. Kunanbayeva, S. (2010). The Modernization of Foreign Language Education: The Linguocultural – Communicative Approach. Almaty. Orr, T. (2001). English Language Education for Specific Professional Needs. IEEE, 44(3): pp. 207-211. https:// en.m.wikipedia.org/wiki/QR_code https:// en.m.wikipedia.org/wiki/SurveyMonkey
75
İslam’ın Doğu ve Batıya Akışını Sağlayan Faktörler The Factors Which Provide Flowing of Islam to the West and the East
Fikret KARAMAN1
Öz Yüce Allah insanlara doğru yolu göstermek için peygamberleri göndermiştir. Bu nedenle her peygamber kendilerine gelen vahyi kavimlerine tebliğ etmiştir. Bu bağlamda Hz. Muhammed (sav) son peygamber olarak bütün insanlığa gönderilmiştir. Ondan sonra bir peygamber gelmeyecektir. Böylece insanlığın iman ve hidayeti ancak Allah’ın son elçisini kabul etmek ve onun getirdiklerine uymakla mümkün olur. Nitekim Hz. Peygamber (sav) de 23 yıllık nübüvvet hayatında insanlığı Allah’a inanmaya davet etmiştir. İnsanlık değerlerinin kaybolduğu bir dönemde gönderilen Hz. Peygamber (sav), insanlığa barış, huzur, adalet ve hoşgörüyü getirmiştir. Birlikte yaşamayı, karşılıklı hak ve hukuku öğretmiştir. Sadece Allah’a inanmayı ve O’na kulluk etmeyi istemiştir. Böylece inanan insanların birbirlerine kardeş olduğunu açıklamıştır.2 Anahtar Kelimeler: Allah, Peygamber, İnsan, İman, Tebliğ
Abstract Allah, has sent the prophets to show people the right path. For this reason, every prophet communicated the revelation to their tribe. In this context, Hz. Muhammad (sav) was sent to all mankind as the last prophet. Then a prophet will not come. Thus, mankind's faith and salvation is only possible by accepting the last Messenger of Allah and abiding by what he brought. Indeed, The Prophet (sav) has also invited humanity to believe in Allah in the 23 years of prophethood. In a period when the values of humanity disappeared The Prophet (sav) brought peace, peace, justice and tolerance to mankind. He taught us to live together, mutual rights and law. He only wanted to believe in Allah and serve Him. Thus, he explained that people who believe are brother/sister to each other. Keywords: Allah, Prophet, Man, Faith, Communiqué
1 Prof. Dr., Öğretim Üyesi, İlahiyat Fakültesi, İnönü Üniversitesi TÜRKİYE 2 Bu makale ile ilgili çalışmam, İnönü Üniversitesi Bilimsel Araştırma Birimi tarafından proje kapsamında desteklenmiştir. Teşekkür ederim.
76
GİRİŞ nübüvvet öncesi kırk yaşına kadar olan İslam dini, insanlığın ıstırap, bunalım ve hayatını da sadakat üzere yaşamasını feryatlarının yükseldiği bir dönemde, Hz. sağlamıştır. Esasen Kur’an-ı Kerim de, fert Muhammed (sav)’e Mekke’de nazil olan ve toplumun hem iç hem dış davranışları vahiyle başlamış ve (m. 610) yılında arasında uyumluluk olmasını istemiştir. insanlığın gündemine girmiştir. Bu büyük Buna uymayanlar, içi ve dışı başka olanlar olay, insanlık tarihinin bir dönüm noktasıdır. ikaz edilmişlerdir: “Ey iman edenler! Çünkü Hira dağında başlayan nübüvvet, ilk Yapmayacağınız şeyleri niçin 2 defa Allah elçisinin şahsında bütün söylüyorsunuz? Rivayete göre bu ayet, insanlığa, Allah’ın adıyla okumayı ve Uhud savaşına katılmak istediklerini önce yazmayı müjdeliyordu. Önce Mekke yüksek sesle söyledikleri halde iş ciddiye üzerine doğan bu ilahi nur her geçen gün dönünce savaşa katılmaktan vaz geçenleri güçlenerek Mekke ve çevresine rahmet kınamak üzere nazil olmuştur. Bu ayetin saçmaya başlamıştır. Nitekim Kur’an’ı yorumunda genel olarak müminlere iç ve dış Kerim de, Allah elçisinin bütün âlemlere davranışlarının aynı olması gerektiği rahmet olarak gönderildiğini açıklanmıştır.1 hatırlatılmaktadır. Yapmayacakları şeyleri Böylece vahyin ve rahmetin onun şahsında söylememeleri, aksi halde bu ikiyüzlülüğün birleştirildiği müjdelenmiştir. Zira Hz. Allah’ın gazabına sebep olacağı
Muhammed (sav) çocukluğundan itibaren belirtilmektedir. Ne yazık ki Medine bütün faziletleri üzerinde toplamıştı. Mekke döneminin başında Yahudilerin de tahriki ile halkı alışılmışın dışında tam bir ittifakla onu gizli bir nifak hareketi faaliyet halinde idi. parmaklarıyla işaret ediyordu. Çünkü o Daha sonra açıklanacağı üzere İslam dini komşulukta, arkadaşlıkta, doğrulukta, hicretin sekizinci yılından itibaren vefada, yardımlaşmada, adalette ve Medine’den daha geniş bir coğrafyaya merhamette güvenilirliğiyle tanınmıştı. Halk yayılması için ön hazırlıklar yapılmıştır. ve kamu vicdanı ona “Muhammed’ül emin” Şüphesiz ki bu hazırlıkların başında Hz. sıfatını vermişti. Bu sıfat ve isim o gün Peygamber (sav) ile başlayan İslam’ın tebliğ herkesin özlemini çektiği bir sıfattı. Zira bu hareketi gelmektedir. Kısa bir süre içerisinde dönemde inanç, ibadet, ahlak ve adalet İslam dini doğu, batı, güney ve kuzey olmak yerine; cehalet hâkim olmuştur. üzere bütün yönlere hızla yayılmıştır. Doğal olarak bu gelişmede adalet, sadakat, insana Şüphesiz ki, Allah peygamber olarak seçeceği kullarını nübüvvet öncesinde şirk, verilen değer, güzel ahlak ve samimiyet gibi küfür, puta tapmak gibi tehlikelerden faktörler etkili olmuştur. Buna ilk asırdan korumuş ve geleceğin örnek insanı olarak sonra ortaya çıkan tasavvuf mensuplarının gayretlerini, davranışlarını ve çalışmalarını yetiştiriyordu. Böylece Allah son elçisini, da eklemek gerekir. Zira tasavvuf hareketi,
1 Enbiya,21/107. 2 Saf, 61/2.
77 sözü edilen değerlerle birlikte hakkın Allah’ın varlığından haberdar etmektir. Bir rızasını kazanmak için “lisan-ı hal ve lisan- bakıma 30 Nisan 2019 tarihinde, bu ı kal” gibi bir felsefe üzerine inşa edilmiştir. konferansın yapıldığı Maverünnehir Bu anlayış ve disiplin ile İslam dininin bölgesinin kalbi mesabesindeki Semerkant yayılmasına, yaşanmasına öncülük edenler; ve çevresi bunun en canlı örneğidir. Hicretin Kuzey ve Doğuda Maveraünnehir bölgesi, birinci asrın sonlarından itibaren Hindistan alt kıtası, uzak doğu, Batıda İslamiyet’le tanışan Meveraünnehir bir Endülüs, Güneyde ise Afrika kıtası gibi bakıma İslam’ın harmanlandığı bir bölge dünyanın en tenha ve uzak yerlerine kadar konumuna ulaşmıştır. Çok kısa sürede bu ulaşmaya çalışmışlardır. bereketli iklimde yetişen İslam âlimleri Tekrar hatırlatalım ki, İslam’ın özünde vahiy ve akıl bütünlüğü ile çevrelerini insanlığın kurtuluşuna vesile olan tebliğ ve aydınlatmaya başlamışlardır. Bugün asırlar fetih hareketi vardır. Zira bu ilahi dinin geçmesine rağmen Fergana Vadisi, Taşkent, hedefi insanın dünya ve ahiret mutluluğudur. Buhara ve Semerkant gibi merkezlerde Bütün insanlar ırk, renk başta olmak üzere yetişen bilim insanları çok geniş bir Allah’ın kullarıdır. Doğrudan ona iman coğrafyayı etkilemişlerdir. etmek ve kulluk etmek gibi yüce bir hakka Bu stratejik ve verimli coğrafya, İslam’ı sahiptirler. Kendileriyle Allah arasında benimsedikten sonra bölgede bilim ve gönül hiçbir güç ve kurtarıcı yoktur. Bu nedenle insanlarının yetişmesine imkân sağlamıştır. İslam’da tebliğ faaliyeti, diğer semavi İlerleyen zaman diliminde bu bilim ve gönül dinlerdeki misyonerlik faaliyetine erleri sayesinde İslam’ın bir taraftan Doğu benzemez. Sadece Allah rızası gözetilmiştir. Türkistan’ı aşarak Çine doğru gelişirken Yoksa İslam’ın yayılma politikası hiçbir diğer taratan da Anadolu üzerinden zaman, Yahudilikteki yayılma, arzı Balkanlara kadar yayıldığı görülecektir. mukaddese sahip çıkma veya Birkaç asır içerisinde İslam, imam Buhari,, Hristiyanlıktaki misyonerlik hareketiyle Matüridi, Bahaddin Nakşi Bendi, Ahmed aynı değildir. Çünkü İslam’ın tebliğinde Yesevi, Hacı Bektaş-ı Veli gibi bilge özne sadece insandır. Tebliğin hiçbir insanların etrafında oluşan iman hareketi aşamasında makam mevki, çıkar ve menfaat sayesinde Doğu Türkistan’dan Balkanlara ilişkisi yoktur. Onun tek amacı bireyin kadar geniş bir vaha barış ve huzur adası huzur, güven ve mutluluğunu sağlamaktır. haline getirilmiştir. Bu ortamın ortak Hiç kimsenin etnik kökenine bakılmaz. paydası ve mayası şüphesiz ki hoşgörü Herkes Allah’a iman ekseni üzerinden eşit ekseninde yürütülen İslam tebliğ hareketidir. ve en kıymetli varlık olarak kabul edilmiştir. Bu Allah dostlarının hedeflerinde ve Bu yüzden İslamiyet Mekke’de doğmuş olsa kalplerinde sadece Allah’ın rızası vardı. Bu bile önce Medine’ye sonra da dünyanın dört itibarla Kur’an ve Allah elçisinin bize bir cihetine doğru yayılmaya başlamıştır. Az ilim mirası olarak bıraktığı hadisler de önce ifade edildiği üzere bu yayılma bir istila tebliğin önemine vurgu yapmıştır. Şimdi ve işgal gibi algılanmamalıdır. Çünkü onun yeri gelmişken Kur’an ve Hadislerde, hedefinde maddi menfaat ve iktidar hırsı İslam’ın tebliğine dair birkaç örnek verelim: yoktur. Asıl amaç insanlığı, bir ve tek olan
78
Hz. Muhammed (sav), Allah’ın emirlerini insanlara, söz, fiil veya davranışlarıyla tebliğ Kur’ân ve Tebliğ: etmiştir. Bu hususta, muhatap kitle arasında Kur’an, gelip geçmiş bütün peygamberlerin, herhangi bir ayırım da yapılmamıştır. O gün kendi ümmetlerine tebliğ faaliyetinde Müşrik, Ehl-i kitap kısaca gayri Müslim bulunduklarını haber vermektedir. Bu olarak yaşayan herkese, tebliğde bağlamda tebliğ kavramı, birbirine yakın bulunmuştur.9 Araştırmamıza ışık tutması anlam ve maksatlarda kullanılmış olmakla bakımından Resulullah’ın veda haccındaki beraber Kur’an’ın 61 yerinde zikredilmiştir.3 hutbesi başta olmak üzere birkaç hadis Peygamberlerin tebliğine örnek olmak üzere; mealini aşağıda belirtelim: Hz. Nuh, Hz. Salih, Hz. Şuayb ve Hz. “Kanlarınız, mallarınız, ırzlarınız bu Muhammed (sav)’in kavimleriyle olan yakın belde içinde, bu ayda, bu günün haramlığı temasları şu ayetlerde açıklanmıştır: kadar birbirinize haramdır. Burada hazır “Andolsun ki Nuh’u elçi olarak kavmine bulunanlarınız, burada hazır gönderdik de dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk bulunmayanlara bunu tebliğ etsin. Olabilir ki, edin...”4 “Size Rabbimin vahyettiği gerçekleri hazır olan kimse, bunu daha iyi anlayan bir tebliğ ediyorum. Size öğüt veriyorum ve ben sizin kimseye tebliğ etmiş olur.”10 bilmediğiniz şeyleri Allah tarafından gelen vahiy ile biliyorum.”5 “Kim bir hidayete davet ederse, kendisine uyanların sevabı kadar ona sevap “ Salih de o zaman onlardan yüz çevirdi vardır ve bu, onların sevaplarından hiç bir ve şöyle dedi: Ey Kavmim! Andolsun ki ben size Rabbimin elçiliğini tebliğ ettim ve size öğüt şey eksiltmez. Her kim bir sapıklığa davet verdim, fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz.”6 ederse ona, kendisine uyanların günahları kadar günah vardır ve bu, onların “(Şuayb) onlardan yüz çevirdi ve dediler günahlarından hiç bir şey eksiltmez.”11 ki: Ey Kavmim! Ben, size Rabbimin gönderdiği gerçekleri duydum ve size öğüt verdim.”7 “Kim bizden duyduğu hadisi “ Ey Rasûl! Rabbinden sana indirileni ezberleyerek başkasına öğretmek maksadıyla tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun elçiliğini ona tebliğ ederse, Allah onun yüzünü ak yapmamış olursun. Allah seni insanlardan etsin.”12 koruyacaktır. Doğrusu Allah, kâfirler topluluğuna Nefsim yed-i kudretinde olan rehberlik etmez.”8 Allah’a yemin ederim ki, ya ma’rufu emr ve münkerden nehyedersiniz yahut Allah’u Teâla Hadisler ve Tebliğ size azap gönderir. Sonra O’na yalvarırsınız, lakin duanız kabul edilmez.”13
3. Muhammed Fuad Abdulbaki; Mu’cemü’l Müfehres 9. , Ahmet Önkal; Resûlullah’ın İslama Tebliğ Metodu, Darü’l Hadis, Kahire, 1988. Hayra Hizmet Vakfı, Konya, 1988; s.8; v.d. 4. A’raf; 7/59. 10. Buhari; İlim,10. 5. A’raf; 7/62. 11. Müslim; İlim,16; Tirmizi, İlim,15. 6. A’raf; 7/79. 12. Feydu’l Kadir, 6, H.No:9264, s.284. 7. A’raf; 7/93. 13. Tirmizi; İlim,4. 8. Maide; 5/67.
79
korku ve endişeye kapılarak, Müslümanlara Bu ayet ve hadislerde işaret edildiği gibi yönelik siyasi ve ekonomik baskılarını tebliğ, Allah’ın peygamberlere verdiği ortak arttırmışlardır. İhtida edenlerin sayılarıyla bir sorumluluktur ve nübüvvetin şartıdır. orantılı olarak müşriklerin rahatsızlıkları ve Gerçekten, insanlığın ilim, kültür ve Müslümanlara yönelik baskıları da hız medeniyetine en büyük katkı, kazanmıştır. Bu nedenle Mekke’de nüfuz peygamberlerin tebliği ile olmuştur. sahibi kabilelerin liderleri toplanarak; Resulullah da, tebliğine Mekke’de başlamış ”itibarlarının sarsıldığını, inançlarının ve Medine’de devam etmiştir. Kur’an’da zedelendiğini ve otoritelerinin sarsıldığını” işaret edildiği gibi yakınlarını uyarmakla belirten kararlarını Resulullah’a başlayan tebliğ süreci14 bir müddet sonra duyurmuşlardı. Hz. Peygamber(sav)bu çevre kabilelerle devam eden diyalog, karara karşılık şu cevabı vermiştir: “Benim iletişim, davet mektupları ve diplomatik amacım sizin itibar, şeref, mal ve teamüllerle hedef genişletilmiştir. yetkilerinizi kısıtlamak değildir. Ben onlardan daha hayırlı olanları size teklif ediyorum. Şüphesiz ki Allah aramızda bir Mekke Dönemi: hüküm verecektir.” 16 Hz Muhammed (sav)’in toplam 23 yıllık Ne var ki Müslümanların dini, siyasi, sosyal tebliğ hayatını; zorluk/meşakkat yönünden ve hukuki yönden hareket alanları iki döneme ayırmak mümkündür. Birincisi daraltılmıştır. Konu ile ilgili İbn-i İshak’ın Mekke dönemi olup 13 yıl devam etmiştir. belirttiği gibi, Hz. Peygamber(sav)’i eşi İkincisi Medine dönemidir ve 10 yıl devam Ümmü Seleme müminlerin durumunu şöyle etmiştir. Ancak Mekke dönemi de, tebliğin açıklamıştır: “Mekke’de tebliğin ilk seyri ve özelliği açısından 3 merhale olarak yıllarında büyük sıkıntılar yaşanmış adeta değerlendirilmiştir. Birinci merhale, gizli yer gök üzerlerine dar gelmiştir. O gün, tebliğ dönemini kapsamaktadır ki süresi 3 yapılan zulüm, bela ve eziyete karşı durmak yıldır. İkinci merhale, tebliğin ilan mümkün değildi. Resulullah Müslümanların edilmesiyle nübüvvetin dördüncü yılının daha fazla mağdur olmamaları için en başından, onuncu yılının sonuna kadar azından bir kısmının Habeşistan’a hicret devam etmiştir. Üçüncü merhale ise, bi’setin etmelerini uygun görmüştür. Zira onuncu yılının sonunda başlayıp hicrete Habeşistan Kralı Necaşi’nin Müslüman kadar devam eden ve tebliğin Mekke mültecileri himaye edeceğine dair haber dışındaki yerleşim yerlerine ulaştırıldığı üç alınmıştır.” 17 Muhammed Hamidullah’ın yıllık süredir.15 tespitine göre; Hz. Peygamber daha Mekke döneminde iken Necaşi’ye bir mektup Nübüvvetin ilk beş yılında, iman edenlerin yazarak Müslüman mültecilere sayılarının tedricen artmasıyla müşrikler
14 Şuara; 26/214. 16 Abdü’s-Selam Harun; Sîretü İbnü Hişâm, Darü 15Safiyyü’r-Rahman el-Mubarekfûrî, er-Rahîku’l ihyaü’t-Türasü’l Arabî, Beyrut, 1972, c.2, s.66. Mahtum,Mektebetü’l Cidde,Cidde, s.86. 17 Muhammed bin İshak Yesar; Sîretü İbn-i İshak, Hayra Hizmet Vakfı, Konya, 1981, s. 194.
80 misafirperverlik gösterilmesini istemiştir.18 kullanılacak yuvarlağa yakın bir gümüş Mekke’de kalan diğer müminler ilerleyen yüzüğünün üzerine, yukardan aşağıya zaman diliminde; bir kısmı yine Habeşistan “ALLAH, RESUL, MUHAMMED” üzerinden bir kısmının da doğrudan kelimelerinin yer aldığı bir mühür Medine’ye hicret etmelerine izin verilmiştir. hazırlamıştır.20 Resulullah da, vahiy ve Cebrâil’in İbni Hişam bu hizmetlerde görevlendirilen bilgilendirmesi doğrultusunda alınan 48 elçinin biyografisi hakkında bilgiler tedbirlerle Hz. Ebu Bekir’le birlikte vererek, davet ve tebliğin yoğunlaştığı bu Medine’ye hicret etmişlerdir. dönemi, “Krallara elçi çıkarması” şeklinde değerlendirmiştir21. Resulullah Mektuplarla ilgili bir toplantı düzenlemek suretiyle Medine Dönemi ashabına şu açıklamayı yapmıştır. “Allah Resulullah’ın Tebliğinin ikinci merhalesi beni âlemlere rahmet olarak gönderdi. Medine dönemidir ve 10 yıl devam etmiştir. Sakın Hz. İsa’nın Havarilerinin, kendi Özellikle hicretin son üç yılında Medine’de aralarında ihtilafa düştükleri gibi siz de diplomatik ilişkilere bir ivme ihtilafa düşmeyiniz. Ashap, ey Allah’ın kazandırılmıştır. Hicretin ilerleyen resulü onlar nasıl ihtilafa düştüler? Diye yıllarındaki tebliğ faaliyeti, Medine’deki sordular. Benim sizi davet ettiğim şeye Hz. ziyaretler ve görüşmelerle sınırlı kalmamış, İsa da onları davet edip yapmalarını çevre ve dış ülkelerle ilişkileri geliştirmek istemiştir. Onlar kolay ve yakın olan yerlere amacıyla Medine’de “yazışma servisleri” gitmeyi kabul ettiler fakat uzak yerlere 19 kurulmuştur. Bu devletlerin arasında gitmeyi kabul etmediler. Yüzleri kızardı ve dönemin büyük gücü kabul edilen Rum ve ağırlık gösterdiler. Hz. İsa bunları Allah’a Fars devletleri de vardı. Bu iki devlet şikâyet etti. Keşke bunların her biri başkanı ve halkının İslam’a davet edilmesi gönderilecek toplumun dilini konuşsalardı bir özgüven ve kararlılığın ifadesidir. diye temennide bulundu. Daha sonra Hz. İsa Nitekim çok geçmeden bu ülkelere ait dua etti. Hepsinin mucizevi olarak toprakların büyük kısmı, Müslümanların gidecekleri memleketlerin lisanlarını emrine girmiştir. öğrenmişlerdir. ”22 Hz. Peygamber (sav) yazı ve mektuplarının resmiyet kazanması için kendisine ait bir mühür temin etmiştir. Çünkü o dönmede, Hz. Peygamber (sav) devlet başkanlarıyla mührü olmayan yazı ve mektuplar, muhatap olacak elçilerin tayininde ilim, ahlak, liyakat, nüfuz, yüz güzelliği, yabancı muhataplar tarafından dikkate alınmıyordu. Sahabe Resulullah’ın bu arzusunu yerine dil, hitabet, ikna kabiliyeti, dürüstlük ve getirmek amacıyla yazışmalarda insanlara nasıl davranacağı gibi hasletler
18 Muhammed Hamidullah, Le Prophete de L’İslam, 20 Buharî, Libas,50. Beyrut,1975, s, 75, vd. 21 İbni Hişam,es- Siyretü’n-Nebveiyye(tahkik 19 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber’in Altı Komisyon) Darü’l Künüzü’l Edebiyye,c.II. s.606, Orijinal Diplomatik Mektubu, (Çeviren; Mehmet 608. Yazgan), Beyan Yayınları, İstanbul, 1990, s.13, vd. 22.M.Hamidullah, Hz. Peygamberin Altı Orijinal Mektubu,s.65 vd..
81 aramıştır. Ayrıca sır saklamaları, güvenilir gönderilmişlerdir. Mektup yazarken Kisra olmaları ikili ve resmi görüşmelerde ve Kayser ile beraber onlara tabi olan deneyimli olmalarına özen gösterilmiştir. yöneticilere mektup ve elçi irsal ile Çünkü mektuplar genellikle hükümdarlara, cümlesini aynı seviyede tutarak İslam dinine valilere ve önemli kabile başkanlarına davet etmiştir.”25 Birçok kaynakta gönderiliyordu.23 Diğer taraftan mektupları görevlendirilen elçilerin isimlerini bulmak taşıyan elçilerin dokunulmazlığı ve onlara mümkündür. Hatta bazılarında tarihler bile nasıl muamele edileceği hususu da güvence verilmiştir. altına alınmıştır. Bu elçiler, sahabenin en liyakatli ve muktedir olanlarından seçilmişlerdir. Onlarda ahlak, yüz güzelliği, Diplomatik Teamül hitabet, ikna kabiliyeti, dürüstlük, bilgi vb. Şüphesiz ki Hz. Muhammed (sav)’ın, yüce hasletler ön planda tutulmuştur. Dini görev ahlakı ve nezaketi; huzura gelen heyetlerin ve tebliğle gönderilen elçilerin hepsi de karşılanmasına, ağırlanmasına, İslami konulara vakıf ve dini hükümleri müzakerelerin yapılmasına ve antlaşmaların titizlikle yerine getiren sahabelerdi.24 imzalanmasına da yansımıştır. Aşağıda Ahmed Cevdet Paşa da elçilerin maddeler halinde açıklandığı üzere bu konumunu ve kendilerine tevdi edilen uygulamaların, çağımızdaki diplomatik ve mektuplarla ilgili şunları ifade etmiştir: “ protokol uygulamalarının ilerisinde Elçiler İslam dinini duyurmak ve yüceltmek olduğunu söylemek mümkündür: için gönderilmiştir. Hz. Peygamber (sav) a) Hz. Peygamber (sav), uzaklardan Hudeybiye’den döndükten sonra, civardaki gelen heyet ve elçileri karşılamak ve krallara mektuplar göndermiştir. Bu ikametgâhlarına yerleştirmek üzere bazı elçiler/süfera, hep eski/kudema sahabeleri görevlendirmiştir. Gelen muhacirindendi. Abdullah b. Huzafe ticaret Misafirler, önce yabancı konuklara tahsis için İran’a gidip geliyordu. Dihye hüsn ve edilen Remle binti Haris’in konağına cemal sahibi idi. Cibril-i Emin onun götürülerek istirahat etmeleri sağlanırdı. suretinde Resulullah’a gelirdi. Umman’da Huzura çıkmak için hazırlık yapmalarına hükumet eden “Celendi oğullarına, meşhur fırsat verilirdi. Belirlenen saatte Mescide Amr bin As, gönderildi. Daha sonra geldiklerinde Resulullah, en güzel Umman’a vali tayin edildi. Zübeyir bin elbiselerini giymiş olarak onları Avvam’ın kardeşi Said bin Avvam özel bir karşılardı. İkili ilişkilerin geliştirilmesi mektupla Müseylemetü’l Kezzab’a amacıyla getirilen hediyeleri kabul gönderilmiştir. Böylece elçiler İslam dinini ederdi. Buna mukabil misafirleri duyurmak ve yüceltmek amacıyla
23.İbni Hişam, a.g.e. c.II, s. 606 vd. İbrahim Sarıçam, 24 İbni Hişam, a. g.e. c.II. s. 606,607; Bkz: İbrahim Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Sarıçam; Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Başkanlığı Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ank. 2003, s. Yayınları, Ankara, 2003, s. 299, M.Mevlana; a. g.e, 299. c.2, s.412. 25Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya (Çeviri, Murat Albayrak), Yasin yayınevi, İstanbul. c. II, s. 399.
82
uğurlarken onlara da hediyeler verilir ve f) Yazılı veya sözlü antlaşmaların yol durumlarına göre azık hazırlanırdı. 26 sonuçlarına ve hükümlerine bağlı b) Davet ve tebliğ mektuplarında detaylar kalınmıştır. Nitekim Resulullah ve dikkate alınmıştır. Özellikle beraberindekiler, Hudeybiyye hükümdarlara yazılan mektuplar, anlaşmasına dayalı olarak Umreyi kaza hikmetli ve ileri görüşlü bir üslupla etmek üzere Mekke’yi ziyaret ettiklerinde kaleme alınmıştır. İfadeler saygı, deri çadırlarını Ebtah mevkiinde müsamaha, samimiyet ve sadakat üzerine kurmuşlardı. Sözleşmeye göre Mekke’de inşa edilmiştir. Muhatapların makam, ikamet süresi üç gündü. Olayı izleyen mevki, unvan ve itibarlarına riayet Kureyş müşriklerinden Süheyl bin Amr edilmiştir. ile Huveytib bin Abduluzzâ çadıra gelerek; “Antlaşmaya göre üç günün c) Konuklara yönelik tehdit ve intikam dolduğunu ve hemen Mekke’den anlamına gelecek söz, işaret ve imalara ayrılmasını istemişlerdir.” Resululla’ın yer verilmemiştir. Üstelik bunların, yanında bulunanlardan Sa’d bin Ubâde İslam’ı kabul etmeleri halinde hak ve müşrik heyetine; “Burası ne sizin ne de kazanımlarının devam edeceği ifade babanızın toprağıdır. Resulullah burada edilmiştir. Böylece Resulullah, makam ancak antlaşmaya uyarak gönül rızasıyla ve saltanat meraklısı olmadığını ortaya çıkar.” Demiştir. Hz. Peygamber (sav) koymuştur. Zenginlerin malından zekât Sa’d’a dönerek; “Konak yerinde bizi alınıp fakirlere verileceğini bildiriyor ziyarete gelenleri incitme.” Buyurdu ve fakat yanlış anlaşılmaması için kendisine sahabeye, hemen hazırlanıp ayrılma ve ailesine zekâtın helal olmadığını talimatını vermiştir. 28 hatırlatıyordu. g) İnsan hak ve onurunun korunmasına d) Hükümdarlara konumlarına göre hitap özen gösterilmiştir. Zayıf ve güçsüzlere edilmiştir. Şayet ehl-i kitaptan biri ise, yardım edilmiştir. Barış ve huzurun semavi dinler arasındaki ilişkiye ve ortak sürdürülmesi için toplumların yöneticileri bağa işaret etmiştir. Eğer ehl-i kitap ve dini liderleri görev ve makamlarına değilse insanlığın Allah’a dönmesi ve göre onura edilmiştir. Kavimleri arasında Allah’tan başkasına tapmaktan vaz küçük düşürücü ve mahcubiyete yol 27 geçmesi gerektiğini açıklamıştır. açacak uygulamalara yer verilmemiştir. e) Ziyarete gelen heyetler, Müslim ve Müslüman olanlara önceki konumlarına gayri Müslim ayırımı yapılmadan uygun görevler verilmiştir. mütekabiliyet esaslarına göre ğ) Dışa yönelik ilişkilerde yumuşak ve karşılanmıştır. Onları karşılamak, cömert davranılması, Resulullah’ın dış ağırlamak ve uğurlamak üzere protokol siyasetinin ayrı bir parçasıdır. Nitekim kaideleri uygulanmıştır. Mekke’nin fethinde şehrin en nüfuzlu
26 M.Asım Köksal, İslâm Tarihi,Şamil 27 Heyet; Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Yayınevi,İstanbul, c.15, s.546 vd. c. 1. Çağ Yayınları, İst. 1986, s. 498 vd. 28İbrahim Sarıçam; a.g.e, s. 268.
83
lideri iken otoritesini kaybeden ve yakın ilişkiler içinde olduğunu kimse inkâr geçmişte Müslüman olan Ebu Süfyan’ın etmemektedir. Hal böyle olunca halkın arasında mağduriyetini önlemek Resulullah’ın beraberindeki ashabıyla için evine sığınanların güven içinde gerçekleştirdikleri davet ve tebliğ hakkında olacaklarını belirterek ev sahibini ve bütün kaynaklar bize zengin bir malzeme oraya sığınanları ödüllendirmiştir. 29 vermektedir. Esasen gücünü tamamen Allah’tan alan, son ve evrensel bir peygamber olarak müjdelenen Hz. Tebliğ ve Davet Mektupları Muhammed (sav)’in komşu ülkelerinin Hz. Peygamber (sav)’ın, devlet başkanı vali, yönetici ve halkıyla ilgilenmesi kadar tabii kabile reisi ve diğer sorumlulara gönderdiği bir şey düşünülemez. Bu zorunluluktan mektupların ana teması, davet ve tebliğdir.30 hareketle şartlar olgunlaştığında, daha geniş Mektupların metinleri arasında bazı ve uzak yerlere ulaşmak amacıyla, farklılıklar olsa bile, hadis kitaplarında ve mektuplar yazmış olması, elçiler klasik tarih kaynaklarının birçoğunda yer görevlendirmiş bulunması ve devlet almıştır. Özellikle Sahih -i Buhari, şerh ve başkanlarıyla diyalog kurması son derece tercümelerinde Resullah’ın Rum Kayseri tabii karşılanmalıdır. Bu sürecin Heraklius’a gönderdiği mektubun, büyük oluşmasında rolü olan mektup, elçi ve yankılara sebep olduğu belirtilmiştir. hükümdar gibi kilit objeler arasındaki Heraklius mektubu aldığında, bölgede farklılık, konunun aslına zarar verecek bulunan Ebu Süfyan’ı davet ederek Hz. nitelikte değildir. Dolaysıyla tarih, rivayet Peygamber (sav) hakkında birçok soru ve olayın akışındaki bakış açısı, komşu sormuş ve hepsinin cevabını almıştır. Kral devlet başkanlarına davet ve tebliğ olayın ehemmiyetini kendisine yakın mektuplarının yazılmadığı sonucunu yetkililerle paylaştıktan sonra şu açıklamayı çıkarmaz. Aksine bu eylemin yapmıştır: “Hz. Peygamber(sav)’ın yanına gerçekleştiğine işaret eden, yazı, rivayet ve varabileceğimi bilsem, Onunla buluşmak haber kaynakları diğerlerinden çok daha için her türlü zahmete katlanırdım. Orada güçlü ve fazladır. olsaydım (hizmet arz ederek) ayaklarını yıkardım.”31 Buharî’nin Türkçe tercümesini yapan Mehmed Sofuoğlu da, mektuplar İslam’ın Tebliği Ve Maverünnehir hakkında daha detaylı bilgilere yer İslam tarihine bakıldığında da hemen vermiştir.32. anlaşılacağı üzere İslamiyet; kutlu asrı izleyen Emevi ve Abbasi hükümdarları Konu bir bütün olarak değerlendirildiğinde; Hz. Peygamber(sav)’ın davet, tebliğ, barış döneminden itibaren, bugün çoğunluğu ve komşuluk amacıyla insanlarla birebir Özbekistan devletinde bulunan
29 Ahmet Özel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam 30 M Sofuoğlu, Sahi-i Buhari Tercümesi, c. 15, Ansiklopedisi, “Muhammed Maddesi/ Siyasi ve s.7118. Askeri Kişiliği” Maddesi, İstanbul 2005 c. xxx. S. 31 Buhari; Vahiy,1. 434 vd. 32 M. Sofuoğlu Sahih-i Buhari ve Tercümesi, c. 15, s.7116 vd.
84
Maveraünnehir coğrafyasına Mezopotamya iken hocası Dâhilî’nin rivayet sırasında üzerinden ulaşmıştır. Bu yıllarda bölge diğer yaptığı bazı hataları tashih etmesiyle semavi dinlerin etkisinden uzaktı. Belki dikkatleri çekti. On altı yaşına geldiği zaman Asya ve uzak doğunun böyle bir avantajı İbnü’l-Mübârek ve Vekî‘ b. Cerrâh’ın vardı. Böylece İslam tarihinin ilk yıllarında kitaplarını tamamen ezberlemişti. Bu sırada bölgenin ilim ikliminde yetişen İmam annesi ve kardeşi Ahmed ile birlikte hacca Buhari ve İmam Matüridi bunun en güzel gitti. Hac sonrası onlar memleketlerine örneğidir. Biz çalışmamızın bu bölümünde döndükleri halde Buhârî Mekke’de kaldı ve Hicretin ilk yıllarından itibaren bölgede Hallâd b. Yahyâ, Humeydî gibi âlimlerden yetişen ve İslam’ın tebliğine katkısı olan iki hadis tahsil etti. Daha sonra bu maksatla ilim büyük İslam âliminden özetle söz etmek merkezlerini dolaşmaya başladı. Bu istiyoruz. Bunlardan biri Kur’an’dan sonra bağlamda, Bağdat’a sekiz defadan fazla gitti en önemli sahih hadis kaynağını hazırlayan ve her seferinde Ahmed b. Hanbel ile İmam Buhari ve İslam Akaidini vahiyle akıl görüşüp ondan faydalandı. Basra’ya dört ışığında değerlendiren İmam Matüridi’dir. veya beş defa gitti; orada Basra kadısı Muhammed b. Abdullah ve Haccâc b. Minhâl gibi muhaddislerden istifade etti. İmam Buhari Mekkî b. İbrâhim, Kuteybe b. Saîd vb. Asıl adı; Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl âlimlerden hadis dinlemek için Belh’e birkaç b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî (ö. defa gitti ve Belhliler’in isteği üzerine onlara 256/870)’dir. Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en kendilerinden ilim tahsil ettiği 1000 hocadan güvenilir kitap kabul edilen el-Câmiʿu’ṣ- birer hadis yazdırdı. ṣaḥîḥ adlı eseri hazırlayan ve dünyada Dımaşk’ta Ebû Müshir’den hadis öğrendi. tanınan büyük bir hadis âlimidir. 13 Şevval Hicaz’da altı yıl kaldı. Humus’a gitti. 194 (20 Temmuz 810) Cuma günü Kûfe’ye birçok defa seyahat ederek Âdem b. Buhara’da doğmuştur. Aile olarak Buhari’nin babası Mugīre, Buhara Valisi Ebû İyâs, Ubeydullah b. Mûsâ, Ebû Nuaym Cu‘feli Yemân vasıtasıyla müslüman Fazl b. Dükeyn gibi muhaddislerden hadis olmuştur. Buhârî bundan dolayı Cu‘fî dinledi. Medine’de İsmâil b. Ebû Üveys, nisbesiyle de anılmıştır. Babası İsmâil’in Merv’de Abdân b. Osman, iki defa gittiği Mâlik b. Enes ve Abdullah b. Mübârek gibi Mısır’da Saîd b. Ebû Meryem, Abdullah b. âlimlerden hadis öğrenen bir kişi olduğu Yûsuf ve Asbağ b. Ferec gibi hocalardan bilinmektedir. Buhârî henüz çocukken hadis tahsil etti. İlk defa 209’da (824), son babasının vefat ettiği, bu nedenle hadislerle olarak da 250’de (864) gittiği ve beş yıl ilgili bazı kitaplarının oğluna intikal ettiği süreyle hadis okuttuğu Nîşâbur’da Yahyâ b. anlaşılmaktadır. Annesinin ise duası bol ve Yahyâ el-Minkarî gibi hadis hâfızlarından dindar bir kadın olduğu zikredilmektedir. faydalandı. Buhârî kendilerinden hadis Buhârî on yaşına doğru Muhammed b. yazdığı muhaddislerin sayısının 1080 Selâm el-Bîkendî, Abdullah b. Muhammed olduğunu söyler (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, el-Müsnedî gibi Buharalı muhaddislerden XII, 395). hadis öğrenmeye başladı. On bir yaşlarında
85
Tek nüshası İrlanda’da bulunan (Chester sened ve metinlerinin doğrusunu her birine Beatty, nr. 5165/1, 11 varak) İbn Mende’ye ayrı ayrı söyledi. Buhârî hakkında tereddüdü (ö. 395/1005) ait Tesmiyetü’l-meşâyiḫ olanlar onun nasıl bir hâfıza gücüne ve ne elleẕîne yervî ʿanhüm el-İmâm Ebû kadar geniş bir hadis kültürüne sahip ʿAbdillâh Muḥammed b. İsmâʿîl el- olduğunu gördüler. Buḫârî adlı eserde, Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ- ṣaḥîḥ’te rivayette bulunduğu hocalarından 309 muhaddisin adı, yaşadıkları şehirler ve İmam Matüridi ölüm tarihleri verilmektedir. Ancak el- Maverannehir bölgesinin ilk İslam Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’teki rivayetlerin Buhârî’nin alimlerinden biri de Ebû Mansûr derlediği yüz binlerce hadisin pek az bir Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el- bölümünü teşkil ettiğini de gözden uzak Mâtürîdî es-Semerkandî (ö. 333/944)dir. tutmamalıdır. Meşhur talebesi Firebrî, el- Mâtürîdiyye mezhebinin kurucusu, müfessir Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i Buhârî’den 90.000 ve fakih bir İslam âlimidir. Nisbet edildiği talebenin dinlediğini söylemektedir. En Mâtürîd (Mâtürît), bugün Özbekistan tanınmış diğer talebeleri ise İmam Müslim, Cumhuriyeti’nin sınırları içinde bulunan Tirmizî ve Ebû Hâtim, gibi muhaddislerdir. Semerkant’ın bir dış mahallesidir. Bu yer bugün de eski Semerkant’ın dar sokak ve tek Buhârî’nin uzun seyahatleri sonunda katlı evlerin bulunduğu yüksekçe bir derlediği hadislerle geniş bir kütüphane yerdedir. İmam Matüridi kabrini 30 Nisan meydana getirdiği ve seyahatleri esnasında 2019 tarihinde ziyaret etme imkânını kitaplarını imkân nispetinde yanında taşıdığı buldum. Çevresi kısmen çam ağaçları ve anlaşılmaktadır. Yazdığı hadislerin çimlerle düzenlenmiş olsa bile buraya kitaplarda kalmayıp onları hâfızasına ulaşımda sıkıntılar yaşanmaktadır. Ne nakşettiğini gösteren en iyi örneklerden biri hikmetse Semerkant yetkilileri bütün ziyaret Bağdat’ta verdiği imtihandır. İbn Adî’nin yerlerinin ulaşım, park ve bahçe rivayetine göre, Buhârî’nin Bağdat’a düzenlemelerini çok güzel yaptıkları halde geldiğini duyan muhaddisler 100 hadisin buraya beklenen hassasiyeti göstermemişlerdir. sened ve metinlerini birbirine karıştırarak bunları on kişiye verdiler ve onlara Buhârî Hayatı hakkında kaynaklarda çok az bilgiye toplantı yerine gelince bu hadisleri sırayla rastlanan Mâtürîdî, Abbâsîler’in merkezî sormalarını söylediler. Bu on kişi tespit otoritelerinin oldukça zayıfladığı bir edilen hadisleri çeşitli İslâm ülkelerinden dönemde siyasî bakımdan hilâfete bağlı gelmiş olan muhaddislerin huzurunda müstakil beyliklerden Sâmânoğulları’nın okuyarak bunların mahiyeti hakkında bilgi Mâverâünnehir’e hâkim oldukları devirde 33 istediler. Buhârî onlara bu hadislerin yaşamıştır. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte hocası Rey Kadısı hiçbirini okunduğu şekliyle bilmediğini Muhammed b. Mukātil er-Râzî’nin 248 belirttikten sonra, ilk soruyu yönelten (862) yılında vefat ettiğine dair bilgiden kimseden başlayarak, sordukları hadislerin hareketle III. (IX.) yüzyılın ilk yarısının
33 Şükrü Özen, DİA, 2003 Ankara' 2003, 28./151- 157.
86 ortalarında dünyaya geldiği ve ömrünün bir hareket edilmiştir. Bu da bölgenin barış ve asra yakın olduğu tahmin edilmektedir. huzurunu temin etmiştir. Şurası unutulmamalıdır ki Kur’an’ın yorumunda, İslam’ın iman esaslarının İslam’ın bu ilk asırlarından itibaren bölgenin anlaşılmasında vahiy ve aklın birlikte yetiştirdiği İmam Buhari, Hz. Peygamber değerlendirilmesinde İmam Matürid’inin (sav)’den rivayet edilen hadislerin sıhhat insanlığa büyük hizmeti olmuştur. Aradan dereceleriyle ilgili alan araştırmalarında geçen asırlara rağmen İslam dünyasında bulunmuştur. Bu maksatla İslam ortaya çıkan dini akımların hiçbiri Matüridi coğrafyasından belli başlı ilim merkezlerini gibi toparlayıcı olamamıştır. Bu nedenle ziyaret ederek hadis metinlerini ve rivayet İmam Ebu Hanife, İmam Buhari ve İmam edenlerin güvenirliliklerini incelemiştir. O Matüridi İslam âlemi için zengin bir ilmi dönem için bu çalışma, bir olağanüstü hal miras bırakmışlardır. Bunların usul, kabul, olarak değerlendirilmelidir. metot ve izledikleri yol aynıdır. İman, ibadet ve ahlak konularında Kur’an ve sünneti İslam’ın önceliklerinden biri de iman insanların idrakine uygun bir şekilde konularıdır. Bu alanda da İmam Matüridi yorumlamışlardır. Bugün dünya Müslüman büyük bir çığır açmıştır. Çünkü Allah’ın nüfusunun kahir çoğunluğu onları varlığı, birliği, sıfatları, kaza, kader, izlemektedir. nübüvvet ve ahiret inancı insanları en çok meşgul eden konuların başında geliyordu. Bu konuların vahyin ışığında ama aklın da SONUÇ katkısıyla anlaşılması gerekiyordu. İşte İslam dininin Arap yarımadasından sonra en Matüridi de insanlığın bu beklentilerine bir erken ulaştığı bölgelerden biri de umut ve çözüm niteliğinde sahih Maveraünnehir coğrafyasıdır. Bu bölgede kaynaklarda yorumlar yapıyordu. Halen yönetimler kısa aralıklarla el değiştirmiş olsa Kitabü’t-Tevhid ve Tevilatü’l Kur’an bile İslam dini açısından bir engel teşkil eserlerinde konuya ilişkin en doğru etmemiştir. Bölgede yetişen İslam âlimleri çözümler üretilmeye devem edilmektedir. barış ve huzurun teminatı olmuşlardır. Bu yüzden asırlar boyunca bölgedeki bu Vahiy, akıl ve hikmet çizgisi üzerinden ağırlığın etkisi devam etmektedir.
KAYNAKÇA Abdü’l Gani en- Necvel el Gamel, Hicretü’r-Resul ve Sahabetühü Fi’l Kur’an-i ve’s-Sünne, Darü’l Vefa,Kahire, 1989. Abdullatif Harputî, Kelam İlmine Giriş, (Çev: Fikret Karaman) Çelik Yayınevi, İstanbul, 2016. Abdü’s-Selam Harun; Sîretü İbnü Hişâm, Darü ihyaü’t-Türasü’l Arabî, Beyrut,1972. Abdullah Yeğin vd. Osmanlıca Türkçe Büyük Lügat, Türdav Ofset, İstanbul 1981
87
Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya (çeviri, Murat Albayrak) Yasin yayınevi, İstanbul. Ahmet Önkal; Resûlullah’ın İslama Tebliğ Metodu, Hayra Hizmet Vakfı, Konya,1988. Ateş Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1986. Buhari, Ebu Abdillah Muhammed İbn İsmail, Sahih-i Buhari ve Tercemesi (Çev: Mehmed Sofuoğlu), Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1987. Celaleddin Abdurrahman es-Süyuti, Feydu’l Kadir Şerhu Camiu’s-Sağir, Darü’l Marife Beyrut,1972. Cübran Mes’ud; er-Raid, Darü’l ilim, Beyrut, 1967. Ebi İsa Muhammed bin İsa bin Sevre, Sünen-i Tirmizi, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981. Ebu Abdullah Muhammed bin İsmail el- Buhari, Sahih-i Buhari, Darü İhyaü’t-Türasi’l Arabî. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Azim Dağıtım, İstanbul, 1992 İbn Manzur; Lisânü’l Arab, Darü’l Lisânü’l Arab, Beyrut, 1987. İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003. İmam Ebi’l- Hüseyin Müslim İbnü’l Hüccac el- Kuşeyri en- Niasburî, Sahih-i Müslim, Darü’l İhya’i-Türas Arabî, Beyrut, 1955. İsmail Hakkı Bursevî; Rûhu’l Beyan Tefsiri, (Tercüme; Hey’et), Damla Yayınevi, İstanbul 1995. Karaman Fikret, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2010. Karaman Fikret, vd. Dini Kavramlar Sözlüğü, “Tasavvuf” Maddesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009. Karaman Fikret, İslami İnanç Değerleri ve Çağdaş Dini Akımlar, Çelik Yayınevi, İstanbul 2015. Muhammed Ali Sabunî; en-Nübüvvetü ve’l Enbiya, Darü’l Hadis, Kahire, 1984. Muhammed Fuad Abdulbaki; Mu’cemü’l Müfehres Darü’l Hadis, Kahire, 1988. Mevlana Şeyh Muhammed İsmail Panipeti, İslam Yayılış Tarihi, (Tercüme: Ali GENCELİ) Toker Yayınları, İstanbul, 1971. Muhammed Hamidullah, Le Prophete de L’İslam, Beyrut,1975. Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu,(Çeviren: Mehmet Yazgan) Beyan yayınları, İstanbul,1990. Muhammed bin İshak Yesar; Sîretü İbn-i İshak, Hayra Hizmet Vakfı, Konya, 1981. Özen Ahmet, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, “Muhammed Maddesi/ Siyasi ve Askeri Kişiliği” Maddesi, İstanbul 2005. Özen Şükrü, DİA, “Matüridi Maddesi” Ankara 2003. Sahih-i Buhari ve Tercümesi (Tercüme: MTehme Sofuoğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1989,
88
Safiyyü’r-Rahman el-Mubarekfûrî, er-Rahîku’l Mahtum,Mektebetü’l Cidde, Cidde.
89
Seyahatnamelere Göre On beş ve On altıncı Yüzyıllarda Çin/Hıtay’da Siyasi ve Sosyal Hayat
Political and Social Life in China/Khitai in the Fiteenth and Sixteenth Centuries According to Travel Books
Bedri MERMUTLU1
Öz Geçmiş yüzyıllarda Buhara ve Semerkant üzerinden Hıtay ve Çin ülkesine yapılan seyahatler üzerine kaleme alınan eserler bölgeye ait o devrin siyasal ve sosyal hayatıyla ilgili önemli tarihî ve etnografik malzeme barındırmaktadır. Bu tür eserlerden ikisi Hoca Gıyaseddin Nakkaş ile Ali Ekber Hıtâî’ye ait seyahatnamelerdir.
Timur’un oğlu Mirza Şahruh’un oğlu Mirza Baysungur’un adamlarından Hoca Gıyaseddin Nakkaş, 1419 yılında Çin hükümdarına Herat’tan gönderilen elçi heyeti arasında bulunarak üç yıl süren bu seyahati sırasında gördüğü önemli olayları kaleme almıştır. Acâibü’l-letâif ya da Hıtay Sefaretnamesi adındaki bu Farsça eser daha sonra Damad İbrahim Paşa’nın emri üzerine Çelebizâde Asım Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Ali Ekber Hıtâî’nin on altıncı yüzyıl başlarında yazarak önce Birinci Selim’e sonra Kanuni Sultan Süleyman’a takdim ettiği Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin ya da Kanunnâme-i Çin ü Hıtay adlı kitap ise bu bölgeyi yöneten hükümdarlar başta olmak üzere vilayetler, ordu, halk, şehir ve kasabalar ile âdet ve gelenekler hakkında ayrıntılı bilgiler veren bir eserdir. Hıtay ülkesindeki dinî hayat, müzik ve eğlence hayatı, resim atölyeleri ve okulları, ticaret hayatı, kullanılan para birimi ve sarrafları, giyim kuşamları ve törenleri eserde yirmi bölüm içinde ele alınarak bilgi verilmektedir. Eser Üçüncü Murad zamanında Türkçeye tercüme edilmiştir.
Her iki eser sonraki tarihlerde (1854 ve 1916) Osmanlı matbaalarında yayınlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Hıtay, Hoca Gıyaseddin Nakkaş, Ali Ekber Hıtâî, Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin, Acâibü’l-letâif
1 İstanbul Ticaret Üniversitesi, TÜRKİYE
90
Abstract
The books written on the travels to Khitai and China via Bukhara and Samarkand in the past centuries contain important historical and ethnographic materials related to the political and social life of the region at that time. Two of those books are the travel books of Hoca Gıyaseddin Nakkaş and Ali Ekber Hıtâî.
Hoca Gıyaseddin Nakkaş, who was one of the men of Mirza Baysungur, the son of Timur's son Mirza Şahruh, was among the delegate of envoys sent to the king of China from Herat in 1419; he wrote about the important events that he witnessed during this three-year journey. This Persian book called Acâibü’l- letâif or Hıtay Sefaretnamesi was later translated into Turkish by Çelebizâde Asım Efendi upon the order of Damad Ibrahim Pasha.
The book titled Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin or Kanunnâme-i Çin ü Hıtay, which was written by Ali Akbar Hıtâî at the beginning of the sixteenth century, was presented to Selim I and then to Süleyman the Magnificent, is a book that gives detailed information about the rulers that governed the region, the provinces, army, people, cities, towns, customs and traditions. Information about religious life, music and life of entertainment, painting workshops and schools, trade life, currency and moneychangers, clothing and ceremonies in Khitai country is given and discussed in twenty chapters. The book was translated into Turkish during the reign of Murad III.
Both works were later published in the Ottoman printing houses (1854 and 1916).
Keywords: Khitai, Hoca Gıyaseddin Nakkaş, Ali Ekber Hıtâî, Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin, Acâibü’l- letâif
1.GİRİŞ ortaya konularak Çin bölgesinin o Biri on beşinci yüzyıl başlarında, diğeri on yüzyıllardaki durumu daha geniş bir tabloyla altıncı yüzyıl başlarında Çin bölgesine sergilenmeye çalışılacaktır. Her iki eser yapılan seyahati konu edinen iki eserin devrin hükümdarları için kaleme alınmış tanıklığıyla o zamanki Çin ülkesinin siyasi olmakla ayrıca stratejik bir anlama da ve sosyal yapısına çok yönlü bir ışık sahiptirler. Hıtay Sefaretnamesi/Acâibü’l- tutulmuştur. Bu bakımdan Sefaretname-i letâif Mirza Şahruh’un oğlu Mirza Hıtay ve Kanunname-i Çin-i Baysungur için, Hıtayname/Kanunname-i Çin-i Maçin ise Osmanlı sultanları Yavuz Maçin/Hıtayname risaleleri önemli bilgi kaynaklarıdır. Daha önce Sefaretname-i Selim ile Kanuni Süleyman için yazılıp Hıtay/Acâibü’l-letâif üzerinde Özerdim ve sunulmuşlardır. Devirlerindeki hükümdarlar Eğri taraflarından inceleme çalışması tarafından dikkate alınarak yazdırıldığı gibi yapılmıştır. Kanunname-i Çin-i sonradan her iki eserin Türkçeye tercüme Maçin/Hıtayname eserini esas aldığım bu edilmesi/ettirilmesi de yine eserlere devlet çalışmada her iki eserde değinilen konular katından verilen önemi göstermektedir.
91
Yaptığımız çalışmada Ali Ekber Hıtâî’nin zayıflayan Kitanlar Mançurya’daki Curcitlar Türkçeye çevrilmiş metni kullanılmış ve karşısında başarısızlığa uğradı. 1125’de buradan doğrudan alıntılarla Çin/Hıtay devleti yıkılan Kitanların çoğunluğu ülkesinin dikkate değer yönleri açığa Curcitların yönetimi altına girdi. Yalluğ çıkarılırken bu eserden yaklaşık 90 yıl kadar Taşin, bir kısım Kitanları peşine takarak önce kaleme alınan Hoca Gıyaseddin batıya doğru göç etti. Tarihte bunlara “Kara Nakkaş’ın eserinden de paralel tespitler Hıtay/Kara Kitan” adı verildi. Önce Tanrı alıntılanmıştır. Hoca Nakkaş’ın eserinden Dağları’nın kuzeyindeki İmil’de karargâh yapılan alıntılarda ise Özerdim’in kurup kendisini toparlayan Yalluğ Taşin, çalışmasından yararlanılmıştır. 1133’de Doğu Karahanlıların başlıca şehirlerinden biri olan Balasagun şehrini zaptedip Kara Hıtay devletini kurmuştu. 2.Hıtaylılar Sonra Koçu Uygur devletini, 1141’den sonra Çin’de Liao Hanedanlığı (M. S. 907-1125) Harezmşahlar ve Karahanlıları tâbi devletler Kıtanlar tarafından kurulmuştu. Kıtanlar, durumuna getiren Kara Hıtayların sarayında Çince tarih kaynaklarında Hunların evlatları ve devlet teşkilatlarında ne kadar Uygurların olarak gösterilmektedir. Bunlara Türk yer aldığı pek bilinmemektedir. 1218’de diyenler de vardır. Dolayısıyla Liao Moğollar Kara Hıtay devletine son verdi. döneminde kuzey ve batı kavimleri Çin’e 1220’de Orta Asya’ya gelen Vu-Gu-sun (乌 “Kıtan” demişlerdir. Ming hanedanlığı 古)’un bildirdiklerine göre, o zaman Kara döneminde ise Hanların Kıtanlara “Qita” Hıtaylardan pek az insan kalmış. Bunlar da (Kita), “Qitayi” (Kitayi) dediklerini Uygurların örf ve adetlerini benimsemiş ve görüyoruz. Bu terim Müslüman yazarlar Uygurlar gibi giyinmeğe alışmışlardı. Sonuç tarafından “Hitai” ya da “Hatai” şeklinde, olarak, önce Moğolistan’da, sonra Orta Avrupalı yazarlar tarafından ise “Catai”, Asya’da büyük tarihi olaylara müşahit olan “Cata” veya “Cathay” şeklinde ve sonraları Uygur kıyafetini benimseyen kaydedilmiştir. (İnayet, 2007: 1179) Kitanlar, on üçüncü asrın ilk yarısında Çin’de hangi etnik grup hâkimiyeti ele Uygurlar arasında eriyip bitmişti. (Yasin, geçirip güçlenmişse batıdaki kavimler Çin’i 2013: 324-325) o etnik grubun adıyla anmış ve O zamanlar Ruslar Çin hakkında bir şey kaydetmişlerdir. Oysa Çinliler (Hanlar) ne bilmedikleri için Kuzey Çin’deki bu kavmi “Qin/Çin” adını, ne “Kıtay” adını, ne de nazarı itibare olarak Kuzey Çin’e Khıtay “Tabgaç/Tawgaç” adını benimsemişlerdir. adını vermişlerdi. İslâm bilginleri ve Orta Onlar kendi ülkeleri için eskiden beri Çağ Avrupası da bunu bu şekilde kabul “Zhong-guo” (中國), kendileri için de “Xia” etmişlerdir. Demek oluyor ki, ilk önce (夏), “Han” (漢), “Han-ren” (漢人), “Han- Türkler, sonra Türklerden alarak Ruslar zu” (漢族), “Hua- xia” (華夏) terimlerini Çin’e, Ch'i-tan’lardan alınarak Kitay veya kullanmışlardır. (İnayet, 2007: 1180-1181) Hıtay demişlerdir. Bu şekilde Ch'i-tan’lar onuncu yüzyılda Kuzey Çin’e hâkim Önceleri Uygurların öğrencisi olan ve bir olduktan sonra adları Kuzey Çin’i kaç kuşak sonra kısmî olarak Çinlileşip iyice
92 göstermekle beraber bütün Çin’e alem verilir; bu, Kaşgar’dadır. Lâkin, şimdi olmuştur. Bugün bile Rusya İran ve Maçin’in, ‘Tawgaç’ diye tanındığını ve Türkistan Çin’e, Kitay derler. Moğollar ise Hıtay ülkesine de ‘Çin’ denildiğini belirtir. Ch'i-tan’lara Kitat (T çoğul ekidir) der. İşte, (İnayet, 2007: 1174) Acâib-ül-letâif adını taşıyan Hıtay Oysa “Tawgaç” ülkesi ile Maçin, yani Hoten sefaretnamesi de Hıtay adının hâlâ bütün çok farklı bölgelerdedir. Alaaddin Ata Melik Çin’de kullanıldığını gösteriyor. Halbuki Cüveyni’nin “Tarih-i Cihanguşa” adlı kitabın yazıldığı, yani sefaret heyetinin eserinde “Maçin” için “Menzi” de denilen Çin’e gittiği yıllarda (1419-21) Çin’de Ming Çin’in güney bölgesine verilen ad diye sülalesi (M.S. 1368-1644) hüküm açıklama yapmıştır. Buradaki “Menzi” ise sürüyordu. Hıtaylar (Ch'i-tan’lar) ise bu bir başka yerde “Hıtay’ın en uzak noktası” tarihte çoktan ortadan kalkmışlardı olarak açıklanmıştır. (İnayet, 2007: 1183) (Özerdim, 1950: 347). İbni Battuta “Çin” ile “Hita”yı farklı bölge olarak göstermiştir. “Kan, Çin ve Hita’nın 3.Sınırlar hükümdarıdır”. Ona göre Hita, başkent On altıncı yüzyıl başlarında Çin-i Maçin Hanbalık’tan üç aylık mesafededir ki, hakkında bilgi verdiği eserinde Ali Ekber Karakurum ve Bişbalık Hita Hıtâî bölgeyi şöyle tanımlamaktadır: “Şarkî şehirlerindendir. (İnayet, 2007: 1182) Acem’de bir diyar vardır ki Ceyhun derler, Anlatıya göre kardeşini katleden Kabil ve anın garbîsi canibine İran ve taraf-ı şarkîsine evlâdı babasının vereceği cezadan kaçıp bu Turan derler. Evvelki Turan’dan Ceyhun bölgeye sığınmışlardır. Kabil soyunun canibinden evveli Buhara ve Semerkand’dır dünyanın doğu ucuna sığınmasının sebebi ve canib-i şarkîsi Bedahşan ve Türkistan’dır. buranın iki tarafının deniz olması, kara Ve taraf-ı şarkî-i Türkistan Çin-i Maçin ve tarafının ise sahra olmasıydı. Denizden canib-i şarkî-i Keşmir ve Hoten memâlik-i düşman gelemezdi; kara tarafına ise Hıtay’dır kenar-ı maşrik’e varınca. Ve ol hendekler kazılarak düşman deryanın nihayetinden haber malum engellenebilirdi. Bu yüzden ilk üç asır değildir. Ve deryadan beş mil mesafe miktarı zamanında, üç bin senede burada hendekler Hanbalık’a yetişir ve Hanbalık payitaht-ı kazılıp duvarlar bina edildi. (Ali Ekber, Hıtay’dır. (Ali Ekber, 1270: 7) 1270: 67) Kaşgarlı Mahmut “Divanü Lugat-it-Türk” Yine anlatıya göre Çin 13 bölge olup her adlı eserinde “Tawgaç” maddesini bölge bin yılda olmak üzere bütün Çin açıklarken “Tawgaç’ı ‘Maçin’in adı olarak memâliki 13 bin yılda kurulmuştur. (Ali bildirip burasının, Çin’den dört ay uzakta Ekber, 1270: 67) Çinliler, kendi ülkelerinin olduğunu söyler. Ona göre Çin, aslında üç kurulduğundan beri binlerce yıldır asla bölük olup birincisi ‘Yukarı Çin’dir ki, harabiyet görmediğini, Nuh Peygamber’in doğudadır; buna ‘Tawgaç’ derler; ikincisi tufanının buraya ulaşmadığını söylerler. (Ali ‘Orta Çin’dir, burası ‘Hıtay’ adını alır; Ekber, 1270: 68-69) üçüncüsü ‘Aşağı Çin’dir ki ‘Barhan’ adı
93
Ali Ekber, Hıtay ülkesine giden yollar olarak karşılanmış ve o şekilde kaydedilmiş hakkında bilgi verirken bu mülke üç yoldan olmalıdır (Özerdim, 1950: 347-348). gidilebileceğini ama en uygununun Ancak diğer yıllarda meydana gelen ilişkiler Moğolistan üzerinden giden yol olduğunu hakkında değerli bilgilere yer verilen bildirir: “Mülk-i Hıtâ’nın diyar-ı İslâm’dan Vakayinamede Yung-Lo’nın beşinci yılında kara tarafından üç yolu vardır. Biri Keşmir Po An ve diğerlerinin Herat’a yaptıkları ve biri Hoten ve biri Moğolistan… Moğol ziyaretten geri döndüğünü ve Te-wen’in yani Çağatay yolu geniş ve latif yoldur. Emir bütün memleketleri dolaşırken oranın kabile Timur o yoldan gitmeye kast ve azimet edip reislerine haraç getirmelerini söylediğini her menzilde bir kale yapmaya emir ve her öğrenmekteyiz. Ertesi yıl An gene mektup kalede bin adam tayin etmiş ki ziraat edip ve hediyelik kumaşlarla birlikte Herat’a galle cemʻ edeler tâ ki asker ol yolda darlık gidiyor. Buranın hakanı Sha-ha-lu Ba-tu- görmeyeler.” (Ali Ekber, 1270: 11). erh’un (Şahruh Bahadır) gönderdiği elçiler An ile birlikte, haraç vermek için yedinci yılda hükümet merkezine varıyorlar. 4.İlişkilerin geçmişi Mektup ve hediyeleri sunuyorlar. Çin Gıyaseddin Nakkaş’ın yer aldığı Hıtay sarayında iyi bir kabul töreni ile seyahatini tarihteki yeri itibariyle daha iyi karşılanıyorlar. Ertesi yıl hakan, haraç değerlendirmek için Ming devri getirmek için gene elçi gönderiyor. vekayinamelerine başvurmakta yarar vardır. Özerdim’in bu vekayinamelerden aktardığı Semerkand hâkimi olan Ha-li (Halil), Herat bilgiler bu anlamda aydınlatıcı değerdedir. hâkimi Şahruh’un ağabeyinin oğludur. İkisi birbirleriyle iyi geçinemiyordu. Birkaç defa Ming devri vakayinamelerinde İmparator da savaşmışlardı. Bundan dolayı elçi Tu- Yung Lo’nın (Ch'eng Tsu) saltanat yıllarına chıh-hu-i (bir ünvan) Pai A-erhhsin-tai’ya tesadüf eden 1419-21 tarihlerine ait bir ihtar mektubu ile gönderildi. Mektuptaki bahislerde, Hıtay sefaretnamesinde hikâye ifadeler Çin hükümetinin Herat’taki edilen bazı hâdiseleri bulabiliriz. gelişmelerle yakından ilgilendiğini Vakayinamede, Herat’dan Çin’e muhtelif göstermektedir. zamanlarda sefaret heyetlerinin gittiği kaydedilmiştir. Fakat İmparator Yung “… İşittim ki, her ikiniz birbirinize karşı Lo'nın on sekizinci saltanat yılına tesadüf harp ediyorsunuz. Buna çok üzüldüm. Bir eden 1419-20 tarihinde Herat’dan, Hoatn ailenin sevgi ve samimiyeti karşılıklı olarak (Yü-t’ien) ve Bedahşan da dahil olmak üzere derin olursa, buna tecavüz eden kolaylıklar yok değildir. Eğer yakınlar bir birleriyle iyi haraç vermek için bir heyetin geldiğinden ehemmiyetsizce bahsediliyor. Çin geçinmezlerse, bunlar nasıl birleşebilirler? kaynaklarında bir satırla anlatılan bu sefaret Bugünden itibaren askerlerinizi geri çekin; heyetinden Hıtay sefaretnamesinde pek halk sükûnete kovuşsun ve akrabalık garanti mufassal olarak bahsedilmektedir. Çinlilerce edilsin. Bundan sonra sulhun büyük bu heyetin gönderilmesi pek tabii bir olay saadetini görmüş olursunuz” diyerek Herat hükümdarlarına birbirleriyle savaşmayı
94 bırakmalarını söylüyor; her iki tarafa yazmıştır. Aslı Farsça olan bu kitap, Üçüncü hediyeler gönderiyor. (Özerdim, 1950: 367) Ahmet zamanında Damat İbrahim Paşa’nın Bunun ardından Li Kuei, Batı emriyle Şeyhülislâm esbak Küçük memleketlerine elçi olarak gönderildi. Herat Çelebizade İsmail Asım Efendi tarafından hükümdarı Şahruh’a bir ikaz mektubu 1140/1727’de Türkçeye çevrilmiştir. Ali götürdü. Mektupta, eskiden ataları Tai Emirî, kitabın mukaddimesinde söylediği Tsung, Wen Huan-ti’nin zamanlarında gibi, aslı olan Farsçasını ararken Yanya ve elçileriyle saraya itibar gösterip haraç İşkodra’da maliye müfettişi olarak gönderdikleri; şimdi de hükümdarın büyük bulunduğu sırada 1315/1899’da İşkodra ve küçük işlerde daima ecdadını takip ederek civarında Akçahisar kasabasında Türkçe Herat’a elçi ve ipekli kumaşlar gönderildiği; nüshasını bulmuş ve 1331/1916 yılında Herat hükümdarı da göğün kanununu takip İstanbul’da yayınlamıştır. Millet ederse o zaman ebediyen iyiliği takip etmiş Kütüphanesi AE-Tarih 828 numarada kayıtlı olacağı bildiriliyor. Ardından, karşılıklı olan Türkçe Acâibü’l-letâif adlı eser, Hıtay olarak siyasî ve ticarî münasebetler kurarak, Sefaretnamesi adıyla da bilinmektedir. ‘bir aile’ olacakları ve tüccarlarının Kitapta Ali Emirî’nin iki buçuk sayfalık ön memleketleri arasında gezerek herkesin arzu sözünden sonra kırk iki sayfalık asıl metin ettiği gibi hareket edecek olmasının güzel bir gelmektedir. Alt notlarında, elçileri şey olacağı belirtilir, ipekli kumaşlar hediye gönderen hakan ve beylikleri idare eden edilir. Huei ve diğerleri dönmeden haraç başkanlar hakkında bilgi verilmektedir. getiren elçi Fa-hu-erh-tin (Fahreddin) (Özerdim, 1950: 345; Eğri, 2016: 88) merkeze ulaşıyor. Ertesi yılın ilkbaharında Sefaretnamede anlatılana göre 1419 yılı Kuei gene ipekli kumaşlarla birlikte yola Kasımının 25’inde saltanat merkezi çıkıp bu yılın sonbaharında Herat’a varıyor. Herat’tan çıkılarak 28 Aralık’ta Belh’e (Özerdim, 1950: 368-369) varıldı. Çetin soğuklar ve sürekli yağmurlardan dolayı 1420 yılı Ocak ayının on yedisine kadar Belh’de kalındıktan sonra 5.Hoca Gıyaseddin Nakkaş ve Acâibü’l- yola çıkılarak 8 Şubat’ta Semerkand’a letâif varıldı. Elçilerin Semerkand’a Acâibü’l-letâif adını taşıyan “Hıtay girdiklerinden iki ay önce Mirza Uluğ Bey, Sefaretnamesi” 825/1422 yılında elçisi Sultan Şah ile Mehmed Bedahşî’yi yazılmıştır. Timur'un oğlu Mirza Şahruh, Hıtay’a gidecek bir kervanla göndermişti. Hıtay/Çin imparatoruna elçi gönderdiği Mirza Sıyurgatmış’ın elçisi Ergadak ve Şah zaman elçi heyeti arasında, Şehzade Mirza Melek'in elçisi Erdoğan ve Şah Bedahşan’ın Baysungur’un elçisi olarak Hoca Gıyaseddin elçisi Hoca Taceddin de gelip hep birlikte Nakkaş da bulunuyordu. Hoca Gıyaseddin, Şubat’ın yirmi altıncı günü Semerkand’dan 822/1419 yılı içinde hükümet merkezi ayrıldılar. 20 Mart’ta Taşkent’e, 29 Mart’ta Herat’tan yola çıkmış, Hıtay’a giderken ve Seyram’a, 6 Nisan’da Eşbere’ye ve 27 oradan memleketine dönerken gördüğü Nisan’da Moğol memleketine vardılar. şeyleri kaydetmiş ve üç yıl sonra dönüşünde Haziran ayı sonlarında Turfan adındaki şehre girdiler. Haziran’ın yirmi yedisinde
95
Turfan’dan ayrılarak 2 Temmuz’da 404-5; Eğri, 2016: 87-104) Bu eserdeki 20 Karahoca’ya varıldı. 7 Temmuz’da elçilerin bölüm şu konuları içermektedir: adlarını ve yanlarındaki adamları yazmak 1: Hıtâ’nın Yolları ve Mülkünün için Hıtaylılardan bir takım kimseler Muhafazası, 2: Muhtelif Dinler, 3: Şehir ve geldiler. 16 Temmuz’da Sofuata denilen Hisar ve Divanhaneleri, 4: Şehirde Bulunan yere, 18 Temmuz’da Kamel şehrine varıldı Asâkirin Kanun ve Nizamları, 5: Hazine ve (Özerdim, 1950: 349-350) Gılâl Mühimmatları, 6: Taht ve Saltanat ve Dönüş sırasında 1422 yılı Ocak ayının onuna Saray ve Nişanları ve Hizmetçileri, 7: kadar Sekçu şehrinde kaldıktan sonra Zindanları ve Ehl-i Zindan Ahvâlleri, 8: Karavel'e varıldı. Çin ülkesinden ayrılırken Alay ve Saltanatlar, 9: Mülk-i Hıtay Kaç yeniden kayıtları tutularak şehirden Kısım Olup Metaʻları,10: Iyş u İşretleri, 11: çıkarıldılar. (Özerdim, 1950: 366) Sâzende ve Nüvâzendeleri, 12: Nücûm ve Sair Fünûn-ı Garîbe, 13: Zabt-ı Beldesi, 14: Hattathane ve Muallimhaneleri, 15: Beldeye 6.Ali Ekber Hıtâî ve Kanunname-i Çin-i gelen Ashab-ı Ticaret Ahvâli, 16: Beldenin Maçin Kabâyili, 17: İdâre-i Mülk, 18: Meskûkât ve Ali Ekber, on altıncı yüzyıl başlarında Çin’i Sarrafları, 19: Kavanin ve Kavaidinde ziyaret etmiş; 1515’de bitirdiği Dikkatleri, 20: Elbise ve Taʻzimhaneleri. seyahatnamesini, önce Yavuz Sultan Ali Ekber Hıtâî’in eserinin tercümesindeki Selim’e, sonra da Kanuni Sultan Süleyman’a girişte, “Bu hikâyet-i acîbe ve bu nevâdir-i takdim etmiştir. Kitap, Üçüncü Murat garîbe Çin-i Mâçin padişahlarının ahvâlin döneminde Türkçeye çevrilmiş olup, ve vilâyetlerin ve asâkirin ve reâyâsın ve 1270/1854’te Tophane İstihkâm Alayları kalʻaların ve şehr ve kasabaların ve cemîʻ-i matbaasında Terceme-i Tarih-i Nevâdir-i kanun ve kaidelerin ve nimetlerin ve bağ ve Çin-i Maçin adıyla taşbaskısı olarak bostanların ve cûy-i dilküşâların ve Hıtayî yayımlanmıştır. güzellerin beyan ve ahvâlâtıdır ki bilcümle O yüzyıllarda İran edebiyatı ve dilinin musannif nüshasından tahrir ve beyan Asya’nın birçok yerinde olduğu gibi Türk olunmuştur” ifadesiyle kitabın ana başlıkları toplumunda da büyük yer tutması bu iki bildirilmektedir. (Ali Ekber, 1270: 1) eserin Farsça yazılmasının nedeni olarak Hıtayname yahut Kanunname-i Çin ü Hıtay anlaşılabilir. Ancak iki seyahatname de çok olarak anılan eserin müellifi Ali Ekber’in geçmeden Türkçeye çevrilmiştir. Zaten Maveraünnehir veya Horasan’da yaşayan bir Kâtip Çelebi Cihannümâ’da Hıtay tüccar olduğu, Çin’e gönderilen bir heyet ülkesinden söz ederken, “Hıtayname”nin içinde yer aldığı, yaşadığı bölgenin siyasi Türkçe çevirisinden yararlanmayı karışıklığı yüzünden Osmanlı topraklarına yeğlemiştir. Millet Yazma Eser Kütüphanesi göç ettiği anlaşılmaktadır. Çin’de bulunduğu AEMtf: 9262 numarada ve Süleymaniye 1506-1508 yıllarındaki gözlemlerini Kütüphanesi muhtelif bölümlerinde kayıtlı dönüşünde kaleme alarak önce Yavuz Sultan eserde 20 bölüm halinde Çin’e ait pek çok Selim’e, ardından Kanuni Sultan özellikler anlatılmaktadır. (Taşağıl, 1998: Süleyman’a sunmuştur. Ancak sadece
96 gözlemleriyle yetinmeyip kendinden önce O diyarın padişahı asla kanunlarına muhalif kaleme alınmış seyahatnamelerden de kıl kadar tağyir ve tebdile kadir olmayıp eğer yararlandığı tahmin ediliyor. Eserin faraza böyle bir teşebbüste bulunsa yazılmasında ve sunulmasında I. Selim ve I. kanunları üzere saltanattan azledilir ve Süleyman’ın Uzak Doğu’ya olan ilgileri evladından padişahlığa istihkakı olanlardan gözden uzak tutulamaz. (Taşağıl, 1998: 404) birisi onun yerine tahta geçirilir. (Ali Ekber, Farsça olarak yazılan bu eseri “zebân-ı 1270: 5-6) Fârisîden lisân-ı Türkî-i azbü’l-beyâna Ali Ekber, Çin İmparatorunun tek tanrı tercüme” eden yazarın kimliği meçhul inancına sahip olduğunu, hatta gizli kalmıştır. (Ali Ekber, 1270: 4-5) Müslüman olabileceğini muhtelif vesilelerle Yazar, bölgedeki halkları ve bölgeleri tasnif ima eder. Bu yüzden halkının kendisine ederek eserine giriş yapar. Buna göre perestişinden aslında rahatsız olmasına vilâyet-i İran ve Turan’da halkı Müslüman rağmen toplumsal iyilik adına buna ses olan dört memleket vardır ki “evvel mülk-i çıkarmamakta olduğu düşüncesindedir. Arap, ikinci mülk-i Rum, üçüncü mülk-i Çinlilerin cahilleri hakanı son derece tazim Acemistan’dır. Zikrolunan üç mülk edip ululamakla aslında onu Tanrı diye itikat İran’dadır; bir mülk vilâyet-i Turan’dadır ki ederler. Ancak Hakan’ın zahiren bu hâle Maveraünnehr derler. Ve ol ki Acem’dedir, rızası yoktur. Zira kendisini Hudaperest Irak ve Horasan’dır. Yollarının ekseri sudan (Allah’a inanır) mülahaza eder. Gerçekte ve ekinden yoksundur. Fakat Hıtay keferesi, kendilerine görünmeyen üç Maveraünnehr’in zemini ferah ve geniştir, yüz tanrı olduğunu ama hâlâ birisi görünür suyu ve ekini bol ve bağ ve bostanlardır ve ki o Hakan’dır diye inanırlar. Ve görünen bu değirmenleri ve ziraatleri ve sair buna tanrı, diğer üç yüz tanrıyı yaratan Huda’dır benzer umûrları akarsu ve külli yaylakdır tâ onların itikadınca. Bu yüzden Hıtay’da serhadd-i Hıtay’a varınca. Vilâyet-i Hıtay katiller olsun diğer mücrimler olsun, hod külliyen ziraat olunup tâ Doğu Denizi işledikleri suçu Hakan’ın bildiğini kıyılarına varınca asla bir zirâʻ miktarı boş düşünürler ve inkâr etmezler. Hükümdar ise zemin yoktur.” (Ali Ekber, 1270: 6) bu inancın siyaset-i mülke yararını bildiği Aşağı yukarı yüz yıl arayla yazılan her iki için ilişmemeyi uygun görür. (Ali Ekber, eserde verilen bilgileri belli başlıklar altında 1270: 45) toplayıp birleştirmek önümüze ilginç bir Çin hakanının sarayı her biri diğerinden tablo çıkaracaktır: muhkem yedi hisardan meydana gelir. Her hisarda bağ ve bahçe, puthane ve divanhane ve nigâristanlar bina olunmuş olup oralarda 7.Hakan ve Saray sâkin olan tabaka tabaka kızlar ve Çinlilerin itikatlarına göre doğudan batıya hizmetçiler usullerine göre terakki ederler. kadar bütün yeryüzü hakanın hükmünde Bütün saray görevlileri yedi bin pâkize kız olup ondan gayrı padişah yoktur. (Ali Ekber, ve on iki bin civan delikanlıdır. (Ali Ekber, 1270: 41) 1270: 29) Kanunları üzere dört beş yılda bir kere Hakan için Çin ülkesinde bakire ve
97 pâkize kızlar toplamak için memurlar çocuklarını riyaset umuduyla dolaşarak Hakan’a layık huri-misal küçüklüklerinde hakana hizmetli olarak güzellerden bulduklarında Hakan’ın vermek isterler. (Ali Ekber, 1270: 30) Hiç sarayına getirip Hakan’ın validesine ya da kimse hakan dairesinde olana nazar etmeye hemşire ve halasına teslim ederler. Bunlar cesaret edemez. (Ali Ekber, 1270: 36) derecelerine göre süslenip kabiliyetlerince Saray halkının gömüldüğü bölgeye, onların terakki ve istihdam olunurlar. İçlerinde cariye ve hizmetçilerinden birçok makbul olmayan kızlar sarayda eskimiş yakınlarını birlikte koyarak beşer yıl yetecek hatunlara bahşiş olarak ihsan edilir. (Ali kadar yiyecek ve içecek verirler. Bunlar Ekber, 1270: 30) tükenince kendilerinin de ömrü tamam olur Hoca Gıyaseddin’in hatıralarında diye düşünülür. Bunların atlarını da mezarın anlatıldığına göre Hanbalık/Pekin’de sabah etrafına salıverdikleri halde hiç kimse atları olunca köşk üstünde İmparator’un çıkmasını tutup kullanmaz (Özerdim, 365). bekleyen adamlar hep birlikte davul, boru, çan çalmağa başlar; meydan kapıları açılıp bekleyen yüz bin kadar insan içeri girer. 8.Kanunlar ve cezalar Buranın halkı İmparator’u görmeye Çin’in sahip olup geçmişten beri uyguladığı geldiklerinde görenekleri üzere seğirterek kanunlar Buçin-i Güzin adlı filozof vezirin yürürler. (Özerdim, 1950: 356) İmparator’un tedbir ve icadıdır; nice bin yıl bu ülkede önünde ardında, türlü harp aletleri taşıyan tebdil ve tağyir olmadan konduğu gibi sayısız kimseler bulunur. Bunlar devam etmektedir. (Ali Ekber, 1270: 60) Çin birbirlerinden bir adım ileri gitmeğe veya hakanı, vezirler ve töreleri uygulayan geri kalmaya mezun değillerdir. Hiç kimse emirlerin ülke işlerinde ve sair törenleri ses ve söz etmeğe kadir olmadığından, bu uygulama hususundaki ciddiyet ve kadar çok kimsenin bir arada bulunduğu bu ihtimamları hiçbir memlekete nasip sırada sanki yaşayan bir kimse yokmuş olmamıştır ve olamaz. (Ali Ekber, 1270: 60) gibidir. Yalnız sazlar ile İmparatora dua Âdem Peygamber zamanından bu zamana edenlerin sesleri işitilir. (Özerdim, 1950: gelinceye kadar saltanatları beka üzere 362) olmasının sebebi vazʻ-ı kanunlarından bir Çin Hakanı’na arz edilen dilekçe ve zerre ve şemme tecavüz etmemeleridir. (Ali şikâyetlere bakıp nişan etmek için gece ve Ekber, 1270: 7) gündüzde belli saatler ayrılmıştır. Hakan Herat heyetinin ülkeye girişi sırasında hatları görerek makbulü olanların üzerlerine Hıtay’ın sıkı yasakları olduğu, yalan kırmızı mürekkepli hatla kabul alametini söyleyen kimsenin sözü ve saygısı çeker. Makbul olmayana hat çekmez. (Ali geçmediği bildirildikten sonra elçilerin Ekber, 1270: 31) yanları sıra gelenler kaydedilmiştir. Sarayda bulunan görevlilerin cümlesi güzel (Özerdim, 1950: 351) ve yakışıklı kişilerdir. Saray hizmetlilerine Hakanın dahi suç işleme özgürlüğünün olan riayet sair halka olmaz. Bu yüzden olmadığı bir ülke olarak Çin tanıtılır. Eğer belde ahalisi yakışıklı ve gösterişli akraba ve hakan bir ayda üç defa günah/kusur işlerse
98 kanunlarına göre saltanattan azlolunur. duyulmamıştır; zira son derece nadirdir. (Ali Ancak diğer ümera bir günah/kusur işledi mi Ekber, 1270: 69) Hıtaylıların yasakları ile azlolunup hapis veya diğer cezalarla da yönetimleri olgunluğa erişmiş olduğu için cezalandırılırlar. Hıtayname yazarı bu polis ve zabıta gibi kimseleri kullanmağa noktayı bir kıyaslamayla değerlendirmekte ihtiyaç görülmüyordu. (Özerdim, 1950: 352) yarar görerek, “Vüzerası kanunlara bu Çin’de suçun şahsiliği söz konusu olmayıp mertebe riayet ve sıyanet ettikten sonra sair bir kimse kanunlarından bir cüz’i nesneyi halkın muhalefet etmek ne haddine!” der ve terk eylese bütün tevâbiʻ ve levâhıkıyla bin yıldan beri ülkeleri asla harabiyet hapis ve bende çekilip cezasını öder. (Ali görmeyip günden güne maʻmur ve abadan Ekber, 1270: 37) Mesela kadın veya olmasının sebebini bu tavizsiz adalette erkekten biri cenk (kavga) etse onların görür. (Ali Ekber, 1270: 40) Yazar bu dikkat kavim ve kabilelerinden on nefer kadar ve bağışlamazlığı başka gözlemlerle de teyit kimsenin boyunlarına zincir vurup eder: “Kanunlara o derece bağlıdırlar ki eğer hapsederler. (Ali Ekber, 1270: 41) peder evladından kıl kadar kanuna aykırı bir durum görse derhal yargıçlara bildirip ödül Her şehir ve hisarda depolar bulunup bu alır. Velev ki o fiil ölüm cezasını gerektirsin! depolarda altı aylık yiyecek olarak meyve, Özellikle konuşma konusunda son derece hububat, saman, odun, kumaş ve giyecek ketum ve sıkıdırlar. Kanun ve kavâidlerini bulundurulur. Askerlerin, şehir halkının ve bir vecihle zapt u rapt eylemişlerdir ki bir elçi suretindeki tüccarların ihtiyaçları sözü iki kere buyurmak yoktur. N’olaydı bu buradan karşılanır. Bunlar suçlulara kesilen kaide hâlâ ehl-i İslâmda olaydı!” (Ali Ekber, cezalardan karşılanır. Çünkü ceza karşılığı 1270: 10) her zaman altın ve gümüş olmayıp bu şekilde aynî karşılıklarla da ödenir. (Ali Ekber, Hanbalık’da küçük büyük her husus hakana 1270: 29) Suçlulardan veya cezalandırılan arz edilir. Ama Hanbalık’dan başka kimsenin ailesinden akçe alınmayıp suçuna şehirlerde oranın hâkimlerine bırakılmıştır; göre pirinç, buğday, darı alınır. (Ali Ekber, cüz’i konular hâkimler tarafından 1270: 41) Eğer fakir olup cerime vermeye kararlaştırılırken önemli konularda hakan muktedir değillerse ücretsiz bir nice yıl karar verir. (Ali Ekber, 1270: 44) pilbânlık veya pasbanlık veya sair Bürokratlar işlerinde son derece ciddi ve hizmetlerde istihdam olduktan sonra titizdir; eğer hizmet kusurları olursa cerimeleri müddeti tamamlanınca yine azledilirler ama azledilmekle kalmayıp hapis siyaseten yüz değnek vurularak ve katil cezasından biriyle de salıverilirler. (Ali Ekber, 1270: 44) cezalandırılırlar. Ancak gayet korku ile Çin’de suç işlemek kolay değilse bile bir sakınarak işlerini yürüttükleri için yirmi kere eğer işlenmişse cezasını işkencenin yılda bir kimseye bu siyaset uygulanmaz. çeşitli derece ve türleriyle en ağır şekilde (Ali Ekber, 1270: 19) Memlekete ait işlerin çekmekten kimse kurtulamaz. Zindan yürütülmesinde Çinlilerin nizam ve emirleri mücrimlerin her birinin durumuna kanunları gibisi görülüp işitilmiş değildir. göre kimine işkence, kimine dayak vurup, bu Hiçbir asırda harami katlolunduğu vilâyetlerde olan siyasetler hilâfı, boğazına
99 kurşundan ağır tavklar/tasmalar geçirip, sabit olması gerektir. Eğer on birinde sabit kiminin boğazına tabut misali tahtalar ve olup da on ikincide sabit olmazsa o kimse ayaklarına kurşun gibi ağır bukağılar için kurtulma ümidi vardır. Sanık, suçsuz vurarak ve kimini saçından asıp ellerini ve olduğunu ileri sürerek altı aylık ve daha uzak parmaklarını ateşe tutarak ayaklarını kızgın bir yerde bulunan bir adamı tanık gösterse bu küpe sokarlar. Bu biçarelerin feryat ve tanığı, dinleyip doğruyu bulmak için olduğu figanları bir mertebededir ki tarif olunamaz. yerden getirip soruştururlar ve gereğine göre Öyle ki uygulanan cezanın şiddetinden işe ara verirler. Ama bu yüzden de nice kendini kaybeder, görenler öldü sanır. (Ali suçlular zindanlarda çürürler. Ölenleri Ekber, 1270: 42-43) İmparatordan emir almadıkça gömmezler. Hoca Gıyaseddin’in tanık olduğu olaylarda (Özerdim, 1950: 360-361) da benzer tablolar resmedilmektedir. Elçileri 15 Ocak günü çok soğuk olduğu için yedi yüz kadar suçlu ile birlikte İmparatorun imparator sarayının avlusunda bulunan önüne getirdiklerinde, bunları suçlarına suçluların birçoğu donup ölmüştü. Bir adam göre, kimisini zincire bağlamışlar, kimisinin soğuktan ötürü şöyle konuştu: "Şehir içi kır boynuna çatal ağaç geçirmişler, kimisinin yerlere göre kuytu ve sığınaktır. Kır bir eliyle boynunu bir tahtaya bağlamışlar, yerlerdeki soğuğun şiddeti ne olduğu pek bir takımını da, beş-altısı bir arada, başlarını bilinmiyor. Olabilir ki bugün dışarda on bin uzun bir tahtadan geçirerek (boyunduruk kadar adam donup ölmüştür.”. (Özerdim, gibi) dışarda bırakmışlardı. Her birinin 1950: 361) saçından bir adam tutuyor, İmparatorun Ölüm cezasına çarptırılanların cezaları gece emrini bekliyordu. İmparator kimisinin infaz edilir, aksi takdirde o şehirde o sene zindana atılmasını, kimisinin öldürülmesini kıtlık yaşanacağına inanılır. Ölüm cezasına buyurdu. Hıtay’ın bütün ilbayları ile çarptırılanların başları bir sandığa konurken subayları hiç bir kimseyi öldüremezlerdi. Bir sandığın içine o kimsenin adını, babasının yıllık uzak bir yerde de olsa suçlunun günahı adını, mahallesini, hangi suçtan mahkûm ne ise bir tahta parçasına yazarak boynuna olduğunu, isnat ve itiraflarını, kaç yıl asarlar, yasalarındaki suçun çeşidine göre mahpus yattığını, mahkûmiyetini hangi zincir yahut boyunduruk ile Hanbalık’a hapishanelerde geçirdiğini gösteren hücceti gönderirler. (Özerdim, 1950: 357) de koyarlar. Ola ki ileride bir gün bu 9 Ocak’ta kaydedilen bir görgüde suçluları kimsenin bir yakını çıkıp gelerek adamının ceza yerine getirmişlerdi. Hıtay âdeti üzere cesedini almak ve ölüm gerekçesini her suçlunun cezası ne ise o cezanın çeşidi öğrenmek ister diye bu sandıkları otuz yıla defterlerde yazılıyı. Bu cezalar, baş kesmek, kadar muhafaza ederler. (Ali Ekber, 1270: asmak ve parçalamak suretiyle yerine 47) getiriliyordu. Bir cellât iki kişiyi öldürmezdi. Hıtay hakanlarından avlanma ve içki Yüz adamı öldürmek gerekse her birini bir meclisleri tercihleri olmayıp ancak yemek cellat öldürürdü. Ancak, öldürme cezasında esnasında bir iki kadeh içerler. Zira çok yedekli davranılmaktaydı. Şöyleki: kanunlarında kendini kaybedecek kadar İmparatorun on iki divanında dahi suçun
100 sarhoş olmak büyük suçtur. (Ali Ekber, karşılaştırarak bir daha yazdılar. (Özerdim, 1270: 18) 1950: 366) Asla Hıtay emirleri ata binmez ve arabaya Kıtlığa engel olmak için satılan her ürün mirî yüklerini yükletmezler. Bu, at, deve ya da tarafından deftere kaydedilerek hesap tutulur katırın azlığından olmayıp kadim (Ali Ekber, 1270: 64). zamanlardan beri konulmuş bir kanundur. (Ali Ekber, 1270: 19) 10.Ulaşım Suç işleyerek kanuna muhalefet eden ümera, vüzera ve diğer şehir halkından kimselere Acâibü’l-letâif’de şehirlerarası yollarda verilecek cezanın bir şekli de kızlarını, kız dikkat çekici bir sistem kurulduğu bildirilir. kardeşlerini ve karılarını ellerinden alarak Şehirlerin arasında birbirini görebilecek umumi batakhanelerde çalıştırmaktır. yerlerde yirmişer arşın yüksekliğinde Kargu Haliyle buradaki kadınlar son derece güzel denilen evler bulunup bu evlerin içinde ve zarif kimselerdir (Ali Ekber, 1270: 53). daimi olarak onar adam otururdu; bir yerden yabancı asker gelmesi gibi bir olay karşısında kalınsa sınır başında bulunan 9.Kayıt sistemi karguda ateş yakarlar, ateşi görecek en yakın Gözlemcilerimizin kaydettiği önemli bir kargu halkı da hemen ateş yakar. Böylece bir husus da Çin bürokrasisinin kayıt sistemini gün bir gecede üç ay uzak yerdekiler bu ciddiye almasıdır. Devletin düzgün ve olaydan haber alırlar. Karguda oturanların adaletli işlemesi için böyle bir tahrir ateş yakarak birbirine haber ilettikleri gibi, sisteminin şart görüldüğü anlaşılmaktadır. pusula ve mektupla da haber iletebilirlerdi. Memleketlerinde olan halk, gerek asker Gördüklerini yazarak öndeki “Gidiku”ya gerek şehirli olsun, isim ve resmiyle cümlesi verir, bu gidiku da aldığı yazıyı koşarak defterlerinde kayıtlı olup defterde kaydı gidip ilerdeki gidikuya ulaştırmak suretiyle olmayan kimse beldelerinde yoktur. Ve tâ imparatorun oturduğu yere kadar hepsinin hal ve miktarına göre ödenekleri eriştirirdi. (Özerdim, 1950: 353) olup ay ay yahut sene sene mirî tarafından Ali Ekber’in Kanunname-i Çin’inde de aynı istihkakları verilir. (Ali Ekber, 1270: 28) bilgiye rastlanır: Bir iki aylık yoldan düşman Şehre giriş yapan yabancılar kayıt altına haberi bir günde başkent Hanbalık’a ulaşır. alındığı gibi şehri terk ettikleri zaman da İlginç olan şudur ki o kadar uzak mesafeden, ayrıca kayıtlarının tutulduğunu Hoca gelen düşman hangi taifeden olduğunu bilip ona göre gerekli tedbiri alırlar. (Ali Ekber, Gıyaseddin’in tanıklığı bize bildirmektedir. 1422 yılı Ocak ayının onuna kadar Sekçu 1270: 7) Müteaddit gözcüler için dağ ve şehrinde kaldıktan sonra Karavel'e ovada yüksek ve alçak görünmek için miller varıldığında buradaki kale halkı, Hıtay konulmuştur. Gözcüler o miller üzerinde ülkesine girilirken girenler deftere yazıldığı oturup her taraftan düşman gözleyip gibi çıkarken de yazmak âdettir diyerek, gündüzleri duman, geceleri ateş ile miller mevcut olanları girerken yazdıkları defterle üzerinden bir aylık düşman haberini bir günde yetiştirip hangi kavimden olduğunu
101 bilir ve birbirlerine iletirler. (Ali Ekber, ülkelerine gelen herkesi sahralı olarak 1270: 11) bilirler. (Ali Ekber, 1270: 15, 60) Posta hizmetine “Yam” denir ve bu hizmette Her idare biriminde bir emin ve bir müfettiş kullanılan atlara “yam atı”, bu bulunması Hıtay kanunları gereğidir. Bunlar menzilhanelere de “yamhane” denir. yapacakları araştırmalarla nerede şehir ya da Yamhaneler aynı zamanda tüccarların hisar bina edilmesinin uygun olabileceğini dinlenme ve eşyaları için gerekli donanıma hükümdara bildirir. Bir şehir veya hisarın ne sahip olarak inşa edilmişlerdir. Hıtaylılar kadar müddet zarfında yapılacağı hesaplanır gezi seyyahlarını asla beldelerine ve bu tahminde asla yanılma olmaz. (Ali sokmadıkları için tüccarlar elçi statüsünde Ekber, 1270: 17) Şehir bina edildikten sonra kabul edilirler. Çin sınırına yaklaşınca halk oraya celp edilip mahalleler, evler ve tüccarlar onar kişilik kafileler halinde şehre dükkânlara yerleştirilirler. Evler ve girer ve metalarından bazısını hakana peşkeş dükkânlar padişah tarafından ehven fiyatla olarak sunarlar. Hakan bunları kabul ederek onlara satılır; satın almaya muktedir yazdırır ve her on nefere bir mekân tayin olamayanlara ise ucuz kira ile verilir. ederek Hanbalık’a ve diğer şehirlere Geçitlerin üzerinde kösler ve çanlar bulunup tüccarları onar onar gönderir. (Ali Ekber, akşamdan sabaha kadar pasbanlar (bekçi) 1270: 22) Tüccarların sunduğu peşkeşlerin tarafından nevbet vurularak gözetleme karşılığı ziyadesiyle ödendikten başka yapılır. Beşinci nevbetin vurulmasıyla sabah kaldıkları müddetçe ihtiyaçları hakan olmuş olur. (Ali Ekber, 1270: 18) tarafından karşılanır. (Ali Ekber, 1270: 22) Hıtaylılar yurtlarını dört köşe kurmuşlar ve Fakat üç sene dolmadan bu tüccarların çevre yanlarını sanki pergelle çizilmiş gibi gitmelerine ruhsat verilmez. Ülkeden düzeltmişler ve dört yanında birer yol çıkışlarında haraç olarak adam başına kırk bırakıp çadırların iplerini birbirine öyle dirhem gümüş alınır. (Ali Ekber, 1270: 23) bağlamışlardır ki buradan hiç kimse Her uygun mesafede Çin hakanı tarafından geçemez. Çadırların arasında büyük bir kervansaraylar yapılmış olup her meydan alıkoyup bu meydanın ortasında bir kervansarayda gelen giden için padişah dönümlük düzlük bir yer ayırmışlar ve tarafından yiyecek sağlanır. Misafire git bunun karşısına büyük bir Hıtay çadırı demek yoktur (Ali Ekber, 1270: 19). kurmuşlar. (Özerdim, 1950: 351) Sekçu şehrini çok canlı şekilde tarif eden Hoca Gıyaseddin bu tasviriyle bir Çin 11.Şehir şehrinin örneğini de vermiş olur. Sekçu şehri Hıtaylıların itikadınca kendi vilâyetlerinden dörtgen biçiminde kurulmuştu. Kalesi ve başka yeryüzünde vilâyet yoktur. Onlara şehri kuşatan duvarları çok sağlamdı. İçinde göre geri kalan yerler çölden ibaret olup büyük bir pazar yeri vardı. Elli arşın bütün bu âleme kendi hakanları genişliğindeki sokakları süpürülmüş ve hükmetmektedir. Bu yüzden başka iklimlere sulanmıştı. Ve birçok çarşıları ve her bir seyahat etmeyi düşünmezler. Dışarıdan çarşının başında ağaçtan yapılmış güzel birer çardak vardı. Evlerde pek çok domuz
102 bulunduğu gibi kasap dükkânlarında koyun Şehirlerin yüz yüze kalabilecekleri belli etleriyle birlikte domuz etleri asılmıştı. Kale türden afetler karşısında gerekli tedbirler duvarının, yirmi adım arada bir, üzerleri alınmıştır. Hıtay padişahlarının örtülü birer müstahkem kulesi vardı. Şehrin hükmeylediği vilâyetlerde asla harabe dört kapısı olup birbirine karşı kurulmuştur. yoktur ve taun olmaz. Ve kıtlık vâki olsa ilaç Bu kapılar, şehirden hayli uzakta iken ederler. (Ali Ekber, 1270: 7, 28) Yangın yolların doğruluğundan tâ uzaktan tehlikesine karşı çeşitli önlemleri vardır. görülüyordu. Her kapının üzerinde ikişer Mahalle ve pazarların birbirinden uzak katlı birer köşk yapıp Mazenderan halkı gibi yapılması bir yerde çıkan yangının öbür üzerlerini örtmüşlerdi. Ancak Mazenderan mahalleye sıçramasını önleyecektir. Ayrıca halkı renksiz kiremitlerle, Hıtaylılar ise çini her evde devamlı olarak yeteri kadar su taklidi renkli kiremitlerle örterler. (Özerdim, bulundurulması zorunluluğu vardır. Yangın 1950: 353) Çin’de nakış ve resimlerle olduğu takdirde elinde yeterli suyu olmadığı süslenmiş olmayan hiçbir mahalle ve çarşı için yangını söndüremeyenler çoluk yoktur. (Ali Ekber, 1270: 65) çocuğuyla ateşe atılarak cezalandırılır. (Ali Küçükten büyüğe yerleşim yerleri düzenini Ekber, 1270: 64) Ali Ekber şu şekilde bildirmektedir: En Cümle memâlik-i Hıtay’da hiçbir şehir ve küçük yerleşim birimi hisardır. En küçük hisar yoktur ki orada beş bin, on bin, yirmi hisarda beş yüz hane bulunur. Hisarlar bin veya otuz-kırk bin velhasıl elli beş bin, Hen’e, her on hen bir Şen’e, her on şen bir ekseri elli bin asker olmasın. (Ali Ekber, Kû’ya, her on kû bir Kûtây’a, her on kûtay 1270: 24) bir Cû’ya, her on cû bir Denkcû’ya, her on Her şehrin ümerasının miktarına göre Çin denkcû da Vaku’ya bağlıdır. (Ali Ekber, hakanı tarafından divanhaneler bina 1270: 17) olunmuştur. Her divanhanede üç mîr-i sahib- Şehir ve hisarlar padişah divanhanesi, vali tedbir vardır ki biri hâkim-i şehr, biri emîn-i konakları, ve hizmet ehlinin oturabilecekleri şehr ve biri mirî malının kabz ü sarfına büyüklükte inşa edilir. Ulufe ve mahsulat memurdur. (Ali Ekber, 1270: 39) gelirleri padişah tarafından belirlenir. (Ali Memâlik-i Hıtay’ın Eflatun-nazîr altı veziri Ekber, 1270: 18) var ki bunlar kanunları uygulayan, gıda Memâlik-i Çin’in bayındır ve maʻmur işlerini yöneten, maden ve emtiadan olmasının bir sebebi ülkeyi dolaşan sorumlu, askerlerden sorumlu, yapı ve müfettişlerdir. Bunlar emanet ve istikamet bayındır işlerinden sorumlu, üzere sürekli reaya ve berâyânın bütün hapishanelerden sorumlu nazırlardır. Bu işlerini dile getirip Çin hakanına haber nazırlar senede bir kere görev alanlarına ait verirler. Bu yüzden hiçbir mesele gizli kapalı faaliyetleriyle ilgili raporları hakana kalmayıp ona göre tedarik edilir. Bu sunarlar. Hakan böylece ülkesindeki gidişat müfettişlerin ekseri Müslümanlardır ki hakkında bilgi sahibi olur. (Ali Ekber, 1270: hakanın indinde oğlundan azizdir. (Ali 39-40) Ekber, 1270: 22)
103
Ali Ekber’in Çin şehir halkı üzerine olan kast etmeyip hikmet üzere beldelerini gözlemleri son derece olumludur. Ona göre korumaya kararlıdır. (Ali Ekber, 1270: 49) Çin halkının havas ve avamı son derecede Memâlik-i Hıtay’dan Hanbalık Çin’in edepli ve eğitimli olup hürmet, gayret ve sair üçüncü bölgesidir. Şehrin kuzeyinde âdâp ve uyumda benzerleri yoktur. (Ali bulunan ırmaktan yararlanarak bostan ve Ekber, 1270: 31) Saygı ve âdâp yönünden bahçelere arklar açılmıştır. (Ali Ekber, 1270: Çinliler başka halklarla kıyas edilmeyecek 49) kadar ön sıradadır. Güya halk-ı âleme taksim edilen edep, izzet ve hürmet onların Hıtay’ın ana metaı gümüştür. Rubʻ-i kadınlarına ve erkeklerine verilmiştir. (Ali meskûnda gümüş hasıl olmasa Hıtay Ekber, 1270: 53) Kadınları “afif, latif, simin- madenlerinde olan gümüşün rubʻu (çeyreği) ten, serv-kad, nergis-çeşm, şuh, şirin- kifâyet eder. (Ali Ekber, 1270: 49) zebandır. Bu kavimden asla kara yağız, sarı Ayrıca Çin’de bilinen maden, kumaş ve ve gök gözlü kimse yoktur. Cümlesi nihal- emtianın büyük kısmı Hanbalık’da; maden kad, lâle-hadd ve ahû çeşmdir.” (Ali Ekber, ve emtianın kaynağı Hanbalık’a yakın 1270: 56). Ditenk adlı şehirdedir. (Ali Ekber, 1270: 49) Zencefil, kebabe gibi baharatlar Hıtay’da; 12.On iki bölge Karanfil, fülfül, belile gibi diğer baharat ve ilaçlar dördüncü bölgede elde edilirler. Buna Hıtay’ın sayısız şehirleri olup en basit mukabil tuz nadir ve çok kıymetli olup bir şehirleri Tebriz gibidir. (Ali Ekber, 1270: dirhemi bir dirhem gümüşe satılır. Beşinci 49) Hıtay’ın on iki bölgesinden birincisinin bölgedeki Koknesi şehri atlas, kemha, keten üç şehrinde misk, üçünde râvend üretilir. ve diğer nazik kumaşların üretildiği şehirdir. (Ali Ekber, 1270: 48) Burası meşhur Çin malı kumaşların önemli İkinci bölge Nizaristan’dır. Burada bir merkezidir. Altıncı bölge olan Lemsin hayranlık uyandıran çini sanatı yaygındır. fağfur sanatının merkezidir. Türlü Çiniden, altından, gümüşten ve pirinçten inceliklerde cam işleri burada imal üretilen tasları, sürahileri, kapları edilmektedir. Kış mevsiminde imal ettikleri meşhurdur. Bu bölgenin ünlü şehri Nampay fağfurların üzerine kış mevsimi çiçeklerini, Çin’in eski payitahtıdır. Bu şehre dört ayaklı bahar mevsiminde imal ettikleri fağfurların hayvanlar sokulmaz; yüklerini arabalara üzerine bahar çiçeklerini resmederler. Bazı yükletip piyade adamlarla taşıtırlar. (Ali fağfur ürünleri yerinde bin dirheme satılacak Ekber, 1270: 49) kadar değerlidir, bazısı altın ile tartılacak Hâlen payitaht olan Hanbalık hicri kadar değerli. Bu nitelikteki fağfurlar başka 840/1436-37 tarihinde kurulmuştur. Bu diyarlara çıkarılmaz. Fağfur üretmek için şehrin inşasına sebep, düşmanları olan işlenen balçık o kadar uzun işlemlerden Kulmak taifesinin bu mahal güzergâhları geçerek özelliklendirilir ki kimi zaman olduğu için onlardan korunmak olmuştur. babanın ömrü onu işlemeye yetmeyip Zira Çin halkı kimseye taassup edip zarar ve çocuğuna miras olarak bırakır. Yedinci bölgedeki en büyük şehir Hınsay, sekizinci
104 bölgedeki Yunen şehri rubʻ-i meskûnun gün halleri bu minval üzeredir. (Ali Ekber, nihayetinde yer alır. İki tarafı deniz olan bu 1270: 23) şehrin kara tarafına iki aylık mesafe duvar Disiplinleri (zapt ü raptları) o mertebededir çekmişlerdir. Bu bölgenin incileri meşhur ki bir saat içinde elli bin asker tam teçhizat olduğu gibi kara tarafında da yakut, firuze ve binekleriyle hazır olurlar. Leşkerkeşlik ve diğer cevahir madenleri çokça bulunur. adüvkeşlikte kaide ve kanunlarını hıfz ve Dokuzuncu bölgeye Goli denir. Bu bölgenin hirasette Hıtay kavmi gibi ikinci bir taife vilâyeti gayet mamur olup en düşük tüccarın daha işitilmemiştir. Bilâ teşbih İslâm şeriati sermayesi yüz bin dirhemdir. Onuncu bölge böyle riayet eyleseler inâyet-i Bârî ile büyük bir ticaret limanı olan Cava’dır. Hint cümlesi bilâ şek ehl-i vilâyet olurlardı. (Ali limanlarından buraya emtia geldiği için Ekber, 1270: 23) bütün Çin tüccarları bu liman şehrine muhtaç durumdadır. Hint malı olan bütün Hıtay’daki her şehirde beş bin ila elli beş bin emtia Hanbalık’a Cava’dan gelir. Çin’in asker bulunur. Çoğunlukla bu sayı elli onbirinci bölgesi Hoten’dir. Hoten geçmişte bindir. (Ali Ekber, 1270: 24) Hıtay ordusu Çin’in serhaddi olduğu gibi şimdi de İslâm her biri elli bin askerden meydana gelen on dünyasının serhaddidir. Burada elde edilen iki kısımdan ibarettir. (Ali Ekber, 1270: 26) ürünün büyük kısmı yeşim taşıdır. Hoten’de Hıtay askerinin düşmanla cenk ettiği bulunan iki nehirden biri olan Akkaş’tan nadirdir. Ancak asker ve serdarlar asla boş beyaz yeşim, diğeri Karakaş’tan yeşil ve bırakılmayıp mutlaka bir işle meşgul siyah yeşim elde edilir. Zaman zaman bu edilirler. Ya bir şehir veya bir hisar bina nehirlerin suları taşıp sonra çekilince bu ettirilir; hiç olmasa şehir veya hisarların yerlerden yeşim devşirilir. Kanunlarına göre etraflarına yeniden hendek kazdırırlar. yeşimlerin büyükleri hükümdara, geri İtikatlarınca eğer asker kayıtsız ve işsiz kalanları ise toplayan kimselere verilir. bırakılırsa birçok huzursuzluk hasıl olur. Yeşim Hıtay’da en değerli taş olarak bilinir. (Ali Ekber, 1270: 26) Çin ülkesinin on ikinci bölgesi Doğu Hıtay ahalisi asla cenge meyilli değildir. Denizi’nin kenarındaki Van-si ve Van-don Eğer düşman saldırısı olsa mal verip sulh şehirleridir. Bu şehirlerin büyüklüğü olurlar ve kimse ile zaruret olmaksızın Hanbalık çapında olup burada çok miktarda savaşmak istemezler. Bu sebepten herkesle şeker üretilir (Ali Ekber, 1270: 50-52). sulh üzeredirler. Saltanatları nice bin yıldır ki bu sayede ber-karar olup vilâyetleri 13.Savaş ve asker teşkilâtı harabiyet görmemiştir. (Ali Ekber, 1270: 28) Askerî talimleri son derece sert ve gerçek Hazine işlerinin başındaki görevliler kendi savaş gibidir. Bu talimler sırasında eliyle kendini hadım etmiş tevaşilerdir. birbirlerini yaralamak sıradan olay olarak Bunlar öldükleri zaman üzerlerindeki mal kabul edilir. Bu sayede kendini geliştiren hazineye aktarılır. Ancak elli bin askerin “Hıtay askeri gibi cüst ü çabük ve silahşor ve başkumandanı olanlar evli olup ölünce malı dilîr ve dilaver bir taife” görülmez. Bu üslup çocuklarına kalabiliyor ve çocuklarına üzere olan cenk ve kıtali oyun addedip her mansıp veriliyordu. (Ali Ekber, 1270: 25)
105
14.Din koymuşlardı (Şamküni — Sak- 1419 yılı Haziran ayı sonlarında Turfan yamoni=Buda). Alay alay halk gelip bu şehrine giren Herat heyetinin dikkatini çeken heykelin önünde secde ederlerdi. Bu şehirde ve gittikleri yerlerde karşılaşa gelecekleri bir bu şekilde on tapınak vardı. (Özerdim, 1950: durum buradaki halkın çoğunun puta tapıyor 354-355) Peygamberleri olan Şamkün dört olmasıydı. Çok büyük bir tapınakları vardı. bin yıl önce dünya gelmiş, doğar doğmaz Burada birçok eski ve yeni heykellerden konuşmaya ve yürümeye başlamıştır. Buna başka tapınağın bir yerine Şamküni'nin benzer pek çok mucizeleri olduğuna inanılır (Sakyamuni-Buda) bir heykelini (Ali Ekber, 1270: 16). koymuşlardı. (Özerdim, 1950: 350) 18 İmparator her yıl bir kaç gün etlerden Temmuzda Kamel şehrine varıldığında yemiyor, haremine girmiyor, yanına burada Emir Fahreddinin yaptırdığı camiin kimseyi almıyor; ve gök tanrısına ibadet karşısında çok büyük bir tapınak görüldü. için, şehir dışında, put ve suret yapılmamış Buraya da birçok heykeller konmuştu. En (metinde “yapılmış,, olarak geçiyor) bir evde büyük heykelin karşısında, bakırdan ibadet ediyordu. 22 Ocak’ta sözü geçen eve yapılmış, insanı hayrette bırakacak kadar vardı. Burada sekiz gün ibadet etti. güzel on yaşında kadar bir çocuk heykeli Dokuzuncu gün, İmparatorun saltanat ve vardı. Tapınağın duvarlarındaki nakışlar da ihtişamla şehre dönüşünü elçiler şehrin çok güzeldi. (Özerdim, 1950: 351) dışına çıkarak buradan seyretmişlerdir. Sekçu’da, her birinin çevresi on dönüm (Özerdim, 1950: 361) civarında olan, her yeri taş gibi sağlam ve İmparatorun yeni köşkü yıldırım düşmesi ince işlenmiş tuğlalarla döşenmiş nice sonucunda yanmıştı. Yakınındaki birçok ev tapınaklar vardı. Tapınakları çok temizdi. ve köşk de o gece ve ertesi günün akşam Kapılarında güzel uşaklar duruyor ve ezanına kadar yandı. Her ne kadar yabancılara kılavuzluk ediyorlardı. söndürmeğe çalıştılarsa da mümkün olmadı. (Özerdim, 1950: 353) O gün, dinlerince muteber bir gün Kamçu/Kansu şehrinde beş yüz arşın eninde olduğundan İmparator, ümerası ile saraydan ve boyunda bir tapınak, bunun ortasında da çıkarak ateşin söndürülmesi ile ilgilenmedi. uyur gibi görünen büyük bir heykel, bunun Tapınağa giderek orada: “Ben baba ve anamı dört yanında özenilerek yapılmış binalar ve incitmedim. Kimseye zulmetmedim. Yolsuz bunların yanlarında yirmişer arşın kadar bir iş işlemedim. Gök Tanrısı bana büyüklükte heykeller vardı. Bundan başka öfkelendi, sarayımı yaktı” diyerek Tanrı’ya bir adam boyunda kendi kendine kımıldayan sığınıp yalvardı ve kaygısından delirdi. öyle şekiller yapmışlardı ki görenler canlı (Özerdim, 1950: 365) sanırdı. Duvarlardaki güzel ve ince sanat Çin hakanı Hudaperest ve Şamkünî dini işleri de görenleri hayrette bırakırdı. Burada üzerine olup hekîm-i mezheptir. bulunan büyük heykelin bir eli başının Kitaplarında “putperestlik cahillerin işidir” altında öteki eli oyluğu üzerine konmuş bir diye yazılıdır. Bütün vezir ve ümerasının durumda ve yaldızla kaplı idi. Üzerine renkli itikadı da böyledir. Çünkü onların elbiseler giydirmişler ve adını Şamküni kanununda padişahın bütün ilimlerde aʻlem-
106 i ulema-i âlem (dünyadaki en bilgin) olma ayinleri usulünce duada bulunurdu. (Ali şartı vardır. Vezir ve emirlerinin de bilgin Ekber, 1270:12) olmaları şarttır. (Ali Ekber, 1270: 15) İmparator’un Hanbalık’ta elçilere verdiği Kendilerine mahsus hac ziyaretleri ve bu ziyafetin ertesi günü Kurban Bayramı idi. yolda riyazetleri vardır. Peygamber kabul İmparatorun bu şehirde Müslümanlar için ettikleri Şamkünî zamanında bina edilen yaptırdığı mescide gidilerek burada, kilise tavaf yerleridir. Riyazetleri çok zorlu şehirdeki Müslümanlarla birlikte bayram geçer. Mesela yemeyip içmeyip ve namazı kılındı. (Özerdim, 1950: 361) uyumamaktan çöpe dönüp üç gün üç gecede Hıtay’ın payitahtı olan Hanbalık’da bir nefes verip nefeslerini tutarlar. Müslümanlara ait dört cami bulunmaktadır. Nefeslerini aşağı uzuvları yoluyla Diğer şehirlerde ise Hakan tarafından bina çıkardıklarını düşünürler. (Ali Ekber, 1270: edilmiş doksan cami ve mescit 65) bulunmaktadır. (Ali Ekber, 1270: 16) Bir aralık vezirler, aralarında Hanbalık’ın dışında Çin Hakanı’nın sırf Müslümanların bulunmasından rahatsızlık kendi ibadeti için yaptırdığı bir mescit göstererek Hakan’a, “Bunları pâk edelim” vardır; Hakan yılda bir defa ölüme mahkûm diye görüş belirtince Hakan bu teklifi üç edilen tutsakları görmek için bu mescide noktadan reddetmiştir. Demiştir ki 1. Bizim gelir. Bu mescitte suret bulunmayıp dört ecdadımız bu yola gitmemişken biz niçin duvar ve kıblesinde Kur’an ayetlerinden gidelim? 2. Bizim hükmümüz bunların başka bir şey yazılı veya çizili değildir. zahirinedir. Şimdiye kadar bunlardan bir Müslümanların hattıyla yazılmış ayet-i münker davranış görmedik; iç dünyaları ise kerimeler ve esma-i hüsna Hıtay süslemeri bizi alakadar etmez, 3. Keşke bize de onların ile tezyin edilmiştir. Hakan bu mescidi dini nasip olup onlar gibi Müslüman olsak! ziyaret edeceği zaman bir gün öncesinde Hakan’ın bu tavrı onun gizli Müslüman oruç tutup oruçlu olarak tahtırevan üzerinde olduğuyla yorumlanabilir. Ancak ülkelerinin mescide gelir. Binlerce asker bu sırada âdeti kâfir kanunlarına bağlı olarak kılıçları ellerinde kılıç oyunları oynayarak yürüdüğü için “havfinden zahir edemeyerek tahtırevanın önünde Hakan’a eşlik ederler. pinhan tutmaktadır”. (Ali Ekber, 1270: 15, (Ali Ekber, 1270: 13-14) 48) Herkes hangi dinde olursa olsun başka Çin Hakanı’nın itikadı Huda’yı bir bilmek dinlere mensup olanları kınayıp onlara üzerinedir. Hazret-i Muhammed’e Şin-i düşmanlık etmezler. Fakat bütün dinlerin cebîn derler; kendi dillerince bihterîn-i alimleri ve âkılları İslam dinini güzel bulup âdemiyân demektir. Hakan’ın iç sarayında beğenirler. Müslümanlığı beğenip tercih Efendimizin tasviri çeşitli mücevherlerle eden bir kimseyi de hiç kimse men etmeyip süslenerek altından bir taht üzerine konup aksine hoşlanıp beğenirler. (Ali Ekber, 1270: Çin Hakanı mübarek sayılan günlerde bu 17) Hıtaylıların din değiştirip Müslüman suretin bulunduğu bölüme gelerek gayet olma konusunda asla taassup ve husumet tazimle başını önüne eğer, kendi din ve yoktur; bütün cidd ü cehtleri umûr-i
107 dünyevîde kanunları zaptınadır. (Ali Ekber, üstün ve değerli (muazzez ve mükerrem) 1270: 62) olmaları sebebiyle Hakan’ın tahtı önünde iki Her ne kadar din-i Muhammedî üzerine üç kadem miktarı diğer halktan önde olmayıp Şamkünî nâm şahsı peygamber dururlar. Onlardan sonra Tibet halkı, sonra itikat edip ve andan çok mucizeler nakledip Kulmak, (sonra Hu ve Ceb), sonra güruh dört bin yıldan ziyadedir ki onun din ve güruh Hintliler ve sair memleketlerden şeriatini uygulamakta iseler de din-i gelenler… Diyar-ı Rum’dan gelenler asla Muhammedî onların indinde diğer bütün işitilmemiştir (Ali Ekber, 1270: 35). dinlerden daha değerli ve üstündür (müfahham ve muazzam ve mükerremdir). 15.Tarım (Ali Ekber, 1270: 7) Çinliler ülkenin dağ ve çöllerini, taşlık ve Tai Han’ın Müslümanlara muhabbeti çok iyi kumluk yerlerini bile arabalarla getirdikleri bilinmektedir. Hakan’ın Peygamber topraklar ile doldurarak tarıma elverişli hale efendimizi rüyasında görüp halkını getirmişlerdir. Çin’de bir karış yer ekimsiz Müslüman yapma teşebbüsü akim kalmıştır. değildir. Ziraat tamamen yağmura bağlıdır; (Ali Ekber, 1270: 61-62) Nitekim 950 yağmurun yağmaması kıtlığa sebep olur. tarihine gelince Müslümanlardan yedi kimse Kıtlığa engel olmak için satılan her ürün mirî sahib-i mansıp olmuş olup günden güne tarafından deftere kaydedilerek hesap izzet ve hürmetleri artmaktadır. Divanlarda tutulur. (Ali Ekber, 1270: 63-64) Müslüman ümerası Hıtay beylerinin üzerinde bir statüde olup bunlar beş vakit İki üç ay miktarı gidilen yolların iki tarafına ezan okuyup Müslüman kıyafet ve sarığıyla sırayla ağaçlar dikilmiş olup onların Çin hakanının huzurunda beş vakit gölgesinde yürünüp asla güneşe maruz namazlarının kılmaktadırlar. Müslümanların kalınmaz (Ali Ekber, 1270: 63). hal ve revişleri o kadar hoşlarına gitmektedir ki Müsümanlığa Hıtay diliyle “din-i pâkize” 16.Müzik eğlence demektedirler. (Ali Ekber, 1270: 15) Çinliler senede bir kere bayram yaparlar. Bu Dışarıdan gelen kimseler buraya yerleşmeye bayram aynı zamanda onların yılbaşı gibi kararlı iseler kendilerine yer gösterilerek olup kış mevsiminin bitip mallarının tahsil orada iskân edilirler. Ancak geri dönmek ve hesabının tamamlandığı zamandır. Bu niyetiyle gelirlerse onlara ruhsat verilmez. bayramda hakan vüzerâ, erkân, aʻyân, ekâbir Ülkelerine pek çok Müslüman gelip ve elçilere muhteşem ziyafetler verir. (Ali yerleşmiştir. Mesela Gencako şehrinde otuz Ekber, 1270: 47-48) bin Müslüman yaşamaktadır. (Ali Ekber, 1270: 16) Çinliler boş vakitlerinde çiçeklerle bezeli bahçelerde sazende ve ses ustalarının Hakan tahtına oturduktan sonra etraf ve eşliğinde zevk ederler. Sazende ve civardan gelen elçilere giriş izni verilip hanendeler genellikle güzel bakire kızlardan mertebelerine göre tayin edilen mekânlarına oluşur. Özellikle davudî sesli hanendeler varıp dururlar. İslâm ülkelerinden gelenler itibar görür. Dünya kâfirlerin cennetidir
108 dedikleri Çinlilerin toylarıymış… Buralarda Hanbalık’da her taife için çeşit çeşit yiyecek üzümlerinin mezesi olmadığı için ve meyvelarla dolu sofralar kurulup meclislerinde hepsi pirinçten mamul on çeşit saraydan gönderilen sazende ve rakı ve şarap bulunur. Pirinç şarabının hanendelerin on iki makam yirmi dört şube özelliği bedeni semirtmesi ve üzerine nefis icraları eşliğinde onar yaşında kuvvetlendirmesidir. (Ali Ekber, 1270: 53) on bir kız, ardından on dört yaşında on genç Ali Ekber müzik icraları hakkında çok canlı çocuk raks ederek eğlenceye büyük zevk tasvirlerde bulunur. “Hakanın divana katmışlardı. (Ali Ekber, 1270: 66) çıkması esnasında etrafında enva-ı sazlar Suç işleyerek kanuna muhalefet eden ümera, çalınıp neylerin elhan-ı garip ve sair sazların vüzera ve diğer şehir halkından kimselere avaz-ı acîbine her nefs-i can tenden elveda verilecek cezanın bir şekli de kızlarını, kız etmek ister ve o kopuz ve erganun avazeleri kardeşlerini ve karılarını ellerinden alarak esnasında köpe(k) avazı gibi bir (girye) tabl umumi batakhanelerde çalıştırmaktır. avazı sadir olur. Şöyle ki onun istimaʻı Haliyle buradaki kadınlar son derece güzel kerahetinden ol sazlardan hasıl olan zevk ü ve zarif kimseler olup (Ali Ekber, 1270: 53) neşat ü sürur vücudu hiç ve ifnâ eder. Ve ol eğlenti sırasında bu kadınların ve onlara tablın zişt-i âvâzından Çin hakanına, ‘zinhar refakat eden sazende, hanende, saki ve bu tecemmül ve azamet ve haşmet ve übbühet rakkasların gösterdikleri hareket ve müşahedesinden saltanatına mağrur olma ki tutumlarının tavsif ve tarifinden dil ve kalem bunun arkasında bu neşat ve huburu hâr ü aciz kalmıştır. (Ali Ekber, 1270: 56) bî-mikdar eden ölüm vardır’, diye tenbih Davetlilerin önlerine birer sofra ve eder.” (Ali Ekber, 1270: 35) karşılarına birer davul, küçük büyük çini ve Hıtay İmparatoru’nun emri üzerine gümüş sürahiler ve çini küpler koymuşlardı. Herat’tan gelen elçileri karşılamak için Davulların yanlarında kemençe, ney, gönderilmiş olan kimseler onları karşılayıp musikar ve diğer aletleri çalanlar güzel bir çimenlik üzerinde gölgelikler oturmuşlardı. Ney çalanların kimisi, kurdular ve sandalyeler koydular. Çini bilindiği gibi çalıyor, kimisi de neylerin tabaklar içinde kaz, kuş ve benzeri etlerle, ortasındaki deliklerden üflüyorlardı. kuru ve yaş meyvelarla elçileri ağırladılar. Bunların yanlarında çengiler, başları örtülü, Her tepsinin üzerini çiçeklerle süslemişlerdi. kulakları inci küpeli, kız gibi güzel ve Böylece kır bir yerde, şehirlerde yakışıklı oyuncu delikanlılar oturmuşlardı. yapılamayacak tertipte bir ziyafet (Özerdim, 1950: 352) İmparator’un verebilmişlerdi. Yemekten sonra, sarhoş huzurunda elçilere verilen yemekte saz edinceye kadar rakı ve şarap sunmuşlardı. çalanların kimisi Hıtay’ın usul ve ahengine Köçekler oyuna başlayarak anlatışa sığmaz aykırı musikar ve diğer sazları çaldıkları gibi oyunlar oynadılar. Ve mukavvadan yapılmış kimisi de sazını yanındaki adamla birlikle şekillerin içine girerek Hıtay’a mahsus çalıyordu. Meselâ musikar çalan bir eliyle köçek oyunları gösterdiler. (Özerdim, 1950: musikarını tutup öteki eliyle yanında ney 352) çalanın neyinin deliklerini parmakları ile basar, ney çalan da bir eliyle üflediği neyi
109 tutarak öteki eliyle tahta zil çalardı. gibi bölgelere de aynı şekilde müdahale (Özerdim, 1950: 360) ederek yarayı dikip ilaç ve merhem ile Batakhanelere yüksek seviyedeki iyileştirirler. (Ali Ekber, 1270: 57) memurların girmesi yasak olup azil ve ölüm Hayat kadınları tarafından oynanan top cezasına uğramalarına sebeptir. Buraların oyunu vardır. Top şekline koydukları sığır müdavimleri çoğunlukla paralı kişiler ve derisini şişirerek ağzını bağlar ve ortalarına yabancı tüccarlardır (Ali Ekber, 1270: 55). alarak ayaklarıyla usulüne göre vurarak oynarlar. (Ali Ekber, 1270: 58) Yağmur ihtiyacında yağmur duasına 17.Müteferrik hususlar çıkılırken batakhanelerdeki kadınlar da bu Hıtaylıların aslı kardeşi Habil’i öldüren dualara götürülür. Bunun sebebi, yağmur Kabil’in soyundandır. Kabil kardeşini duası kabul görmeyip yağmur yağmazsa ya öldürdüğü için babası Âdem tarafından kısas da yeterince yağmazsa bu kadınlar yüzünden edilmek istenince kaçarak Çin topraklarına yağmamış olacağı düşünülerek gelir ve buraya yerleşir. Evlat ve nesebi katledilmeleri gerekecektir. Bu korkuyla burada çoğalır. (Ali Ekber, 1270: 61) kadınlar can endişesiyle ellerinden gelen Medreseler Hakan tarafından yaptırılır ve samimiyetle ağlaşıp dualar ederler. Bu da giderleri onun tarafından karşılanır. yağmur yağmasına katkı sağlayacaktır diye Dışarıdan bir kimsenin buralara sarfiyat düşünülür. Şayet gerçekten yağış olmazsa yapması yasaktır. Bu medreselerde yetişen kadınlar orada öldürülür. (Ali Ekber, 1270: öğrenciler kalem sahibi emirlerin 55) çocuklarıdır. (Ali Ekber, 1270: 60) Suret-bâzlık onlara mahsus bir sanattır. Mühürleri sürh (kırmızı) renkle vurulur. Vahşi hayvan suretleri biçip o kıyafetlere Kâğıtları ipek olmakla on aded beratı birbiri girerek karşılıklı ilginç oyunlar oynarlar. üzerine koyup bir mühür basılınca hepsine (Ali Ekber, 1270: 58) nişan hasıl olup kifâyet eder. (Ali Ekber, Doğrusu şu ki; sarayda görülen 1270: 38) heykeltıraşlık, çinicilik, doğramacılık ve Akçe yerine kıta kıta kâğıtlar kesip nakkaşlığı bütün Horasan’daki ustalar üzerlerine sikke mührü vurup kullanırlar. yapmağa kadir değillerdir. (Özerdim, 1950: Halis altın ve gümüşlerinden sikke kesmeyip 361) ancak ağırlıkları üzere parça parça kesip Hıtay’da uygulanan bir âdet de dışarıdan ayarınca harcarlar. (Ali Ekber, 1270: 65) gelen her kavim ve cemaatin suretlerini Hayvanat sinirinden bir kumaş dokurlar ki geldikleri yoldaki kiliseler ve herkesin vasfını ve tarifini yapmak kabil değildir. (Ali toplandığı mahallerin kapı ve duvarlarına Ekber, 1270: 57) nakşetmeleridir. (Ali Ekber, 1270: 6) Kalbinden şikâyeti olan biri varsa göğsünü Müneccimler gayet itibar görür ve sarayın yarıp hastalık olan yeri bulduktan sonra eğer dışına çıkmalarına izin verilmez. Bunların su toplanmışsa şırınga ile; başka bir nesne her yılbaşında yapmış oldukları takvim ise diğer aletlerle alırlar. Mide ve bağırsak
110
ülkenin her yanına dağıtılarak işler buna hakkında taşıdıkları izlenim ve kanaatı göre programlanır. (Ali Ekber, 1270: 58) öğrenmek de ilginç olacaktır. İki paragraf Bu vilâyette daha iyisi ancak cennette halinde tercümesi yapılarak Özerdim bulunabilecek üç nesne vardır: biri, küçük tarafından bildirilen bu satırlar aşağıda elma büyüklüğündeki üzümleri ki lezzetini sunulmaktadır: tarif etmek mümkün değildir; ikincisi köknar (Türklerde) hükümdar, bakan, yüksek veya ve nilüfer çiçekleri ki her birinin yüz yaprağı aşağı tabaka diye bir ayrılık yoktur. Kadınlar ve seksen-doksan rengi vardır; üçüncüsü ise ve erkekler beraber bulunurlar. Yerde Çinli aristokratların elbiselerindeki özendir. bağdaş otururlar. Bu memleket insanları Her birinin iki-üç yüz kaftanları olup hükümdarlarına So-lu-tan (Sultan) derlerdi değiştirerek otuz kırk sene giyerler; yine ki kendi lisanlarında Chun-chang idi (en köhne olmayıp yeni gibi durur. (Ali Ekber, büyük hükümdar). Erkekler başlarını 1270: 66) kumaşla sararlar (sarık); kadınlar da beyaz Karadan gelenlerin getirdikleri at, elmas, kumaşla örterler, yalnız gözleri açıktır. kılıç, iskarlat, mercan, arslan, kaplan, beygir Yüksek ve aşağı tabaka kendi adları ile gibi muteber hediyeler makbuldür. Her yıl çağrılırlar. Birbirlerini gördükleri zaman Kulmak’ın muhtelif yerlerinden yirmi bin vücutlarıyla eğilirler; ilk gördükleri zaman kadar kimse gelir. Bunlar samur, tuz ve üç defa yere diz çökerler. Kadınlar da böyle kuyumcuların altın lehimlemek için yapar. Yemeklerde kaşık ve çopistik (Çin’de kullandıkları maddeden getirirler. Hintlilerin yemek için kullanılan çubuklar) hediyeleri fil ve zürafadır. (Ali Ekber, 1270: kullanmazlar. Porselen kapları vardır. 61-62) Üzümden şarap yaparlar. Altın yerine gümüş kullanırlar. Büyüklü küçüklü üç çeşit Beş yüz yıla bin yıl derler; zira gece ve paraları vardır. Hususi para bastırmak gündüz onların hesabınca ayrıdır. (Ali yasaktır. Paralara yalnız hükümdarın Ekber, 1270: 67) mührünü basarlar. Hükümdarın mührü Başka ülkelerde yas tutulan günlerde olmayan paraları kullanmak yasaktır. Yalnız siyahlar giyildiği halde Hıtay ülkesinde hakanlar için vergi verirler. Vergiler onda iki beyaz giyilmesi âdettir. (Özerdim, 1950: nispetindedir. Mübadele yoktur. Kile ve 361) batmanı bilmezler; yalnız teraziyi tanırlar. Herkes hayattayken kendi kabrini hazırlar; Hükümet daireleri yoktur, yalnız Kuan- kimisi minare gibi yüksek mezar yapar (Ali kuları (direktör) vardır. Bir de Tao Wan Ekber, 1270: 67). (divan) vardır. Ceza kanunları yoktur. Bir kimse bir adamı öldürdüğü zaman ceza
olarak para alınır. 18.Ming Vekayinamelerinde Türkler Bir erkek aynı zamanda iki kız kardeşle de Herat ve Maveraünnehir’den Hıtay ülkesine evlenebilir. Matem müddeti yüz gündür. giden seyyah ve elçilerin oralar halkı ve Tabut kullanmazlar. Ölüyü kumaşa sararlar düzeni hakkında verdikleri bilgilere mukabil (kefen) ve sonra gömerler. Mezarda kurban Ming Vekayinamelerinde Çinlilerin Türkler keserler. Cedlerine kurban vermezler. Ayni
111 zamanda İlâhlara ve şeytanlara da kurban edildiği bir düzende buna karşılık neredeyse vermezler. Yalnız Allah için ibadet ederler. kaçak bir işlemin imkânsızlaştırıldığı bir Altmışlık döngü yoktur. Hilâl ve bedrin tam toplum ile karşılaşmaktayız. hesabı da yoktur. Her yedi gün tekrar eder. Din hayatı konusunda özellikle Ali Ekber Yılda, ikinci (Muharrem ?) ve onuncu ayda Hıtâî’nin tafsilatlı ifadeleri önemli olmakla (Ramazan ?) oruçları vardır. Gündüz yemek birlikte İmparator Tai’nin tüm hoşgörülü yemezler, akşam olunca yerler. O ay bittiği yaklaşımına rağmen “gizli Müslüman” zaman gündüzleri yemek yemeye başlarlar. olacak seviyede sempatikleştirilmesini bir (Özerdim, 1950: 369-370). abartı olarak görmemek mümkün değildir. Ancak Müslüman topluluğun o yıllarda
epeyce serbest ve devlet katında önemli 19.SONUÇ görevlerde bulunmakta olmaları On beş ve on altıncı yüzyıl Çin/Hıtay ülkesi zikredilmeden geçilmemesi gereken kadim bir kültürün istikrarla devam hususlardır. Şehrin düzenini kontrol eden ettirildiği tipik bir örnek olarak karşımıza müfettişlerin çoğunlukla Müslümanlardan çıkmaktadır. Kendilerince ilk insanlıktan seçilmiş ve bunların “hakanın indinde beri kurulu tek dünya toplumu olarak oğlundan aziz” olarak anılması en azından inanılan bu ülke gerçek anlamda bir Müslümanlara en yüksek iktidar katından teşkilatlar/organizasyonlar ülkesi olarak duyulan güveni göstermektedir. Ali Ekber tanımlanmayı hak etmektedir. Hıtâî’nin Çin’deki uygulamalardan Seyahatnameler çerçevesinde ele aldığımız fazlasıyla etkilendiği noktaları vurguladığı konular itibariyle şehircilik, adalet, yerlerde sık sık “Keşke İslâm toplumunda da hükümdarlık, din, eğlence ve sofra kültürü böyle olsaydı!” anlamında gıpta ifadesinde yönlerinden son derece geniş bir coğrafyada bulunması kendi toplumu ile Çin toplumunu kalabalık bir topluluğun uyumlu bir şekilde karşılaştıran bir yaklaşım içinde olduğunun örgütlenmiş olması dikkate değer bir ve zımnen İslâm toplumlarının eksik kaldığı konudur. Bu örgütlenmenin ve hususların dolaylı ikrarı olarak örgütlenmedeki devamlılığın temelinde anlaşılmalıdır. kanunlara bağlılığın çok önemli bir rolü Hıtay halkının gösteri, dans ve akrobasi olduğu anlaşılmaktadır. Kanunlar Çin dallarında son derece maharetli; müzik toplumunda sadece siyasi yapıyı korumakla icralarında kendilerine mahsus tarzlarının kalan bir dinamik olmayıp sosyal yapının da olduğu; resim, nakış, heykel alanlarında ise temel elemanı olarak işlev sahibidir. Horasan’daki bütün üstatların fevkinde bir Kanunların devamlılığını ve gücünü seviyede oldukları; devlet bürokrasisinde sağlayan da ceza sisteminin tavizsiz izledikleri ciddi tutumları sanat ve eğlence katılığıdır. hayatlarına olumsuz yönde etki etmeyip çok Şehir düzeni, nüfus varlığı, ulaşım ağı, canlı eğlence hayatları olduğu ve ticaret hayatı tam bir kayıt ve kontrol sistemi seviyelerine göre eğlendikleri ile disiplin altındadır. İnsanların ceza bildirilmektedir. sisteminin acımasız katılığı ile terbiye
112
Herat hükümetiyle Çin İmparatoru arasında zamanda” olmamak kaydıyla iki kız kardeşle ilişkilerin sadece 1419 yılındaki elçi evlenebileceği gerçeği yanlış bilinmiş irsalinden ibaret olmayıp geçmiş yıllardan olabilir. Müslümanların ceza kanunlarının beri devam eden geniş çaplı ve yakın ilişkiler olmadığı yargısı ise muhtemelen olduğu Ming vekayinamelerinden kendilerindeki gibi sistematik bir ceza ve öğrenilmektedir. Ming vekayinamelerinde işkence üzerine kurulu bir adalet sistemi Türklerle ilgili ifadeler genellikle objektif ve dışında görülmesi ile yorumlanabilir. Matem olumlu nitelikte ise de izaha muhtaç müddeti olarak bir zaman aralığı vermek muğlaklıklar da taşıdığına değinmek gerekirse bunun yüz gün yerine kırk gün gerekmektedir. Örneğin bir erkeğin “aynı olarak düşünülmesi vakıaya daha uygun zamanda” iki kız kardeşle evlenebildiği görünmektedir. ifadesi ile “onlarda ceza kanunları yoktur” ifadesi gerçeklerle bağdaşan durumlar değildir. Herhalde bir erkeğin “aynı
KAYNAKÇA Ali Ekber Hıtâî. (1270/1854) Terceme-i Târîh-i Nevâdir-i Çîn-i Mâçin, Tophane-i Âmire İstihkâm Alayları Litoğrafya Destgâhı. Eğri, Sadettin. (2016). Hıtay Sefâretnâmesi/Seyahatnâmesi ve Ali Emîrî Neşri, Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları, Volum 46, December, 87-104. Hoca Gıyaseddin Nakkaş. Acâibü’l-letâif, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AETrh828. Hoca Gıyaseddin Nakkaş. (1331/1916). Acâibü’l-letâif, Kader Matbaası, İstanbul. İnayet, Alimcan. (2007). Divanü Lügâti’t-Türk’te Geçen “Çin” ve “Maçin” Adı Üzerine, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall, 1174-1184. Özerdim, Muhaddere N. (1950). Acaib-ül-Letaif (Hıtay Sefaretnamesi) ile Çin Kaynakları Arasında İlgi, AÜDTCF Dergisi, C. 8, S. 3, 345-371. Ali Ekber Hıtâî, Kanunname-i Çin ü Hıtay, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî, Müt.9262. Taşağıl, Ahmet. (1998). “Hıtayname”, DİA, C. 17, İstanbul, 404-5) Yusufcan YASİN. (2013). Kitan Devletinde Uygurlar ve Uygur Kültürü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 34, 315-327.
113
Интернет Дискурстағы Қосымша Пунктуациялық Белгілер
Г.А. ЕСКЕРМЕСОВА1
Öz
İnternetteki iletişimin başlangıçta sadece yazılı olduğu belirtilir. Ancak, bu yazılar toplulukların duygularını tam olarak ifade edememiştir. Bunun üzerine, Amerikan merkezli bilgisayar uzmanı Scott Elliott Fahlman, duyguyu ifade eden emojiler kullanmayı önermiştir. Noktalama işaretleri, emoji olarak adlandırılan bu işaretlerin oluşumunun belirtileridir. Bugün araştırmacılar, anlamlarına göre onları birkaç gruba ayırıyor; duygusal haller, hareketler, karakterler v.b. Makale, sohbet-iletişim ve forum-haberleşme metinlerindeki ek noktalama işaretlerini listeler. İnternet başka bir iletişimci ve gerçek zamanlı olarak konuşma sayfası ortamıdır. «Sohbet» kelimesi ingilizce dilinde konuşma(talk) anlamına gelir. Sohbet ve görüşme programları bilgisayarda gerçek zamanlı bir anlık mesajlaşma aracı olmanın yanı sıra bu tür iletişimleri düzenlemenizi sağlayan bir programdır. İfadeler – modern İnternet iletişiminde kullanılan noktalama işaretleri ve şekillerin kombinasyonunu birleştiren çeşitli resimler ve grafik sembolleridir. Günümüzde emojiler, topluluklar tarafından, çeşitli duyguları belirtmek için sıklıkla kullanmaktadır, aynı zamanda sosyal ağlarda metine bağlı emojileri anlatmak için çeşitli resim ve görüntüler de kullanılmaya başlandı, onların sayısı ve özelliği her yıl artmaya başladı. İnternetteki emojilerin kullanımı iletişimsel havayı yazılı olarak iletmenin en verimli yolu haline geldi. Kısacası, halihazırdaki internet ile ilgili bilgiler sözel ve sözel olmayan yöntemlerle sağlanmaktadır. Sözlü ifadeler, yazı tipleriyle yazılmış metinleri, sembolleri ve duygusal olarak ifade eden noktalama işaretlerini içerir. Kullanılan ifadeler okuyucunun internette ki bilginin ve görünümün algılamasında büyük bir etki gösterir.
және тілдік орта қалыптасып келеді. Қазіргі заман – бұл ақпараттық Қазіргі заманғы байланыс құралдарының технологиялар мен жаһанданудың көбеюімен байланысты тез дамып келе үздіксіз үдерісі бар жаһандық жатқан жаңа лингвистикалық шындық ақпараттық қоғамның дәуірі. ХХ соңы қалыптастырылуда. Интернеттің пайда мен XXI ғасырдың басында ақпараттық болуын осы үдерістердің негізгі технологиялардың жылдам дамып, көріністерінің біріне жатқызу керек. ақпаратты сақтау, іздеу және таратудың «Қазіргі уақытта Интернет жаңа жаңа жолдары, сондай-ақ жаңа мәдени коммуникативтік тәжірибе, жаңа
1 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалыққыздар педагогикалық университетінің оқытушысы, KAZAKHSTAN
114
көзқарас қалыптастыратын заманауи болуын, жұмыс істеуін және қызмет мәдениеттің жаңа ақпараттық ортасы етуін қамтамасыз ететін техникалық, болып табылады, онда барлық дәстүрлі функционалды, ақпараттық, әлеуметтік, қарым-қатынас құралдары бір немесе экономикалық, құқықтық компоненттер бірнеше нысанда қызмет етеді, мысалы: жиынтығы ретінде қарастырады [2, 5]. форум, блог, чат, ICQ, электронды пошта Кейбір ғалымдардың еңбектерінде және т.б.» [1, 22]. Қазір ұялы телефонның интернеттің лингвистикалық функциясының артуымен байланысты аспектісінің маңыздылығы мен телефон да интернет коммуникацияның виртуалды тілдің идентификациясы құрылғысына айналды. Әсіресе туралы айтылады. әлеметтік желілер, оның ішінде коммуниканттар эмоциясын білдіретін Е.А. Вишнякова «Интернеттің әртүрлі түрлі тәсілдердің қолданылуы интернет ақпаратты (мәтін, графика, бейне және коммуникацияны жаңа сапаға көтерді. аудио ақпарат) біріктіру қабілеті ғылым Көптеген ғалымдар интернетті жаңа үшін өте маңызды, себебі ол ғылыми әлеуметтік-мәдени орта деп санайды талдау мен деректерді жаңғыртудың толық жаңа құралы болып табылады деп Бүкіл әлемдік желілер жыл сайын есептейді. Дегенмен, ғалымның миллиондаған жаңа пайдаланушыларды есептеуінше ішкі иерархия мен тартады. Орташа заманауи адамның логикалық жүйеге бағдарланған ғылыми Интернетсіз өмірін елестету қиынға білім ерекшеліктеріне байланысты, соғады. Бірақ Интернеттің не екендігі ғылым әлдеқайда аз дәрежеде интернетті туралы сұраққа нақты жауап алу қиын: қолданады. Қазіргі уақытта ғылыми бірі оны байланыс құралы ретінде ұйымдар Дүниежүзілік Ғаламторды таныса, екіншісі ойын-сауық құралы ақпаратты іздестіру мен тарату, сондай- ретінде, үшіншісі өзін-өзі тәрбиелеу ақ белгілі бір ғылыми қоғамдастықта іс- ортасы, төртіншісі шығармашылық, өзін- әрекеттерді үйлестіру үшін пайдаланады өзі дамыту ортасы, бесіншісі сауда » [1, 41]. орындары, табыс құралдары деп таниды. Осылайша, қазіргі заманда Интернет Интернет тек ақпараттық орта төмендегідей функцияларды атқарады: (ақпаратты сақтау және тарату) ретінде әлеуметтік, ақпараттық, экономикалық, ғана емес, коммуникативті орта ретінде коммуникациялық, дамытушы және де жұмыс істейді. Атап айтқанда, танымдық. Сонымен бірге интернеттің ғаламтор негізінде әр түрлі даму кезеңінде жаңа үрдіс жүріп жатыр, қызығушылықтары, себептері, ол толығымен аяқталған құбылыс емес мақсаттары, қажеттіліктері, екендігін айта кету керек. көзқарастары, сондай-ақ әр түрлі психологиялық және әлеуметтік С. А. Лысенко зерттеуі бойынша қызметтің нысандары бар адам өмірінің интернет-аудиторияны құрайтын жеке жаңа виртуалды ортасын да және топтық пайдаланушылардың қалыптастырады. Соның нәтижесінде
115
жаңа виртуалды ақпараттық қоғам радио арқылы жүзеге асырылатын қалыптасады. көптеген адамдардың қатысуымен болатын байланыс құралы. Интернет - бұл электронды хабарламаның ерекше түрі. Оның мәні Т.Ж. Балжированың пікірінше, желіге тән функциялардан туындайды, интернетті «әлеуметтік атап айтқанда: коммуникациялар арқылы әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыра алатын - бүкіләлемдік мультимедиялық хабар адам ортасының жалғасы деп санауға алмасуды (байланыс және кеңістіктік болады» [3, 13]. функция) қамтамасыз ететін жаһандық байланыс арнасы; Интернет коммуникацияның ауызша және жазбаша формалары бар. Біздің - жалпыға қол жетімді ақпараттық зерттеуіміз жазбаша коммуникация қойма, әлемдік кітапхана, мұрағат, болғандықтан коммуникацияның осы ақпараттық агенттік (байланыс және түрлеріне тоқталамыз: уақыт функциясы); 1. Чат-коммуникация; - іскерлік және қызығушылық танытқан серіктестермен бос уақыт 2. Форум-коммуникация. серіктестерінің ортақ клубымен байланыс арқылы жеке және «Чат» ағылшын тілінде сөйлесу деген әлеуметтік топты әлеуметтендіру мағынаны білдіреді. Интернет-чат - бұл және өзін-өзі жүзеге асырудың басқа коммуниканттармен сұхбаттасуға, қосалқы құралы [4, 8]. қарым-қатынас жасауға арналған арнайы бет. Чат - сұхбат (ағыл. chatter — сөйлеу) Қазіргі кезде интернет – интернет желісінде хабар алмасу телекоммуникациялық технологияларды құралы мен коммуникацияны қолдану арқылы жеке және топтық ұйымдастыруға мүмкіндік беретін негізгі коммуникация қажеттіліктерін бағдарлама. Форумдардан және басқа да қанағаттандыруға арналған жаһандық «баяу» қатынасқа негізделген әлеуметтік және коммуникациялық коммуникациядан өзіне тән компьютерлік желі ретінде танылды. айырмашылығы оның нақты уақыт режимінде өтетіндігінде. Дәлірек айтсақ, Компьютерлік коммуникация - форумда біреуге сұрақ жазып және оны компьютерлер арқылы ақпарат алмасу жауап беру керек деп күтсеңіз немесе және адамдар арасындағы қарым- әртүрлі пайдаланушылардан бірден қатынас үрдістеріне байланысты бірнеше жауап алуды мақсат етсе, чат коммуникативтік әрекеттің бір түрі. сұхбатта байланыс тек сол сәттегі коммуникацияға қатысушылар Компьютерлік коммуникация - бұқаралық байланыс газеттер, теледидар,
116
арасында, яғни онлайн байланыста Ғаламтордағы алғашқы кездегі отырғандар ғана болады. коммуникация негізінен тек жазбаша түрде жүргізілгені белгілі. Бірақ ол Қазіргі интернет желісіндегі ақпарат коммуниканттардың эмоцияларын толық вербалды және бейвербалды амалдар көрсете алмайтын. Осыны байқаған арқылы беріледі. Вербалды амалдарға американдық белгілі компьютер маманы қаріптерден тұратын жазба мәтіндер Скотт Эллиот Фахлман комикстерге жатса, ал бейвербалды амалдарға арналған таңбалар жиынтығын экспрессия мен эмоцияны білдіретін пайдалануды ұсынды. Мысалы: :-) мына түрлі эмотикондар мен тыныс белгілерін таңбаны оңға бұрып, оны дөңгелектеп жатқызамыз. Өйткені олар вербалды қоршашаңыз, онда күліп тұрған адам жеткізілген ақпараттың мағынасын бейнесін көресіз (Сурет 1). толықтырып қана қоймайды, сонымен бірге қосымша ақпарат береді, тілдік экономия заңына сәйкес, сөзбен берілген ақпаратты үнемдеуге және ақпараттың барынша шынайы шығуына ықпал етеді.
Сурет 1. Көңілді эмоцияны бейнелейтін смайликтің қалыптасуы
Ал :-( немесе :( таңбаларының жиынтығы жағымсыз эмоцияны бейнелейді(Сурет 2).
Сурет 2. Жағымсыз эмоцияны бейнелейтін смайликтің қалыптасуы
117
Алғашқы смайлдар коммуниканттардың эмоциясын білдіргендіктен, ағылшынның emotion icon (эмоцияны білідретін иконка (сурет) деген екі сөздің бірігуінен эмотикондар деп аталып,қолданылуда.
Эмоцияларды таңбалар арқылы білдіретін эмотикондардың мағынасы:
:-), :), ), =), :c), :o), :], 8), :?), :^) немесе :} — бақытты, қуанышты; :-D, :D — күлкі, ішек-сілесі қата күлу; :'-), :'-D — көзінен жас аққанша күлу; :-(, :(, =( — көңілсіздік; :-C, :C — аса ауыр қайғы; :-< — қайғы; :-o, — іш пысу; :_(, :'(, :~(, :*( — жылау; XD, xD — мазақтау; >:-D, >:) — қасақана жымию; : - > - ақсию; } туралы - > немесе]: - > - аяркүлімсіреу; :-/ :-\ смайлымәнді болу мүмкін, - ол не дал тартыншақтық; : - - кек; D -: - қатты ашулану :-E немесе :E - ашулану; I: - бейтарапқарым-қатынас; O, = O O = - () - осы таңбалар жиынтығы таңқалуды білдіреді; 8 O: - () - [] күйзелу; :-* - түнеру; P = P = - P, - наразылық білдіру; xP - жиіркену; 7 - келекелеу; J - мысқылдау; > - масайрау; X (- ренжу; : ~ - көзіне жас алу.
Көріп отырғанымыздай, эмотикондардың қалыптасуына тыныс белгілерінің ықпалы бар. Қазіргі таңда зерттеушілер мұндай таңбаларды білдіретін мағынасына қарай бірнеше топқа бөледі:эмоционалдық күлегештер,әрекеттер, персонаждар т.б.
118
Эмоционалдық күлегештер Әрекет Персонаждар берілуі сипаты берілуі сипаты берілуі сипаты :-) ;-) 8-) =) күлімсіреу, қуану көз қысу Көзілдірікті кісі ;) B-) :) :-( =( мұңаю, қайғыру :-Q Темекі тарту O:-) періште {="-( :-P жынды, есі ауысқанды :-| Ойлану :-p Тілін шығару %) білдіру :-Ъ :-D күлкі :-* сүю :-E вампир :D *О* *_* тамсану {} құшақтау :-F бір азу тіссіз вампир ** ынтығу, XD көзді жұмып күлу :} құштарлықпен ::-) мутант xD сүю :_( :-C қатты қамығу, :~( жылау [:] робот :C қынжылу :'( :*( наразылық, :-/ абдыраушылықне :-@ бақыру, айғайлау -=<:-) сиқыршы :-\ месереніш :-0 Таңғалу сыр білдірмеу, о-) :O :-X циклоп (ашық ауыз) үнқатпау О-) O: о_О таңғалу :-! жиіркену, лоқсу :-][ бассүйек oO Түтік тартып жатқан :-e көңілі қалу :-? кісі Қатты таңғалу 8-O (ашылған ауыз, Э:-) елік, марал =-O бақырайған 3:-) көздер) Қатты таңғалу :-[ ] (салбырап қалған *:O) клоун, қылжақбас жақ) Мас немесе ұялғаннан :-[ абыржу, ұялу :*) қызарған >:-D табалай күлу }:-> Мысқылдау ]:-> :'-) Қатты күлу, ішегі :'-D қатып күлу D-: ашулану, ызалану
119
Эмотикондар – интернет БОЛ. ӘНІҢМЕН ЕЛІҢДІ ТЕРБЕЙ БЕР, коммуникацияда қолданылатын ЕРКЕ ҚЫЗ ( ). пунктуациялық белгілер мен Айман Серикбаева: Мәке сіз жалғыз цифрлардан, түрлі суреттерден тұратын емессіз ( ) графикалық белгілер. Қазіргі таңда смайликтер коммуниканттың түрлі Махаббат Женис: Қалай айтса да, көңіл-күйін білдіруде жиі қолданылып, Мақпалдікі өзіне жарасады!!! түрлі желілерде мәтінге байланысты Немесе Димаш Құдайбергеннің эмоцияны білдіретін түрлі сурет- «Аққуым» әнінің бейнебаянының астына бейнелердің алуан түрі жыл сайын жазылған комментарийлер: артып келеді. Зарина Исмаилова: Құтты болсын, Мысалы, Facebook желісінде Димаш! Өте әдемі ән және Stan.kz сайтына сілтеме жасай отырып, бейнебаян! Әбден жыладым ( ) әнші Мақпал Жүнісованың «Шетелдетіп демалуға жағдайым жоқ» деген StepanidaSavvinova Класс ( ) тақырыптағы "Астана" арнасының "Ел КваЗар: Самый лучший во всей аузында" бағдарламасына берген вселенной! ( ) сұхбаты жарық көрді. Гульаим Ахметова: Димаш, енбегин Facebook желісінде мақаланы оқығандар жана берсин, енбегине коп коп төмендегідей пікір қалдырған: алгыс. Елинди аркашан куанта бер! Керемет алтын бала, тек биктен коре Рысты Ерденқызы: АЛЛА ЖАР берейк, сени тил козден сактасын ! БОЛСЫН. ЕЛГЕ ЖАСАҒАН ЕҢБЕГІҢ ( ) ЗАЯ КЕТПЕС. ШЕТ ЕЛДЕ Валентина Поплавская: Ещё не ДЕМАЛҒАНДАРҒА МҮЙІЗ придуманы самые необыкновенные ШЫҚПАЙТЫН ШЫҒАР. ӨЗ ЕЛІҢ, ӨЗ слова восторга о Димаше!!! На ЖЕРІҢНІҢ ТОПЫРАҒЫН БАСЫП планете Земля- он такой один!!!!! ЖҮРГЕНГЕ НЕ ЖЕТЕДІ. ДЕНІҢЕ Храни, Господи ,его!!! Давай ему САУЛЫҚ ТІЛЕЙМІН. МЕРЕЙІҢ силы!!! ЖЕТКЕН КЕЗДЕ БАРАРСЫҢ. АМАН
Қазақ интернет жүйесінде жиі қолданылатын Ал қазақ интернет жүйесінде өте аз смайлдар мыналар: кездесетін смайликтер де бар. Олар негізінен әріп, сан қосындылары мен тыныс белгілерінің қосындысымен берілетін смайликтер: Әріп қосындысымен берілетін смайлдар
:) (қос нүкте және жабық жақшадан тұратын : І көңіл-күйі жоқ смайлик) – күлкілі езуді білдіреді.
120
:( (қос нүкте және ашық жақшадан тұратын :Q темекі тарту смайлик) – қайғыру, мұңдануды білдіреді. (қос нүкте, сызықша және жабық жақшадан І І ұйықтау :-( тұратын смайлик) – ренжу, ызалану сезімін білдіреді. (нүктелі үтір мен жабық жақшадан тұратын :-Е тісі көрініп тұрған (вампир) ;) смайлик) – қу немесе сарказмдық мінезді білдіреді. Кейде ол контекс ыңғайына қарай күлкіні де бейнелейді. :-/ (қос нүкте, сызықша және қисық сызық) – :-F сынық тісі бар адам (вампир) мысқылдау немесе сарказм үшін қолданылады; ;-) (нүктелі үтір, сызықша және жабық : О қатты сөйлеу жақшадан тұратын смайлик) – жартылай көңілденуді білдіреді; :-# (қос нүкте, сызықша жән еторша) – айтуға :* бетінен сүю болмайтын құпия нәрсе; :-* (қос нүкте, сызықша және жұлдызша) – бетті : D күлу, мәз болу сүю;
:'-( (қос нүкте, сызық, сызықша, жабық жақша) – І 0 есінеу жылау; :-/ (қос нүкте, сызықша, қисық сызық) – :-Х (айтуға болмайды, құпия) мырсету; :-│ (қос нүкте, сызықша, түзу сызық) – ерінді :-І вампир қысу; :*) (қос нүкте, жұлдызша және жабық жақша) – :-* ащы бір нәрсені жеу мұрынның қызаруы; }:-) (жабық фигуралы жақша, қоснүкте, сызықша : @ ыңырсу, ұлу және жабық жақша) – қасты жыбырлату; │):-) (сызық, жабық жақша, қос нүкте, сызықша U> кружка және жабық жақша) – милиционер; [:-│ (жабық тік жақша, қоснүкте, сызықша және :-P тілін көрсету сызық) – франкештейн >:-) (жабық фигуралы жақша, қос нүкте, Ж-І сараңдану сызықша және жабық жақша) – панк (жастардың шаш қою формасы); ~:-) (ирелең, қос нүкте, сызықша және жабық (В-І) танкідегі сияқты көзілдірік киіп алу жақша) – панк; \¬¬– кружка; :-О таң қалу /> – ││> төртбұрышты кружка; – ( )> дөңгелек кружка. –
121
Сандардың қосындысымен берілетін смайлдар : 1 ойлану :-7 жиіркену ]:=8 сиыр 8-) Көзілдірікпен күлу >-=>>>>>>8> Көзі дәу балық (Вобла) >--++++++8> Өлген балық =)))))8) өлшемдік белгі ^0=0- Формула-1 % ) шексіз бақытты болу
Чатта оқырмандар өз әсерлерін шынайы білдіру үшін мәтінге қоса, тыныс белгілерін қабаттастыра қолданып, түрлі эмотикондарды пайдаланған. Ауызша коммуникацияда эмоция мен экспрессивтілік басым болатыны белгілі. Интернетте эмотикондарды қолдану коммуниканттардың ауызша сөйлесіміндегі көңіл- күйін жазбаша коммуникацияда берудің ең өнімді тәсіліне айналды. Осылайша эмотикондар мен қабаттаса қолданылған тыныс белгілері интернеттегі ақпараттың сыртқы көрінісі мен ішкі мазмұнының да оқырманға әсерлі қабылдануына ықпал етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Вишнякова Е. А. Электронное письмо в составе сетевого текста на английском языке: Дисс.... канд. филол. наук. - М., 2007. - 197 с. 2. Лысенко С. А. Взаимодействие устной и письменной формы существования языка в Интернет-коммуникации. Дисс...канд. филол. наук. - Воронеж, 2010.-179 с. 3. Бальжирова Т.Ж. Интернет как средство социальной коммуникации в условиях формирующегося в России информационного общества: Автореф. дис... канд. социол. наук. - Улан-Удэ: Бурятский гос. ун-т, 2003. -21 с. 4. Соколов, А. В. Общая теория социальной коммуникации: Учебное пособие. - Спб.: Изд-во Михайлова В. А., 2002. - 461 с.
122
Exerting Strategic Dominance through the Internet
Theodoros VANIOTIS1
Abstract
Ever since the 1990s we have been witnessing the increasing role of the Internet in our day to day lives. While the adoption of the Internet as a tool for instantaneous spreading of information between businesses has its roots specifically in the assimilation of the newly opened up post-Soviet spaces by the market economy model throughout the last decade of the 20th century, it is evident that the spin-off of this phenomenon has become increasingly pervasive even in our current lives. Very quickly the Internet has become a conduit for communication and information sharing between people and not just businesses or institutions. This has influenced our lifestyles as well. Today we are generally focused on living life in the fast lane. Meaning that people are generally focused on getting the maximum out of every single moment. The idea is to get as much as possible done in the least amount of time. In this regard it could be said that we are conditioned to receive instantaneous results and gratification. The point being that people are losing the idea of patiently waiting and carefully thinking through opinions and decisions. Such notions however could prove erroneous, as the way most people assimilate information in the digital space leaves little room for in-depth analysis. There is not enough time left to the user of said information for a critical analysis. Normally people will just form an opinion quickly and act on it. This is an ideal environment for spreading misinformation and the thriving of mass manipulation. The paper at hand aims to further the dialogue over how the ways we have been conditioned to treat information could be exploited in order to influence decision making and the political process. Additionally, how we should focus our efforts on hindering, slowing down and if possible, stopping said exploitation.
1. INTRODUCTION Internet have ushered in a very different to traditional media way of communicating For the past few decades we have and exchanging of ideas as a whole. collectively experienced a huge amount of Traditionally, every time we introduce a changes in regards to how we access, new medium for communication and idea receive and make sense of information. The sharing, we inadvertently cause a shift – in introduction of computers, especially the the way information and ideas are being wide spread of personal computers, and the
1 Phd Student, Department of Political Science, New Bulgarian University, BULGARIA
123 spread because of the easier way to spread of development in these fields could it through the people. An increase in the potentially open a country’s peoples to amount and accessibility would lead to a manipulation from outside or within. It is in shift in the perspective of the recipient – a this regard that we should set our sights on sort of why are diamonds more valuable the ways our overreliance on new than water if water is more important for communication technologies can be in survival scenario will inevitably occur. some regards detrimental to ourselves. And Generally, the more you have of one thing additionally, how different governments and the easier it is to obtain it, the less value could potentially exert influence and you place on it. Proportionally, the less dominance through the Internet and in access to books, articles, information the particular social media platforms. people had in the past, the more time and effort they would put in focusing on said information or medium of communication. 2. Key problems Be it through a book, radio or TV program, These ideas are more relevant today and the recipient would be differently their relevance will continue to grow more predisposed to the way he receives the in the future due to at least two reasons: the information given to him. The same goes ever-growing globalization that has been with the way we access and use information booming with the introduction of computers through the Internet. Every new media has and the Internet into our lives; and the rapid played a role in increasing the amount of rates of integration of said technologies into information that its recipients have been our everyday lives. Nowadays most of the subjected to. With the Internet that has led world is connected and spends a sizable to certain changes as well – for example the amount of time online. This has been shortening of texts, especially by news extremely fruitful when it comes to agencies or in social media platform posts economic and in some regards social in order to grab attention. In a sense, we development. The steady elimination of have reached a point where more emphasis borders has facilitated a freer exchange of is placed on presenting your message in a information and ideas. The more that free flashy, attention-grabbing way, rather than communication occurs between people, the focusing on the quality of the content of said more people become tightly interconnected. message. It is axiomatic that such And people online have the ability to tendencies, alongside the overwhelming communicate and express their ideas more amounts of information online have directly with one another. Normally, up contributed to the lack of focus, shorter until the commercial use of computers and attention spans and other problems. All of them negatively impact abilities such as critical thinking, proper reasoning, better memory retention and other necessary skills for the proper function of societies. The lack
124 the Internet53 people would have to go by governments58 – so such idealistic through intermediaries in expressing or notions should be carefully considered. receiving ideas and carrying out What is important to take away from this is communication. The former refers to either the fact that a paradigm shift has occurred. publishing books, articles, etc. and the latter Today, more than ever people have gained – using letters or telephone calls. Now that the ability not only to access huge amounts isn’t to say that the Internet and its of information but also a means to put out components are not in fact an intermediary54 their own thoughts and opinions in front of for carrying out communication. But the a vast audience. This is in part due to the amount of gatekeeping55 has gone down in exponential growth of people’s online some regards. It is far easier to publish your presence and the Net’s ability to group huge ideas online – in a blog post, or on a social clusters of online users together. media platform – than to go through the up Throughout his book N. Carr lists a great until recently traditional method of deal of research on the matter over how all appearing in a book or a journal, paper, etc. of this has changed the way we process and as Nicolas Carr56 argues in his book ‘The digest information59. Paraphrasing him, we Shallows’. In this regard the Internet has are now faced with a universal medium – gained the image of a sort-of liberator of the Internet – that manages to encompass people and thought. Of course, we should and reproduce almost all previous media, keep in mind that information on the Net is such as television programming, radio, being regulated by states – as Jack news outlets and to some extent the printed Goldsmith and Tim Wu57 explain in detail press and in particular the book60. And in in their book ‘Who Controls the Internet?’ this universal medium there are a few things when describing the mechanisms that are certain – there is a huge amount of implemented to censor or remove content information in circulation on our universal medium; everybody has their own
53 Digital technologies and the new communication 58 In their book the authors point to specific examples technologies, which will later include social media how the French authorities have successfully platforms such as Facebook, Twitter, VK, WeChat, blocked sites that otherwise would display Nazi etc. and more portable technologies such as the paraphernalia to French people – something illegal smartphone. in France – in their first chapter. Subsequently 54 As Jack Goldsmith and Tim Wu write in their book Goldsmith and Wu explain the mechanisms that the ‘Who Controls the Internet? An Illusion of a Chinese government uses to filter and block content Borderless World’. (chapters 5 and 6). 55 The term gatekeeping refers to the activity of 59 Examples for this can be pointed out throughout controlling, and usually limiting, general access to his book – ‘The Shallows’ – but chapter 7, The something. Juggler’s Brain (pp. 115 – 143), is probably the best 56 N. Carr is a writer, specializing in the field of to mention in this specific context. communication and the effects the Internet has on 60 Carr argues that the differences between the people in shaping how they gather, process and physical book that allows for deep reading with no handle information. distractions cannot be substituted by a digital book, 57 J. Goldsmith is a Professor of Law at Harvard Law as there are too many distractions in that particular School and T. Wu is a Professor of Law at Columbia medium – the Net – to allow deep reading and Law School. concentration to occur.
125 proverbial soapbox61; and the Net is being the measures taken to combat terrorism regulated even though it seems free on after the 9/11 attacks in the US – a control. connection heavily featured in the documentary about Aaron Swartz. The The last assertion requires a bit more correlation is the scope of the crime he was clarification. The mentioned earlier J. prosecuted for – downloading a huge Goldsmith and T. Wu give detailed amount of data, in the form of publications descriptions on the way the struggle for and scientific research for unclear reasons65. control over the Internet has been proceeding. They explain that in the 1990s Regarding the assertion that everybody has the Clinton Administration was more their soapbox – this is due to a multitude of interested in leaving the Net unfettered as reasons. On the one hand, the way that that would help American business around technology has become personalized does the world. But what is important is their have an effect on the consumer. Here it is portrayal of the ways states have steadily important to note that we are consumers of managed to assert control over at least their a particular good and service66. Tech piece of the Internet in the 2000s. Mainly, companies, Internet providers and online the authors discuss how the Chinese platforms don’t just give us the means to go government has managed to obtain a way to online and maintain a digital presence filter information and content for its purely out of the goodness of their hearts. citizens62. But we could easily give more We either need or are coerced into thinking examples besides The Great Firewall63. An that we need to maintain an online presence. interesting one would be related to the fate After which we require a device to enter the of one of the modern Net’s architects and digital world, a point of access and a free speech advocates Aaron Swartz64. This platform, where we can communicate and incident illustrates the way the United exchange information with others. At every States have accepted a new stance in dealing point of this system we can see that with Internet regulation. More specifically, technology has evolved in such a way that it the degree to which the US government has can be easily described as catering to the taken seriously the threat of cybercrime. consumer. Computers have steadily This is demonstrated to be a consequence of experienced a reduction in size these past
61 Meaning that everybody feels that they have their 64 He committed suicide in 2013 due to the pressure personal platform from where they can express of what is described as an “overzealous” persecution strong opinions about a particular subject. by the state authorities (Dean, J.; Dealing With 62 For instance, by striking a deal with the widely Aaron Swartz in the Nixonian Tradition: used in the early 2000s search engine Yahoo!. Overzealous Overcharging Leads to a Tragic Result) (Goldsmith, J. T. Wu, Who Controls the Internet? 65 Knappenberger, B.; The Internet's Own Boy: The pp. 9 – 10). Story of Aaron Swartz. 63 The Great Firewall of China is a combination of 66 In some cases, an argument could be made that we legislative actions and technologies enforced by the are the product as social media companies, for one, Chinese governmet in order to regulate the Internet have been implicated in trading their users’ personal domestically. It’s used to block Google’s search information to third parties. The most recent engine, Facebook, etc. example that comes to mind is the Cambridge Analytica scandal.
126 few decades to the point where now any themselves, where they will become ever person can carry a small sized personal more reinforced and they could also aim computer in their pocket. At the same time, them outward, toward other groups. This is their computing capacity has drastically in essence what is referred to as echo increased. Connectivity has also jumped by chambers online. a huge margin – in some regards to the point It is easy to see how in such an environment of entitlement. Nowadays most people these factors – the personalization of would be appalled if they are not able to get technology, the pandering to customers and a fast connection on their mobile, smart the effects of the echo chambers – would phone, desktop or other device. make people feel more entitled. The most interesting part comes when we Additionally, such circumstances would focus on the online experience itself. One of easily leave most with the idea that their the great things about the Internet could opinions are surely the correct ones – a maybe be also one of its not so great notion made easier by the fact that one features as well. While online you can could wave away any challenge to their easily control the information that reaches views with ease online68. you. While there are a million things that could distract your attention, generally the things a user focuses on are very specific. 3. IMPLICATIONS AND Additionally, people do have CONCLUSIONS predispositions to certain ideas – that is All of these described factors collide in inevitable. But what could be considered as various fields, but most importantly for this not really ideal is the way the Web and paper – in the political sphere. As social media sites could play a role in mentioned earlier the rates of strengthening negative ideas and behavior. communication and interconnectedness That is, in part, because of the mentioned have experienced a rise by a huge margin above ability of the Internet to bring and with the introduction of the new, digital group people together. So, for instance communication technologies. The trend of animal lovers would be able to group globalization has been facilitated to the together and form their community online. point where boarders are beginning to be The same can be done by people with more viewed by some, mainly idealists, as destructive tendencies67. The similarity irrelevant. In some ways this seems true – between those two online groups is that they borders are starting to get erased. But it is both possess the means to block out any imperative to note that here we are talking content that would be harmful to their about borders in communication between agendas and ideas while they continuously peoples – traditional, national boarders still propagate their messages – between remain very much intact. What is beginning
67 We could easily find examples with The Dark Web Internet rarely visited by casual users of the Web – – a less regulated, more anarchical part of the and hiring hitmen, if we choose to go to extremes. 68 Due to the earlier mentioned nature of the medium.
127 to erode is the barrier in communicating in when a particular event occurs, a hierarchical society – nowadays decisionmakers are expected to have a near communication between people and their instantaneous response that will be instantly elected politicians is severely more direct. transmitted across the globe70. This means that politicians, in today’s context, will It is important to mention that politics and inevitably be more focused to appealing to the processes that occur within their realm voters, rather than prioritizing creating are almost exclusively hierarchical in coherent policies. In some regards this sort nature. One of the very few, if not the only, of pandering is reinforced by politicians by exception that comes to mind is when their active participation in social media71. political candidates engage voters during elections. The hierarchical structure of So, our current predicament is that the politics is necessary for building coherent, domestic, regional and even global political stable policies, carrying out decisions, etc. systems are faced with a problem that Nowadays we see a tendency for people, combines all of the described effects that the especially online, to try and force a sort of new communication technologies have on flat, even playing field – between political people. The all-encompassing reach of said figures and the people they represent – digital technologies, the effect that they within politics. have when shaping our perceptions of information and ideas and the way they This is not an inherently negative eliminate traditional boarders in consequence of online culture – being able communication. Summarizing Eduard to hold elected officials accountable and Batalov72, the way that the Internet and having a way of reaching them could be social media are removing boarders in productive to the political process within a communication – removing the material country. But in the specific context of component in communication – leads to an online culture where, as described earlier in inability to distinguish between what’s real this text, most of the users have grown and what is not real73. Meaning that people accustomed to having their point of view would be easily confused and thus more validated in spite of what actually the easily manipulated. And in a situation situation requires could prove erroneous. As where the vast majority of users online are Henry Kissinger69 discusses this topic in his grouped into huge clusters between four or book ‘World Order’, he points out that
69 Former National Security Advisor and then 72 Eduard Yakovlevich Batalov (1935 – 2018) was Secretary of State under R. Nixon and G. Ford. He one of the USSR’s and the Russian Federation’s has advised many other American presidents on most authoritative specialists in the fields of social foreign policy. He is the author on numerous books philosophy and political science with years of and articles on foreign policy and diplomacy. experience working in the sphere of international 70 In chapter 9 Technology, Equilibrium and Human relations and foreign policy building. (Вспоминая Consciousness, pp. 341 – 360. Эдуарда Яковлевича Баталова) 71 Many global leaders have taken to Twitter or other 73 Баталов, Э. Я.; “Основные направления outlets in order to establish a connection with their эволюции современной миросистемы”; voters. The most famous example would be Donald “Мегатренды”, p.35. Trump, the 45th President of the United States.
128 five social media platforms the danger of more vulnerable to manipulation and mass manipulation is even higher. Right politicians are effectively targets of a sort of now, almost all of the people online use a manipulation because they must constantly handful of social media platform – be vigilant and curtail their behavior even Facebook, Twitter, the Russian VK or the further. Chinese WeChat, for example. It is indeed In conclusion, the way we have all benefited unprecedented how today these few by the wide spread of computer platforms have managed to gather hundreds technologies and the Internet is of millions of people together. But the way unprecedented. Today the world is as online culture is shaping behavior online tightly interconnected as never before. The and in the real world, especially in regards free flow of information and ideas has to communication, leaves us with the proven beneficial in economic, problem of how exactly should we move technological, political, societal and many forward. Because governments cannot work other fields. But alongside these benefits, effectively if their societies are being there are some underlying problems that compromised or worse still, manipulated need to be addressed and deeply considered. into certain behavior and opinions. The changes brought upon by the mass More light should be focused on this spread and use of the new communication problem, especially with the recent scandals technologies are in many ways threatening regarding electoral interventions in the the stability of the political process and thus United States, Europe and elsewhere. Not to one of the main pillars of democracy. The mention that today political figures and thinning of the line between what is real and entire governments have the somewhat what is not in communication, the direct daunting task of not only focusing on how connection between people and politicians certain state policies or governmental act and the influencing of decision making is will be perceived domestically. The erroneous. Such “principals” are diminishing of the role of borders in detrimental to the very institutions that communication means that societies from support the democratic political process – at outside have the ability to influence the very least institutions are created to domestic decision making – by judgement ensure the separation of powers. They or sometimes with the forceful weren’t created so that people wouldn’t implementation of sanctions, for example. have a direct link to their representatives – Effectively, if an outside society, or a group in fact, that sounds less democratic and of them, with a perceived moral high more populist. It is imperative that in order ground could potentially whey in on the to combat the threat of political instability political processes within a country. This is and manipulation we must focus on the one of the risks that political decision ways information and communication in the makers are faced nowadays thanks to the digital age is being formed, put out and how role of the new communication it affects people. technologies. Meaning that the public is
129
REFERENCES
Russian
Авторский коллектив. „Мегатренды. Основные траектории эволюции мирового порядка в XXI веке“ второе издание под редакцией Шаклейной, Т. А., А. А. Байкова – АСПЕКТ ПРЕСС, Москва, 2014;
Бекбулатова, Т.; Хождение по лайкам, журнал Власть, No 24 (1179), 20.06.2016;
Вспоминая Эдуарда Яковлевича Баталова (1935–2018); сайт МГИМО, 20 Feb 2019; https://mgimo.ru/about/news/departments/vspominaya-eduarda-yakovlevicha-batalova-1935-2018/
English
Carr, N.; The Shallows. How the internet is changing the way we think, read and remember; Atlantic Books, 2011;
Goldsmith, J., T. Wu; Who Controls the Internet? Illusions of a Borderless World; Oxford University Press, 2008;
Kissinger, H. A.; World Order; Penguin Press, 2014;
Dean, J.; Dealing With Aaron Swartz in the Nixonian Tradition: Overzealous Overcharging Leads to a Tragic Result; Verdict. Legal Analysis and Commentary from Justia; 25 Jan 2013; https://verdict.justia.com/2013/01/25/dealing-with-aaron-swartz-in-the-nixonian-tradition
Knappenberger, B.; The Internet's Own Boy: The Story of Aaron Swartz, 2014; https://www.imdb.com/title/tt3268458/
130
The historical evolution of Islam and beliefs systems in the Kazakh steppes
Katira KARYMSKOVA1
Abstract The Kazakhs are Muslims of the Sunni religion of the Khanif Khanis. The spread of Islam on the territory of modern Kazakhstan has been a process that has lasted several centuries. The philosophical understanding of the worldview of the nomadic peoples of Central Asia during the pre-Islamic period has been attracting the attention of national and foreign researchers for over a hundred years. Objective of the study will be focused on the consideration of traditional religious beliefs of the kazakhs, the generalized and final form of which was shamanism, combined with the earlier (pre- Shaman) forms of religious beliefs. It is well known that half a century ago, traditional cults, especially shamanism, played a very large role in all areas of life, exerting a strong influence on the economy of the Mongols, their social life, world view, customs and habits, standards of behavior, etc. Among the problems addressed by the nomads and not the last place, we find the specifics of the spread of Islam among the nomadic cultures of Central Asia. As you know, Islam in Central Asia is distinguished from the Orthodox by its originality and the variety of its blends with pre-Islamic beliefs. The religious culture in the region has been formed over many millennia. Thus, "in the period before the first millennium BC, animist and totemic teachings spread. After it comes the influence of the ancient Zoroastrian civilization (10th to 9th century BC - 4th to 5th century AD). The official Islamic religion did not have deep roots in the Kazakh population for quite a long time, as the nomads believed in Heaven - Tengri. Before the adoption of the world religions of Islam, Christianity and Buddhism, the nomads had an ancient religion - Tengriism. In modern Turkish languages, the word "er", "ір" means a man. The term "Tan" in Hun and Ancient Turkish means "dawn, sunrise, beginning of everything", "when everything is clear", when "everything awakens and begins to live" By the will of heaven, the ancient Turkic peoples have won victories or have been defeated Methodological basis of the work. When performing stationary and field work on the collection of information and processing materials, the author of the thesis mainly used such methods as grouping, classification, analysis and synthesis, comparison, and also methods of ethnographic description and included observation. Keywords: Islam, beliefs, nomadic culture, Tengri, Central Asia, Turkic people
1 Phd student of the Kazakh National Pedagogical University named after Abai, KAZAKHSTAN
131
The place and role of Islam in our region has external aggression, especially colonial distinctive features, contrasting with the campaigns and imperial capture. In Islam, as traditional distribution areas of Islam. in other religions, it is customary to Central Asia is one of the world's Islamic distinguish between the canonical religion, heritage centers - on its territory are the the official religion of the clergy and the part largest religious historical centers - of the village educated in the religion and Samarkand and Bukhara, it is the birthplace religion of popular and everyday Islam. of the great Hadish scholars Imam Al- National Islam represents the real forms Bukhari and Al -Termizi, as well as great under which Islam exists in the daily life of saints who founded the Sufi orders - Ahmad a given people, and the forms and Yassavi and Naqshbandi. Central Asia has manifestations of everyday Islam are always been a link between the centers of diverse. With the ideas of Islam, each Islamic civilization in the Middle East and country maintains a wide range of ideas and the Muslim population of Russia - Tatarstan, customs that go back to local traditions. southern Siberia, the Volga region, the As noted by the Hungarian orientalist I. Caucasus and Transcaucasia, Western Goldziher: "From the earliest stages of its countries. From China (Xinjiang Uygur existence, official Islam itself has shown that Autonomous Region) and Northern India its future existence is related to the (Kashmir and Bangladesh) According to the interpretation and treatment of pagan long-established tradition, the indigenous religious elements that preceded " . In the peoples of Central Asia practice Hanafi interaction of Islam and traditional beliefs, mazhab mostly, a traditional Sunni Islam. many ancient customs and ideas acquire new According to historical facts, Islam entered perspectives, in which the original content this region at the end of the seventh century often takes on a different meaning. and, after a while, it assimilated the generally accepted norms and historical In this regard, the role of Sufism, the traditionalism. The leaders of the Central mystical tendency of Islam widespread Asian region have used Islam as a factor of among those who have accepted Islam, is stability and the fight against external revealing. The cult of the saints is one of the enemies. As pointed out by one of the most most characteristic features of everyday famous Tajik historians K. Abdullayev: Islam. "Islam has played and plays an important but It was formed under the influence of archaic not decisive role in the public and political ideas preserving the ideas of many deities life of Central Asia. For centuries, it has who, in Islam, acquired new interpretations been an important regulator of social and in keeping with the spirit of the new religion. political relations, ensuring the legitimacy Common Muslim Islam includes legends and relative stability of Central Asian and traditions born from the local regimes. ethnocultural environment; some traditional In exceptional cases, Islam has served as the folk festivals, such as, for example, Nauryz, basis for jihad - a mass mobilization to repel Maulid, as well as the customs and rituals
132 associated with archaic ideas, such as the rite But after Goldzier clearly articulated a causing rain and others. fundamental understanding of this phenomenon, an interest in popular Islam Islam, in its daily forms, is a system of gained a theoretical basis that contributed to canons and religious rituals, as well as a the further development of specific studies certain way of life, a set of rules of conduct on this problem in world Islamic studies. At and customs, which adheres to the majority the end of the 19th century Kazakhstan was of the population. The different forms of entirely under the influence of Islam. But domestic Islam, its characteristics among despite the efforts of the Muslim different peoples, they represent the most missionaries, it remained a province on the important aspects of a great ideological map of Central Asian Islam, compared to the phenomenon, without which the life of a oases of Central Asia. people, its culture, is blurred which formed the moral foundations of the people and his The concept of "double belief" among system of values, his national conscience. Kazakhs, noted by many authors, was Their study allows us to identify a faithful essentially a syncretism of elements of Islam image of the traditions that have formed in and pre-Muslim traditions - relics of animist society and continue to function. The ideas, magic, zoolatria, totemism, respect for relevance of scientific research in the field of dead ancestors, shamanism and other ancient everyday Islam is determined by the fact that beliefs, which also dates back to the the religious worldview in its various nineteenth century constituted a very manifestations remains an important public important layer in the religious vision of the factor. The special study experience of the world of kazakhs. phenomena of religious life gives a rich and Islam, as we know, has been unequally factual picture of the existence of religious distributed in Kazakhstan and the strength of traditions that have not yet become the its influence over the traditional way of life legacy of the past. In our society, religion of the kazakhs was far from identical in has lost its old value, but in recent years its different parts of Kazakhstan. interest, even among young people, has increased considerably. If, in the southern regions of Kazakhstan, it was firmly established in the tenth century, Many researchers have seen and described in in the northern regions of Islam, Islam won detail various aspects of common Islam and, its positions in the nineteenth century. In this to date, much concrete evidence has been respect, any region or part of Kazakhstan accumulated in the literature. One of the deserves careful examination. There is ancestors of the conceptual understanding of currently a fairly abundant literature, which, this phenomenon is I. Goldzier He wrote in to varying degrees, highlights the particular about the difference between characteristics of Islam in Kazakhstan. It official and theoretical Islam and the living reflects a number of aspects of the history of project of his people": "The national religion the penetration and spread of Islam in (...) must be strictly separated from the Kazakhstan, its role in Kazakh society, systematic teachings of theologians".
133 describes some of its specificities and its In the XVI-XVII centuries the development connection to local pre-Islamic beliefs. One of kazakh economic and cultural relations of them, in particular, the book of K. Sh. with the peoples of Central Asia and the Shulembaev "The Magi, the Gods and the Volga Tatars contributes to the intensive Reality" deserves a very positive evaluation. expansion and strengthening of the influence It presents a relatively broad material on of Islam in Kazakhstan. The guides of Islam various areas of the religious life of the were the Central Asian missionaries of kazakhs. The author has endeavored to show Bukhara, Samarkand, Tashkent, Khiva and various syncretic religious forms arising Turkestan. This period includes the from the mutual influence of the remnants of testimony of Fazlallah ibn Ruzbihan that the pre-Islamic beliefs and Islam existing among kazakhs "read the Koran, perform prayers, the Kazakhs today. This subject is being send their children to school, fast, get developed in his subsequent work. However, married and do not marry at all without a the specter of everyday Islam is so vast and marriage contract. varied that it is impossible to cover it and XVIII century is characterized by the most show it with sufficient depth in brief essays. intense and widespread spread of Islam in The question of the timing of the penetration Kazakhstan, aided by the patronage of the and spread of Islam in Kazakhstan is still not Muslim clergy by the tsarist government and fully covered due to the scarcity of sources. the activities of the conquerors of Kokand. The first attempts to spread Islam among This is evidenced by the testimonies of Türk nomads were apparently made in the travelers and ethnographers who have 8th century. But the intentional and well- observed the life of Kazakhs. Thus, P.S. organized spread of Islam among Turkish- Pallas notes that "the Kyrgyz (Kazakh - speaking peoples, including the ancestors of R.M.) contain the Mahometan law ..." Kazakhs, began in the Karakhanid era. According to the testimony of I. G. Georgi, Numerous archaeological materials and the Kazakhs who converted to Islam revered architectural monuments bear witness to the their faith. spread of Islam in western Kazakhstan. Under the influence of Islam, ancient N. Rychkov, saying that despite the fact that funerary rites were transformed, the gradual "they contain the Muslim religion", the suppression of archaic representations Kazakhs did not know the "true worship" associated with the other world. and "even the smallest spiritual rites", can hardly serve as a decisive argument in favor With the mounds of kurgan, stone from the fact that for kazakhs Islam was an tombstones began to appear in the form of unknown Muslim religion. Of course, the Sagana gravestones. It is assumed that pagan traditions of the kazakhs in the traditional burial sites were supplanted by eighteenth century, apparently were still Islam in the 16th and 17th centuries. Pre- strong, but kazakhs knew the basics of Islam, Islamic burials could be preserved in remote its beliefs and rituals. A. Levshin drew areas of Kazakhstan, which are hardly attention to the fact that kazakhs of different affected by Islam.
134 religions preferred the Muslim religion; but interaction of systems of levels and systems they did not differ from the fanaticism different from Islam and traditions local pre- characteristic of other Muslims. In the Islamic, who are now perceived as Muslims nineteenth century the process of by everyday consciousness. One of the most strengthening Islam among Kazakhs striking examples of such interaction in intensified and changed significantly. The Kazakh culture is the religious practice of words of Ch. Valikhanov testify to this: honoring natural objects. On the one hand, it "Under the influence of the Tatar mullahs, can be considered as in keeping with the Central Asian Ishans and their proselytes, worship of holy places, in one way or nationality is increasingly adopting an another related to the just acts of holy exclusively Muslim type. persons (aulia), on the other hand, the practice of honoring natural objects is Some sultans and wealthy Kazakhs lock undoubtedly associated with the tradition of their wives in separate yurts, like in harems. venerating the guardian spirits and the The devout Kazakhs are starting to go to owners of the locality. In any case, the Mecca and our warriors, instead of popular worship of holy sites of natural origin is an epics, are singing Muslim Apocrypha, integral part of the practice of the pilgrimage translated into verses of the people " to venerated objects, which in turn became The researcher notes that "every Kaisak one of the main features of the local (Kazakh) knows that he is a follower of (regional) form of existence of Islam. Muhammad and that he is a Muslim", Natural objects used by Kazakhs, like many although he may not understand the meaning other countries, include individual caves, of this word. In his opinion, for the Kazakh stones, mountain peaks, rivers, lakes, population, Islam remained a "solid phrase" springs, trees and shrubs. under which previous pre-Islamic views were hidden. In the Kazakh tradition, such places may be designated by the name of a saint - Arasan The contradictory nature of Ch. Aulia, Konyr Aulia, etc., property of a Valikhanov's remarks can be partly natural object (salt lake) or the most explained by the syncretic nature of popular common option for local sacred shrines , beliefs. At the same time, they may reflect with the addition of the definition of "holy", the researcher's personal attitude towards for example, "holy stone", "holy source" etc. Islam. Relative to the burial places of holy people, And it is possible that the definition of Islam the worship of objects of natural origin by "his", "expression" reflects a certain rarely exceeds the worship of local shrines. penchant for a publicist that an objective Among these objects, there are many fewer analysis of a researcher. One of the regional and especially national sanctuaries. peculiarities of the religious practice of the It is interesting to note that the legendary kazakhs is the religious symbiosis texts associated with one or the other of the (coexistence) of pre-Islamic and Islamic revered natural objects rarely have a elements, which developed as a result of the
135 complete plot structure. In general, they are important collective archetypes "Step", very variable and rarely fully explain the "Path", "Mother Earth", "Tengri", "Kut", history of the sanctuary and its name. It "Clan and Tribe", "Shanyrak" and others are seems that for the pilgrims, the "practical" fundamental to the ideology of the Kazakh power of the holy place is more important people. A brief philosophical cultural than the history of its origin. Relative to the analysis of some of them will allow you to burial places of holy people, the worship of understand and why until now these words objects of natural origin rarely exceeds the affect the souls of Kazakhs, why they are worship of local shrines. Among these eternal archetypes of our ethnic objects, there are many fewer regional and consciousness. "Steppe" in the archetype of especially national sanctuaries. It is the consciousness of the Kazakhs - "Ken interesting to note that the legendary texts Dala", the literal translation means "Great associated with one or the other of the open space, vast valley" and the semantic revered natural objects rarely have a translation "The great steppe, the eternal complete plot structure. In general, they are steppe". In this hermeneutical interpretation, very variable and rarely fully explain the we present a vast and boundless vast space, history of the sanctuary and its name. It the free thought of the Kazakhs, the seems that for the pilgrims, the "practical" powerful forces of nature and the human power of the holy place is more important being there, as well as the enormous than the history of its origin. If any of the unexplored secrets that man knows. "The pilgrims do not know the Koranic prayer steppe (of ancient Turkish is istep - doing texts, they resort to the help of the guardian business, mastering) is an international of the sanctuary (shyrakshi, who knows the archaism that characterizes the infinite fire), (candle, a lamp), who not only reads spaces of Eurasia. The equivalent of the prayer, but also tells the pilgrims the "Steppe" is the authentic definition of "Sary history of this place the essence of the rituals Arka." "Sary" is the yellow and figurative of worship of the shrine. In the evening, name of the Sun which, for all ancient pilgrims prepare sacrificial food (sadaka). peoples, was a deeply venerated deity. This Ethnic memory includes the process of original metalanguage, preserved in many creating, accumulating, storing and toponyms of the great steppe, is extrapolated transmitting existential and cultural values, a by the culture of civilization to the word source of vital activity of traditional and "ball" (sun, circle), geometric symbolism of modern societies. From time immemorial in the cosmic phenomenon. Kazakh spiritual culture as well as in Islamic Thus, "Sary" retains its universal character cultures other ethnic groups, thanks to the and its deep, circular meaning, memory of archetypes and values of ethnic encompassing the theo-anthropo-cosmic consciousness, ethnic history, oral and being. "Arka" - literally: the back. Kazakhs written folk art, traditions and rituals, have the expression "arka suyeu", "arcasy cultural realities basis of identification of the bar", surprising by its meaning and value, it existence. The world of traditional Kazakh means "to have support, support" that still culture has many faces and the most
136 lives in a person and there is no doubt about memory retains everything in the knowledge the power or eternity of this support. of the steppe. "So, what is the knowledge of the steppe? The combination of "Sary Arka" thus preserves its original spiritual fundamental It is first of all knowledge, not separated principle. Very closely linked to the relevant from its supports. Second, transmitted orally Turkish lexemes, it (...) goes back to the from generation to generation; thirdly, this common base of the single-parent language. knowledge, inevitably transforming "In the modern sense, Sary Arka is according to its transmitters and the associated with the territory of Kazakhstan, phenomena encountered on the way ... So, but the ancient origin and the exceptional the knowledge of the Steppe is an oral prevalence of the word testify to its global knowledge of the inhabitants of the steppe, significance." What is the ontological, where nomadic gnosis is closely linked to gnoseological and axiological basis of the the culture of peoples sedentary and is culture of the value of the Kazakh people? therefore often represented by written The famous researcher on the culture of the samples. Kazakh people, A. Kodar, writes that ethnic
BIBLIOGRAPHY
1. Abdullo Rahnamo. OSCE AND ISLAMIC FACTOR: Will the chairmanship of Kazakhstan change the stereotypes of the West about Islam? The email address of the article: http://www.easttime.rU/analitic/3/3/739.html.
2. Abdulloev Kamoludin. Islamic state: myth or reality? / State and religion: the search for ways to continue the dialogue.-Dushanbe: Irfon, 2005.
3. I. Goldziher: Introductio to Islamic Theology and Law. Trans by A and R Hamori. New Jersey 1981.
4. Kodar A. The Worldview of Nomads in the Light of Steppe Knowledge // Cultural Contexts of Kazakhstan: Past and Present. Materials of the international seminar dedicated to the 100th anniversary of M.O. Auezov / Comp. A. Kodar, Z. Kodar. –Almaty
5. Konshin N.Ya. From Pavlodar to Karkaralinsk // Works on Kazakh ethnography. Astana, 2007.
6. N. Konshin From Pavlodar to Karkaralinsk. Travel sketches // Memorial book of the Semipalatinsk region. Semipalatinsk, 1901
7. R. M Mustafina. Representation of cults and rituals of the Kazakhs.
8. Valikhanov Ch. Selected articles // Ethnographic heritage of the Kazakhs. Astana, 2007.
137
9. Zalessky B. Life of the Kazakh steppes. Almaty, 1991.
10. Suraganova Z.K. Exchange of gifts in the Kazakh traditional culture. Astana, 2009.
11. Tursunov E.D. Ancient Turkic folklore: origins and formation. Almaty, 2001.
138
Сравнительно - Социологический Анализ По Вопросам Дискриминации Женщин Comparative – Sociological Analysis on the Issues of Women`s Discrimination
ГУЛЯМОВА Саодат Толибовна1 САИДОВА Зарнигор2
Аннотация Организация ACTED (Европейский Союз) провел эмпирическое социологическое исследование для изучения вопросов роли женщины в узбекской обществе, права женщин и дискриминация в семье в три районах (Пешку, Жандар и Каракуль) Бухарской области. В этом социологическом исследование приняли участие, активисты махали и женщины с особыми потребностями и ограниченными возможностями. Мы имели разрешение государство для проведения этого социологического опроса. Ключевые слова: дискриминация; дискриминация в отношении женщин; семейные отношения, семейные конфликты
Abstract The empirical sociological research was conducted by the organization - ACTED (European Union) in three districts of Bukhara region for learning the issues of the role of women in Uzbek society, women`s rights and discrimination in a family. Activities of town blocks and women with disabilities attended in this empirical sociological research. There was the permission of the government to conduct this sociological research. Keywords: discrimination, women`s discrimination, relationship in family, conflicts in family
1 старший преподаватель Бухарского Государственного Университета, UZBEKISTAN 2 студент 3-курса кафедры «Психологии», Бухарский Государственный Университет, UZBEKISTAN
139
Человеческие качества как честность, 4,1% - постоянно упрекать её за доброта, трудолюбие, прежде всего, бесплодие (11). формируются в семье, а значит, 1/7 активистов Жандарского района моральное обучение начинается с семьи. отметили, не уважать женщину (2); почти Именно поэтому в нашем независимом 1/10 - не разрешать ей работать, хотя она государстве основной упор делается на желает этого (3); 4% - давление на укрепление и стабилизацию семьи, на женщину (4); еще 4% - игнорирование обеспечение безопасность граждан, на мужем и другими членами семьи (5); 2% решение проблемы семьи, матери и - хмурится на женщину (6); 2% - ребенка, на воспитание здоровое предательство, превосходство другой поколение и компетентного человека. женщины (8); еще 2% - злословить Поскольку семья считается частью женщину (9); 2/7 - избивать женщину общества, здоровая социально- (12); 1/9 – оскорбляют женщину (13); 2% психологическая среда зависит, прежде - клевета на женщину (14); 2% - всего, от развития общества. В связи с насиловать женщину (17); еще 2% - этим было проведено эмпирические неуважение к женскому труду (19); 4% - социологические исследования мужской ревность (21); еще 4% - Пешкуском, Жандарском и вовлечение женщину в принудительный Каракульском районе Бухарской области труд (22); 2% - жестокость в отношении несколько месяцев назад. В этом женщин (23); 4% - запугивать женщину социологическом опросе приняли (24); 2% - поднять нож (25); и оставшиеся участие, активисты махали, и женщины с 2% - нарушать прав женщин (26). особыми нуждами и ограниченными 4,8% активистов Каракульского района возможностями. ответили, изгнать женщину из дома, не На вопрос: «Как вы понимаете отдавая ей ребенка (1); почти 1/10 - не дискриминацию в отношении уважать женщину (2); 7,3% - не женщин?», более чем 4/9 активистов разрешать ей работать, хотя она желает Пешкуского района ответили, не уважать этого (3); 7,3% - давление на женщину женщину (2); 1/8 - не разрешать ей (4); 2,5% - игнорирование мужем и работать, хотя она желает этого (3); почти другими членами семьи (5); 4,8% - 1/10 - давление на женщину (4); 8,3% - хмурится на женщину (6); 4,8% - игнорирование мужем и другими предательство, превосходство другой членами семьи (5); 4,1% - хмурится на женщины (8); почти 1/10 - избивать женщину (6); 4,1% - кричать и орать на женщину (12); 7,3% - оскорблять женщину (7); 4,1% - предательство, женщину (13); почти 1/10% - насиловать превосходство другой женщины (8); 4,1% женщину (17); 2,5% - игнорировать - злословить женщину (9); 4,1% - быть женский труд (19); 4,8% - мужской равнодушным, зная её физическую ревность (21); 7,3% - вовлечение нужду (инвалидность) (10); и остальные женщину в принудительный труд (22); 7,3% - жестокость в отношении женщин
140
(23); 2,5% - запугивать женщину (24); законный брак с женщиной, несмотря на 4,8% - нарушать прав женщин (26); а то, что прожили вместе несколько лет остальные 2,5% - не хотеть вступить в (27).
141
На этот же вопрос, 3/10 женщин с женщину (9); почти 1/10 - постоянно особыми нуждами и ограниченными упрекать её за бесплодие (11); почти 1/10 возможностями Пешкуского района - избивать женщину (12); 7,3% - ответили, не уважать женщину (2); почти оскорблять женщину (13); 2,5% - клевета 1/6 – избивать женщину (12); еще 1/6 – на женщину (14); 4,8% - насиловать оскорблять женщину (13); 1/10 - женщину (17); 2,5% - игнорировать предательство, превосходство другой женский труд (19); 2,5% - жестокость в женщины (8); еще 1/10 - клевета на отношении женщин (23); почти 1/10 - женщину (14); 6% - усмехаться над нарушать прав женщин (26); а остальные женщиной (15); 2,7% - пренебрежение 2,5% ответили, что не хотеть вступить в женщинами (16); 2,7% - насиловать законный брак с женщиной, несмотря на женщину (17); 2,7% - издеваться над то, что прожили вместе несколько лет женщиной в общественном месте (18); (27). 2,7% - неуважение к женскому труду (19); 3/10 женщин-респондентов а 2,7% - не хотеть её понимать (20). Каракульского района отметили, не 1/5 женщины - респонденты уважительно относятся к женщине (2); Жандарского района ответили, не 3% - не разрешать ей работать, хотя она уважительно относятся к женщине (2); желает этого (3); 8% - предательство, 2,5% - не разрешать ей работать, хотя она превосходство другой женщины (8); желает этого (3); 2,5% - давление на 1/8% - избивать женщину (12); 2/10 - женщину (4); 7,3% - игнорирование оскорблять женщину (13); 5% - мужем и другими членами семьи (5); насиловать женщину (17); почти 1/10 - почти 1/10 - хмурится на женщину (6); игнорировать женской труд (19); и ещё 4,8% - предательство, превосходство 1/10 респондентов ответили, жестокость другой женщины (8); 2,5% - злословить в отношении женщин (23).
142
Итак, на вопрос «Как вы понимаете вовлечение женщин в принудительный дискриминацию в отношении труд (22); 3,1% - жестокость в отношении женщин?» 1,6% все активисты махали, женщин (23); 2,1% - запугивать женщину ответили, изгнать женщину из дома, не (24); 0,6% - поднять нож (25); 2,2% - отдавая ей ребенка (1); более чем 2/9 – не нарушать прав женщин (26); а остальные уважать женщину (2); почти 1/10 - не 2,5 % заявили, что не хотеть вступить в разрешать ей работать, хотя она желает законный брак с женщиной, несмотря на этого (3); 6,5% - давление на женщину то, что прожили вместе несколько лет (4); 4,9% - игнорирование мужем и (27). другими членами семьи (5); 3,6% - Почти 2/7 из всех женщин - респондентов хмурится на женщину (6); 1,5% - кричать ответили на этот вопрос, не уважать и орать на женщину (7); 3,6% - женщину (2); 1,8% - не разрешать ей предательство, превосходство другой работать, хотя она желает этого (3); 0,9% женщины (8); 2% - злословить женщину - давление на женщину (4); 2,4% - (9); 1,5% - быть равнодушным, зная её игнорирование мужем и другими физическую нужду (инвалидность) (10); членами семьи (5); 3,2% - хмурится на 1,5% - постоянно упрекать её за женщину (6); 7,6% - предательство, бесплодие (11); 1/8 - избивать женщину превосходство другой женщины (8); 0,9% (12); 6,1% - оскорблять женщину (13); - злословить женщину (9); 3,2% - 0,6% - клевета на женщину (14); 3,9% - постоянно упрекать её за бесплодие и за насиловать женщину (17); 1,7% - инвалидность (11); 1/8 - избивать игнорировать женский труд (19); 2,9% - женщину (12); 1/7 - оскорблять женщину мужской ревность (21); 3,7% - (13); 4,1% - клевета на женщину (14); 2%
143
- усмехаться над женщиной (15); 1% - каждый раз разные причины (например, пренебрежение женщинами (16); 4,1% - смотрение сериалов) (3); еще 3,2% - насиловать женщину (17); 1% - считают свою жену непослушной издеваться над женщиной в супругой (6); 1/8 - употребления алкоголя общественном месте (18); 4,7% - больше чем достаточно (7); 6,4% - жена игнорировать женский труд (19); 1% - не не приносят достаточного дохода в хотеть её понимать (20); 4,1% - семейной бюджет (8); 3,2% - муж жестокость в отношении женщин (23); начинает жить с другой женщиной (10); 3,2% - нарушать прав женщин (26); а 3,2% - мужская ревность (12); почти 1/10 оставшиеся 0,9% ответили, что не хотеть – бездоходность мужчины (13); 6,4% - вступить в законный брак с женщиной, неграмотность женщины по несмотря на то, что прожили вместе юридическим вопросам (14); 3,2% - несколько лет (27). финансовые затруднение (15); а На вопрос «Каковы основные причины остальные 3,2% - клевета в адрес женщины (16). дискриминации в отношении женщин?» почти 3/9 активистов махали Более 1/8 Каракульские активисты Пешкуского района ответили, «длинный отметили, «длинный язык» и гордыня язык» жены (1); 1/5 - муж считает свою жены (1); более чем 2/9 - муж считает жену нехорошей хозяйкой, что она свою жену нехорошей хозяйкой, что она ленивая, безответственная и не неграмотная, ленивая, безответственная выполняет свои обязанности в должное и не выполняет свои обязанности в время (2); более чем 1/10 - каждый раз должное время (2); 3,3% - непонимание и разные причины (3); почти 1/9 - расхождения во мнениях (5); 3,3% - вмешательство кого-то из родных или считают свою жену непослушной близких семейно-брачных отношений супругой (6); 6,6% - употребления (4); еще почти 1/9 – непонимание (5); еще алкоголя больше чем достаточно (7); почти 1/9 - считают свою жену 3,3% - жена не приносят достаточного непослушной супругой (6); а остальные дохода в семейной бюджет (8); 1/10 - 5,2% считают, употребления алкоголя неуважение со стороны мужа (9); 3,3% - больше чем достаточно (7). муж начинает жить с другой женщиной Почти 1/10 активистов Жандарского (10); 1/10 - неграмотность женщины по района ответили, «длинный язык» и юридическим вопросам (14); 1/6 - гордыня жены (1); более 2/6 - муж финансовые затруднение (15); а считает свою жену нехорошей хозяйкой, оставшиеся 6,6% - ложь, обман, что она неграмотная, ленивая, мошенничество со стороны женщины безответственная и не выполняет свои (21). обязанности в должное время (2); 3,2% -
144
Более 2/8 женщины - респонденты должное время (2); ещё более 1/6 - жена Пешкуского района ответили, «длинный не приносят достаточного дохода в язык» жены (1); более 1/6 - муж считает семейной бюджет (8); 8,6% - свою жену нехорошей хозяйкой, что она употребления алкоголя больше чем неграмотная, ленивая, безответственная достаточно (7); ещё 8,6% - непонимание и не выполняет свои обязанности в и расхождения во мнениях (5); ещё 8,6%
145
- неуважение со стороны мужа (9); 4,4% - бедный семьи (18); 8,1% - так как, муж начинает жить с другой женщиной женщина физически слабое существо (10); ещё 4,4% - наивность и простота (19); и оставшиеся 2,7% - так как, жена женщины (11); ещё остальные 4,4% - не родила мальчика (20). мужская ревность (12). 1/8 женщины - респонденты Более 1/10 женщины – респонденты Каракульского района ответили, Жандарского района считают, «длинный «длинный язык» жены (1); 1/4 - муж язык» жены (1); более 1/4 - муж считает считает свою жену нехорошей хозяйкой, свою жену нехорошей хозяйкой, что она что она неграмотная, ленивая, неграмотная, ленивая, безответственная безответственная и не выполняет свои и не выполняет свои обязанности в обязанности в должное время (2); 4% - должное время (2); 8,1% - вмешательство вмешательство кого-то из родных или кого-то из родных или близких семейно- близких семейно-брачных отношений брачных отношений (4); 5,4% - (4); 1/10 - непонимание (5); 7% - расхождения и непонимание (5); 5,4% - употребления алкоголя больше чем употребления алкоголя больше чем достаточно (7); 1/8 - жена не приносят достаточно (7); почти 2/10 - жена не достаточного дохода в семейной бюджет приносят достаточного дохода в (8); 1/9 - неуважение со стороны мужа (9); семейной бюджет (8); 2,7% - неуважение 8% - муж начинает жить другой со стороны мужа (9); ещё 2,7% - муж женщиной (10); 3% - наивность и начинает жить другой женщиной (10); простота женщины (11); 4% - болезнь ещё 2,7% - наивность и простота женщины (17); а оставшиеся 4% - жена из женщины (11); ещё 2,7% - болезнь бедный семьи (18). женщины (17); ещё 2,7% - жена из
146
Так, на вопрос, «Каковы основные употребления алкоголя больше чем причины дискриминации в отношении достаточно (7); 1/6 - жена не приносят женщин?», более 1/6 из всех достаточного дохода в семейной бюджет опрощённых активистов махали, (8); 7,4% - неуважение со стороны мужа ответили, «длинный язык» жены (1); (9); 5% - муж начинает жить с другой более 2/8 - муж считает свою жену женщиной (10); 3,3% - наивность и нехорошей хозяйкой, что она простота женщины (11); 1,9% - мужская неграмотная, ленивая, безответственная ревность (12); 2,2% - болезнь женщины и не выполняет свои обязанности в (17); ещё 2,2% - жена из бедный семьи должное время (2); 4,5% - каждый раз (18); 2,7% - так как, женщина физически разные причины (например, смотрение слабое существо (19); а остальные 0,9% - сериалов) (3); 3,5% - вмешательство кого- так как, жена не родила мальчика (20). то из родных или близких семейно- На вопрос: «Какой тип женщин чаще брачных отношений (4); 4,6% - всего становятся жертвой непонимание (5); 5,6% - считают свою дискриминации?», 2/7 активисты жену непослушной супругой (6); 8,2% - махали Пешкуского района отметили, употребления алкоголя больше чем необразованные и юридически не достаточно (7); 3,2% - жена не приносят грамотные женщины (1); почти 1/4 - достаточного дохода в семейной бюджет женщины с низкой самооценкой, которые (8); 3,3% - неуважение со стороны мужа не уважают и не ценить себя (2); 1/5 - (9); 2,1% - муж начинает жить другой жёны, которые не были готовы вступать женщиной (10); 1% - мужская ревность в брак, которые не чувствуют (12); 3,2% - бездоходность мужчины (13); ответственности перед семьей (3); 1/8 – 5,4% - неграмотность женщины по женщины, с легким поведением и юридическим вопросам (14); 6,6% - которые несли и/или несут уголовную финансовые затруднение (15); 1% - ответственность (4); 8% - трудолюбивые, клевета в адрес женщины (16); а наивные и простые женщины (5); 4% - оставшиеся 6,6% - ложь, обман, больные женщины или женщины с мошенничество со стороны женщины особыми нуждами и ограниченными (21). возможностями (6) и ещё 4% - женщины Почти 1/6 все женщины – респонденты с – сплетницы, невоспитанные, гордые, не особыми потребностями и уважительные (10). ограниченными возможностями считают, Почти 1/5 активисты махали «длинный язык» жены (1); более 2/9 - Жандарского района ответили, муж считает свою жену нехорошей необразованные и юридически не хозяйкой, что она неграмотная, ленивая, грамотные женщины (1); 5,5% - безответственная и не выполняет свои женщины с низкой самооценкой, которые обязанности в должное время (2); 4% - не уважают и не ценить себя (2); 2,7% - вмешательство кого-то из родных или жёны, которые не были готовы вступать близких семейно-брачных отношений в брак, которые не чувствуют (4); 8% - непонимание (5); 7% -
147
ответственности перед семьей (3); почти вступать в брак, которые не чувствуют 1/7 - женщины, с легким поведением и ответственности перед семьей (3); 8,5% - которые несли и/или несут уголовную женщины, с легким поведением и ответственность (4); ещё почти 1/7 - которые несли и/или несут уголовную скромные, доверчивые, трудолюбивые, ответственность (4); ещё 8,5% - наивные и простые женщины (5); 5,5% - скромные, доверчивые, трудолюбивые, больные (особенно психологически наивные и простые женщины (5); 2,1% - больные) женщины или женщины с больные (особенно психологически особыми нуждами и ограниченными больные) женщины или женщины с возможностями (6); 2,7% - безработные особыми нуждами и ограниченными женщины (7); 2/6 - женщины – возможностями (6); 4,2% - безработные сплетницы, невоспитанные, гордые, женщины (7); 2,1% - бесплотные неуважительные (10); а оставшиеся 2,7% женщины или женщины, не родившие - бедные женщины по происхождению сына (8); 2,1% - женщины, которые (11). имеют мужа с низкими ценностями Почти 2/8 Каракульских активистов жизни (9); почти 3/10 - женщины – ответили, необразованные и юридически сплетницы, невоспитанные, гордые, не грамотные женщины (1); 4,2% - неуважительные (10); 2,1% - бедные женщины с низкой самооценкой, которые женщины по происхождению (11); а не уважают и не ценить себя (2); более оставшиеся 2,1% - вдовы или 1/10 - жёны, которые не были готовы разведенные женщины (12).
148
Этот же вопрос был адресован женщинам больные) женщины или женщины с из Пешкуского района. Более 3/10 из них особыми нуждами и ограниченными отметили, необразованные и юридически возможностями (6); 1/10 - безработные не грамотные женщины (1); более 2/8 - женщины (7); 5,2% - женщины – скромные, доверчивые, работящие, сплетницы, невоспитанные, гордые, трудолюбивые, наивные и простые неуважительные (10); более 1/8 - бедные женщины (5); более 1/6 - безработные женщины по происхождению (11) и женщины (7); 8,6% - женщины, с легким остальные 5,2% - вдовы или разведенные поведением и которые несли и/или несут женщины (12). уголовную ответственность (4); ещё 8,6% 1/4 женщин из Каракульского района - женщины, которые имеют мужа с отметили, необразованные и юридически низкими ценностями жизни (9); 4,3% - не грамотные женщины (1); 9% - жёны, которые не были готовы вступать женщины с низкой самооценкой, которые в брак, которые не чувствуют не уважают и не ценить себя (2); 6% - ответственности перед семьей (3); и ещё жёны, которые не были готовы вступать 4,3% - женщины – сплетницы, в брак, которые не чувствуют невоспитанные, гордые, неуважительные ответственности перед семьей (3); 9% - (10). женщины, с легким поведением и Более 1/8 женщин - респондентов из которые несли и/или несут уголовную Жандара ответили, необразованные и ответственность (4); почти 1/4 - юридически не грамотные женщины (1); скромные, доверчивые, работящие, 7,8% - женщины с низкой самооценкой, трудолюбивые, наивные, послушные, которые не уважают и не ценить себя (2); терпеливые и простые женщины (5); 4% - 5,2% - женщины, с легким поведением и больные женщины или женщины с которые несли и/или несут уголовную особыми нуждами и ограниченными ответственность (4); более 3/10 - возможностями (6); 1/10 - безработные скромные, доверчивые, работящие, женщины (7); 7% - женщины – трудолюбивые, наивные, послушные, сплетницы, невоспитанные, гордые, терпеливые и простые женщины (5); 7,8% неуважительные (10); 6% - бедные - больные (особенно психологически женщины по происхождению (11).
149
Так, на вопрос: «Какой тип женщин жизни (9); 2/9 из них - женщины – чаще всего становятся жертвой сплетницы, невоспитанные, гордые, дискриминации?», более 2/9 активистов неуважительные (10); 1,6% - бедные махали ответили, необразованные и женщины по происхождению (11) и 0,7% юридически не грамотные женщины (1); - вдовы или разведенные женщины (12). 1/9 - женщины с низкой самооценкой, Более 2/9 женщины отметили, которые не уважают и не ценить себя (2); необразованные и юридически не ещё 1/9 - жёны, которые не были готовы грамотные женщины (1); 5,6% - вступать в брак, которые не чувствуют женщины с низкой самооценкой, которые ответственности перед семьей (3); более не уважают и не ценить себя (2); 3,4% - 1/9 - женщины, с легким поведением и жёны, которые не были готовы вступать которые несли и/или несут уголовную в брак, которые не чувствуют ответственность (4); 1/10 - скромные, ответственности перед семьей (3); 7,6% - смиренные, доверчивые, работящие, женщины, с легким поведением и трудолюбивые, наивные, послушные, которые несли и/или несут уголовную терпеливые и простые женщины (5); 3,8% ответственность (4); более 2/8 - - больные женщины или женщины с скромные, смиренные, доверчивые, особыми нуждами и ограниченными работящие, трудолюбивые, наивные, возможностями (6); 2,3% - безработные послушные, терпеливые и простые женщины (7); 0,7% - бесплотные женщины (5); 3,9% - больные женщины женщины или женщины, не родившие или женщины с особыми нуждами и сына (8); ещё 0,7% - женщины, которые ограниченными возможностями (6); 1/8 - имеют мужа с низкими ценностями безработные женщины (7); 2,8% -
150
женщины, которые имеют мужа с Вывод 2: Как активисты махали, так и низкими ценностями жизни (9); 5,5% - женщины - респонденты считают, что женщины – сплетницы, невоспитанные, главная причина дискриминации женщин гордые, неуважительные (10); 6,3% - заключается в том, что муж считает свою бедные женщины по происхождению жену нехорошей хозяйкой, что она (11); а остальные 1,7% - вдовы или неграмотная, ленивая, безответственная разведенные женщины (12). и не выполняет свои обязанности в На вопрос: «Играет ли махалинский должное время. комитет какую-либо роль в Вывод 3: По мнению активистов, урегулировании конфликтов в вашем необразованные и юридически не районе?», все активисты (100%) грамотные женщины чаще становятся ответили, что комитет проводит жертвами дискриминации. В отличие от разъяснительную работу, круглые столы, них женщины с особыми нуждами и образовательные мероприятия, а также ограниченными возможностями считают, встречи и беседы. В ответ на вопрос что скромные, смиренные, доверчивые, «Хотите ли вы иметь соответствующие работящие, трудолюбивые, наивные, знания для предотвращения послушные, терпеливые и простые дискриминации женщин?», все женщины чаще становятся жертвами активисты (100%) подчеркнули, что им дискриминации. нужно необходимость увеличения Вывод 4: По мнению активистов, знаний и навыков, ориентированных махалинский комитет тесно проблемных семей. сотрудничает с местным сообществом Вывод 1: И активисты махали, и для разрешения споров, и они хотят женщины с особыми нуждами и иметь соответствующие знания и навыки, ограниченными возможностями в соответствующую подготовку для первую очередь, понимают, неуважение к предотвращения дискриминации в женщине как дискриминацию в отношении женщин. отношении женщин.
151
Limit, Süreklilik ve Türev Öğretiminde Karşılaşılan Bazı Kavram Yanılgıları ve Çözüm Önerileri1 On Some Misconceptions of Limit, Continuity and Derivative and Solution Offers
Tunay BİLGİN2
Öz Üst düzey düşünme becerileri gerektiren Limit, Süreklilik ve Türev kavramları ortaöğretim matematik programlarının önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Matematiğin ardışık ve yığmalı bir bilim dalı olduğunu gösteren önemli konulardan Limit, Süreklilik ve Türev ile ilgili öğrencilerin yaptıkları hatalar ve sahip oldukları kavram yanılgıları konunun kendisiyle birlikte sonraki konuların öğrenimini de etkiler niteliktedir. Bu nedenle Limit, Süreklilik ve Türevile ilgili karşılaşılan yanlış anlamaları, hata ve kavram yanılgılarını ortaya koymak önemlidir. Bu çalışmada Limit, Süreklilik ve Türev ile ilgili kavram yanılgıları üzerine yapılmış çalışmalar incelenerek, ortaya çıkan bazı kavram yanılgıları ve çözüm önerileri hakkında bilgi verilecektir. Anahtar kelimeler. Limit, Süreklilik, Türev, Kavram yanılgıları, matematiksel hatalar
Abstract Limits, Continuity and Derivative concepts that require high level thinking skills constitute an important part of secondary mathematics programs. One of the important issues that show that mathematics is a sequential and stacked science is that the mistakes made by students about the Limit, Continuity and Derivatives and their misconceptions also affect the learning of the next subjects together with the subject itself. Therefore, it is important to point out the misunderstandings, errors and misconceptions about Limit, Continuity and Derivative. In this study, some studies will be given about the misconceptions about Limit, Continuity and Derivatives. Keywords: Limit, Continuity, Derivative, Misconceptions, Mathematical Errors
1 *The work is supported by the Presidency of Scentific Research Projects of Van Yuzuncu Yıl University (FAP- 2019-8088)
2 Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, TÜRKİYE
152
GİRİŞ kurallaşmış hatalar, sıradan yapılan bir işlem hatasından farklı olup, kendisini ortaya çıkaran ve kontrol eden bir kavram Kavram yanılgısı, öğrencinin doğru olarak yanılgısının varlığına işaret etmektedir. Her kabul ettiği, uzun süreden beri öğrencide var kavram yanılgısı nihayetinde bir hata olan ve birden fazla durumda ortaya çıkan, doğurur, fakat her hata bir kavram yanılgısı matematiksel doğrularla çelişen, değildir (Yenilmez ve Yaşa, 2008). kavramların bilimsel olarak kabul edilen şeklinden farklı olarak algılanması olarak Gürdal, Şahin ve Çağlar (2001) kavram yanılgılarının oluşum sürecinde etki eden ifade edilmektedir(Erbaş, Çetinkaya ve Ersoy, 2010).Kavram yanılgısı ile hatanın pek çok faktörü aşağıdaki şekilde ifade birbirinden ayırt edilmesi yapılacak etmişlerdir: (i) Öğretmen ve kitabın seviyesi, iyileştirici müdahale açısından önem arz öğrencinin seviyesinde olmadığı etmektedir. Hatalar birçok nedenden ötürü durumlarda, öğrencilerin kavramları farklı meydana geliyor olabilirler. Dikkatsizlikten, şekilde algılaması, (ii) Öğretmenlerin metnin veya sembollerin yanlış konular arasında bağlantı kur(a)maması, (iii) yorumlanmasından, matematiksel konu / Öğretmenlerin kavramları yanlış kazanım / kavramla ilişkili bir deneyimin öğrenmeleri ve buna bağlı olarak yanlış veya bilginin yoksunluğundan, farkındalığın öğretmeleri, (iv) Öğretmenlerin kavramlara veya verilen cevabın kontrol etme uygun öğretim teknik ve yöntemlerini becerisinin olmayışından veya bir kavram kullan(a)maması, (v) Öğrencilerin derse aktif katılımının sağlan(a)maması, (vi) yanılgısı nedeniyle hata gerçekleşebilir (Drews, 2011). Hatalar gibi kavram Kavramlarla günlük hayat arasında bağlantı yanılgıları da birçok nedenden ötürü ortaya kurul(a)mamasıdır ya da yanlış kurulması. çıkabilmektedir. Ryan ve Williams (2007) (1) modellerin yanlış yorumlanmasından, Kavram Yanılgısı Türleri: (2) verilen ilk örneklerden, (3) bir kavrama ve duruma dair kuralın aşırı 1-Aşırı Genelleme ( Matematiğin sadece bir genellemesinden ve (4) süreç-nesne alanında veya konusunda geçerli olabilecek ilişkisinin doğru bir şekilde bir kuralın diğer alan ve konularda da kurulamamasından ötürü öğrencilerde geçerliliğinin düşünülmesi; Örneğin, Doğal kavram yanılgılarının oluşabileceğini sayılarda “Çarpım, çarpan ve çarpılandan belirtmişlerdir. daha büyük değerdedir” veya “Bölüm, bölünenden daha küçük değerdedir” Bazen kavram yanılgısının varlığına ragmen kavrayışları, Z,Q,R de uygulandığında doğru cevap bulunsa da kavram yanılgısı kavram yanılgısına dönüşür ve hataya yol genel olarak süreklilik arz eden hatalar açar. doğurur. Aynı hatanın süreklilik arz etmesi, kurallaşmış bir form alması, hatanın büyük olasılıkla kavram yanılgısı kaynaklı 2- Aşırı Özelleme (Bir kuralın, prensibin olduğunu göstermektedir. Başka bir değişle veya kavramın kısıtlı bir kavrayışa
153 indirgenerek düşünülmesi ve kendisinin hatayı fark etmesi kullanılmasıdır; Örneğin, Farklı sağlanır) pozisyonlarda dik üçgenin tanınamaması ve • Ders Planlanması Aşaması: Ders dik üçgen olmadığının düşünülmesi) planı öğrencilerin sahip olabileceği kavram yanılgıları veya hata ile karşılaşıldığında sınıfta bu Kavram Yanılgılarının Nedenleri: zorlukların nasıl ele alınabileceği ile 1-Epistemolojik Epistemological) ilgili bilgiler içerir. 3 aşamadan (öğrenilecek bilginin temel bir parçasını oluşur: Ι) Öğrenci kavrayışlarının oluşturur. Bu engellerin en azından bir kısmı açığa çıkartılması Ц) Metodların ile ilgili kavramın tarihsel gelişiminde paylaşılması ve “çatışma karşılaşılmıştır. Örneğin, Sonsuz basamağa tartışmasının” oluşturulması Ш) sahip 0,3333... veya π sayısı sayı doğrusu Çatışmaların ya da uzlaşmazlıkların üzerinde gösterilebilir mi?) tartışma aracılığıyla çözülmesi ) (Çalışkan Dedeoğlu,2019) 2-Psikolojik (Psycological)( Biyolojik, bilişsel ve duyuşsal boyutları içeren kişisel Cornu’nun (1991) da ifade ettiği gibi limit gelişimle alakalıdır. Okul yaşantıları dışında kavramı, türev, integral, süreklilik ve ve boyunca elde edilen kavrayışlar yaklaşıklık kuramı (approximation theory) öğrencilerin kavram yanılgılarına gibi pek çok önemli kavramla ilişkisi düşmelerine neden olabilmektedir. Örneğin, nedeniyle analizin en temel kavramları 3-8 , 8-3 sonucu aynıdır) arasında yer almaktadır. Limit kavramı özellikle içerisinde sonsuzu da içeren işlemler barındırması nedeniyle kolay 3-Pedagojik (Didactic)( Öğretim modelleri, anlaşılabilir bir kavram değildir. Gerek Öğretmenin kullandığı metafor ve analojiler, limitin türev ve integral gibi matematiksel Ders kitaplarında konu/kavramların ele kavramların oluşumuna temel olması, alınış sıraları ve biçimleri; Örneğin, “10 ile gerekse limit ve süreklilik kavramlarının çarpmak, çarpılanın soluna bir sıfır ilave öğrenimi süresince karşılaşılan yanılgıların etmek demektir” Doğal sayılarda geçerli nedenlerini belirleme isteği bu kavramlar olan bu kural, ondalıklı sayılarda aşırı üzerine yapılan çalışmaların sayısının genelleme oluşturur 2,3 x 10 =2,30) artmasına neden olmuştur.
Barak (2007) çalışmasında ortaöğretim Kavram Yanılgıları Nasıl Aşılır? matematik öğretmenliği bölümü birinci ve • Ders İşlenişi Aşaması ( 1-Didaktik beşinci sınıf öğrencilerinin limit yaklaşım: Öğrenciye doğrudan konusundaki kavram yanılgılarını hatanın söylenmesi ve karşılaştırmıştır. Çalışmada limitin formel düzeltilmesi,2- Bilişsel çatışma tanımı üzerine odaklanılmıştır. yöntemi: Sorular sorularak
154
Jordaan (2005) ise 47 mühendislik lise öğrenciyle yürüttüğü çalışmasında her öğrencisiyle limitteki kavram yanılgılarıyla iki gruba da erişi testi uygulamıştır. ilgili yaptığı çalışmada 5 açık uçlu ve doğru Çalışmasının sonucunda geleneksel yanlış sorularından oluşan diagnostik bir test yöntemle limit kavramının verildiği ile yarı yapılandırılmış 6 sorudan oluşan bir öğrencilerin limit kavramıyla ilgili görüşme gerçekleştirmiştir. Çalışmanın problemleri çözebildikleri ancak limitin sonunda öğrencilerin: Limiti bir sınırlılık formal tanımını ve yaptıkları işlemin ne olarak gördüğü, Limiti fonksiyonunun anlama geldiğini bilmediklerini görmüştür. ulaşamadığı değer olarak algıladıkları, Bir Geliştirilen eğitim durumu ile limit fonksiyonun limitinin kesinlikle bir nokta kavramının verildiği öğrencilerin ise olacağını düşündükleri, Fonksiyonun kavramlar ile işlemler arasında bağ tanımlı olduğu noktada mutlaka limitinin kurdukları, yaptıkları işlemin ne anlama olduğu, Bir fonksiyonun bir noktada limiti geldiğini bildikleri, bilgiyi ezbere varsa o noktada sürekli olduğu ve 0 /0 öğrenmedikleri sonucuna ulaşmıştır. belirsizliğini 0 buldukları, şeklinde kavram Akbulut ve Işık (2005)’in limit kavramının yanılgılarına sahip olduğu sonucuna anlaşılmasında etkileşimli öğretim ulaşılmıştır. stratejisinin etkiliğini incelemiş ve süreç Doğan ve arkadaşları (2002), 189 ilköğretim boyunca öğrencilerin sahip oldukları kavram matematik öğretmen adayıyla yaptıkları yanılgılarını incelemişlerdir. 100 İlköğretim çalışmada, özel fonksiyonlar, Matematik Bölümü öğrencisiyle yaptıkları fonksiyonlarda limit, türev ve türev çalışmada limit kavramının öğretiminde uygulamaları konularındaki yetersizliklerini etkileşimli öğretim stratejisinin geleneksel araştırmak için bu konularla ilgili ÖYS’de yöntemlerden daha etkili olduğu sonucuna çıkmış sorulardan oluşan 18 soruluk bir test ulaşmışlardır. Öğrencilerin ∞ kavramını uygulamışlardır. 18 sorudan 6’sı limit değeri olarak kabul ettikleri, bir fonksiyonlarda limit konusu ile ilgilidir. fonksiyonun limitinin olması için sürekli Yapılan çalışmanın sonunda öğrencilerin olması gerektiği, limiti bir hareket olarak ele %19’unun limit sorularına doğru cevap alma, limiti sınır olarak tanımlama ve limiti verdiği, %13’ünün yanlış cevap verdiği, ulaşılmazlık olarak ifade etme şeklinde %68’inin de soruları boş bıraktığı kavram yanılgılarına sahip olduklarını tespit gözlenmiştir. Özellikle değişkenin etmişlerdir. yaklaştığı değerin yerine konulması ile Bukova (2006), limit kavramının bulunan soruların öğrenciler tarafından oluşturulmasına katkı sağlayacak, yapıldığı fakat belirsizlikle ilgili soruların “Yapılandırmacı öğrenme Yaklaşımı yapılamadığı görülmüştür. (YÖY)” ile uyumlu bir öğrenme ortamı Çolak (2002), yaptığı çalışmada geleneksel geliştirmiştir. Geliştirdiği ortamı, 60 Analiz yöntemden farklı olarak geliştirilen eğitim I öğrencisine uygulamış ve bu ortamın durumunun öğrencilerin limit kavramını öğrencilerin limit kavramı ile ilgili öğrenmelerine etkisini incelemiştir. 29’u başarılarını, matematiğe yönelik tutumlarını, kontrol, 32’si deney grubu olmak üzere 61 yaşam ile olumlu ilişkilendirmelerini, bilimi
155 tanımlamalarını, öğrenmeyi öğrenmelerini, literatürde de bahsi geçen, bir fonksiyon sorgulayarak öğrenmelerini, iletişim kurarak bir noktada limiti varsa o noktada tanımlı öğrenmelerini ve matematiksel ve sürekli olması gerektiği, eğer bir düşünmelerinin gelişimine katkısını fonksiyonun grafiği tek parçadan araştırmıştır. Araştırmanın sonucunda oluşmuyorsa, bu fonksiyon sürekli değildir geliştirilen yapılandırmacı ortamın, limit gibi kavram yanılgılarına sahip oldukları kavramının oluşturulması ve öğrenilmesinde görülmüştür. Aynı zamanda, bazı öğretmen katkı sağladığı sonucuna ulaşılmıştır. adaylarının tanımsızlık ve belirsizlik Ayrıca öğrencilerin εδ − yaklaşımını kavramlarını ayırt etmede problemleri kullanarak fonksiyonun bir noktasındaki bulunmaktadır. limitinin varlığını ispat etmede zorlandıkları Açıkyıldız (2013)’ün öğretmen adaylarının görülmüştür. türev-limit ilişkisine yönelik yüzeysel ve Barak(2007), limit konusundaki kavram işlemsel bilgiye sahip olduklarına yönelik yanılgılarının belirlenmesine yönelik bulgusu ile türev-limit arasındaki ilişki çalışmasında; öğrencilerin ön bilgilerini cebirsel olarak belirtilmesine rağmen formül ölçmek için limit ön test, limit konusundaki altındaki kavramsal yapı açıklanırken zorluk kavram yanılgılarını belirlemek için limit yaşandıkları , türevi kendi cümleleriyle diagnostik test ve öğrencilerin işlemsel yanlış şekilde açıkladıkları, sürekliliği hatalarını belirlemek için limit işlemsel test fonksiyonun bir noktada türevli olması için geliştirilerek uygulanmıştır. Öğrencilerin yeterli koşul olarak düşündüklerinden limit ve limitle ilgili bazı temel kavramlar fonksiyonun sürekli olduğu halde türevsiz hakkında kavram yanılgılarına sahip olduğu kırılma noktalarını dikkate almayıp, oldukları belirlenmiştir. Bunlar epsilon- fonksiyonun sürekli olduğu her noktada delta tanımı, limit kavramı tanımı, türevli olması gerektiğini belirtmiştir. fonksiyonun bir noktadaki limitinin varlığı, Arıkan,,Özkan,,ve Ünal,H.(2014). sağdan ve soldan limit kavramları, limit ve L’hospıtal Kuralının Uygulamasında süreklilik kavramları arasındaki ilişki, bir İncelenen Kavram yanılgılarını belirleme fonksiyonun bir noktada tanımlı olması, şalışmalarında; sonsuz eksi sonsuz fonksiyon grafiklerinin çizimi, sonsuz belirsizliğini içeren sorularla belirsizlik kavramının anlaşılması ve işlemlerde kavramı ile alakalı algıların açğa çıkarılması kullanılması ile ilgili hata ve kavram amaçlanmıştır.Bu çalışmada 5 kategoride yanılgılarıdır. Bu sonuçların literatüre kavram yanılgıları sınıflandırılmıştır. Buna uygun olduğu görülmüştür. göre kategoriler; Düzenleme yapılmadan L’hospital kuralının uygulanması, Baştürk, S. ve Dönmez, G. (2011) Düzenleme yapıldıktan sonra L’hospital yaptıkları çalışmada, öğretmen adaylarının kuralının bölümün türevi veya tamamen limit ve süreklilik kavramlarıyla ilgili bağımsız terimlerin türevi olarak kavram yanılgılarını ortaya koymuşlardır. uygulanması. Belirsizliğin giderilip Araştırma sonuçlarına göre, öğretmen giderilmediğine bakılmaksızın veya yanlış adaylarının limit ve süreklilik konularında sadeleştirmeler ile limitin alınması,
156
Düzenleme yapıldıktan sonra yeniden başa Mutlu ve Söylemez (2018). “Matematiksel dönüp belirsizliğin ortaya çıkması şeklinde Kavram Yanılgıları Konusunda Yapılmış belirlenmiştir. Yüksek Lisans ve Doktora Tezlerinin Duran, M. ve Kaplan, A.(2016). lise İncelenmesi “ başlıklı çalışmada matematik öğretmenlerinin türevin matematiksel kavram yanılgıları konusunda tanımına, türevin tanımının yapılan ve 1997- 2015 yılları arasında görselleştirilmesine ve türev-süreklilik yayınlanan üç tanesi doktora, kırk dokuz ilişkisine yönelik pedagojik alan bilgilerini tanesi yüksek lisans olmak üzere toplamda konu alanı bilgisi bağlamında inceledikleri elli iki tane çalışmaya ulaşılmıştır. çalışmada. Öğretmenlerin konu alanı Bunlardan 1 tanesi Limit konusuyla bilgileri; türevi tanımlama ve alakalıdır. örneklendirme, türevin tanımını görselleştirme ve türev-süreklilik arasındaki Adıgüzel,Şimşir, Çubukluöz, ve Gökkurt ilişkiyi açıklama şeklinde üç başlık altında Özdemir (2018).”Türkiye’de Matematik ve incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen Fen Eğitiminde Kavram Yanılgılarıyla İlgili sonuçlara göre lise matematik Yapılan Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri: öğretmenlerinin türevin tanımına yönelik Tematik Bir İnceleme” başlıklı çalışmada gerekli ancak yetersiz tanım yaptıkları 2007 yılından 2017 yılına kadar belirlenmiştir. Öğretmenlerin türev gerçekleştirilen ve Yükseköğretim Kurulu kavramına verdikleri örneklerin anlık Ulusal Tez Merkezi resmi sitesinde ulaşılan değişim, değişim hızı ve değişim oranı gibi 138 tez incelenmiştir. Disiplin olarak prototip örneklerle sınırlandığı görülmüştür. karşılaştırıldığında, fen eğitimi alanında Öğretmenlerden ikisinin türev-süreklilik yapılan çalışma sayısının, matematik eğitimi ilişkisine yönelik yeterli açıklamalarda alanında yapılan çalışma sayısına oranla bulundukları tespit edilirken diğer ikisinin oldukça fazla olduğu göze çarpmaktadır. bu ilişkiyi gerekli ancak yetersiz şekilde Fen eğitimi alanında 93 teze ve matematik açıkladıkları sonucuna varılmıştır. eğitimi alanında 45 teze rastlanmıştır. Doruk, M., Duran, M. ve Kaplan, A. (2018). Ortaöğretim kademesinde yapılan Lisans öğrencilerinin türev tanımıyla ilgili çalışmaların ağırlıklı olarak sayılar ve cebir yorumları ve türeve yükledikleri anlamlarını öğrenme alanında yapıldığı görülmektedir. ortaya çıkarmaya yönelik çalışmalarında; Geometri öğrenme alanında ise trigonometri öğrencilerin türevin formel tanımını konusuyla ilgili çalışma olduğu yorumlamakta güçlük yaşadıkları tespit görülmektedir. Veri, sayma ve olasılık edilmiş, bir noktada türevli fonksiyon öğrenme alanında hiç tez çalışmasına kavramına yönelik çoğunlukla ilgili rastlanamamıştır. Konulara göre fonksiyonun o noktada tanımlı, limitli, incelendiğinde, ortaokul matematik dersi sürekli olması ve fonksiyon kuralının öğretim programındaki konulara nazaran türevinin işlemsel olarak alınabilmesi ortaöğretim matematik dersi öğretim anlamlarını yükledikleri ortaya çıkmıştır. programında yer alan konularla ilgili yürütülen tezlerin sayısının oldukça az
157 olduğu görülmektedir. Öğrenme alanları Genellikle limit kavramı günlük hayattaki temasına göre incelendiğinde, fen kullanımında, kredi kartı limiti örneğinde eğitiminde en çok fizik öğrenme alanında, olduğu gibi, ulaşılabilecek en üst değer matematik eğitiminde ise en çok sayılar ve şeklinde algılanmakta ve aşılmaması işlemler öğrenme alanında tez yazıldığı gereken bir sınır anlamını taşımaktadır. ortaya çıkmıştır. Matematik eğitimi alanında Yapılan araştırmalarda analiz öğrencilerinin yapılan tezler, bazı öğrenme alanlarında bir kısmının limiti geçilemeyen bir sınır, uç (ilkokul kademesinde geometri, ölçme, veri, değer, sonsuzluk işlemi ve yaklaşma olarak ortaöğretim kademesinde veri, sayma ve algıladıkları ortaya çıkmıştır. Bazı olasılık) sınırlı sayıda öğrenciler limit değerine asla çalışılmıştır.(Adıgüzel, Şimşir, Çubukluöz, ulaşılamayacağını düşünmüşlerdir. ve Gökkurt Özdemir,2018) Öğrencilerde görülen en yaygın kavram yanılgılarından biri limit hesaplama işlemine yöneliktir. Verilen fonksiyonun belli bir Yöntem değere yaklaşmasını irdelemeksizin Bu çalışmada, Limit,Süreklilik ve Türev yaklaşılan değeri fonksiyonda basitçe konularında kavram yanılgılarını konu yerine koyarak limit değerine ulaşılacağını edinen Makalele ve Tezlerin incelenmesi düşünmesidir. Bazı araştırmalarda da amaçlanmıştır. Çalışmada mevcut öğrenciler, limit kavramı ile tanımlılık, durumun bir değerlendirilmesi süreklilik ve türev kavramlarını birbiri yapıldığından, çalışmanın doğası gereği yerine kullanmışlardır. Bir fonksiyonun betimsel araştırma yöntemlerinden tarama bir noktada limitinin olması için o modeli benimsenmiştir. noktada tanımlı olması, limit alınan Çalışmanın evreni, Limit,Süreklilik ve noktanın fonksiyonunun tanım kümesinde Türev konularında kavram yanılgılarını yer alması, fonksiyonun limitinin olması konu edinen Türkiye’de ve Türkçe olarak için sürekli olması ve fonksiyonun her yayınlanmış Makalele ve Tezlerden noktada limiti olması gerektiği gibi oluşmaktadır. Veriler Google arama birbirleriyle yakından ilişkili öğrenci motoru ve Yükseköğretim Kurulu Yayın ve yanılgıları bunlara örnek olarak verilebilir. Dokümantasyon Daire Başkanlığı Ulusal Öğrencilerin limit konusunda karşılaştıkları Tez Merkezi vasıtasıyla elde edilmiştir. bu güçlüklerin sebepleri arasında kullanılan günlük konuşma dilinin öğrencilerdeki limit Limit,Süreklilik ve Türev konularında imajını olumsuz yönde etkilemesi yer kavram yanılgıları almaktadır. Ayrıca öğrencilerin diğer Yapılan araştırmalar, öğrencilerin limit ve matematiksel kavramların gelişiminde süreklilik kavramlarına ilişkin çeşitli kavram limitin ne kadar önemli olduğunun farkında yanılgılarına sahip olduklarını ve bu olmamaları önemli bir etkendir . Limit kavramları öğrenirken zorluklar kavramının öğretiminde analiz yaşadıklarını ortaya koymuştur. öğrencilerinin en çok zorlandıkları konulardan birisi de limitin formel tanımını anlama ve uygulama olmuştur. Öğrencilerin
158 informel ve dinamik limit imajları onların yanılgılarına sahip olduğu görülmektedir. formel tanımı yapılandırmalarının önünde (Baştürk, ve Dönmez, 2011). bir engel teşkil etmektedir. (Doruk, Duran, Süreklilik kavramıyla ilgili kavram ve Kaplan,2018) yanılgılarına gelince, Tall ve Vinner’in limitin δ-ε − tanımı ile ilgili kavram (1981) da ifade ettiği gibi, süreklilik yanılgıları,limit kavramı tanımı ile ilgili kavramı formal tanımından ziyade kavram yanılgıları,fonksiyonun bir informal tanımlamalarının üzerine bina noktadaki limitinin varlığı ile ilgili kavram edilmektedir. Bilindiği gibi günlük yanılgıları, sağ ve sol limit kavramları ile hayattaki kullanımında süreklilik kelimesi ilgili kavram yanılgıları,limit ve süreklilik aralıksız ya da boşluksuz olma şeklinde kavramları arasındaki ilişki ile ilgili kavram anlaşılmaktadır. Süreklilikle ilgili kavram yanılgıları,bir fonksiyonun bir noktada imajını bu anlayışa göre oluşturmuş olan tanımlı olması ile ilgili kavram bir öğrenci, söz konusu kavramı yanılgıları,fonksiyon grafiklerinin çizimi ile matematiksel kavram olarak ilgili hata ve kavram yanılgıları,sonsuz yapılandırmakta güçlüklerle kavramının algılanması ve işlemlerde karşılaşabilmekte ve çoğu kez yanılgılara kullanılması ile ilgili kavram yanılgıları düşebilmektedir. Başka bir ifadeyle öğrenci (Barak,2007) kavramın günlük hayattaki kullanımından Sonsuzu bir limit değeri olarak algılama: hareketle sürekli bir fonksiyonun grafiğinde kırıklık ya da kopukluk Bir fonksiyon bir noktada limiti varsa o olmaması gerektiği şeklinde bir düşünce noktada tanımlı ve sürekli olması gerektiği geliştirebilmektedir.(Baştürk, ve Dönmez, inancı: 2011). Grafiğinde sıçrama ve kırılma varsa, Türev kavramının öğretiminde üç farklı fonksiyon o noktada tanımlı bile olsa yaklaşım sergilenmektedir. Bu yaklaşımlar limiti yoktur: sayısal/fiziksel, grafiksel ve cebirsel Tanımsızlık ve belirsizlik kavramlarının yaklaşımlar olarak değerlendirilebilir. Türev birbirinden ayırt edilememesi: kavramı temelde fonksiyon, oran ve limit gibi kavramları barındırmasının yanında, Limit değerine ilişkin kavram yanılgıları: bir değişim, ortalama değişim, anlık değişim, fonksiyonun limitini, bu fonksiyonun kiriş, teğet, eğim ve süreklilik gibi olabildiğince yaklaştığı; ancak hiçbir zaman kavramların özümsenmesini ulaşamadığı bir değer olarak görülmesi. gerektirmektedir. Türev, birden çok tanımı bir fonksiyonun bir noktadaki limitinin ve yorumu mevcut olan çoklu temsil fonksiyonun aynı sınır değeri olduğu, edilebilme bakımından zengin bir fonksiyonun limit değerinin üstünde kavramdır. değerler alamayacağı, bir fonksiyonun bir noktada birden çok limit değerinin Türeve yönelik çalışmalarda türevin cebirsel olabileceği, bir fonksiyonun bir noktada tanımı, türevlimit ilişkisi , fonksiyonun limitinin olması için artan ya da azalan türevi ile sürekliliğini anlama, değişim oranı olması gerektiği şeklinde kavram kavramını açıklama gibi konularda
159
öğrencilerin zorluk yaşadıkları ve bazı limiti” ve “bir fonksiyonun bağlı olduğu bir kavram yanılgılarına sahip oldukları değişkendeki çok küçük değişim ile bu belirtilmektedir. Türev süreklilik ilişkisini değişime bağlı olarak fonksiyondaki yansıtan kritik özellikler; fonksiyonun küçük değişimin birbirine oranlanması” sürekli olduğu noktada türevli olması, fikirleri doğrultusunda fonksiyonun sürekli olduğu noktada türevli yorumlamamıştır.(Doruk,Duran,ve olmaması, fonksiyonun sürekli olmadığı bir Kaplan,2018). noktada türevli olmaması ve fonksiyonun Duran, M. ve Kaplan, A.(2016). lise türevli olduğu bir noktada sürekli olması matematik öğretmenlerinin türevin şeklinde açıklanmıştır. tanımına, türevin tanımının Orton (1983) türev ve değişim oranı görselleştirilmesine ve türev-süreklilik kavramları arasındaki ilişkiyi incelediği ilişkisine yönelik pedagojik alan bilgilerini çalışmasında; öğrencilerin bir fonksiyon konu alanı bilgisi bağlamında inceledikleri üzerindeki bir noktada değişim oranı çalışmada elde edilen sonuçlar birlikte fikrini ve fonksiyon üzerindeki her değerlendirildiğinde 12.sınıflarda öğretim noktanın farklı bir değişim oranına sahip yapan matematik öğretmenlerinin türevin olabileceği fikrini anlamakta güçlük tanımını sembolik ve sözel olarak ifade çektiklerini bulmuştur. Yapılan etme, türeve günlük hayattan örnekler verme araştırmalar öğrencilerin değişim oranı ve türevin tanımını görselleştirme kavramı ile ilgili zorluklarını da ortaya noktasında problem yaşadıklarını koymakta ve öğrencilerin türevin bir göstermektedir. Ayrıca bu sonuçlar, değişim oranı olduğunun farkında öğretmenlerin türev süreklilik arasındaki olmadıklarını göstermektedir . (Gökçek ve ilişkiye yönelik geniş çaplı muhakeme Açıkyıldız,2016). yapmadıklarını da ortaya koymuştur. Öğrencilerin bir kısmı türev tanımını Araştırmadan elde edilen sonuçlardan kendi cümleleri ile ifade edemeyerek hareketle lisans eğitimi sırasında analiz yüzeysel açıklamalar yapmıştır. Tanımı derslerindeki fonksiyon, limit, türev ve kendi cümleleri ile yorumlamaya çalışan integral gibi temel konular işlenirken öğrenciler ise açıklamalarında limit, oran, kullanılacak çoklu temsillerin, matematik oranın limiti ve süreklilik kavramlarını öğretmenlerinin pedagojik alan bilgilerinin kullanmışlardır. Yapılan açıklamaların gelişimine katkı sağlayacağı çoğunun tanımın matematiksel anlamı ile düşünülmektedir. Limit, süreklilik ve türev örtüşmediği tespit edilmiştir. Buna göre kavramlarının anlaşılmasında fonksiyon öğrencilerin çoğunun bu tanıma yönelik kavramının önemli bir etkiye sahip olduğu kavramsal bilgi seviyesinde olmadıkları ve bilindiğinden, öğretmenlerin önşartlılık dolayısıyla tanımı yorumlama becerilerinin ilkesine dikkat etmesi gerekir. Bu nedenle düşük olduğu söylenebilir. Öğrencilerin türev-süreklilik arasındaki ilişkinin eksiksiz çoğu tanımı, tanımdaki sezgisel anlama olan ve doğru anlatılması için fonksiyon ve limit “farkların oranının limiti”, “fonksiyondaki kavramları üzerinde yoğun şekilde değişimin değişkendeki değişime oranının durulmalıdır.(Duran, ve Kaplan,2016).
160
Tüm bu sonuçlara göre öğretmenlerin öğrenci zorlukları göz önünde türevin tanımına, türevin tanımının bulundurularak etkinliğin tasarlanması, görselleştirilmesine ve türev-süreklilik öğretmen eğitimi ve mesleki gelişime arasındaki ilişkinin belirtilmesine yönelik yönelik yapılan araştırmalar kavram konu alanı bilgilerinin yeterli olmadığı yanılgısının önüne geçen ve var olan görülmüştür. yanılgıları düzeltmeye yönelik çalışmalar arasında sayılabilir(Mutlu ve Söylemez,2018). Bir fonksiyona belli bir noktadaki türevi, aynı zamanda o noktadaki anlık değişim Limit konusundaki kavram yanılgılarıyla ilgili çok az çalışma bulunması ve oranını vermektedir. Ancak yapılan çalışmalar öğrencilerin bu fikri anlamada örneklemin sınırlılığı nedeniyle bu ciddi zorluklara sahip olduğunu ortaya çalışmanın başka çalışmalarla desteklenmesi koymaktadır. (Doruk,Duran,ve gereklidir. Öğrencilerin büyük ölçüde Kaplan,2018). nerede hata yaptıkları ve kavram yanılgısına sahip olabilecekleri biraz daha somut bir Sonuç ve Öneriler hale getirilmelidir. Matematikte herhangi bir konunun öğretimi Limit konusundaki hata ve kavram sürecinde, öğrencilerin karşılaşabilecekleri yanılgılarının belirlenmesi öğrencilerin bu güçlüklerin veya kavram yanılgılarının konuyu temele alan analizin (calculus) diğer farkında olarak yapılacak öğretimin mevcut konularında (türev, diferansiyel ve integral) öğretime göre daha faydalı olacağı açıktır. daha başarılı olmalarını sağlayabilir.(Barak, Çünkü kavram yanılgısına sahip olan bir 2007) öğrenciye dersin tekrar tekrar anlatılmasının bir yararı yoktur. Öğrencilerin en büyük kavram yanılgısı L’hospital kuralının hangi şartlarda Matematik eğitiminde yapılan son uygulanacağını kavramamış olmalarından zamanlardaki araştırmalarda öğrencilerin kaynaklanmaktadır. Belirsizlik, limit herhangi bir kavram yanılgısı kavramları ve L’ hospital kuralının ne oluşturmalarını engelleyecek bir yolla zaman, ne amaçla ve nasıl uygulanacağı öğretim yapmanın imkânsız olduğu ve bilgisayar destekli öğretimle desteklenebilir. öğrencilerin doğru olmayan bazı Kavram yanılgısının oluşmasının genellemeler yaptığı ve öğretmenler bunları sebeplerinden biri kavramsal öğrenmenin açığa çıkarmak için özel bir çaba gerçekleşememesi ve öğrencilerin ezbere harcamadıkça bunların gizli kalacağı kaçmasından kaynaklanmaktadır. L’hospital belirtilmiştir. Bu yüzden kavram kuralının uygulanışında ortaya çıkan kavram yanılgılarını tartışan ve açığa çıkaran yanılgılarını giderebilmek için belirsizlik, öğretim stillerini kullanarak kavram sonsuzluk kavramlarının sadece tanımları yanılgıları sınırlandırılabilir.Ayrıca üzerinde değil kavramsal anlamları üzerinde matematik öğretiminde çoklu temsillerin de durulmalıdır. Okullardaki öğretmenler kullanımı (Cebirsel, tablo, grafik), ve üniversitelerdeki öğretim üyeleri kavram teknolojinin öğretime entegre edilmesi, yanılgısı ile alakalı seminerlere katılarak,
161
öğrencilerde oluşabilecek yanılgılar ile çalışmalardan elde edilecek sonuçların hem alakalı bilgilendirilebilirler.(Arıkan, Özkan, literatüre katkı hem de ilgili derslerin ve Ünal,2014) öğretim kalitesinin arttırılması adına yarar Ayrıca öğrencilerin çoğu fonksiyonun sağlayacağı düşünülmektedir.(Doruk, tanımlı olmadığı noktada limitinin Duran, ve Kaplan,2018) olamayacağı inancına sahiptir. Limit Kavram yanılgısının oluşmasının kavramını tanımlı olma kavramı ile eş tutma sebeplerinden biri kavramsal öğrenmenin durumu literatürde yer alan bir kavram gerçekleşememesi ve öğrencilerin ezbere yanılgısı olup (Barak, 2007; Baştürk ve kaçmasından kaynaklanmaktadır. L’hospital Dönmez, 2011) bu çalışmada da öğrencilerin kuralının uygulanışında ortaya çıkan kavram problem çözümlerinde kullandıkları yanılgılarını giderebilmek için belirsizlik, argümanlarda tespit edilmiştir. Bu sonuçlara sonsuzluk kavramlarının sadece tanımları göre limitin formel tanımının öğretimi üzerinde değil kavramsal anlamları üzerinde sırasında tanım içerinde yer alan topolojik de durulmalıdır. Okullardaki öğretmenler ve ifadelerin ve sembollerin taşıdıkları üniversitelerdeki öğretim üyeleri kavram matematiksel anlamlar üzerinde yanılgısı ile alakalı seminerlere katılarak, durulmasının önemi ortaya çıkmıştır. öğrencilerde oluşabilecek yanılgılar ile Özellikle limitin epsilon-delta tanımı görsel alakalı bilgilendirilebilirler.(Arıkan, Özkan, materyaller kullanılarak açıklanmalı ve ve Ünal,2014) tanım içerisindeki topolojik ifadeler ve Kavram yanılgılarının tespiti çalışmalarının semboller belirtilmelidir. Bu sayede yanında kavram yanılgılarının öğrencilerin tanımda bulunan ifadelerin giderilmesine yönelik çalışmalara ihtiyaç matematiksel anlamlarını kavramaları, duyulmaktadır. Kavram yanılgılarını dolayısıyla limit tanımını içselleştirmeleri belirleme çalışmalarında iki veya daha sağlanabilir. Öğretim sırasında limit fazla aşamalı testler kullanılması ve aranacak noktanın öncelikle yığılma noktası yanlışların nedenlerinin incelenmesi, olması gerektiği vurgulanmalıdır. Ayrıca kavram yanılgılarından emin olmak adına limit kavramının öğretiminde bir noktada önemlidir. Bu bağlamda her yanlışa tanımlı olmayan fakat limiti olan fonksiyon kavram yanılgısı dememek için bu örnekleri sunularak öğrencilerin yaptıkları yöntem/tekniklerin kullanılması faydalı yanlış yorumları sorgulamaları ve kavram olacaktır (Türkdoğan, Güler, Bülbül, ve tanımına uygun anlayışa sahip olmaları Danışman, 2015). sağlanabilir. Türev konusuyla ilgili ortaöğretim ve Benzer çalışmalar fonksiyon, türev, integral sonrasında öğretmen eğitimi gibi öğrenciler tarafından anlaşılmasında programlarında verilen eğitimde ağırlıklı güçlük yaşanılan kavramların tanımlarına olarak işlemsel becerilerin geliştirildiği yönelik yapılabilir. Özellikle üniversite formül veya kuralların kullanılarak seviyesindeki matematik derslerinin soruların çözüldüğü dersler yerine öğrencilerin kavram tanımları ve kavram kavramsal anlamanın ön planda olduğu, imajları üzerindeki etkisi araştırılabilir. Bu konunun teorik alt yapısına daha çok
162 vurgu yapılan bir eğitim verilebilir. türde sorular sorularak, konuyla ilgili ne tür Öğrencilerin kısa işlemlerle hızlı bir kavramsallaştırmalara sahip oldukları şekilde cevap veremeyeceği yorum ve öğrenilebilir. derinlemesine düşünmeyi gerektiren • Ders kitapları hazırlanırken veya sorulara da yer verilmelidir. Özellikle öğrencilere önerilen ya da kullanılan kaynak türevin limit kavramı kullanarak yapılan ve yardımcı kitapların seçiminde kitapların tanımına ağırlık verilerek türev-limit içerdikleri tanımlamalar dikkate alınmalı, ilişkisinin tam olarak anlaşılmasına olanak öğrencilerde istenmeyen kazanımlara neden sağlanmalıdır. Özellikle ortalama değişim olup olmayacakları özenle araştırıldıktan oranının anlık değişim oranına yaklaşımını sonra öğretmen ve öğrencilere önerilmelidir. daha anlaşılır bir hale getirebilmek için bilgisayar cebir sistemi yazılımları veya • Matematiğin her alanındaki konularda dinamik matematik yazılımlarına derslerde konuya yeni bakış açısı kazandıran ve yer verilmelidir.(Gökçek ve bilimsel bilgiyi kullanabilen ve hayatın Açıkyıldız,2016). içinde kılan anlamlı öğrenme araçlarından yararlanılmalı ve öğrencilerin bilimsel Kavram yanılgılarını ortadan kaldırmak için bilgiye ulaşmalarını sağlayacak sorular ile aşağıdakiler yapılabilir: dersler işlenmelidir. Anlamlı öğrenme • Öğretmen konuyu aktarırken matematik araçlarından birisi olan kavram haritaları dersinin sıkı bir aşamalılık ilişkisine sahip kullanılabilir, böylece öğrenciler kavramları olduğunu göz önünde bulundurmalı ve zihinlerinde daha iyi örüntüleyebilirler. derslerini sürekli aşamalılığı gözden • Öğrencinin sahip olduğu bir kavram kaçırmayacak şekilde kontrollü bir biçimde yanılgısını ortadan kaldırarak doğru kavramı yürütmelidir. Öğretim yılı başında kavratma, öğrencinin önceden edindiği öğrencilerin ön koşul bilgilerindeki yanlış fikirleri ve anlayışı bilinçaltından eksiklikleri tespit etmek için izleme testleri silmeyi ve doğru kavramı öğretmeyi içeren uygulanmalıdır. Öğrenim süreci boyunca bir süreci gerektirir. Öğretmen oluşabilecek gerekirse öğrencilerden sözlü ya da yazılı kavram yanılgılarından önceden haberdar olarak sürekli dönüt alması iyi olur. olup buna göre dersi işlemelidir. Özellikle • Konu ile ilgili çalışma yaprakları ve öğrencinin zihninde ezber bilgilerin ve kalıp materyaller sunulmalıdır. Çalışma sonunda, soru ve cevapların oluşmaması için dersi tartışmayı gerektiren ve kavramsal değişimi etkinliklerle, mümkün olduğunca öğrencinin destekleyen, aktif olmayı sağlayan öğretim zihninde soru işaretleri oluşturarak, konunun yaklaşımları önerilebilir. öğrencide ihtiyaç haline getirilmesini • Öğrencilere uygulanan sınavlarda sadece sağlayarak, daha kalıcı bir öğrenme ortamı işlem becerisini ölçen değil, aynı zamanda sunmaya çalışmalıdır (Barak,2007). düşündürüp yorum ve açıklama gerektirecek
163
KAYNAKÇA Adıgüzel, T. Şimşir, F. Çubukluöz, Ö. ve Gökkurt Özdemir,B.(2018).Türkiye’de Matematik ve Fen Eğitiminde Kavram Yanılgılarıyla İlgili Yapılan Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri: Tematik Bir İnceleme, Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 13 Sayı: 25,57 -92. Açıkyıldız, G. (2013). Matematik öğretmeni adaylarının türev kavramını anlamaları ve yaptıkları hatalar (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden edinilmiştir (Tez No. 344475) Akbulut, K. ve Işık, A. (2005),Limit kavramının anlaşılmasında etkileşimli öğretim stratejisinin etkinliğinin incelenmesi ve bu süreçte karşılaşılan kavram yanılgıları, Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(2), 497-512. Arıkan,E.E. Özkan,E.M. ve Ünal,H.(2014) L’hospıtal Kuralının Uygulamasında İncelenen Kavram Yanılgıları, www.jedus.net, ISSN: 2199 – 2053, Barak, B.(2007) limit konusundaki kavram yanılgılarının belirlenmesi , Balıkesir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi Baştürk, S. ve Dönmez, G. (2011). Matematik öğretmen adaylarının limit ve süreklilik konusuyla ilgili kavram yanılgıları. Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi, 5(1), 225-249. Bukova, E., (2006).Ögrencilerin limit kavramını algılamasında ve diğer kavramların ilişkilendirilmesinde karşılaştıkları güçlükleri ortadan kaldıracak yeni bir program geliştirme, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi İzmir. Cornu, B. (1991). Limits. In D. Tall (Eds.), Advanced mathematical thinking (153-166) Dordrect, The Netherlands: Kluwer Academic. Çavuş Erdem,Z. ve Gürbüz,R.(2017). Öğrencilerin Hata ve Kavram Yanılgıları Üzerine Bir İnceleme: Denklem Örneği, YYÜ Eğitim Fakültesi Dergisi (YYU Journal Of Education Faculty),Cilt:XIV, Sayı:I, 640-670. Çalışkan Dedeoğlu, Nuray (2019), İlköğretim Matematik Eğitimi, Matematik Eğitimi Literatüründe Kavram Yanılgıları, https://docplayer.biz.tr/18242936-Matematik-egitimi-literaturunde-yrd- doc-dr-nuray-caliskan-dedeoglu-ilkogretim-matematik-egitimi-kavram-yanilgilari.html. erişim 26 Nisan 2019 Çolak, H. (2002)., Limit öğretiminde iki farklı eğitim durumunun karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, Duran, M. ve Kaplan, A.(2016). Lise Matematik Öğretmenlerinin Türevin Tanımına ve Türev- Süreklilik İlişkisine Yönelik Pedagojik Alan Bilgileri, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt-Sayı: 18-2,795-831. Doruk, M., Duran, M. ve Kaplan, A. (2018). Lisans öğrencilerinin türev tanımıyla ilgili yorumları ve türeve yükledikleri anlamlar. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18 (2), 834-856.
164
Doruk, M., Duran, M. ve Kaplan, A. (2018). Lisans Öğrencilerinin Limit Tanımını Yorumlama Becerileri. Sakarya University Journal of Education, 8(1), 177-194. Drews, D. 2(005). Children’sErrors in Mathematics: Understanding Common Misconceptions in Primary Schools, A.Hansen, F. Lawton, Liz S. Glasgow (Ed), Children’s Mathematical Errors and Misconceptions: Perspectives on the Teacher’s Role (pp 14-21).Learning Matters. Duru A., (2006). Bir Fonksiyon ve Onun Türevi Arasındaki ilişkiyi Anlamada Karşılaşılan Zorluklar, DoktoraTezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Erbaş, A. K., Çetinkaya, B., ve Ersoy, Y. (2010). Öğrencilerin basit doğrusal denklemlerin çözümünde karşılaştıkları güçlükler ve kavram yanılgıları. Eğitim ve Bilim, 34(152). Gökçek,T. ve Açıkyıldız,G. (2016), Matematik Öğretmeni Adaylarının Türev Kavramıyla İlgili Yaptıkları Hatalar, Turkish Journal of Computer and Mathematics Education Vol.7 No.1,112- 141. Gürdal, A., Şahin, F., ve Çağlar, A. (2001). Fen Eğitimi İlkeler Stratejiler ve Yöntemler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları. Jordaan, T. (2005). Misconceptions of the limit concept in a mathematics course for engineering students. Unpublished Master of Science Dissertation, University of South Africa. Mutlu,Y. ve Söylemeza,İ.(2018). Matematiksel Kavram Yanılgıları Konusunda Yapılmış Yüksek Lisans ve Doktora Tezlerinin İncelenmesi, Başkent University Journal of Education, 5(2),187- 197. Orton, A. (1983), Students’ understanding of differentiation, Educational Studies in Mathematics, 14, 235-250. Özmantar, M. F. ve Yeşildere, S.,(2008). Limit ve Süreklilik Konularında Kavram Yanılgıları ve Çözüm Arayışları, M. F. Özmantar, E. Bingölbali, ve H.Akkoç (Eds.), Matematiksel Kavram yanılgıları ve Çözüm önerileri, (pp. 181-221). Ankara:PegemA. 2008 Özmantar, M.F., Bingölbali, E. ve Akkoç, H. (2010). Matematiksel Kavram Yanılgıları ve Çözüm Önerileri. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Ryan, J., ve Williams, J. (2007). Children's Mathematics 4-15: Learning from Errors and Misconceptions. New York: McGraw-Hill Education. Türkdoğan, A., Güler, M., Bülbül, B. Ö., ve Danışman, Ş. (2015). Türkiye’de matematik eğitiminde kavram yanılgılarıyla ilgili çalışmalar: tematik bir inceleme. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(2), 215-236. Yenilmez, K. ve Yaşa, E. (2008). İlköğretim öğrencilerinin geometrideki kavram yanılgıları. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(2),461-483.
165
Eflatun Saraçlı Şiirlerinde Dini-Felsefi Unsurlar Religious and Philosophical Elements in Eflatun Sarachli’s Poems
Afina BARMANBAY1
Öz Sovyetlerin çökmeye başladığı 1980’li yılların sonlarından itibaren SSCB dâhilindeki bütün Cumhuriyetlerde olduğu gibi Azerbaycan’da da milli istiklal harekâtı giderek güçlenmeye başlar. Bu dönem Vatan ve Millet konularını dini-felsefi çalarlar ile aydınlatan şairlerden Eflatun Saraçlı’nın (1936-2008) şiirleri Azerbaycan edebiyatında özgün sanat eserleri gibi dikkat çekmektedir. Azerbaycan Edebiyatı üzerine bilimsel çalışmaları ve Azerbaycan-Gürcistan edebi ilişkilerine hizmetleri ile bilim dünyasında önemli bir yere sahip olan Eflatun Saraçlı, vatansever şair gibi de şiir dünyasında kendine has yer edinmiştir. Âşıkların repertuvarından düşmeyen “Elim Saraçlı’dır, Yurdum Borçalı” mısralı ünlü şiiri ile bütün Borçalı halkının gönlünü fetheden Eflatun Saraçlı, şiirlerinde, milliyetinin Türk, imanının Kur’an, ülkesinin ise önce Birleşik Azerbaycan, sonra da bütün Türk dünyası - Turan olduğunu ifade eder. Eflatun Saraçlı’nın Vatan ve Millet konulu şiirlerine mücadeleci bir ruh hâkimdir. Endişe ve umutsuzluğa kapıldığında ise bu tarz şiirlere dini-felsefi çalarların eklendiğini görebiliriz. Vatan ve Millet konularının dini duygularla vahdette ifade edildiği şiirlerde, bazen Allah’ın, vatanına ve milletine bir yol açacağına inanıp umutlanan, bazen de olup bitenlere müdahale etmek gücünde olmayan, sesini duyuramayan ve talihin hükmüne karışamayan, çaresizce Allah’a sığınan bir şair kimliği ortaya çıkar. Eflatun Saraçlı’nın, “Allah, sen sakla, sen sakla” ve “Allah’ım, bir yol aç sen bu millete” redifli şiirleri Vatan, Millet ve Din konularının vahdeti gibi, “Münacat” adlı eseri ise tamamen dini konu üzerine yazılmış bir şiir gibi dikkat çekmektedir. Eflatun Saraçlı’nın felsefi yönü ve derin lirizmi ile dikkat çeken şiirlerinde, şairin hassas ruh halinin yansımalarını görebiliriz. Özellikle ömrünün son yıllarında hayatın gidişatından endişelenip yorgun düşen, dünyayı, yaşamı daha çok sorgulamaya başlayan şairi Tanrı dergâhına bağlı sırlar daha çok celp eder. Şiirlerinde defalarca Allah’a bir can borcu olduğunu hatırlatan şair, insan ömrünün bir emanet, hayatın imtihan olduğunu hatırlatır. Şair, vakti gelince ruhunun “yorgun avcının son oku gibi” bedeninden çıkacağını, kalbini kafesinden çıkarıp Tanrıya bir çiçek gibi sunacağını ifade eder, bu dünyada misafir olan insanların aslında iki dünyanın ikisinden de habersiz olduğu yönünde felsefi fikirler öne sürer. Ömrünün son aylarında yazdığı şiirlerinde ise artık çaresizce ölümünü bekleyen şairin umutsuz çırpınışlardan usanıp kadere teslim olma eğilimlerini görebiliriz.Eflatun Saraçlı’nın şiirleriyle ilgili şimdiye kadar yapılmış olan çalışmalar, genellikle Vatan ve Millet konusu üzerinedir. Hem bu tarz hem de diğer şiirlerinde ilk defa dini-felsefi unsurların araştırıldığı çalışmamızın, Eflatun Saraçlı’nın şiirlerinin daha detaylı öğrenilmesine katkı sağlayacağı kanaatindeyiz. Anahtar kelimeler: Eflatun Saraçlı, Borçalı, Vatan, Millet, Din.
1 Dr. Öğretim Üyesi, Kafkas Üniversitesi, TÜRKİYE
166
Abstract Since the late 1980-s, when the Union of Soviet Republics began to collapse, the national independence movement in Azerbaijan has begun to gain strength as in all other Republics of former USSR. With regard to this period, the poems of Eflatun Sarachli (1936-2008), one of the poets who reflected such issues as Homeland and Nation together with religious and philosophical aspects, attract attention as original works of art in Azerbaijani literature. Eflatun Sarachli, who managed to occupy an important place in the world of science due to his scientific studies on Azerbaijani literature and contribution to Azerbaijani-Georgian literary relations, is also well-known in the world of poetry as a poet-patriot. Eflatun Sarachli, who conquered the hearts of the people of Borchali with his famous poem containing the following verse: "Elim Saraçlı'dır, Yurdum Borçalı" (Sarachli is my country, Borchali is my homeland), which is often used by ashiks, relates in his poems that he is of Turkish nationality, that his faith is Quran, his country is first of all United Azerbaijan and then the whole Turkic world – Turan.
The challenging spirit is dominating in Eflatun Sarachli’s poems on Homeland and Nation issues. When the author feels anxiety and hopelessness, we can see religious and philosophical aspects in his poems. In poems where such issues as Homeland and Nation are treated together with religious feelings, we can sometimes see a poet, who believes and hopes that Allah will show a way to his country and nation, and sometimes see a person, who does not have enough strength to interfere with what is going on, who cannot get his voice heard, who cannot struggle with the fate and who is just helplessly seeking refuge in Allah. Eflatun Sarachli’s poems with such redifs as "O, Allah, please, protect us, protect us" and "O, my Allah, show a way for this people" are poems, which combine Homeland, Nation and Religion issues, while "Munacat" (Appeal) is a poem completely devoted to religion.
In Eflatun Sarachli’s poems, which attract attention with their philosophical aspect and deep lyricism, we can see the sensitive psychological state of the poet. Especially in the last years of his life, when the poet worried a lot about the course of life and felt tired, when he started to ask more question about life, we can see that the secrets related to God started to attract his attention more and more. The poet frequently reminds in his poems that he owes a life to Allah, that life is entrusted to people as a deposit for safekeeping and that life is an exam. The poet says that when the time comes, his soul will leave the body as the "last arrow of a tired hunter", and that he will take his heart out of the chest and present it to God as a flower. The poet expresses his philosophical ideas mentioning that people are guests in this world, that there are two worlds but people are unaware of both of them. In his poems that were written during the last months of his life, we can see that the poet who is hopelessly waiting for death got tired of desperate endeavours to change something and surrendered to his destiny.
The studies, which has been made with regard to the poems of Eflatun Sarachli so far, are usually focused on Homeland and Nation issues. We believe that our study, which for the first time investigates the religious and philosophical aspects of his poems, will contribute to a more detailed learning of Eflatun Sarachli’s poems.
Keywords: Eflatun Sarachli, Borchali, Homeland, Nation, Religion.
167
1. GİRİŞ XIX. – XX. yüzyıllar Azerbaycan Edebiyatı, 2. Eflatun Saraçlı’nın hayatı, şahsiyeti ve Borçalı edebi muhiti, âşıklık geleneği üzere dünya görüşüyle ilgili kısa bilgi yapmış olduğu çalışmalarla Azerbaycan Eflatun Saraçlı, 5 Aralık 1936’da bilim dünyasında önemli yere sahip olan Borçalı’da2 - Gürcistan’ın Bolnisi ilçesinin Eflatun Saraçlı (Yunus oğlu Memmedli), Saraçlı köyünde doğmuştur. 8 yıllık köy Gürcistan ve Azerbaycan edebi ilişkilerinin ortaokulunu bitirdikten sonra 1952-1956 gelişmesindeki müstesna hizmetlerine göre yıllarında Marneuli Pedagoji Lisesinde, Gürcistan Cumhurbaşkanı tarafından 1956-1961 yıllarında Tiflis Devlet Pedagoji “Şeref” madalyasına layık görülmüştür. Enstitüsünün Tarih-Filoloji fakültesinde Bunun yanı sıra genç yaşlarından itibaren tahsil almış, okulu takdirname ile bitirip bir başlayan şairlik yeteneğini hiçbir zaman terk sene Üniversitede araştırma görevlisi olarak etmeyip ömrünün sonuna dek devam ettiren çalıştıktan sonra Bakü’ye taşınmış, Eflatun Saraçlı, daha çok Vatan ve Millet, Azerbaycan İlimler Akademisinde etnografik unsurların bolca kullanıldığı yurt çalışmaya başlamıştır. Profesör Eflatun konulu şiirleri ile tanınmıştır. Eflatun Saraçlı, ömrünün sonuna dek Edebiyat Saraçlı’nın yazdığı yüzlerle bilimsel makale, Enstitüsünde “Yeni Devir Azerbaycan “Azerbaycan Uşak Edebiyatı”, “Abdulla Edebiyatı” anabilim dalı başkanı olarak Şaik”, “Azerbaycan Bedii Nesri”, görev yapmış, 2008 yılında aniden vefat “Zeynelabidin Marağalı”, “Azerbaycan etmiştir. Yazıçıları Cumhuriyet Döneminde” gibi Eflatun Saraçlı’yı her şeyden önce “müdrik bilimsel kitapları araştırmacılar için yeni bir ve nurani”, “ışıklı adam” olarak çığır açmıştır. “Abdulla Şaik” nitelendiren Muharrem Kasımlı’nın şairin monografisinde Eflatun Saraçlı’nın âlim ve şahsiyetiyle ilgili yazdıkları, onun sanat şair kimliği birleşerek biri diğerini dünyasına açtığı kalbine ışık tutar: “Tanrı tamamlamış, bilim camiasında adından çok ona nur içinde bir çehre de kısmet eylemiş: söz ettiren “Azerbaycan Bedii Nesri” kitabı yüz-gözündeki hayırseverlik, bilgelik, saflık ise “Azerbaycan nesrinin ilk sistemli ilmi- ışığı ta uzaktan bu adamın kimliğini söyler. nazari salnamesi” olarak nitelendirilmiştir Ancak gönlüne, duygularına, düşünce ve (Talıbzade, 2002: 28-29). Eflatun kaygılarına yakınlık ettikçe yüzdeki ışığın Saraçlı’nın şiirleri sürekli dergi ve daha büyük kudret ve hararetle Eflatun gazetelerde çıksa da ilk şiir kitabı, “Borçalı Saraçlı yüreğinde çağladığını görürsün” Harayı” adıyla 1993’de, “Dünya Hemen1 (Gasımlı, 2002: 38-39). Dünyadır” adlı ikinci şiir kitabı ise 2001 Her zaman kendi değerlerine, duygu ve yılında yayınlanmıştır. düşüncelerine sadık kalan şair, hiçbir zorluk
1 Hemen - aynı 2 “Gürcistan’da Türkler yoğun olarak Marneuli, Bolnisi, Dmanisi, Gardabani, Sagareco, Zalka ilçelerinde, azınlık olarak Tiflis, Rustavi şehirlerinde, Tetrisğaro, Telavi, Lagodehi, Kaspi, Msheta, Gori ilçelerinde meskûndurlar. Gürcistan’da Türklerin toplu halde varlıklarını sürdükleri arazi, Borçalı denilen, hâlihazırda resmi yönetimsel coğrafi birim olarak Kvemo-Aşağı Kartli olarak adlandırılan bölgedir” (Memmedli, 2018: 21).
168 karşısında eğilmemiş, Türkçülük, istiklal, bavulunu hazırlayıp savaşa katılacağından vatanperverlik yolunda cesaretle emin olduğunu söyler. Çünkü o, “Bütün savaşmıştır. Eflatun Saraçlı, “Azerbaycan’la kanıyla, canıyla doğulduğu toprağa, el- ilgili bütün meselelere kendi faal ziyalı obaya bağlı olmakla, hem de Türk dünyasını mevkiini bildiren bir şahsiyat idi. Meydan kendi evinin içi gibi gören, seven ve abat hadiselerinde, Karabağ, Hocalı soykırımı olması için çalışan ziyalıdır” (Alizamanlı, meselesi ile ilgili keskin vatandaş mevkiini 2002: 41). bildirmekle yetinmemiş, matbuat Eflatun Saraçlı’nın dini felsefi görüşlerini sayfalarında ateşli konuşmalarıyla anlamak adına kendisinin bir yazısına dikkat görüşlerini ifade etmiştir” (Gafgazlı, 2017: çekmek isteriz: “Beşer sivil hayat üçün 342). yarattığı servetleri hem de kendisinin “Ciddi ve talepkâr, hayırhah, sade, samimi, güçlenmesine, başkalarının mahvına hümanist ve objektif bir insan”, “dayısı” yöneltir. (…) Beşer, bir kanun kitabı, bir olmayanların dayanağı olan (Soltankızı, takvim, bir devlet sistemi, cemiyet kuruluşu 2008: 28-29) E. Saraçlı’nın “şiiriyeti, kadim ile de yetinebilirdi. Yer küresinde menfi- Borçalı elinden başlanan ömür yoludur” müspet güçler olduğu gibi, münasebetler de (Mustafayev, 1993: 3). Borçalı’nın tek bir il kalacaktır. Bunun felaket ve facialarla değil çok büyük idari arazinin adı olduğunu sonuçlanmasını yalnızca tekâmül, sivil sıradan insanlar Eflatun Saraçlı’nın âşıkların dünya, irfan, manevi saflık, yaşamak aşkı ve ve şarkıcıların dilinden düşmeyen “Borçalı” başka amiller engelleyebilir. İptidai şiirinden öğrenmişler. Bu şiir, o bölgede cemiyette insanlar birbirine daha çok yürütülen Sovyet ve Gürcü şovenist güvenir, yaklaşırdı. Uygarlık çevresi ideolojisine karşı vaktinde verilmiş cevap genişledikçe dâhildeki “Ben” de büyür. gibi değerlendirilmiştir (Saraçlı N., 2002: Toplum, halk, devletler yaranır, iddialar da 41-42). “Yüreğimin başındadır Borçalı” büyür, tabi bu da kan gadalarla5 sonuçlanır. diyen şair, bu aşkı baba-oğul sevgisiyle Sufiler boşuna dememişler, önce manevi kıyaslar, “O yurt benim ata yurdumdur. Ata tekâmül gerektir. Uygarlık manevi yurdundan mukaddes ne var?!” diye sorar tekâmülden ve ışıklı düşünceden geçip (Saraçlı E., 2002: 191). “Borçalı adlı kadim gelir. “İncil” de, “Kuran” da bu yolda eşsiz el-obası, doğma yurduyla birlikte çarpan hizmet vermiş ve veriyordur. Ancak onların Lala Eflatun’un Ozan ruhlu, Dede Korkut ve onlara iman getirenlerin kendi soraklı3, Üstat Alesker nefesli, Âşık Hüseyin aralarında geçilmez sınır var olduğu sürece lafzlı4 kalbi” (İsmayıllı, 1990: 43) şiirlerine dünya, uygarlığına kavuşamıyor, çoğu yansımıştır. Azerbaycan’da askeri program zaman yalancı, yarım dincilerin elinde bir sunucusu, asker marşlarının ünlü yorumcusu araca çevrilir. (…) Maksat, onların sivil Şemistan Alizamanlı, bir gün canlı ekrana dünyaya verdiği değerleri yalnızca beşerin çıkıp, halkımızı Vatanı savunmaya manevi-sosyal tekâmülüne yöneltmenin seslersem, Eflatun muallimin hemen yollarını aramaktır. Belki bu işte Hristiyan
3 Sorak – haber. 5 Gada - dert, bela. 4 Lafz – kelime.
169 ve Müslüman dini liderleri kendileri ön safta içler acısı durum tasvir edilir. Yurtlarını yer ala, o zaman sivil yollar bulmak daha bırakıp gidenler bir zamanlar gün kolay olur” (Saraçlı E., 2002: 204). saymaktayken şimdi yılları sayar oldu. Şair, dağların bile sanki küçüldüğünü, suların 3. Eflatun Saraçlı’nın şiirlerinde dini- kuruduğunu kalp burukluğuyla anlatır. felsefi unsurlar Fidanların kuruduğu meşeler için hesap Eflatun Saraçlı’nın şiirlerinde “yad ses, hariç sorulacak meşebeyi8 bile yoktur. Sahibinin hava” yoktur, o, neden yazarsa yazsın açık dert yükünü taşıdığından mı yoksa vatandaş mevkiiyle seçilir, dilindeki sahipsizlikten mi meyve ağaçlarının belleri temizlik, duruluk, duygularındaki zariflik, bükülmüştür. Mezarlar dağılmış, evler incelik dikkat çeker, fikirlerinde derin “sinesi dağlı” kalmış. Bağ bahçelerin mantık, halk hikmeti seviyesinde kompakt sarardığını söyleyen şair, “Biz mi ders ve ebedilik kendini gösterir (Veliyev, 1996: almadık tarihimizden, Yoksa da tarih mi 38). Şairin Borçalı kaygısı, Karabağ ağrısı, sararıp, bala?” diye sorar, tarihten ders alıp Garp6 topraklarının acısı, Cenup7 hasreti, sahiplenilmeyen yerlerin giderek tarihe birleşik Azerbaycan ideali şiirlerine de karıştığını ifade eder. Bütün bunları derin yansımıştır. “E.Saraçlı’nın yurt sevgili hüzünle anlatan şair gençliğe seslenir: mısraları vasfettiği toprak gibi, ana tabiat gibi dupdurudur, halimdir, içtendir” Gel aç kapıları, çırağı yandır, (Memmedli, 2002: 35). “Şairin müracaat Düşman görmesin ki, bağlıdır, bala. ettiği her hangi bir karakter ve her hangi bir (Saraçlı, 2001: 11) olay genelleşir, ucu-bucağı olmayan, hiç bir şeyle sınırlanmayan büyük maneviyat “Baba sorgusu” şiiri, sadece Borçalı denizine dâhil olur, bununla da şiir, aksakalının gençlere nasihat veya gerçekliğin bilavasıta inikâsı için şart olan vatanseverlik nutku değil, tam manasıyla somutluktan, kısıtlamalardan halas olur, derin yürek acısıyla ifade edilen bir yükselir, kâmilleşir” (Mehrabov, 2002: 33). yakarıştır adeta. Bu söylenenleri, şairin “İşiten yok Eflatun Saraçlı’ya göre, Tanrı toprağı ekip sözlerimi” adlı şiirinden en hazin ve buruk becermek için ve gömülüp yatmak için duygular içeren bir parçanın örneğinde yaratmış. İnsanlar onu terk ettiğinde toprak görebiliriz: incinir, hasretten çat çat olur (Saraçlı, 2001: 10). Şairin toprakla ilgili ayrı ayrı Dağ başında kara baktım, şiirlerindeki aşağıdaki satırlar dikkat Ak kararttı gözlerimi, çekmektedir: Açılmadı kara bahtım, Kucakladım dizlerimi. (Saraçlı, 2001: 49). Eflatun Saraçlı, bu kelamı yaz: Topraktan el yüzen batar, ucalmaz9, “Baba sorgusu” şiirinde Karapapakların, Dünya civan kalır, dünya kocalmaz, Oğuzların, Beyreklerin yurdu Borçalı’daki
6 Batı Azerbaycan. Ermenistan sınırları içerisindedir. 8 Meşebeyi - orman bekçisi. 7 Güney Azerbaycan. İran sınırları içerisindedir. 9 Ucalmaz – yücelmez.
170
Biz geldi gideriz, bize ne var ki… (Saraçlı, kalksın koy ülke, Ya doğma Karabağ, ya da 2001: 13) ki ölüm” (Saraçlı, 2001: 54) diye haykırır. “Allah, sen sakla16” şiirinde şairin, Veya: Azerbaycan’ın hem kan çanağına dönmüş dünyadaki durumu hem de ülke dâhilindeki Dünya kan yutturan, kan yutan olup, vaziyetinden duyduğu endişe ve sarsıntı Toprak can getiren, can yutan olup. (Saraçlı, dikkat çekmektedir. 11 kıtadan oluşan şiirde, 2001: 14) “sağım yağı, solum yağı” diyen şair,
Doğuyu Batı şerrinden hıfzetmesi için, “Şairliği çok da bilme sen asan10” şiirinde Azerbaycan topraklarını, Muhammed Emin tarikatı11 ve ilmi olan, ahireti ve ölümü Resulzadenin yadigârı olan ay yıldızlı hatırlatan, fitne fesattan uzak, sevap ve hayır bayrağını koruması için Allaha yalvarır: işler peşinde koşan hak şairi kimliği öne
çıkar. “Başa çekibler12” şiirinde ise dini- Özün17 düzelt bu dünyanı18, felsefi unsurlar yoğunluk teşkil etmektedir: Yola getir yol azanı,
13 Günbatandan Gündoğanı Kim deyir sevinçle keder goşadır , Allah, sen sakla, sen sakla. (Saraçlı, 2001: Beşeri keder yok, sevinç yaşatır; 50) Bu hayat ezelden bir temaşadır, Bizi bu sahnede boşa çekipler. İşgal altındaki topraklarda ölenin haklı, *** öldürenin haksız olduğunu söyleyen şairin Eflatun Saraçlı, bu sır derinde, tek umudu Allah’adır. Ebülfez Elçibey’e Cellatlar eyleşib14 melek yerinde, ithaf edilen “Veda Nağmesi” şiirinde “İlahi, Tanrı dergâhının şekillerinde15 İblisi, şeytanı Paşa çekibler. (Saraçlı, 2001: merhamet et, Bize Elçibey gönder” (Saraçlı, 48). 2001: 60) denilir. Şeyh Şamil’e ithaf edilmiş iki şiirinde ise şair, Azerbaycan’ın zor “Ya Karabağ ya Ölüm” şiirinde şair, günlerinde ona, “Türk, İslam âleminin Karabağ savaşının arkasından birkaç ay yenilmez kahramanı”, Allah’ın ve Vatanın içinde 7 ilin peş peşe Ermeni işgalcileri yücelttiği, Tanrının onun aracılığıyla halka tarafından zapt edilmesinin akabinde Batının imdat yolu açtığı, “yiğit doğup, şehit ölen” da baskısıyla imzalanan ateşkese isyan eder. (Saraçlı, 2001: 62-63) Şeyh Şamiller Bu rezil sulhu kabul edenler, vatanı ve gerektiğini ifade eder. Şair, bu tarz milleti alçalttıkları, Batı önünde diz şiirlerinde Vatan ve Millet için yüzünü çöktükleri için “kâfir, dönük, haris” gibi Allaha tutup necat yollarını ondan ister. ibarelerle suçlanır, gelecek neslin onları “Olacakları önceden duymak, önceden lanetleyeceği bildirilir. Şair, “Karabağ görmek hiç de herkese nasip olan özellik yoksa Vatan da yoktur”, “Ya Allah, ayağa değildir. Şüphesiz burada bize belli olmayan
10 Asan – kolay. 15 Şekillerinde – resimlerinde. 11 Tarikat – burada din, iman anlamındadır. 16 Sakla - koru. 12 Çekibler – çekmişler. 17 Özün – kendin. 13 Goşa – çift. 18 Dünyanı – dünyayı. 14 Eyleşib – oturmuş.
171 bir sır var ve bu sırrın kökü Tanrı dergâhına sunacağını ifade eder, bu dünyada misafir bağlıdır”, Eflatun Saraçlı’nın toparlanıp olan insanların aslında iki dünyanın öteki dünyaya gideceğini bir şair kendisi bir ikisinden de habersiz olduğu yönünde felsefi de son şiirleri bildi (Gasımlı, 2008: 4): fikirler öne sürer. Ömrünün son aylarında yazdığı şiirlerinde ise artık çaresizce Bir de görersen ki, çatar19 sırası, ölümünü bekleyen şairin umutsuz Eflatun Saraçlı geder dünyadan…” çırpınışlardan usanıp kadere teslim olma (Saraçlı, 2008: 4) eğilimlerini, Tanrı dergâhına yükselme hayallerini görebiliriz. Şairin “Yazılacak” şiirinde insanın bu dünyadaki sonunun poetik dille tasviri 4.SONUÇ bizleri hayat hakikatlerinin derinliklerine Eflatun Saraçlı’nın Vatan ve Millet konulu iter (Şerifova, 2018: 78). Giderek dünyayı, şiirleri üzerine az da olsa çalışmalar yapılsa yaşamı daha çok sorgulamaya başlayan şairi da şairin şiirlerindeki dini-felsefi unsurlar, Tanrı dergâhına bağlı sırlar daha çok celp ilk defa araştırma konusu olarak işlenmiştir. eder. Şairin son aylarda yazdığı “Ne yaman Hem Eflatun Saraçlı sanatına hem de Vatan kocalttı zamane beni”, “Şiiri benim”, ve Millet konularının dini felsefi unsurlarla “Yaprak bana el eyleyir”, “Eflatun Saraçlı kavuştuğu şiirlere dikkat çekmeği gider dünyadan”, “Gayıdışım20 var” şiirleri amaçlayan bu çalışmanın konu vefatından sonra yayınlanmıştır. Şair, vakti araştırmacıları için faydalı olacağını gelince ruhunun “yorgun avcının son oku umuyoruz. gibi” bedeninden çıkacağını, kalbini kafesinden çıkarıp Tanrıya bir çiçek gibi
KAYNAKÇA Alizamanlı, Ş. (2002). “Şair, Âlim, El aksakalı”. Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar, 2002, s.41. Gafgazlı, N. (2017). “Eflatun Saraçlı-80”. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nizami Gencevi adına Edebiyat Enstitüsü. Edebiyat Mecmuası. XXXI. Cilt, Bakü, Elm ve Tahsil, s.339-343. Gasımlı, M. (2002). “Müdrik ve Nurani Adam”. Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar, s.38-39. Gasımlı, M. (2008). “Eflatun Saraçlı”. Edebiyat gazetesi, 29 Şubat, s.4. İsmayıllı, E. (1990). “Yurtla Döyünen Yürek”. Tan Yıldızı (Edebi Toplu). Tiflis, “ Merani”. Mehrabov, A. (2002). “Entelektle Kavuşan Poeziya”. Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar, s.32-34. Memmedli, Ş. (2002). “Eflatun Saraçlı Elden Ayrılmaz”. Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar, s.35-36.
19 Çatar – yetişir. 20 Gayıdış – dönüş.
172
Memmedli, Ş. (2018). Gürcistan’da Türk Edebiyatı (Başlangıç Dönemi). Editör: Mitat Durmuş. Erzurum, Fenomen Yayıncılık. Mustafayev, C. (1993). “Şiire sadakat”. Ön söz. Eflatun Saraçlı. Borçalı Harayı. Bakü, Elm, s.3-4. Saraçlı, E. (2001). Dünya Hemen Dünyadır. (Editör: Zelimhan Yakup). Bakü, Borçalı. Saraçlı, E. (2002). Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar. Saraçlı, E. (2008). Şiirleri. Edebiyat gazetesi, 29 Şubat, s.4. Saraçlı, N. (2002). “E.Saraçlı’nın “Borçalı” Şiiri Hakkında”. Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar, s.41- 42. Şerifova, S. (2018). “Elm Hadimi, Kâmil Muallim ve Milli Şair Eflatun Saraçlı baresinde”. Klassikler ve muasırlar söz müstevisinde. Bakü, Elm ve Tahsil, s.73-78. Soltankızı, P. (2008). “Eflatun Saraçlı-70. Edebiyatşinas âlim, vatanperver şair”. Meşhurlar. Portreler. Bakü, Çaşıoğlu, s.27-30. Talıbzade, K. (2002). “Eflatun Saraçlı hakkında”. Ömür geçti yuhu kimi. Bakü, Hazar, s.28-29. Veliyev, Ş. (1996). Eflatun Saraçlı (Hayatı, Şahsiyeti ve Yaratıcılık yolu). Bakü, Elm.
173
İstiarenin Örtük Dünyasından Teşbihin Açıklayıcı Dünyasına: Sâmiha Ayverdi’nin Romanlarında Sembollerin Görünümleri From the Implicit World of Metaphor to the Explanatory World of Simile: The Appearance of Symbols in Sâmiha Ayverdi's Novels
Zeliha ÇELEN BOZTİLKİ1
Öz Edebi eserlerde farklı formlarda görünen semboller bazen anlaşılmaz ve aşkın olanı daha belirgin hale getirirken bazen de somut olanı müphemleştirir. Sâmiha Ayverdi romanlarında birtakım metafizik hakikatleri dile getirmek, soyut fikirleri örneklendirmek ve açıklamak için semboller kullanmış; benzetmelere, metaforlara başvurmuştur. Divan edebiyatı geleneğinde mazmun, alegori, istiare gibi sanatların kullanımıyla tasavvufi düşünceler üstü örtülerek anlatılmıştır. Ayverdi, divan edebiyatında kullanılan tasavvufi düşünceye ait metaforları sıklıkla kullanmasına rağmen, dönemi itibariyle divan edebiyatından daha farklı bir okuyucu kitlesine sahip olduğu için, tasavvufun örtük diline ait metaforları okuyucusu için çözümler. Bu sebeple onun eserlerinde, aynı gelenekten beslenmesine rağmen, benzetme ve karşılaştırmanın açıklayıcı üslubunun önemli yer tuttuğu görülür. Eserlerinde neyi neye benzettiğini açıkça anlatır, istiarenin anlamı örten üslubundan ziyade teşbihin açıklayıcı anlatım tarzını tercih eder. Bu bildiride Ateş Ağacı, Batmayan Gün, İnsan ve Şeytan, Mesihpaşa İmamı, Son Menzil, Yaşayan Ölü, Yolcu Nereye Gidiyorsun adlı romanlarında yazarın karşılaştırma ve benzetme üslubunun sembol ve metafor kullanımına nasıl yansıdığı üzerinde durulacaktır. Yazarın “Nasıl ki..”, “Tıpkı…” gibi anlatım tarzını seçmesinin ve karşıtlıklardan yola çıkarak birtakım tasavvufi prensipleri ortaya koymasının sebepleri anlatılacaktır. Ayrıca yazarın aşk sembolleri, yol ve yolculuk metaforları ve sembolik karakterler üzerinde nasıl durduğu; bu sembolleri hangi tasavvufi düşünceleri somutlaştırmak ve açıklamak için kullandığı, farklı eserlerinde birbirine benzer düşünceleri hangi sembollerle dile getirdiği, bu sembollerin yazarın romanlarının kurgusuna katkıları tartışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Sâmiha Ayverdi, sembol, metafor, teşbih, tasavvuf.
Abstract Symbols appearing in different forms in literary works, sometimes make the obscure and transcendent more apparent and sometimes ambiguous. Sâmiha Ayverdi used symbols in her novels to express some metaphysical truths, to exemplify and explain abstract ideas; also resorted to metaphors. In the traditions of Divan literature, mystical ideas are covered with the use of arts such as mazmun, allegory and metaphor. Although Ayverdi frequently uses the metaphors of Sufi thought used in Divan
1 Öğ.Gör., Yıldız Teknik Üniversitesi Türk Dili Bölümü, TÜRKİYE
174 literature, since she has a different audience than Divan literature in her time, she analyzes the metaphors of the mystical language of Sufism for his readers. For this reason, although it is nourished from the same tradition, it is seen that the explanatory style of analogy and comparison occupies an important place in her works. In her works, she clearly describes the meaning of metaphor and she prefers the descriptive narrative style of the simile rather than the covering style of metaphor. This paper will focus on how the author's comparison and analogy style is reflected in the use of symbols and metaphors in her novels Ateş Ağacı, Batmayan Gün, İnsan ve Şeytan, Mesihpaşa İmamı, Son Menzil, Yaşayan Ölü, Yolcu Nereye Gidiyorsun. The reasons why the author chooses the narrative style “ Such as…, just as…” and sets out some mystical principles based on the contradictions will be explained. In addition, how the author focuses on love symbols, road and journey metaphors and symbolic characters; which symbols are used to concretize and explain Sufistic thoughts, with which symbols they express similar ideas in their different works, and their contribution to the fiction of the author's novels will be discussed. Keywords: Sâmiha Ayverdi, symbol, metaphor, simile, sufism.
GİRİŞ en az iki katmanlı olmasıyla dikkat çeker. Tahir Uluç’a göre semboller dağınık olay ve Schimmel, Kur’an ve hadislerden alınmış gerçekliklere tutarlı bir bütünlük kazandırır alıntıların estetik nitelikte simgelere ve onları anlaşılır kılar. Ayrıca toplumların dönüştürüldüğünü, böylece dünyevi ve inanç ve davranışlarına şekil verme, bir uhrevi imgelerin dinsel ve dindışı düşünceler toplum içindeki ortak yönleri arttırma arasında yeni ilişkiler yaratma bakımından özellikleri vardır. (Uluç, 2011: 41) Birtakım sınırsız imkânlar sağladığını, usta şairlerin soyut fikirleri örneklendirmek ve açıklamak de her iki düzeyde de karşılıklı olarak tam için kullanılan semboller, özellikle dini bir etki yaratabildiğini söyler. (Schimmel, bağlamda, daha yüce olan metafizik 2018: 382) hakikatin daha aşağı bir mertebedeki, yani Samiha Ayverdi, aşk gibi divan edebiyatında fizik dünyadaki yansımalarıdır. (Uluç, dünyevi ve uhrevi olarak yorumlanan bir 2011:44) Samiha Ayverdi de birtakım mevzuyu özellikle romanlarında kullanmış, metafizik hakikatleri dile getirmek için yer dindışı ile uhrevi imgelerin karşılıklı yer sembolik bir anlatım kullanmıştır. Fakat ilişkisinden faydalanmıştır. Divan edebiyatı Divan edebiyatının estetiği önde tutan geleneğinde imge ve simge kullanımında sanatlı üslubundan ziyade düşünceleri daha okuyucu ile şair arasında karşılıklı bir açık hale getirme yolunu tuttuğu görülür. anlaşma vardır. Dolayısıyla şair; imge ve Ayverdi, Divan edebiyatında sıklıkla simgeleri açıklama gereksinimi duymaz. kullanılan tasavvufi düşünceye ait Örneğin şair alegorik bir eserde bir aşk mazmunları kullanır. Divan edebiyatı uğruna yapılan yolculuğu anlatıyorsa, bu geleneğinde gazeller ve mesneviler anlamın yolculuğun, esasında, tasavvufi ve uhrevi göndermeler içeren anlamları olduğunu
175 açıklama ihtiyacı hissetmez. Okuyucusunun bu anlamlara ulaşabileceğinin farkındadır ya 1. AŞK SEMBOLLERİ da zaten kendine has dil ve anlam dünyasını paylaşan okuyucuya hitap etmek ister. Beşir Ayvazoğlu “Aşkın Kısa Tarihi” Bilindiği gibi tasavvufi edebiyatta örtük bir başlıklı Ayverdi’nin Ateş Ağacı romanının dil kullanımı çok yaygındır. Tasavvufi takdim yazısında Ayverdi’nin Tanzimat’tan sırların üzeri örtülmesinin çeşitli amaçları sonra aşkı klasik mesnevilerde ve halk vardır. Bu sırları anlayanlara örtülü mesaj hikâyelerinde işlendiği biçimiyle ele alan tek vermek, ehil olmayanlara karşı sırrı romancı olduğunu söyler. ( Ayverdi, 2009a: korumak, sözün boş yere harcanmasını 14) önlemek gibi amaçlarla sırların üzeri Daha önce de belirttiğimiz gibi Divan metaforlarla örtülür. (Ögke, 2005: 74) edebiyatındaki mesnevilerde “aşk” konusu Samiha Ayverdi ise bu örtük dili roman ikili bir anlam alanına sahiptir: Dünyevi aşk kurgusu içinde; karakterlerle, ve ilahi aşk. Ayvazoğlu Arapça, Farsça ve karakterlerdeki dönüşümlerle çözümler. Bir Türkçe yazılmış aşk mesnevilerinde mecazî şekilde şerh eder. Çünkü sembol ve metafor aşkın ilahi aşka giden bir aşama olduğunu, kullanımında okuyucu ile yazar arasında bir bu düşüncenin de kaynaklarının Eflatun’un anlaşma vardır. Tasavvuf edebiyatının felsefesine dayandığını belirtir. (Ayverdi, okuyucusundan farklı olarak Ayverdi’nin 2009a: 9) Eflatun’a göre bütün güzel hitap ettiği kitle bu örtük ve metaforik bedenler birbirine benzer, insan bu gerçeğin anlatımın yabancısı olduğu için Ayverdi, farkına varınca geçici güzelliklere değil, tasavvufi hakikatleri metaforlarla tamamen güzellik idesine âşık olacaktır. (Ayverdi, gizlemek yerine zaman zaman açıklama 2009a: 6) gereksinimi duyar. Metaforlar ve imgeler de Samiha Ayverdi, Ateş Ağacı’nda Eflatun’un kullanır ama anlatmak istediklerini daha çok birliğe dair görüşlerine yer verir: teşbihle yani benzetmelerle somutlaştırarak “Seyrettiğimiz hayat, hareket ve değişiklik anlatır. “Nasıl ki…” “tıpkı…” gibi anlatım çokluğu, aynı zamanda birliğin intizamıdır.” tarzını tercih eder: (Ayverdi, 2009a: 30) Eserin tamamına “Fakat nasıl ki ümmi kimseler için, değil yayıldığını düşündüğümüz bu düstur, yüksek eserler, alfabe bile hiçbir şey Ayverdi’nin romanlarındaki aşkı da tarif söylemezse, mânâ lisanının cahilleri için de edecek felsefi bir düşüncedir. kâinat kitabını okumak aynı derecede Ayverdi, eserin başlarında Cemil imkânsızdır.” (Ayverdi, 2009a: 58) aracılığıyla bu vahdet düşüncesinin Ayverdi’de bu tarz benzetmeler öneminden Eflatun’dan alıntı yaparak çoğunluktadır. Neyi neye benzettiğini açıkça bahsettikten sonra romanın geneline hâkim anlatır. İstiarenin örtük dünyasından teşbihin olan “aşk”ın nasıl bir aşk olması gerektiğini açıklayıcı dünyasına geçiş vardır. Divan şöyle açıklar: “Öyle ise eserden, eser edebiyatının “aşk” olgusunu döneminin sahibine yükseliniz ve sevginiz cismin okuyucusu için şerh eder. güzelliğine takılı kalacağına, ruhun güzelliğine bağlansın.” (Ayverdi, 2009a: 30)
176
Aşk tarif edilirken geleneksel metaforlar mekanı” olarak nitelendirilen Bursa’da kullanılır. Yaşayan Ölü’de Seniye Leyla’ya karşılaşınca İstanbul’dan Bursa’ya öğretmen mektubunda aşkından bahsederken “…eğer olarak gelen Cemille karşılaşınca insan-ı o nefese hemdem olamazsam, bu kupkuru kâmil olur. Bunu biz, Ayverdi’nin diğer kamıştan ses çıkmaz.” der.(Ayverdi, 2009b: romanlarında da sık sık karşımıza çıkan hem 14) Bu, Mevlana’nın Mesnevi’sindeki ney, bir anlatım tekniği olarak kullanılan hem de kamış gibi metaforlara göndermedir. Bu tarz işlevsel bir niteliğe sahip olan bir defterden göndermeler Ayverdi külliyatı boyunca sık öğreniriz. Madam Maurain bir çeşit sık tekrarlanır. itirafname olan defterde ayna metaforunu kullanarak aşkını tarif eder: “Ömründe aynaya bakmamış kimse nasıl kendini 1.1. Aynalaşmış Vücutlar: İnsan-ı Kamil tanımazsa ,ben de seni gördükten sonra Ateş Ağacı’nın Cemil’ine göre aşk, bir kendimi en hurda çizgilerime kadar vücutla kayıtlı olamaz. “Aynalaşmış öğrendim.” der. ( Ayverdi, 2009a: vücutlar” hariç… (Ayverdi, 2009a: 52) Zira 170) Böylece Samiha Ayverdi insan-ı kamil Cemil, Kadriye ile evlidir. Kadriye, kaçtığı olma yolculuğunu Madam Maurain’de kadın karikatürlerinden farklıdır, ona göre somutlaştırır. nefis bir sanat şaheseridir. Fakat Kadriye’de bir mânâ eksikliği görür. Bu mânâ eksikliğini Madam Murain’de tamamlar. 1.2. Dört Unsurla Aşk Çünkü o, aynalaşmış bir vücuttur. Nesnelerle derin düşler kuramayız. Derin Ayverdi’ye göre cilalarının şiddetinden düşler kurmak için maddelerle düş kurmak aynalaşan vücutlara bakanlar aşkın saf gerekir (Bachelard, 2006: 31), diyen yüzünü görebilirler. (Ayverdi, 2009a: 52) Bachelard’ın maddelerden kastı ateş, su, Aynalaşmış vücut metaforu, tasavvufi toprak ve havadır. Bizim geleneksel edebiyatta mazmunlaşmış bir metafordur. edebiyatımızda “anasır-ı erbaa” diye Ayna insan-ı kâmilin kalbidir. (Uludağ, adlandırılan dört unsurdur. Şiirde ve 2016: 56) Müminin kalbi ayna gibi olduğu romanda bu unsurlardan birinin veya için bu ayna ne kadar iyi cilalanırsa, yani birkaçının öne çıkmasıyla anlatım derinleşir kalp ne kadar temizlenir ve saflaştırılırsa Bachelard’a göre. Su ateşe göre daha dişil oraya ilahi feyz ve inayet o nispette fazla ve tek biçimli bir unsurdur; insanoğlunun en akar. (Uludağ, 2016: 57) Cemil de aynada gizli, en yalın, en sadeleştirici güçlerini bir parmak izinin dahi leke sayılacağını, temsil eder. (Bachelard, 2006:12) onun bir nefesten bile buğulanarak cilasını Bachelard’ın suyla ilgili tespitinden yola kaybedeceğini, gönlümüzün bir aynadan çıkarak düşünürsek Ayverdi’de şu nokta daha cilalı olması lazım geldiğini söyler. ilginçtir: Ayverdi bir kadın yazar olarak (Ayverdi, 2009a: 55) dişil imgeleri yani “su”ya dair sembolleri Fransa’dan Bursa’ya arkeolojik bir gezi için çok az kullanır. Mesela Türk edebiyatında gelen Madam Maurain, aynalaşmış bir Ahmet Hamdi Tanpınar’da bu maddesel vücuttur, yani insan-ı kâmildir. “Birliğin sembollerin bolluğundan söz etmek mümkündür, özellikle su ve ateş
177 sembollerini çoğunlukla durgun sular ve Madame Maurain’in amcası da onun aşktan güneş olmak üzere yoğun olarak kullanılır. ıztırap çekmesini toprağa dair bir metaforla Bachelard’ın tespitinden yola çıkarak anlatır: Tanpınar’ın karakterlerini ve hatta “ Ateşin üstüne susuz konan çömleğin anlatımını melankolik yapanın “su” ya dair çatlamasından tabii ne olur? Kabahat ne imgeler olduğunu söylemek mümkündür. ateşin ne de de çömleğin… Bu oyunu tertip Huzur romanında Nuran ile Mümtaz aşkında eden elindir.” (Ayverdi 2009a: 176) su hâkim unsurdur. Sık sık Boğaz kenarında buluşurlar, durgun denize bakıp hülyalara Ateş, tasavvufi göndermeleri olan bir dalarlar. Ancak su, durgun su olduğu için ve imgedir. Mevlana Mesnevi’de “Bu nâyın Bachelard “ Durgun sular önünde hep aynı sesi âteştir ve hevâ değildir/ Her kimde bu melankoliyi buluyorum; nemli bir ormanda âteş yok ise, yok olsun” der. Ahmet Avni bir su birikintisinin rengine bürünmüş çok Konuk’a göre “ateşten murâd, aşk-ı İlâhî özel bir melankoli” (Bachelard: 2006: 14) âteşidir.” ( Konuk, 2010: 80) dediği için Nuran-Mümtaz aşkında Toprak ise tasavvufi tevazuyu, ölümü, melankolizmin ve dişil bir anlatım tarzının yokluğu çağrıştırır. Nitekim, romanın hakim olduğunu söyleyebiliriz. Bir kadın sonunda Madam Maurain hem ölecek hem yazar olan Ayverdi’nin romanlarında ise de tasavvufi manada bir yok oluşa anlatımı dişil yapan su imgeler çok azdır. gidecektir. Onun anlatımında ateş ve toprak imgeleri
çoğunluktadır. Ateş Ağacı’ndaki Cemil- Maurain aşkında bu imgeler öne çıkar. 1.3. Aşkın Anlatımında Geleneksel Fransa’dan Bursa’ya araştırma yapmaya Tarz: İkili karşıtlık gelen bir arkeolog olan Madam Maurain’e Ayverdi’nin sık kullandığı anlatım Bursa’da öğretmenlik yapan Cemil yöntemlerinden biri teşbih, diğeri ise mihmandarlık yapar ve ilahi aşka varacak bir nesneler, kişiler, mekanlar arasında karşıtlık aşkla birbirlerine çekilirler. Ayverdi’nin ilişkisi kurmaktır. Karşıtlıklardan yola romanda kullandığı imgelere bakılarak çıkarak birtakım tasavvufi prensiplerini Cemil ve Maurain’in toprak ve ateşin ortaya koyar. birlikteliği olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Maurain’in aşkı için susuz bir Annemarie Schimmel, İslamın Mistik çömleğin ateşe koyulması tasviri yapılır. Boyutları adlı eserinde “İlahi olan, Madame Maurain, arkeologdur. Toprakla coincidentia oppositorum’dur (karşıtların uğraşır; Cemil ise ateşin kendisidir. uyumu); ancak bilinmek için kendini Maurain’e içinden şöyle seslenir: birbirleriyle çelişen biçim ve renkler içinde göstermek zorundadır; çünkü mutlak nur “Ben,vakit vakit lav püsküren bir algılanamayacak kadar güçlüdür ve maddi yanardağım, gerçi senin, toprakla alış vasıtalar sayesinde kırılması gerekir. Işık verişin var; onun dilinden anlar, huyunu kendi karşıtıyla tanımlanabilir.” bilirsin; fakat ben öylesine içi ateş dolu bir (Schimmel, 2018: 271) der. Yaşayan Ölü’de dağım ki susmama inanma ve eteklerimde Leyla “birlik dünyası da külli güzelliğini bin mesken kurma!” (Ayverdi 2009a: 123)
178 bir zıddın birliğine borçlu” (Ayverdi, 2009b: karakterlerin ruh hallerine göre farklı 175) diyerek benzer düşünceyi ifade eder. anlamlar yükler. “Sinir sistemi düzensiz bir Bu çeşitliliğin, mahluklar arasındaki melankolik”(Ayverdi, 2014:12) olarak tasvir zıtlıkların aynı zamanda birliğin bir edilen; sükûn, muvâzene ve itidâlin zevkini göstergesi olduğunu eserlerinde sık sık tatmadığı (Ayverdi, 2014: 14) söylenen vurgulayan Ayverdi’nin bu tasavvufi Haşim insan-ı kâmil olmaktan uzak olup düşüncesi sadece eserdeki örnekler karşıt ruh halleri arasında salınır durur: benzetmelerle sınırlı kalmaz. Bu düşünce “Yorgun ve arzusuz olduğu zamanlar hiç eserlerinin yapısına da yansır. çalışmaz, ancak sanatı dünyasının etrafında bir heyecan fırtınası esmeye başlayınca, bu
deruni ibramın akışı ile sürüklenir ve boş 1.3.1. Aydınlık-Karanlık Karşıtlığı: geçen günlerin kaybını geri almak isteyen Ayverdi karakterlerini bu karşıtlıklar bir hızla kendini atölyesine verirdi.” üzerinden oluşturarak ve bu kişilere (Ayverdi, 2014: 11) sembolik bazı özellikler yükleyerek Haşim, bu “deruni ibram”ın akışıyla karşıtlıklar sembolizmini daha da eserlerinde Dionysosçu yaklaşımı hatırlatan belirginleştirir. Bu karşıtlıklardan biri estetik coşku görülür. Fakat kararsız, hisleri aydınlık-karanlık karşıtlığıdır, bu karşıtlık inişli çıkışlı, hareketlerinde ve fikirlerinde Son Menzil romanındaki “Haşim” ifrâta kaçmış bu karakterin yüksek bir karakterinde belirgindir. Hâşim ressamdır ve sanatkâr olması bu özelliğine bağlanmıştır. romanın başlarında trajik ve melankolik bir (Ayverdi, 2014: 15) Bu sebeple Hâşim’i karakterdir. Ayverdi’deki betimlemeler tasvir ederken kullanılan yarı aydınlık karakterlerin ruh hallerini yansıtması imgelerin karakterin melankolik karakerini açısından önemlidir. Roman, ressam güçlendirme işlevini yerine getirdiğini Haşim’in gün batarken bahçesine söyleyebiliriz. bakmasıyla başlar. Akşam olmaktadır. Romanın farklı yerlerinde Haşim, “akşamın Mum ışığı gibi yarı karanlık tasvirlerin sincabi örtüsü ile esmerleşen bahçeye melankolik ve hakikati tam kavrayamama bakar”. (Ayverdi, 2014: 24) Ressam yarı durumuna karşıt olarak hakikati kavrama karanlık, loş mekan tasvirleriyle birlikte konusunda istidadın ortaya çıkması anlatılır. “Odaya yayılan sarı, kırık ışık, meselesinde güneş metaforu diğer donmuş gibi koltuğunda oturan Hâşim’i eserlerinde de sıklıkla kullanılır: meydana çıkardı.” (Ayverdi, 2014: 28) “Sımsıkı kapalı bir goncanın kırmızı veya “Odanın fersiz ışığında yüzü bir kat daha sarı olduğu evvelden nasıl tahmin soluk görünüyordu.”(Ayverdi, 2014: 37) olunabilir? Meğerki inkişaf edecek güneşli Bu parlak güneşten uzak karanlık tasvirler zeminde istidâdını meydana çıkarabilsin ve Haşim’in melankolik ruh halini tamamlayabilsin.” (Ayverdi, 2009: 113) belirginleştirir. Mum ışığı, yarı aydınlık İnsan-ı kâmilin ve istidat sahibi olan mekânlar Ayverdi’nin romanlarında sıklıkla karakterlerin tasvirinde güneş ve ateş karşımıza çıkar. Ayverdi, bu tasvirlere imgeleri ön plandadır. İnsan-ı kamilin
179
Batmayan Gün romanındaki temsilcisi Aliye betimleme roman sonunda aşkın galip güneşle birlikte anlatılır. geleceğinin habercisidir. “Aliye’nin Cevat’ı dinleyen başı, güneşin Eserdeki başka betimlemelerde de bu ufukla birleşen ateşin başını kapatmış, genç karşıtlıkların izini görebiliriz. Ayverdi’nin kızın sımsıkı taranmış saçlarının inzibatına başka eserlerinde de gördüğümüz nesnelerin isyan eden perâkende telleri, bu batmak kişilerin karakterlerini ve ruh hallerini üzere olan güneşin arkadan gelen ışıklarıyla yansıtması durumuyla bu eserde de kan rengine boyanmıştı. Sanki güneş bunları karşılaşırız. Halis Efendi’nin sığınağı olan tutuşturmuş, alev alev yakıyordu.” görev yaptığı Mesihpaşa Camii, Halis (Ayverdi, 2017a: 79) Efendi’deki tezatları yansıtır. Seyrinin hem Güneş imgeleriyle birlikte anlatılan Aliye’ye zevk hem hüzün verdiği bu camii, harap, bakanlar, “Ne olurdu bu kız biraz beşeri perişan, derbeder görünüşüne rağmen olsaydı…” (Ayverdi, 2017a:79) diye “haşmetli bir sanat dehasının şahlanışı”dır. düşünür. (Ayverdi, 2015: 14) Bu harap ve perişan haline rağmen sanat eseri olan camii, Halis Efendi’nin artık bozulmaya başlamış 1.3.2. Zahit-Aşık Karşıtlığı medrese bilgisine rağmen aşkla kötü huylarını geride bırakmasının Mesihpaşa İmamı bu ikili karşıtlık üzerine işaretçilerindendir. kuruludur ve bu ikili karşıtlık aşk ile ortadan kalkar. Roman, Divan edebiyatında âşık ve Benzer şekilde İstanbul tasvirinde de bir sûfi tiplemesinin karşısında yer alan zahit bozulmaya rağmen “kaybolan ruhu” yeniden tiplemesinin bir örneği olan Halis Efendi’nin bulmanın imkânı olup olmadığı sorgulanır: dönüşümünün romanıdır. Mesihpaşa “Böylece de İstanbul, lehimleri eriyerek ana İmamı’daki karşıtlıklar Hâlis Efendi’deki vatandan kopan her parçanın yükünü kendi dönüşümün habercisidir. Roman vücudunda kaynatarak, bir yandan içinden mevsimlerin çatışması betimlemesiyle vuruluyor, her yere iltisaklar, iltihaplarla başlar. Bu, işlevsel bir betimlemedir. Kışla birbirine ulanarak büyüyor, genişliyordu. O, baharın çatıştığı, bir mevsimin ötekini yavaş yavaş kaybettiği irfanını, sanatını, yenmek çabasıyla uğraştığı bir mart sabahı mizacını, bir kelime ile varlığını ve tasvir edilir. Özgürel, betimlemelerin medeniyetini yeniden kazanmak için acaba psikolojik dönüşüm süreçlerini, düşünüş kaybolan ruhunu bulmasını bilecek biçimlerini ve kavramları kendinden miydi?”(Ayverdi, 2015: 185) doğuran bir görselleşme aracı haline geldiklerini söyler. ( Özgürel, 2012, 2) Aşk Halis Efendi de medrese bilgisinin, irfanın ve züht arasındaki çatışmayı bu paragraftaki kaybolan ruhunun temsilcisidir. Ayverdi’nin betimleme yansıtır. Zühtün sembolü olarak eserlerinde kaybolan her şeyin aşkla düşünebileceğimiz kışla aşkın sembolü bulunması gerçeği bu eserde de karşımıza bahar çarpışır. Ancak bu mart sabahında çıkar. Balkan Savaşı yıllarında İstanbul’a bahar kışı söküp çıkararak kendi zafer muhacir akını olur. Bu muhacir türküsünü söyler. (Ayverdi, 2015: 12) Bu kafilelerinden biri Mesihpaşa Camii’ne
180 yerleşir. Halis Efendi, önceleri bu durumdan düşünülmüş olması önemlidir. Halis rahatsız olur. Camiyi bu insanlardan Efendi’nin sorgulamaları da onun kurtarmaya çalışır. Bu katılaşmış ruha sahip dönüşümünün başlangıcı olur. Divan adam aşkla yumuşar ve Ayverdi’nin edebiyatının klasik zahit tiplemesi, bir romanlarındaki temel izlek olan dönüşüm, sufiye, “âşık” a dönüşür. aşkın itici gücüyle Halis Efendi’de de başlar.
Muhacir kızlardan birine âşık olmasıyla Halis Efendi’nin zihni “aradığı istikâmeti 2. YOL VE YOLCULUK kestiremeyen bir yolcuya” dönüşür. ( METAFORLARI Ayverdi, 2015: 183) Birdenbire insanları Ayverdi romanlarında kahramanlarına seven, hayvanlara acıyan bir insan olur. birtakım içsel dönüşümler yaşatır. Bu içsel Halis Efendi’yi bir karikatür tip olmaktan dönüşüm tasavvufi mânâda bir ruh kurtaran yaşadığı bu dönüşüm yolculuğudur. yükselişidir. Bu dönüşüm ve yükselişleri Halis Efendi’nin başta biraz da karikatür gibi Ayverdi, bazı sembollerle destekler. çizilen karakterindeki değişim tasavvufi Özellikle mekân değişikliği sonrasında ruhi manadaki aşkın insanı değiştirme gücünü dönüşümler tetiklenir. Bilindiği üzere vurgulaması açısından önemlidir. Ne tasavvuf literatüründe bazı mekânlar insandan ne de hayvandan hoşlanmayan sembolik olarak kullanılır, ayrıca seyahat Halis Efendi, yaşadığı bütün değişimlerin kendi başına sembolik bir kavramdır: aşkla olduğunun farkındadır: “ …son “Tasavvuf literatüründe sûfilerin içsel zamanlarda geceyi gündüze katıp bir manevi seyahat kavramını anlatırken yatay insanlık destanı yazıyorsa, bunu Hediye’nin mekânların sembolizminden dilsiz aşkından dinleyerek yazıyordu.” faydalandıklarını görürüz. Gerek şiir gerek (Ayverdi, 2015: 196) nesir alanında seyr ü süluk üzerine yazılan Medrese-tekke karşıtlığında medreseyi yazılarda hep bu tasvir dikkat çeker. Dikey temsil eden ama “… asırların ardından olan yatay olanla anlatılmak küçüle küçüle, bozula bozula yuvarlanıp istenir.”(Başaran, 2005: 13) gelen medrese bilgi ve tefekkürünün uçuk, “Yol” ve “yolculuk” mesnevilerde temel silik, karmakarışık müsveddelerinden bir izlektir; alegorik anlatılarda yol, “seyr-i yaprak…” (Ayverdi, 2015: 19), “… daha sülûk” adı verilen manevi gelişim fidanken mesnet direkleri ihmal edildiği için aşamalarının metaforik bir temsilidir. rüzgârdan bir tarafa eğilip kalmış ağaçlar Geleneksel tasavvufi anlatıların devamı gibi, fikir sahasında hep aynı istikâmete niteliğinde eserler veren Samiha Ayverdi de yatıp kalmıştı.” (Ayverdi, 2015: 77) diye bu iki metaforu eserlerinde kullanır. Bu iki tasvir edilen, oğlunun “kurulmamış saat gibi metafor eserlerine iki farklı şekilde yansır: aynı noktayı göstermekle” (Ayverdi, 2015: Ya karakterler somut bir yolculuk, bir mekân 78) suçladığı Halis Efendi’nin bu hali “İşte değişikliği yaparak dönüşüme uğrarlar ya da seneler geçmiş, fakat kendisi bir arpa boyu hayatın, hayatta yaşanan değişikliklerin, yol gitmiş miydi?” (Ayverdi, 2015: 23) mücadelelerin bir yolculuk olduğu denilerek bir yol metaforuyla anlatılır. Bu vurgulanır. Bu yolculuk hali metaforlarla cümlenin Hâlis Efendi tarafından
181 dile getirilebildiği gibi zaman zaman göre hayattan kâm almış insanların seçtikleri dönüşüm geçirmeye istidatlı olanlar somut yol, gürültülü ve dağdağalı bir yaşayıştan bir yolculuğa çıkarak bu ruhsal dönüşüme basite dönmektir. (Ayverdi, 2009a: 18) Önce elverişli ortam hazırlarlar. Ateş Ağacı’nda Avrupa’yı sonra İstanbul’un salon hayatını Cemil, İstanbul’dan Bursa’ya taşınır, bu gören Cemil, Bursa’ya sığınmıştır. Ona göre durumu çokluktan birliğe dönmek olarak bu durum çokluktan birliğe dönmektir. görür. ( Ayverdi, 2009a: 18) Madam (Ayverdi, 2009a: 18) Demek ki Cemil için Maurain Fransa’dan Bursa’ya gelerek Bursa birliğin mekânıdır. dönüşüm yaşayacaktır. Defterinde Cemil’e Karakterlerin yaptığı somut mekân seslenerek “Ben seni aramak için senden değişikliklerinin yanı sıra Ayverdi’nin başlayan, sende nihayetlenen bir yola romanlarındaki karakterlerin bir yolcu girdim, girdiğim yol, insan ayağı ile olduğu zaman zaman vurgulanılır. Yolcu fetholunacak bir ülke değil…” der. (Ayverdi, Nereye Gidiyorsun’da romanın adı dışında 2009a: 164) Yaşayan Ölü’de Leyla da yolculuğa göndermeler vardır. Adli, bu öğretmenlik için yerleştiği Konya’da âlemde yolcu olduğunu söyler. (Ayverdi, arkadaşı Ayşe ve Gerçek Çelebi vasıtasıyla 2013: 490) manevi dönüşüm yaşar. Batmayan Gün’de tahsili için Berlin’e giden Aliye, aslında Ancak İnsan ve Şeytan ile Mesihpaşa İmamı İstanbul’da komşusu olan, dedesinin de aşk ile dönüşümü temel izlek alarak manevi dönüşümünde etkili olmuş Doktor dönüşüm yaşaması mümkün değilmiş gibi Kerimle orada tanışır. Ona manevi bir aşkla gözüken ana karakterlere değişim yaşatan iki bağlanır. romanıdır. Mesihpaşa İmamı, ana karakterin yaşadığı dönüşüm açısından ilginç bir Bu mekanlar arasında Ateş Ağacı’nda romandır. Esasında mesnevilerdeki seyr-i anlatılan Bursa’nın önemli bir yeri vardır. sülûk yolculuğunu temsil eden Ateş Ağacı’nın Cemil’i, iyi eğitimli ve yolculuklarda olduğu gibi bir dönüşüm amcası tarafından alakadar olunan bir geçirmiştir. Yol metaforunun olduğu yerde gençtir. Amcası onun istikbaline bel dönüşümün olması da kaçınılmaz olur. bağlamıştır. Amcasının kendi hakkındaki Samiha Ayverdi, dönüşüme “istihale” der. hırslı istikbal endişeleri sebebiyle Cemil, Bu dönüşüm tasavvufi bir arınma ve İstanbul’dan kaçarak Bursa’da bir ilkokul metafizik bir yükselişle gerçekleşecek olan öğretmeni olur. Böylece amcasından, onun dönüşümdür. Bu, Ayverdi’ye göre aşkla kendisini siyasi hayatta sivriltme mümkündür. Tabii istidat varsa… isteklerinden, İstanbul’un şaşaalı salon Ayverdi’nin eserlerindeki karakterlerin hayatından kurtulduğunu düşünür. dönüşümü istidatlarına bağlıdır. Mesihpaşa Kaçışın Bursa’ya olması manidardır. Bursa, İmamı’nda Halis Efendi’nin “her boyadan Samiha Ayverdi’nin sembolik olarak boyanmış, her rezaleti işlemiş” (Ayverdi, kullandığı bir mekândır. Tarihi şehirlerle 2015: 170) olarak nitelediği sarhoş Tahir, arasında akrabalık hissettiğini söyleyen istidadı olduğu için “baş döndürücü bir Cemil, Bursa’ya tayin edilmekten istihale” geçirmiştir: memnundur. (Ayverdi, 2009a: 42) Cemil’e
182
“Demek ki, Tâhir, kendisini utandıracak olunan, sevilen, kutsal bir nesne kaybolur. meziyet ve faziletlerinin bir çiçek gibi açılıp Herkes bu kayıp nesnenin peşinden koşmaya kokusunu ve şâhâne güzelliğini ortaya başlar. Bu kayıp nesneyi arayanların başına vurması için güneş beklemiş, onu bulunca da pek çok tehlikeli olay gelir. Kimileri bir soluk kaybetmeden kendini açığa vurmuş tuzaklara düşer; daha uyanık olanlar ise o müstesnâ bir istidâttı.” (Ayverdi, 2015:170) yolculuğu tamamlayıp kayıp nesneye tekrar Ayverdi’de kendilerini sorgulayan sahip olur. Peki Ayverdi’ye göre o kayıp karakterler bu dönüşüm yolculuğuna nesneyi yani topu kimler buluyor? çıkarlar. Yaşayan Ölü’de Leyla Seniye ile “ Kaybettiği topunun arayıcısı olanlar da mektuplaşmasında içini dökerken sık sık zaten güneşini kendinde taşıyanlar, güneş kendini hesaba çeker. Aşktan habersiz olanlar işte onlar unutmuyorlar; arıyor ve oluşunu, Konya’da vaktinin büyük kısmını nihayet buluyorlar…”(Ayverdi, 2009a: 44) evlerinde geçirdiği Ayşe ve Gerçek Çelebi Peki bir alegori olarak düşünürsek “kayıp sayesinde aşkı tanımasını, bu evin ve ev nesne top” nedir, “topu ruhların ellerinden halkının sadeliği karşısında kendi muhitinin alan” kimdir, “topu bulacak olan güneşi endişelerini ve değerlerini sorgular. içinde taşıyanlar” kimlerdir? Yolcu Nereye Gidiyorsun’da ahd gününde Ayverdi, bu kayıp nesnenin ne olduğunu aslı ile âşina olan ruhun, ondan ilim ve Ateş Ağacı’nın sonunda o “top”u hikmet aldığını, sonra bu dünyaya gelmek konuşturarak açıklar. Cemil, Juliette’ye bir şaşkınlığıyla onu kaybettiğini, şimdi ise vapura bindirip onun arkasından bakarken onun arayıcısı olduğunu söyler. (Ayverdi, Juliette’ye topunu bulmadan evvel tesadüf 2013: 116) Ateş Ağacı’nda ise bu arayış etmiş olsaydı bu ayrılığın bir kayıp klasik anlatılarda metaforik nesne olarak çok olabileceğini ama şu anda Juliette ile sık karşımıza çıkmayan fakat kullanım şekli aralarındaki mesafe arttıkça birbirlerine bakımından tasavvufi anlatıların yapısına yakınlaştıklarını düşünür. Çünkü ezelde uygun bir alegorik anlatım nesnesiyle, “altın kaybettiğini “top”u yani “hakiki aşk”ı top”la karşılanır: bulmuştur: “Güya ki ruhlar vücut elbisesini giymeden “Topuma bakıyorum, o da bana bakıyor ve evvel her birinin eline cilalı, gönül alıcı diyor ki: birer top verilmiş. Sonra bu topları veren, onları birdenbire ellerinden kaparak fırlatıp Ben ki aşkın kendisiyim, bir renkte, bir atmış ve “Haydi bulun!” demiş. Her ruh, bir kararda kalmayan tezahürümden gam yeme. görüp bir kaybettiği o güzel şeyin telaşıyla Kaybolan da benim, bulunan da ben! Bil ki yola düşünce, kendini dünyada bulmuş. aşk için uzaklık ve yakınlık yoktur; zaman ve Fakat dünyada topu unutturacak neler neler mesafe, bunlar iptidai ölçülerdir. Zevk de var…” (Ayverdi, 2009a: 43) benim ıstırap da ben…” (Ayverdi, 2009a: 158) Bu kaybedilen nesne motifi, klasik tasavvufi anlatılarda karşımıza farklı suretlerde Bütün kâinatın yanında hardal tanesinden çıkabilecek bir motiftir. Başlangıçta sahip daha küçük kaldığını, her şeyi kuşattığını söyleyen bu “top” hakiki aşkın kendisidir.
183
Her şey ondan doğar ve ona döner. (Ayverdi, SONUÇ 2009a: 158) Bunun için de ayrılık diye bir Ayverdi’nin romanlarında aşk ve şey yoktur. yolculukla iligili metaforların ana metaforlar Bu bakış açısı sebebiyle Ayverdi’nin olduğunu, diğer metaforların bu iki metafora romanlarının hepsi bir arayış yolculuğuna, bağlandığını söylememiz mümkündür. roman kahramanları da kayıp ilmi arayan Karakterlerin, bir yolcu gibi düşünülerek aşk yolculara dönüşür. Bu yolculuk tam yolculuğuna çıkarak bir istihale, dönüşüm anlamıyla bir “aşk yolculuğu” dur. Ezelde geçirmeleri Ayverdi’nin romanlarının temel sahip olunan ilim beşeriyet âlemine izleğidir. Benzer şeklide tasavvufi düşüldüğünde kaybolur ve insan bu ilmin mesnevilerde, bir yolculukla somutlaştırılan arayışı içerisine girer. ruh tasfiyesi ana temadır. Bu ruh tasfiyesi “Beşer seyyahı, hakîkat âlemlerinde bir aşk yolculuk vasıtasıyla gerçekleştirilir. cezbesiyle kendini kaybetmiş, şaşkın, Kahramanların yolculuğuna aşk eşlik eder. dönmüş dolaşmış, nihâyet beşeriyet âlemine Yedi romanında da ilahi aşkla irtibatlı beşeri gelmiş burada Tanrı’nın imdâdı yetişmiş: aşk anlatan Ayverdi geleneksel anlatılardaki ‘Ey insan kendine gel, aradığın sendedir’ aşk ve yolculuk izleklerini kullanarak denilmiş. Fakat bunu anlayan anlamış, özellikle kurguladığı sembolik karakterlerle anlamayan çâresiz kalmıştır.” (Ayverdi, döneminin okuyucusuna tasavvufi 2009b: 132) hakikatleri anlatmıştır.
KAYNAKÇA Ayverdi, S., (2009a). Ateş Ağacı, Kubbealtı, İstanbul . Ayverdi, S.,(2017a). Batmayan Gün, Kubbealtı, İstanbul. Ayverdi, S., (2017b). İnsan ve Şeytan, Kubbealtı, İstanbul. Ayverdi, S., (2015). Mesihpaşa İmamı, Kubbealtı, İstanbul. Ayverdi, S.,( 2014). Son Menzil, Kubbealtı, İstanbul. Ayverdi, S., (2009b). Yaşayan Ölü, Kubbealtı, İstanbul. Ayverdi, S., (2013). Yolcu Nereye Gidiyorsun, Kubbealtı, İstanbul. Ayvazoğlu, B., (2000). Aşk Estetiği, Ötüken, İstanbul. Başaran, M., (2005). Tasavvufi Öğretide Sembolik Mekanlar, Keşkül, S. 4, s. 13-15. Konuk, A. A.,(2010). Mesnevî-i Şerîf Şerhi, Kitabevi, İstanbul. Ögke, A.,(2005). Vahib-i Ümmi’den Niyaz-i Mısri’ye Türk Tasavvuf Düşüncesinde Metaforik Anlatım, Ahenk, Van. Özgürel, E. G.,( 2012). Samiha Ayverdi’nin Romanlarında Betimlemenin İşlevleri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 52, Sayı 2, Ankara.
184
Schimmel, A.,(2018). İslamın Mistik Boyutları, Alfa, İstanbul. Uluç, T.,(2011). İbn Arabi’de Sembolizm, İnsan, İstanbul. Uludağ, S.,( 2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı, İstanbul.
185
Çin’de İnsan Kaynakları Uygulamalarının Güncel Görünümü
Current Outlook of Human Resources Practices in China
Osman BAYRAKTAR1
Öz Bu araştırmanın amacı 1978’den itibaren serbest ekonomiye geçmeye çalışan Çin’de insan kaynakları uygulamalarının nasıl değişim gösterdiğini ve çağdaş görünümünü tespit etmektir. Basılı yayınlar ve İnternet kaynaklarından derlenen bilgi ve verilere dayana araştırmada; geleneksel Çin değerlerinin çağdaş İK yönetimi uygulamalarını nasıl etkilediği, işletmelerin mülkiyet yapıları, çalışanların temel yasal haklarının neler olduğu, klasik İK uygulamaları ve mavi yaka çalışanların iş koşulları sorularına cevaplar aranmıştır. Araştırmada, devlet mülkiyeti işletmelerde çalışan sayısının yaklaşık 176,4 milyon, özel sektör işletmelerinde çalışan sayısının 226,7 milyon olduğu saptanmıştır. Performans değerlendirme, ücretlerde farklılaşma, eğitim ve geliştirme gibi İK uygulamaları daha çok beyaz yakalılar için geçerlidir. Ülkedeki bütün çalışanları temsil etme yetkisine sahip Tüm Çin Sendikaları Federasyonu, çalışanların yasalara göre verilmiş asgari çalışma standartlarının uygulanmasını gözetmekte, ancak işçilere daha fazla haklar sağlanması konusunda işleyişe müdahale etmemektedir. Araştırmada özel ekonomik bölgelerdeki fabrikalarda çalışma koşulları ve mahkûm emeğinin üretimde kullanılması ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Çin’de insan kaynakları yönetimi uygulamaları, İnsan kaynakları yönetimi, çalışma kampları, mahkûm emeği.
Abstract The aim of this study is to determine how the human resources practices change and contemporary appearance in China, which has been trying to change to a free economy since 1978. Based on the information and data collected from printed publications and Internet sources; answers to questions of how traditional Chinese values affect contemporary HR management practices, ownership structures of enterprises, basic legal rights of employees, classic HR practices and blue-collar employees' business conditions. In the study, it has been found that the number of employees working in state ownership enterprises is 176.4 million and the number of employees in private sector enterprises is 226.7 million. HR practices, such as performance evaluation, differentiation in wages, training and development, are mostly valid for white-collar workers. All China Trade Unions Federation, which has the authority to represent all employees in the country, observes the implementation of minimum labor standards granted by the employees, but does not interfere with the operation of providing more rights to workers. In the study, the working conditions in the factories in the special economic zones and the use of the prisoner labor in production were examined in separate headings. Keywords: Human resource management practices in China, human resources management, labor camps, prison labor
1 İstanbul Ticaret Üniversitesi, TÜRKİYE
186
1. GİRİŞ olarak Çin komünizmi terk etmemiş, ancak bu defa ekonomide planlı kapitalizm olarak Çin dünyanın en büyük nüfusuna, adlandırılan yeni bir modele geçiş yapmıştır. dolayısıyla en büyük işgücüne sahip bir ülke. Bu yazıda, insan kaynakları yönetimi Ülkeler için kıyaslamalı üstünlük çalışmaları bağlamında Çin’deki değişim sürecinde yapılırken Çin’in en büyük üstünlük aşağıdaki sorulara cevap aranacaktır. kaynağını nüfusunun oluşturduğu bir gerçek. Modern Çin’in tarihini, İkinci Dünya 1. Dünyanın en köklü kültürlerinden birine Savaşının ardından 1949 yılında kurulan sahip olan bu büyük ülkede, insan kaynakları komünist yönetim devrimiyle başlatmak yönetimi uygulamaları geleneksel Çin yanlış olmaz. Yönetim biçiminin adı ne değerlerinden ne kadar etkilenmiş, bu olursa olsun Çin yönetiminin birinci önceliği değerler çağdaş insan kaynakları yönetimi dünyanın en büyük nüfusunu barındıran uygulamalarına nasıl yansımıştır? ülkedeki herkesin karnını doyurabilmek, asgari yaşam gereksinimlerini 2. Dünyanın en büyük çalışan grubunu karşılayabilmektir. Nüfusun büyük istihdam eden işletmelerin mülkiyet ve bölümünü köylülerin oluşturması nedeniyle örgütlenme yapısı nasıldır? buna uygun bir ekonomik bir model 3. Çin’de çalışanların çalışma saati, deneme oluşturulmuştur. Birim olarak hane halkını süresi, yıllık ücretli izin, kıdem tazminatı esas alan bu yapılanma ile mümkün gibi temel konularda iş hukuku olduğunca herkesin toprağına bağlı olarak düzenlemeleri nasıldır? üretmesi ve yerini terk etmemesi amaçlanmıştır. Dış dünyadaki ekonomik 4. Bu işletmelerde klasik insan kaynakları gelişmelerle daha fazla dayanamayan Çin süreçleri olan tedarik ve seçme, yönetimi 1978’de, komünizmi terk etmeden ücretlendirme, performans değerlendirme, ekonominin yeniden yapılanması yolunda kariyer planlama, çalışanları eğitim ve bir dizi reform gerçekleştirilmiştir. Bu geliştirilmesi gibi işlevler nasıl yerine reformlar sonucu yaklaşık çeyrek yüzyılda, getirilmektedir? 21. yüzyılın başında Çin dünyanın en hızlı büyüyen ve en büyük üretici ekonomisi 5. Mavi yaka işçilerin çalışma koşulları durumuna gelmiştir. Bu hızlı gelişme birçok nasıldır? açıdan dünyadaki araştırmacıların dikkatini çekmiş, Çin ekonomisi ve politikası üzerine Makalede kullanılan veriler basılı yayınlar çok sayıda araştırma gerçekleştirilmiştir. Bu ve İnternet kaynaklarının taranması yoluyla makalede planlı kapitalizm dönemine elde edilmiştir. geçtikten sonra Çin’de insan kaynakları alanında ortaya çıkan uygulamalar ve bu uygulamalara zemin hazırlayan hukuki ve sosyolojik yapıya ilişkin unsurların 2. Alanyazın Taraması araştırılması hedeflenmiştir. Araştırmada öncelikli olarak İngilizce, az Çin’in 1978 öncesi dönemi planlı ekonomi sayıda Türkçe kaynaktan yararlanılmıştır. İş olarak isimlendirilmektedir. 1978’de yaşamına ilişkin veriler Çin Milli İstatistik gerçekleştirilen reformlardan sonra resmi Kurumu web sitesinden temin edilmiştir.
187
Devonshire-Ellis vd. (2014) daha çok burada sendika, iş süreci / yönetimi kontrolü, yatırım yapmak isteyen kişi ve kuruluşlara devlete ait işletmelerde ve iş piyasasında yardımcı olmak amacıyla Çin’de tedarik, reform (40 makale, % 15), (3) İK seçme, yerleştirme ve ücretleme ve işi uygulamalarının geleneksel yönü (40 sonlandırma işlevlerinin uygulamalarını, makale, %15) konularının yer aldığı hukuki boyutlarını da içerecek şekilde saptanmıştır (Cooke, 2009). ayrıntılı olarak anlatmışlardır. Davies ve Wei (2011) Çin’de faaliyet gösteren işletme yöneticileri ile derinlemesine mülakat 3. BULGULAR yöntemi ile yaptıkları araştırmada Çin’li işletmelerin insan kaynakları yönetimi Çin’de insan kaynakları yönetiminin güncel alanındaki uygulamaları aktarmışlardır. görünümüne ilişkin bulgular, araştırma Davidson vd. (2107) soruları esas alınarak değerlendirilmiştir.
Çin’deki üniversitelerde verilen insan 3.1. Dünyadaki İnsan Kaynakları kaynakları (İK) eğitimini Avustralya’daki Uygulamalarının Çin’deki Yansımaları uygulamalarla karşılaştırmalı olarak incelemişlerdir. Çin’de üniversitede eğitim 1980’den önce Çin insan kaynakları yoluyla İK profesyoneli olabilmek için iki uygulamalarında emek ve personel yönetimi ana yol bulunmaktadır. Birincisi dört yıllık anlayışında idi. 1980’lerin ortalarında işletme eğitimi süresinde ağırlıklı olarak İK İK’nın çekirdek işlevleri bilinmeye başlandı, ile ilgili dersler almaktır. İkinci yol ise İK bunların uygulamaya geçmesi ise 1990’ların alanında iki veya üç yıl süreli lisansüstü ortalarında mümkün oldu. Bu dönemde eğitimle İK uzmanı statüsünü kazanmaktır. kurumsal yönetim anlayışının değişmesine Cech vd. (2016) Çin’de üretim firmalarında koşut olarak İK önem kazandı ve gelişim insan kaynakları uygulamalarını gösterdi. Aynı dönemde Çin emek piyasası araştırmışlar, Xhail vd. (2013) inşaat da büyük gelişim gösterdi; iş kanunun sektöründe insan kaynakları yönetimi uygulanması daha ciddiye alındı, kamudaki uygulamaları için bir ölçüm aracı İK uygulamalarının alanı genişledi, geliştirmişlerdir. Miedtank (2017) işletmeler kendilerine özgü bağımsız Avrupa’da yatırımları bulunan, devlete ve politikalar ve etkili İKY uygulamaları özel sektöre ait Çinli şirketlerdeki insan geliştirmeleri konusunda cesaretlendirildi. kaynakları yönetimini uygulama İK yönetimi işletme yönetiminin önemli bir farklılıklarını araştırmıştır. parçası haline geldi. İK bölümü geleneksel personel yönetiminden stratejik İK 1998-2007 yılları arasını kapsayan bir yönetimine dönüştü. İK yönetimi, seçme, araştırmada, İngilizce yayımlanan 34 seçkin performans değerlendirme ve ücretleme dergide Çin’deki insan kaynakları konularını çekirdek işleri haline getirdiler yönetimine ilişkin toplam 265 makale (Zhao & Du, 2012). yayımlandığı, on başlık altında toplanan araştırmaların ilk üç sırasında (1) Çin kültürünü temsil eden en büyük ortak Ülkeler/bölgeler arası İKY uygulamaları değer Konfüçyanizmdir. Konfüçyanizm, karşılaştırılması araştırmaları (50 makale, soyut ilkeler bütünü olan Taoizmin %19), (2) Endüstriyel / istihdam ilişkileri, uygulamaya dönüşmüş biçimidir (Guénon,
188
1986, s. 40). Konfüçyanizm din olmamakla vermekle kalmıyor aynı zamanda barınma, birlikte, günlük hayatta insanlara rehberlik sosyal ve sağlık sigortası ve ömür boyu eden bir takım pragmatik ilkeler istihdam güvenliği de sağlıyordu. vazetmektedir. Hiyerarşi, karşılıklılık ve kişisel güç Konfüçyanizmin üç temel 1980 ortalarında ekonomide gerçekleşen ilkesidir. Bireyler, kendilerinin de bir parçası büyüme ve dışa açılma ekonominin daha oldukları, karşılıklı ilişkiler sisteminin ileri gitmesi ve Çin işgücü yaşam (hiyerarşi) olduğu bir yapı oluştururlar; bu standartlarının yükseltilebilmesi için yapıda insanlar dürüst olmak için çaba sarf personel ve istihdam uygulamalarında etmelidir (karşılıklılık); kişisel güç sadece değişikliğe gitmeyi zorunlu hale getirdi. Çin bunun nasıl kullanılacağı konusunda endüstrisinde faaliyet gösteren orta boy eğitilmiş kişiler tarafından kullanılmalıdır işletmeler yavaşça demir pirinç kâse (Verburg, Drenth, Koopman, Muijen, & modelini terk etmeye başladılar. Bu Wang, 1999). Uyum Çin değerlerinin bağlamda Çin’de sessizce bir dizi yeni merkezinde yer alır ve sıradan yaşamın uygulama hayata geçirildi: Ücret önemli bir yönüdür. Batıdaki işletmeler ile düzenlemelerini de içeren yeni iş karşılaştırıldığında Çin işletmelerinin sözleşmeleri, hayat boyu istihdam çekirdek yetkinliğinin istikrar ve uyum politikasının yerini aldı; sosyal güvenlik olduğu görülmektedir. İstikrar ve uyum fonu kurulmasıyla yeni bir refah sistemi Çinli işletmelerde beşeri sermayeyi oluşturuldu; işçilerin işletmelere devlet geliştirmekte, örgütün rekabet gücünü tarafından tayin edilmesi yerine bir emek artırmaktadır (Liu & Liao, 2017). piyasası yaratıldı (Verburg, Drenth, Konfüçyanist değerler (hiyerarşi, Koopman, Muijen, & Wang, 1999). Çin’in karşılıklılık ve kişisel güç) toplumda kısmen iktisadi-sosyal örgütlenmesinin en önemli “demir pirinç kâse” metaforu ile temsil temellerinden birini oluşturan hanehalkı edilir. Devletin sahip olduğu işletmelerde kayıt sistemi (hukou) yoluyla kırsal nüfusu işveren ve işçiler arasında karşılılık ilkesi kentlerden yalıtan, kendine yeterliliği esas işlemektedir. İşçilerin işletmeye bağlılığı; alan komün örgütlenmesi 1980’lerin ev, sağlık hizmeti, yiyecek ve hayatboyu ortasında lağvedildi. Yine bu çerçevede istihdam ile ödüllendirilmektedir (Verburg, 1997 yılından günümüze nüfus Drenth, Koopman, Muijen, & Wang, 1999). hareketliliğinin önündeki engeller kademeli Çin, her ne kadar komünizmle birlikte büyük olarak kaldırılmakta, çiftçilerin kentlerde bir kültür devrimi geçirmiş olsa da birçok yerleşik işçi olmalarının önü açılmaktadır yazar ve gözlemciye göre Konfüçyanizmin (Gökten & Şahin, 2017). üç temel ilkesi Çin toplumunda varlığını ve günlük ilişkilerde etkisini hala Çin’de faaliyet gösteren Japon sürdürmektedir. işletmelerinin, Çin yönetim kültürüne uyum sağlama yönünde geleneksel Japon yönetim Çin personel ve istihdam uygulamaları, modelini değiştirdikleri saptanmıştır. Bu liberalleşme öncesinde “demir pirinç kase” bağlamda Çin’de iş yapan Japon işletmeler; olarak adlandırılmakta idi. Demir Pirinç (a) Ömür boyu istihdam ve iş güvenliği Kase Modeli 1950’lerde Sovyetler anlayışını terkedip kısa dönemli istihdama Birliğinden kopya edilmişti. Bu modele yönelmişlerdir. (b) Kıdeme dayalı ücret ve göre, şirketler çalışanlarına sadece ücretler terfi anlayışından bireysel performansın
189
önde çıktığı uygulamalara yönelmişlerdir Tayvan sermayeli işletmeler ve yabancı (Zhongxing, 2010). sermayeli işletmeler olmak üzere üç kategoride sınıflandırılmaktadır (National 3.2. İş yasalarına Göre Çin’deki Çalışma Bureau of Statistics of China, 2018). Yerli Koşulları sermayeli işletmeler grubunda; mülkiyeti devlete ait işletmeler, kooperatif işletmeleri, Çin’de çalışma yaşamı, bütün çalışanları kolektif mülkiyetli işletmeler, ortak girişim kapsayacak şekilde iş yasaları tarafından işletmeleri, limited şirketler, sermayesi düzenlenmiştir (EUSME, 2011). Bu paylara bölünmüş ortaklıklar, özel işletmeler düzenlemeye göre işverenin işe ve diğer statüdeki işletmeler yer almaktadır. başlamasından itibaren bir ay içinde her Kolektif mülkiyetli şirketlerin sermayesi çalışanla yazılı iş sözleşmesi yapma farklı ortaklar tarafından karşılanır. zorunluluğu bulunmaktadır. Deneme süresi, sözleşme süresine bağlı olarak farklılık Kooperatif işletmelerin sermayesi temel gösterir. 3 aydan az süreli işlerde deneme olarak çalışanlar tarafından konulurken, bir süresi yoktur. Süresi 3 ay-1 yıl arası olan kısmı da başka ortaklar tarafından temin işlerde 1 ay; süresi 1-3 yıl arası olan işlerde edilir. Bu işletmeler operasyonlarını 2 ay; 3 yıldan fazla süreli olan işlerde 3 ay bağımsız yürütürler, kâr ve zararları deneme süresi bulunmaktadır. bağımsızdır, yönetimde bağımsızdırlar, göre ücretlendirmeyi, sermaye payına göre Çalışma süresi günlük 8 saat olup, haftalık temettü ile birlikte uygularlar. Limited toplam çalışma süresi 40 saattir. Yıllık ücret şirketler sermayesi sadece devlet tarafından izin süresi çalışma kıdemine göre farklılık konulan şirketleri kapsamaktadır. Hissedar gösterir. Yıllık ücretli izin hakkı, işçi aynı sayısı 2 ila 50 arasında değişir. Sermayesi işyerinde bir yılını tamamladıktan sonra hak paylara bölünmüş ortaklıklarda, sermaye edilir. Ücretli yıllık izin süreleri 1-10 yıl eşit paylara bölünerek hisse senedi ihraç arası çalışanlar için 5 gün; 11-20 yıl arası edilir. çalışanlar için 10 gün, 20 yıl üzeri çalışanlar için 20 gündür. Evlenme izni 3 gündür. Geç Kasaba işletmeleri olarak da isimlendirilen evliliği teşvik etmek için kadınlarda 23, kolektif işletmelerin, yönetimleri bağımsız erkeklerde 25 yaşından sonra evlenenlere olmakla birlikte, yerel yönetimler, bazı bölgelerde 7 gün ilave evlenme izni şirketlerin yönetim biçimini denetleme verilmektedir. İşten ayrılma durumunda yetkisine sahiptir. Bu kategorideki işçiler her çalışma yılı için bir maaş kıdem işletmeler özellikle aydınlatma sektöründe tazminatı almaktadır. yaygındır. Kasaba şirketlerinin sayısı İşletmeler, işyerine ait bilgileri içeren bir el giderek artmaktadır. Özel işletmeler hizmet kitabı hazırlayıp çalışanlara vermekle sektöründe yaygındır; birçok otel, karakoe yükümlü tutulmuşlardır. bar ve restoran özel şirket tarafından işletilmektedir. 3.3. Çin’deki İşletmelerin Mülkiyet ve Örgütlenme Yapısı Mülkiyeti devlete ait Çinli şirketlerin yönetiminde iki etkili güç birden Çin’de tescil durumuna göre işletmeler; yerli bulunmaktadır. Genel müdürlerden başka sermaye işletmeleri, Hong Kong, Makao ve Çin Komünist Partisi (ÇKP) temsilcileri de
190
şirketin yönetiminde etkilidir. ÇKP'nin örgütlerdeki etkisi, ayrı bölümler halinde Özel sektör kuruluşlarında çalışanlar ile örgütlenen sendikalar tarafından kendi işlerinde çalışanların sayısı toplam güçlendirilmektedir. ÇKP temsilcilerinin 226.747.000 kişidir. İstatistiklerde temel sorumluluğu çalışma saatleri, işçi işletmelerde çalışanlar ile kendi işlerinde sağlığı ve iş güvenliği ve iş kanunu gibi iş çalışan ayrımı yapılmamıştır. Sektörlere hayatını ilgilendiren mevzuata uyulup dağılım şöyledir: Üretim %12,95 uyulmadığının denetlenmesidir. Sendika (29.371.000), inşaat %4,61 (10.462.000), başkanı örgütün yönetim takımı Toptan ve perakende ticaret %41,26 toplantılarına katılır ancak veto hakkı (93.551.000), taşıma, depolama ve posta bulunmamaktadır (Verburg, Drenth, %2,26 (5.121.000), otel ve catering %8,63 Koopman, Muijen, & Wang, 1999). (19.558.000), leasing ve iş hizmetleri %9,24 (20.953.000), ev hizmetleri de diğer Ortak girişimler ve bütünüyle yabancı hizmetler %6,58 (14.916.000). sermayeli kuruluşlar “serbest bölgeler” olarak adlandırılan özel ekonomik alanlar veya teknik gelişme alanlarında faaliyet göstermektedir. Bu bölgeler yenilikçi 3.4. Geleneksel İK Süreçlerinin endüstriyel faaliyetler için yabancı sermaye Uygulanması Örnekleri ve dışarıdan teknik uzmanlık çekmek amacıyla tasarlanmıştır (Verburg, Drenth, Bir çalışmada Çin insan kaynakları Koopman, Muijen, & Wang, 1999). yönetimindeki değişmelerin dört dönemde incelenebileceğini belirtmektedir (Zhua & 2017 yıl sonu verilerine göre Çin’de toplam Warner, 2019): 1911 öncesi, 1911-1949 18.097.682 adet işletme bulunmaktadır. arası, 1949-1978 arası, 1978’den bu yana Bunlardan 325.800‘ü devlet (% 1,8), olan dönem. 16.204.143’ü (%89,5) kolektif, 113.103’ü (% 0,06) Hong Kong, Macao ve Tayvan Zhua ve Warner (2019) insan kaynakları sermayeli, 111,628’i (% 0,06) yabancı yönetimi açısından bütün dönemler için sermaye, 1.093.062’si (%6) diğer şirket geçerli iki özelliğe işaret etmektedir. statüsündedir. Çalışanların çalıştıkları şirket Birincisi Çin toplumunda güçlü etkisi olan tipleri itibariye baktığımızda ise farklı bir Konfüçyanizm mirası. Örneğin tablo ortaya çıkmaktadır. 176.440.000 Konfüçyanizme ait olan uyum vurgusu, çalışandan %36,09’u (63.760.000) limited kıdem ve otoriteye saygı ve kişisel ilişki şirketlerde, %34,37’si (60.640.000) devlet ağlarının gücü gibi değerler, işyeri işletmelerinde, %7,32’si (11.910.000) ilişkilerini biçimlendiren, Çin toplumuna ait yabancı sermayeli işletmelerde, %7,31’i önemli normlardır ve bu normlar farklı (12.900.000) Hong Kong, Macao ve Tayvan biçimlerde insan kaynakları yönetimi sermayeli işletmelerde, %2.30’u (40.60.000) uygulamalarına da yansımaktadır. Çin Halk kolektif işletmelerde, %1,04’ü sermayesi Cumhuriyetinin kuruluşundan başlayarak paylara bölünmüş işletmelerde, %0,44’ü çağdaş insan kaynakları yönetimi (770.000) kooperatiflerde, %0,07’si uygulamalarında da görülen ikinci ortak (130.000) ortak girişimlerde istihdam özellik, özellikle kamunun sahip olduğu edilmektedir. işletmelerde Partinin merkezi rolüdür.
191
bulma zorluğu. (b) Yüksek işgücü devir 3.4.1. Tedarik ve Seçme oranı. Özellikle Şangay, Pekin ve Guangzhou gibi iş yoğunluğunun yüksek Tedarik, işletmede herhangi bir nedenle olduğu şehirlerde beyaz yaka çalışanlar boşalan veya yeni ihdas edilen pozisyonlara konusunda oldukça isteksizdirler. (c) işgören adayları bulmak için yapılan Adayların profil ve niteliklerinin yanlış faaliyetlerin toplamı olarak tanımlanır yorumlanması. Çin eğitim sistemi, Batıdan (Bingöl, 2014, s. 201). Seçme işlemi ise farklı olarak bağımsız düşünme ve problem adaylar arasında işe en uygun olanın çözme becerileri geliştirmek yerine, bilginin belirlenip işe alınması sürecidir. Çin’deki içselleştirilmesi olgusuna odaklanır. (d) hızlı ekonomik dönüşüm ve sürekli büyüme, Özgeçmişlerdeki bir yanlışlıkları. Kimlik özellikle beyaz yakalı personel bulunması bilgilerindeki yanıltmalar işe alım sürecinde sıkıntısını beraberinde getirmiştir. Bu sıklıkla karşılaşılan bir problemdir. bölümde Çin’de beyaz yakalı personelin Özellikle kimlik bilgilerinin Çinceden tedarik ve seçimi üzerinde durulacaktır. İngilizceye aktarılması durumunda kişilerin iş unvanları ile bilgiler yanıltıcı Çin’de 1978 yılına kadar işletmelerin olabilmektedir. (e) Unvan ve maaş eleman seçme ve ücret belirleme hakları belirlemede zorluklar. Çin’de iş unvanları bulunmamaktaydı, insanlar merkezi sistemle sosyal statü ile yakından bağlantılıdır. ömür boyu istihdam koşuluyla işe alınmakta, Adayların gerçekçi olmayan yüksek unvan ücretleri de merkezi olarak ve maaş beklentileri buna karşılık ayrıntılı belirlenmekteydi. 1978’den sonra yapılan ücret araştırması yapılacak ortamın olmayışı reformlarla tedrici olarak devlet ücret belirlemeyi zorlaştırmaktadır. mülkiyetindeki işletmelere kendi elemanlarını seçme, iş sözleşmesi yapa ve Çin’de e-tedarik konusunda gelişmiş çok ücret belirleme hakkı verildi (Zeng, Chen, & sayıda platform bulunmaktadır. İlk üç sırada Su, 2014). Kasaba işletmeleri ise eleman 51job (%36,7), Zhaopin (%28,9) ve temininde, devlet mülkiyetindeki işletmelere ChinaHR (%15,6) yer almaktadır. göre daha özgürdür. İstihdam ettikleri işçilerle performansa dayalı sözleşe Başvuru sayısının çok yüksek olması yapabilmekte, performans gereklerini yerine nedeniyle adaylarla ilk mülakatlar telefonla getirmeyen işçilerin sözleşmelerini süresi yapılmaktadır. Seçme işlemi dolamadan fesh edebilmektedirler. Kasaba tamamlandıktan sonra işe alınmasına kara işletmeleri çalışma süreleri devlet verilen adaylara bir teklif mektubu mülkiyetindeki işletmelere göre daha uzun gönderilir. Teklif mektubunda; iş unvanı, olabilmektedir (Zeng, Chen, & Su, 2014). temel sorumluluklar, işine kime rapor Bir kaynakta nitelikli personel bulmak, edeceği, ücretle ve ödüllendirme ile ilgili emek maliyetlerindeki artış ve nitelikli ayrıntılar, sosyal refah standartları, sözleşme personelin elde tutulması Çin’de insan ve deneme süresi ve başlama tarihi yer alır. kaynakları için en önemli üç meydan okuyucu nitelik olarak belirtilmektedir Üretim sektöründe yapılan bir araştırmada (Devonshire-Ellis, Fleming, & Ku, 2014, s. firmaların %11,94’ünün personel seçiminde 2). Çin’de tedarik işlevine ilişkin problemler değerlendirme merkezini kullandıklarını şöyle sıralanmaktadır: (a) Pozisyonlara aday
192 ortaya koymaktadır (Cech, Yao, için asgari ücret aylık 369 dolar, saatlik 3,27 Samolejová, Lib, & Wichera, 2016). dolardır (Zhang, 2019).
3.4.2. Yedekleme Planlaması 3.4.5. Performans Değerlendirme
Birçok işletmenin devlet mülkiyetinin Çalışanların performansının devlete ait olması nedeniyle, Çin değerlendirilmesinde Çin’e özgü bir farklılık işletmelerindeki yedekleme planlaması yoktur. Evrensel olarak çalışanların Batı’daki uygulamalardan farklıdır. Bir performansları nasıl değerlendiriliyorsa araştırmaya göre devletin mülkiyetine sahip Çin’de aynı usullerle değerlendirilmektedir. olduğu işletmelerde CEO’ların üçte ikisi mevcut işletme içinden yükseltilmiş, 3.4.4. İşçi Sendikaları kalanların önemli bölümü hükümet tarafından atanmış veya benzer Çin’de bütün sendikaların bağlı olduğu Tüm kuruluşlardan kaydırma suretiyle Çin Sendikalar Federasyonu (TÇSF) isimli, görevlendirilmişlerdir (Davies & Wei, 2011, ÇKP’nin bir organı olan merkezi bir örgüt s. 9). bulunmaktadır. Bütün şehirlerde TÇSF’nun şemsiyesi altında örgütlenmiş yerel 1980 dönüşümünden sonra aile mülkiyeti sendikalar bulunmaktadır. Birçok eyalette işletmeleri öne çıkmaya başlamıştır. Kan 25 ve üzeri sayıda işçi çalıştıran işletmeler bağına önem veren Konfüçyanist geleneğe çalışanlarını yerel sendikaya kaydettirmek göre aile mülkiyetindeki işletmelerde zorundadırlar. İşveren işçiler adına her ay atamalarda aile bireyleri öne çıkmaktadır. sendikaya %2 aidat ödemektedir. İşyerinde Bir araştırmaya göre aile işletmelerinden sendika şubesinin kurulması bütün %62,4’ü aday belirlemede aile üyelerine eyaletlerde geçerli katı bir zorunluluk öncelik vermiş, kalanları ya işletme içindeki değildir. İşletmeler daha çok işçilerden talep ve başka işletmelerdeki profesyoneller gelmesi durumunda bu gerekliliği yerine arasından seçilmiştir (Davies & Wei, 2011, getirmektedirler. İşçiler, ilave yarar s. 10). sağlayacağına inançları olmaması nedeniyle sendikaya üye olma konusunda çok istekli 3.4.3. Ücret Yönetimi değildirler. 3.4.6. Eğitim ve Geliştirme Çin’de asgari ücret uygulaması bulunmaktadır. Dünya Ticaret Örgütüne üye Üretim sektöründe yapılan saha olmasıyla birlikte Çin’deki asgari ücret araştırmasında, mülkiyet türüne önemli ölçüde artmıştır (Dünya, bakmaksızın birçok işletmede eğitim ve 2017).Ancak asgari ücret seviyesi eyaletlere geliştirme planlarının bulunduğu tespit göre farklılık göstermektedir. Ülke çapında edilmiştir. İşletme içi eğitim olarak üç bölgelere göre değişen 100'den fazla asgari yöntem öne çıkmaktadır; iş standartları ve ücret vardır. Ülkedeki en düşük asgari ücret süreçleri, performans hedeflerine yönelik ise 145 dolardır (Şafak, 2018). Şanghay uygulamalar ve mentorluk. İşletme dışı ülkede en yüksek asgari ücret seviyesine eğitim yöntemleri olarak ise etkileşimli sahip olan eyalettir. 1 Nisan tarihi itibariyle yürütülen dersler, uygulamaya dönük bilgi Şanghay’daki tam zamanlı çalışan işçileri ve beceriler kazanılması ile problemlerin
193 analiz edildiği ve çözüm üretildiği vaka vasıfsız işçi olarak kullanılmaktadırlar (Ngai çalışması yöntemleri öne çıkmaktadır (Cech, & Koo, 2015). Yao, Samolejová, Lib, & Wichera, 2016). Bu işçilerin tamamı, göçmen işçi 3.5. Çin İnsan Kaynakları Alanının statüsündedir (Chan, Pu, & Selden, 2013). Karanlık Yüzü: Çalışma Kampları Çin’de köylüler hane halkına (hokou) göre Sürüyor mu? tescil edilmektedir. Sanayinin gelişmesiyle birlikte fabrikalarda iş bulmak için şehirlere Çalışma kampları, Sovyetlerden alınan bir göç eden bu kişilerin yasal statüleri uygulama örneği olarak Çin tarihinin değişmediği için göçmek kabul karanlık hatıralarından birsidir. 1978’de edilmektedirler. Şimdi Foxconn ve benzeri planlı kapitalizm dönemine geçtikten sonra fabrikalarda çalışan genç işçiler, birinci bu uygulama sona ermiş midir? Resmi Çin kuşak göçmen işçilerin 1990’lı yıllarda söylemine göre bu soruya evet cevabı doğmuş oğulları ve kızlarıdır. Şehirde vermek gerekir. Ancak uygulamalar, bu doğmuş bu göçmen işçilerin kırsal kesimde anlayışın yeni koşullara uyum sağlayarak yaşama tecrübeleri olmadığı gibi kentsel sürdüğünü göstermektedir. Bu defa, Çin’de nüfusun sahip olduğu sosyal güvenlik üretim yapan yabancı sermayeli şirketler de sisteminden de yoksun durumdalar. Yerel uygulamanın bir tarafı haline gelmişlerdir. yönetimlerin, bu işçilerin toplu konut, Bunun en bilinen örneği Apple’ın baş eğitim, tıbbi bakım ve diğer sosyal ürün ve üreticisi Tayvanlı Foxconn Şirketinin hizmetler konusundaki toplu ihtiyaçlarını uygulamalarıdır. Verilere göre, özel karşılama konusunda herhangi bir teşvikleri ekonomik bölgede üretim yapan Foxconn yoktur. Göçmen işçilerin yıllarca şehirlerde Şirketinde 1,3 milyon Çinli istihdam çalıştıktan sonra kendi köylerine dönmeleri edilmektedir. Dünya ölçeğinde sadece beklenmektedir. Göçmen işçilerin çoğu Wallmart ve Mc Donalts’ta bundan daha kırsaldaki hanelerine geri dönmek istemiyor fazla insan çalışmaktadır. olsa da, özel işverenler ve Çin devleti, göçmen işçilerin kırsal statüsünün Çalışan kişilerin %85’den fazlasının yaşları korunmasında işbirliği yapıyor (Ngai & 16-25 aralığındadır. Foxconn’un Shenzhen, Koo, 2015). Kunshan ve Wuhan fabrikalarının bazı atölyelerinde, öğrenci stajyerler tüm Bu fabrikalarda çalışan işçiler üretim çalışanların yaklaşık % 30’unu şehrinde kendilerine tahsis edilen yurtlarda oluşturmaktadır. Çin’deki yaygın kalmaktadır. Diğer bir ifade ile 24 saatlerini uygulamaya göre, meslek okulları iş ortamında geçirmektedirler (Ngai & Koo, öğrencileri ikinci yılın başında fabrikalarda 2015). Kamp içinde işçiler arasındaki çalışmaya gönderilmektedir. Öğrenciler kişilerarası ilişkiler zayıftır. 2010 yılında stajlarının altı ay süreceği ve stajlarının Longhua yerleşkesindeki hat işçileri tamamlanmasından sonra okula dönecekleri arasında intiharlar görülmeye başlandı. konusunda bilgilendirilmektedir. Çalışma koşullarını protesto etmek için Uygulamanın amacı meslekleri ile ilgili yeni işçiler kendilerini yurt binalarından atmaya beceriler kazandırmak ve uygulama başladılar. Bu yılda 18 intihar girişimi becerilerini geliştirmektir. Ancak öğrenciler olduğu, bunlardan 14’ünün hayatına son bu fabrikalarda eğitilmekten çok ucuz, verdiği raporlara yansıdı. İntihar notları ve
194 kurtulanlar, yüksek stres, uzun çalışma gösterilmektedir. Özünde muhalifleri yeni saatleri ve işçilerin hataları dolayısıyla sosyalist kadın ve erkeklere dönüştürmenin haksız para cezalarına çarptırıldıklarından, bir yolu olarak kabul edilen bu anlayış, yöneticilerin katı tutumları ve sözlerini uygulamada ülke genelinde Laogai olarak tutmamaları intihar gerekçeleri olarak bilinen geniş bir hapishane çalışma kampı zikredilmektedir. Kötü çalışma koşulları ağının kurulmasına neden olmuştur. Laogai, sonucu, 2012’de 150 işçi çatıya çıkarak başlangıçta, basit suçluları, siyasi aşağı atlama girişiminde bulunmuştur. Bu muhalifleri, din bağlılarını, hükümete ve kişiler yöneticiler tarafından ikna edilerek sosyal istikrara tehdit olarak görülen kişileri eylemlerinden vazgeçirilmiştir. 2016’da bastırmak ve terbiye etmek amacıyla bir küçük yedi, sekiz kişilik bir grup, ücretleri yöntem olarak kullanılmıştır. İhraç ödenmediği takdirde intihar edecekleri ürünlerinde mahkûmların emeğinin tehdidinde bulunmuştur (Merchant, 2017). kullanılması resmen yasaklanmış olmasına İşçilerin çoğu Foxconn tesisini dünya rağmen, çalışma kamplarında ucuza mal çapında bir kampüs yerine, bir çalışma edilen ve fabrika mallarından ayırt kampı olarak nitelendirmektedir. Kampüs edilemeyen bu ürünlerin dünya pazarına yurtlarında ikamet edenler, cezaevinde girmesinin yolu bir şekilde bulunmaktadır. yaşadıklarını düşündüklerini belirtmektedir. Uluslararası yasaklayıcı kurallar ve genelde İşçilerin günlük rutinleri çalışmak, yemek ve tutuklu çalıştırma biçiminin verimli uyumaktan ibarettir. Boş zaman etkinlikleri olmaması nedeniyle mahkûm emeği verimliliği en üst düzeye çıkarmak için kullanmak işletmeler için çok karlı koordine edilir. Çalışanların rutin olarak olmamakla birlikte hala Çin’in “emek düzensiz vardiya çalışması ve fazla mesai yoluyla reform” anlayışının köşe taşlarından yapması gerekir. İş dışı faaliyetler de işe birisi olmaya devam etmektedir. Dünyanın tabidir. Yurtlardaki yönetim şekli, çalışan birçok yerinde olduğu gibi köylüleri işçi rejimi, işçilerin yaşam alanlarını, boyunduruklu emek köleleri haline getiren, çalışma ortamından ayrı bir alan olarak çocukları tehlikeli ve sıkıcı işlerde çalışmaya görmelerine izin vermemektedir. Bir işçi, zorlayan temel etmen yoksulluktur. Kentsel “Çalışma saatlerinden sonra bile Foxconn'da göç ve halk eğitimi ile ilgili hükümet gerçek bir dinlenme yok” yorumunu politikaları, risk altındaki bu nüfusları yapmaktadır. Yatakhaneler, ev ve iş korumak yerine, göçmenlerin ve çocukların arasındaki farkı bulanıklaştırarak esnek kırılganlıklarını artırarak bu sonuçların üretimi kolaylaştırmaktadır. Yurt işgücü doğmasında büyük bir rol oynamaktadır. sistemi geçici istihdam ve ikamet şartlarına Çin’in göçmenler için uyguladığı ev kayıt bağlıdır. Bu sistem genç fabrika sistemi, kentte iş bulma riskini artırmaktadır. çalışanlarında geçicilik duygusunu kalıcı Bir iş için şehre taşınmak isteyen köylüler hale getirmektedir. Küresel fabrika rejimine köylerinden ayrılma izni, şehirde yaşamaya kısa vadeli göçmen emek tedariki geçici bir oturma izni ve işlerine başlamak sağlamaktadır (Ngai & Koo, 2015). için çalışma izni almak zorundadır. Başvuru sahiplerinin, genellikle işverenleri Devlet tarafından yaptırılan zorunlu çalışma, tarafından kendilerine ödünç verilen toplu Komünist doktrinin “emek yoluyla reform” parayla çalışma izin bedellerini ödemeleri anlayışına dayanmakta ve hükümet gerekmektedir. İşçilere yapılan peşin tarafından yaygın olarak teşvik edilip haklı ödemelerin maliyeti, gelecekteki
195 maaşlarından faiz olarak kesilmektedir. Ayrıca, işverenlerin işçi izinlerini Çin aynı zamanda kadim kültürü ve ortak toplamaları ve tutmaları, işçileri işyerlerinde değerleri olan bir toplum. Esas olarak daha fazla tuzağa düşürmeleri yaygın bir Konfüçyanizmden gelen bu değerler Çin uygulamadır. Çalışanlar; işverene borçlu yönetim kültürünü derinden etkilemektedir. oldukları için düşük ücrete, ücret Diğer yandan yüksek uyum kabiliyeti ve kesintilerine, uzun çalışma saatlerine ve kötü pragmatist yaklaşımla sonuç alabilmek için fiziki koşullara razı olurlar. Buradan her tür esnekliği gösteriyor. ayrıldıklarında ellerinde çalışma belgeleri olmadığı için başka yerde iş bulma şansları Bu kadar büyük bir ekonomi için tek bir yoktur. Bütün bu uygulama ve politikalar, yönetim modelinden söz etmek gerçeği koşullar ne kadar kötü olursa olsun, işçilerin açıklamaya yetmez. Bu büyük ekonomide işverene minnet duyduğu bir ilişki biçimini çok sayıda yönetim modelinden söz etmek doğurur (Lepillez, 2016). mümkündür. Bütün dünya için üretim yapan bir ekonomide mavi yaka çalışan grubunun, 4. Sonuç ve Değerlendirme emek arzı fazlası olması nedeniyle ücret ve diğer haklar konusunda pazarlık yapmak için Çin, açıkça şu anda resmi olarak komünizmi fazla şansları olduğu söylenemez. Bu grubun terk etmeden kendine özgü bir ekonomik çalışma şartları önemli ölçüde devletin model uyguluyor. Biraz da mizahi bir dille belirlediği çalışma standartlarında ve bu planlı kapitalizm olarak isimlendirilen bu seviye ile sınırlı olduğu söylenebilir. İşçileri sistem bir yandan özel sermaye ve yabancı temsil eden TÇSF’nun işçi hakları sermaye yatırımlarını teşvik ederken bir konusunda etkili olmak konusunda çok yandan da ekonomide devletin ağırlığını istekli değildir, çünkü ÇKP partisinin bir koruması durumunu sürdürüyor. Bu organı olarak sendika da genel ekonomik ekonomik modelin genelde yönetim, daha çerçevenin uygulanmasını gözetmek özelde insan kaynakları yönetimi durumundadır. Mavi yaka grubunda hala uygulamaları alanındaki yansımalarını da zorunlu çalışma veya zorunlu çalışmaya kolaylıkla görmek mümkündür. yakın koşulların varlığını sürdürdüğüne dair önemli göstergeler bulunmaktadır. Dünyanın sayılı ekonomik güçlerinden birisi olan, kıyaslamalı olarak bakıldığında Çin’in Çin’de insan kaynakları alanında en büyük problemi de en büyük gücü de uygulamalar asıl olarak beyaz yaka grubu dünyanın en büyük nüfusuna sahip çalışanlar için geçerlidir. Ekonominin hızlı olmasıdır. Şu an itibariyle devletin sahip değişim ve dışa açılma döneminde beyaz olduğu işletmelerde çalışan insan sayısı yakada bazı alanlarda nitelikli çalışan 176,4 milyon, özel sektörde çalışan, kendi bulmak gittikçe zorlaşmaktadır (Zhao & Du, işlerini yapanlarla birlikte, yaklaşık 226,7 2012). milyondur.
196
KAYNAKÇA Bingöl, D. (2014). İnsan kaynakları yönetimi. İstanbul: Beta. Cech, M., Yao, W., Samolejová, A., Lib, J., & Wichera, P. (2016). Human Resource Management in Chinese manufacturing companies. Perspectives in Science(7), 6-9. Chan, J., Pu, N., & Selden, M. (2013). The politics of global production: Apple, Foxconn and China’s new working class. New Technology, Work and Employment, 28(2), 100-115. Chien, M.-H. (2003). A Human Resource Management Model Designed for Chinese Business Processes. International Congress on Modelling and Simulation. Townsville, Australia. Cooke, F. L. (2009). A decade of transformation of HRM in China: A review of literature and suggestions for future studies. Asia Pacific Journal of Human Resources, 47(1). Davidson, P., Tsakissiris, J., & Guo, Y. (2017). A Systems Model Comparing Australian and Chinese HRM Education. Journal of Learning Design, 10(1), 31-40. Davies, D., & Wei, L. (2011). Human Resources Management in China: Cases in Practices. Oxford: Chandos Publishing. Devonshire-Ellis, C., Fleming, C., & Ku, E. (2014). Human Resources and Payroll in China. London: Springer. Dünya. (2017, Şubat 28). Çin, 'işçilik' avantajını kaptırıyor. Dünya Gazetesi. EUSME. (2011, January). Labour laws in China. Ocak 07, 2019 tarihinde www.eusmecentre.org.cn: http://ccilc.pt/wp- content/uploads/2017/07/LEIS_DO_TRABALHO_NA_CHINA_EN_EUSMECENTER.pdf adresinden alındı Gökten, K., & Şahin, E. (2017). “Çin mucizesinde insanı aramak: ILO standartlarıyla Çin çalışma ilişkilerinin değerlendirilmesi. "İŞ, GÜÇ" Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 19(2), 111-139. Guénon, R. (1986). Modern Dünyanın Bunalımı. (M. Kanık, Çev.) İstanbul: Risale. Hofstede, G. (2001). Culture`s Consequences. Thousand Oaks: Sage Publications. Lepillez, K. (2016). The Dark Side of Labor in China. 01 07, 2019 tarihinde https://www.du.edu: 20180307112958.pdf adresinden alındı Liu, K.-C., & Liao, W.-C. (2017). An investigation on well performing Chinese enterprise's features of human resources management. Journal of Organizational Culture, Communications and Conflict, 21(2), 1-14. Merchant, B. (2017, June 18). Life and Death in Forbidden City. The Guardian. Miedtank, T. (2017). International human resource management and employment relations of Chinese MNCs. J. Drahokoupil içinde, Chinese investment in Europe: corporate strategies and labour relations (s. 79-95). Brussels: ETUI.
197
National Bureau of Statistics of China. (2018). China Statistical Yearbook 2018. Ocak 12, 2019 tarihinde http://www.stats.gov.cn: http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2018/indexeh.htm adresinden alındı Ngai, P., & Koo, A. (2015). A “World-Class” (Labor) Camp/us: Foxconn and China’s New Generation of Labor Migrants. East Asia Culture Critque, 23(3). Verburg, R., Drenth, P. J., Koopman, P. L., Muijen, J. J., & Wang, Z.-M. (1999). Managing human resources across cultures: a comparative analysis of practices in industrial enterprises in practices in industrial enterprises in China and The Netherlands. The International Journal of Human Resource Management, 10(2), 391-410. Yeni Şafak. (2018, Aralık 28). Türkiye'de 2 bin 20 TL oldu: Dünyada Asgari Ücret ne kadar? Yeni Şafak. Zeng, X., Chen, L., & Su, Z. (2014). The evolution of human resources management in China: traditions, reforms and developments. B. E. Kaufman içinde, The Development of Human Resource Management Across Nations Unity and Diversity (s. 92-122). Atlanta: Edward Elgar Publishing. Zhai, X., Liu, A. M., & Fellows, R. (2013). Human Resource Practices in Chinese Construction Organizations: Development of a Measurement Scale. International Journal of Architecture, Engineering and Construction, 2(3), 170-183. Zhang, Z. Y. (2019, April 1). Shanghai’s Minimum Wage to Increase April 1. Chine Briefing. Zhao, L., & Higgins, P. (2017). Professionalization of Human Resource Management in China: The Role of Associations. Journal of Advanced Management Science, 5(3), 219-225. Zhao, S., & Du, J. (2012). Thirty-two years of development of human resource management in China:. Human Resource Management Review (22), 179–188. Zhongxing, S. (2010). Challenge and Integration: Adaptive Transition of HRM Systems in. 7th International Conference on Innovation & Management (s. 716-722). Wuhan, China: Wuhan University of Technology. Zhua, C. J., & Warner, M. (2019). The emergence of Human Resource Management in China: Convergence, divergence and contextualization. Human Resource Management Review (29), 87-97.
198
İslam ve Kuran’da Yaratıkların ve Bilimin Konumu
The Position of Creatures and Science in Islam and the Quran
Nasip DEMİRKUŞ1
Öz
Bu sunumda; öncelikle ilim, bilim, matematik, bilgi, varlık ve yaratık kavramlarının özgün tanımları ve ilişkileri verilecektir. Daha sonra bu kavramlar, yaradılışla ilişkilendirilecektir. Özellikle Kuran-ı Kerim’deki ayetlerle örtüşen; Şişirme Kuramı, Büyük Patlama Kuramı ve Büyük Yırtılma Kuramları izah edilecektir. Bu kuramlarla ve yaradılış ile bilimin ilk ortaya çıkışı ve çöküşü izah edilecektir. İlim ezeli ve ebedi olarak vardı ve var olacaktır. Örneğin Kuran ilmi. İlim Allah’ın Âlim sıfatına tabiidir. İlimde tüm varlıklar, tüm yaratıklar… vb. her şey vardır. Allah (CC) ilminde var olan varlıklardan bazılarını yaratık olarak yaratır. Allah (CC) Nur’undan veya yoktan yaratılan yaratıklarla bilim başlar Bilim yaratıklarla ortaya çıkmıştır. Bilim ilmin dünyevi bir versiyonudur (sürümüdür). Bilim, doğayı tanıma, araştırma ve çözüm üretme aracıdır. Bilimin bütün yasaları büyük kıyametle çökecektir.
Matematik Bilimi; bilim kümesinin payda'sını oluşturur. Diğer bilim dalları, bilim kümesi'nin paylarını oluşturur. Payların ve paydanın toplamı bilimin kümesini temsil eder. Buna göre Matematik, bilimin bir alt bilim dalı değil de bilimin farklı ifade ediliş (ara-ana) yüzüdür. Matematiğin dışındaki diğer bilim dallarının toplamı ise, kültürel alfabelerin ve yaşantının, ara yüzünü ifade eder. Bu duruma (matematik hariç tüm bilim dalları) bilimin kültürel ve yaşam ara yüzü denebilir. Bilimin evrimsel (değişim) ara yüzü bilimdeki tüm değişimlerin gerçek hayat hikâyesini ifade eder. Evrimsel (değişimsel) ara yüz doğal ve sosyal koşullara bağlı olarak değişen bilimin ara yüzünü ifade eder. Bu mantıktan hareketle bilimin üç ara yüzü vardır. 1. Matematiksel ara yüz, 2. Doğal, Kültürel ve yaşam ara yüzü, 3. Evrimsel (değişimsel) ara yüzdür.
Anahtar Kelimeler: Bilim, İlim, Matematik, İslam, Kuran
Abstract
1 Prof. Dr., Van Yüzüncü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Matematik ve Fen Eğitimi Bölümü, Van, TÜRKİYE
199
In this presentation, we will first give specific definitions and relations of concepts of wisdom, science, mathematics, knowledge, being and creature. Then these concepts will be associated with creation. In particular, The Inflation, The Big Explosion and The Big Rip theories that overlap with the verses in the Qur'an will be explained. With these theories and creation, the first emergence and collapse of science will be explained. With these theories and creation, the first emergence and collapse of science will be explained. Wisdom has existed eternally and will exist. For example, the knowledge of the Qur'an. Wisdom is subject to Allah's, Âlim, title. In wisdom, all beings, all creatures ... etc. everything is there. Allah creates certain beings in his wisdom as creatures. Science has emerged with creatures. Science is a secular version of wisdom. All laws of science will collapse with Great Doomsday. Mathematical Science: Creates the denominator of the Science Cluster. Other branches of science form the shares of the Science Cluster. Accordingly, mathematics is not a subdivision of science, but it is like a science interface. With this logic and reasoning movement, the sum of other branches of science outside mathematics refers to the interface of cultural alphabets and experience. In this case, (all science branches except mathematics): the cultural and life interface of science can be tried. The evolutionary interface of science expresses the real life story of all the changes in science. The evolutionary (variational) interface refers to the changing science depending on natural and social conditions. With this logic, science has three interfaces. 1. Mathematical interface, 2. Natural, cultural and life interface, 3. Evolutionary (variational) interface. Keywords: Science, Wisdom, Mathematics, Islam, Koran
1. VARLIK YARATIK BİLİM VE İLİM enerjinin karşılığı Allah (C.C) ilminde ve KAVRAMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ Nur (C.C) sıfatında vardır (Demirkuş, 2016). FARK VE ÖZGÜNLÜKLER 1.2. Yaratık; Geçici Kâinattaki tüm 1. 1. Varlık; Her şeyin var olduğu yaratıklar kast edilmektedir. İlim âlemindeki ilim potansiyeli içinde anlam kazanan bir varlıklar yaratıldığı an yaratık sıfatını kavramdır. Örneğin, bir bilgisayarda olası kazanır. Yaratık varlığın enerjiyle yaratılmış pek çok sayıda belki de sonsuz sayıda halleridir. Kâinatta geçicidirler (Demirkuş, animasyon ve çizim yapma ve yapay 2016). yaratma potansiyeli ilmen vardır. Ancak
çizim veya animasyon enerji sarf edilerek 2. BİLGİ NEDİR? yapıldığı ya da yaratıldığı an yapay yaratık kimliğini ya da sıfatını kazanır. Bu ilim ve Doğadaki sübjektif-objektif yaratık (nesnel), doğal (doğal bilgisayar ortamı ve habitat) olay, süreç ve olgularla ilgili genellikle yaratma ortamı olan doğa içinde aynı şey söz duyularımızla zihnimize özümsenen, alınan, konusudur. Varlık potansiyeli, gücü ve tüm giren ya da genlerimizde var olan (fıtrati- yapısal bilgi) veya zihinsel operasyonla
200
ürettiğimiz ürünlerin zihnimizde bıraktığı; 1956; Demirkuş, 2016; Demirkuş and dinamik anlamlı imaj, görüntü, ses, Bilgin, 2017). kavramsal ve ilişkisel... vb. veri tabanı gibi bilgi birimleri ya da kalıntılarıdır. Bilgi her yerde vardır. Ulaşabildiğimiz bilgilerin 4. BİLİM NEDİR? farkındayız. Bilgi bilimin veri tabanı gibidir. Doğadaki pozitif öncelikli (nesnel) bilgilere Bilimle ilgili bilgiler geçici gerçektirler. dayalı tüm bilim dallarındaki toplam bilgi ve Ebedi gerçeklere hakikat denir. İlimle ilgili uygulamaları içeren en kapsamlı bilgiler bilimi de kapsar hem ebedi olan kavramlardan biridir. Bilim, daha çok nesnel hakikatleri hem de geçici olan gerçekleri verilere dayalı olarak gelişip ilime doğru içerir (Demirkuş, 2016). emekler. Bilim hayatın başlamasıyla insanın ve bazı yaratıkların çevresinde ve iç dünyasında edindiği bilgiler bütününe 3. İLİM NEDİR? verilen addır. Bilim geçicidir ve büyük İlim; içinde, sonsuzluk, ebediyet ve tüm kıyametle (kâinatın ölümüyle) tüm bilim döngüleri, bilinen-bilinecek- yaslarıyla birlikte ölecektir. Bilim İlimin bilinmeyecek ve var olması gereken; tüm geçici sürümüdür (versiyonudur). Geçici zamanları, boyutları, olayları, süreçleri, (Fani/Dünyevi) yaratıklarla birlikte başlar olguları, eylemleri, bilgileri, yaratıkları… vb büyük kıyametle ortadan kalkar. Bilim her şeyi liyakatli, kusursuz güçte ve doğadaki yaratıkları, olayları, olguları, konumda/larda... vb bulunduran ve bilinen süreçleri…vb. her şeyi öğrenmenin mutlak hiçbir tercih ve kader çizgisinin aşmadığı- bir aracıdır. Bilim geçicidir. İlim ebedidir. aşamayacağı büyük havuzudur. Allah’ın İlim ve bilim öğrenme aracıdır. Mürşit Âlim sıfatına tabiidir. değillerdir (Gabriel, 1995;Demirkuş, 2016). Bilime ilave olarak; ahlakı, doğaötesi ve tasavvufu içeren, tüm bilgi ve uygulamaların 5. İLİM VE BİLİMİN BİR ARADA hayatla gerçek ilişki ve tanımlarıyla DEĞERLENDİRİŞİ şekillenen en kapsamlı kavramdır. İlim daha çok eğitim kavramı ile ilgili olup, beşeri İlim bilimde kapsar, ezeli-ebedi gerçek ve merkezli olarak bilime ulaşır. İlim; Allah’ın hakikatleri içerir. Bilim ise geçici gerçekleri Âlim sıfatına tabi olup tüm yaratıkların ezeli, içerir ve ölümlüdür. İlim ve bilim her ikisi de yaşayan ve ebedi aşamadığı ve hayat öğrenme aracıdır. Mürşit değildir. bulduğu ölüp ve diriltildiği tüm bilgilerin en İlimde denilince akla gelen Kuran ilmi, kusursuz, verimli ve kusursuz konumlandığı Allah’ın bazı kullarına özel olarak hidayet bilgi bütünlüğünü, ilişkilerini ve ettiği ilimdir. İlim Allah’ın Âlim sıfatının birlikteliğini içerir. İlim bilinen ve kontrolünde ve O’na tabiidir. bilinmeyen tüm bilimleri de içerir. İlim ölümsüz, gerçek ve hakikattir; bilim ise İlimin insanlara verilişindeki hikmet ve ölümlü, sonlu ve geçici bir araçtır (Allen, öncelikli amaç güzel ahlaklı dürüst insan yetiştirmektir. Ben güzel ahlakı
201 tamamlamak üzere gönderildim diye Hz. beden kabul edersek matematik onun kalbi Muhammed (AS)’nin hadisi vardır. gibidir. Kısaca matematik, yaratıklarla ilgili Peygamberlerin dini ibadet, kural ve her şeyin sembollerle, birimlerle ve sayılarla ritüellerindeki (ayinlerdeki) öncelikli amacı ilişkilerinin denklemlerle-şekillerle dost doğru yolda güzel ahlaklı insan ifadesidir (Nesin,1995; Demirkuş and yetiştirmektir. Bilgin, 2017) Bilimin insandaki öncelikli var oluş nedeni doğa ve ötesi olan fani hayata ait her şeyi 7. SONUÇ, ÖNERİLER VE VARILAN öğrenme aracı ve kuralar bütünüdür. Bilim YARGILAR meyvesi, fen, teknoloji ve sosyal iletişimdir. Güzel ahlakla (peygamberi ahlakla) Bilim 13.8 milyar yıl önce kâinatın atomdan donatılmamış insanların ürettiği, bilim, fen, daha küçük ve kâinatın bugünkü kütlesine teknoloji ve sosyal iletişimin meyveleri, denk zerreden Şişirme Kuramıyla insan ve çevreye faydadan çok zarar verir. oluştuğunu ve Büyük Yırtılma Kuramıyla Bu gün fosil teknoloji yönünde ileri kıyametin kopacağını ileri sürmüştür. ülkelerin doğaya verdiği zararın kaynağı güzel ahlaklı insan yoksunluğundadır. İlimin insandaki öncelikli meyvesi güzel ahlak; bilimin insandaki öncelikli meyvesi bilgi iletişimini artırmak, fen ve teknolojiyi geliştirmektir. Bu iki haslet birbirini tamamlar. Güzel ahlakın hâkim olmadığı insan toplumlarının teknolojik ilerleyişiyle insanlığın gittikçe daha cahil yaratık oluşa doğru gidiş arasında doğru orantı vardır. Kısaca teknoloji ve fen ağacına güzel ahlak aşısı elzemdir.
6. MATEMATİĞİN BİLİMDEKİ KONUMU Yaratıkların, olayların, süreçlerin... vb. yapısı ve aralarındaki ilişkilerin sembollerle, rakamlarla, denklemlerle ve kümelerle ifade eden bilime Matematik denir. Matematik (Evrensel, Doğal, Düşünsel, Hesabi... Vb. Matematik); ölümsüz olan ilimi öğrenmek için bir aracı olan bilimdeki hayatın varlığı ve/veya bilimi yaşatan kalbi gibidir. Onsuz bilim yaşayamaz. Bilimi bir
202
Tablo 1.1. Büyük Patlama, Şişirme ve Büyük Yırtılma Kuramlarının Örtüştüğü Ayetler (Wald, 1992; Demirkuş and Bilgin, 2017;Web Adresleri No. 1-2-3-4, 2018)
Sure ve Ayet Ayet Meali No
İnkâr edenler, göklerle yer bitişikken, bizim onları ayırdığımızı ve diri Enbiya,30/ olan her şeyi sudan meydana getirdiğimizi görmediler mi? Hâlâ Fussilet, 11 inanmayacaklar mı?/ Sonra duman hâlinde bulunan göğe yöneldi; ona ve yeryüzüne, “İsteyerek veya istemeyerek gelin” dedi. İkisi de, “İsteyerek geldik” dediler. Göğü kendi ellerimizle biz kurduk ve biz (onu) elbette genişleticiyiz Zariyat, 47 Allah’ın çocuk edinmesi düşünülemez. O, bundan yücedir, uzaktır. Bir Meryem, 35/ işe hükmettiği zaman ona sadece “ol!” der ve o da oluverir./O (Allah Bakara, 117 CC’HU), gökleri ve yeri örneksiz yaratandır. Bir işe hükmetti mi ona sadece “ol” der, o da hemen oluverir. Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah’ındır. Allah, her şeye hakkıyla Âl-i İmrân, gücü yetendir 189 Gök çatlayıp yarıldığı zaman/ Gök yarıldığı zaman. İnfitar,1/ Murselat,9 Yıldızlar dökülüp saçıldığı zaman İnfitar, 2
İlimin meyvesi öncelikle güzel ahlaklı insan teknolojik gelişme insanlığa ve doğaya yetiştirmektir. Bilimin meyvesi öncelikle faydadan çok zarar verecektir. Nitekim fen, teknoloji ve sosyal iletişimi insanlık bu asır ve bu konumdadır. geliştirmektir (hayatı kolaylaştırmaktır). Bu çalışma ile Varlık, Yaratık ve Matematik Varılan bu iki yargı birbirini Kavramlarına yeni tanımlar önerilmiştir. tamamlamaktadır. Güzel ahlaklı toplumlumlar yetiştirilmedikçe, sadece
203
KAYNAKÇA
1. Demirkuş N, Alkan D. A Brand New Approach to Sets in Mathematics. Journal of Biometrics & Biostatistics 2018, Vol 9(2): 391 DOI:0.4172/2155-6180.1000391 2. Allen H M. Science and Wisdom, Engineering and Science, Vol. XI, 1956, p.13-16 3. Nesin A. Matematik ve Doğa. Düşün Yayınları, 1995 4. Wald R., M.. Space, Time, And Gravity: The Theory of the Big Bang and Black Holes, p. 1-157. The University of Chicago Press, Ltd., London . The Second Edition 1992. 5. Demirkuş N, Bilgin E, A. A New Approach to the Definitions and Relations of the Concepts of Mathematics, Eternity, Infinity, Death, Time and The First Point., International Caucasian Mathematics Conference II ( CMC II ) August 22 - 24, 2017, Van, TURKEY, Paper ID.106, p.55 6. Demirkuş N. Humanities, Society, Science and Wisdom Concepts a New Descriptive and Relational Approach. 1. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Konferansı İnsan ve Toplum Bilimleri. IBAD – 2016, 19-22 Mayıs, Madrid – İSPANYA. Paper ID.323, p.105 7- Gabriel M. “Science and Wisdom” Bulletin de la Société Américaine de Philosophie de Langue Française, Volume 7, Issue 1/2, Spring 1995,p.30-48
WEB ADRESLERİ VE ERİŞİM TARİHLERİ 1. İslam ve Kuran’da Yaratıkların ve Bilimin Konumu http://www.dinbilim.net erişim tarihi 20.02.2019 2. Kuran-ı Kerim (CC) Kitabından yararlanılan ayetler http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/ayet/AllahCC.pdf erişim tarihi 20.02.2019 3. http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/f/yaradilis/yaradilis.swf erişim tarihi 20.02.2019 4. http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/f/yaradilis.pdf erişim tarihi 20.02.2019 5. http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/f/yaradiliss.pdf erişim tarihi 20.02.2019 6. http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/kf/sgevren/sgevren.swf erişim tarihi 20.02.2019
204
The Role of Succession Legality (Traditional Character) in Literary Creative Activity
MATKARIMOVA Salomat1
Abstract
This article thoroughly analyses the literary tradition and its factors of realization, types of traditional characters in classic literature, its peculiarities and creative nature. The literary succession is emphasized as a complex literary process and the conclusions set forth on basis of exact facts.
Keywords: literary tradition, traditional character, classic literature, creative nature, literary process.
INTRODUCTION literature filled it with news sometimes Literature develops compatibly with compiling sequence with it. As the great tradition and news continuously and literary critic I. Haqquluv claimed, enriches in account of post ideal concept, “Succession legality is the characteristic images, and literary figures. Ancient literary feature and way of literary act in Eastern achievements , gained experience are literature. There is common feature and estimated as actual and eternal heritage repetition, news and innovation”(Haqqulov which was used as a model in later creative I. 2009: 6). Striving for innovation is the activities and these literary events passed aesthetic demand of each social and from generation to generation by saving enlightening life of the epoch. importance for further epoch eventually In classic literature usually innovations becoming a literary traditional character or appear in lyrics by changing the character succession. “Literary tradition - the best system, techniques of literary thought literary experience gained by previous known before commonly. It is an alive literature, which didn’t lose its importance dialectic process showing the act of poetic and actuality in the period of epochs, turned thought. In this process classic literature into eternal heritage passing from one approaches selectively to the advanced generation to another”(Quranov D., literary traditions, tries to survive all Mamajanov Z., Sheralieva M. 2010: 12). valuable, positive natures of previous Classic literature made creative approach literature and assimilates it by denying old absorbing the best achievements of previous and resisting views to progress, saves vital
1 Urgench State University, UZBEKISTAN
205 and escort to epoch peculiarities of it. honoring the human, invigorating, Therefore, “Succession progress is the patriotism, honesty, sincere belief, common dialectic unity of saving and denying, and human matters such as striving for the piece accepting the old tradition or the growth of and abundance of world. the new feature in fighting against it. There Innovations of most classic poets could meet is no wealth, fortune without saving, no the people’s aesthetic needs and win the progress and innovation without denial. In acknowledgement of them, as they are unique act of oppositions denial appears in brought to perfection in candidness with the literary field as the tool of deliverance news of “pure stem”, “immeasurable desire” preventing from all things against the further incarnates deep ideal concept with bright development of vital elements in it” form, harmonized high proficiency with (Bushmin A. 1978: 33). At present, simplicity”. Classic poets in literature “Succession is the link between different enriched the content and form with new stages and steps in development, consisting opportunities while creating a new thing of saved elements of whole or separate from ideal-literary point of view. It can be directions in the interchange of whole seen in using, guessing in poetic thought, system as the essence of system change from literary descriptive means which has never one position to another”(Baller. 1969: 15- been used and seen before. 16). Succession legality gives eternity and stability to literature by linking present with 1) The works consisting of past and future. “Succession comes to the structuralism which is fake and far from literary field as one of the features of reality never gain significance, genuine existing ways of the law of denial of literary discoveries act and alternate roles. negative in objective significant 2) Lutfy’s ghazals, Navaiyy’s communication between new and old nature, creative works, Babur’s rubies”, Agakhiy’s society and learning in the progressive lyrics, Muqimiy’s adventure stories and period”( Haqqulov I. 2009: 6). satires are vivid examples of it. In ancient literature denying old notions 3)We should emphasize that provided the further shift for the higher common similarity and repetition can be phase of development as well as giving the observed in classic literature as a result of chance of progressive motion for the sound traditions. of epoch, widening the sphere of artistic 4) If it is seen in the form of materials, and in achieving the high picks of similarity, intellectual, emotional stability literary intelligence. Taking into appeared by writing on the same topic consideration the innovation as the event sometimes it will appear in the form of happening for the great need of real life, the extravagancy, poetry rhyme and rot source of the innovation in classical alliteration fleeting criticism in traditional literature is common people’s life, standard. developed as the high human qualities, global problems happening in the world. This is pure human qualities such as
206
5) In some writers creative works this period Russian orientalist Samoylovich odds and devotions are the means of said that it couldn’t add dynamic changes to deceptive corruption. the appearance which is undergoing far and 6) As a result, a literary tendency absolutely unrepeatable age of Central Asian appeared with the influence to be sensed and literature. Changes occurred in socio- serving for the moral change, a powerless, political life were not defined thoroughly in far from people’s pleasure, benefits and literature, in particular in poetry, new genres reality. were not introduced. “It should be pointed out that the classic literature has lagged 7) Consequently, during the process behind from reality a lot, and the traditional of continuous literary traditions the quality way in creative work nearly hasn’t crossed changes can be added as a result of feeling with the lifeway”(Haqqulov I. 2011: 5). The modernity and living with contemporary following types of succession legality are people unanimously. observed in classic literature: “Using tradition, mastering it creatively is 1. In the sphere of literary types. not only the process of accepting it, but also fighting against it as well as Bursov pointed 2. In the sphere of genres(formal). out”(Haqqul I.1990: 113). 3. In the sphere of topics and ideological Like buds of news the patterns of literary motives. news reach its perfection in terms of 4. In the sphere of sequence of characters. traditional sphere. The renewal in the 5. In the sphere of methods of literacy components of national form will be fulfilled image. with chronological development pass.
The works of authors broke through the shell of traditions and possess their own word Particularly objective description, the power and writing style acknowledged as occurrence of events extensibility can be real literary works, which gave the new found in epos such as Alpomish, Guro’gli, as traditional ideas on basis for the next epoch. well as the evidence is obviously seen in The patterns of structuralism that couldn’t Navaiy’s dastans in “Khamsa”, Qul ali, go ahead from alliteration had no literary Majlisiy, Tabibiy. The event in Navai’s significance. In particular, some creative poems as in folklore, most legends and fairy- works can be example fof it, which were tales, begins with the birth of the main created at the beginning of 19th century in character or its life-activities and finishes Kokand and Khorezm literary environment. with the death of it. And this is the common The poets of that period created their works peculiarity in “Farhad and Shirin”, “Layli in traditional way and this basis also related and Majnun”, “‘Sabbai-sayyor” and “Saddy to the topic, genre and fiction of the poetry. Iskandariy”. As well as the activity raised to creative Also, the introduction such as the childless approach to the traditions, enriching them padishah becoming father after several years significantly by updating the form. However of pleading for God, was used in Navai’s
207 literary works. The motive of being childless The presentation of the novel, narrative, is peculiar for many dastans in “Alpomish” narratives, ghazals, sermons, ruby and heroic epos, and “Guro’glu” complex of epic hawthorns, with the new sensitivity and poem. This motives can be observed in enrichment, has brought about characters of Farhad, Qays(Majnun) and traditionalism in the genres. The narration Iskandar created by Navai. genrewas continued in the history of the The work begins with the birth of Farhad Uzbek classic poetry until the late 19th and puts an end to the defeat of Chin Kagan, who early 20th centuries. The deep content of had been a childless and worrying about Lutfi, Sakkoki and Navaiy's artifacts because of the absence of a successor of his attracted the attention of artists with the throne in case of his death, and the path of artistic heritages, and in the past centuries, Farhod's difficult struggle and adventures . the magazines created in recent centuries, In “Leyly and Majnun”, the head of the Hay with the high content of this genre, have tribe of pleading for a long time and thus the become the personification of classic life and tragedy of Qais - Majnun find their writers. way. Finding the innocent child by accident The ghazal, which was used as one of the in a ruin, childless King Filaqus takes him as lyric forms of Oriental poetry in Central Asia a son waited for a long time in “Saddi's in the 10th century, passed through a long Iskandariy” and Iskandar’s maturing in and complicated way and for a few centuries work, science, intelligence and reign it acquired its classic shape. The ghazal, triumphal excavations begin. These and which was adorned at the powerful creative other similar situations indicate that epic workshop, became an instrument for every elements are reflected in classical literature poet to demonstrate his poetic power and and are defined as one of the traditional extraordinary talent. Uzbek classical poets aspects of literary genres. The classic poets Atoyi, Sakkoki, and especially Lutfi, and acted as creative for the use of literary Navaiy created works with ingenious deep traditions, and in doing so, to meet the new content and perfect form in the Turkic and essential needs and requirements of their language. When Lutfiy created and used the era as possible. Alisher Navaiy, having gazzels in the form of question and answer, deservedly maintained the traditions of the story of Navai brought ghazals in the “hamsachilik”(craftsmanship), further degree of artistic discovery with life stories perfected the ideological and artistic value of into the literature. Agahiy gave social the poems, further enhanced the life and impact to ghazzals. And later the ghazal's realistic essence of them. “Navaiy's Farhad subject had the opportunity to express the and Shirin was a new, big-scale development social dimensions which was initially, it in the centuries-old literary experience and could describe the most delicate of all the tradition”(Mallaev N. 1991: 39). It also souls, the genius, the beauty, the mysterious applies to other poems that are part of the and the vigorous enthusiasm, the mood of Navajo “Khamsa”. the lover only. The indistinct voice of the prominent, honest and graceful poets of that time brought trembling to the grief of the
208 people, condemnation of injustice, the desire every new generation will add special tones for a better life, and praise of knowledge to to it and enrich it. As it has not been finished, the ghazzal. It should be noted that over the and there are many more songs that have not centuries the technique of the ghazal has not been mentioned yet. changed, its components, the order of rhyme In Navaiy’s words: and its size have become a solid tradition. While the canaan requirements for Ishqkim, har bir ishida yozdi yuz ming turfa rubaiy(quartet) technique were repeated in xalq, the work of all poets writing the rubaiy, each Turfaroq budirki, yuz mingdin biri yozilmadi rubaiy was unique with its content, images and artistry, ideological content, and Meaning: Hundreds of thousands of people has expression character. Rubaiy’s by Bobur are written about my love in each of these cases, and characteristic in this respect. one hundred thousand of them haven’t been The laws of ‘aruz’ arising in Arabic written yet(Navai A. 1988: 480). literature have been used traditionally for centuries in our classic poetry, because of Love has become an endless source of the complexity and the difficulty of using it inspiration for classical poets. Hundreds of merged in it, as the masks are not so greatly geniuses and bards are the romantic conflicts compatible with the phonetic and lexical between love and lunar, the perceptions of features and nature of the Uzbek language. the heart, and the heartbeat of each person's Our classic literature poets such as Lutfiy, poetic talent. In the process of society's Sakkokiy, Navaiy, Bobur, Muqimiy and development, social consciousness and Furkat have created many musical and very artistic thinking, the attitude towards man, fluent forms of Uzbek aruz rhyme. love, and the principles of its evaluation Love in the broadest sense (such as ideas of have also changed, and each new literary age love for person, motherland, nation, people poet has attempted to solve the problem in a and God (Allakh), the subject and new way. In the XIII-XIV centuries, divine ideological motives with the motifs such as love was sung in the literature up to the 14th a new spirit and a high degree of sympathy and 18th centuries when the love for of friendship, heroism, and patriotism in the God(Allakh) was given in a harmonious way classic works shaped the tradition . It is with the love of the universe and the love of imperative that the traditionally transformed the real person. In particular, Alisher Navaiy subjects, the illusion of visual aids and interpreted figurative love as a means of figurative expressions, the use of ready- divine love. At the same time, the poets have made products instead of searching for new honored the humanity with the lyric of love. ones, lead to imitation. It can be seen in the Indeed, the image of the individual that they example of love lyric. The new topic of love describe and the beauty of their souls are not is the everlasting theme of immortality and merely the characteristics of the lyric poet poetry. The songs that have been sounding mentioned in that particular poem, but at the for centuries are new to every new age, and same time, in general, the beauty and
209 wisdom of the human being. The love in simulations, images and symbols and their poetry that was bestowed on them was personifications. love for man, the world, a life of diverse In summary, traditional literature is colors, a wonderful nature. The essence of characterized by the fact that the creation of the love lyric was expanding, and important novelty on basis of the ancient ground is the social and moral thoughts began to emerge formation and development of classical in the light of love. The biography and literature on the basis of ancient literature. character of modern times have now been After all, any innovation is the result of the added in the gaze to it as it defined “the change in quality and quantity of an old one. definition of the essence of the brutal fire of Even the classic literature did not use love ... the description of the spells of love ... elements that were incompatible with the love sharing joy” (Navai). spiritually-minded needs, but were replaced In fact, Navaiy wrote in preface of his book by new styles, expressions and forms, while ‘Bado ul-bidoya’: the literary creatures that were created “... What is the meaning of some of the before were formally acceptable to meet manuscript of the collection and of the their own requirements. In the classic devil's embodiment, and the description of literature, many works have emerged as the apparent meaning and the apparent tradition, innovation and workmanship, lineage. Devon can be found but we cannot while some examples of creativity are find an enlightening ghazal it at the moment, remained as imitation in it. and even if there is a ghazelle here you will The role of literary character of not have a single enchanting couplet in it. If traditionalism in Uzbek classic literature is there is a written divan, there is the waste of in that within the traditionalism ‘pure stem’ time in vain and pain suffered for nonsense” literary stories are created by classic word (Navai A. 1987: 21). It is well-known that artists coming through sieve of years from classical poets have sought to describe the early stages of society, creator’s heart, spirit unsaved aspects of love, and this successful of people and their need for enlightenment tradition has been successfully continued. shaped in a modern style, and had the chance The archetypes of the artistic image used in of living for the second time. Epos having classic literature such motifs as “solik”, led the literature initially was replaced by “faqr”, such topos as, flower and poetry later. Several sub rhymes appeared nightingale, candles and fly, “lover - within a single ‘aruz’ rhyme. The topical sweetheart – rival” in lyric, fanciful “Farhad sphere of ghazal is widened, functional - Shirin – Xizrav” is an example of sphere of literary characters enriched, words traditionalism. acquired new meanings. Certainly, it provided the literary stability of literary Traditionally, traditional artistic styles, such works , and being preferable by the readers. as “eyebrows”, “sweet words”, “rosy lips”, “spinning- craft”, appear in the form of
210
REFERENCES
Quranov D., Mamajanov Z., Sheralieva M. (2010).The dictionary on literary criticism. Tashkent. Haqqulov I.( 2009). Sufism and creativity of Agakhi. Uzbek language and literature.2009. №6. Bushmin А.(1978) Preemsvennost in development of literature. Leningrad. Baller E.А.(1969) Continuity in cultural development. Moscow. Haqqul I.(1990). Successors of eternity. Tashkent. Haqqul I. (2011). Word and its thought in lyrics of Navoiy. Uzbek language and literature.2011. №4. Mallaev N.(1991) . Flower verbal art. Tashkent. Navai A. (1987) Collection all work. Т.1. Tashkent. Navai A. (1988) Collection all work. Т.3. Tashkent.
211
Өзге Тілді Мектептерде Қазақ Әдебиетін Оқыту Мәселелерінен
ЖҰМАҚАЕВА Береке Даулетхановна1 ЕРХОЖИНА Шаттыгүл Лесбекқызы2
Резюме
Мақалада қазақ тілінде оқытпайтын мектептердің 5-11 сыныптарында қазақ әдебиетін оқытудың мәселесі қарастырылады. Аталған сыныптарға әдебиетті түпнұсқада оқыту ұстанымы, мәтіндер арқылы қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгеруіне жағдай жасау, тілдік орта жағдайын кеңейту мақсаты көзделген. Оқушылардың қазақ тілінде сөйлесуі мен тілдесу ортасының кеңеюін қамтамасыз ету өзге тілді мектептерде мәтінмен жүргізілетін жұмыстың басты бағыты болуы шарт. Оқушы тұлғасының қалыптасуын қазақ әдебиеті пәнінің тілдік-коммуникативтік, тілдік-ақпараттық қызметтерін жүзеге асыру мақсат етіледі. Оқушының рухани жетілген көп мәдениетті әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуына жағдай туғызу түпкілікті мақсат ретінде көрінеді. Осы міндеттерді орындауға қазақ әдебиетінен ұсынылған оқу материалының елеулі қиындықтар туғызатыны байқалады. Бағдарламаға қазақ әдебиетін дәуірге, әдебиет тарихының кезеңдеріне қарай жіктей, жіліктей ұсыну оқыту ұстынамдарын ескермегендіктен туындайды. Оқулықтарда оқу материалын тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтел, жұмбақтардан, шешендік сөздер, жыраулар поэзиясынан бастау сол кезеңдегі әдеби тілдік қабатты ескермеуден туындаған. Тіл үйренушіге ең алдымен ауыз-екі тілді үйрету мен сол кезеңдегі әдеби тілде жазылған шағын коммуникативті әңгімелер, сол кезеңде туған әдеби ертегілер, баяндауға құрылған шағын мәтіндерді оқыту әдеби тілді меңгеруге алғашқы баспалдақ болады. Қазақ әдебиетінің үздік шығарма үлгілері, бай ауыз әдебиетінің түрлі жанрларының көркемдік қуаты мол үлгілері, қазақ халқының ұлттық рухын, дүниетанымын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, ұлттық мәдеиетін танытарлық көркем туындылар тілдік әлеуеті қалыптаса бастаған сыныптардан енгізілгені абзал. Қазақ әдебиетіндегі бай әдеби мұра мәтін тұрғысында сынып жағдайына қарай бейімделе ұсынылуы оқыту ұстанымына негізделеді. Оқу өзге тілде жүргізілетін мектептерде әдебиетті оқыту мемлекеттік тілді оқытумен тығыз бірлікте жүргізілуі керектігі айқын. Ол үшін оқушының тілді меңгеру деңгейін ескеру, әсіресе орта буынның алғашқы 5-6 сыныптарында тіл дамыту жұмыстарын белсенді жүргізу қажеттігі айқындалады. Мұнан шығатын қорытынды, өзге тілді аудиторияда әдебиетті оқу үдерісінде мақсат-мүдде үшін мәтін талдаудың тиімді жолдарын ұсыну мен әдебиетті оқытудың тиімді әдіс-тәсілдер жүйесін құру қажеттігі танылады. Кілт сөздер: Мәтін, әдіс-тәсілдер, мемлекеттік тіл, тілдік-коммуникативтік, тілдік- ақпараттық, дүниетаным.
1 п.ғ.к., асоц. проф., KAZAKHSTAN 2 п.ғ.к., асоц.проф. С.Демирел ат.университет. KAZAKHSTAN
212
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне Н.Ж.Құрманова танымдық мәтіндермен ие болуы қазақ тілін оқытуға белсенді жұмыс түрлерін, ұлттық ойлау серпіліс әкелді. Қазақ тілін мемлекеттік механизмдерін қалыптастыруда мәтінді тіл ретінде оқыту әр салада қолға алына қолдану жолдарын, тіл дамыту бастады. Мемлекеттік тілді мектепте бағытында мәтінмен жұмыс түрлерін оқытумен қатар ересектерге оқыту, және стилін талдау жолдарын, мәтінді өндірістер мен мекемелерде оқыту осы жоспарлауға үйрету жолдарын ұсынады. салада көп ізденістерге жол ашты. Автор мәтінге жоспар құруда «Ерекектерге қазақ тілін оқытуда оқушылардың логикалық операциясы мәтінмен жұмыс жасау жолдары» атты анализ бен синтез деп атай келе, мәтінге Ғ.Т.Қозжановтың мақаласында өзге тілді жоспар құру барысында атқарылатын аудиторияларда мәтін талдаудың тиімді мәтінмен жұмыс түрлерін, оқушы жолдары сөз етіледі. «Басқа ұлт өкілдері әрекетін саралайды: «Текске жоспар мен орыс тілді қазақ ұлтының құруды үйрену арқылы оқушы берілген тыңдаушыларына тіл үйретуде мәтінмен материалдың ішіндегі ең мәнді, маңызды, жұмыс істеудің тиімді жақтары көптеп яғни ойдың дәнін тану жолын меңгереді. саналады»[1] дей келе, автор мәтінді оқу, Текске жоспар құрғызуда оқушылар сөздік жұмысын, мәтін бойынша орындайтын, оларда қалыптастырылуы берілетін сұрақ-тапсырмалар жүйесін тиіс деп саналатын логикалық ұсынады. Мәтін талдаудың бұл жүйесін операциялар мыналар: тұтас тексті өзге тілді мектептерде қазақ әдебиетін мағыналық бөлшектерге бөлу; негізгі оқытуда белсенді жүргізуге болады. ойды іріктеп, анықтау; бөлшектерге «Кез келген ана тілін шетел тілі немесе тақырыпшалар беру; оларды жоспар екінші тіл ретінде үйрету үрдісі» атты түрінде ретке келтіру»[3,21]. мақалада Т.Т.Аяпова тіл үренудің Әдетте өзге тілді мектептерде шығарма бірнеше бағдарын айтады. Олардың талдау әдістемесі оқу ана тілінде құрамында ой қозғау сұрақтары, тілді жүргізілетін мектептердегі әдістемелік айтылым және оқылым арқылы үйрету, жүйеге бағдарлай жүргізіледі. Ол өзге сөйлесім және жазылым арқылы үйрету, тілді мектептерде көркем шығарма тілдік материалдармен егжей-тегжейлі талдау әдістемесінің өзіндік жұмыс түрлерін көрсетеді. Автор тілдік ерекшеліктері мен жаңа жолдарын жоққа материалдар ретінде мәтіндерді ұсынады шығармайды. Әрине, әдіскерлеріміздің әрі мәтінмен жұмыстың бірнеше түрін пікірінше көркем шығарманы талдау атап өтеді. Олар: шығарма мазмұны толық меңгерілгеннен «Мәтіндер оқу, әртүрлі кестелермен, кейін жүзеге асырылатын үдеріс. Біздің корточкалармен жұмыс, мәтіндегі қиын пікірімізше, шығарманы талдаудың өзін жерлерін аудару, ұлттық нақыштағы сол мазмұнды игеруге арналған қадам сөздермен, анықтамалармен жұмыс»[2], ретінде қабылдауға болады. Яғни «Текст теориясы және текст талдау талдаудың әр қадамында мәтін мазмұны әдістемесі» атты әдістемелік еңбегінде игерілетін, шығарма талдана отырып, танылатын жолдары болады. Әсіресе өзге
213
тілді мектептерде шығарма үнемі бір халықтар, әлем әдебиетінің кейбір озық бағытта, бір ғана қалыптасқан жүйеде үлгілерімен танысады. Өзіндік ой- оқытыла бермейді. Әдебиетті оқытудың тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың жаңа жолдарын қарастыру жаңа қорытындылар жасауға ұмтылады. ізденістерге бастайды. Мәтін талдаудың Алайда, бұл оңайшылықпен іске психо-педагогикалық бағытын білу және аспайтыны белгілі, оқушыларға білім әдебиетті оқыту әдістемесінде белсенді қалыптастыратын құралдың бірі оқулық қолданылатын талдау әдістерін саралау болғандықтан, әдебиет пәнінде берілген осы бағыттағы оқу-танымдық ақын-жазушылардың еңбектерін, халық жұмастарды нәтижелі етудің бір жолы ауыз әдебиеті үлгілерін, ежелгі дәуір болып есептеледі. әдебиетін жан-жақты терең меңгеруде Әдістеме ғылымында белгілі болған талдаудың рөлі ерекше екені үнемі әдебиетті оқыту бағытындағы назарда болғаны орынды. Қазіргі заман зерттеулердің дені өзге тілді сыныптарға талаптарына сәйкес әдеби білім мазмұны арналмаған. Оқу ана тілінде жүргізілетін оқушының жас ерекшеліктеріне лайықты мектептерде әдебиетті оқытудың жүйесі құрылып, ұлттық құндылықтары басым біршама қалыптасқан. Ал өзге тілді танымдық оқу материалдарының іріктеп мектептерде әдебиетті оқыту әрі күрделі, берілуі ұлтжанды жеке тұлғаны әрі әдістемелік жүйесі қалыптаспаған қалыптастыруда маңызы зор. сала ретінде танылады. Өзге тілді Республикамызда жалпы білім беретін мектептерде қазақ әдебиетін оқыту мектептердің алдына оқушыларды бәсекеге қабілетті тұлға етумен қатар, мәселесін қарастырған зерттеу еңбектері, әдістемелік нұсқаулықтар, әдістемелік оларды құзыретті азамат болуға бейімдеу оқу құралдары өте аз. Өзге тілді талабы басымдылық танытуда. мектептерде оқыту мәселесін қарастыру Мәтін (лирикалық өлең мәтіні не қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде көп прозалық шығарма болсын айырмасы ізденістермен, жаңа зерттеу арналарына жоқ) тұтастай жүйелі ой толғанысын негіз болатын тың сала болып отыр. Бұл білдіреді. Жүйелі ұйымдастырылған саладағы алғашқы қадамдар біз саралаған сөйлемдер мәтіннің құрылымын мақалалардан айқын танылады. Қазақ қатыптастырады. Мәтіндегі сөйлемдер әдебиетін қазақ мектептерінде оқыту мен логикалық біртұтастылықты көрсетеді. өзге тілді мектептерде оқыту негізгі Ал лирикалық өлең мәтінінде логикалық ұстанымдары мен әдістемелік бағыты аяқталған тиянақты ой өлеңнің бір жағынан бір-біріне ұқсас болғанымен, синтаксистік жүйесін құрайды. Ол не бір өзіндік ерекшеліктері бар екі бағдарлы тамаққа, не бір шумаққа шоғырлануы жүйе деп санаймыз. мүмкін. Ал, прозалық шығарма мәтінінде Көркем шығарманы талдап-оқыту бір сөйлем не мағыналық жағынан бір нәтижесінде әдебиетті терең ұғыну ойға шоғарланған сөйлемдер бір барысында оқушы оқу бағдарламасының абзац(азат жол) мәтіннің шағын бірлігін талаптарына сай қазақ және туысқан құрайды. Әрине, әрбір тиянақты ойды «синтаксистік бірлікті» саралай отырып,
214
ондағы негізгі ойдың негізгі өзегін табу Құрылысы: 3-шумақ, 12-тармақ, а, а, б, а керек. Мәтіннің әрбір мағыналық бірлігін - 11буынды, қара өлең ұйқасымен түсініп оқу, мәтінді терең тануға жазылған. жолбасшы болады. С.Рахметова мәтінді 2. Мағасы талданатын сөздер түсініп оқу туралы: «Түсініп оқуда ретінде: бақыт – (қуанышқа кенелу, жүзі балалардың назары шығарманың жайнау, бақытты болу) счастье; халық – идеялық мазмұнына аударылады. Түсініп (ел, жұрт) общественность, публика; кен оқу барысында оқушыларда елес, ұғым, – (байық, жер қойнауындағы пайдалы бейне сияқты жоғарғы сезімдер пайда қазбалар ) ископаемое, руда; қор болу – болады. Түсініп оқу дегеніміз – (қиналу, азаптану, қорлану) страдать, оқушылардың текстің мазмұнын анық, опуститься, пасть; нарқым – (шама-шарт) терең ұғынуы болып табылады. стоимость, цена; тілімдедім – (тілімдеу) Оқығанын толық түсіну балалардың резать; түңілу – (өмірден түңілу, үміті мәтіндегі басты ойды айыра алуынан, үзілу) потерять надежду; Отан – оның мазмұнына өзінің көзқарасын (атамекен, туған жер) родина, отечества; білдіруінен көрінеді» , – дейді[5,52]. Құдай – (жаратқан ие, Алла тағала, тәңір) Мәтінді түсініп оқу барысында оқушылар бог, божество; сөнген – (өшкен) мәтіндегі мағыналық бірліктерді потухать; кел дағы –(келу) приходить; от талдайды, сөйлем арасындағы – (алау) огонь; тас жүрек – (журегі жоқ, байланысты анықтайды. Мәтінді сызба қатты, жаны ашымайтын адамға арқылы меңгеру барысында оқушы қатысты) безжалостный, санасында қабылдау, ойлау, ұғыну жестокосердный; қасиетті – (қасиет сияқты психологиялық үдерістер жүреді. сөзінен шыққан, ерекшелік) достойный, Ал сезімдердің, оның ішінде көру блогодорный. сезімдерінің физиологиялық негізі психологиялық функциялардың басқа Өлеңнің көркемсөз айшықтары: Ең түріне қарағанда анағұрлым жоғары. бірінші бақытым – Халқым менің; –Ал Әсіресе 5-8 сынып оқушыларында екінші бақытым – Тілім менің; Бақытым қабылдаудың бұл түрі белсенді екендігі бар үшінші – Отан деген – барлығы тәжірибеде дәлелденген (дәрігер – метафоралар. «Соған берем ойымның физиолог И.П.Павлов). Тірек сызба алтын кенін» деген тармақтағы «алтын оқушы санасында ұғымдардың пішіні, кен» де – метафора. Мәтінде «тас сипаты туралы ой туғызатын логикалық жүрек», «қасиетті тілі» сияқты эпитеттер желіні құрайды. Ол желі оқушының ұшырасады. санасына ең негізгі ұғымдарды анықтауға, сол ұғымдардың бір-біріне Әдетте шығарманың көркем сөз қатысын жүйелеуге көмектеседі де, өз айшықтарымен жұмыс мәтін толығымен санасында тұтасқан бірлікте тұрақтауға меңгерілгеннен кейін жүзеге асады. мүмкіндік жасайды. Мәселен: 5-сыныпта Әдебиет теориясынан берілетін білім оқытылатын М.Мақатаевтың «Үш мазмұны бағдарламада көрсетілгенмен, бақытым» өлеңінің мәтінін алайық.
215
теориялық білім әр мәтін бойынша, әр Ал өлеңнің компазиция құрылымы тақырып бойынша үнемі үздіксіз айқын. Ақынның үш тірегі – үш ұғым – жүргізіліп отыратыны белгілі. Осы халық, тіл, Отан. Осы үш ұғымның орайда өлең мәтіні меңгерілген соң, төңірегінде ақынның сезім толғанысы шығармадағы көркем сөз айшықтарын өреледі. «Үш бақытым» өлеңі бойынша табу маңызды жұмыстардың бірі түзілген тірек-сызба саналады.
Бұл тірек сызба осы өлеңдегі логикалық жеткізу үшін де бірден бір негізгі ойдың көрінісі болып есептеледі. Осы сүйенетін нысан болып табылады. орайда оқушылар тірек болатын сызбаны Қазақ әдебиетін оқытуда шәкірттердің өмірдің әр алуан қажеттігіне қарай әдеби білімін дамыту үшін көркем пайдаланады. Басқа мәтінде де шығарманы оқытудың ұтымды әрі логикалық ойлау жүйесі арқылы оңтайлы әдістемелік жүйесі жетілдірілуі жетілдіріп өзінше пайдаланады. Тірек- қажеттігі айқындалады. Қазақ тілінде сызба әсіресе өзге тілді мектептерде тіл оқытпайтын мектептерде қазақ әдебиетін үйреу үшін, мәтін мағынасын тану үшін, оқыту әдістемесі пәні аясында әдебиетті басқа қажеттіліктерде де негізгі жүйе оқытудың осындай өзекті мәселелері ретінде пайдалы. Жаңа материалды қамтылады. меңгеруде, білім жүйесінде де жадында сақталған тірек-сызбалар көмектеседі. Тұжырымдай келгенде, қазақ тілінде Тірек-сызба оқушының өзі меңгерген оқытпайтын мектептерде қазақ мағына-мазмұнды айтылым әрекетінде әдебиетінің оқытуды мәселесінің
216
зерттелуінен бірнеше қорытынды шектелмейді. Мәтін талдау үдерісінде шығаруға болады. Қазақ тілінде оқушылардың көп қырлы оқу-танымдық оқытпайтын мектептерде қазақ әдебиетін іс-әрекеті жүзеге асырылады. оқыту өткен ғасырдың 50 жылдары қолға Байқап отырғанымыздай, әдістеме алынғанымен, еліміздің егемендік ғылымында қазақ әдебиетін оқыту алғанға дейінгі мектептерінде ішінара бағытындағы зерттеулердің дені өзге ғана оқытылып келген. Сондықтан орыс тілді сыныптарға арналмаған. Біз тілінде оқитын мектептерде қазақ саралаған әдістемелік еңбектерде бұл әдебиетін оқыту мәселесін зерттеу көпке мәселе қарастырылады. Әйтсе де, дейін қолға алынбаған. Қазақ тілінде олардың көбі оқу қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ әдебиетін жүргізілетін мектептердегі әдебиет оқыту әлі де болса көп шешімін сабақтарына қатысты. Оқу ана тілінде іздейтіндей күрделі мәселе. Қазақ жүргізілетін мектептерде әдебиетті әдебиеті пәнін оқытудың маңыздылығы оқыту жүйесі бір шама қалыптасқан. оқушылардың қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгеруіне әдеби мәтіндер Ал өзге тілді мектептерде әдебиетті арқылы тілдік орта жағдайын кеңейтуге оқыту әрі күрделі, әрі әдістемелік жүйесі мүмкіндік туғызу міндеттерінен көрінеді. қалыптастырылмаған тың сала ретінде Оқушылардың қазақ тілінде тілдесу танылады. Өзге тілді мектептерде қазақ ортасының кеңеюін қамтамасыз ету әдебиетін оқыту мәселесін қарастырған көбіне тұлғаның тілдік әлеуеті мен сөздік зерттеу еңбектері, әдістемелік қорына тәуелді болуы да қазақ әдебиетін нұсқаулықтар, әдістемелік оқу құралдары оқытуды күрделендіре түседі. Оқушы аз. 2002 жылдардан бастап өзге тілді тұлғасының қалыптасуын қазақ әдебиеті мектептердегі қазақ әдебиеті пәнінің тілдік-коммуникативтік, тілдік- мемлекеттік тілде жүргізіліп келеді. Бұл – ақпараттық, тілдік-проблема шешушілік орынды бастама. Себебі әдебиет – қызметтерін жүзеге асыра отырып, халықтың тұрмыс-тіршілігімен, ұлттық рухани-адамгершілік, тілдік-эстетикалық санасымен, тілі, ділімен біте қайнасып құзіреттеліктерін қалыптастыру кеткен тұтас дүние. Қазақ әдебиетін мақсатын алға тартады. Сондықтан да аудармамен оқыту әдебиетті сол қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қасиетінен аршып, «өзге тіл мен ділдің қазақ әдебиетін оқыту тікелей мәтінмен көйлегін кигізгенмен» бірдей қылады. Ал жұмыс түрлерін кеңейте жүргізуге әдебиетті өзге тілді мектептерде оқыту бағытталады. мәселесін қарастыру қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде көп ізденістермен, Мәтін - өзінің құрылымымен ғана емес, жаңа зерттеу арналарына негіз болатын өзінің көп қабаттылығымен де күрделі тың сала болып отыр. Бұл саладағы бірлік. Мәтін табиғатын зерттеу алғашқы қадамдар біз көрсеткен қаншалықты өзекті болса, оны таныту, еңбектерден айқын танылады. талдау үдерісін дұрыс жоспарлау да Сондықтан қазақ әдебиетін қазақ соншалықты өзекті мәселе. Мәтінді мектептерінде оқыту мен өзге тілді оқыту оны айна қатесіз қайталап берумен
217
мектептерде оқыту негізгі ұстанымдары ерекшеліктері бар екі бағдарлы жүйе деп мен әдістемелік бағыты жағынан бір- санаймыз. біріне ұқсас болғанымен, өзіндік
Пайдаланған әдебиеттер: 1. Қозжанов Ғ.Т. Ерекектерге қазақ тілін оқытуда мәтінмен жұмыс жасау жолдары // Ересектерге қазақ тілін оқытудың тиімді әдістемелік жүйелері» атты республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары 08-09 тамыз. Астана, 2008. 2. 2.Аяпова Т.Т. Кез келген ана тілін шетел тілі немесе екінші тіл ретінде үйрету үрдісі //Қазақ тілі: әдістеме. №1 2009(21) 3. Құрманбаева Н.Ж. Текс теориясы және тексті талдау әдістемесі. Алматы, 2000. 4. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі . А.: Рауан, 1987. 52 б.
218
Özbekçe Metin ve İnceleme Yöntemleri
Sohiba UMAROVA1
Öz Metinşinaslik temel metodolojik ilkesi, metnin tarihini karmaşık bir biçimde incelemektir. Metnin bölümünün ruhunun izleri, hem amaçlı hem de rastgele olmak üzere, sonraki dönemde göz ardı edilmez. Metnin kaderini aydınlatır ve metindeki değişimin özelliklerini, sebeplerini ve aşamalarını ortaya çıkarır. Metin tarihini incelerken, tarihi veya edebi eserlerin yaratılma ve dönüşüm sürecini belirlemek ve kaynakları ile kaynakları arasındaki ilişkiyi incelemek önemlidir. Bu nedenle, anıtsal metin üzerine bir tekstil araştırması yapmadan önce, anıtın mevcut tüm yazılarını, yer değiştirme dönemini, metin bütünlüğünü sınıflandırmak ve daha sonra tarihini takip etmek gerekir. Her bir el yazması, her şeyden önce, tarihi eserine özgü özel bir tarihe sahiptir. 2 Metin tarihinin incelenmesi, el yazmasının mevcut kopyalarının karşılaştırmalı olarak incelenmesiyle başlar. Metinler "tam", "eksik", "düzeltilmiş" veya "eksik" görünümlerinde bulunur. Yazılarda, doğrudan veya dolaylı kimlik işaretleri ile tarihçesi restore edilmiştir. Dolaylı işaretler, el yazması eserin yaratılma ve yer değiştirme tarihi, eserin yazarı veya yazarı, sekreterin adı veya kayıtları gibi metinlik için çok önemli tanımlayıcı kriterleri içerir. Dolaylı işaretler, bu kitapta sunulan metinleri ve yazarı, özellikle tazkiralarda sağlanan bilgileri ve yazıların kontrol edilmesi sonucunda elde edilen metinsel sonuçları içerir.
GİRİŞ Metinşinaslik temel metodolojik ilkesi, belirlemek ve kaynakları ile kaynakları metnin tarihini karmaşık bir biçimde arasındaki ilişkiyi incelemek önemlidir. Bu incelemektir. Metnin bölümünün ruhunun nedenle, anıtsal metin üzerine bir tekstil izleri, hem amaçlı hem de rastgele olmak araştırması yapmadan önce, anıtın mevcut üzere, sonraki dönemde göz ardı edilmez. tüm yazılarını, yer değiştirme dönemini, Metnin kaderini aydınlatır ve metindeki metin bütünlüğünü sınıflandırmak ve daha değişimin özelliklerini, sebeplerini ve sonra tarihini takip etmek gerekir. Her bir el aşamalarını ortaya çıkarır. yazması, her şeyden önce, tarihi eserine 1 Metin tarihini incelerken, tarihi veya edebi özgü özel bir tarihe sahiptir. eserlerin yaratılma ve dönüşüm sürecini
1 Özbekistan Ulusal Üniversitesi, S.H.Sirojiddinov adını alan Akademik Lise Öğretmeni, ÖZBEKİSTAN 1Mavjuda Hamidova. Alişiar Navoi “Saddi Iskandari” dostoninig ilmi-tankidi metini ve metin tatkiki: pilil.fenler.dokt.... disertatsiyasi. – Taşkent, 1994. – S.37.
219
Metin tarihinin incelenmesi, el yazmasının 3. Geçiş hata analizi yöntemi. Makaleler mevcut kopyalarının karşılaştırmalı olarak hareketi dört hareket grubundan oluşur, incelenmesiyle başlar. Metinler "tam", seçilen metni okur, ezberler, yeniden "eksik", "düzeltilmiş" veya "eksik" kopyalar ve sonunda metni anlar. Taşıma görünümlerinde bulunur. Yazılarda, sırasında birçok hatadan kaçınılabilir. doğrudan veya dolaylı kimlik işaretleri ile Bunun nedeni, sekreterin çalışmalarının tarihçesi restore edilmiştir. Dolaylı işaretler, niteliğini anlamadığı olabilir. Metin yazarı, el yazması eserin yaratılma ve yer el yazmaları yöntemini dikkatlice değiştirme tarihi, eserin yazarı veya yazarı, incelemeli, yazı tipi görüntüleri ile özel sekreterin adı veya kayıtları gibi metinlik süslemeleri arasındaki ilişkiyi belirlemeli ve için çok önemli tanımlayıcı kriterleri içerir. hatanın nedenini belirlemelidir. Bazı Dolaylı işaretler, bu kitapta sunulan durumlarda, komut dosyaları sözcüğü metinleri ve yazarı, özellikle tazkiralarda okuyamaz, ancak içeriğe bağlı olarak, içerik sağlanan bilgileri ve yazıların kontrol tarafından düzeltilir veya onarılır. Nesnel edilmesi sonucunda elde edilen metinsel metin düzeltme, orijinal metinde bir sonuçları içerir. Türkçe metin eleştirmenleri matematikçi tarafından yapılan tarafından aşağıdaki inceleme yöntemleri karşılaştırmalı bir analiz yoluyla kullanılmaktadır: düzeltilecektir. 1. Metinsel değişkenleri analiz etme yöntemi 4. Yazarın metin hatası algılama yöntemi. Matematiksel ayrımların analizi, orjinalin Bazı sanatçılar, eserlerini kopyalamak veya "orjinal" metnin restorasyonuna giden zorunda kalmadan yazarların eserlerinde yolun vazgeçilmez bir parçasıdır. Metin hata yapabilir. Örneğin, düşen karakterler, yazarının, metin tarihindeki tüm periyodik tarihlerin yanlış yorumlanması veya bir değişiklikleri izlemesi ve ortaya çıkış başlık ya da birkaç cümle gibi mekanik nedenlerini tanımlaması önemlidir. Analiz olabilir. Komploun yazar tarafından yapılıp basit farklılıkların araştırılması ile başlar ve yapılmadığını bulmak, yazarın ideolojik kesin sonuçların sonucuyla biter. Yazma konumunun, bilimsel ve edebi yeteneğinin kopyalar arasındaki farklar kronolojik ve içeriğin eleştirilme düzeyinin bir analizi sıraya, grup ve bölgelere göre verilmiştir. ile yapılır. Metinsel farklılıklar, bilinçli bir ayarlamanın 5. Akıllı bilinci analiz etme yöntemleri. sonucu olarak, yazarın ya da sekreterin yanı Kasıtlı veya kasıtsız metin değişikliğini ayırt sıra, yazıların ve yazıların yanlış etmek karmaşık bir analitik süreç gerektirir. yazılmasından kaynaklanmış olabilir. Metindeki değişiklikler, yazarın veya 2. Ana metin hazırlama yöntemi Ana metin yazının "olması gereken veya olması yapımı, metin araştırmalarına kapsamlı bir gereken" metninin düzeltilmesinden giriş yapılmasını gerektirir. Bir ana metin kaynaklanacaktır. Tercüman, her şeyden oluşturmak, yazarın orijinal metni değildir. önce, kaynakların kronolojik yaşına bağlı Yazarın metnini sıfırlamak neredeyse olarak farklılıkların dinamiklerini imkansız. Metin yazarı, metni yalnızca çizmelidir. Değişimin kaynağın “kaderi” nin yazarın sürümüne yaklaştırabilir. Ana hangi aşamasında gerçekleştiği ortaya çıktı. metinden bahsedildiğinde, metin yazarı Bundan sonra kaynağın tarihi, saati ve yeri, tarafından yayınlanacak makalenin son hali dönemin öncelikli ideolojik ve politik öngörülmektedir.
220 yönleri incelenir. Bu analizler bir değişimin ikinci kopyada genellikle tek bir metin kasıtlı veya kasıtsız olup olmadığını belirler. parçası kaybolmaktadır. Aslında düşmüş ya 6. El yazması tanımlayıcısının çalıştırılma da tam tersi olsa da, ilki tam bir soruşturma yöntemi. Metin üzerinde çalışmak, yazının gerektiriyor. Bu sorgulama yöntemi hem dış yazılarının incelenmesiyle başlar. “kendi” katılımcının toplanmasıyla başlar. Oryantal kitap sanatı, katı ilkelerine dayanır. 8. Parlaklık ve enterpolasyon analizi. Metin, kitabın bireysel notlar, tablolar ve Yazıtlarda yorumlar, dolgular, konuşmalar, yarış içermeyen önemli bir parçasıdır. diğer kaynaklara bağlantılar, Kuran'dan Başlıktaki bileşik yapının içinde, bazen örnekler veya hadisler dokuda parlaklık bazen günün sayfaları arasında bile bazen olarak adlandırılır. Bunlar ana metinden ayrıdır ve genel içeriği tamamlamaya hizmet koyu (bazen eserler de dahil olmak üzere) diğer mürekkeple (örneğin kırmızı) eder. Geçerli metindeki yorumlar adı altında mürekkeple yazılır. Tablo - Sayfadaki temel verilen tüm bilgiler parlaklığı ifade eder. metin yerleşimi (metin kutusu). Metinler Eski kaynaklarda, sayfanın ana metin farklı şekillerde düzenlenebilir - kutuplar, iki kutusunda bir resim vardı. Ancak, el sütun, dört sütun, merdivenler, eşkenar yazması kopyalama sürecinde, bazı komut dörtgen, daireler, gergedanlar. Bir tür dosyalarının metni ana metne eklediği dekoratif eserdir ve şiirsel metinlerde durumlar da vardır. Böyle keyfi bir değişime sıklıkla kullanılır. Kenarlık - sayfanın enterpolasyon denir. Enterpolasyonu ana kenarı. Tablodaki açıklamanın (metin metinden ayırmak, metin yazara bakan kutusu), başka bir metnin paralel olarak karmaşık görevlerden biridir. yerleştirilmesi, onay ya da metin bölümüne 9. Yazılar arasındaki farkların analizi. Metin yansıma uygulamaları Piyon - Bir sonraki yazarı yazılarda çalıştığı için, hangi sayfanın başlangıcını tanımlayan, sağ metinlerin kopyalandığını açıkça belirlemek sayfanın sağ alt köşesine yerleştirilen kopyalar arasındaki farklılıkların kelimedir (yarış sayfalarının sırasını nedenlerini açıklar. Bu süreçte metnin işaretlemek için sayfanın numarası yerine kopyaları kronolojik sıraya göre kullanılır). Kolophon - yazının sonunda gruplandırılmış ve en eski versiyonlarla sekreterden bir referans. Sekreterin adını, karşılaştırılmıştır. Bu analiz sonucunda, yazının aktarılma tarihini ve sekreterin çalışmanın orijinal versiyonunun yorumlarını içerecektir. Ayrıca, el yazması tanımlandığı varsayılmıştır. formatı, kullanılan kağıt türü, kağıt türü, 10. Kopyalar arası etkileşim ve ilişki çeşitli süslemeler el yazmasının tanımlama. Makaleleri ve makaleleri açıklamasında önemlidir. incelerken, hangi metnin kopyalandığını 7. Koni yoluyla metin restorasyon belirlemek önemlidir. Doğal olarak, kitap yöntemleri. Bağlamın, metin içeriğinden orijinal veya benzersiz bir kopya olarak yanlış olan yanlış sözcüklerin veya kabul edilirse, bu yöntem kullanılmaz. cümlelerin yerine geçtiği anlaşılmaktadır. Ancak, asıl metin ve birçok kopya ışığında, Anayasa, sadece keyfi veya ihmal kaynaklı metin tarihini kapsayan, kopyaların coğrafi- hataların düzeltilmesi için geçerlidir. coğrafi ve periyodikliği açısından, edebi 8. Ekstralar ve bırakma algılama yöntemi. sürecin düzeyi ve verilen eserle ilişkisi Kaynakların karşılaştırmalı çalışmasında, kopyaların kalitesine bağlıdır.
221
11. Metinlerin sınıflandırılma yöntemi. iş, kağıt veya kayıtların bir kopyasının bir Metinler türe ve basıma göre sınıflandırılır. kopyası ile yaklaşılabilir. Tarihin Metin dosyası için sınıflandırma önemlidir. belirtilmesi, kopyalamanın ve diğer Metin, çeşitli türler ve baskı türleri ile kronolojik olayların metin işleme karakterize edilebilir. süreçlerine etkisini belirlemek için 12. Tantolojik karakterlerin tanımlanma önemlidir. yöntemi. Yazılar ayrıca yer değiştirmelerinin 15. Metin oluşturma metnini belirleme belirli aşamalarında belirli adlar altında da yöntemi. Metnin net olmadığı durumlarda, kopyalanabilir. Eserin ünlü adı ya da bu metnin konumuna bağlı olarak belirli türün adı, neden olur: Eserin orijinal adını sonuçlar çıkarmak mümkündür. Bu, metin geri yüklemek için metin yazarı, okuduğu içindeki olayların açıklaması, açık eserin kopyalarını inceleyerek ve sayfalardaki çerçeveler ve notlar ve karşılaştırarak metni el yazmasından ayırır. mühürler gibi, metin geçmişini açma fırsatı 13. Metin yeniden yapılandırma yöntemi. Bir veren tüm olanakları keşfedecektir. metin yazarı, metnin, el yazması kopyalarda Geleneksel fonetik, morfolojik ve leksik çoğaltma veya üst üste binme gibi biçimler, belirli törenler ve gelenekler, farklılıklardan oluştuğu durumlarla metindeki gelenekler, metnin konumunun karşılaşabilir. Bir metin yazarı, iyi ve iyi iyi bir göstergesi olabilir. okumalar yerine, yazarın ideolojik ve edebi 16. Atıf ve Nitelik: Bu nitelik, metnin yazarı seviyesine uygunluğu açısından yönettiği anlamına gelir. Ateteza'nın, belirli bir eserin birincil metni ve yönettiği orijinal metni yazarı hatalı gösterildiğinde telif hakkı analiz etmelidir. ihlallerine karşı olduğu söylenir. 14. Akıllı Evreleme Yöntemi. Metnin Yukarıda bahsedilen araştırma yöntemleri, metninin yokluğunda, metne dayalı metin yazmaları alanında kullanılmaktadır. sürümlerdeki farklılıkların asıl metinle ilgili Modern ders kitapları, edebi arşivler ve olarak varılması güçtür. Yazıya, eserin periyodik basın araştırması ile ilgili metin tanımlayıcı işaretlemeleri veya çizimlerdeki araştırma teknikleri bunlardan farklıdır.
222
Recognizing a personality through the speech performance (on the basis of linguo-criminalistic analysis)
ORDABEKOVA Khafiza1
RATBEKOVA Aimen2
Abstract Despite being a newly emerging science, nowadays, psycholinguistics is one of the highly explored sciences. One of its implementation is in the work of judicial liguists.Along with the main liabilities, judicial psychologists’ responsibilities include testimony, textual interview, analysis of risky anonymous texts and, generally, an attempt to reach the truth through the use of language. Recently, the linguists are exploiting their knowledge not only in the linguistic sphere, but also in the judicial system. In its turn, it enhances judicial operations, because the linguistic analysis made on criminal records by the linguists in the judicial system indicate the ways to identify prosecutors. In the judicial system, the lingustis can realize several cases though the responses of the respondent. For instance, the voice of a respondent might transfer his/her emotional condition. It determines someone’s psychological aspects as: danger (fear, panic), anger (offence, wrath, revenge, ire, hatred and risk); happiness (happiness, satisfaction, being content, fortune) and worry (sorrow, bitterness, disappointment). The voice might also detect whether the respondent is ridiculing (mockery, smile), taking an offense (regret) or fooling. Talking differently, each emotional condition of a humanbeing can be interpreted though his/her words. For that, an expert should be well-educated. It is extremely significant for an expert to know the figurative meaning of each spoken word and to feel the psychology of the respondent. In order to be a highly categorized expert, you need to be knowledgeable in linguistics, psychology and law. One of the old methods of identifying someone though speech is analysing handwriting. It is possible to understand the prosecutor’s inner condition through his/her handwriting. Allowing them to happen (outer and inner factors),performer’s gender and age helps to indicate the social and demographic parameters. Graphic analysis of the handwriting is a method used for diagnosis in differential psychology and psychophysiology, because each person’s writing properties indicate his/her personal qualities. In this article, we will discuss each of these issues and identify the correctness of the prosecutor’s responses, judicial letters and claims.
INTRODUCTION
1 Ph.D, Associate Professor, KAZAKHSTAN 2 Master`s student, 1st course, KAZAKHSTAN
223
At the present, consideration of any of linguistic regularities, theories. Language, linguistic phenomena from the point of view serving society, that is, when applied by of the anthropogenic factor, that is, the subjects, along with an understanding human factor, and not structural linguistic between them, allows for the emergence of knowledge, has formed many new linguistic linguistic contradictions that require justice disciplines. The objects of study of these and the intervention of the law. Experts with disciplines are large language- a special philological education are involved communicative units, such as text, in resolving such contradictions that have discourse, concept. As a result of the arisen on the basis of linguistic activity due direction of anthropological science, such as to insufficient pure legal education, linguistic culturology, cognitive linguistics, scientific principles and conclusions are pragmalinguistics, psycholinguistics, ethno- based in linguistic disciplines such as sign linguistics, and social linguistics emerged and marker, sign and interpretative attitude, and developed. Modern linguistics is not semantics and pragmatics of language, interested in small language units, such as language culture, is determined by the cross phrases, sentences, adverbs, but even more nature of forensic linguistic expertise. units are set on the direction — text, To date, linguistic expertise deals dialogue, discourse, and the communicative- with the following issues: functional direction of adverb learning. - research of semantic content and Modern linguistics is focused on language features (document, newspaper consideration in terms of tendencies to article, television program, company name, attach importance to the extralinguistic trademark, etc.) of contradictory, factors of human communication, the controversial texts and statements; communicative-pragmatic approach. Language was formed as a social and - research of texts, words or linguistic communicative-oriented structure of human features that caused a contradiction with the activity. genre, composition or lexico-grammatical composition; One of the scientists who first formulated the theory of pragmatics in the - research of commercial names russian language A. S. Aristov says: "If we (brands, trademarks, domain names) in order are talking in the direction of static (or to establish the authenticity, structural) linguistics provide from the point individualization, novelty of texts; of view of the text, sentence, word and their - to explain the rules of application of grammatical form, the linguistic regularity the norms of the modern kazakh language in dynamic linguistics provide for the taking into account the functional and adaptive use of language in terms of actions, stylistic features of the text on the basis of use, goals, interests, assumptions, its professional linguistic knowledge [2]. communicative situations." [1.5]. A person communicates, exchanges Legislative expertise is one of the thoughts with others due to the fact that he branches that contribute to the applied nature compensates for his vital needs. To do this,
224 uses phrases in accordance with the evenly-sloppy-medium-good- grammatical rules of this nation, language. explicit-fast. The quality of We are talking about transmitting articulation also plays an important your thoughts through your language called role. For example, explicit speech. Speech is the use of a certain articulation is an indicator of internal language of the individual in the process of order, and implicit articulation can communication. Speech serves to exchange show distrust and weakness. Another views for the settlement of mutual fact is that every nation can have its understanding between people. Through the own articulation values. What we say speech process, a person enriches his by implicit articulation, the knowledge and practical experience. brazilians demonstrate a protective ability.
Recognizing of linguistic identity through Physical Emotional linguistic expertise Inhibition Danger (fear, With the help of experts working in (exhaustion, anxiety), anger court, at the present time, it can be said that burden, (protest, rage, he reveals various ways of crime, for relaxation, revenge, spite, example, the form of analysis, may be weakness, hatred, threat) written words of the suspect by telephone or depression, by special means. In order to find out a insomnia, terrorist by his voice, we need to know tiredness, information about the voice. V. P. Belyanin misunderstandin in his work "Psycholinguistics" gives such g, indifference) descriptions of human speech activity. Excitement Happiness 1. Rate of speech: on average we speak (thrill, temper) (satisfaction, 4, 5 syllables per second, we can fascination, make 270 syllables per minute. joy), concern There are the following types of (sadness, grief, speech rates: long and short delays/ disappointmen fast and slow delays/ slow and long t) delays / slow and without delay. Taunting 2. Rhythm: normal-in order-excessive; (mocking, uneven (an indicator of uneven smirking), emotions); excessive (occurs in disgruntled untrusted people): too open rhythm (remorse) (can occur in mentally retarded people) 3. You can also analyze the articulation: there are such types:
225
Table 1. power of body and speech, which is harmful. With the help of a voice, you can " This definition does not apply to such determine a person’s condition [5]. careless cases as a car accident, pedestrian Verbal aggression is “offensive collision - a definition issued in relation to pronunciation, negative mood, feeling or fights, threats, insults, as well as gossip, intention to be expressed in indecent, rude, ridicule. The authors demonstrate two states tactless speech". There are two types of of aggression: language aggression. On the one hand, verbal aggression (exactly, insult) serves to express negative emotions and feelings. To the feelings of sentiment that causes verbal aggression are anger, despair, disappointment, reluctance, hatred, Physical (causing accusation, unfriendly and etc. Such aggression often occurs in response to a harm to Social (causing a irritation in the external sensations. For human body) example, when the rude person in the store, harm to mood of a when stepped on the feet in public transport, person) in the marginalization or rejection of the requests of the person with the objection to the dispute – the answer is this physical or psychological discomfort can be refuted, argumentative, swear words for the interlocutor. The main function to express Social aggression can lead the victim disagreement of this character is to sad consequences, such as depression or psychological hardening, such as relaxation suicide, as a result of some events that have of nerves, recovery from negative mood. On become widely known to society. the other hand, language aggression can be expressed in the form of a special intention Men are more aggressive than women. – the desire of the addressee (speaker / Pay attention to the above examples: writer), purposefully focused on causing the basketball player Charles Barkley, in 1997, addressee communicative damage in the bar, was drinking alcohol, showed the (discrimination, insult, mockery), or the case when a stranger threw a glass of water. intention to pursue their interests (to prove Barkley, despite the fact that he did not get themselves, self-defense) in any wet, and a stranger can resist, caught and "prohibited" ways. threw him out the window of the bar, at that moment the police detained Charles. In the writings of David G. Myers However, witnesses of the incident were and Jean M. Tuenge "Social Psychology" in satisfied with the character of Barkley. And relation to this aggression it says: "social then when they asked Barkley, "do you psychologists defined aggression:" the regret that threw this man out the window?",
226 he replied, "I regret that didn’t throw from Table 2. the floor above." That is, we see that Types of aggression [4]. aggression prevails through his style of speech. At the present, there are basic The main types and forms of verbal principles for describing the semantic aggression include insult, envy, bluff, rough, characteristics of language units for the rudeness, accusation, mocking, complaint, study of conflict texts for expert purposes. incitement and slander, quarrel. These are the principles that are based on any linguistic research. Type of Definition In the analysis should take into aggression account that the word and the use of words is multivalued. The word in speech has a Insult humiliation of others direct and figurative meaning, especially it honor and dignity. has a multi-valued character. And when it is used, only one meaning of multi-valued Bluff Contemporary words is actualized. Language usage meaning— intimidation, (phrase, stable combination) may have a terrorizing, hectoring. different meaning in the text. Only the text can determine in which meaning the
language usage or the word is used. Rudeness behavior that has a However, the interrogator and the negative impact. respondent may differently understand the used word and speech, a dispute arises due Mocking making fun of someone to the different interpretation of the text of or something in a cruel the conflict. Therefore, before the start of way; derisive. linguistic expertise, it should be borne in Complaint appeal to state, public or mind that the word has many meanings. And international bodies, in order for the expertise to be more their officials about the accurate, you need to do the following violation of legal rights things. and freedoms. 1) explanatory meanings of the words Slander dissemination of that caused the dispute and conflict should inaccurate information be collected and used as a linguistic tool. discrediting the honor 2) should highlight the meaning of the and dignity of individual word used in the text of this conflict. or legal person that undermines his For example, it is necessary to prove reputation. that the words that caused the conflict (fascist, blue) were used in a controversial text not in the literal meaning (a member of
227 a fascist organization, a representative of the value of evidence? No: it's just 68% of movement of blues) in a figurative meaning students could not change the decision. And (cruel person, female character). And for an here we feel the power of the fact that the accurate knowledge of the meaning of the speech of each person affects the other word, you must use an explanatory person through the word. dictionary. The "explanatory dictionary of In order to get to know the author the Kazakh literary language" will help it. through speech, first, it is necessary to know Dajjal noun, sentence. Tazhal. 1. his functional state, general state, mood Religious.figurative. Monster, destructive changes, activity level, attitude to life with power that reaches something bottom. 2. the mastermind. Secondly, they include the Sentence.exp. Great power, the strongest of implementation of maturation-wave all, lord of huge power that spread panic. 3. regulation, which includes what is not Enemy, a person who wishes hostility. 4. included in the area of his real poetic. Disaster, trouble, problem. // consciousness, which is expressed in the Gluttonous, strong, insatiable, greedy, meaning of a particular class of person. hostility.[4.441] In this regard, it is very important Sometimes the influence of the that the text be analyzed not only from the evidence of witnesses can be real, but much state of the written, but also from the stronger than abstract information. “I saw it unpronounced point of view. Such method is with my own eyes!” Everyone knows that widely used in analyzes of political content, this is a controversial issue. Due to the fact in particular, American political scientists that Psychologist Elizavet Loftus doesn’t who read the speeches of high-ranking pay attention to the obvious evidence of officials of foreign countries. witnesses to the incident, she says that she Due to the psycholinguistic analysis believes in this and provides concrete of the text, it can determine in which state evidence. While she pointed out to students the author was in the process of writing. This that the robbery that led to the murder, but may be, above all, fatigue, alcohol or drugs there were no witnesses, there is only and psychological abuse. Secondly, in circumstantial evidence, then 18% of the accordance with the text, it is possible to students voted for the suspect. To the next determine individual-typological properties group of students she showed this event, depending on the strength, content and along with the evidence of one witness. At balance of nervous processes. this time, those who believed in the evidence of a witness, and who considered the suspect Language in some cases expresses guilty became more, 78% voted. And in the words related to the career, education or third group, she indicated that the lawyer had profession of the author. For example, we denied the evidence of a witness (a witness see that a person who has informed a lot said that he sees poorly at the level of about scuba diving has knowledge in this 20/400, especially not wearing glasses). Do area or has served in this area. Another you think a lawyer’s denial can affect the example can be noted that people with
228 grammatical literacy, who can correctly same locality, and some are very active. For speak colloquially, are highly educated. In example, it can be said that the verbs “I will addition, in dealing with a person, one can kill, I will break, I will strike with a knife” determine his environment, that is, was born have not yet been implemented, but the in a poor or rich family. verbs “I will come, I will find, I will do it,” For example, the author of the letter are often committed. Some suggestions may in the attack on religion turned out to be that indicate distrust; “The police officers he often spoke about religion at work and showed me rudeness, etc.,” and “go to the urged colleagues to recover from sin. In the bank and arrange a credit in your name, now speeches of a person who creates such a gives everyone” shows that the proposal was threat, you can feel his consciousness. causing a particular concern. “Is it possible to find out the age of a Most letters of danger are spelling person through speech or letters?” We would mistakes. It is important that the researcher answer that it is difficult. Because due to the knows how accidental this mistake is. At fact that all people speak languages, it is first, it can be a rarity and an occasional difficult to determine the age through their mistake, since such errors are often not speech, but in some cases it can be noticed. checked. Secondly, it can be a permanent For example, dear, in our time, pioneer, etc. mistake, i.e. because of ignorance. Third, through these words we know that this is an there may be deliberate work that may prove adult person. However, when foreigners say illiterate, confusing researchers. this, the situation changes. Well, mess, hell, Some texts may have syntax errors. oppana, cool etc. With the help of these With the help of such mistakes one can words, you can immediately find out that determine the nationality of the person who this is a young man. wrote the letter. In some cases, you can see Let's look at the letter of Roman Lebedev. that the thought is not fully completed, He wrote a letter before the suicide. It is which indicates the condition of the person difficult to know exactly who it belongs to, recording, that is, when writing the letter was since he did not write down the letter. Text: drunk or injured. “I am Roman Lebedev, I confirm that I Conclusion committed suicide under the influence of Language, serving society, that is, Arcadia Lvovna, who demanded money when applied by subjects, along with an from me to maintenance of the school, which understanding between them, allows for the I did not have.” The analysis showed that the emergence of linguistic contradictions that letter did not belong to him, because of the require justice and the intervention of the writing style was not typical for the style of law. Experts with a special philological 14 years age boy. education are involved in resolving such At the same time, the intent of the contradictions that have arisen on the basis criminal can be felt through verbs. of linguistic activity due to insufficient pure Currently, some verbs can only stay in the legal education, scientific principles and
229 conclusions are based in linguistic filled the document, the identification of the disciplines such as sign and marker, sign and text and audio recordings are the main data interpretative attitude, semantics and of the evidence of the crime. pragmatics of language, language culture, is Recently, the formation of determined by the cross nature of forensic communicative competence of a lawyer, law linguistic expertise. enforcement specialists, through which the Due to a misunderstanding of the formation of their qualifications is actualized legal meaning when interpreting a every day . The essence of professionally vocabulary, may arise various oriented educational direction is the creation inaccessibility, and then arise the problem of of conditions for pedagogical processes, misunderstanding and non-acceptance of the formation of students as future professional texts of the law. The main reason for this is specialists, development of their abilities that lawyers consider the text only from a and knowledge. Due to the lack of formation legislative point of view, not paying of professional educational process aimed at attention to the linguistic basis of the term, a lawyer, law enforcement specialists, the content of adverbs in the text. However, students do not have the desire to learn the the study of legislative texts by specialists of language, including Kazakh language. Due linguistics only from the point of view of to the underdevelopment of communicative linguistically and not taking into account the knowledge and abilities of lawyers, they legislative aspect leads to a change in impede the work as a professional. semantic meaning. Kazakhstan one of the countries with Since the beginning of the a high level of crime and at the present the modernization of forensic linguistic goal has been set to reduce crime, to expertise with new methods and application humanize it. Nevertheless, the forms of to criminal and forensic cases, also the area investigated crimes, related to the use of under consideration has been expanding. words in a criminal case, are not excluded Currently, the litigation process pays from the law. special attention to the complex expertise Lawyers and law enforcement developed by specialists in various agencies which have a developed industries. Including the role of journalistic communicative ability, a rich vocabulary experts. Thus, without knowledge of the and formed philological knowledge can language it is difficult to conduct a forensic- freely convey their thoughts and gives them economic expertise, since the recognition of the advantage of explaining, describing the the linguistic identity of the person who course and circumstances of events.
REFERENCES
230
1. Коммуникативно-когнитивная лингвистика и разговорный дискурс /С.А. Аристов, И.П. Сусов // Лингвистический вестник : сборник научных трудов. – Ижевск: Изд-во учебно-методического объединения Santa Linqua, 1999. Вып. I. – стр. 5-10. 2. Голубева Е.В. Gроблемы лингвокриминалистики в аспекте современности//Международный студенческий научный вестник. – 2016. – № 5- 3 3. Майерс Д., Туенж Ж. Әлеуметтік психология. 12- басылым.- Алматы: Ұлттық аударма бюросы, 2018.-648 бет. 4. ҚӘТС, Т.4: Б-Д. – 752 б. – Алматы, 2011. 5. Белянин В.П. Психолингвистика: учебник/В.П. Белянин. - 2-е изд. – М.: Флинта: НОУ ВПО «МПСИ», 2011. – 416 с.
231
“Manas” Destani’nda Dostluk ve Beraberlik (Edebiyat kuramları: Folklor)
ÖMÜRALİEVA Canar1
Öz “Manas” destanı Kırgız Türklerinin bütün dünyaya gururla kazandırdığı medeniyet ve kültür alanında büyük, kutsal bir miras olduğu bir gerçektir. Destanın hacmi ve içeriği bu sözümüzün ispatıdır. “Manas” Destanı’nın ele alınacak önemli konuları olan oluşma devri, betimlemesi, olay örgüsü, kahramanları ve tipleri üzerinde dün ve bugün incelemeler, araştırmalar devam etmektedir. Manas’in kırk yiğidinin bazıları Kırgızların yaşadığı topraklara kendi isteğiyle gelmişlerdir, bazıları ise Kırgız, Kıpçak, Kazak halklarının Karatoko, Alçın, Argın, Noygut, Alban, Dörbön gibi çeşitli soylardan idi. Manas’ın kırk yiğidinin çeşitli milliyete ait olmasına rağmen onların arasındaki dostluk, oy birliği, beceriklik ve eğitime doğru yöneliş, vatanseverlik ve vatan için mücadele etme gibi özellikler onların düşmanlara karşı savaşmasına ve düşmanları yenmesine neden olmuştur. Manas ile kırk yiğit arasındaki dostluk ilişkileri şimdiki anlayışa göre demokratik bir şekilde başlayarak geliştirilmiştir. Manas hiç bir zaman kırk yiğidine sıradan bir asker olarak davranmamıştır ve her hangi bir şeyi yaptırmamıştır. Kırk yiğit ile Manas arasında dostluk, anlayışlılık ve verimlilik yaşadığı için aralarındaki ilişki daha da sağlamlaştırılmıştır. Manas destanında Manas’ın dostluğa, oy birliğe, halk egemenliğine, verimliliğe, insani özelliklere önem ve değer verdiği görülmektedir. Bildirimizde destandaki Kırgız, Kazak, Özbek, Kalmuk, Çinli (Manas ve çinli Almambet’in dostluk ilişkisi), Mançu, Tacik, Afgan halklarının arasında çeşitli münasebet ve dostluk ilişkilerini ele aldık. Dostluk konusu bütün dünyada ciddi çalışmaları talep eden, insanların birlik ve huzur içinde yaşamasını etkileyen güncel problemlerden biridir. Bahadır Manas’ın kırk askeri çeşitli uyruklardan olsa bile vatan uğruna Çin ve Kalmuk’larla yapılan savaşın kazanılmasının, Müslüman Türk halklarının ortak bir devletinin kurulması için birlik ve beraberlik içinde çalışılmasının dostluk açısından önemli olduğunu bildirimizde açıklamaya çalıştık. İki insanın dost olması bazen iki büyük devletin dostluğunu sağlar: Bahadır (Kahraman) Manas ve Akun Han dostluğu buna bir örnektir; bazen de tam tersi bir savaşın çıkmasına neden olabilir: Bahadır Manas ve Almambet ilişkisi buna bir örnektir. Bu dostluk ilişkilerden, teklikten çokluk durumu ya da teklikten yokluk durumu gibi sonuçlar çıkabilir. Bilidirimizde “Manas” Destanı’ndaki birlik, beraberlik, gerçek dostluk gibi ilişkileri günümüzün insanlarına yansıtmaya gayret ederek, açıklamaya ve incelemeye çalıştık. Anahtar kelimeler: Manas Destanı, dostluk, birlik ve beraberlik.
1 Kırgızistan İlimler Akademisi, Cengiz Aytmatov adındaki Dil ve edebiyat enstitüsü araştırma görevlisi, KIRGIZİSTAN
232
Abstract It is undisputed that the Epic of Manas is a crucial, great and sacred heritage of the Kyrgyz people and deserves to be represented in world arts and cultures. Proof of this are the content and volume of the epic. A number of scientists in the Soviet era and today explores the questions related with its appearance, the era, the idea, and the images that are some of the main issues of the epic. One of the main ideas in the Epic of Manas is the friendship of the peoples, the study of the theme of friendship. Because, after the Chinese, Kalmaks looted, ravaged and scattered the Kyrgyz people, to gather it again, to unite the different tribes, peoples into a single, large state needed except the mind and courage, the unity, harmony and friendship. Despite the fact that forty choros (warriors) of Manas were representatives of different tribes, different nationalities, together they rebuffed and exterminated thousands, a countless number of enemies and gained a victory, because among choros were friendship, understanding, dexterity, knowledge, loyalty and love for the Fatherland. The friendship between Manas and the forty choros began, in modern parlance, democratically and developed in a democratic character. Manas never perceived Choros or subordinate troops as his servants, did not force to carry out his orders. Bonds of true friendship, harmony, understanding, devotion, loyalty linked forty choros and Manas to each other. We can see the nature, the human qualities of Manas, who put in the forefront the friendship, harmony, sovereignty and prosperity of the people, in the bringing together disparate people, in establishing a single state, in preparation for war, in his attitude to people, to forty choros, Almambet, Bakay, Koshoy, Chubak and others. He hated envy, greed, avarice and fought against them, not sparing himself. This is evidenced by his actions in relation to Kozkamans and ten sons of Oroz. And today in our multinational state the theme of friendship remains one of the most topical questions that require serious study and affecting the consciousness of the people to continue peaceful coexistence. In our work, we will try to determine the place and significance of friendship in the comprehensive development of the Kyrgyz state, built on the basis of unity of the multinational Muslim-Turkic people and a united, strong military base, consisting of Kazakhs, Kipchaks, Uzbeks and other tribes, nationalities in the liberation of the Ala-Too by Kyrgyz people from the Chinese and Kalmaks in the Epic of Manas which is largely in tune with our present multinational Kyrgyz Republic. Keywords: Epic of Manas, friendship, multinational Muslim-Turkic people.
233
GİRİŞ destandaki Kırgız devletinin benzerlikleri Kırgızların milli gururu olarak kabul edilen görülmektedir. Kırgızlar, XXI yüzyılda Manas Destanında yer alan temel birçok milliyeti barındırmaktadır bundan görüşlerinden biri, Manas’ın miras bıraktığı dolayı Kırgız folklorunda çok milliyetçilik yedi nasihatın ikincisinde ifade edildiği gibi ve enterrnasyonalizm gibi fikirler “Uluslararası oy birliği, dostluk ve mevcuttur. Bunun gibi fikirler oy birliği, işbirliğidir”. Dostluk meselesi, Manas dostluk, birlik ve bütünlük ile Destanının temel görüşlerinden birisidir. ilişkilendirilerek geliştirilmiştir. Abdıldacan Çünkü Çinliler ve Kalmaklar tarafından AKMATALİEV’in: “Aynı soydan gelen yağmaya uğrayan ve her tarafa dağılan halk yoktur. Her hangi bir milliyete ait olan halkın toplanmasında ve bir araya birisinin başka bir soydan gelen birisi ile getirilmesinde sonuçta da büyük bir evlenmesinin sonucunda kandaşlık memleketin kurulmasında akıllılık ve ilişkilerinin meydana çıkması alışılmış bir kahramanlık öne sürülmektedir. Yanı sıra, olgudur”(AKMATALIEV 2004: 68) birlik ve bütünlük, oy birliği ve dostluk şeklinde ifade ettiği gibi, Manas destanında özellikleri memleketin kurulmasına temel yer alan kahramanların sadece Kırgız değil, oluşturmuştur. Böyle bir görüşü destekleyen komşu yaşayan başka Türk halkları, Sovetbek BAYGAZİEV aşağıdaki ifadesini Kalmak, Mangul, Mancu vb. olduğu dile getirmiştir: “Manas Destanı, oybirliği, görülmüştür. Manas’ın yüce gönüllü, kendi birlik ve bütünlüğü, halkın bir araya gelişini, milletine ve yabancılara adaletli davranması halklar arasındaki dostluğu yansıtan yüce ve kendi milletinin koruyucusu olması, Kırgızların yaşadığı topraklara başka destandır. Manas Destanının temelini oluşturan önemli görüşlerinden biri olan milliyetlerin taşınıp yaşamasına neden enternasyonalizm, dostluk ve oy birliği, olmuştur. Örneğin, Almambet yanı sıra, dünya anlayışından kaynaklanmaktadır. Kırgızların topraklarına kendi isteğiyle Ayrıca, Manas destanında biribirine komşu taşınıp gelen Macik Kahraman, Manas’ın olan ve aynı dilde konuşan Türk halkları kırk yiğidinin birisi olarak gönüllüce hizmet arasındaki dostluk ve bütünlük ile ilgili etmeye başlamıştır. Bu olay Kırgızlar ve görüşlerin açık ve net yansıtıldığını Mancuriyalılar arasında barış anlaşmasının vurgulamamız imzalanmasına neden olmuştur ve dostluğun gerekmektedir”(BAYGAZIYEV 2015: 19). mükemmel yönlerini yansıtmıştır. Manas Destanı, Kırgızların yaşadığı ve Manas Destanında izah edilen genel halk sonradan geliştirilen kültür, sanat eseri ve dostluğu, iç dostluk başka bir deyişle soylar vatandaşların gurur duyduğu kutsal mirastır. arasındaki dostluk ve dış dostluk başka bir Günümüzde bir çok milliyetlerin, ulusların deyişle komşu halklar ve milletler arasındaki yaşadığı Kırgız Cumhuriyeti ile Manas dostluk olarak ikiye ayırılabilir. Kırgızlar ve Destanında anlatılan Kırgızlar, Kazaklar, Kazaklar arasındaki dostluk ilişkileri Manas Kalmaklar, Çinliler, Afganlar, Özbekler, destanının birçok variyantlarında aynı Tacikler, Türkmenler, Mangullar ve diğerler şekilde yansıtılmıştır. İki halk farklı Manas kahramanının hanlığını oluşturmuş topraklarda yaşamasına ve birbirinden farklı yönetim sistemlerine sahip olmasına rağmen
234
Türk dilinde konuşan halklara ilişkin sorunları çözerek savaşa daima beraber şeklinde Akun Han söylediğinde Manas, hazırlanmıştır ve düşmanlarla daima beraber Bakay ve Almambet başta olmak üzere kırk savaşmışlardır. Altay ve Ala-Too yiğidi ile danışarak Akun Han’ın teklifini topraklarında beraber yaşayarak barış ve kabul eder. İki halkın dünürleşmesi Kırgız savaş dönemlerinde zor günleri beraber ve Afgan halkarının barış ve dostluk geçirmişlerdir. Manas destanında yer alan içerisinde yaşamalarına neden olmuştur. Kazaklar büyük ve küçük savaşlarda Akun Han’ın verdiği sözünü tutan, akıllı ve savaşmış, törenlerde, her hangi bir kendi halkın barışı için mücadele eden toplantılarda ve kurultaylarda hep kahraman olduğu anlaşılmıştır. Manas’a Kırgızların yanında idi. Böylece destanın her karşı saldırı yapacak olan yedi hanlığın bir olayında Kırgızlara yakın olan bir halk araya gelmesinde Akun Han’ın kişilik olduğu anlatılmıştır. Aynı kültüre, örf- özellikleri yansıtılmıştır. Kökötöy’ün adetlere ve slogana sahip olan, aynı aşından sonra her soy hanları Manas ile maksatlar edinen Kırgızlar ve Kazaklar savaşmayı isteyerek bir birlik birlik ve egemenlik uğruna daima beraber oluşturmuşlardır. Bu birliğe Akun Han’ı da savaşmışlar ve kazanımlar beraber elde davet etmişlerdir. Davetiye sözünde şöyle etmişlerdir. Manas destanının tüm ifadeler geçmiştir: varyantlarında Aydarkan’ın sonradan da onunu oğlu Kökçö’nün anlattıkları buna Оогандын каны Акунду delil olmuştur. Кол чакырсак келбеди, Kırgızlar ve Afganların arasındaki dostluk Кабылан Манас баатырга ilişkileri örf-adetler ile ilişkilendirilir. “Er Каяша айтар ким деди çekişpey bekişpeyt” (Kahramanlar savaşmadan ilişkilerini pekiştirmez) gibi Kırgız atasözünde söylendiği gibi Manas’ın Afgan Hanı Akun’u Afgan Hanı Akun ile dünürleşmesi, Davet ettiğimizde gelmedi, Kırgızlar ile Afganların arasındaki Yüce Manas kahramana karşı düşmanlık ilişkilerine son vermiştir. Kim baş kaldıracak Уул тапса катының, Кыз берейин баатырым. şeklindeki sonuç elde edilmiştir. Burada Кыз тапкан болсо катының, Akun Han’ın Manas’tan korktuğu söz Уул берейин баатырым. konusu değildir. Bu ifadede Akun Han’ın anlayışlı, her işi dikkatlice bitiren, bir şey
yapmadan önce bin kere düşünen, kimin kim Oğul bulursa (doğurursa) eşin, olduğunu hemen anlayabilen bir insan Kız vereyim, kahramanım. olduğu anlaşılmaktadır. Yanı sıra, verdiği Kız bulursa (doğurursa) eşin, sözünden vazgeçmeyen, dostluk ilişkilerine saygı duyan ve bu ilişkileri koruyabilen, iki Oğul vereyim, kahramanım. halkın arasındaki barış ilişkilerinin ve
235 işbirliğinin bozulmasına izin vermemek için K.CUMALİEV: “Ayrıca, Almambet ile mücadele eden kahramanlardan birisi Manas arasındaki dostluk ilişkileri gençlere olduğu söylenebilir. örnek teşkil etmektedir. Bu dostluk bağları Kırgız ve Tacik halklar arasındaki dostluk gençlere kahramanlığı, cesurluğu, becerikli ilişkileri de örf-adetlere dayanmaktadır. ve eğitimli olmayı, sabitliği, yüce gönüllüğü, Manas’ın Kanıkey ile evlenmesi ve aynı güvenilir ve iyi niyetli olmayı zamanda Manas’ın kırk yiğidinin öğretir.”(CUMALIEV 1999: 112) Kanıkey’in kırk kızı ile evlenmeleri, Kırgız şeklindeki ifadesi, iki kahramanın dostluğu ve Tacik halkarının arasındaki dostluk genel olarak tüm insanlar için örnek teşkil bağları pekiştirerek sağlam bir birlik ve etmesi gerektiğini kanıtlamaktadır. bütünlük oluşturmuştur. Manas’ın yğitlerinin çoğunluğu çeşitli Kırgız ve Çin halkarı arasındaki dostluk soylara aittir. Örneğin, Sırgak – Kırgız, ilişkileri iki halk arasında değil, iki kişinin Çubak – Noygut, Almambet – Çin, Macik – arasında geliştirilmiştir. Manas destanında Mancu (S.OROZBAKOV’un varyantına anlatılan Manas ve Almambet arasındaki uygun olarak). Şarkıcı oğul (Irçıuul) – Rus dostluk, her okuyucu için örnek teşkil (S.KARALAEV’in varyantına uygun etmektedir. Buradaki dostluk ilişkileri olarak), Kutubiy – Kırgız yukarıda anlatılan iki halk arasındaki dostluk (S.OROZBAKOV’un varyantına uygun ilişkilerini anlamlandırmaz. Yukarıda olarak), ise – Kalmak (S.KARALAEV’in anlatılan dostluk bağları özelden genele veya varyantına uygun olarak), ama sonradan kırk teklikten çokluğa doğru yönelirken burada yiğit sayesinde müslüman olmuştur. ise iki memleketin birbirine karşı kin Coorunçu – Kazak (S.OROZBAKOV’un duygularının büyümesine neden olmuştur. varyantına uygun olarak), Acıbay – Yani, teklikten yokluk durumuna doğru Türkmen (S.KARALAEV’in varyantına yönelmiştir. Bu durum şöyle: “Kırgızların uygun olarak), vb. Bundan dolayı, Çinliler’le olan “Büyük Şavaşı’nda” Manas, edebiyatçı S.BAYGAZİEV, Manas’ın Almambet, Çubak, Sırgak ve diğer kırk enternasyonel bir kahraman olduğunu askerlerin ölümüyle son bulan büyük söylemektedir (BAYGAZIYEV 2015: 14). trajedisi” olarak açıklanır. Almambet’in Kırk yiğidinin bazıları Kırgızların yaşadığı Manas’ın yaşadığı topraklarına taşınması topraklara kendi isteğiyle gelmişlerdir. Kırgız ve Çin halklarının birbiriyle Bazıları ise Kırgız, Kıpçak, Kazak barıştığını yansıtmamaktadır. Kırgızların halklarının Karatoko, Alçın, Argın, Noygut, Afgan ve Tacik halkarı ile kurduğu Alban, Dörbön gibi çeşitli soylardan idi. ilişkilerde insanlar arasındaki dostluk Manas’ın kırk yiğidinin çeşitli milliyete ait ilişkileri tüm halk üyelerine de olmasına rağmen onların arasındaki dostluk, yansıtılmıştır. Burada ise Kırgız-Çin oy birliği, beceriklik ve eğitime doğru dostluğunda ise sadece iki kişinin arasındaki yöneliş, vatanseverlik ve vatan için dostluk bağları anlatılmıştır. Üstelik bu mücadele etme gibi özellikler onların dostluk ilişkileri çok anlamlı ve büyük bir düşmanlara karşı savaşmasına ve düşmanları önemle anlatılmıştır. Edebiyatçı yenmesine neden olmuştur. Manas ile kırk
236 yiğit arasındaki dostluk ilişkileri şimdiki Манастын Манас болмогу anlayışa göre demokratik bir şekilde Экөөбүздөн болуучу. başlayarak geliştirilmiştir. Manas hiç bir zaman kırk yiğidine sıradan bir asker olarak Бузулуш сенден чыккан соң, davranmamıştır ve her hangi bir şeyi Бутунан тартып жыккан соң, yaptırmamıştır. Kırk yiğit ile Manas Бил да болсок жыгылдык, arasında dostluk, anlayışlılık ve verimlilik yaşadığı için aralarındaki ilişki daha da Миң да болсо кырылдык sağlamlaştırılmıştır. Manas destanında Manas’ın dostluğa, oy birliğe, halk egemenliğine, verimliliğe, insani özelliklere Manas’ın Manas olması önem ve değer verdiği görülmektedir. Ancak ikimizin birleştiğinde. Ayrıca, her tarafa dağılan halkı bir araya Yanlışlık senden ya da benden getirmesinde ve her hangi bir savaşa hazırlık yapmasında Almambet'e, Bakay’a, Koşoy’a, kaynaklandığından dolayı, Çubak’a vb. yiğidine davranmasını Ayağına çelme taktığından dolayı görebiliriz. Bunun yanı sıra, Manas aç Bil ki, biz düştük, gözlülükten, cimrilikten ve kıskançlıktan nefret ederek bu kişilik özellikleri ile Tahribata uğradık. mücadele etmiştir. Buna delil olarak, destanda Közkamandar’a ve Orozdu’nun on oğluna yaptığı davranışı söylemek Dostluk söz konusu olduğunda elbette mümkündür. dostların birbirinin önünde içtiği anttan bahsetmemiz gerekmektedir. Manas Kırk yiğit arasındaki dostluk ilişkilerin destanında genellikle iki insan birbiriyle dost bozulmamasında son derece sabırlı ve zeki olduğunda iyi niyetlice konuştuğunu ve Bakay’ın katkısı büyüktür. Halk arasında dostluğu kabul ettiğini kanıtlamak için veya kırk yiğit arasında veya Manas ile kırk “Töşü tüktüü cer ursun, Töbösü açık kök yiğit arasında ne gibi anlaşmazlıklar olursa ursun”, “Ak buuday unun çaynaşıp, Keleme olsun darılganlık hislerin yaşanmaması için şarıp karmaşıp” (Yer çarpsın, gökyüzü arabulucu olarak her zaman danışmanlık çarpsın) vb. şeklinde ant içmişlerdir. Eğer yapmıştır. Her zaman sabırlı olmaya, birisi andını bozarsa, hıyanet yaparsa, dostlukta ve barışta yaşamaya çağırmıştır ve düşmanlık yaparsa içtiği andı onu lanetlesin sakince ama net konuşarak iki tarafı diye çeşitli ifadelerde ant içmişlerdir. Manas barıştırma özelliğine sahip idi. Büyük destanında bahsedilen anda büyük önem saldırıda (Çong Kazat) Beyjing’e gidemeyip veren Manas ile Almambet’in dostluğu öfkelenen Çubak’ı sakinleştirmek için gerçek bir dostluktur. Verdiği sözünden Bakay aşağıdaki ifadesini dile getirmiştir: vazgeçen ve fesatlık yapan Kökçö ile Her tarafa dağılanları bir araya getiren Almambet arasındaki dostluğun gerçek bir Manas var, ama: dostluk olduğu söylenemez. Dostluk uğruna içilen ant iki durumda bozulabilir. Birincisi,
237 insanın kötü niyetli olması, servete, çıkmaz. Destandaki dostluk, metnin zenginliğe, iktidara önem vererek çıkarcı içeriğinde, başka bir deyişle, çeşitli soyların olması. İkincisi ise, bir insanın etrafındaki bir araya gelerek yaşamalarında, insanların verdiği etkisinden dolayı bağımsızlığa kavuşmak için halkların kaynaklanabilir. Almambet ve Kökçö beraber savaşmalarında, çeşitli milliyete ait arasındaki dostluk Kökçö’nün etrafında insanların ortak bir memleketi kurmalarında kindar ve kıskanç insanların olmasından ve en önemlisi düşmanları yenmesinde dolayı bozulmuştur. Kökçö da bir yandan saklanmaktadır. hatalıdır. Demek ki, dostluğun sağlam Bu bildiride “Manas” destaninin iki varyanti olması için başka insanların etkisi altında ele alɪndɪ: Sagɪmbay Orozbakov ve kalınmamalıdır ve iki kişinin arasındaki Moldobasan Musulmankulov’un destanlarɪ. güvenilirlik ve bağlılık Araștɪrma sɪrasɪnda iki varyantɪn iceriğinde sağlamlaştırılmalıdır. bulunan dostluk, birlik ve beraberlik Altay’da ve Ala-Too’do olsa bile Kırgızlar konularɪnɪn dizini ortaya çɪktɪ. hiç bir zaman tek başına yaşamamışlardır. 1. Iki er’in dostlugu: Manas-Kutubiy; Onlar Kırgız, Kazak, Kıpçak, Özbek, Manas-Şakum; Manas-Koşoy; Mangul, Kalmak gibi halklarla beraber Manas-Almambet; Manas-Akun; yaşamışlardır. Aralarında çeşitli soylardan Kökötöy-Baymɪrza; Almambet- gelenlerin olmasına rağmen birlik, Kococaș; Almambet-Tölök gibi beraberlik ve bütünlük oluşturulmuş ve kahramanlarin arkadașlɪk ilișkileri böylece bütün bir memleketi kurarak barış belli oldu. için mücadele ederek savaşmışlardır. Manas Destanında yer alan dostluk meselesi halkın 2. Iki halkin dostluğu: Manas’in çeșitli bütünlükte ve barışta yaşamaları ile sınırlı bölge ve çeşitli uluslardan gelen kirk değildir. Manas ile Almambet, Bakay, yigidi; kɪrgɪz-mancu; kɪrgɪz-kalmak; Sırgak, Çubak, Kutubek, Acıbay gibi diğer kɪrgɪz-tacik; kɪrgɪz-afgan halklarinin kırk yiğidinin birbirine yaptığı davranışları, birlik ve beraberlik ilişkisi görülür. halkın egemenliği, özgürlüğü için Dostluk konusu konuşulurken yemin etmek düşmanlarla savaşmaları, bir-birlerine saygı meselesine de bakmadan geçemeyiz. duyarak konuşmaları ve yaptığı işlerini Destanda ön plandaki kahramanlar önemli aralarındaki dostluğun sağlam olmasına bir işe baslamadan önce bin kere düşünerek neden olarak gerçek kahramanlığın örneğini halk önüne çɪkɪp her șeyden önce vatanɪ için teşkil ettiğini anlayabiliriz. çalɪșmaya bir kere yemin etmistir. Verdigi Manas Destanı, vatanseverlik, vatanı sözü yerine getirmezsem ettigim yemin koruma, vatana saygı duyma, uluslararası kendimi vursun yani öldürsün anlamɪnda dostluk, birlik ve bütünlük, adalet, haklılık, yine yemin etmislerdir. Sonuçta yemini ustalık, emeklilik, vb. gibi önemli fikirleri yerine getirmek için vatan için canɪnɪ kurban yansıtmaktadır. Manas Destanında ederek çalɪsmɪșlardɪr. Destandaki dostluk yansıtılan dostluk, kendiliğinden ortaya konusunun en önemli ana fikri de budur.
238
KAYNAKÇA 1. AKMATALIEV Abdildacan (2004), “Manas” eposu cana prezident A.akaev, Bişkek. 2. BAYGAZIEV Sovetbek (2015), “Uluu Manas eposunun calpı adamzattık, uluttuk baaluuluktarı cana anı okutuu problemaları”, “Manas” eposu cana kırgız elinin düynötaanımı Dergisi, Bişkek, 2. sy. 3. CUMALIEV Kubanıç (1999), “Manastagı el dostugu, dostuk temalarının çagıldırılışı”, Manas eposundagı calpı adamzattık ideyalar Dergisi, Bişkek. 4. KARALAEV Sayakbay (2014), “Manas” Baatırdık epos, akademiyalık basılış, Bişkek. 5. OROZBAKOV Sagımbay (2014), “Manas” Baatırdık epos, akademiyalık basılış, Bişkek. 6. OMUR Saken (1994), “Manas” eposundagı el dostugu conundo”, kitepte: “Manas” eposu conundo, Biskek, Sham yayınları. 7. MUSULMANKULOV Moldobasan (2017), “Manas” Baatırdık epos, akademiyalık basılış, Bişkek.
239
Re-evaluation of the Translation Concept in the light of the principle of Invisibility in Translation
Ass. Prof. Mehmet Cem ODACIOĞLU1
Abstract From a classical point of view which was dominant in 1950s, linguistic transfer from a language into another language is simply defined as “translation”. Some scholars however think that the use of only the concept of translation in this sense is not sufficient for the exact definition. As known, in order for the (inter lingual) translation action to take place, a bilateral relationship is always established between the source and the target text. But apart from the transfer of linguistic elements in the source text to the target setting, cultural elements are also conveyed into the target language. In connection the translator may sometimes adopt strategies such as adaptation, domestication, updating, or even generalization in the translation process rather than seeking for only direct translation. As for the use of such strategies as domestication, adaptation and so forth in the translation action, some questions may arise here: Is this action through the use of these mentioned strategies by the translator a translation or is it more than a translation? Should this action be called just a translation action, or should it be named differently because what is in the source text is transferred into the target language in a different respect by adopting above mentioned strategies? For example translator may also prefer to deviate a target text production from the source text intentionally thanks to these strategies. In this study, in the context of the hypothesis and these questions, we explain the concepts of the translator’s visibility and invisibility. In the light of the invisibility principle in translation by referring to Venuti's Translator's Invisibility (1995) the concept of translation was re-discussed, the findings were supported with examples and alternative concepts were introduced to the concept of translation. Keywords: Translation, translation action, visibility in translation, invisibility in translation, adaptation, domestication.
INTRODUCTION produced from a source text. In other words, It is “the interlingual translation” taking the translator first accesses the source text place among Roman Jacobson's1 three types and analyzes it for translation purposes and of translation, which comes to mind first in uses the codes of another language to re- the traditional sense of translation. In express the message in the target language. interlingual translation, there is a target text From this definition, translation is
1 Bartin University, Department of Translation Studies (English), TURKEY 1 In his article called“On Linguistic Aspects of Translation”, Roman Jacobson divides the translation into three types: 1. Intralingual translation 2. Interlingual translation 3. Intersemiotic translation (Jacobson, 1959).
240 considered to be a purely linguistic transfer. transition from a linguistic turn to cultural However, it is no longer sufficient to turn, have also been replaced by cultural implement a purely equivalence approach, paradigms, which are a sign of moving to a which is discussed in the concept of a new era within TS (see Tosun, 2001, cf. linguistic turn prevalent during a particular Munday, 2016). As a result of culture- period of time in the translation process in oriented approaches and increased order to create a translated text with a high functionality in translation, translators have level of reception aesthetics and a high level become more flexible in the translation of functionality. The translation action is not process and it has become possible for the anymore only a linguistic activity, and in the translators to make their own free decisions translation process, the translator should while translating the text for a certain consider the expectations and wishes of the purpose, which in return has increased their target audience as well as the linguistic status even more as an expert. transfer especially with the arrival of culture A linguist and a translation scholar Levy and function oriented approaches to (1967) has already stated that the translator translation. represents the decision-making mechanism In addition at the beginning of the translation in the translation process. The translator can process, it is not only necessary for the however sometimes exaggerate this translator to analyze the linguistic codes in flexibility with new approaches in the the source language, but also to recognize translation process, as sometimes the goal of the source culture so much as to know the translation can be to produce a text much reasons for the selection of these words by more different from the source text. In doing the original author. The translator also so, translators use translation strategies and should not be foreign to his / her own culture methods such as adaptation, domestication, in order to increase the reception capacity of actualization, omission, reduction etc. in the the target readers during the translation translation process. At this point, a question process. In other words, as stated by comes to the mind: Is it possible for the Vermeer, the translator should be a cultural translator to be flexible in the translation expert as well as a linguistic expertise in the process and to translate the source text act of translation (Vermeer, 1984) written with a different emotion into a Especially since the 1980s, when the completely different emotion universe and to translation was considered not only as a create a target text in this way? Is it more linguistic but also a cultural activity, the accurate to say that what translators do is just definition / concept of classical translation more than just translate in the sense of the was re-examined and target-oriented above mentioned definition of translation, or approaches such as functional translation can we find another concept instead of this 2 theories emerged. The linguistic paradigms definition of translation? " of translation studies, along with the
2 For example, Can Yücel, while adding the 66th produced a text that is the same in terms of meaning sonnet of Shakespeare's sonnets to Turkish language, but different in style by referring to strategies such as
241
In this study, the concepts of visibility and to the writer in the process of translating. But invisibility of the translator mentioned in the we can also mention domestication strategy work of Venuti's Translator's Invisibility in the translation process if the translator (1995) in the light of the hypothesis and chooses to bring the writer to the reader. questions in the study have been highlighted According to Schleiermacher domestication and the concept of translation has been re- as a translation strategy can be employed in discussed in the light of the principle of daily /commercial texts where interpretation invisibility in translation and the findings is mostly required. But as for the translation were supported with examples and of scientific and artistic texts, he advocates alternative concepts to the concept of the strategy of foreignization by being translation to prevent the idea that it is only influenced by the opinions of the Romantic a linguistic activity have been put forward. movement (see Munday, 2016; Odacıoğlu, 2015; Gürçağlar Tahir, 2011: 109-111). In addition according to Venuti, who have Re-evaluation of translation in the light of later re-discussed the translation strategies the principle of invisibility such as domestication and foreignization German scholar Friedrich Schleiermacher, based on Schleiermacher's views, the who was accepted as the first translation translator may choose to be visible or scholar, used the concepts of interpreter invisible in the translated text due to several (German: dolmetscher) and translator ideological, cultural and economic reasons. (German: Übersetzer) for the first time in his What are the situations in which the article named “Über die Verschiedenen translator prefers to be visible or invisible3 in Methoden des Übersetzens” written in the translation activity, and under what German at the beginning of the 19th century. circumstances do these situations occur? (cf. He mentioned two translation strategies Venuti, 1995: 1). Based on these questions, known as domestication (German: it will first be emphasized when the Einbürgern) and foreignization (German: translator prefers to be visible. If the verfremden). Schleiermacher states that a translator prefers to be visible in translation, translator can be said to use foreignization then fluency in translation may not be of strategy if he/she chooses to take the reader importance in the target text and several
adaptation and domestication while preserving 3 In the translation proposed by Venuti, the concepts Shakespeare's message in the target text. of visibility and invisibility have been revisited by Shakespeare's original sonnet does not include Levy with different concepts. Levy Umění překladu “Yemen”. However, Can Yucel translated “And (“The Art of Translation”) divides translation captive good attending captain ill” as ““değil mi ki approaches into illusionist and anti-illusionist kötüler kadı olmuş Yemen’e”(villains became approaches. In the illusionary approach, the translated muslim judges to Yemen, didn’t they? if translated text is read as if it were the original text. In other literally in Turkish) and expressed himself as an words, one does not feel that it is a translation. explainer in Turkish (“Türkçe söyleyen”) instead of However in the anti-illustionist approach, it is describing himself as a translator obvious that the text is a translation and does not give (https://www.antoloji.com/sone-66 -siiri /). the feeling that it is the original text (http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S0103- 40142012000300004&script=sci_arttext&tlng=en)
242 footnotes and end notes may be used in the For this reason, the translated text does not translated text in many parts so that the include footnotes and endnotes, and the reader can understand that the text is a translation of the text is also fluent. In translation. It should be stated here that there translation, the translator avoids word-for- are many reasons underlying this. The first word translation or simply linguistic transfer one of these reasons is that the translator due to the principle of invisibility. By taking who prefers to be visible, ensures that a advantage of the translation strategies such different foreign culture is received by the as adaptation, domestication etc. with the target reader, so that what is happening in the principle of invisibility in the translation outside world can be realized in this way for process., the translators creates an the target setting or that thought can be atmosphere as if the target text were written acquired by the target audience by in the original language (see Venuti, 1995; maintaining the foreignness of a disturbing Venuti, 1998). thought available in the source text. The The strategies of adaptation and second reason can be that the translator may domestication based on the insivibility of the prefer to adhere to strict linguistic rules by translator are mostly applied in fairy tales, adopting the classical definition of fantasy fiction, lyrics and film names. For translation in 1950s. There also other example, the film called “Eternal Sunshine reasons leading to this. But regardless of the of the Spotless Mind” with Jim Carrey and reasons why the translator chooses to be Kate Winslet starring, is a verse of visible in the translation process, he/she Alexander Pope's poem 'Eloisa to Abelard'. chooses to stand in favor of the source text However, when the film title is translated by adopting visibility in a way. Therefore it into Turkish word-for-word, a long and can a be said that the translator focuses on dysfunctional translation occurs. Therefore, the foreignization translation strategy in the this film was adapted to the vision for the translation process (see Venuti, 1995; Turkish audience under the name of “Sil Venuti, 1998) in doing so. For example, Baştan”5 in Turkish. Similarly, in a excessive loyalty to a source text and colloquium organized in London in the translating the expressions as they are summer of 2015, the topic of music represent some examples of visibility in translation was discussed among 4 translation . interpreters, translators, and translator When the translator however chooses to be scholars. In this colloquium Turkish invisible in the process of translating, the Translation Scholar Sebnem Susam Saraeva feeling that the text is a translation does not made a study on how the songs of Turkish occur in the reader. In other words, the target singer Tarkan were received abroad and reader reads the text by considering that the stated that Tarkan's love songs could be text is the original, i.e. the source text itself. transformed into a folk dance in a wedding
4 It's like tranlating the word “hot dog” into Turkish 5 https://www.timeturk.com/tr/2010/03/06/film- as “sosisli ekmek” by preserving its (foreign) adlari-turkceye-neden-farkli-cevirilir.html originality.
243 for example in Indian culture, and at this invisibility in translation come into question, point whether this was a translation, it is insufficient to explain the translation domestication or adaptation was opened to process only with the concept of translation discussion among scholars and due to the fact that it can also be associated translators/interpreters. with its classical definition. Translators/interpreters or translation scholars in these examples benefited from the insivibility principle put forward by CONCLUSION Venuti and therefore extended the classical In this study, the concept of translation was definition of translation dominant in 1950s. re-evaluated in the light of the invisibility In line with the explanations above, it can principle by Venuti, and it was inferred that also be said to support our hypothesis that what translators do as a translation work translators or academics interpret the sense cannot be only explained with the concept of of the source text for different reasons and translation in terms of its classical definition purposes (like ideological, cultural, social, and when a cultural transfer besides the economic) in the light of the principle of linguistic transfer and the exchange of invisibility in translation according to emotions between two languages become Venuti's point of view and they therefore use involved in the process. Because there are translation strategies such as adaptation and different factors playing a role in the process domestication etc to this end. Is it possible to of translating other than this concept of say here that there is an inter-lingual translation. In addition, when a target text translation when translators change the completely different from the source text source text’s emotion during the translation appears, various suggestions can be process for the target audience? Is this kind proposed instead of accepting this text as a of a text a translation? Or is it more than a mere translation particularly because of its translation?. We believe this is not a classical definition. Proposals might be linguistic translation process but a cultural cultural transfer, acculturation of target translation, an intercultural translation or a setting through translation, adaptation, cultural transfer. It is perhaps an domestication, rewriting, re-expression, re- acculturation of the target setting through telling etc. At this point the translator also translation. Or this is perhaps to explain a may be called under different names: the linguistic element differently in another cultural mediator, the cultural expert, the language (see Can Yucel above), it is an rewriter, the re-explainer, the translator as adaptation or domestication perhaps. Or as the cultural transmitter and the translator as Lefevere says, this might be a rewriting. the cultural expert. Therefore, when adaptation, domestication,
REFERENCES Berk Albachten, Özlem (2005), Kuramlar Işığında Açıklamalı Çeviribilim Terimcesi, Multilingual, İstanbul.
244
Gürçağlar, Tahir, Ş. (2011). Çevirinin ABC’si, Say Yayınları, İstanbul. Jacobson, Roman (1959), “On Linguistic Aspects of Translation”, On Translation, Harvard University Press, Boston, p. 232-239. Levý, J. (1967). “Translation as a decision process”. To Honor Roman Jacobson Essays on the Occasion of His Seventieth Birthday, vol. 2 The Hague: Mouton, p. 1171-1182). Munday, Jeremy (2016), Introducing Translation Studies: Theories and Applications, Routledge, Londra ve New York. Odacıoğlu, M Cem (2015), “Çevirmen bir Simülatör mü yoksa Gerçek bir Yazar mı? Çevirmenin Çeviri Sürecindeki Konumunun Venutici Bakış Açısından Bir Analizi”, Tarih Okulu Dergisi, Year 9, Issue XXVI, p. 619-634 Reiss Katharina ve Vermeer, Hans J. (1984), Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie, Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Tosun, Muharrem (2017), İşlevsel Çeviribilim, Değişim Yayınları, İstanbul. Venuti, Lawrence (1995), The Translator’s Insivibility, Routledge, Londra ve New York. Venuti, Lawrence (1008), The Scandals of Translation”, Routledge, Londra ve New York. Internet Kaynakları “66.Sone” https://www.antoloji.com/sone-66-siiri/ Erişim: 21.05.2019. “”66.Sonnet” http://www.hemeningilizce.com/ingilizce-ders/66--sonnet---william-shakespeare--can- yucel-cevirisiyle- Erişim:21.05.2019 “Literary Translation Dossier: Translation and illusion”, http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S0103 40142012000300004&script=sci_arttext&tlng=en Erişim:25.05.2019. “Eternal Sunshine of the Spotless Mind”, https://www.timeturk.com/tr/2010/03/06/film-adlari- turkceye-neden-farkli-cevirilir.html Erişim:06.06.2019
245
Особенности Описания Эпизода “Детство Семетея” В Варианте Манасчи У.Мамбеталиева Features of the Description of the Episode "Semetey's Childhood" In the Option of Manaschy U.Mambetalieva
АЙТАЛИЕВА Т.К.1 T.K. AYTALIEVA
В данной статье сравнивается вариант У. Мамбеталиева с объединенным вариантом .У.Мамбеталиев не только исполнял эпос он так же написал вторую часть эпоса “Манас” “Семетей”.Исследуется сходство и особенности объединенного варианта и вариант У. Мамбеталиева .В этих двух вариантах повествуется , как богатырь Семетей вырос в в от одного года до двенадцати лет, чем он занимался. При исследовании детства главных героев великого наследия кыргызского народа-трилогии “Манас”,можно сказать следующее: Богатырь Манас, родившийся на Алтае, возмужав, оберегал свою землю от нашествия врагов и привел свой народ обратно на землю Ала-Тоо. Есть описания эпизода манасчи, где Жакып и Чыйырды, не имевшие детей в течении длительного времени, ходили на святые места-мазары молиться, как им приснился вещий сон “Рождение Манаса”, “Как пас он овец у Ошпура”, “Как Манас стал ханом” и др .А во второй части трилогии, в части “Семетей”, описывается как главный герой явился на свет благодаря благословениям. В первой части эпоса “Необыкновенное рождение Семетея” не особо описывается рождение Манаса, а в другом эпизоде Кюльчоро рассказывает о чуде рождения Семетея. Эпизод “Славные поступки Семетея” встречается не во всех вариантах. А в других вариантах, например у У. Мамбеталиева повествуются геройские поступки Семетея. Ключевые слова:второй часть ,батальные сцены,бытовых сцен,младенец,усыновление,эпос ,трилогия,метафора,художественные средства,эпизод
Abstract In this article U. Mambetaliyev's option is compared to in abbreviated form integrated U. Mambetaliyev option not only executed the epos he also wrote the second part of the epos "Manas" "Semetey". The similarity and features of the integrated option and U. Mambetaliyev's option is investigated. In these two options is narrated as the hero Semetey grew up aged from one year up to twelve years. At a research of the childhood of the main heroes of great heritage of the Kyrgyz people trilogy Manas, it is possible to tell the following: Manas who was born in Altai, having grown up, preserved the earth against invasion of enemies and gave the people back on the earth of Ala-Too. There are descriptions of an episode of a manaschy where Zhakyp and Chyiyrdy, not having children during the long time, they
1 Айталиева Толкун Кундузбековна-кандидат филологических наук , доцент ,Таласский государственный университет , Кыргызстан, KYRGYZSTAN
246 went to sacred places to pray then "Manas's Birth" dreamed them , "how he saved sheep at Oshpur", "how Manas became a khan" and other. And in the second part of the trilogy, regarding "Semety", it is described as the main character was on light thanks to blessings. In the first part of the epos "Unusual Birth of Semetey" Manas's birth is not especially described, and in other episode of Kyulchoro tells about a miracle of the birth of Semetey. The episode "Nice acts of Semetey" meets not in all options. And in other options, for example at U. Mambetaliyev heroic acts of Semetey are narrated. Keywords: the second part, battle scenes, household scenes, baby, adoption, epos, trilogy, metaphor, art means, episode
Эпос “Семетей”- второй часть объединенным вариантом. Во время трилогии.Эпос отличается от эпоса исследования можно увидеть схожесть “Манас” своим сюжетным построением объединенного варианта и варианта У. и описанием жизненых явлений.Первой Мамбеталиева. Потому что в этих двух части трилогии в основном описывается вариантах повествуется как богатырь батальные сцены а во второй части эпоса Семетей вырос в возрасте от одного года сказители больше уделяют внимание на до двенадцати лет, чем он занимался. бытовых сцен.Когда был ранен Манас в В варианте У. Мамбеталиева Бээджине, Семетей был младенцем. описывается метафорой, будто приемная После кончины Манаса, шесть стервецов мать Семетея Канымжан, как плод белого во главе с Абыке и Кобошем разграбили дерева, как царица женщин. В других его имущество и убили младенца, вариантах, кроме варианта У. который лежал на колыбели вместо Мамбеталиева, не говорится о дочерях Семетея. Каныкей взяла за руку свою Исмаила Апал и Упел. Апал и Упел старую свекровь Чыйырды и взяв носили на руках и нянчили Семетея. маленького сына бежала из тех мест, из Дедушка по материнской линии орды. Каныкей бежала в город, где Семетея Темиркан, когда внуку проживал ее отец, в город Бухара. исполнился один год, посадил его на Бежавшим помог Бакай. Измотавшись правое колено и его так описывает: Каныкей доходит до города своего отца. смотри холоден он как белый снег, Своего сына Семетея она отдает брату смотри на его веки, они как скала,смотри Исмаилу. Детство Семетея проходит в на его лоб и на раннее утро. Когда он доме у дедушки и дяди по материнской волнуется, то как море, Смотри на шар, линии в городе Бухара. В первой части который несравним с горами. Из плеч его повествуется о том, как главный герой видна луна, смерть избегает из-за его сражается с внешним врагом, а во второй веселья и радости. Он станет точь в точь части, когда он прибыл на родную землю, как Манас, если и дальше по этому пути сражался с внутренними врагами. последует... Темиркан думает о том, как В данном исследовании я сравнила родного сына его воспитать и отвезти в вариант У. Мамбеталиева с родные края. Смотрит на Семетея и
247
радуется не нарадуется, все грустные порядке в описании героя они должны мысли испаряются. Не позволяя ему отличаться от остальных.[3.стр.213] В надеть грязную одежду, пылинки с него объединенном варианте, описывается, сдувая, давая ему гриву коня (жал), что храбрость Семетея уже будет скрывая от чужих глаз. Готовит для известна в шестилетнем возрасте. Семетея скакуна. Устраивает пир у Каждый кто его видел, скажет, что он берега, где водятся утки-лебеди, охоту на превосходит своего отца. В варианте У. птиц, веселье и праздник. На вершине Мамбеталиева дитя, родившееся от льва, тополя прикрепляет золото и дает ему достигает шестилетнего возраста.Здесь возможность луком в него стрелять лев используется как метафора .Семетей поездив верхом на коне. Так он закаляется как сталь, его дух не может воспитывает Семетея с особым величием. угомониться, делает то, что ему В объединенном варианте пишется о том, вздумается, куда бы не ступала его нога, как только Семетею исполнился один всегда там поднимается шум. Он был год, он не давал покоя другим детям. настолько силён, что когда он сжимает Когда ему исполнилось два года, прутья, от прутьев истекала вода черного проявились качество храбреца, в его цвета. Посмотрите на проделки ребенка, глазах появляется искра. Когда ему родившегося от тигра, он описывается исполнилось три года, у него на глазах как храбрец. В объедиенном варианте появляется луч света. Когда ему когда ему исполняется семь лет, он не исполнилось четыре года, многие дети находит себе места, смотрит вниз и бормочет. Сам с собой разговаривает, близко не могли подходить из-за боязни, что им сломают ребро. Когда ему стреляет метко из ружья и из лука. исполнилось пять лет, он стал известен В варианте У. Мамбеталиева: Семетей до как храбрец, стал носить лук и стрелы. И семи лет пугал хаджи и эшенов, скакал наш Семетей на крылатом носивших чалму и заставлял их иноходце.[2.стр.60] В варианте Уркаша повторять мусульманский символ веры. Мамбеталиева описывается в общем, в Смотри как семилетний ребенок возрасте одного года до семи лет. А в замаялся, как бешеный не находит себе объединенном варианте описываеся как места, горячится. Приводит в Семетей рос героем с детства. Такие замешательство вселенную, Этот описания характерны для многих приемный сын Бухары.Здесь при героических эпосов. Здесь главный герой описании батыра наблюдаются общие отличается от остальных. тенденции. В первой главе говорится о том, как В коллективном варианте описывается, родился храбрец Манас, его вес когда исполняется восемь лет главному составлял 15 килограммов, как он съел герою, как герой он рвется вперед, скинув три авоськи топленого масла. В с себя одежду намеревается одеть героических эпосах дети, из которых “кольчугу”, как весенние паводки бьется должны вырастать герои, в обязательном о берег. Когда ему исполняется девять
248
лет, его рука доходит до гор. Деревья и он мне как флаг, развеянный на кинжале. леса, в горах вместе с корнями Он мне подарок от великих... Вы вырываются, этот шалун как горы могуч, говорите бессмысленные слова и хотите теперь от него и покоя не будет, о нем оторвать меня от сына? Здесь широко будет всем известно. используются такие метафоры, как В объединенном варианте, время, когда “наследник”, “знаменосец”, “знамя”, исполняется девять лет Семетею, “подарок” Темиркан их предупреждает: описывается семи строками методом “Чтоб я больше не слышал от вас таких аллитерации. слов. Не говорите ему, что его отец Манас, не говорите что, его мать В варианте У. Мамбеталиева: Когда Каныкей. Но всем рот не закроешь, если исполняется девять лет, кого задевает, скажут ему всю правду, то он обидется на тот чуть не умирает. Когда силачи всеми меня. Кто знал храброго Манаса, тому силами вместе играют в игру “кок-бору”- скажу что устрою поминки по нему, а не “козлодрание” бычка, то Семетей одним знавшие пусть подумают, что это пир взмахом уносит бычка как ястреб. Его моего сына.Темиркан думает как силы сравнивает с силой слона. возвести на ханский трон сына. Встретить его боятся, боятся его Темиркан зовет на пир всех, кто готовит беспокоить, а трусливые люди вовсе скакунов, всех, кто носит оружие, подальше убегают. лучшего из лучших, силачей, ловкачей, В коллективном варианте, когда лучших певиц и ораторов, всех героев, исполняется восемь лет, он никого не стариков, всех восьми ханов Бухары с его слушается и идет только вперед, он народами. Он мечтает о том, чтобы во растет шалуном. Когда ему исполняется время пира было много мяса и супа. одиннадцать лет, он становится главарем Кыргызы, когда устраивали тои и ребят и дальше свое дело развивает. поминки, всегда мяса было навалом и Когда ему исполняется двенадцать лет, специй было навалом, и были известны, он как пламя горит, кто его обижает, того что они описаны методом гиперболы. он ранит. Путешествует по краям и по В варианте У. Мамбеталиева долам и берет себе десятки помощников, описывается: Когда исполнилось берет оружие в руки, берет гончую Семетею десять-одиннадцать лет, он стал собаку, охотится на птиц, стреляет из похож на пламя. Когда ему исполнилось оружия и лука. Охраняют его дорогу и двенадцать лет, его боялись враги. защищают его, кинжалом землю Силачи уступали ему дорогу. Все, кто разобьют, своих помощников видел, Семетея расхваливали, что он запыхтевших от усталости, измотает до необыкновенный, смелый джигит. За изнеможения. В это время Бухарские скакуном Семетея, долгое время ходжа, муллы и эшены пожаловались ухаживали и лелеяли, и он был готов к Темиркану. Разозлившись на них состязаниям. Темиркан им говорит: Этот юноша, Наследник моего скакуна, он знаменосец,
249
В варианте У. Мамбеталиева ударял, все улетают как муха. Многие описываются варианты, в котором он испускают дух, многие бегут, спасая лично внес свою лепту, свое творчество. свою шкуру. Тогда впервые те, кто Эти описания не встречаются в других грабил купцов, отнимал у путников жен и вариантах. В то время было сорок детей, их и дурманом усыпал, и остались грабителей, которые грабили народ. Они без мест проживания, без разграбленных не находили себе повода для борьбы, они богатств, и даже их главарь по имени не находили врагов для борьбы, а когда Карач, который ни один раз не остался они и в правду сердились, их гнев без разграбленных богатств, в этот раз становился как черная туча, а когда они еле уносит ноги вместе с остальными видели караван на пути возвращения, они разбойниками. Главарь разбойников, нападали на них, грабили их богатства, не приводит быка, который нападает на оставляя ни одного платка у купцов. людей. Великан Карач его поймал в Однажды эти сорок разбойников, горах, когда был теленком и на руках он которые грабили торговцев и убивали их, выхаживал и кормил. Этот разъяренный пырнув ножом в живот, как режут дыню. бык ест колючки как трава, его еле Эти разбойники всегда нападали на повязают семь человек. Когда он путников, грабили, отнимали коня и немного повзрослел, у него появляется оставляли на дороге ни с чем. Эти как сталь рога. Когда он опирается на разбойники повстречались с Семетеем. дом, когда зачешется, тогда и дом рухнет. Сорок разбойников не отвечали на Голубой бык великана Карача описыватся так: Его шерсть как гривы, приветствие Семетея, окружили, и даже не спрашивая куда держит путь, думая Семь человек не могут завязать его, Он что он обыкновенный парень. Даже не вопит как бешеный, Он как кабан, вопит, спрашивая, как его зовут, кем он кричит, как будто смерть его застала... приходится, считая себя волками, сорок На носу у него девять (мурунтук), Бьем разбойников окружили Семетея. Они его по ушам, бьем по заду, Этого говорят: Сними свой тулуп, и нам подари, страшного быка, отправить бы на войну. и возвращайся своим путем, слезь с коня, Голубой бык нападает на Семетея, и и подари нам его. Послушай нас, и сделай бормочет: Это время нападать, лишь бы так, как мы велим. И пугают “если не дойти до него, Брюхо этого тигра на две исполнишь, если мы велим, умрешь без части запороть. И в то время поднимая спросу и следствия”. И дразня его, один пыль, голубой бык заорал, Рогами махая. из разбойников стал держать за поводья В это время Семетей своми каменными коня, и когда Семетей, тронул свои руками бьет по голове быка и стальной поводья, этот разбойник, чуть не полетел рог быка как зола исчезает. Когда бык без как головной убор-калпак. Тогда рог остался, убегает впрочь. Не упускает разбойники захотели повязать и убить его ястреб Семетей, и машет мечом, куда его. И все сорок разбойников нападают попало.Истекая кровью, словно из озера, на Семетея. В это время скакун Семетея упал бык. Великан Карач:теперь от него прыгает как жеребенок. Все, кого он будет и моя смерть, даже если не умру,
250
буду страдать, лучше попробую с ним загруженные золотыми монетами, белый сразиться, вытащил свой меч и пошел в иноходец испуская жар. Впереди всех сторону Семетея. Смерть Карача была от предводитель Семетей сам как тигр. лука наверное, девять слоев плевры Видит он что цел народ Бухары, проткнув, разбила легкое, доходя до задумался про себя. Неожиданно настиг девяти слоев. Испугавшись его друзья, ли он народ казахский, как будто напал посоветовались между собой, пришли к он на калмыков, сразился ли, неправда ли такому заключению. И обратились они к его смелость, шалость, покарал ли его Семетею : бог? Или думал Семетей,напав на ”Поселимся рядом с тобой, поставим кыргызов, пролилась их кровь, юрты, будем жить с тобой одним родом”. предложив за свою жизнь скотину, Все обратившись на запад, просили бежали вместе с Бакаем, не мог понять, благословения, поселиться вместе и быть ломая голову, пришли тоговцы и начали друзьями, родственниками клянутся. Они восхвалять Семетея: сорок разбойников помянули тех, кто погиб в этой схватке, богатырей, разобьет в пух и прах, пустит на одном пригорке похоронили их золу в небо. Будет торговля и будет останки, отметили место захоронения, базар”-так говорили пришедшие люди и прочитали куран. Они открыли Семетею радовались. Поняв в чем дело дедушка вход в пещеру. Выстроили своих Темиркан , улыбался.Дедушка Темиркан верблюдов, свои золотые монеты, и в крепко задумался . Он стал похожим на этой пещере оказалось несметное Манаса, птица гордости опустилась на голову, радуется он. Надев свои доспехи, богатство: несколько толстых ковров, шкуры снежного барса, медведя, белого он правит Бухарой, вдруг он поднимет медведя и другое богатство. руку на его величество, это не твоя земля, если расскажет благословение Кошоя, Манасчы в этом месте решил прервать и если расскажут, что Манас не его зять, поведал другую историю.В то время когда он считал его своим зятем, если дедушка Темиркан начал беспокоиться о расскажут о происхождении, лицо и руки своем внуке Семетее. Позвали его в айыл , покрыв слезою, почему мне не , нет о нем вестей несколько дней. В рассказывают правду, обидевшись, уйдет голову приходят разные мысли, нет у к кыргызам, решил построить в Бухаре него и родственников жены, его дом, сироту решил сделать жителем уважающих. Сторожевой Темиркан, Бухары, осенью когда живность будет поднявшись на башню, вглядываясь жирная решил годовщину смерти Манаса вдаль, смотрит в бинокль. Бухара отметить, для тех же кто не знает, находится между шестью городов, он объявить, что это той моего сына и видит Коканд и Андижан не ошибаясь. собрать народ восьми народов, подумал Тем временем виднеется пыль, с разных справить этот той. Донести весть об этом сторон появляется скот. Этот скот туда, куда может добежать конь, погоняют тридцать-сорок человек. посчитал, что нужно сделать сына тигра Девять верблюдов, аркан у них из шелка, ханом для большого народа Бухары.
251
Обратился хан Темиркан к вестнику- пеняют на себя“- так Темиркан начал бородатому, в чапане нараспашку, если готовиться к тою. упрешься в тупик, покажет тебе верную Как видно из предыдущих вариантов, дорогу: ”Скажи хан Темиркан проводит манасчы в своих вариантах сохраняли годовщину смерти Манаса , придет традиции, можно встретить и личное очень много людей, как будто это река из творчество, личный вклад. Как пример всех уголков земли. Будет много личного вклада, в варианте интересного. Выйдет девушка и будет У.Мамбеталиева- схватка Семетея с стрелять из лука , в семи комнатах сорока разбойниками, возглавляемыми хранится золото и серебро, все это будет великаном Карачем, где он победил их и роздано. От тоя, от всего что будет спас угнетаемый народ. Есть сходство интересного будет кругом идти голова . этого случая со сказкой восточной Пусть придет охотник с птицей, которая литературы “Али-Баба и сорок возьмет и волка и кабана. Пусть приходят разбойников”. Можно увидеть храбрость на той иноходцы, которые бегают как Семетея, заботу о народе, жестокую олени, едят корм и рис, не уступающие в борьбу с людьми, причиняющими вред победе, ночью прокладывающие дорогу, народу. Человек, прочитавший вариант пусть приходят на той богатыри, У.Мамбеталиева не заметит характера побеждающие огнедышащего, крылатого манасчы. В этом варианте семиголового дракона, пусть приходят на можно увидеть влияние обобщенного той те, у кого одна голова равноценна варианта. В вариантах манасчы выбор тысяче, кожа толстая как у слона, нож не средств художественного слова вонзится в такую кожу, пусть торопятся считается одной из важных задач. В на той, если не придут на той, пусть статье приведены некоторые примеры. Список литературы: 1.Мамбеталиев У.Семетей.Б.,2010. 2.Семетей.Сокращенно обьединенный вариант.Б.,2014. 3.Энциклопедия ”Манас”I,II том.Б.,1995. 4.Энциклопедический феномен эпоса “Манас”.Б.,1995 5.Кыдырбаева Р.З.Эпос “Манас”.Генезис.Поэтика.Сказительство.Б.,1996 6.Молдобаев И. “Манас”-историко-культурный памятник кыргызов.Б.,1995 7.Матытбеков З.Ч.Отражение жизни и борьбы кыргызов в эпосе “Манас”.Б.,1993 8.Садыков А.Героические мотивы в эпосе “Манас”.Ф.1982 9.История кыргызской литературы.2 том.Б.,2002 10.Каралаев С.Семетей.Б.,2010
252
Түркі тілдеріндегі көмей һ дауыссызының шығу төркіні
ф.ғ.к. доцент РАЕВА Гүлзат Мағауовна1 ф.ғ.к., аға оқытушы ҚОҚАНОВА Жарқынай Атайқызы2 PhD аға оқытушы БЕЛАСАРОВА Жайдаркул Тауирбаевна3
Резюме В статье рассматривается пути возникновения и развития древнетюркского һ в тюркских языках.
Abstract Archetipe of the letter h of Turkish language was given in this report.
Түркі тілдеріндегі түрлі өзгерістерге отырып, оның пайда болуының екі негізі ұшыраған дыбыстардың бірі – көмей Һ бар екендігін аңғарамыз: түркілік негіз дыбысы. Түркітануда түркі тілдеріндегі және кірме сөздер негізінде (түркі көмей һ дыбысының шығу төркіні тілдеріне лексикалық кірме сөздердің мәселесіне арналған бірқатар еңектер араб немесе парсы тілі жаппай енуі болды. Кейбір түркітанушы ғалымдар арқылы). түркі тілдері дамуының көне дәуірінде һ Қазіргі түркі тілдерінде һ дыбысы араб, дыбысы жеке дыбыстық бірлік ретінде парсы тілдерінен енген сөздерде түркі тілдерінің дыбыстық құрылымында кездеседі, мысалы, һ оңтүстік-шығыс мүлдем болмағандығын, бұл дыбыстық европа тілдерінде, түрік тілінің кейінгі дәуірлерде қалыптасқандығын македония говорында һалветте (алветте) дәйектесе, енді бірқатар ғалымдар һ «кончно», һамвар (амвар) «амбар» [1,31], дыбысының түркі тілдерінде гагауз тілінде һайғыр (айғыр) «жеребец», қалыптасуына өзге тілдік ықпалдың һовур (овур) «жадный», һолик (олик) болғандын мойындай отырып, жеке түркі «корзина», һа:дземи (адземи) «дикий», тілдерінде аталған дыбыс түркілік негізде һангу (ангу) «какой», һаста (аста) пайда болған деген пікірді ұстанады. «больной», һадет (адет) «обычай», һайва Қазіргі түркі тілдеріндегі һ дыбысының (айва) «айва», ұйғыр тілінде һава қолданылу ерекшелігін салыстыра
1 Абай атындағы ҚазҰПУ, KAZAKHSTAN 2 Абай атындағы ҚазҰПУ, KAZAKHSTAN 3 Абай атындағы ҚазҰПУ, KAZAKHSTAN
253
«воздух», һаза «траур», һазир «сейчас», қырғ.т. ыргы - өзб.т. Һирги/ирги һайван «животное, скотина», һарам «прыгать»; өзб.т. һора-ора «обматывать»- «нечистый», һал «состояние, қырғ.т. оро, тув.т. ора; ұйғ., өзб.т. һүлкер положение», һажи «поломник», һөмүр - қаз.т. үркер «плеяда»; өзб., ұйғ.т. һүрк - «жизнь», өзбек тіліндегі һ дауыссызының көне т., қаз., алт., қырғ.,түркм.т. үрк; екі реңкі бар: көмей һ (һәм һәйәт) және ұйғ.т. һүр- түркм.т. үйр, чув.т. вер, түр.т. неміс тіліндегі (ісһ) һ тәріздес (бьһъ), үрү, алт., қырғ.,қаз.т. үр т.б. әзербайжан тілінде һеіва «айва», һим Демек, қазіргі түркі тілдерінде һ дыбысы «знак, делаемые другому лицу головой, көне түркі тіліндегідей протезалық глазами», түркімен тілінде һинжи құбылыс ретінде ұшырасады. «Сөз (инджи) «жемчуг» т.б. Түркі тілдері мен басында һ-ның айтылуы негізінен диалектілері, говорларында һ дауыссызы әзербайжан, гагауз, түркімен, өзбек және айтылуы жағынан көмей дыбысы, ал ұйғыр тілдеріне тән. Көмей дыбыс һ –өте шығу төркіні жағынан араб және парсы аз көбінесе протеза ретінде кездеседі» тілдерінен енгендігі анық байқалады. [4,81]. Башқұрт тіліндегі һ дыбысының пайда Г. Дерфер халадж тіліндегі һär (är) «ер, болуын Г.Баишев монғол тілімен еркек», һadag (adag) «аяқ», һat (at) «ат, байланыстырса, ал Н.К.Дмитриев жылқы», һüdzüm (üdzüm) «жүзім», ирандық субстратқа негіздейді [2,24-25]. һoograх (oraх) «орақ», һио (оt/о:t) «от», Сондай-ақ түркімен, ұйғыр, өзбек, һäv (ev) «үй», һagač (agač) «ағаш» [5,79] әзербайжан тілдерінде сөз басындағы һ сияқты бірқатар сөздердің басында һ иран тілдерінің әсерінен қалыптасқан дыбысын қолданылатындығын назарға [3,51]. ала отырып, көне түркілік һ дыбысын Қазіргі түркі тілдерінің тілдік сақтап қалған жалғыз тіл халадж тілі деп деректерінен алынған материалдар һ есептейді. Сөз басында һ дыбысын дыбысының жеке дыбыстық бірлік тұрақты қолданатын халадж тілі ғалым ретінде қалыптасуы мен дамуына араб, пікірінше түркі тілдерінің ішіндегі ең иран, кейде көне үнді тілдерінен енген көне, тіпті «һ дыбысын ертеректе кірме сөздердің де әсері болғандығын жоғалтқан VII ғ. руна жазуларынан да байқатады. Дегенмен һ дыбысының түркі көне тіл». Демек, Һ дыбысы көне тілдерінде пайда болу себебін жаппай дыбыстық ерекшелік, қалдық ретінде тілге енген кірме сөздерімен ғана қазіргі түркі тілдері мен диалектілерінде байланыстыруға болмайды. Түркі сақталған. Мысалы: тілдерінің көпшілігінде һ дыбысының Якут әдеби тілінде с-мен дыбысталатын араб, парсы кірме сөздерінің құрамында сөздер якут говорларында һ -ға сәйкес қолданылуы басымдық алғанымен, бұл айтылады: һап-сап «закрывать», һаа-саа дыбыстың көп жағдайда түркілік төл «ружье», һугас-чугас-сугас «близко, сөздердің құрамында айтылатындығына вблизи», һүл-сүл «снимать, обдирать», тіл деректері дәлел болады. Мысалы: һүүс-сүүс «сто», һыл-сыл «год», һыт-сыт «лежать» [6,43]. Әзербайжан тілінде һ
254
дауыссызы жалпы түркілік сөздердің немесе жоқ екендігіне қарай басында қолданылады: һансы (какой), ажыратылған» деген көзқарасына сүйене һачан (когда), Һис (копоть, сажа), һөрмә отырып, «ұйғыр, сондай-ақ басқа түркі (сплетение), һүрмәк (лаять). Сөз басында тілдеріндегі һ дыбысының пайда болу түсіп қалады: һача (диал. ача), һөрүмчәк жолы придыхание құбылысымен (өрмәк), һүрмек (үрмәк) [7,26]. Һ дыбысы байланысты. Қазіргі ұйғыр, әзербайжан, татар диалектілерінде де сөз басында сондай-ақ бірқатар түркі тілдері мен түсіп қолданылады, мысалы татар әдеби оның диалектілеріндегі кейбір сөздердің тіліндегі һуш «сознание», һич басқы позициясында һ дыбысының «нисколько», һаман «постоянно», һөнәр қолданылуы аспирация, дыбысты көмей «ремесло» сөздері диалектіде уш, ич, арқылы шығару жолдарын жою негізінде аман өнәр түрінде һ түсіп айтылуымен қалыптасқан деген қорытындыға келеді сипатталады. Ал һ дыбысы түрік тілінде [8,229-230]. жеке фонема ретінде саналмайды. Х (Һ) Бірқатар ғалымдар һ дыбысының түркі дыбысы шығу төркіні жағынан әртүрлі тілдерінде орнығуын Рамстед-Пельо дыбыстардың қосындысы болып заңдылығына негіздейді. Бұл заңдылық табылады: көмей Һ дыбысы, терең бойынша һ дыбысы р/в˜f/v˜ v/w>һ>0 орналасқан көмей һ және тіл арты х алмасулары негізінде түсіп қалады: чув.т. дыбысы. Көмей дауыссыз һ әзербайжан вur>әзерб.т. vur, ескі өзб.т. һur>өзге түркі тілінде жалпытүркілік сөздерде сөз тілдерінде ur «ұру, соғу»; чув.т. басында қолданылады: һансы «какой», vyl>сар.ұйғ.т. gol/һол>өзге түркі һачан «когда», һис «копоть, сажа», һов тілдерінде ов/ул/ол «ол»; чув.т. vadar/ «воспаление, опухли», һопмак vydyr>халладж т. һоtuz >өзге түркі «просачиваться», һөрмә «сплетение», тілдерінде otuz «отыз». Ғалым Дерфер Г. һүрмәк «лаять», һөрумчәк/өрмәк, һалай халладж тілінде сөз басында «круг», һачар «ключ», һөрнкү қолданылатын һ дауыссызының «плетение», һүрмәк «паутина» [7, 26]. Һ сақталуын осы заңдылыққа негіздей дыбысы түрік тілінде бар: һyčqryrmaq отырып дәлелдеген болатын. Н.А. (yčqryrmaq) «кричать, рыдать», Баскаков та сөз басында қолданылатын һ һyryldamak˜ һyrylamak (yryldamak) дыбысы Рамстед-Пельо (р/в˜f/v˜ «ворчать, рычать», һaidy (aidy) «айда», v/w>һ>0) заңына негізделетіндігін құмық тілінде һіз (із) «след», һөкүнмек қолдай келе, һ дыбысының түркі (өкүнмек), һайва (айва) «айва». тілдерінде қалыптасуының тағы бір жолы Түркі тілдеріндегі һ дыбысының дамуы бар екендігін көрсетеді. Ғалымның мен қалыптасуы жөніндегі ғалымдар пікіріне сүйенсек, бұл нәтиже түркі арасында бірізді пікір жоқ. Мысалы, тілдеріндегі алғашқы буын ғалым Т.Талипов Э.Р.Тенишевтің дауыстыларының дамуымен байланысты «Турфан мен Ганьсу ұйғырлары тілі анлаут позициядағы дауыссыздарды қатаң дыбыстар мен ұяң дыбыстарды қайта қалпына келтіру мақсатында ажыратпаған», сондықтан «көне ұйғыр қолданылатын vy>о: ; о,о>и, vi>ö:, ö>ü; тіліндегі дауыссыздар аспирацияның бар jу>а:, а,а˜у; j е˜і тіркесімнен туындайды
255
[3,49]. Түркі тілдеріндегі сөз басында v,w дауыссызын «проточный, фарингальный һ дауыссыздарының әлсіреп түсіп қалуы согласный, употребляемый в және түркі тілдеріне тән СГС түбір интервокальном положении вместо с и құрылымының басымдығын есепке ала тех тюркских согласных который он отырып Н.А. Баскаков ежелгі анлаут замещает» - дейді Башқұрт, якут және позицияның бірқатар түркі тілдерінде тұнғыс тілдеріндегі һ дыбысының әлсіз v˜w, j, һ қалпында сақталуын сына позициялық ерекшеліктерін салыстыра дыбыс ретінде қарастырмай, бұл отырып Е.И.Убрятова якут және башқұрт сәйкестіктің тарихи тұрғыдан p/b˜ f/v; тілдеріндегі һ дауыссызы айтылуы n˜dj/tj; k/q этимологиялық жағынан сәйкес келгенмен шығу төркіні дауыссыздарының қалдығы деп таниды жағынан әртүрлі деген қорытындыға [3,51]. Н.А.Баскаковтың пікірі һ келеді. Әрбір тілде аталған дыбыстың дауыссызының түркілік дыбыс екендігін пайда болу себебі бар екендігі анық. Якут нақтылау тұрғысынан маңызды тіліндегі һ дауыссызының пайда болу болғанымен, оның шығу себебін анықтау себебін Е.И.Убрятова эвенкий тілінің мақсатында ұсынған дәлелдемелері әсерімен байланыстырса, башқұрт күманды. Өйткені, сөз басында барлық тіліндегі һ дауыссызының тілде орнығу позицияда п немесе б (м) жолдары әртүрлі. Башқұрт дауыссыздарының архетипі ретінде қатаң диалектілерінде һ дауыссызы сөз p (п) дыбысы қолданылғандығы басында (Һүһ «слово» - әдеби тілде һүз), түркітану ғылымында дәлелденген, яғни сөз ортасында (кыһыл «красный» - әдеби бір фонологиялық жүйеде бір-біріне тілде кызыл), сөз соңында (аһ «мало»- қатысы жоқ екі p (п) дыбысының болуы әдеби тілде аз) қолданылады. Башқұрт сәйкессіздік тудырады. әдеби тіліндегі һ дауыссызы говорларда Һ дауысызының қалыптасуы субстаттық бірнеше дыбысқа сәйкес келеді. Мысалы: теорияға да негізделеді. Мысалы, һ һ-с: һүрәт«внешность»/сүрәт «скелет», дауыссызының башқұрт говорларындағы һ-х: химмәт/һиммәт «величавый», һ- з: белсенді қолданысын Ф.Г. Максютова һ- һыкы/ зыкы «вязкий, затрудняющий ның позициялық ерекшелігімен скольжение саней». Башқұрт тілінің байланыстырады. К,Қ дауыссыздарымен маманы Максютова Н. пікіріне сүйенсек, көршілес келген һ дауыссызын айту салют говорындағы һ дауыссызының қиындық тудырады, сондықтан һ позициялық ерекшелігі эвенкий тілі дауыссызы х-ға жеңіл өтеді [9,184]. диалектілеріндегі һ дауыссызымен сәйкес түседі. Сондықтан Максютова Н. Көптеген жағдайларда һ дауыссызының қызметі тұрақсыз, ол з,с,х,ш қазіргі башқұрт жерін ертеректе мекен дауыссыздарымен еркін алмасады. Заңды еткен түркі тайпаларының тіліндегі һ фонетикалық құбылыс ретінде һ дыбысын ирандық субстрат негізінде дауыссызы якут және башқұрт тілдерінде қалыптасқан, ал салют говорындағы һ кездеседі. Якут аудандарындағы дауыссызының орын алуын генетикалық фонетикалық ерекшеліктерді сипаттай тұрғыдан тұнғыс тілімен байланысты деп келе Е.И.Убрятова якут тіліндегі һ анықтайды [9,186-187].
256
Һ дыбысының якут және башқұрт Башқұрт әдеби тілінде сөз басында тілдерінде қолданылуы нақтылы тарихи қолданылатын һ дыбысы якут тілінде дыбыстық өзгерістерді нақтылайды: түсіп қалады,мысалы:
Көне түркі тілінде Башқұрт тілінде Якут тілінде Satuγ «сату» һатыу атыы Sub «су» һыу уу Sän «сен» һин эн Segiz һигез ағыс Siŋir «жила» һиңир иңир Sut «молоко» һөт үүт Sungu «копье» һөңгө үңгүү
Якут тілінде сөз ортасында да һ дыбысы өзгерісі «дыбыстарды ығыстыру» сақталғанмен башқұрт тілінде ол с теориясы негізінде көне с дыбысының ç, дыбысына сәйкес келеді: якут т. аһын содан кейін һ дыбысына айналуына әсер «кислый»-башқ.т. әсе, асы; як.т. киэһэ еткен[10,15]. Ғалым Д.Г. Киекбаев «вечер»-башқт.т. кис, як.т кыһыл башқұрт тіліндегі һ дыбысының пайда «красный» - башқт.т. кызыл, як.т. аһат болуын субстрат теориясынан тыс «кормить»-башқ.т. ашат. Бұл заңдылық қарастырып, бұл құбылыстың түркілік якут тілін көне түркі тілімен негізін ашады. салыстырғанда да байқалады: көне т. Қандай-да бір көне түркілік дыбыс uzun «длинный», kisi «человек», guzu нақтылы фонетикалық жағдайда жаңа «его дочь» - якут т. уһун, киһи, кыыһа. дыбысқа өтеді. Ал ескі дыбыс болса Тілде бар барлық деректерді салыстыра артикуляциясы (немесе сапасы), сөздегі отырып Д.Г. Киекбаев һ спирантының орналасу позициясы жағынан жаңа башқұрт тіліндегі басқа да ç, з дыбысқа сәйкес келеді немесе жоғалып спиранттары тәрізді көне түркілік ызың, кетеді. Һ дыбысының да түркі шуыл және жарылғыш дауыссыздардың тілдеріндегі даму, қалыптасу жолдары жалпы спирантталу тенденциясымен осындай ерекшеліктермен де байланысты пайда болды деген байланысты. Мысалы: қорытындыға келеді. Демек, ч>ц>с
257
Башқұрт т. Татар т. Ұйғыр т. Қазақ т. Һағыш «тоска» сағыш сеғинмоқ сағыныш Һаз/һазлык саз саз саз «болота» Һалкын салкын селқин салқын «холодный» Һалу «положить, салырга салмақ салу класть» Һары «желтый» сарылык сериқ сары Һакал «борода» сакал сақал сақал
Жалпы түркі тілдеріндегі һ һ˜х˜қ˜к˜ғ˜г дауыссыз дыбыстары дауыссызының өзгерісі һ˜с, һ˜х, һ˜қ/к сәйкестігінің қазіргі түркі тілдеріндегі сәйкестіктерінен байқалады. «Тілдің өзі сақталған нұсқалары төмендегідей: қандай көне болса, һ дауыссызы да тоф т. hir «грязь», ДТС kir, алт., соншалықты көне. Бұл дыбыстың тув т. хир, хак., қаз.т. кір, як., түрк., қырғ., одағайлар құрамында сақталуы осы түр.т. кир, тат., башқ.т. кер; пікірдің толық дәлелі. Одағайлар ең алғаш пайда болған дыбыстардың тоф т. hobus «музыкальный қатарына жатады. А дауыстысының инструмент», ДТС qobus, як.т. хомус, айтылуында қандай еріндік болса, ежелгі хак.т. хомыс, түркм.т. гопуз, түр.т. коpuz, һ дауыссызының айтылуында да сондай тат.т. кумыз, қырғ.т. комуз; еріндік болған. Бұл да оның байырғылық тоф т. hoj «пазуха», ДТС qoj, qon, қасиетін көрсетеді. О баста эмоциялық qojїn, qoiun, тув.т. хой, хак.т. хоон, сезімдер (қуану, жөтелу, күрсіну т.б. ) һ түрм.т. гоюн, алт.т. койын, өзб.т. қуйин, дыбысын жарыққа шығарды. Бұл дыбыс тат.т. куен, башқ.т. қуйын, як.т. хоой, уақыт өте келе фонемаға айналды» қырғ.т. коюн, әзерб.т. гойын, ұйғ.т. қоюн, [11,44]. Түркі тілдеріндегі һ қаз.т. қойын; дауыссызының пайда боллу, даму тоф т. «баран», ДТС qoi, qon, тув.т. жолдары өте күрделі. Ғалым хой, хак.т. хой, алт., қырғ.т. кой, әзерб.т. Б.Сағындықұлы пікіріне сүйенсек, түркі гойун, түркм.т. гоюн, түр.т. koyun, ұйғ., тілдеріндегі һ дауыссызының пайда қаз.т. қой, өзб.т қуй; болуы һ˜х˜қ˜к˜ғ˜г дауыссыз дыбыстары сәйкестігінен туындайды.
258
тоф т. horum «каменная распь», тоф т. hыl «волосы гривы и хвоста ДТС qorum, тув.т. хорум, хак.т. хорым, лощади», ДТС qїl, алт., як.т. кыл, әзерб., шор т. корум, алт.т. корум, қаз.т. қорым; түрк.т. гыл, тув., хак.т. хыл, түр.т. кіl, тат., тоф т. hol «озеро», ДТС köl, алт., башқ.т. кыл, қырғ., қаз.т. қыл, ұйғ., өзб.т. хак., қаз.т. көл, тув.т. хөл, түркм.т. гөл, қил; тат.т., башқ.т. күл, чув.т. куле, өзб.т. кул; тоф т. hыlыm «калым, выкуп», тоф т. haγ «закрывать, запирать», ДТС qaliŋ, тув.т. калым, хак.т. халың, тув.т. хаг, як.т. хаай; як.т. халым, түркм.т. галың, өзб.т. қалин, қаз.т. қалың мал; тоф т. ham «шаман», ДТС qam, тув., хак.т. хам, алт.т. кам, ұйғ.т. қам; тоф т. hыlыn «толстый», ДТС qalїn, тув.т. кылын, хак.т. халын, түркм., тоф .т hanat «крыло», ДТС qanat, әзерб.т. галын, башқ., тат.т. калын, қырғ., тув.т. канат, хак.т. ханат, як.т. кынат, алт., қаз.т. қалың, ұйғ.т. келиң, өзб.т. әзерб., түркм.т. ганад, тат.,башқ.т. канат, қалин; қаз.т. қанат, өзб.т. қанот;
тоф т. hara, тув., хак. т. хара, як.т. харай, алт, қырғ.т. кра, түркм.т. гара, ұйғ.т. қари, қаз.т. қара; Түркі тілдерінің ең ежелгі дәуірінде тоф т. harыs «большая прядь», болған Т [с/ш] ---...---тс (ц), Т [с/ш] ДТС qaris, тув.т. карыш, хак.т. харыс, ---...---тш (ч) күрделі аффрикатының түркм.т. гарыш, ұйғ.т. ғарыш, башқ., тат., жіктелуінен туындаған тс, яғни с қырғ.т. карыш, қаз.т. қарыс; дыбысы башқұрт тілінде тс арқылы с дыбысын туындатса, көне түркілік сөз тоф т. han «государство, власть», басындағы с алдымен ç-ге содан кейін һ- ДТС qaγan, алт.т. каан, тув.т. хаан, як., ға өткен. Ежелгі сөз басындағы тш (ч) хак., қаз.т. хан, өзб.т. хон; якут тіліндегі с-ға өтті де, көне түркілік с тоф т. hin «пуп, пуповина», ДТС жоғалып кетті. Қазақ тілінде де көне kindik, тув.т. хин, хак т. кін, кіндік, як.т. түркілік тш (ч) өзінің жарылғыштық киин, алт.т. кин, қырғ., ұйғ.т. т. қасиетін жоғалтып, барлық позицияда ш киндик,өзб.т. киндек, қаз.т. кіндік; дыбысына айналды, ал көне түркілік ш жаңа ш-ның ығыстыруымен қазақ тілінде тоф т. hum «песок», ДТС qum, с дыбысын берді. Осындай құбылыс алт.т кумак, тув.т. кум, хак.т. хум, як.т. монғол тілінде де болған. Мысалы, кумах, әзерб. түркм. т. гум, түр.т. кum, жалпы монғолдық ч (немесе ц) бурят- башқ., тат.т. ком, қырғ., құм., ұйғ.,қаз.т. монғол тілінде көмей,спирант һ-ға өткен: құм, өзб.т. қум; хала.монғ.т. сойр>бурят-монғ.т. һойр тоф т. hun «солнце», ДТС kün, «глухар», хала.монғ.т. сойсахал>бурят- алт.,хак. т. кÿн, тув.т. хүн, түркм.т. гүн, монғ.т. һахал «борода» [10,9]. өб.т. кун, як., әзерб., қаз.т. күн, башқ.т.
кояш, тат.т. гөн;
259
Демек, түркі тілдеріндегі түркілік һ түркі тілдеріндегі соғыс сөзі башқұрт дыбысының пайда болу жолдары ежелгі тілінде һуғыш (битва), ал ескерткіш күрделі Т [с/ш] ---...---тс (ц), Т [с/ш] - тілінде тоқыш нұсқасында қолданылған. --...---тш (ч) аффрикаттардың Қазіргі түркі тілдеріндегі һ дауыссызы жіктелуімен тығыз байланысты. Ежелгі башқұрт тіліндегі һ-дан және якут күрделі аффрикаттардың жіктелуінен тіліндегі ш>ч өзгерісінен туындаса, туындаған вариантар соның айғағы. олардың түп негізі түркі тілдерінің ең Мысалы, башқұрт тіліндегі һылтау, көне ежелгі дәуірінде болған Т [с/ш] ---...---тс түркі жазба ескерткіштерінде тyltag (ц), Т [с/ш] ---...---тш (ч) күрделі (причина), қырғыз. т. шылтоо, алт., шор т. аффрикатының жіктеле дамуымен тығыз шылтоо, монғ.т. шалтағаан, хакас тілінде байланысты, ал басқалары кірмелер. сылтағ, қазақ тілінде сылтау. Көпшілік
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. – М., 1955 2. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М., 1940 3. Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –М., «Наука», 1988. – 208б. 4. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. –М.,1970 5. Дерфер Г. О состоянии исследования халаджской группы языков// Вопросы языкознания 1972, №1 6. Афанасьев П.С. Говор верхоянских якутов. –Якутск 1965, 176 с. 7. Грамматика азербайджанского языка Баку 1971. Изд. «Эл». 413 с. 8. Талипов Т. Фонетика уйгурского языка. – А., Наука, 1987. 256 с. 9. Максютова Н.Х. Восточный диалект башкирского языка. - М., Наука. 1976.- 300 с 10. Дж.Г.Киекбаев О звуках ç,з, һ и их развитии в башкирском, туркменском и якутском языках //Ученные записки Башкирского государственного университета.- серия филологическая, вып.VI №5, Уфа 1958 11. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы, 1994
260
Разработка Языковых Программ И Использование Современных Технологий В Обучении Казахскому Языку
БАЙТИЛЕУОВА Галия1 СОЛТАНБЕКОВА Галия УРАЛОВА Замза
Данная статья посвящена проблемам поиска инновационных путей и средств, способствующих оптимизации обучения казахскому языку на примере лингвистического лагеря «Улытау», который действует с 2010 года. Особое внимание уделено составлению инновационных программ обучения языку, интерактивной методике и этнотехнологии, использованию драматизации. Сравнение государственных типовых программ и нетиповых программ.
В современном мире в условиях повышению результативности обучения глобализации языковой политике во казахскому языку. Мы считаем, что для многих суверенных государствах результативности обучения казахскому уделяется меньше внимания. Это можно языку требуется коммуникативная и объяснить тем, что идет процесс познавательная мотивация, практическое глобализации, во-вторых, интенсивно применение формируемых на занятиях углубляются и расширяются умений и навыков за пределами учебной экономические и культурные связи во деятельности. всем мире. К тому же происходит В XIX веке немецкий ученый Хейман главенствующее положение Штейнталь писал, что язык должен английского языка. обучаться в тесной связи с культурой и Казахстан, оставаясь полиэтническим народным творчеством. По мнению государством, переживает сейчас Штейнталь, такой подход является одной непростой и противоречивый период из технологий, позволяющей глубоко своего культурно-языкового развития. познать бытие народа. Интересно, что в В связи с этим мы придаем большое последнее время этнотехнология значение языковым стратегиям, является инновационным направлением,
1 Казахстан, г.Алматы, KAZAKHSTAN
261
которое находит широкое применение песни и танцы, искусство. Потеря языка при обучении языку. Данная технология означает потерю огромного богатства является эффективным механизмом, знаний. Главной целью обучения алгоритмом овладения этнокультурой, казахскому языку в лингвистическом этнолексикой. Мы признаем лагере «Улытау» является, в первую этнотехнологию как эффективный, очередь, возвращение к истокам, к своей оптимальный метод, специально культуре, традициям. Мы здесь сконцентрированный, используем кумулятивную функцию систематизированный, формирующий языка наряду с коммуникативной, где необходимые языковые навыки у язык выступает связующим звеном слушателей лагеря. Использование между поколениями, служит этнотехнологии в изучении языка «хранилищем» и средством передачи позволяет решить три задачи: накопленного опыта носителями языка. 1) пропаганда национальных традиций и 40-часовая программа лингвистического обычаев; лагеря – это полное погружение в языковую среду, это означает, что во 2) ознакомление с историей народа; время погружения единственным 3) открытие путей к мировой культуре, языком, который всегда используется, цивилизации. Во Франции это является казахский язык. Во время направление называется «язык погружения язык изучается посредством цивилизации» (langue et civilisation), в естественного общения, где язык можно Германии – культурология (Kulturkunde), выучить, слушая, разговаривая, общаясь, а в Соединенных Штатах Америки - играя и выполняя какие-то задания и культурно-ориентированное обучение команды. (culture-oriented teaching of foreign Лагерь «Улытау» задуман, как languages). увлекательная интерактивная программа, На современном этапе, используя которая поощряет и поддерживает инновационные технологии в учебном изучение языка с помощью различных процессе, мы повышаем, в первую увлекательных мероприятий: очередь, качество обучения, меняем театрализованные представления, организацию обучения языку. тематические праздники, конкурсы, Многообразие видов, форм и способов квесты. Согласно программе лагеря обучения дает возможность обучающиеся учатся: 1) составлять свою обучающимся более широко реализовать родословную до седьмого колена свои социокультурные и (Шежіре, жеті ата), 2) соблюдать многие образовательные потребности. ритуалы и обряды. Термины родства. Слова, обозначающие социальные Как известно, каждый язык содержит статусы, в языковой системе казахов. огромную систему культурных знаний, включая философию и духовность, историю, традиции,
262
Все участники лингвистического лагеря Применение методов интерактивного «Улытау» на десять дней становятся обучения в процессе обучения языку жителями казахского аула. Слушатели дает возможность слушателям лагеря: посещают исторические памятники совершенствовать казахской древнетюркской культуры, где коммуникативные экскурсии ведутся на казахском компетенции; языке. Помимо вышеперечисленного в лагере «Улытау» организовываются развивать творческую мастер-классы - обучающиеся учатся инициативу и критическое мышление; ставит юрту, учатся верховой езде, развивать навыки общения в стрельбе из лука, готовят национальные группах. блюда. Такая смена видов деятельности положительно сказывается на Основными условиями успешности результативности обучения казахскому общения в лагере можно назвать языку. Эта стратегия основана на ситуативно-речевые задания и ролевые концепции изучения языка в игры, где необходим правильный выбор непринужденной обстановке, которая интенции для общения. Использование помогает преодолеть множество данных методов автоматически барьеров на пути изучения языка. При порождает коммуникативные намерения таком подходе происходит расширение у слушателей. Ролевые игры в лагере спектра задач, составляются композиции являются самой распространенной драм со слушателями. В лагере моделью общения. Ролевые игры могут слушатели используют язык уже для строиться как на основе диалога, так и общения, для создания театрализованных монолога или полилога. Ролевые игры постановок. включают несколько этапов: Для достижения поставленных целей – Моделирование ситуации. необходимо решить следующие – Распределение ролей. задачи: – Работа в группах. 1) развитие когнитивных навыков, – Выступление, показ сценки. которые повышают интерес к изучению языка и культуры; 2) разработать методологическое У слушателей в непринужденном обеспечение полного погружения в формате активизируются знания по языковую среду; казахскому языку и развиваются умения диалогического взаимодействия. В 3) создать условия для развития процессе подготовки к выступлению языковой компетенций слушателей; определяются какие языковые навыки 4) разработать учебно- (тема для разговора, словарный запас, организационный формат изучения языка фразы, идиомы, пословицы) они будут в языковом лагере; практиковать в каждом задании.
263
Например: фразы, связанные с программ, их значение, роль и место в празднованием «тұсаукесер» процессе обучения казахскому языку (разрезание пут): тұсау кесу, ерекше күн, велико. Ситуации общения, ұмытылмастай мейрам, ала жіп, қаз тұру, моделируемые в виде ролевой игры в қонақ бол, алғашқы қадам, туған-туыс лагере, позволяют приблизить речевую ортасында, достарыммен тойладым, тілек деятельность к реальной коммуникации, айттым, дәстүрлі торт, тоқтамай ән дают возможность использовать айттық, сыйлықтар алдым, бата беру и язык как средство общения. тд.
Все вышеизложенное позволяет Разумеется, интерактив, метод утверждать, что цель нашего проекта этнотехнологии способствуют была достигнута, поставленные задачи успешному развитию навыков говорения решены, выдвинутая гипотеза и аудирования. Практика подтвердила подтвердилась. необходимость создания таких
Литература: 1. Ахунзянов, Э. М. Двуязычие и лексико-семантическая интерференция Текст. / Э.М. Ахунзянов. Казань, 1979. - 185 с. 2. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 с.
264
Speech situation and case-study method: difference or merging of terms? Речевая ситуация и кейс-метод: различие или слияние терминов?
YERGALIYEVA Aida Baurzhanovna122
DUISEBEKOVA Zhainagul Muratkyzy123
Abstract
Objective of the study is to analyze the use of "case-study" term in the pedagogical process, the appropriateness and inappropriateness of replacing the existing concepts such as "pedagogical situation", "the method of modeling speech situations", long and reasonably used in educational practice. The cases of semantic changes and blurring the term "case-study" when introducing it into the educational sector are considered. The authors reflect on whether it was always appropriate to replace terminology. It is noted that the implementation of the case-study method meets the growing trend towards practice-oriented training. The development of the case-study method theory and technology in pedagogical education is the task in the immediate period ahead.The methodology of the work was designed around the critical analysis of the the case – study method as "pedagogical situation" and “the method of modeling speech situations” implemented in the educational process.
Keywords: case-study, education, technologies, speech situation, term.
Аннотация
В статье поднимается вопрос активного внедрения термина «кейс-метод» в педагогический процесс, уместности и неуместности замены им существующих понятий «педагогическая ситуация», «прием моделирования речевых ситуаций», давно и обоснованно использующихся в образовательной практике. Рассматриваются случаи семантических изменений и упрощения, размытости термина «кейс-метод» при введении его в образовательную отрасль. Авторы задумываются о том, всегда ли целесообразна терминологическая замена.
Ключевые слова: кейс-метод, образование, технологии, речевая ситуация, термин.
122 MA, Senior lecturer, KAZAKHSTAN 123 MA, Senior lecturer, KAZAKHSTAN
265
The important aspect highlighted in the cases; they have practice in medicine and section "Innovative software and law. The researchers specify that the main methodological support of the educational point of the case- study method is that process" of the project "the Concept of knowledge assimilation and skills modernization of pedagogical education" is formation is the result of students’ the focus on the adjustment of traditional independent work to resolve contradictions, teaching methods. And the first task is the resulting in creative mastery of professional significant development and knowledge, skills, abilities and implementation of the case technologies in development of mental abilities. Currently, pedagogical education proved to be it is proved that the introduction of case effective in various fields of professional studies into the domestic education at training (Beizerov V.A., 2014:11-18). different levels is highly relevant. It is noted that the implementation of the For example, in the textbook “105 case case-study method meets the growing trend studies in education” by V. A. Beizerov towards practice-oriented training. The notes that problem-based learning methods development of the case-study method are used more often in the educational theory and technology in pedagogical process recently in Eastern Europe, which education is the task in the immediate harmoniously complement the traditional period ahead. methods and allow to motivate students to Initially, the concept of "case" was learn to a much greater extent than boring traditional lessons" (Beizerov V.A., originated from business schools. It is believed that the case-study method 2014:5). appeared at the beginning of the XX He further points out that one of the century at the Harvard business school. In problem methods is the case – study method the twenties, the entire system of or the “method of situations” considering management training at Harvard school was the solution of real life situations by transferred to the method of teaching on the students. The manual presents the situations basis of cases. The name goes back to the taken from the different teaching Latin word ‘casus’ – an intricate unusual experience, literary sources, as well as the case; and also correlates with the English author’s own exampes, such as: case – briefcase, suitcase. The first situation: the student is always late These two values reflect the essence of the for class. Both conflicting and praising are method: students receive a text or a set of banned. Your actions texts (case) from the teacher containing a First, we note that such problematic model of some real situation, with which pedagogical tasks are firmly integrated into they develop and present ways to solve the the teacher training and are not the last problem or options for getting out of a acquisition from Europe. Secondly, do we certain situation. Traditionally, business need the term "case" for such tasks? It school students ' skills are practiced on the seems that in the period of modernization of
266 the educational system there is a great "Speech consists of three elements: from desire to reformulate the terminology so as the speaker himself, from the subject he to choose a new name closer to a concept. speaks about, and from the person to whom In this case, the points of contact are he refers" (Aristotle., & Roberts, W. R. indisputable: the practical orientation of the (2004). cases unites the problematic pedagogical The elements selected by Aristotle form the situations. The method of situation analysis, basis for describing the structure of the as well as the case-method, allows you to educational speech situation, so its apply theoretical knowledge to solving components within the framework of practical problems. pedagogical communication are defined as The trainees are offered to comprehend a follows: the speaker (teacher, student) – the real or simulated situation, the description subject of speech (a fragment of educational of which not only reflects any practical and scientific knowledge or a statement on problem, but at the same time actualizes a a certain topic)-the listener (teacher, certain complex of knowledge necessary student).The teacher-student relationship is for mastering when solving the problem. a constant social role, due to the rules of educational and scientific communication. A similar task, given below, is offered to students as a case study: Internal circumstances of such communication are the motives and Imagine that you are the editor of a understanding the goals as communicative children's magazine. You need to prepare intention of participants. Communicative an issue dedicated to children's folk tales. strategy of pedagogical communication is Supplement your material with your the main line of speech behavior, chosen for knowledge of folk tales. Suggest tasks for the purpose of creative interaction. Speech this material that can be included in the situation is the starting point of any speech work towards the realization of students ' action in the sense that encourages a person speech. to speech action. The given sample is already a simulation of Adding that the speech situation encourages the speech situation, which students do in the search for a specific solution. This unit order to fulfill the task. Therefore, the of speech is used in any educational field. It designation of it as a case study in the can also involve the creation of a specific system of modern modular exams is not context in which the search for a solution to clear. Apparently, this is because one of the the problem expressed in its own speech. characteristics of the case-method involves This term was settled in pedagogical an active method of learning, based on the speech; however the word "case" becomes consideration of specific situations of more and more popular. More recently, the student activities. term has become widespread in school and It seems that in this case the term is used as preschool education, becoming one of the a doublet to the concept of speech situation most frequent concepts. There are such proposed in rhetorical science by Aristotle: units as "case-competition", "case-lesson",
267
"case-illustration", "case-exam" in articles, allows you to think differently and update lesson plannings, extracurricular events, your creative potential. which in fact mean educational and speech But the modeling of speech situations is a situations. creative process, involving the particular In fairness, we note that a significant part of work on the material selection and design the teacher's lesson design still retains the the solution of which requires the analysis usual terminology paradigm. Thus, there is of the situation. The case represents some a tendency that learning with immersion in role system. The speech situation also the speech situation is increasingly driven by involves a role-playing game aimed at the term "case-study method", and the finding a variable solution in the form of a original meaning of the term is expanded or statement (note: in the case method, the simplified especially, when it comes to solution is also expressed in the speech teaching preschoolers or younger students. statement). Going on a spontaneous term development, However, the "case" is a more complex this refers to the transfer of the term from combinational phenomenon; it should one terminological system to another, present a real picture and specific facts, as accompanied by various kinds of semantic well as have a stable set of characteristics changes (Ryzhenkova T.V., 2001). and include various aspects: problem, This transfer process is caused by certain conflictogenic, role, event, and activity, properties inherent in the method temporal, spatial. Certainly, the "case- description. And the case- study method, study" method is a specific method of and modeling of speech situations in the learning in certain areas which is effective in educational process are all interactive solving educational problems. However, teaching methods that have gained a there is a transformation of the term "case- positive attitude on the part of students who study" from the economic to the see them as a game that provides both the humanitarian sector, replacing the concept development of theoretical positions and of "modeling of speech situations". And the the mastery of practice. understanding of the analyzed phenomenon, in our opinion, becomes more Situation analysis contributes to the and more blurred, simplified, often taking students’ socialization and into account only one of the many professionalization, forms interest and characteristics of the method (situation positive motivation in relation to learning. analysis). Competence based character of training, aimed at the development of the student's Science should develop since the search for personality is achieved largely through the innovation is an inevitable process of modeling of educational speech situations promoting the new educational methods of various kinds. It is believed that the case and technologies. But everything new - study method acts as a way of teacher’s should complement and not replace the thinking and his/her special paradigm that things had already been created by one or another science.
268
REFERENCES Beizerov, V.A., (2014). 105 keisov po pedagogike. Pedagogicheskie zadachi i situatsii 105 case studies on pedagogy. Pedagogical tasks and situations.
Aristotle., & Roberts, W. R., (2004). Rhetoric.
Ryzhenkova T.V., (2001). Specifika processa transterminologizaciiv otraslevoi terminosisteme: autoabstract. Doct.Dis, Volgograd.
269
Lehçeler Arası Metin Aktarmada Deyımlerden Yararlanmak
Shynar AUYELBEKOVA1
Öz Dil öğretiminde uzun yıllık tecrübe neticesinde ana dili veya konuştuğu dillin materyallerinden, özellikle deyimlerden faydalanmanın birçok yararları olduğunu fark ettik. Dil öğreniminde ezbere dayalı olmaktan ziyade, anlayıp kavranmanın önemi büyüktür. Yeni dil öğrenmede kaynak dilde mevcut olan deyimleri kullanarak öğrenme yöntemi yeni kelimelerin yerleşmesinde, anlamlarının net olarak kavranmasında kolaylık sağlayan bir yol olarak kullanılabilir. Türk lehçelerinde ses ve şekil bakımından kelimeler anlam bakımından benzerlik ve farklılık ta gösterebilir.Lehçeler arası deyimlerin karşılaştırılmasında sık görünen eşdeğerlilik ve yalancı eşdeğerlilik meselesine dikkat etmek çok önemlidir. Deyimleri oluşturan kelimelerdeki ses, şekil benzerliği ve aynı kelimelerden yapılmış olması dil öğrenmede olduğu gibi, metin aktarımında da yanılgıya düşürebilmekte. Lehçeler arası deyimlerde eşdeğer ve yalancı eşdeğer veya hiçbir karşılığı olmaması durumunun doğru tespitinin yapılması kaynak lehçeden hedef lehçeye aktarmanın kalitesinin göstergesi olabilmektedir. Makalemizde Türkiye Türkçesi ve Kazakça arasındaki “el” – “qol” kelimeleri ile yapılmış deyimler arasında eşdeğer ve yalancı eşdeğer deyimler karşılaştırılmıştır. Türkiye Türkçesinde “el” kelimesi ile Kazakça ’da karşılığı olan “qol” kelimesi ile yapılan deyimlerin karşılaştırılmasında bir-biriyle eşdeğer ve farklı deyimler tespit edilmiş ve örnekleriyle birlikte sunulmuştur. Makalemizin amacı lehçeler arası deyimlerin öğrenilmesi, aktarılmasında deyimlerden yararlanma yönteminin kullanılmasını örnekleriyle göstermektir. Lehçeler arası dil zenginliğinin göstergesi deyimlerden yeterince faydalanma tecrübesiyle paylaşmaktır. Anahtar kelimeler: el, kol, deyim, lehçe
Abstract Teaching experience shows that idioms play a great role in acquiring mother tongue as well as learning foreign language. Understanding the notions is more important in the process of learning language than just memorizing the rules and vocabulary. Idioms can foster the understanding of meanings in the process of learning a foreign language. It is especially relevant for the languages from the same family, although the form and the meaning of idioms can differ in different Turkic languages. Thus, attention should be paid on equivalents and false equivalents. Sometimes resemblance in the form and words may lead to wrong understanding of the language and inaccurate translation. Correct choice of equivalents in translating idioms from the source language into the target shows the quality of the translation.
1 PhD., Assoc.Prof. Dr., KAZAHISTAN
270
In the article the author considers equivalents and false equivalents of the idioms with “el” and “qol” in Kazakh and Turkish. As a result of comparative study the examples of equivalent and not equivalent idioms with “el” and “qol” in Kazakh and Turkish are given. The aim of the article is to show the importance of studying idioms in related languages for language learning and teaching and for translation. Keywords: idioms, relative languages, hend
Dil öğrenme zaman ayırarak, devamlı emek bulunmasının yararları çoktur. Kelemeleri sarf ederek, doğru ve yararlı yöntemler öğrenmek yerine deyimleri öğrenmenin kullanarak, verimli organize edilen düzenli avantajları çoktur. Eğer kelime anlamı çalışmayla başarılacak mesafedir. Dil anlaşılmazsa, akılda kalma ihtimali azalır. öğreniminde doğru yöntemler ve verimli Her kelimenin anlamlarının bilinmesi önem yolları kullanmak zaman ayırma, hedefe arzeder. Deyimleri öğrenmek, doğru azimle ilerileme faktörleri kadar kullanabilmek hedef dilli konuşmada önemlidir. Doğru kullanılan verimli yöntem akıcılık ve güzel konuşmayı sağlar. başarıya ulaşmayı sağlar ve hızlandırır. İngilizcede «To bite the hand that feeds you» Günümüzde dil öğreniminde verimliliği deyiminin kelimelerinin aktarması Kazakça sınanmış, denenmiş yöntemler çoktur. Çok “«асырағанның қолын тістеу” Türkçe yıllık dil öüretim tecrübemizin neticesi “besleyennin elini ısırmak” Deyimin anlamı olarak dil öğreniminde deyimlerden “zamanında iyilik yapmış, yardım etmiş, yararlanmayı öneriyoruz. Bütün dilllerin eline fırsat geçince, gördüğü iyiliğinin kullanılma mantığı benzer ve ortak. karşılığını kötülük yaparak vermiş” Deyimler halkların kültür yaşamları ile anlamında kullanılan deyimdir. Büyük Abay doğrudan bağlantılıdır. Bütün halklarda bu teşbihi kendi şiirinde şu şekilde kullanır: geografi, kültürü, tarihi özellikleri, Kazakça: «Күшік асырап, ит еттім, ол edebiyatı, sanat eserleri, kısaca, milli балтырымды қанатты… Türkçe “Köpek değerleri dillerinde akseder. Deyimler bütün yavrusu besledim, o baldırımı kan akıttı dillerin kelime zenginliklerini oluşturur (ısırarak)… Örnekte görüldüğü gibi diller arasındaki bu tür benzetme, teşbihleri Deyimler genelde belli kelimelerden oluşan karşılaştırarak kullanmanın yararları vardır. kalıp şeklinde birlikte kullanıan kalıp şeklindeki ifade biçimidir. . Kısa ve güzel Araştırmamızda Türkçe ve Kazakçadaki ifade biçimi olarak deyimler günlük “el” kelimesi ile yapılmış anlamca benzer ve konuşma dilinde de çok kullanılır. Bu ortak deyimleri karşılaştıran dil materyalin yüzden hedef dilde akıcı ve güzel hazırlıyoruz. Mesela, Türkçe «еl konuşmada yardımcı olur. Hedef dilin değiştirdi», Kazakça «қолдан қолға өтті», deyimlerini öğrenmeme durumu o dilde İngilice «сhange hands» bir nesneyin güzel ve akıcı konuşmaya engel olur. sahiplenici değiştirmesi anlama gelen ortak Deyimler dil öğretiminde önemli dil deyimler. Üç dilde de deyim yapılan “el-qol- materyalleri olarak kullanılmalıdır. hand” aynı anlama gelen kelimelerdir. Deyimler bir-biriyle tam eşdeğerdir. Ana Dil öğreniminde deyimleri karşılaştırarak dilinde bir deyimi bilen dil öğrenici bu anlamca benzer ve ortaklarının
271 deyimi kullanarak hedef dildeki aynı anlama bilirim», Kazakça «бес gelen deyimin anlaşılması ve aklında саусақтай/алақанымдағыдай білемін» tutmasının kolay yolu sayılır. birşeyi, bir yeri çok iyi bildiğini ifade etmek için kullanılan ortak deyimler. İngilizce «In İngilizce «try your hand at something» bir good hands» Türkçe «güvenli eller», şeyi yapıp yapamadığını deneme anlamına Kazakça «сенімді қол» güvenilir insan gelen deyimin Kazakçada «қолыңды сынап anlamında kullanılan deyimler. İngilizce көр»/ «Бағыңды/күшіңді сынап көр» «get out of hand», Türkçe «elden gitti», varyantı var. Çoğunlukla şans oyunları söz Kazakça «қолдан шықты» fırsat, imkân konusu olduğunda söylenerek, kullanılma gibi şeylerin kaybolmasını anlatan deyimler. alanı daralmıştır. İngilizce «give a hand Örnekleri daha çok devam ettirebiliriz. Üç /lend a hand» yardım et anlamında dildeki ortak deyimlere örnek sunmamızdaki kullanılan deyimin Kazakçada «қол ұшын amaç kelime öğrenimini ilginç, akılda kalıcı беру» yardım elini uzatmak anlamında olmasını sağlayan dil materyalleri kullanılan deyimin eşdeğeridir. İngilizce hazırlamaktır. «wash your hands» сөз тіркесіне, түрікше «el çekmek», Kazakça «қол үзу» İngilizce Türkçe ve Kazakçadaki “el” kelimesi ile «have (got) your hands» - Kazakça «қолы yapılan deyimler karşılaştırıldığında тимеу» İngilizce “hands are tied», Türkçe bazılarında “el” yerine “parmak”-“barmaq”, «eli bağlı», Kazakça «қолы байлаулы» avuç” -“alaqan” kelimeleri kullanılmıştır. imkanlar sınırlı anlamında kullanılan Türkçe «рarmağında oynatmak», Kazakça eşdeğer deyimler. İngilizce «Know like the «қолында ойнату», Türkçe «еl üstünde back of your hand», Türkçe “avucum gibi tutmak», Kazakça «алақанына салу».
272
“El” kelimesi ile yapılan Türkçe-Kazakça anlamca benzer ve ortak deyimler
Түрік тілінде Қазақ тіліндегі баламасы, мысалдар сөз тіркестері және мағынасы elе avuca sığmamak Қолды - аяққа тұрмау (сөз тыңдамау, айтқанға көнбеу, бір орында тұра алмау) «Өте тынымсыз, қолды –аяққа тұрмайтын бала екен». el emeği қол еңбегі(қолдан жасалған нәрсе) «Сарылып жасаған, қол еңбегінің қадірінің білінуін қалайды» el çekmek қол үзу. (Бұрын істеп жүрген жұмысын істемейтін болу) «Ол жұмыстан қол үзіп кеткелі көп уақыт болды» el etmek қол бұлғау. (қолымен «кел» деп ишара жасау) «Алыстан қол бұлғады». el atmak қол сыбау. (бір іске кірісу) «Жастардың қол сыбап кіріскенін көріп риза болды» el üstünde tutmak алақанына салу. (қадірлеп ұстау) «Оны кішкентайынан алақанына салып өсірген еді» el yüz kiri аузына жетпеу. (өткінші нәрсе) «Табысы аз, тапқаны аузына жетпейді» elde avuçta bir şey kalmamak (қолда қалмау, ешнәрсе қалмау, таусылу) «Бір нұсқасы да қолымызда қалмапты» elde etmek қол жеткізу. (бір нәрсеге ие болу) «Соңында ойлағанымызға қол жеткіздік» Eli ayağı tutmak қолы-аяғы бар. (күші, қуаты бар)
273
«Қол-аяғы бар ғой өзі істесін» elde olmak қолда бар. (өзінде бар болу) «Қолда бардың қадірі жоқ» elde olmamak қолда болмау. (бір нәрсе істеуге мүмкіндігі болмау) «Қолда болмаған соң, осы да әркімге бір жалынасың» elde tutmak қолда ұстау. (бір нәрсені өзінің жанында ұстау) «Үй жануарларын өсіру малдарды қолда ұстау ережесіне сай болу керек» elden çıkarmak қолдан кету. (мүмкіндігі жоқ болу) «Бір қолдан кеткен нәрсенің қайтіп оралуы қиын-ақ» elden ele dolaşmak қолдан-қолға өту. (бір нәрсенеің біреуден біреуге ауысуы) «Ол жер қолдан-қолға өтіп кеткен екен» elden gitti қолдан кетті. (мүмкіндіктің жоғалуы) «Мүмкіндік қолдан кеткелі қашан» ele almak қолға алу(бір нәрсені істеуге кірісу) ele geçirmek қолға түсіру. (басқаға тән болған нәрсеге ие болу) «Қыранды қолға түсірудің бірнеше тәсілі бар» eli açık қолы ашық(жомарт) eli ağır қолы қатты. (бір істі жақсы істей алмаған немесе ұрғанда қатты тиетін) «Медбикенің қолы қатты екен» eli ağzına yetmemek Қолы аузына жетпеу. (табысы аз, тұрмысы жұтаң) «Табысы мардымсыз, қолы аузына жетпей отыр»
274 eli ayağı bağlı қол-аяғы байлаулы. (мүмкіндігі шектеулі болу) «Сол жағдайдан кейін қол-аяғы байлаулы отырып қалды» eli ayağı buz kesilmek қолы-аяғы мұздай болу. «Хабарды естігенде қол-аяғы мұздай болып кетті» eli ayağı dolaşmak қолы-аяғы қалтырау/дірілдеу(күтпеген жағдай болғанда адамдағы өзгеріс) «Қорқыныштан қол-аяғы қалтырап кетті» eli ayağı düzgün қолы - аяғы балғадай. (Орташа әдеміше келген) «Қол-аяғы балғадай қызы отырған жоқ па?» eli ayağı tutmak (күш, қуаты бар) Қол-аяғы бар. «Қол-аяғы бар өзі әкелсін» eli bol қолы мол. (жомарт) «Қолы мол екен, барлығын бір-ақ бере салды» eli boş dönmek қолы бос қайту. (ешнәрсе ала алмау қайту) «Сонша жерден барғанына қарамастан, қолы бос қайтты» eli boş olmak қолы бос болу. (айналысқан белгілі-бір ісі болмау) «Осы кезде қолы бос жүрген» El kaldırmak Қол көтеру. (өзінен үлкенді ұруға батылы жетіп, сес көрсету) «Өзінен үлкенге қол көтеруге дәті қалай барды десеңші» eli eline çabuk қолы жылдам (бір істі жылдам істейтін) «Оның қолы жылдам,тапсырылған істі тез бітіреді»
275 eli genişlemek қолы ұзару. (ақша келу арқылы жағдайы түзелу) «Келін түсіріп, қолы ұзарып қалғалы көп болған» eli hafif қолы жеңіл. (бір істі жақсы істей алу) «Оның қолы жеңіл, ісі оңалып кетеді» eli kolu bağlı kalmak Қол-аяғы байлаулы. (мүмкіндігі шетелу) «Өзін қол-аяғы байлаулы сезінді» eli sık қолы тар. (сараң) «Сараңнан сұрағаннан пайда жоқ, қолы тар ештеме бермейді» eli uzun қолы ұзын. (мүмкіндіктері көп) «Қолы ұзын, ісіңді тез тындырып береді» eli varmamak қолы бармау. (бір істі істеуге батылы бармау) «Олай істеуге қолы бармады» eli yatkın қолы үйренген (қандай істі болсын істей алатын) «Қолы үйренген еш қиын емес» eli yatmak қолы үйрену. (қандай да бір істі істеп үйренген) «Істей берсе, қолы үйреніп кетеді» elinden bir şey gelmemek (ешнәрсе істей алмайтын) қолынан ештеме келмеу. «Енді оның қолынан ештеме келмейді, болған жағдайды өзгерте алмайды» elinden geleni ardına koymа Қолыңнан келгенін істе. (не істеймін десең аянба деп сес көрсесту) «Қолыңнан келгенін істе, енді қайтеміз» eline ayağına düşmek аяғына жығылу. (sarılmak) (кешірім сұрау)
276
«Ат-шапан айыбын алып аяғына жығылып еді болмады» eline bakmak болу) қолына қарау. (біреуге материальдық жақтан тәуелді «Әлі күнге қолына қарап отыр» eline doğmak қолында өсу. (біреудің тәрбиелесінде болу) «Кішкентайынан білемін, қолымда өсті» eline düşmek қолына түсті. (тұтқын болу) «Жараланып, жау қолына түсті» eline su dökemez kolına қолына су құюға жарамайды. (бір адамның дәрежесіне жетпеу, онымен тең болмау) «Қанша тырысса да, оның қолына су құюға жарамайды» elini kana bulamak қолың қанға былғау. (біреуді жаралау немесе өлтіру) «Босқа қолын қана бойағысы келмеді» elini sıcak sudan soğuk suya sokmamak қолын жылы суға малу. (жағдайы жақсы, рахат өмір сүру) «Төрт құбыласы тең, қолын жылы суға малып отыр» elini yüzüne almak бетін басу. (біреуден ұялу, имену) «Сұрап келуге бетін басып бармай отыр» eliyle koymuş gibi bulmak қолмен қойғандай табу. (бір нәрсені бірден, дереу тауып ала қою) «Тығып қойған жерінен қолмен қойғандай тауып ала қойды» parmağı (eli) olmak бармағының ізі бар. (бір іске қатысы болу) «Бұл істе оның да бармағының ізі бар екені анық» parmağında oynatmak қолында ойнату. (айтқанын істету)
277
«Оларды қолында ойнатып отырғалы біраз болды» parmağını oynatmak бармақ басты, көз қысты (бір істі жасатып алу үшін біреумен заңсыз келісу) «Бармақ басты, көз қыстымен жең ұшынан жалғасуды қоймағанша, дамымаймыз»
SONUÇ olduğunu tecrübemizden gördük. Dil öğrenmek kendine özgü zorlukları ve Araştırmamızda lehçeler arası deyimleri karmaşalıkları olan uğraşıdır. Bu zorlukların karşılaştırarak öğrenmenin yararlı olduğunu üstesinden gelmenin yollarından biri dil örneklerle göstermeye çalıştık. Deyimlerin öğreniminde verimli yöntemleri öğrenilmesi hedef dilin kelime hazinesinin kullanabilmekten geçer. Ana dilinde olan dil anlamlarının öğrenilmesine, kalıcı olmasına, materyallerinden yararlanma dil akıcı ve güzel konuşmayı öğrenmesine öğreniminde büyük yarar sağlayacaktır. yardımcı olur. Lehçeler arası metinlerin Özellikle deyimleri karşılaştırarak anlamca kaliteli aktarılması da bu deyimlerin tam benzer ve ortakların bulma ve kullanma dilin eşdeğer, yarı eşdeğer, eşdeğer olmaması kelime hazinesini öğrenmede çok yardımcı durumuna doğrudan bağlantılıdır.
REFERENCES Aksoy O.A. Atasozleri ve deyimler sozlugu-2, - Istanbul: Inklab Kitapevi,1989. Deyimler sozlugu / N.Iuzbashyoglu,M. Iuzbashyoglu, - Istanbul:Meydan Gazetejilik, 1997. Hengirmen M. Deyimler sozlugu (1000 temel deyim), -Ankara: Engin Iayinevi, 1994. Turik atasozderi ve deyimleri 1,2, -Istanbul: Milli egitim basinevi, 1971. Kazaksha oryssha sozdyk, - Almaty: Daiyk Press, 2008 Kaydarov, Abduali (1970), “Osobennosti Stilistiçeskogo Upotrebleniya Sinonimnıh I Varyantnıh Frazeologizmov V Uygurskom Yazıke”, Sovetskaya Turkologiya, № 2. Kaydar A. Tysyacha metkih I obraznyh vyrajenyi, - Astana: Bilge, 2003. Kazakh-Russıan dictionary - Аlmaty : Dık- Press, 2008. Kenesbaev, Ismet (1977), Qazaq Tiliniñ Frazeologiyalıq Sözdigi, Almatı. Kenesbaev, Ismet, Qazaq Tiliniñ Tıyanaqtı Söz Taptarı, Almatı. Nurmahanov, Arıstanbek (1998), Türki Frazeologiyası, Almatı, Ğılım Baspası. Özdemir, Emin (1997), Açıklamalı-Örnekli Deyimler Sözlüğü, Istanbul, Remzi Kitabevi.
278
Pakalin, M. Zeki. (1983), Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, 1. Cilt. Istanbul, Millî Eğitim Basımevi. Püsküllüoğlu, Ali (1995), Türkçe Deyimler Sözlüğü, Ankara, Arkadaş Yayınları. Türk Atasözleri Ve Deyimleri, Istanbul, Inkılap Ve Aka Kitabevleri. Türkçe Sözlük (2005), Ankara, Tdk Yayınları. https://dictionary.cambridge.org/ru/словарь/английский/
279
Формирование на уроках казахского языка предметных и метапредметных знаний и умений The Formation of Subject and Metasubject knowledge and skills at Kazakh lessons
Л.Ж.Байсова Алматинская область, город Талдыкорган, директор КГУ «Средняя школа №2», учитель казахского языка и литературы
L. Zh.BAISOVA1
Аннотация На современном этапе общеобразовательная школа должна формировать целостную систему универсальных знаний, умений и навыков. Данная статья затрагивает основные вопросы формирования предметных и метапредметных умений на уроках казахского языка, формирования метапредметных результатов и способов их достижений. Ключевые слова: универсальные учебные действия, межпредметные связи и метапредметные компетенции, формирование метапредметных результатов.
Abstract At the present stage, the general educational school should form a coherent system of universal khowledge and skills. This article addresses the main issues of the formation of subject and metasubject skills at Kazakh lessons, the formation of metasubject results and ways to achieve them. Keywords: universal educational actions, interdisciplinary communication and interdisciplinary competence, the formation of metasubject results.
1 Almaty Region, Taldykorgan city, Headmaster of KSU «School № 2», Teacher of the Kazakh Language and Literature, KAZAKHSTAN
280
Целью Государственной программы числе связанных с языковой развития образования Республики компетенцией. Казахстан на 2011-2020 годы является В рамках образовательных стандартов повышение конкурентоспособности перед педагогами поставлены задачи, образования, развития человеческого которые требуют новых подходов к капитала путем обеспечения, содержанию образования, организации доступности качественного образования учебного процесса и технологиям для устойчивого роста экономики [1]. обучения [2]. Приоритет личностно- Ведущим стратегическим направлением ориентированной парадигмы развития системы школьного заключается в формировании образования не только в Казахстане, но и межпредметных связей и во всем мире, на сегодняшний день метапредметных компетенций. является, личностно-ориентированный Метапредметные навыки составляют подход в образовании. Данный подход основу умения учиться, то есть характеризуется как свобода и выпускник школы должен уметь свободный выбор себя в обществе, своего приобретать дополнительную мировоззрения, поступков, информацию, работать с ней [3]. самостоятельность и личная ответсвенность, саморазвитие и И вначале несколько слов о самореализация, самоопределение и метапредметости. Вы можете увидеть творчество. понятия метазнаний, метапредметности и метапредметных компетенций. На современном этапе общеобразовательная школа должна Метазнание – в широком смысле — формировать целостную систему знание о знании и о возможностях работы универсальных знаний, умений и со знанием. навыков, а также самостоятельной Метапредметность – это новая деятельности и личной ответсвенности образовательная форма, которая обучающихся, то есть ключевые выстраивается поверх традиционных компетентности, определяющие учебных предметов. Если говорить современное качество образования. упрощенно - категория философских Учителя школ продолжают поиск понятий. Нужна для того, чтобы связать в оптимальных форм обучения, тем более сознании ученика познаваемый им актуальные проблемы не решаются предмет с другими предметами в аспекте старыми традиционными методами. окружающего нас мира. Новый государственный Мы называем компетенции образовательный стандарт ориентирует метапредметными, что означает современную школу на формирование «запредметные» или «допредметные», универсальных учебных действий, в том имея в виду то, что они носят общий характер, выходят за рамки отдельных
281
учебных предметов и лишь в ходе Универсальные учебные действия тесно разработки проектов обучения какому- связаны с достижением либо из этих предметов метапредметных результатов, то есть конкретизируются в программе и в таких способов действия, когда учащиеся учебном материале [4]. могут принимать решения не только в Учитель сегодня должен уметь рамках заданного учебного процесса, но конструировать новые педагогические и в различных жизненных ситуациях. ситуации, новые задания, направленные Это очень важно сегодня, когда от на использование обобщенных способов выпускника школы требуются деятельности и создание учащимися мобильность, креативность, способность собственных продуктов в освоении применять свои знания на практике, знаний. умение мыслить нестандартно. Универсальный характер учебных Возможности формирования действий проявляется в том, что они метадеятельности заложены в ряде носят надпредметный, метапредметный методик, подходов и технологий: характер; обеспечивают целостность • развивающее обучение общекультурного, личностного, и Эльконина-Давыдова; познавательного развития и • мыследеятельностная педагогика; саморазвития личности. Универсальные учебные действия обеспечивают этапы • коммуникативная дидактика; усвоения учебного содержания и • эвристическое обучение; формирования психологических • логико-смыслового способностей учащегося. моделирования; Таким образом, метапредметный подход • школа М.Щетинина обеспечивает переход от существующей практики дробления знаний на предметы • технология развития критического к целостному образному восприятию мышления и др. мира, к метадеятельности. По-мнению А.А. Кузнецова, метапредметные результаты образовательной По мнению специалистов (М.Е. деятельности - способы деятельности, Бершадский, М.В. Кларин, П.И. применимые как в рамках Третьяков, А.В. Хуторской и др.), общей образовательного процесса, так и при основой разнообразных инновационных решении проблем в реальных жизненных моделей обучения, имеющей поисковую ситуациях, освоенные обучающимися на направленность,является интегративная базе одного, нескольких или всех надпредметная поисковая учебная учебных предметов[5]. деятельность. Это специальная деятельность по построению учебного
282
познания – исследовательская, информационных технологий) требуют эвристическая, проектная, повышения коммуникативной коммуникативно-диалоговая, компетенции учащихся, дискуссионная, игровая. Суть совершенствования их филологической деятельности заключается в том, что подготовки. Это обеспечит им усвоение любого материала (понятия, возможность обмениваться мыслями и способа действия и т.п.) происходит в мнениями в различных ситуациях в процессе решения практической или процессе взаимодействия с другими исследовательской задачи, участниками общения, в том числе познавательной проблемной ситуации межкультурного, правильно используя [6]. при этом систему языковых и речевых норм и выбирая коммуникативное
поведение, адекватное аутентичной Принцип «метапредметности» состоит ситуации общения. также в обучении школьников общим приемам, техникам, схемам, образцам Специфика казахского языка как мыслительной работы, которые лежат учебного предмета заложена в его над предметами, поверх предметов, но интегративном характере, в сочетании которые воспроизводятся при работе с языкового образования с элементарными любым предметным материалом основами литературного образования, а (Ю.Громыко). Это составление деревьев также в его способности выступать и как понятий, кластеров, схем «фишбоун», цель, и как средство обучения для приемы сворачивания информации ознакомления с другой предметной (конспект, таблица, схема). областью (гуманитарной, естественно – научной, технологической). Таким Применение проектной деятельности в образом, на уроках казахского языка мы учебном процессе формирует реализуем разнообразные метапредметные умения и навыки, межпредметные связи с литературой, включающие в себя умение решать историей, обществознанием, географией, постоянно возникающие новые, информатикой и т. д. нестандартные проблемы; соответствовать предъявляемым Метапредметные результаты обучения на повышенным требованиям к уроках казахского языка достигаются коммуникационному взаимодействию и через: сотрудничеству, толерантности. - принятие и сохранение целей и задач учебной деятельности; Происходящие сегодня изменения в - содержание обучения общественных отношениях и средствах (межпредметные связи, умение коммуникации (использование новых учиться, контроль и самоконтроль);
283
- использование самостоятельному целеполаганию нужно мультимедиаприложений; постепенно, задействуя весь возможный -наличие текстов разных жанров и потенциал УМК и различную обилие заданий на разные типы наглядность. чтения (поисковое, изучающее, 2. Обязательное наличие текстов ознакомительное); разных жанров и обилие заданий на -сопоставление явлений родного и разные типы чтения (поисковое, изучаемого языков с помощью изучающее, ознакомительное) грамматического справочника и обуславливает то, что обучающиеся получают навык чтения с пониманием упражнений; основной идеи, поиска нужной - анализ казахского языка на основе информации, детального понимания. моделей-опор; Эти же навыки они с успехом могут -основные логические операции: использовать при чтении любых текстов, анализ, сравнение, классификация, в любой области знаний. Выполняя обобщения, установления аналогий, задание по чтению, отвечая на вопросы синтез; или опровергая неверные утверждения, ученик выполняет основные логические - знакомство с явлениями операции: анализ, сравнение, окружающего мира, фактами его классификация, обобщения, истории, географии; установления аналогий, синтез. - интеграции полученных на уроках 3. Метапредметные результаты по другим предметам знаний в ходе обучения на уроках казахского языка дискуссий, проектных работ и достигаются через использование других видов деятельности; мультимедиаприложений. -работа в группах сотрудничества, Мультмедийный проектор и самооценка, взаимооценка, интерактивная доска позволяют самокоррекция, самонаблюдение создавать самые разнообразные интерактивные игры с лексикой. Так для актуализации лексики, необходимой Я попытаюсь показать некоторые ребятам для описания картины, чувств и приемы и методы работы по образов, рождаемых живописью и формированию метапредметных умений, музыкой. которые получают развитие на уроке в результате различных видов речевой 4. Умение самостоятельно деятельности при изучении языка. спланировать наиболее эффективный способ решения учебной задачи, умение 1. Постановка цели урока оценивать правильность ее выполнения, самими учащимися. Обучать интеграцию с другими предметными
284
областями, работу в группах Самое главное – учить детей сотрудничества, самооценку, рефлексировать, использовать взаимооценку, самокоррекцию, полученные знания, навыки и умения в самонаблюдение обеспечивает практических заданиях, в формировании дальнейшее практическая групповая жизненного опыта. Прекрасная работа: прослушивание отрывка и возможность для формирования презентация образов, обобщение метапредметных связей это проектно- изученного материала. Это задание исследовательская деятельность. ориентировано на интеграцию всех В своей работе я стараюсь максимально отработанных стратегий, а самое главное соблюдать требования к учителю, оно учит рефлексировать, использовать реализующему метапредметный подход: полученные знания, навыки и умения в практических заданиях. Не говорить лишнего: не повторять задание, не озвучивать 5. Рефлексия в конце урока информацию, которая есть в зависит от поставленной в начале урока учебнике, не повторять без цели. Можно подсчитать, сколько новых необходимости ответ ученика! слов дети узнали за урок, найти новое грамматическое явление в тексте. Добиваться от учеников Главное, чтобы учащиеся сами аргументированных ответов. воспроизвели в речи, чему они научились Не произносить слов на уроке. «неправильно», «неверно» - пусть ученики сами заметят ошибку, исправят и оценят ответ товарища. Содержание учебного предмета «Казахский язык» позволяет создавать Чётко и точно формулировать условия для достижения широкого задание. спектра метапредметных Проявлять способность к образовательных результатов и импровизации. формирования коммуникативных Помнить, что основная учебных умений. Основная задача деятельность учителя не на уроке, учителя при подготовке к уроку а в процессе подготовки к нему, в проанализировать, выделить и подобрать подборе материала к уроку. содержание таким образом, чтобы урок был ориентирован на целенаправленное достижение личностных и Учитель не актёр, а режиссёр! метапредметных результатов, выбранных в качестве приоритетных при По окончанию школы, учащиеся изучении конкретной темы. овладеют личностными, предметными и метапредметными результатами
285
обучения, к последним относятся освоенные учащимися учебные действия (познавательные, регулятивные, коммуникативные), которые обеспечивают овладение ключевыми компетенциями, составляющими основу умения учиться и межпредметными понятиями. То есть в процессе обучения школьник научиться не только добывать знания самостоятельно, но и применять их на практике, научится ставить учебную задачу и цель, а далее планировать свои действия в соответствии с поставленной задачей, более того, научится оценивать правильность выполнения действия, вносить коррективы в действия, выполнять учебные действия в речевой, умственной и письменной форме, выделять главное и второстепенное, а также уметь самостоятельно работать со словарем. Именно поэтому сегодня учителя, методисты, психологи и другие специалисты школы переходят от вопросов предметных знаний, умений, навыков, к вопросам о компетенциях, которые складываются в первую очередь из метапредметных умений и навыков. Такую задачу поставили нормативные документы и сама жизнь. Метапредметные умения и навыки должны быть сформированы у наших учеников уже сегодня для того, чтобы завтра они были успешными.
286
Литература 1. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы 07. Шілде, 2010. 2. ҚР МЖМБС 3.08.273-2008 стандарты (5В010300 –«Педагогика және психология»). - Астана, 6.08.020-2009. 3. 2018-2019 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында оқу процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы: Әдістемелік нұсқау хат. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2018. – 372 б. 4. Наумова М.В. МЕТАПРЕДМЕТНЫЕ КОМПЕТЕНЦИИ КАК УСЛОВИЕ РАЗВИТИЯ МЫСЛИТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ У УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ // Международный журнал экспериментального образования. – 2014. 5. Кузнецов А.А. О школьных стандартах второго поколения / А.А. Кузнецов. // Муниципальное образование: инновации и эксперимент. – 2008. – № 2. 6.Вербицкий А.А.Компетентностный подход: проблемы и условия реализации. // Инновационные проекты и программы в образовании. – 2009. – №2.-с. 12
287
Түркі Тілдеріндегі Етістіктің Бұйрық Райының Функционалді- Семантикалық Аспектісі
ҚАСЫМ Б.1
Ж.БАЛТАБАЕВА2
Аннотация Глагол – предствляет разряд слов со значением действия или состояния лиц и прдметов, категория наклонений глагола также известна с давних времен. В статье на основе языковых фактов анализируются взгляды и принципы относительно повелительного наклонения глагола в тюркских языках. Также путем специального cравнительного изучения категории повелительного наклонения раскрывая формы, сходства и особенности повелительного наклонения в современных тюркских языках. Повелительное наклонение – выражает действие, отражающее волю говорящего, направленную на побуждение субъекта к действию. Ключевые слова. Тюркские языки, повелительное наклонение, субъект, адресат, нулевая морфема.
Abstract Verb - represents the category of words with the meaning of the action or state of persons and the subject, the category of inclinations of the verb is also known for a long time. The article analyzes the views and principles regarding the imperative mood of the verb in the Turkic languages based on linguistic facts. Also, through a special comparative study of the imperative category, revealing the forms, similarities, and peculiarities of the imperative mood in modern Turkic languages. The imperative mood expresses an action that reflects the speaker's will, aimed at inducing the subject to act. Keywords. Turkic languages, imperative, subject, addressee, zero morpheme.
Тілдің бүгінгісін түсіну үшін, оның түркітанушылар үнемі ескеріп отырған. тарихын зерттеудің қажетігін Ашхабадта түркі тілдерінің тарихын
1 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы, Қазақстан 2 педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Алматы, Қазақстан
288 зерттеу мәселесіне арналған кеңесте райлар формалары арқылы беріледі; 3) Э.В.Севортян: «Түркі тілдерінің істің орындалу не орындалмауы жайлы тарихын зерттеу әдістері» деген тілек, өтініш, ұйғарым, бұйрық тақырыпта жасаған баяндамасында «нет мәндеріне білдіру. Бұл мәндер бұйрық, сомнения, что изучение фонетических, қалау, кейде ашық рай тұлғалары грамматических и лексических арқылы беріледі. особенностей является одным из 3) істің орындалу не орындалмауы важнейших задачей исторических жайлы тілек, өтініш, ұйғарым, бұйрық исследований» [1]-деп, түркі тілдерінің мәндеріне білдіру. Бұл мәндер бұйрық, фонетикалық, грамматикалық, қалау, кейде ашық рай тұлғалары лексикалық еркшеліктерін зерттеудің арқылы беріледі. Ал кейбір тілдердің қажеттілігін сол дәуірде көрсетсе де, осы грамматикаларында көрсетілетін райдың кезеңге дейін осы мәселелер өзінің 10-12, кейде 14 түрін бүкіл түркі өзектілігін жойған емес. Тіл тарихында тілдеріне ортақ, тән болып келетін төрт рай категориясы көне дәуірден бері түрлі райға топтауға, сондай-ақ кейбір қолданылып, дамып отырған. Түркі жеке тілдерде белгілі бір рай тілдерінің тарихын зерттеуші тұлғалардың тілдің кейінгі даму ғалымдардың еңбегінде рай барысында орныққанын көруге болады. қосымшалары сандық, сапалық жағымен Түркі тілдеріне ортақ ондай рай түрлері: қоса, мағыналық, семантикалық ашық, бұйрық, қалау, шартты, сонымен жағынан да бай екендігі айтылады. бірге кейбір тілдерде кейбір Қимыл-әрекеттің шындық өмірге тұлғалардың рай мәнінде тұрақталуы қатысын білдіретін категория рай деп кездеседі. аталады. Сөйлеуші қимылдың шындық өмірге қатысын өз білігі мен түсінігі Қазақ тілі мен әзірбайжан тілінің рай бойынша жеткізеді. Түркі тілінде рай категориясы: қазақ тілінде төрт түрлі, ал категориясы біршама дамыған деген әзірбайжан тілінде райдың 6 түрі бар. тұжырым жасауға болады. Рай Олар қазақ тілінде: 1. бұйрық рай. 2. функционалды-семантикалық ашық рай, 3. қалау рай, 4. шартты рай. Ал категория. Ол белгілі бір категориялық әзірбайжан тілінде: 1. бұйрық рай, 2. жағдаяттарда сөйлеу актісінде ашық рай, 3. ниет мәнді рай, 4. мақсат функционалды-семантикалық рай, 5. міндет мәнді рай, 6. шартты рай. өрістерден көрінеді. Модалділік Бұйрық рай сөйлеушінің тыңдаушыға мағыналарды білдіруге бағытталған немесе сол тыңдаушы арқылы үшінші арнайы форманттар болған. Мысалы, - жаққа бұйыра, сұрай айтқан белгілі бір қ(ғ), -к(г), -с және -ч. іс-әрекет, қимылды білдіреді. Рай категориясының мазмұны мынадай Сондықтан да бұл райда алдағы уақытта бөліктерден тұрады: 1) іс жайлы хабар – орындалуға тиісті іс-қимыл, әрекет сөз бұл ең алдымен ашық рай формалары болады. Бұйрық райдағы етістіктер арқылы беріледі; 2) істің істелу айрықша екпінмен айтылады. Бұл мүмкіндігін, оның орындалу дәрежесін әсіресе оларды басқа етістік білдіру – бұл мәндер қалау, шартты
289 формаларымен салыстырғанда, анық бұйрық райының бірінші жағында да көрінеді. бар. Бұл айтылғандардан басқа, бұйрық Бұйрық райдың үш жағы, соған лайық райының бірінші, үшінші жағындағы көрсеткіштері бар. Бірінші жағының етістіктер сөйлем ішінде басқа жекешесі -айын//-ейін, -йын//-йін; сөздермен байланыса айтылуына қарай, көпшесі -айық//-ейік, -йық//-йік; екінші бұйрық мағынасын көрсетпейтін де жақ жекешесінің анайы түрінің кездері де болады. көрсеткіші болмайды, сыпайы түрі - Бұйрық рай аффикстеріне үстеліп ңыз//-ңіз, -ыңыз//-іңіз; көпшесі -ңдар//- айтылатын -шы//-ші жұрнақтары түрлі ңдер, -ыңдар//-іңдер, (анайы түрі) - мағыналарды білдіре алады. Бұйрық рай ңыздар//-ңіздер, -ыңыздар//-іңіздер мағыналарын екінші жақтағы -шы//-ші (сыпайы түрі), үшінші жағының жұрнақты шартты рай тұлғалы жекешесі де, көпшесі де -сын//-сін.Бұл оқысаңшы, барсаңдаршы, оқысаңдаршы тұлғалар -ма//-ме, -ба//-бе, -па/пе немесе барсайшы (кейбір диалектілік болымсыздық жұрнағынан соң да материалдарда бұл тұлға барсай) сияқты қосылып қолданыла береді. Бұйрық етістіктер білдіре алады. райының бірінші, үшінші жағына Бұйрық рай деп айтушының басқа қарағанда екінші жағының бұйрықты біреуді іске салу, амал-әрекет етуге білдіруі анық, айқын, нақты болады. түрткі болу, қозғау салу, ұсыныс жасау, Бұйрық райының үшінші жағындағы кеңес беру, бұйыру, тыйым салу сияқты етістіктер қаулы, қарарлар, үндеулер де толып жатқан мағыналық реңктерді жиі қолданылады. Мұндай мағына білдіретін етістіктің рай түрі айтады. Ал бірінші жақ көпше түрінің -айық//- Демек бұйыру, бұйрық райдың негізгі ейік, -лық//-лік қосымшаларының мағынасы болып саналмайды. мағыналарында бұйыру мағынасы болғанымен, оларда іске жұмылдыру, Қазақ тілінде етістіктің бұйрық райының қозғау салу, ынталандыру сияқты бірінші жағы етістіктің түбіріне -айын//- мағына басым болады. Сондықтан кей ейін, айық//-ейік қосымшаларын қосу тілшілер бұйрық райдың бірінші арқылы жасалынады. жағында таза бұйру мағынасы жоқ, оны Бірінші жақ бұйрық райдың бұйрық райдың қатарына қосады. қосымшалары таза бұйыру мағынасын -Айын//-ейін қосымшасы аздаған білдірмейді. Бұл бұйрық райдың бірінші ерекшеліктермен көптеген қазіргі түркі жақ жекеше түріне байланысты көбірек тілдерінде қолданылады. А.М.Щербак: айтылады. Сонымен бірге, -айын//-ейін Бұйрық райдың шығу тегін, архетипін қосымшасының мағынасын таза қалау күрделі жұрнақтардан тұратынын айта райының мағынасына да қосуға келе, есімшенің -ғай жұрнағы мен болмайды. Оның мағына құрамында жіктеу есімдігінің қосындысынан амал-әрекетке байланысты айтушының тұратындығын келтіреді:*qaj/myn(man) көзқарасын, қалауын қаламауын, ниетті *-γaj-myn(man) -gaj/-γaj -myn-man екендігін шешімін т.б. білдіретін ( 290 қарақалпақ , алтай, құмық, тыва таңданылған қосымшадан тілдерінде: -айын, -ейін (-йын, -иин); айырмашылығы – соңғы -ым, -им ноғай, қырым татар, башқұрт, тұлғасында. татар, қарашай-балқар, өзбек, ұйғыр, Қазіргі әзербайжан тілінде -айым, -ейім гагауыз тілдерінде: -ай//-ей (-ый, -й), қосымшасының ықшамдалған түрі -ам, - түркмен тілінде: -айын//-ейин; әм, (-ым, -им) тұлғасы қолданылған. қарапайым тілінде: -ыйм//-йим, хақас тілінде: -ым, -иң т.б. тұлғаларына ие. - Қазіргі түркі тілдерінің көбінде Айын//-ейін қосымшасы түркі тілдерінде қолданылатын бірінші жақтың көпше көне қосымшалардың бірінен болып түрінің қосымшасы -айық, -ейік. саналады. Жазба ескерткіштерден ол Мысалы, қазіргі қазақ, ноғай, орхон-енисей жазба ескерткіштерден қарақалпақ, татар, қарачай-малқар, бастап қолданылған: құмық, қырымтатар тілдерінде -айық, - ейік қосымшасы қолданылады. Тілдік -айын//-ейін қосымшасы ерте деректердің көрсетуінше, -айық, -ейік кезден бері қолданылып келе жатқан қосымшасының қолдалыну тарихы өте қосымша; көне дәуірге бара бермейді. мағынасында тек бұйыру ғана Түркі тілдерінің тарихында және қазіргі емес қалау, өтіну, келісу, бір нәрсені кейбір түркі тілдерінде (мысалы, істеуге үндеу сияқты мағыналы реңкі бар гагауыз) -алим, -елим қосымшасы да көп мағыналы қосымша; бұйрық райдың бірінші жақ көпше өзінің даму тарихында -айын, - түрінің грамматикалық тұлғасы ретінде ейін, -айым, -ейім, -ай, -ей, -ым, -им, -а, - қолданылады. Тіл тарихында бұл е сияқты фонетикалық нұсқаларға ие қосымшанаың -йылым, -йелім, -лым, - болып, қазіргі түркі тілдерінің ішкі лим нұсқалары да қолданылған. заңдылықтары бойынша әр тілде өзінше Қазіргі өзбек тілінің диалектілерінде л түрлі тұлғаларда қалыптасқан; дыбысының орнына н дыбысы қазіргі түркі тілдерінің қолданылады да -алық, -елик қосымшасы мамандары бұл қосымшаларды кей -анық, -еник, -анив, -енув тұлғасына ие тілдерде бұйрық райдың қосымшасы деп болған. есептесе, екінші бір тілдерде қалау Түркітанушылар бұйрық рай өзінің райының (бұйрық-қалау райының) құрылымдық және семантикалық қосымшасы деп есептейді; жағынан әр түрлі райлардың жасанды бұл қосымшалар өздерінің көне қосындысы болып табылады деген тұлғасымен әрі мағыналық, әрі тұлғалық пікірлер бар. Бұған көбіне қазақ тілі байланысын сақтаған. грамматикасында қолданылатын бұйрық рай парадигмасына талдау жасау тәсілі Қалау райының -ғай, -гей арқылы оңай көз жеткізуге болады. қосымшасымен этимологиялық жақтан Мысалы:1-ж. алайын, 2-ж. ал, 3-ж. байланысты -айым, -ейім қосымшалары алсын; 1-ж.алайық, 2-ж.алыңдар, 3-ж. да бар. Бұл қосымшаның бірінші алсын. 1-жақтың жекеше және көпше 291 түрлерінің формалары дәлелді түрде -аý қалпымен салыстырып, ұқсастықтары оптативіне жатса, 3-жақтың жекеше мен ерекшелігін ашу қажет екені даусыз. және көпше түрлерінің формалары -сын Етістік өте ерте қалыптасқан сөз табы секілді мүлде басқа типтегі оптативке болып саналатын болса, оның рай жатады. Шындығында, бұйрық райға тек категориясы да өте ерте замандардан қана 2-жақтың жекеше және көпше бері қарай келе жатқан тілдік түрлерінің формалары жатады, 2- форманттар. Орхон жазба ескерткіштері жақтың жекеше түрі тек түбір етістік тілінен сол кездің өзінде түркі тілінде болып тұрып (ал, жаз), кейде әртүрлі бұйрық рай категориясы негізінен күшейткіш бөлшектер қабылдай алады. қалыптасқанын көруге болады. Бірақ ол 2-жақтың көпше түрінде етістік негізіне ертедегі түрік тілінде дәл қазіргі 2-жақтың көпше түрінің: -ңыз,-ғыз,-нар тілдегідей деген ұғым шықпайды. Ұзақ аффикстері жалғанады. Оғыз тобындағы уақыт ішінде тілде болған даму райға да тілдерде -ыңыз,-иңиз аффиксінің әсерін тигізгені ақиқат. Көне жазба редукциялануынан туындаған –ын,-ин ескерткіш тілін қазіргі тілмен жалғауы жалғанады [2]. салыстырғанда, оның өзіндік ерекшелігі Осымен байланысты алынып отырған болғаны анық байқалады. Ертедегі түркі түркі тілдеріндегі етістіктің бұйрық рай тілдеріндегі бұйрық райдың ерекшелігін категориясы туралы арнайы зерттеу салыстыра отырып, қазіргі тілдегі бұл жоқтың қасы. Сондықтан етістіктің категорияның жайын түсіндіруге бұйрық рай категориясын арнайы болады. Қазіргі түркі тілдеріне ортақ зерттеп, қазіргі түркі тілдерінгі бұйрық райдың формалары: Ноғай тілі: Тыва тілі: -ай-ым -ай-ык; -айн -аалыңлар -ынъыз -ыңар -сын -сын-лар -зын -зын (нар) Бұйрық рай сөйлеушінің тыңдаушыға Слушайте, все люди, посла /из/ Кара немесе сол тыңдаушы арқылы үшінші Сэнгир. жаққа қимылды жасауды бұйыруын, Түркі тілдерінің грамматикалық тілеуін білдіреді. Сондықтан, бұл райда құрылысына рай және жақ мағынасы алдағы уақытта орындалуға тиіс іс- басқа-басқа қосмшалар арқылы беріледі. қимыл, әрекет сөз болады. Жазба Осы жүйеге бұйрық рай қайшы келеді. ескерткіште де бұйрық рай осы мағынаны Бұйрық райда жақтық қосымша бар, рай берген. Мысалы, сү йорылым ... упамаң жасаушы қосымша жоқ. Бұл көне жазба (Тон-35). Идем с войском, не соглашайся. ескерткіштер тіліне де қатысты. 3) істің Кіші арасы ісің Қара саңір алчіг (Ент.-44). орындалу не орындалмауы жайлы тілек, өтініш, ұйғарым, бұйрық мәндеріне 292 білдіру. Бұл мәндер бұйрық, қалау, кейде Бұйрық райдың І-жағы. Бұйрық райдың ашық рай тұлғалары арқылы беріледі. 1-жағы туралы түркологияда пікірталас Ертедегі түрік тілінде бұйрық мағынаны әртүрлі. Біраз түркологтар бұйрық білдіретін арнайы көрсеткіш жоқ. Түбір райдың 1-жағының көрсеткішін қалау етістік лексикалық мағынамен бірге райы деп көрсетеді. Ал, қазіргі қазақ бұйрық мағынаны да білдірген. Мысалы, тілінде бұйрық райдың 1-жағы бар деп Табғач бачіданйан таг (Тон.-11). Табгачи танылады. Түркі тілінде жақтық мағына 3 – нападайте с юга. Бұл мысалдағы етістік жаққа қатысты қалыптасқан. Бұны таг түбір тұлғада бұйрық мағынаны барлық жақтық көрсеткіштерден, жіктеу білдірген. Бұйрық мағына түбірге есімдіктерінен көруге болады. Олай морфема арқылы қосылмай, түбірдің болса, бұйрық райдан кейін келетін өзінде лексикалық мағынамен бірге жіктік жалғаудың ғана тек 2-жақта берілгендіктен, бұйрық рай нөлдік қалыптасуы мүмкін емес, мұнда да морфема арқылы жасалатын бірден-бір жалпы жүйе бойынша жақтық көрсеткіш райға жатады [3]. 3 жақта да болу керек. Осы тұрғыдан қазақ тілінде проф. А.Ысқақовтың Қимылды жасау я жасамауды бұйыру тек бұйрық райдың жіктік жалғауын 3 жақта бір жаққа ғана қатысты емес, ол деп танылуы дұрыс саналады [4, 328]. тыңдаушыға да сол арқылы бөгде адамға да арнала береді, оның сөйлеушінің өзіне Қазіргі тілде бұйрық райдың 1- де арналуы мүмкін. Осымен байланысты жағындағы етістік сөйлеушінің қимылды бұйрық райдың жақтық мағынасы бар. жасауға келісімін, бейімделуін білдіреді. Ертедегі түрік тілінде бұйрық рай үш Бірақ ескерткіш тілінде де 1-жақтың мағынасы қазіргі тілмен бірдей болмауы жақта қолданылған. Әр жақтың көрсеткіші сол кездің өзінде-ақ да мүмкін. Мысалы, Катын йок болмус қалыптасқан. Көне жазба ескерткіш арті, апы йоғылатайын, тіді (Тон. 31). тілінде бұйрық райдың ІІІ жағының да Моя жена умерла, я хочу совершить над жақтық қосымшасы бар, бірақ 2-жақ ней погребальные церемонии,- сказал он. жекеше түріндегі жіктік жалғауы бірде Осы мысалдағы йоғылатайын ашық, бірде жасырын қолданылған. /жерлетейін/ дегенде қимылды жасауға Қазіргі қазақ тілінде оның 2-жақ жекеше келісім, бейімделу мағынасынан гөрі түрінің қосымшасы қысқарып, бұйрыққа жақынырақ мағына байқалады. қолданудан шығып қалған, сондықтан Йуз йашайын... (Ент.-1,66). Да живу я сто қазір жақтық қосымша жекеше түрде І- деген мысалындағы дәл жоғарғыдай, жақ пен 3-жақта ғана бар. Ескерткіш мұнда жүз жасауды өзіне бұйыру мағынасы байқалады. Себебі жазба тілінде бұйрық райдың жақтық көрсеткішінің көпше түрі толық ескерткіштерді бұйрық рай көбіне төл сөз қалыптаспаған, 2-жақтың сыпайы түрі ретінде кездеседі, автор сөзі ретінде де жоқ. Осы ерекшеліктерді толық көрсету етістігі қолданылады. Осы құрылым үшін бұйрық райдың әр жағына жеке- жүйе 1-жақтағы бұйрық райда да толық жеке тоқталайық. сақталады. 293 Жазба ескерткіште бұйрық райдың 1-жақ жазылған. Мысалы, Аны субуғ баралым қосымшасына -айын, -ейін, -йын, -йін (Тон-27). Да отправимся мы по реке Аны. морфемасы жатады. Мысалы, қаған му Бұл тілдік деректерден шығатын т қысайын – тідім (Тон-5). /Не/ каганом ли ұжырым, қазіргі тілдегі -айық, -ейік, - (мне его) пожалеть – говорил я. Бұйрық йық, -йік қосымшасы кейін қалыптасқаны райдың 1-жағының көпше түрі -алым, - көрінеді. елім, -лым, -лім қосымшасы арқылы Осы қосымша қазіргі алтай тілінде: -айын/-ейин -алык/-елик, -айлы/ейли, -алы/-ели -ғын/-гин,-кын/-кин -ыгар/-игер, -гылагар/-гилегер, -кылагар/-килегер -зын/-зин, -сын/-син -зын/-зин, -сын/-син [5]. Бұйрық райдың болымсыз түрінің ғын, -ң, -ігіз. Жекеше түрі: -ғыл, -ғыр, - жасалуында қазіргі тілден ғын; көпше түрі: -ң, -ігіз. айырмашылығы байқалмайды. Жазба 1. -ғыл, -гіл қосымшаларының ескерткіш тілінде де ол түбір етістікке - қолданылуы: ме, -ме жұрнағы жалғанып, одан кейін жіктік жалғауы жалғануы арқылы а) -ғыл, -гіл негізгі түбір етістікке жасалған. Мысалы, Сөзыңа йозмайын жалғанып, оған жекеше 2-жақтық мағына тіді, йоңылмайын тіді (Мч.-44). Против берген. Мысалы, Сабымын түкаті асідгіл твоих слов я не погрешу,- он говорил, по (Ктм-1). Речь мою, хорошенько провинность,- сказал он. выслушайте. б) -ғыл, -гіл қосымшасы туынды түбір етістікке жалғанып, оған да Бұйрық райдың 2-жағы. Бұйрық райдың жекеше 2-жақтық мағына береді. 2-жағы қимылды жасауды тыңдаушыға Мысалы, Уч оғлыма адырылдым, йыта, бұйырады. Мысалы, Түрк баглар (будун бекмадім, катығланғыл (Ент-29). Я анчо) сакының! Анча. Білің! (Мч.-33). расстался со своим тремя сыновьями. Тюркские беги (и народ) подумайте об Горюя, я не насладился. Мужайся. этом. Бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрі Орхон жазба ескірткіштер тілінде ескерткіште мынадай жолдармен бұйрық райдың жекеше 2-жақ жасалады: қосымшалы түрі болымсыз формада 1) аффикстер арқылы; кездеспейді. 2) нөлдік морфема арқылы. 2. -ғыр, -гір, -ғын, -гін морфемалары орхон жазба ескерткіштер тілінде Бұйрық райдың 2-жағының аффикс арқылы жасалуы. Көне түркі тілінде қолданыс таппаған, бұдан -ғыр, -ғын, бұйрық райдың 2-жағының арнайы нұсқаларының кейінірек қалыптасқаны қосымшалары болған. Олар: -ғыл, -ғыр, - байқалады. Көне түркі тіліндегі бұйрық 294 райдың -ғыл, -ғын, -ғыр көрсеткіші келе- бол, канка тап катығлан (Ент-84). Мой келе көптеген түркі тілінде жойылған. сын. По доблести будь как мой учитель. Бұны салар тілінен көруге болады. Проф. Служи хану. Мужайся! в) Түрк будун Э.Р.Тенишев «Явление утраты мощного окун (Ктб.-22). Тюркский народ, покойся. показателя повелительного наклонения г) Алтун шуңа йаш кайікі арыт ығлат мы всречаем в саларском языке» [6] - ұғлат удачына барсым адрылу барды дейді. Бұл жақтық көрсеткіштердің йыта (Ент.-54). Золотых уток и молодых қолданудан шыға бастауы көне түркі газелей его разыскивай, заставляй тілінде олардың бірде ашық, бірде плакать и рыдать. По его могуществу мой жасырын қолданылуынан басталған барс отдалился, разлучась. Бұл деген жорамал жасауға болады [7]. Жазба мысалдарда асыд, тыңла, бол, тап, ескерткіш тіліндегі 2-жақтың нөлдік катығла, окун етістіктері бұйрық райдың морфема арқылы жасалуы – осы 2-жақ жекеше арнайы түрінде нөлдік қосымшалардың түсіріліп айтыла морфемамен қолданылған. Бұлардың бастауының толық дәлелі. Қазіргі қазақ төртеуі негізгі түбір етістіктер (асід, бол, тілінде -ғын, -гін қосымшасы кейбір тап, окун) төртеуі - туынды түбір диалектілерде кездеседі. Мысалы, Сен етістіктер (тыңла, ығлат, ұғлат, бүгін кітапханаға барғын. Сол сияқты - қатығлан). Мысалы, Алдымен Әбіш ғыр, -гір қосымшасы да тілде бар, ол жет. Іркіле жүр,- деп бұйырған (М.Ә.). қарғыс сөздерде кездеседі. Мысалы, Ой, Болымсыз түрі -ма, -ме жұрнағы арқылы аррам қат, аррам қатқыр. Танау құрт жасалған. Мысалы, Иыта азынчума келгір, Ойбай-ау, енді қайтейін козунчума адырылма (Ент-53). Ты не ойбай. Құдайы құрғыр, қу құдай (С.М.). отделяйся от моих добрых обычаев. Екінші жақтық бұл қосымшалардың Бұйрық райдың 2-жақ көпше түрі. қазақ тілінде белгілі шеңберде сақталуы, Бұйрық райдың 2-жақ көпше түрі 2 түрі оның көне түркі тілінде қолданылуының қосымша арқылы жасалған, олар: -ң, -ігіз. айғағы, соның қалдығы деп саналады. 1-ң қосымшасы түбір етістікке жалғанып, Бұйрық райдың 2-жағының нөлдік оған 2-жақтық көпше мағынасын берген морфема арқылы жасалуы. Жазба [8]. Орхон-енисей жазба нұсқалары ескерткіштер тілінде бұйрық райдың 2- тілінде көңіл-күйі мен сезімге жақ жекеше анайы түріне жоғарыда байланысты қуану, ренжу, таңдану, айтылғандай жақтық қосымшалар бұйыру мәнінде айтылатын сөйлемдер де жалғанбай, жасырын келіп етістік түбір кездеседі. Текстерде олар төмендегідей: қалпында тұрып, 2-жақтың жекеше Көңлунче удыз – көңіліңше жүргіз. Аны анайы түрінің мағынасын береді, яғни 2- біл! – Оны біл! Бу су елт – бұл әскерді жақ жекешелік мағына нөлдік морфема апар! Турк сір будун йерінте іді арқылы беріледі. Мысалы, а) Тоқуз оғуз йорымазун! – Түркі халқы жерінде ие багларі будуны бу сабымын агдүті асід, етуші (әкім) болмысын! Сіз ташықың! – қатығды тыңла! (Ктм.-2). Начальники и Сендер жиналыңдар! Чикіг ташықыр! - народ (9 огузов). Эту речь мою Чиктерді жинаңдар! [КтБ., 28] [9, 198-199 хорошенько слушайте и крепко (ей) ]. внимайте. б) Оғланым арда марымынча 295 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Севортян Э.В. Вопросы методы изучения истории тюркских языков. – Ашхабад, 1961. 2. Қасым Б. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі грамматикалық ұғымдардың берілу тәсілдері.// Алтаистика және түркологиядағы кешенді зерттеудің өзекті мәселелері» атты алтайтанушылар мен түркологтардың Халықаралық Конгресі. 1-бөлім. 17-20 маусым, 2009. – Көкшетау. – 132-138 б. 3. Қасымова Б. Көне жазба ескерткіштеріндегі етістіктің бұйрық райы.//Қазақстан мектебі, 1976. №2. – 95-96 б. 4. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі.– Алматы: Ана тілі, 1991. – 407 б. 5. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1988. – 560 с. 6. Тенишев Э.Р. Саларский язык. – Москва, 1963. 7. Кондратьев В.Г. Очерк грамматики древнетюркского языка. – Ленинград, 1970 8. Языки мира. Тюркские языки. – М., 1996. – 543 с. 9. Қасым Б. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы, 2013. – 284 б. 296 Gövde, Ölüm ve Erotizm Sarmalında Edebiyat ve Kötülük Literature and Evil through the Spiral of Body; Eroticism and Murder Şaban ÇOBANOĞLU1 Öz “Edebiyat ve Kötülük” konusu son zamanlarda modern eleştirmen ve yazarların üzerinde genişçe durdukları alanlardan birisidir. Bu makalemizde Edebiyat ve kötülük kavramının kısaca tanım ve kaynaklarına değineceğiz. Esas olarak, kötülük kavramının” gövde”, “cinsellik”, “erotizm” ve “ölüm”” temaları etrafında nasıl ele alındığını açıklamaya gayret edeceğiz. “Kötülük” kavramı roman, hikaye gibi anlatılarda, sinema ve tiyatro eserlerinde ve kısmen şiir sanatında yansıma alanı bulmaktadır. Bu anlayışın kökeninde, dokusunda kötülükten izler taşımayan bir edebiyatın hızla sıkıcı hale dönüştüğü düşüncesi yatmaktadır. Okuyucu “kötülük” sarmalının içine girdiği zaman, eserle bütünleşmekte ve bir tür” katarsis” sağlanmaktadır. “Edebiyatta Kötülük” kavramı, edebi eserlerde birçok tema ve simge içinde yansıtılmaktadır. Bunların başlıcaları zalim ruhlu karakterler, ruhunu şeytana satmış tipler, “ölüm” ve yalan makinası haline dönüştürülmüş katiller, kan içici vampirler, cinsellikte sınır tanımayan seks baronları ve köleleri, “ensest” sapkınlık ve öldürme içgüdülerine mahkum olmuş gerçek ve kurgusal karakterlerden oluşmaktadır. Ancak benzeri “kötülük” türleri arasında “gövde”, sapkın “cinsellik” ile “ölüm” ve “öldürme” temaları birbirinden ayrılmaz bir üçleme oluşturmaktadır. Söz konusu temaların edebiyata taşınmasında, bir diğer ifade ile kaynağında Freud’un insan ahlakının kökenini iki değişkene bağlaması yatmaktadır. Bu değişkenler, bedenin hem “ensest”in, hem de” ölüm” ve öldürmenin simgesi olarak ele alınmasıdır. Ayrıca “kötülüğün” kaynağı olarak İnsanın bu dünyada yalnız, savunmasız ve ölüme mahkum bir varlık olarak görülmesi, insanın ihtiraslı ve güç devşirme tutkusuna meyilli oluşu, insan nüfusu arttıkça zayıflara karşı alan ve mal- mülk savunmasına girişmesi gibi hususlar sayılabilir. Bunlara ek olarak, mükemmel bir tanrı var ise, kötülük diye bir kavramın olmaması gerektiğine dair inanç kayması gibi sebepler zikredilebilir. Netice olarak, “Edebiyatta kötülük”, bazı tabuların “gövde”, “cinsellik”, “ölüm”, öldürme ve “ensest” gibi alanlarda tabu olmaktan çıkartılarak, kasten ihlal edilmesi şeklinde yansıtılmakta, bu tür ihlallerin edebi eserleri sıkıcı olmaktan çıkartmakta olduğuna inanılmakta, aynı zamanda bu aşırılıkların eserin diline de yansıyarak okuru içine çeken cezbedici bir dil ve üsluba kavuştuğu düşünülmektedir. Anahtar kelimeler: Edebiyat, kötülük, erotizm, ölüm, tabu, katarsis” 1 Dr. Öğr. Üyesi, FSM Vakıf Üniversitesi Eğitim Fakültesi, TÜRKİYE 297 Abstract The subject of “Literature and Evil” is one of the topics which has been discussed extensively recently by the modern authors and literary critics. The aim of this sarticle is basically to clarify the description and possible sources of evil in terms of “body”, “erotism” and “murder”. The concept of evil is expressed in some modern short stories, novels, films, poetry and even in theatre. The reason why evil is studied in literary works is that the literary pieces which do not contain some traces from evil, may easily turn into boring practices. The idea behind is that if the readers enter the spiral of evil, they can unify with the literary piece and reach the feeling of catharsis. The evil characters in literatüre is represented in many forms and symbols. The related evil centered caharacters are mostly made up of cruel, mercyless and obsessed killers, blood drinker- vampires, sex oriented barons and slaves, ensest addicted and convicted with killing instinct- bodies. However, amoung these evil natured characters and themes “body”, “erotism” and “murder” constitude an inseparable triple. The idea behind to carry these evil themes to the literatüre, is related to Sigmund Freud’s concept of “icsest” and the istict of “murder”, both of which are symbolised in the form of human” body”. Additionally, the isolation of mankind in this world orld as a lonely, defenseless character doomed with death, his inclination to gain power, his deadly passion to the personal property, especially in population increase periods can be considered as the other basic causes of “evil”. Apart from this, providing that there exists a perfect God, why should we face with evil in the world? The above mentioned reasons are considered to be the sources of “evil” in literature. To sumup, the idea of “evil” in literatüre is represented by deliberetelly violating of the generally accepted taboes such as “eroticism”, “incest”, “murder” and killing. Such violations are believed to eliminate the boredom of literary works through affecting the style of the language. Thus, the reader is also drawn and involved in depths of the literary pieces. Key vocabulary: Literature, evil, erotism, murder, taboo, catharsis GİRİŞ disiplinler açısından geniş biçimde ele alınmıştır. Konu ile ilgili çalışmalar hız Kötülük Kavramı Tanımı ve kesmeden günümüzde de devam etmektedir. Kaynaklarına Genel Bir Bakış Özellikle II. Dünya Savaşından sonra insani “Doğanın tarihi iyilikle başlar, çünkü ve etik değerlere olan inancın kaybı o Tanrı’nın eseridir; özgürlüğün tarihi sebebiyle kötülük konusu çokça işlenmiştir. kötülükle başlar, çünkü o insanın Kötünün, karşı duruşun, çatışmanın, fiziksel eseridir.” ve psikolojik şiddetin, ölme ve öldürme Immanuel Kant eğiliminin, intihar, erotizm ve şiddet içeren pornografik unsurların, kimi zaman estetik bir kurgu ve üslupla, kimi zaman da bu tür Kötülük kavramı, düşünce tarihinin en kaygıların dışında şiirlere ve anlatılara konu sorunlu konularından birisi olarak felsefe, olduğu bilinen bir husustur. Bu yaklaşım din, psikoloji ve edebiyat gibi değişik modern edebiyat eleştirmenlerince “Kara 298 Edebiyat” olarak tanımlanmaktadır: “kara “(…)edebiyat tutkunun doruğudur. edebiyat”ın çıkış noktası ise “bilinçdışına Ama yine de tutku lanete karşı özgü coşkusal eğilimlere” bağlanmaktadır.1 koyamaz: İnsan hayatında anlam Edebi türlerde kötülüğün yansımasının bakımından en zengin olan şeyler sebeplerinin başında kötünün, “lanetli yan”da dururlar/ Lanetlenme, çürümüşlüğün ve hazzın peşinde koşuşun kutsanmaya yönelen yollar içinde en 3 estetik bir yapıya kavuşması gelmektedir. az yanıltıcı olanıdır/” Bu sürükleniş esnasında dil bazen kışkırtıcı, çarpıcı ve çıplak imajlardan oluşabilir: Söz Modern ve modern sonrası yazarlar kötülük konusu üslubu ve estetiği kötülükte ve ve erotizm gibi uç konuları işlemekte istekli çürümüşlükte arayan şairlerden birisi de bir tutum sergilemektedirler. Bu tür yazar ve Baudelaire’dir. şairlerle ilgili olarak Bataille aşağıdaki “Çürümüşlük, Baudelaire’in en değerlendirmelerde bulunuyor: sevdiği konuların başında geliyordu. “hem erotik hem de korkunç olduğu Güzelliğe, acı ve hayal kırıklığı açıkça belirtilen bir olayı dile getirme olmadan ulaşılamazdı. Bunu kabul konusunda bilinçli bir özen etmeyenler, sanatsal yeniliklere kapalı gösteriyorlar; Yaratılış inancının 2 olanlardı.” tersini savunmaya pek meraklılar; yüce olanı alçaklıkta, büyük olanı Edebiyat ve kötülük kavramlarını insan yıkıcılıkta arayıp bulmakla meşgul oluyor ve zaten ortaya çıkardıkları her psikolojisi ve davranışlarından ayrı düşünmek mümkün görünmemektedir. eserin kendi yazarını hem yükümlülük İnsanın kötülüğe meyilli oluşunu ve altına sokmasını hem de tehlikeye 4 kötülüğün üzerine giderek, kendi atnasını istiyorlar” özgürlüğünü, hatta bir tür yaratıcı rolüne soyunma zaafını bazı şair ve yazarlar Konunun detaylarına geçmezden önce okuyucuyu heyecanlandırmak ve kötülük kavramının anlamı üzerinde özet duygularını altüst ederek onu bir şiddet ve bilgi aktarmanın yararlı olacağını kötülük sarmalı içinde tutmak değerlendirmekteyiz. Kirişin aktardığına istemektedirler. Bataille’ın altını çizdiği göre, Cevizci kötülüğün değişik tanımlarıyla gibi, edebi eserlerde lanetlenme ilgili olarak aşağıdaki değerlendirmelerde kutsanmıştır. Bu tür lanetlenmiş, karanlık bulunmaktadır: yollar, önlenmesi imkansız bir tutkuya dönüşmektedir: “Kötü”nün Türkçe sözlüklerdeki kelime anlamına baktığımızda amaca 1Peter-André Alt, Karanlık Ruhun Arkeolojisi: 3 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. İçimizdeki Kötülük, Çev. Sabir Yücesoy, İstanbul, Ayşegül Sönmezay, Metis Yay. İst. 2014, s. 28 Sel Yayınları, 2016, s. 14. 4 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. 2 Cumhuriyet e - gazete, Yayınlanma tarihi: 24 Ayşegül Sönmezay, Metis Yay. İst. 2014, s.95 Kasım 2017 Cuma, 17:01 299 uygun olmayan, kusurlu ve yetersiz varlıkların incitilmesi” olarak daha net bir olan, korku ve endişe verici olan, tanıma kavuşmaktadır.8 zarar, acı ve rahatsızlık veren şey, zararlı etkide bulunan şey, ahlaki bakımdan iyinin karşısında yer alıp, Georges Bataille bir başka yazısında kötülük yanlış ya da kabul edilemez olan şey, kavramını hayatın konformizmine karşı mutluluğa, ideallere, amaca ulaşmayı ölümün meydan okuyuşunun cazibesi olarak engelleyen durum veya oluşum için değerlendirmekte, kötülüğün cazibesini bir kullanılan niteleme olarak tür zafer kazanmakla eşdeğer tutmaktadır: açımlandığını görürüz.5 “Kötülük, aslında bir tür meydan okuma olan ölümün cazibesini yansıttığı sürece -erotizmin bütün Toplumbilim Terimleri Sözlüğü’nde biçimlerinde olduğu gibi-, olsa olsa kötülük, “insanın gereksinmelerine, çıkar ve gizli bir yenilginin nesnesi sayılabilir. dileklerine aykırı olan, bir topluma, bir Bu Kötülük, muzaffer edayla taşınan toplumsal kümeye, bir kişiye zarar verici Kötülük’tür; aynı, günümüzün umarsız sayılan, özdeksel ya da tinsel bir nesnenin, koşullarında savaşların gururla 6 bir olayın niteliği” olarak tanımlanmıştır. taşıdığı Kötülük gibi”9 Bataille, Sarte’dan yaptığı bir alıntıyla kötülüğün net bir tarifini yapmaktadır: ““Kötülük için Kötülük yapmanın tam Din felsefesi kötülüğü “doğal” ve” ahlaki” olarak anlamı şudur: Kasten, hâlâ olmak üzere iki ana katogori üzerinden ele İyilik olarak kabul edilenin tam tersini almaktadır. Doğal kötülük; ilahi takdir ya da yapmak. Kötülük, -kötü güçlerden doğal nedenler sonucunda ortaya çıkan nefret edildiği için- istenmeyeni yıkıcı olayları kapsarken, ahlaki kötülük; istemek, -hâlâ İyilik kendini, derin bizzat insanın kendi eylemlerine 10 iradenin nesnesi ve sonu olarak bağlanmaktadır.” tanımladığı için- isteneni de Bademkıran, Kötünün çekiciliği ile kötünün istememektir. Baudelaire’in tutumu estetiğinin kadim zamanlardan beri tam olarak böyledir.”7 tartışıldığına; “şeytan”a ve “cennetten düşüş” gibi hikâyelere “kötülüğün ayartıcı”lığını gösteren örnekler olarak Kötülük kavramı felsefi açıdan ele işaret etmektedir. Kutsal metinlerdeki bu tür alındığında,“duyan, düşünen,hisseden anlatıları Edebiyat bilimi ve “kötülük 5 Nurten Kiriş, “Tarihsel Olarak Kötülük Problemi ve 8JeffreyBurtonRussel, Şeytan, Antikiteden Çözüm Yolu Olarak IlkelHırıstiyanlığa Kötülük, çev. Nuri Pülümer, Teodise”,http://www.flsfdergisi.com/sayi5/ss.83-84 Kabalcı yayınlan, İstanbul, 1999, s. ll 6Ozankaya, Ö. (1975). Toplumbilim terimleri 9 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (S. 66) Ayşegül Sönmezay, Metis Yay. İst. 2014, s. 28 7 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. 10Tuncay imamoglu, “Seneca ve Kötülük” Ekev Ayşegül Sönmezay, Metis Yay. İst. 2014, s. 30 Akademi Dergisi, yıl: 9 sayı: 24 (yaz 2005) s. 87 300 estetiği” bakımından incelenmeye değer Havva cennete yerleştikten sonra orada bulmaktadır.11 Allah'ın nimetlerinden diledikleri gibi Kısaca kötülük, yerleşmiş olan değerler, faydalanıyorlardı. Allah, onları yasak ağaca tabular ve geleneklerle zıtlaşmadır. Kötülük, yaklaşmamaları hususunda uyardı: Ey özgürlüğün teminatı olarak isyana açılan Adem! Eşin(Havva) ile birlikte cennete kapıların ardına kadar açılması anlayışıdır. yerleş; orada çekinmeden istediğiniz her Bu durumda iyilik boyun eğmenin ve itaatın yerde cennet nimetlerinden yiyin; sadece şu simgesi olarak değersizleştirilmektedir. İyi ağaca yaklaşmayın; sonra ikiniz de olan özgür olamaz. İyilik özgürlüğün zalimlerden olursunuz" 12 önündeki en büyük engel olarak Kötülüğün kaynağı olarak, ilahiyatçıların, görülmektedir. Kötülük, ahlakı hiçe sayan filozofların ve psikologlarınfarklı görüşleri bir tür “yüksek ahlak anlayışı” olarak bulunmaktadır. Bu görüşler birbirini işlenmektedir. Büyü, kan, irin göz yaşıgibi destekleyebildiği gibi taban tabana zıt bütün bedensel sıvıların akıtılmasına düşüncelerden de oluşabilmektedir. Söz kutsallık atfedilmektedir. Hiçbir tabuya konusu görüşler arasında kötülüğün bağlı olmayan kötülüğün özgürlüğün kaynağını ilahi yani tanrısal bazda ele alan teminatı olduğu savunulmaktadır. Cinayet, görüş ilk akla gelenlerden birisidir. Söz şehvet kurban, savaş ve haz gibi gövdenin konusu görüşün özünü Epicurus’un ortaya merkezinde ve çevresinde gelişen attığı,13 daha sonra da David Hume sapkınlıklar bir tür vecd ve tinsel sarhoşluk tarafından şu şekilde formüle edildiği hali olarak yansıtılmaya çalışılmaktadır. görülmektedir: Ayrıca Edebiyat ve kötülüğün Epiküros’tan yüzyıllar sonra David ayrılamayacağına, kötülük ve kötü Hume“Doğal Din Üzerine Diyaloglar” karakterler olmadan Edebiyatın çok sıkıcı adlı eserinde Philo’ya söylettiği şu olacağına, insan doğasının bütün çıplaklığı sorularla problemi ele alır; ile yansıtılamayacağına inanılmaktadır. “Tanrı kötülüğü önlemek istiyor da gücü mü yetmiyor? Kötülük ve Kaynağı Öyleyse o güçsüzdür. q İnsanlık tarihinde kötülüğün başlangıcı ve oksa gücü yetiyor da kötülüğü kaynağı Hz. Adem ile Havva’nın Tanrı’nın önlemek mi istemiyor? koyduğu meşhur yasağa uymamaları olarak ifade edilebilir. Hristiyan inancında. bu Öyleyse o iyi niyetli değildir. ihlalin yarattığı kötülük, zincirleme bir reaksiyon halinde günümüze kadar ulaşmıştır..Kur’an’da Bakara Suresi’nde ilk günah anlatılmaktadır: Hz. Adem ve Hz. 11Ümit Bademkıran, “ Kötülük Kavramı ve Ece 12 K. Kerim, (Bakara, 2/35) Ayhan’ın Eserlerine Kötülük Meselesi Bağlamında 13Cafer Sadık Yaran, Kötülük ve Theodise. Vadi Bir Yaklaşım* İstanbul ÜniversitesiTürk Dili ve Yayınları, Ankara, 1997, ss.11-12 Edebiyatı Dergisi, Cilt: 58, Sayı: 2, 2018, s. 281-308 301 Hem güçlü, hem de iyi ise, bu kadar gibi olsaydı! Hayır: Ben ona kötülük nasıl oldu da var oldu?”14 benzemeye çalışacağım: Ondan nefret ederek: Onu taklit edeceğim; istediği de bu; ama bunu ancak ondan nefret Her şeye gücü yeten kadir-i mutlak bir ederek becerebilirim.”'17 tanrının kötülüğün kaynağı olamayacağını, aslında kötülük kavramının iyiliğin karşıtı Varoluşçu yaklaşımlar kötülük problemini olarak değil de tamamlayıcısı olarak tanrının varlığından çok reddi noktasında ele düşünülmesi gerektiği noktasından hareket almaktadırlar. Kötülüğün varlığı Tanrı’nın eden savunma sistemine “teodise” reddini gerektirir,” çünkü Tanrı insanlara mutlak kötülüğü, yani ölümü vermiştir; onun denmektedir. Kötülük problemine çözüm yolu olarak ortaya konan teodise, her şeye toplu ve keyfi ölümler karşısında ve insanın gücü yeten Tanrı’nın sınırsız iyilik ve adaleti çeşitli kötülüklere maruz kalırken tepkisiz ile evrendeki kötülüğün varlığını uzlaştırma kalması bunu gerektirir.(…) İtaat köleliği girişimidir.15 gerektirir ve Camus köleliğin kaçınılmaz olduğunu savunur.”18 Esas itibarıyla “metafiziksel, ahlaki ve fiziksel kötülük” olmak üzere üç ayrı Freud’a göre kötülüğün kaynağını kısaca şu kötülüğün varlığından söz edilebilir. şekilde açıklamak mümkündür. İnsanın Metafizik kötülük, bütünlük ve hayatını devam ettirebilmesi ve hayatını mükemmellikten eksik olma halidir. idame ettirebilmesi için iki önemli şeye Leibniz’e göre, metafizik kötülük ahlaki ve ihtiyacı var: fiziki kötülüğünde kaynağını 1. Cinsellik ve ensest duygular: oluşturmaktadır. Fiziksel kötülük ise, İnsanoğlunun medeniyet kurabilmesi hastalık yapan bakteriler, depremler, için gerekl, fırtınalar, kuraklıklar, kasırgalar ve benzeri 2. Ölüm ve öldürme duyguları: Kişi kendi durumlarda insan eylemlerinden bağımsız duygularını tahrip etmek yerine, dış olarak meydana gelen kötülüktür. 16 dünyadan başka nesnelere karşı yıkıcı 19 Marquis De Sade kötülüğün kaynağı olarak ve tahripkar olmaktadır. Tanrı’yı görmektedir. Georges Bataille, Sade’ın kötülük yaratma konusundaki İslam Dini’ne göre kötülük kavramı kötümser bakış açısı konusunda şunları denilince ilk akla gelen sözcük “şer”dir. yazmıştır: Öğük’e göre, İslam düşüncesinde “şer”, “Barbar eliyle kötülüğü yoğurmaktan klasik Batı düşüncesinde ileri sürülen “şer” başka bir şey bilmiyor: Kötülük onu türlerinden farklı olarak, şirk, eğlendiriyor: Keşke annem de onun küfür,dalâlet,zulüm, cehalet, yaratıcıyı inkâr 14David Hume, Din Üstüne. (Çev. Mete Tunçay), 17 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,1995, s. 209. Ayşegül Sönmezay, Metis Yay. İst. 2014, s.91 15Nurten Kiriş, “Tarihsel Olarak Kötülük Problemi ve 18 Albert Camus, Düşüş, Çev. Hüseyin Demirhan, Çözüm Yolu Olarak Teodise”, İstanbul, Can Yayınları, 2016. http://www.flsfdergisi.com/sayi5/ s. 83 19Sigmund Freud, Civilization And Its Discontents, 16 Nurten Kiriş, a.g.m.,ss 83-84 W.W Norton &Company, 1989, pp.78-84 302 edip nimetine nankörlük etmek, gibi söz konusu olunca bu üçlünün bir arada, hususlar kötülük cinsi olarak birbirini tetikleyen bir sarmal olarak zikredilmiştir.20 İslâm’da “şer”, bir şeyin incelenmesi zincirin halkalarının “yaratılan amacına uygun olmama”21 tamamlanması açısından önemlidir. durumu olarak tanımlanır ve “şerlerin Kötü çocukluk, erken yaşlarda tadılan mutlaka hikmetleri ve hayra yönelik zulüm, acı, sefalet ve cinsellik gibi trajık 22 amaçları” bulunmaktadır. Bir tür kötülük felaketler, insanın kötüye yönelmesini ve olarak adlandırabileceğimiz “şer”ri ve onun edebi eserlerde yankı bulmasını zıddı olan “hayr”ı yaratan Allah’tır. Ancak, kolaylaştırmaktadır. Aşırılık ve hayatı ters tanrının salt bir kötülüğü yaratacağı yüzünden okuma isteği, haz odaklı hedonist düşünülemez. Çünkü O kullarına karşı adil yaklaşımlar, yakma ve tahrip etme duygusu ve çok merhametlidir. Dünyada kötülük var ile beraber cinsel tatmin olayının sapkınlığa ise, bunun kaynağı “hikmet” kavramında kadar uzanma içgüdüsü bazı yazar ve aranmalıdır. Bu yaklaşım “Mâtürîdi” şairlerde pornografik arzularla ölüm 23 anlayışının bir ifadesidir. duygusunu eşleştirmektedir. Bu tür kimseler İnsanda Tanrı katına yükselmek isteyen bir için tehlike cinsellik ve ölüm bir var oluş- “ahsen-i takvim”24 (Yaratılmışların en yok oluş meselesine dönüşmüştür. güzeli) duygusu ile birlikte, insanı aşağılara Georges Bataille, kadim zamanlaran 25 çeken bir de ”Esfel-i sâfilÎn” (Aşağının da itibaren doğum, ölüm ve erotizm arasında bir aşağısı) duygusu vardır. Bir Müslüman bağ olduğunu belirtmektedir. Ayrıca, kötülüklerin girdabında boğulabileceği gibi, Yontma Taş Devri’nden başlayarak insanın ahlaki ve insani yönden zirvelere de ölümle tanıştığı anda erotizmin söz konusu çıkabilir. Bunu belirleyecek olan niyeti ve olduğunu düşünür. Erotizmin kaynağını davranışlarıdır. doğuma, yani ölümün yıkıntılarını durmadan onaran üremeye bağlamaktadır.26 Gövde, Erotizm ve Ölüm Sarmalına Bataille, Ölüm ve erotizm konusunda Kötülük Edebiyat ve Kötülük adlı eserinde Marquis Kötülüğün yansıma alanı bulduğu nesneler de sade’ın düşünclerini özet olarak şu arasında “gövde, ölüm ve erotizm”sarmalı şekilde aktarmaktadır: “Zincirlerinden önemli bir yer tutmaktadır. Gövde (beden de boşanan erotik itki, kendi nesnesinin denilebilir) hem hazzın hem de acının kudurganlığıyla uyanır. Erdemsizliğe birleştiği bir nesnedir. Bu bakımdan kötülük bulaşmış bir hovarda cinayetin duygular 20 Emine Öğük, İslâm Düşüncesinde Şer/Kötülük Hikmet, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Probleminin İzahına Katkı Sağlayan Etkili Öğreti: Fakültesi Dergisi, (3) 2015, s. 14. Hikmet, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat 24 K. Kerim, Tin, 4 Fakültesi Dergisi, (3) 2015, s. 14. 25 K. Kerim, Tin, 5m 21 A.e., s. 15. 26 Aytekin Karaçoban, Erotizm Üzerine, İstanbul: 22 53 TDV, İslâm Ansiklopedisi, “Şer” maddesi, Ayrıntı (2002) s. 26 Ankara, c. 38, 2010, s. 541. 23 Emine Öğük, İslâm Düşüncesinde Şer/Kötülük Probleminin İzahına Katkı Sağlayan Etkili Öğreti: 303 üzerinde nasıl bir imparatorluk kurduğunu etmektedir. Öte yandan hayvanlarda cinsel bilir. (…) Suçun öyle bir cazibesi var ki tek davranışların serbestliğine karşın insan başına bütün tutkuları tutuşturmaya cinsel özgürlüğün kısıtlanması da şiddet ve yetiyor.” öldürme arzularını tetiklemektedir. Bu “Sade, ortak bir tecrübeden yola çıkar: bakımdan seks ve ölüm bir tür aşırılıklar Sıradan bastırılmışlıkları açığa çıkaran - festivali olarak, kışkırtıcı ve çeldirici temalar şehvetin uyanması için nesnenin var olması olarak hayatın içinde yer almaktadırlar. Bir yetmez, değişikliğe uğratılması da gerekir. diğer ifade ile tabular delinmek ve ihlal 28 Başka bir deyişle, zincirlerinden boşanma edilmek için konulmuşlardır. hali olan erotik itki (iş ahlâkı ve genel olarak Şurası ilginçtir ki Bataille ölümün bencil görgü kurallarıyla karşılaştırıldığında) kendi olmayan ve çıkarsız cazibesini övmekte, bu nesnesinin uyumlu kudurganlığıyla uyanır. temanın edebi eserleri tutkunun doruklarına Sade’ın bu konuya ilişkin gözlemi şöyledir: taşıyacağına inanmaktadır: “Ne yazık ki sır, fazlaca güvenli bir alan “Başka bir gerçek de, ölümün çıkarsız yaratır; erdemsizliğe azıcık bulaşmış bir cazibesine kapılan Kötülük ile hovarda bile cinayetin, duygular üzerinde bencilce bir çıkara yönelen kötülüğün nasıl bir imparatorluk kurduğunu bilir...” birbirlerinden farklı olduklarıdır. Blangis de şöyle haykırır: “Dernek “İğrenç” bir cinayet eylemi, doğruymuş; suçun öyle bir cazibesi var ki, “tutkuyla işlenmiş” bir cinayetle bir her tür şehvetten uzak, tek başına bütün tutulamaz. Yasalar her ikisini de tutkuları tutuşturmaya yetiyor.(…) Şehvet, mahkûm ederler; oysa, en insancıl tıpkı cesetler gibi bir huzursuzluk hali, bir haliyle edebiyat, tutkunun 27 boğulmuşluk duygusu yaratır"” doruğudur.”29 Kötülük olgusunun tartışıldığı bir başka temel alan ölüm ve intiharla ilgilidir. Ölümün tabu sayılması ve kurbanın kutsal İlhan Berk Şiirinde Aşk, Erotizm ve oluşu ölme ve öldürme içgüdülerini harekete Gövdenin Yansımaları geçirmektedir. İnsanda yasakları ihlal Tanzimat şiiri ile birlikte kadın anne, etmeye karşı bir eğilim vardır. Çünkü bacı ve ulaşılamayan bir aşk sembolü olan tabuların esas işlevi şiddete karşı savaş “Leyla” figüründen, ete kemiğe bürünen bir anlayışına dayanmaktadır. Cesedin taşıdığı sevgili anlayışına doğru bir yöneliş şiddet içeriği ile yüzleşenler bu duygunun göstermişti. Bu yaklaşım Cumhuriyet sari olduğu kanısına kapılmaktadırlar. Ceset döneminde daha da ileri boyutlara insanda hiçlik ve yokluk duygusunu ulaşmıştır. İlhan Berk’in şiirlerinde ise, uyandırmakta, neticede hayatın sonun aşkın yüceliğinden çok bedensel arzuların ve devinimin sıfır noktası olduğuna işaret 27 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. 29 Georges Bataille, Edebiyat ve kötülük, Çev. Ayşegül Sönmezay, Metis Yay, İst. 2014, s. 101 Ayşegül Sönmezay, Metis Yay. İst. 2014, s. 59 28Philip Turetzky, “Erotism: Death and Sensuality:by Georges Bataille”, Outlineby Philip Turetzky, [email protected],,ss. 2-4, e.t 23 Nisan 2019 304 buluşmaların şiire yansımasını görmekteyiz. düşünen bir şair olmasına bağlamaktadır.32 Bununla beraber, Berk’in ilk dönem Ne var ki, Andre Gide gibi batılı yazarlar ve şiirlerinde geleneksel ve ideal aşk anlayışı İstanbul’a geldikten sonra katıldığı ortam ve çerçevesinde kalmış, aşırı erotizme bohem çevre, Berk’in kadın ve aşk anlayışını kaymamış, estetik ve dil açısından hoş kabul da değiştirir. Romantik aşk yerini fiziksel edebileceğimiz, ince bir zevk ürünü aşka, hatta erotik aşk anlayışına bırakır. şiirlerine de rastlamaktayız. İlhan Berk aşkla ölüm arasında bir bağ kurar. “İçimde de, dışımda da kalan senin Şiirlerinde kendisi için herhangi bir hülyan sözcüğün dışında bir anlam ifade etmediğini söylediği ölümün yerine erotizmi Hiç biri eksilmedi, hiç biri noksan değil koyduğunu söyleyebiliriz. İlhan Berk’te ölümden kurtulma düşüncesi, cinselliği Dolaşan senin kokun, konuşan senin arzulamakla başarılabilecek bir problem 30 eşyan” haline dönüşmüşe benzemektedir. Fransız (…) filozof Bataille, 33 deneysel erotizmin öncüsü olarak, İlhan Berk’in erotizme, hatta “Ne kadar çok seviyorum bazı şiirlerinde pornografiye yönelmesinde Güneşlenen kertenkeleyi etkili olmuştur. Bataille, insanın doğuştan Kişneyen atları itibaren yasaklarla çevrili bir cinsellik yaşadığını, bu açıdan erotizmin insan için bir Okula giden çocukları özgürlük ve mutluluk alanı oluşturacağını Gökyüzünü, güneşi. savunmaktadır.34 İlhan Berk, Bataille’in Erotizmi psikolojik bir araştırma konusu olarak almasına, cinsel arzu ile ölüm 31 Belli seni düşünüyorum” arasında bir bağ kurmasına hak vererek, “Cinsel arzuyla ölüm arasında bir bağ vardır her zaman”35 hükmünü vermektedir. İlhan Berk’in bu tür aşk anlayışı 1950’li yıllara kadar devam eder. Berk, şiirlerinde Berk, aşkın ve sevdiği kadınların şiirini aşk temasını sık işlemesinin sebebini lirik büyüttüğüne inanmaktadır. Bu anlamda 30 İlhan Berk, Güneşi Yakanların Selamı, s. 54 ahlak yetersizliği değil, tam tersine verili ahlakı 31 İlhan Berk, “Her Günkü Gökyüzü Altında”, yadsıyan başka tür bir ahlakın koşuludur. Böyle Günaydın yeryüzü, T.Ş., s. 100 alındığında kötülük, yasakları aşmanın ve kuralları 32 İlhan Berk, Kült Kitap, s. 99 ihlal etmenin bir yoludur ve "yüksek ahlak" bunu 33Georges Bataille (d. 1897, ö. 1962) Fransız yazar, gerektirir. Bataille gerçek özgürlüğü yaşamı sosyolog, antropolog ve filozof. Nietzsche'nin izinde kışkırtmak ve aşmak olarak değerlendirdiğinden düşüncelerini geliştirmiş, gerçeküstücü düşüncenin özgürlüğü ve değerleri yeniden yaratmanın geliştiricilerinden biri olmuştur. Kötülüğü üstlenen ve kötülükten geçtiğini, gidilecek en uzak yerin burası gizemsel yolculuklara dayalı iç deneyimlere dayanan olduğunu söyler. bir ahlakın savunuculuğunu yapmıştır. Kötülük ve 34 Georges Bataille, Erotizm, Çev. M. Mukadder erotizm Bataille'nin merkezi konularından biridir; Yakupoğlu, Bilkamat Basım Sanayi Ltd. Ş, Ank. çünkü onun düşünce yapısında kötülük hayatın en 1993, s. 3 temel gerçeklerinden biri olarak belirir. Kötülük 35 İlhan Berk, Kült Kitap, s. 367 Bataille'ye göre bir ahlaktan yoksunluk durumu ya da 305 kadınları şiirinin atardamarı olarak alıntılar bu yaklaşımımıza ışık tutabilecek nitelendirmekte, bu yüzden kendisini hiçbir düşünceler içermektedir: zaman aşka kapatmadığını belirtmektedir. “Tarih insan gövdesini sevisel bir Yaşamadığı aşkları şiirine taşımadığını varlık olarak görmek istememiştir. Bu belirterek, kadınlarla şiirinin dirildiğini, yüzden de insan, bedenini utançla sürükleyici ve etkin hale geldiğini saklama yoluna gitmiş, kendini öyle 36 savunmaktadır. kurmuştur. Böyle bakmıştır gövdeye İlhan Berk’in cinsellik ve erotizm tarih. Böyle de biçimlendirmiştir. bağlamında çok işlediği bir diğer konu da Gövdenin ölümü de böyle başlamıştır. gövdedir. Berk’in gövdeye yönelmesinde bir Öte yandan, tarihin bedeni konu ressam olarak anatomi bilgisinin yanı sıra, edinmesi, ona bir nesne olarak küçük yaşlarda yakından ve ister istemez bakması ise ancak yakın çağların şahit olduğu deli ablasının çıplak vücudunun sorunu olacaktır. Gövde, özgürlüğüne etkili olabileceği ihtimal dahilindedir. İlhan de öyle kavuşacaktır.”38 Berk’in akıl hastası bir ablası vardır. Abla hapsedildiği odasında sürekli çıplak dolaşmaktadır. Ablasının çıplaklığını İlhan Berk, gövdenin yalnızca mahrem sevdiğini, sabahları ilk onun yanına gittiğini, yerlerini değil, yüzden başlayarak kolları, ablasının çıplaklığının çocuk dünyasını elleri, ayakları, bacakları kısaca vücudun yıktığından söz etmektedir.37 Berk’in hemen hemen tüm organlarını şiirlerine çıplaklığa ve erotizme yönelmesinde konu ettiği gibi, onların işlevleri ve kendisi çocukluk yıllarından kalma bu aykırı için ifade ettiği anlamları üzerinde de deneyimin payının olabileceğini de hesaba etraflıca durmuştur. Yüz, saçlar, eller, ve katmak gerekir. ayaklar diğer işlevlerinin yanı sıra cinselliğe yatkın objeler olarak ele alınır. Saçları Berk için çıplak vücudun incelenerek şiire “kışkırtıcı”, “koku ormanı” ve “dokunma yansıtılması, Türk-İslam geleneği içinde hep duygusunu körükleyici” ağızı, “yüzün en korunması ve saklanması gereken önemli bir çarpıcı cinsel ögesi”, elleri “cinselliğin “mahrem”in tabu olmaktan çıkarılması simgesi”, ayakları “gövdenin tüm şeklinde bir anlam da taşıyor olabilir. organlarından daha cinsel, “sapkın” ve Asırlardır bütün ilahi dinlerde kıymetli bir “gözü kara” şeklinde cinsellik yüklü mücevher gibi gizlenmiş olan gövdenin, sıfatlarla nitelendirlmektedir.39 Berk’e göre sıradan bir uzuv olarak gözler önüne gövde ancak çağımızda laikliğini elde etmiş, serilmesi, ifşa edilmesi ve bu şekilde bir bu yüzden de soyunma özgürlüğüne kutsalın perdelerinin indirilerek kavuşmuştur. Bu özgürlük alanı içinde, “nâmahrem”konuma getirilmesi, tabu soyunan gövdenin “hem sevgili, hem olmaktan çıkartılarak zahirileştirilmesi de arkadaş, hem kardeş oluyor” şeklinde düşünülmüş olabilir. Nitekim aşağıdaki tanımlanması, bu üçünün cinsel manada bir 36 Berk, a.e, s. 100 38 İlhan Berk, İnferno, s. 14 37 İlhan Berk, Uzun Bir Adam, s. 33 39 İlhan Berk, İnfernoss 25-35 306 arada anılması te’lif edilmesi ve açıklanması yıllar önce üzerinden silkeleyip bir hamlede zor, yerleşik ahlak kurallarının sınırlarını attığı giysilerine yeniden kavuşmuş, zorlayabilecek bir algılama yaratmaktadır: pornografik anlatım ve tanımlardan Çağımızda gövde laikliği kazanınca kurtularak, ince tüllerin arkasından kadınsı ilk kez soyunuyor. Böylece de hem kimliğini tekrar kazanmış gibidir. sevgili, hem arkadaş, hem kardeş “Sexcontainsall” (seks her şeyi içerir) 44 oluyor. Soyunan kadın artık bedeninin ifadesinin yerini, “Love is a shadow” (aşk kendisi için doğal, vazgeçilmez, yüce bir gölgeden ibarettir) ve “Seks bütün 45 bir varlık olduğunu biliyor.40 zamanların en büyük hiçidir” tümcesi alacaktır. Tam anlamıyla olmasa ve bir gölge şeklinde görünmüş olsa da, hırçın “seks” Sevgiliye kavuşamamanın verdiği aşk yeniden munis “aşka” dönüşmüştür. Berk acısından ölen geleneksel şair anlayışı, uzun yıllar boyunca devam eden “ sınırsız ve Berk’te erotizmin sarhoşluğunda duyulan laikleşmiş” gövde ve cinsellik anlayışını cinsel hazzın zirvesindeki ölüm algısına daha ölçülü bir bakış açısı ile değerlendirme dönüşür. Ayrılık ateşi ile uğrunda yanıp kül ihtiyacı duymuş ve erotizmi, “tehlikeli bir olunan Leyla’lar, Züleyha’lar, Şirinler, gezinin yapıldığı yasaklar bölgesi”, “etin fiziksel aşkın temsilcileri konumunda cehennemi”, “etin çığlığı” gibi biraz bulunan “Beatrice” lere, “Elisa” lara pişmanlık kokan ifadelerle dillendirmeye dönüşmüştür.41 Walt başlamıştır. Kuşların Doğum Gününde Whitman’ın“Sexcontainsall”42 (Seks her Olacağım adlı kitabında bulunan ve sevgiliyi şeyi kapsar) sözü bir çok şiirinde yerini tanımlayan şu zarif ifadeler gözden alacak ve bu düşünce doğrultusunda çok kaçmamaktadır: sayıda şiir yazılacaktır: “ 1. Siz alazlar ışıltılar ve sonsuz “Bir aşkı gitmek var şimdi sen osun zamandınız Cinselliğimizi büyütmek büyütmek (…) Dağlamak çıplaklığımızı göklemek 5. Şimdi sizin olduğunuz yerler akşamüstüdür Böyle seni suya göğe tutuyorum 6. Size ‘gökyüzünün yarısı’ diye Seni artık korkunç karıştırıyorum”43 seslenirdim ve susmak bilmezdim”46 (…) İlhan Berk’in bu hoyrat erotizm anlayışı son kitaplarında biraz olsun estetik ölçülere kavuşmuş hissini verir. Çıplak erotizm, 40 Berk, a.e, s. 18 43 İlhan Berk, Aşıkane, Toplu Şiirler, (Ed. Mehmet 41 İlhan Berk, Kült Kitap, s. 367 Taner- Fahri Güllüoğlu) YKY. 3.bs İst. 2008 . 313 42 İlhan Berk, Şenlikname,Toplu Şiirler, (Ed. 44 İlhan Berk, Kuşların Doğum Gününde Mehmet Taner- Fahri Güllüoğlu) YKY. 3.bs İst. Olacağım, Toplu Şiirler, s. 1981 2008, ss. 362-364 45 İlhan Berk, Kült Kitap, s. 382 46 Berk, a.e,T.Ş. s. 1987 307 “ 1. Siz uğultulu ormanlar garip değişik sembollerle yansıtılmıştır. kuşlar yabanıl ormanlardınız”47 Şiirlerinde geniş biçimde yer alan kadın ve erotizm temalarının birer “mutluluk ve özgürlük” sembolü olarak İlhan Berk’i ne İlhan Berk’in şiirlerinde aşk ve erotizm kadar özgürleştirdiğini, ya da mutlu edip teması hep işlenmiştir. Bu temalar etmediğini sadece şiirlerine bakarak çoğunlukla, “kara, beyaz, kırmızı, su, anlamak zor görünmektedir. göklemek, göğe tutmak, suya tutmak, at sürmek, süvari, kule, merdiven çıkmak, sur çıkmak, merdiven inmek, kanal, kazımak, yatay, dikey, vadi, ağmak, çadır...” gibi 47 Berk, a.e , T.Ş. s. 2003 308 Implementating Electronic Medical Records System: A Readiness Case Study At Private Medical Hospital Alwi Mohd YUNUS1 Dr Irwan Kamaruddin ABD KADİR Fitra Iqmar Binti ZULKİFLİ2 Abstract The purpose of this study is to identify readiness of the private hospital towards implementation of electronic medical records in private hospital. The objectives of the research are; to identify the current practice of electronic medical records (EMR) in organization; to understand the level of readiness on the implementation of EMR in the organization; and to evaluate the fulfilment of records management requirement towards implementation of EMR. In this study, the researcher conduct semi-structured interview with Informants from a selected private medical hospital as a case study. It was found out that the selected private medical hospital still use paper-based medical records in their daily practice. However a special project team is established to explore the implementation of EMR. Furthermore, the researcher identified that the organization is ready and well-prepared on the implementation of EMR and they are following the Records Management requirements. From the findings, the researcher comes out with the recommendation to MRD Department in order to improve the process of conversion paper-based medical records to electronic medical records. The recommendation is to create awareness of the users in importance of using electronic medical records and also it is good for the team to do digitization of the previous medical records before the implementation of electronic medical records. This is based on the experienced of the other hospital that has been implemented electronic medical records earlier that MRD Department. Most of the users will request to have a reference on the previous medical records in order to give better treatment and management to the patient. With the digitization, Medical Records Department do not need to provide the physical medical records since the previous medical records can be accessed through the system. The recommendation and suggestion also will help the other interested researcher to do better study and to use this study as a reference and benchmark in the future. Keyword: Readiness, Medical Records, Electronic Medical Records 1. INTRODUCTİON 1 Faculty of Information Management, Universiti Teknologi MARA, UiTM Selangor, MALAYSIA 2 Faculty of Information Management, Universiti Teknologi MARA, UiTM Selangor, MALAYSIA 309 Healthcare facility means any premises in Medical Records (EMR) started in the 1970s which one or more members from the public and usage of such systems has spread rapidly, receive healthcare services. The healthcare although even in most developed countries, services include medical, dental, nursing, still only a minority of hospitals had fully midwifery, allied health, pharmacy and implemented the systems ambulance services and any other service (KanidaNarattharaksa, 2016). For those provided by a healthcare professional (Legal hospitals that are using paper based medical Research Board, 2011). records at their hospital, they have their own Private healthcare facility means any recordkeeping system. premises, other than a Government healthcare Records management defines as the “field of facility, used or intended to be used for the management responsible for the efficient and provision of healthcare services or health- systematic control of the creation, receipt, related services, such as private hospital, maintenance, use and disposition of records, hospice, ambulatory care centre, nursing including processes for capturing and home, maternity home, psychiatric hospital, maintaining evidence o and information about psychiatric nursing home, community mental business activities and transactions in the form health centre, haemodialysis centre, medical of records (ISO, 2001). Besides that, the ISO clinic, dental clinic and such other healthcare Records Management Standard 15489 or health-related premises as the Minister may identifies three primary characteristics of from time to time, by notification in the records that must be managed by Gazette (Legal Research Board, 2011). recordkeeping system, which is authenticity, Patient medical records are referring to the reliability and integrity. patient’s folder that contains all patients’ On the other hand, Electronic Records information and health history in the Management (ERMS) refers to systems that respective healthcare services. Although are designed for electronic record keeping, medical records serve many functions, their archiving and storage. Many of these systems primary purpose is to record information also have integrated document management about patients and their care (Huston, 2004; capabilities (Azad Adam, 2008). Electronic Mann and Williams, 2003). It provides Medical Records (EMR) provides an effective clinical staff caring for patients with way to solve the problem of managing clinical information needed to deliver optimal care in data. EMR has, in fact, been playing a minor present or future hospital episodes. role in the industry for many years but has yet Most of the hospitals are using paper-based to be implemented successfully end-to-end patient medical records, and the because of the many hurdles it faced such as implementation of electronic medical records privacy concerns, cost and simply the lack of has their own challenges in the hospital technology. EMR as a tool to reduce medical environment. The concept of Electronic errors had been heard from patient safety 310 advocates and regulators (IOM, 2007; that the recordkeeping presents a significant Martinez, 1996). research opportunity and immediate research requirement, due to the rapid growth of the technology and the significance and 2. LİTERATURE REVİEW sensitivity of the data. According to The National Archive (2010), Good record-keeping will meet the corporate records management is about controlling requirement of the organization and can be records within a comprehensive regime made referred in daily routine as Kastetter (1999) up of policies, procedures, systems, processes stated record-keeping should not be viewed as and behaviours. As records management solely a function of storing and retrieving operates in the different levels, there are documents. The concept is broader and individual keeping records and also strategic includes such important considerations as level of keeping the records. In the strategic how, when and by whom quality-related level, staff need training and guidance in documents are generated. managing the records in the organization. The records management refers to the In addition, Rhoads and Smith (1976) opined methods used by organization for the that records are information, regardless of the implementation and maintenance of their format or media on which they appear. records management programmes (Ngoepe, Records are necessary documents needed in 2016). There was research done on the policy the smooth running of any organization. It implementation for paper-based records and shows that management arrangement should electronic records and it shown the huge gaps follow the records management especially in on it. According to Kamarul (2004), 91% of decision-making activities in the organization. policies were used for paper records and only It is supported by Asiwaju (1985) which 9% for electronic records. Horsman (1997) recognized it as a dynamic science of handling stated, policy is a continuous process and recorded information for immediate and always needs to be updated. Besides that, future use efficiently and economically. based on Katuu (2015) and Marutha (2011), Without the right management, records are not records management is a critical factor in the guaranteed to be authentic, reliable, integrity successful achievement of many functions and usable (University of Wales, 2004). such as health care. Ismail and Jamaludin (2009) recommended Physician Advisory Service (2012) defined that the recordkeeping system, which is about medical record is a powerful tool that allows the operations, functional requirements and the treating physician to track the patient’s metadata requirements of records medical history and identify problems or management is one of the element of trusted patterns that may help determine the course of records management to be considered. The health care. World Health Organization statement was seconded by Hawthorne (2016) (2006) mentioned if the medical record cannot 311 be produced when needed for patient care, the it reduced with a number of problems medical record system is not working properly associated with maintaining manual medical and confidence in the overall work of the records, particularly medical records storage medical record service is affected. space problems. In order to have a good medical records The Physician Advisory Service (2012) stated system, electronic medical records are that the physician must be aware of all others recommended to the organization. Innovative who can access their records or their new electronic medical records (EMR) electronic medical records system and what systems may have a positive impact on health functions they are able to perform. Duranti outcomes (Car et al., 2008). The statement (2010) also mentioned that The Commission was supported by Health IT (2018), where was concerned that there may have been electronic medical records help providers deliberate tampering with the access of better manage care for patients and provide electronic medical records, therefore the better health care by providing accurate, up- complete of the security system should be in to-date and complete information about place. For electronic medical records, there patients at the point of care and also enabling must be an audit trail on who has accessed to quick access to patient records for more the EMR and what additional or edit that have efficient care. been made. This audit trail will be evidence on In every hospital, the management must the responsible person of the data entry. The provide good security, sufficient staff and also Institute of Medicine (2003) allows electronic sufficient storage area for medical records. access to person and population level Sufficient storage will give impact of well- information by authorized users and supports maintained of the medical records. The efficient processes for health care delivery. Physician Advisory Service (2012) agreed Based on The Physician (2012), records must with the statement that medical records must be disposed of in a secure manner such that be stored in a safe and secure environment to the reconstruction of the records is not ensure physical and logical integrity and reasonably foreseeable in the circumstances. confidentially. As mentioned by WHO (2006), the However, Maccarn and Shepard (1998) idea disposition of the medical records should follow the policy and how the medical records in a technological sense, its assumption is that it is possible to design a universal storage will be destroyed should be clearly mentioned system that “will serve ultimately as safe on the policy. heavens for electronic media created in the On the other hand, Azad (2007) stated that past, present and future. It was supported by system need to be able to retain records for a The World Health Organization (2006) where specific length of time, depending on the the introduction of an electronic medical nature of the record, and also dispose of them records drastically changes the environment, when the time limit is up. Kadlec (2018) 312 informed that medical records management is information from the informants, the semi- an evolving field. It is not just a bunch of structured interview have been conducted in words on a paper, the medical records contain the hospital on the different time were set with data and making it meaningful. The medical the informants. This approach was agreed by records can help both physician and the Bell (2010), where he suggested that a study patient where it provides history and treatment which derives its subject from human plan for that particular patient. experience, is a qualitative nature. Moreover, Douglass (2018) also mentioned In this research, the qualitative data collection the creation of medical records help in and analysis method used to identify and collaboration with billing and the information explore on the readiness of the private in medical records used for reimbursement or healthcare towards the implementation of medical claims of the patient. Collaboration electronic medical records in their hospital. with Medicare is one of the examples of The researcher involved the population from collaborative working on the medical records MRD Department which involve in a special creation. project of an Electronic Medical Records In the Medical Records Manual by WHO (EMR) committee. The committee members (2006) mentioned that medical records including the management team, ICTs team provide valuable statistical data in a timely and users (including HOD of MRD, doctors and efficient manner to public health and and nurses). government ministries (such as reporting and monitoring of disease outbreaks). On the other 4. ANALYSİS OF DATA AND hand, the legislation enacts the Meaningful FİNDİNG Use (MU) program, which provides incentive 4.1 Current practice of electronic medical payments for eligible hospitals and providers records in organization that demonstrate data, report from their medical records, achieve significant Based on the research objectives, the improvements in care and advance healthcare researcher figures out the current practice of processes and outcomes. the electronic medical records in the organization. By semi-structured interview used as an approach to the research method, 3. METHODOLOGY the researcher having an interview session In determining the readiness of the with the representative from Administration private healthcare towards the implementation Department, known as Informant A. From the of electronic medical records, the researcher session, Informant A stated that “Currently, prepared the research questions to be Medical Records Department in Private answered and responded by the informants Medical Centre is still using paper-based from the hospital. In order to gather all medical records. We are in the process 313 towards the implementation of electronic the Medical Records Manager in this medical records which tentatively will be department, I do hope that the implementation started with the pilot project in early next of EMR that will be started soon and the pilot year, 2019. At this moment, we are towards project will be successful to convince the rest the end of discussion process of of the users to convert to EMR”. implementation of EMR. We are still creating, keeping and maintaining the physical medical records in the Medical Records Department 4.2 Level of readiness to implement EMR as a centralized storage area in the hospital”. To meet the second objective of the research, Furthermore, on the different interview the researcher conducted the interview session session with ICT Senior Manager as a with the Informant A, B and C. Their scope of representative from ICT Department and also discussion is regarding the level of readiness known as Informant B, he mentioned that among the users in MRD Department towards “Now, our Hospital Information System (HIS) the implementation of EMR. As Informant A, known as ARCUS, where this is a new system “Absolutely, our management team is ready launched in end of December 2016. Before to implement electronic medical records as a that, we are using a HIS system known as medium of transaction in the hospital. This is Copernicus. The enhancement of ARCUS due to rapid growth of technological from the previous system shown the rapid environment in our country and indirectly to growth of the technology in HIS. In coming support our government in their mission year 2019, the pilot project of EMR will use towards electronic government. Moreover, integration of HIS named as ARCUS AIR our stakeholders agreed to invest in this which is develop by the same vendor of project due to the high potential and good ARCUS and this system focus specifically in reputation and achievement of the hospital to EMR”. our customers, doctors, staff and also to the community”. From the Medical Records Manager perspective, known as Informant C, Besides that, Informant B informed “The “Obviously, our MRD is now keeping and implementation of the EMR project will be maintaining for paper-based medical records. started with the pilot project and tentatively it The three years active physical medical will be on early next year, 2019. This pilot records are keep centralized in MRD and project will be held about 6 months before the semi-active medical records sent to third evaluation by the management together with party company to keep and maintain the the vendor, in order to rectify the weakness of physical folder on behalf of the hospital. the system and to identify improvement to be There is an agreement with the third party to made”.In the next session, Informant C stated keep and maintain the medical records save at that “The target user of this EMR all times and retrievable when it is needed. As implementation if doctors, nursing, allied 314 health and also Medical Records Department. are job description listing the duties, essential This is a population of people in the hospital attributes and required level of skill needed which is also known as potential users of prepared to records management personnel in EMR. Currently they are involving with the the early stage of the conversion planning paper-based medical records and our target from paper-based to EMR.” in next year the system is ready for them to In addition, Informant A highlighted that, implement EMR. In addition, for the pilot “There is a mechanism which can regularly project of implementation of EMR, there are review the organizational arrangement in 30 doctors, nursing and MR staff will be implementing the records management involved in the project. Their feedback will be function in EMR through the special project the benchmark to the others to convert from team where all information, planning, the paper-based practice to the EMR changes or new ideas have been accumulated practice”. and updates properly in their system and only can be accessed by authorised person.” 4.3 Fulfilment of Records Management 4.3.2 Records keeping to meet corporate requirements requirement From this research, the researcher identified In this second requirement, Informant A nine requirements of Records Management reflected to the questions and few answers practice that need to be followed by the have been highlighted which, “Absolutely organization towards the successful of the there are policies and guidelines that have EMR implementation in MRD Department. been prepared by the management and Below the researcher briefly explain the nine followed and practiced by the respective requirements based on the interview session department in identifying types of medical conducted with Informant A, B and C. records that need to be kept.” Besides that, Informant A got mentioned, “There is code of conduct prepared by Human 4.3.1 Management arrangement to follow Resource Department that informed to all records management staff what is their responsibilities in order to Based on the statement by the Informant A follow the authority and in the department “Yes, I totally agree that the records functions level itself, there is orientation done to all staff in EMR are developing by following records in order to ensure that they know what their management arrangement and records life responsibility and accountability are cycle, from planning and creation through to especially in handling patient medical records final disposal.” in their daily activities.” Informant A also mentioned about the job Informant A also answered that, “Yes, our description have been developed, “Yes, there special project team have been discussed 315 regarding what kind of document in the Here are few of the highlighted questions have medical records need to be captured in order been asked to the Informant B by the to make it available in EMR format. This researcher due to get response on the information then can be accessed in the future establishment of medical records system by through EMR to meet the needs.” ICT team in MRD Department. Informant B confirmed that, “There is a system established by the ICT team with the cooperation with 4.3.3 Records Management policy hired vendor. The ICT team together with the Furthermore, the third requirement focuses on vendor identified required system by records management policy which referring to understand the nature of business in MRD the management team either there is proper Department to make the system usable and plan as a policy maker or not. Researcher want integrated in the hospital”. to identify either the policy maker follows the The establishment of the medical records records management practice in the system is successful where the Informant B preparation of the policy or not. Informant A supported the fact with, “As surveyed done by given the feedback as, “There is a policy in ICT team, we manage to get good feedback Medical Records Department that define the from the users where medical records system roles and responsibilities of the related enables for quick and easy retrieval of employee in handling and managing medical medical records needed”. records in the hospital similar as records management function”. Informant B mentioned, “The establishment of the medical records system is following the Informant A then explain that, “All policies, records management system which contain procedures and work instructions are ready information of records and its metadata. This and can be accessed by the staff through the medical records system seems stable and portal and it can be referred at all time. It will early stages looks like fine without any major be responsibility of the Head of Department to problem complained by the users in User ensure that all of their staff are aware about Acceptance Test (UAT)”. the reference and will always follow the policy, procedures and work instruction as documented”. 4.3.5 Storage & maintenance of medical In addition, Informant A mentioned that, “All records policies and procedures provided not In this requirement, the researcher questioned restricted to paper-based medical records on the storage & maintenance of medical only, it also accountable to EMR as well”. records regardless their form of medical records, either it is in physical or electronic 4.3.4 Medical records system format. Informant B informed, “All records (physical and electronic) in the medical 316 records storage area are recorded and regardless paper or electronic form are identified by following their unique number restricted to the Personal Data Protection Act which it is referring to the Medical Records 2010”. Number (MRN)”. Informant B explained, “EMR allow changes According to the Informant B, “In MRD to be made on the patient records as long the Department, Medical Records Department transaction is still active and do not submitted (MRD) do not keep any formats of records yet. However, changes made will be recorded except for paper and electronic formats only. in the audit trail in details that include MRD only prepare and maintain the storage information such as date of altered, time, user area for paper-based medical records and and also subject of the changes made. This involving in the process of the conversion to audit trail only can be accessed by the Head the electronic medical records”. of Department of Medical Records and ICT”. Moreover, Informant B stated, “ICT team will As a representative of ICT, Informant B monitor the access of the EMR and any issue agreed, “In order to ensure the security of occur in the future to be handle by the ICT EMR information that contains details of team. Tentatively vendor team will be here in patient’s history in the hospital, users have MRD Department for the first month of the their own username and password to access implementation of EMR. After that period, one EMR. Username and password cannot be person from the vendor team will be stationed shared among the staff and it should be kept at MRD Department, work together with the by their own. Every access to EMR by using ICT team to solve any minor issue. They will the username and password will be appeared maintain and ensure that EMR will be in the audit trail and it consider as a user’s accessible and readable in any occasion responsibilities of any written information happen”. captured at that particular time”. 4.3.6 Access & security of medical 4.3.7 Disposal of medical records records Disposal of medical records in electronic form In term of access & security of medical also included in the planning and preparation records, question have been asked by of EMR. This is part of ICT team process following the sixth requirement. According to where they will manage and maintain from the Informant B, “ICT team has planning on level creation of EMR to the disposal part of EMR. of access of EMR. They are following the Disposal of medical records is one of the current practice of access to paper-based concern issue in this team since some of the medical records where it is only can be system does not propose the disposal process. accessed by authorised person and not all In this situation, Informant B informed, information can be revealed. The information “There is a policy prepared in managing 317 disposal of medical records regardless paper are group of people that are seeking a or electronic medical records. Patient records treatment in order to provide health will only be kept for seven (7) years from the information to the third party. As a creation of last visit date. This system alerts the user with the patient medical records is start in the the disposal schedule for the appropriate registration counter, Medical Records medical records for destruction when the time Department will only start to manage and is come. Only Paediatric and Obstetric cases maintain the medical records after the will be kept for 28 years from the last visit registration part. date”. In that case, Informant C answered as, “Even As mentioned earlier by the Informant B, though it is paper-based medical records, all “There is a disposal schedule provided by the patient need to sign a consent letter during the system which it will be alerted the user to do registration and the consent form is actually disposal process for that particular medical to give permission to release any information records. However, if the MRN is not included to the third party as mentioned in Personal in a disposal schedule but it need to be Data Protection Act 2010. It will be the same disposed, the system can do special practice when it comes to the implementation arrangement on that and it will be recorded in of EMR in MRD Department”. the audit trail and this process will ask for Informant C mentioned, “Similar as a paper- confirmation and authorisation from the Head based practice, in the EMR practice also will of Department of Medical Records”. allocate who have right access to the medical In addition, Informant B added, “The process records regardless form of medical records. of disposal of medical records is not an easy Only authorised person can access to the process. It need to be checked and confirmed medical records as clearly mentioned in the properly before the medical records will be policy. This issue already been highlighted in destructed permanently. Due to this reason, the early stage of discussion towards the only authorised person and experienced staff implementation of EMR in MRD with well-trained can perform this process”. Department”. As confirmed by the Informant C, “There is no specific list provided by the management 4.3.8 Medical records creation for for those third-party organization to exchange collaborative working/ through or shares patient information from patient outsourcing medical records. All request should be In MRD Department, the creation of medical submitted and documented by MRD and with records is based on the registration of the the authorisation from the patient only the patient in the hospital. However, there are a lot information can be released to the requester. of reason why the patient visits and seek It will be used as in paper-based or electronic treatment in the hospital. Other than that, there medical records”. 318 There are three main research objectives to be achieved and explored in depth by the end of 4.3.9 Monitoring & reporting on medical the research. The main objectives of this records & information management research are to identify the current practice of In order to monitoring and reporting on electronic medical records in the organization; medical records and information following to understand the level of readiness on the the records management practice, especially implementation of EMR in the organization; for EMR, here, Informant C informed that, and to investigate the fulfilment of Records “There is Internal Auditor assigned by the Management requirements towards EMR management team to audit the accountability implementation by the organization. and responsibilities of the MRD in managing this process. The auditor will be continued to The face-to-face interview was carried out to audit after the implementation of EMR in find out the readiness towards the MRD Department. The auditors have been implementation of electronic medical records selected by the special team project from the in the organization. In this way, the current various department to cross check practice of the organization is documented multifunction of EMR in the hospital”. and the requirements of the future practice in electronic form could be planned and Besides that, Informant C said, “In the subsequently implemented in the process of planning towards implementation organization. To gather data collected from of EMR in MRD Department, MRD staff the interview session, and as mentioned earlier already identified and highlighted to the EMR in this study, the audio recorded had been committee that electronic medical records transcribed accordingly to the thematic should follow similar as paper-based analysis. practiced including description and call number for the medical records for easy The face-to-face interview examined based on retrieval”. the thematic analysis where three key perspectives from administration, ICT and To reflect to the third research objective, MRD had been identified towards the Informant C informed that “The organization implementation of electronic medical records has fulfilled the Records Management in the organization. Based on the gaps stated requirements as per listed by the researcher. in the problem statements of the study, these These requirements also following the three perspectives explored from the face-to- Records Management practices where all face interview session whereby firstly the aspects had been discussed and explore interview identified from the administration further”. perspective on the readiness towards the implementation of electronic medical records in the organization compared to the current 5. Discussion of Findings practice of paper-based medical records. 319 Secondly, the researcher explored from the Three years active medical records keep in the technical perspective of ICT person whereby department and the rest have been sent to third the level of readiness towards the party records centre. There is an agreement implementation of electronic medical records signed with the third party where they need to in the organization are measured. Thirdly, the keep and maintain the physical medical fulfilment of Records Management records properly and to ensure it is retrievable requirements by the organization had been when it is needed. discover from the perspective of the MRD Furthermore, to reflect with the second person in the organization. research objective, which is to understand the The interview findings briefly described in level of readiness in the implementation of this study. In identifying the current practice EMR in the organization, the researcher had of EMR in MRD, the researcher asked “What prepared the questions to be answered by the is the current practice of EMR in the informants. organization?” to the Informant A. In this The researcher questioned the Informant A research, the Informant A is actually the “Is the organization ready to implement representative from the administration EMR?” and the Informant A was responded to department and involved directly in the EMR the question by informed that the organization project. For the question given, Informant A is well-prepared and currently is ready briefly explained that currently MRD is towards the implementation of EMR in the practicing paper-based medical records and hospital. Informant A also mentioned that the MRD as a hub of centralized medical records level of readiness involved the management keep and maintain in the storage area. As go team, users that including doctors, nurses, further, Informant B had been asked with the allied health staff and also Medical Records question “What is the system use in MRD?” staff. The Informant A briefly added that the and the Informant B which a representative users are ready because they are involved from ICT Department and as ICT Manager from the beginning of the brainstorm session responded that currently MRD is using to convert the paper-based medical records to Hospital Information System (HIS) named as the EMR and currently they are towards the ARCUS. Informant B also mentioned that end of the discussion and only waiting for ARCUS is the migration system from the approval from the stakeholders to start the previous system named Copernicus. pilot project on early of next year, in 2019. As a Medical Records Manager, Informant C Informant B responded to the question on responded to the question “What is form of “When is EMR will be implemented in MRD medical records that currently held in Department?” that the implementation will be MRD?”. Informant C mentioned that started with the pilot project on early of next currently there is paper-based medical records year, 2019 and it will be involved 30 doctors, keep and maintain in the storage area in MRD. 320 nurses, allied health and medical records staff well and organized planning from the special as a pilot project. project team. Moreover, the Informant C answered to “Who Readiness of the organization should be are the target user of EMR?” by informed and accountable before implementation any new explained that the target users are doctors, process in their daily activities. The early nurses, allied health and medical records staff. stage is important because it will show the Besides that, Informant C also mentioned successful of the whole process. In this further that the target users will be extract research, the researcher finds out readiness of more to the rest of the doctors after the pilot MRD Department towards implementation of project is successful and stable. EMR in their hospital. Conversion from “What are the Records Management paper-based medical records to electronic requirements?” was being asked to the medical records not a simple project. It Informant C and there are nine requirements involves the whole of the organization to explained in depth by the Informant C. The ensure the excellent result after the nine requirements are Management implementation of the new system. arrangement to follow records management; Huge and stable hospital is not a guarantee Record-keeping to meet corporate that the implementation will be successful requirement; Records Management policy; without proper planning and good teamwork Medical Records system; Storage and among vendor and staff itself. Selection of maintenance of medical records; Access and vendor also as a main issue. The organization security of medical records; Disposal of need to set an EMR committee in the hospital medical records; Medical records creation for level that involve representative from collaborative working/ through out-sourcing; Administration, Medical Records, Legal, and Monitoring and reporting on medical Business Office, Nursing, Doctors, ICT and records and information management. All also any related department to gather these nine requirements also known as information and feedback on what they need Independent Variables (IV) in this study. It to be in the electronic system and then was separation from the Dependent Variable compile the information and to get the vendor (DV) which is referring to readiness towards that can fulfil all requirements needed. the implementation of EMR in MRD By setting up the EMR committee and special Department. project team that handling this project, it Furthermore, Informant C responded that allows to monitor the progress of the project MRD Department had fulfilled all Records from time to time and to ensure that the Management requirement as per stated and process is following the timeline without any they are on the right track to the conversion of delay. paper-based medical records to EMR with the 321 Implementation of EMR in the hospital is from Informant A, B and C from the semi- good idea even though there are a lot of structured interview session and open-ended challenges in making changes. However, the answer had been delivered to the researcher. conversion will be the best investment to the hospital because the hardship in the beginning will encounter by the successful at the end of 6. CONCLUSİON the process. In conclusion, from this study there are a lot Few benefits in conversion from paper-based of findings identified through the semi- medical records to electronic medical records structured interview. The researcher found is, it will solve space problem in keeping the that Private Medical Centre already in a good physical medical records in the storage area. position where they are well-prepared and In addition, no more request to expand the ready to implement EMR as a conversion to medical records storage area and no need to the paper-based medical records in their find out any outside storage area to keep all hospital. They have the EMR committee physical medical records. All medical records where there are representative from various will be in the system and can be accessed and departments from the early stages of the retrievable at any time required. Besides that, discussion until the implementation stages. the conversion of the paper-based medical MRD Department hired an experienced records to electronic medical records also will vendor in developing and integrating their close any issue related to wrong medication or current system into EMR. procedure done to the patient. All As main objectives of this research are to prescriptions and procedure plans will be study on the readiness of MRD Department keyed-in in the system and no more doctors towards implementation of EMR, findings handwriting. Other than that, by shown that management team and ICT team implementing EMR in the hospital, no more are well-prepared and Medical Records issue in delay of retrieval of medical record to Department team also in their right track the clinic and no more delay in getting where they are following Records consultation and treatment from respective Management practice in both medium, paper- doctor. The implementation allows users to based and electronic medical records. access the same screen of patient at the same In this research, researcher choose qualitative time with the authorised access. It will bring a research as a research methodology. The good service and reputation to the hospital. researcher conducted semi-structured As an overall view from this research, the interview session with Informant A, B and C researcher had identified that MRD from different department to answer the Department is ready for implementation of research questions. From the findings and EMR and research objectives of this study had analysis, the researcher then gives the been achieved with the information gathered recommendation to improve the 322 implementation of EMR in the hospital. Besides that, the researcher also gives suggestion on further research for any researcher that interested in doing the same field of research. Electronic Medical Records (EMR) is a solution to the few problems and issued in handling paper-based medical records in the hospital. From this research, the researcher found that good preparation and planning done by the hospital will turn to successful in implementation of EMR in the organization. All departments and users in the hospital should be ready to conversion of the system and process from the manual to electronic. This conversion also will support our national goals towards electronic government in Malaysia. 323 REFERENCES Aliza Ismail & Adnan Jamaludin (2009). Towards establishing a framework for managingtrusted records in the electronic environment. Records ManagementJournal, 19(2), 135 – 146. Retrieved June 5, 2018, from http://dx.doi.org/10.1108/09565690910972084 Asiwaju, G. (1985). The need to introduce modern records management operation in Nigeria. Memorandum submitted by the Federal Director of Culture and Archives to the Conference of Minister/ Commissioners Responsible for Information, Social Development, Youth, Sports and Culture. Azad Adam. (2008). Implementing electronic document and record management systems. NewYork: Auerbach Publications. Bell, J. (2010). Doing your research project: A guide for first time researchers in education and social science (5th ed.). Buckingham: Open University Press. Cohen, D. & Crabtree, B. (2006). Qualitative research guidelines project. Retrieved June 5,2018, from http://www.qualres.org/HomeSemi-3629.html Douglass, M. (2018). What is the difference between electronic medical records (EMR) andElectronic Health Records (HER)?. Retrieved June 7, 2018, from http://www.smartsheet.com Duranti, L. (2010). Concepts and principles for the management of electronic records, Hawthorne, K.H. & Richards, L. (2016). Personal health records: a new type of electronic medical record. Records Management Journal, 27(3), 286-301. Retrieved June 5,2018, from http://doi.org/10.1108/RMJ-08-2016-0020 Health IT. (2018). Readiness assessment of electronic health records implementation. Retrieved June 25, 2018, from http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pcm/articles/PMC3564174 Hill, M. (1994). National information policies and strategies: An overview and bibliographic survey. London: Bowker Saur. Horsman, P. (1997). Digital longevity: policies on electronic records in the Netherlands. Archives and Museum Informatics, 11(13), 235-240. Retrieved June 5, 2018, from http://www.mampu.gov.my/mampu/bm/program/ICT/ispdoc/Interoperability%20Fr mework.pdf International Standards Organization (2001).ISO 15489-1:2001- Information anddocumentation: Records management standard. Geneva: International Standards Organisation. Kadlec, L. (2018). What is an EMR and EHR?. Retrieved June 7, 2018, from http://www.smartsheet.com Kamarul, F.H. (2004). Kerajaan Elektronik: aplikasi IT dalam pengurusan rekod di universiti awam Malaysia. Master’s thesis, Faculty Technology and Information Science, Universiti Kebangsaan Malaysia, Selangor. Kastetter, T.E. (1999). Quality concepts and litigation: the role of record-keeping in productsliability litigation in the USA. Management Decision, 37(8), 633-643. Retrieved June 5, 2018, from http://doi.org/10.1108/00251749910291604 Katuu, S.A. (2015). Managing records in South African public health care institutions – acritical analysis. Pretoria: University of South Africa. Marutha, N.S. (2011). Records management in support of service delivery in the public health sector of the Limpopo province in South Africa. Pretoria: University of South Africa. National Archives of Australia (2010). Glossary. Retrieved June 5, 2018, from http://www.naa.gov.au/recordkeeping/er/guidelines/14-glossary.html 324 Ngoepe, M. (2016). Medical records management framework to support public healthcare services in Limpopo province of South Africa. Records Management Journal. Retrieved June 5, 2018, from https://doi.org/10.1108/RMJ-10-2017-0030 or records management theory is archival diplomatics. Records Management Journal, 20(1), 78-95. Retrieved June 5, 2018, from http://dx.doi.org/10.1108/09565691011039852 Patton, M. Q. (2007). Utilized-focused evaluation. Thousand Oaks, CA: Sage. Physician Advisory Services (2018). Medical Records. Retrieved June 7, 2018, from http://www.cpso.on.ca Saunders, M., Lewis, P. & Thornhill, A. (2012). Research methods for business students (6thed.). Italy: Pearson Mass: MIT Press. Singh, P., Klobas, J.E. & Anderson, K. (2007). Information-seeking behaviour of electronic records management systems (ERMS) users: implications for records management practices. Human IT, 9(1), 135-181. Retrieved June 7, 2018, from http://etjanst.hb.se/bhs/ith//1-9/psjkka.htm Private Medical Centre (2018). Official Website of Private Medical Centre. Retrieved June 5, 2018, from http://www.Privatemedical.com.my Ting, S.L., Ip, W.H., Albert H.C. Tsang, George, T.S. Ho (2012). An integrated electronic medical records system (iEMRS) with decision support capability in medical prescription. Journal of Systems and Information Technology, 14(3) 236 – 245. Retrieved June 7, 2018 from http://doi.org/10.1108/13287261211255347 University of Toronto (2018). Official Website of University of Toronto. Retrieved June 5, 2018, from http://www.utoronto.ca University of Wales (2004). Official Website of University of Wales. Retrieved June 5, 2018, from http://www.wales.ac.uk University South of Florida (2018). Official Website of University South of Florida. Retrieved June 5, 2018, from http://www.ufl.edu World Health Organization (2018). Official Website of World Health Organization. Retrieved, June 25, 2018, from http://www.who.int 325 Spiritual Values in National Etiquette KOBLANOVA A.Zh.1 Abstract Each nation has a system of values in the cultural traditions . Each generation knows the values by means of information in the culture system. They are able to choose the appropriate information when communicating with each other in accordance with the values they have needed. Social relationship will be set between communicators with the help of this information. Currently, the study of the national language and mentality, and the traditional culture of the people, reconsider and knowledge of the world of values in the national culture are in cultural demand. Among them, the importance of special consideration of customs and traditions, customary procedures associated with the Kazakh national etiquette has been significantly increased. The article analyzes the nature of ethno-etiquette symbols that show the connection between ethnocultural cognition and etiquette in the national language. Their national character, i.e. ethno-ethic content is also revealed. It is especially noticeable the national character of the people in this speech ethics. It is analyzed, that they, in turn, are not only a national language, but also an indicator of national culture. In the article we considered topical issues of modern culture about the revival of the traditional culture of the Kazakh people, which has been preserved for centuries in our culture in accordance with the traditions such as: to respect elders, assign name to a child, greetings, bow, not cross the road. Keywords: speech etiquette, etiquette norm, ethno-etiquette, ethno-culture, spiritual value, tradition, communicative act, cognitive base, traditional culture, language environment, etc. Spiritual Values in National Etiquette viewpoint is not the words that are used in Each nation has a system of values in the the greetings, but the attitude of the members cultural traditions. As a rule, value is neither of the community towards it. an object nor a phenomenon, and not an In the development of environmental values, event itself. It is an attitude, estimation/ a member of the society is based on cultural underestimation of the ethno-cultural traditions established in the society. They collective to them. Value from the etiquette communicate with each other according to 1 Candidate of philological sciences, professor of the Department of the Kazakh Language and Literature named after Academician S.Kirabaev Abai KazNPU, Almaty, KAZAKHSTAN 326 the established norms of cultural traditions. Visually, some languages have been serving According to the established cultural as a means of communication. But in fact, tradition, Kazakhs recognize themselves, language is not only a means of first of all, as a member of society, and then communication, but it is also the creator, as a personality (individual). According to keeper and connector of the spiritual culture the researchers, the Japanese also recognize of ethnic groups. Especially if the last three themselves first as a member of society. do not work the representative of that ethnos And European Nations, on the contrary, will gradually forget his tongue. Thus, the consider themselves first as a person, and ethnic group is subjected to a spiritual crisis. then as a member of society. Therefore, it is not enough to keep the Values, first of all, are manifested in the language only as a means of communication. form of actions in a certain situation, and Any language is a means of communication thus acquire universal qualities. Socially for a representative of a certain ethnic. It is significant information are contained and necessary to create conditions for its stored in them. They are passed on from amazing qualities described above such as generation to generation. Meanwhile, creating, keeping and connecting of the language is the main channel. The spiritual culture so they revive and function. accumulation, preservation, transfer of Therefore, recognition of our mother tongue values is done by language. as a means of spiritual value is one of the most relevant issues today. In the research works of the recent years it is spoken about the functioning of the The first President of the Republic of language, the most important of which are Kazakhstan N. A. Nazarbayev's Conceptual communicative, cumulative, cognitive, Idea of Spiritual Renewal gave a new emotional activities. These paradigms in the impetus to public consciousness. The basis science of linguistics are closely of spiritual renewal is closely connected interconnected. The communicative with our native language, our traditional function of the language is based on certain culture. Spiritual renewal outlined in the norms of communication, rules of behavior. President's speech comes down to our native language, our traditional culture. In fact, the The scientist N. Uali said: “Language is not life form of traditional culture is the native only a means of knowledge, it is a means of language, its cultural and linguistic codes. communication, is a cultural code of the The Kazakh language has survived the nation. It is impossible to learn and master, policy of Russification, both during Russian understand culture without the help of colonialism and during the Soviet era. As a language. Through language it is possible to result, etiquette systems of the national define outlook of modern mentality of language have been degraded. nation, the ancient language community's attitude to the world, to the society, to one's It is well known that in the traditional culture self” [1,25.]. of the Kazakh people, some traditions related to aqsaqaldyq, at tergeu, sálem etu, sálem saly, jol kespeu (to respect elders, 327 assign name to a child, greetings, not to surnames, for example, “Pálenshe cross the road) and etc. have been displaced Pálensheevich”, “Pálenshe Pálensheevna” from the number of spiritual values and now do not coincide with the tradition of have become insignificant. respecting elders in the Kazakh society. What led to the fact that this tradition, which Therefore, we cannot say that such options has been preserved for centuries and had are universal and meet the communicative social significance in the system of social needs of the whole society. Also, mixing of relations, came out of folk traditions? other language elements into the system of etiquette of the Kazakh language has not Of course, there are so many types of appeared due to communicative needs, such values, each of them has its own as filling the lack [2,51.]. characteristics associated with the traditional culture. Among them it is possible to Etiquette is subordinated to the system of determine the types that are incompatible established traditions and customs. It reflects with the traditional culture of the people, the the same customs and traditions, and spiritual culture of the nation, to note that confirms them in everyday life. Respecting such distorted, spoiled language etiquette an older person in the Kazakh culture is a associated with the policy of Russification core of national traditions. In other words, in for the period before independence. the consciousness of the ethnic group respect for the adults is the most important value Currently, one of the most relevant problems coming from the ancestors. is, especially, to get rid of the bad customs which occured as a result of the ideology of Біз бұл Speaking of the etiquette norms we Russification in the revival of national will focus here on the Institute of Elders values, that is, the spiritual renewal of the (Aqsaqaldar Instituty) in the traditional national consciousness. Kazakh culture. From a legal perspective, the social activities and values of the In spiritual renewal, first of all, it should be institution of elders in the ancient Kazakh taken into account the correction of society were deeply revealed. As well as its violations and distortions in using of our semantic meaning was separately considered language. In the Kazakh society, the older in the 5-volume Ethnographic Encyclopedia, person is not called by his name, but in the published under the leadership of N. case if it was done, one should add to it the Alimbai. [3]. In the 15-volume explanatory regulators-the words of treatment, such as dictionary of the Kazakh language a special apai - aunt, aǵai - uncle (Rabiǵa apai, Saken place is given to the linguistic representation aǵai, etc.). It shows one of the oldest basic of the concept “aqsaqaldyk” (Elder) [4]. In traditions of respecting the older generation. our study neither many nor few places were The composition of the Kazakh etiquette is allotted for the Institute of Elders [2]. one of the most unique national values. Thus, especially in the process of Because the etiquette norm associated with communication, speaking face to face with the Institute of Elders, with the concept of an older person, to use his/her names and “aqsaqal” (elder), is being degraded before our eyes. We observe this negative 328 phenomenon by comparing the “past” and Fourthly, despite the absence of official “now”. And the notion "being old" has been position, authority, their position and role associated with the Institute of Elders in the in society didn't cede to the authorities. traditional Kazakh society. The model of this Fifth, as an adviser, he took part in internal institution in our traditional national culture and external political life in deciding the fate can be drawn on the following diagram: of the country and also in the public Firstly, “aqsaqal” is a person who has authority system. He is a person who has a reached a considerable age, who has seen special position and role in economic life, and known a lot in life, a respected man in has a status recognized by the social his surroundings, district, country. The environment. As well as “aqsaqal” was stereotypical meaning of this concept in the involved in legal issues. language level means “an old person who And we have lost the institution of elders in has reached a certain age”. The modern society. stereotypical meaning of this concept at the cultural and semantic level is “a 1) Especially among young newlyweds, the respectable, worthy, honorable person number of divorces is increasing, currently (enjoying a great right to honor). In society, their number exceeds 30%. There are no the stereotype of “aqsaqal” was recognized young people who listen to elders and stop at as “a man with accumulated experience, their words. wealth mind”. 2) t is no secret that aksakals at the ages of Secondly, “aqsaqal” is the Kazakh 60 and 70 have become too merry and active stereotype, but it is not just an age-related at weddings and parties; according to some biological category of a man, it means a digital data, the number of “urttaityn" person who organizes and regulates social (drinkers), “sekeńdep” (frivolous) and relations. “selteńdep” (not serious) dancing elders have increased; Thirdly, “aqsaqal” had a special function in the traditional Kazakh society, it included 3) Looking at them, young people wished regulation of various social relations, "eshqashan qartaimańyz” (that means preservation of traditions of ancestors, never to grow old). organization of economic activity. And also Old age was previously held in high esteem the function of “aqsaqal” is to control the in the old Kazakh society, if at that time they relationship between the older and younger wished for them to be “aq saqaldy sary tisti generations, so that there is no contradiction bol”, “jagyń týskenshe jamandyk kórme” between them, in the event of trouble he will (means live to a great old age), now they try to resolve them peacefully, reuniting the would wish them “qartaimańyz” which two “waves”. “Aqsaqal” has a great means do not grow old. influence on the formation of ethical This suggests that in terms of the norms of standards, as well as on life of the young etiquette, our old people lose respect. By an generation so that they do not unreasonably old age it has been meant a special person deviate from the lifestyle of their ancestors. 329 who deserved respect in the former Kazakh between relatives was a gender “júkteme” culture. And older people have ceased to be (burden) in society, typical for Kazakh aqsaqal (an elder) in our modern society. women. In this regard, a married wife had to Now, unfortunately, they are considered to come up with the new names, because be just as a biological personality, and a according to the Kazakh tradition she could notion “qoǵamdaǵy bishara jan” (means a not to call directly her husband's relatives by pathetic man in a society) is widely spread their own names. Thus, in the ancient system according to their behavior. of Kazakh onomastics there were two Currently, the idea of “Ruhani jańǵyru” different names of people — it is the given (Spiritual renewal) greatly affected on public name, after reading the adhan (to give a consciousness. Now we need to think about name by reading the adhan in Muslim the renewal of the Institute of Elders. custom), that is, the unmarked name and the Currenly it would be better to combine second one is called marked name. education, science, educative- pedagogic For example, the new bride is experiencing prosesses. Otherwise, the European model of a situation of “myself” – “other”, which is a old aged person is integrated into our fundamental binary concept in the society. In the European model of this consciousness of the ethnic group. Despite concept, older people do not give advice and the fact that this problem has been described do not show a direction to the young people. in previous studies, its cognitive aspect was Because they don't want to show themselves not considered. as an “elderly people”. They do not want to Because of the strict etiquette the bride had seem pathetic before young people, that is not to call her husband's relatives by their why they want to look “young”. own names, and she was forced to give them Despite the fact that the Institute of elders a well-deserved name according to the are on the verge of extinction in the Kazakh position of “myself” – “other”. Marked society, it is was pointed that rarely, but in name given by etiquette norms in language some regions in rural areas it has kept at the communication was a kind of symbolic family level. And in Uzbekistan, world, and it showed the gumption of the Turkmenistan and the Caucasus the Kazakh woman. In the language of Kazakh mechanism of work of Elders has been kept. women, Kózjaqsym, Qyztóre, Kenjebala, And we have lost the Institute of Elders in Syrǵalym, Ortanshym, Kenjetai, Erkejan our society, nowadays it is turned into the and other marked poetic anthroponims are notion just “old age”. In today's cultural still often and systematically used in all field, we do not consider Elder as the Social regions of the Kazakh land. Institution, it is just taken as ethical, However, the origion of the custom “At etiquette norms. tergeu”, in turn, was associated with In addition, in the traditional culture the mythical beliefs, but later it became an custom “at tergeu” (assign name to a child) ethical norm that regulated the linguistic provided the harmony, first of all, between relationship between relatives of the bride relatives. Ensure harmony in the family, and groom. 330 Many nations have words of greetings. discrimination or humiliation of female. Sálem etu (bow, curtsey) is a special form of And, conversely, in social terms, there was greeting peculiar to the Kazakh nationality. an ethical significance, showing their special Greeting (bow) is not common for all social tact, polite, critical nature peculiar to female segments. This form of greeting is based on nature. And this kind of ethics, characteristic family relationship. That is, one of the of women in the traditional culture of the communicators is a father-in-law or a nation, unfortunately, was displaced from brother-in-law, a mother-in-law and the the number of gender values, and remained other should be correspond to them, that is, as a relic of the past. other communicators greet them according According to the scientist-researcher of to their status. In the past Kazakh daughters- speech culture N. Uali said “It is now time in-law stopped from а distance, seeing their of education, science, and in particular, the father-in-law, the older brothers-in-law and role of various kinds of customs, traditions, the mother-in-law in order not to cross them rituals related to the mythological cognition road, they made a bow, putting both hands should not be all together negated in society. on their right knee. Rituals, customs and traditions unite people, Such forms of national etiquette as sálem etu because of common traditions that they have - greeting (bow) has fallen into decay in the they are drawn to each other. Therefore, a Kazakh society, especially in urban cond linguistic person with a high cultural and itions. However, this tradition has still been linguistic competence considers the factors used among the elderly, people brought up associated with the mythological by the old custom. But we should not forget consciousness as one of the vectors in this tradition not only because they are used linguistic communication that must be taken only by some villagers. Currently, many of into account” [1,38.]. Indeed, ignoring this the values that were previously unusable, factor in the culture of language obsolete, abandoned in modern society are communication leads to communicative revived. According to the scientist R. failure. Syzdyk “the time has come when the human Here is a look at the nature of ethno-ethnic consciousness had matured, and now each linguistic symbols that show the connection nation consciously began to comprehend, between ethno-cultural cognition and study and analyze its historical values mythology in the national language and it is relative to the past and present, even it began revealed their national character. Especially, gathering those “outdated” values till the national character of people is shown “archaic” that were of national value. In this from speech etiquette. regard, there is a need to introduce them into the national consciousness and into the Of particular importance is the analysis of world of science, as well as into the public customs in traditional culture from ethical (in language) life” [5,13]. point of view. When the public is well aware of the function of the etiquette of the word, Such gender features typical for women in understands its social character, when it the traditional Kazakh society are not recognizes its linguistic and ethno-cultural 331 features, and deeply feels the national In conclusion we can say that the characteristics, it has a positive impact on revival of traditions, in accordance with the the culture of the individual, society as a traditional Kazakh society, such as whole, and also becomes an important aqsaqaldyq, at tergeu, sálem etu, sálem saly, component of the culture of interpersonal jol kespeu and etc. is a particularly urgent communication, turns on national and problem in the modern culture. spiritual wealth. REFERENCE: 1. Uali N. Fundamentals of the Kazakh word culture: the dissertation for the degree of Doctor of Philology – Almaty, 2007, -315 p. 2. Koblanova A. The Kazakh word etiquette. - Almaty. Publishing Center of the Higher Attestation Commission, 2001. -120 p. 3. The traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia. Volume 1. (illustrated). – Almaty: LTD “Álem Damu Integratsia”, 2017. - 856 p. 4. Dictionary of Kazakh literary language. 15 volumes. The General edition was headed by: A. Iskakov, N. Uali. Almaty: Arys, 2006-2011. 5. Syzdyq R. Old and new in the Kazakh language. Scientific and cognitive research. - Almaty: Publishing house "Arys", 2009.-272 p. 332 ҚОБЛАНОВА А.Ж Абай атындағы ҚазҰПУ профессоры, академик С.Қирабаев атындағы Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті, филология ғылымдарының кандидаты, Алматы қ., Қазақстан Ұлттық этикеттегі рухани құндылықтар Түйіндеме Әр халықта оның мәдени дәстүрінде құндылықтар жүйесі болады. Осылар арқылы, яғни мәдениет жүйесіндегі ақпараттар арқылы әр буын құндылықтарды танып біледі. Сол танып-білген құндылықтарға сәйкес бір-бірімен қарым-қатынас кезінде тиісті ақпараттарды таңдай алады. Бұндай ақпараттар жүйесі арқылы тілдесушілердің арасында әлеуметтік қатынас орнайды. Халқымыздың ұлтық тілі мен ділін (менталитетін), дәстүрлі мәдениетін зерттеу, ұлттық мәдениетіндегі құндылықтар дүниесін қайта қарап, танып білу қазіргі кезде мәдени сұранысқа ие болып отыр. Солардың ішінде қазақтың ұлттық этикетіне байланысты рәсімдерді, ғұрыптық салттарды арнайы қарастырудың мән-мағынасы айрықша арта түсті. Мақалада халық тілінде кездесетін, этномәдени танымның этикетпен байланысын көрсететін этноэтикеттік таңбалардың табиғаты талданады. Сонымен қатар олардың ұлттық сипаты, яғни этноэтикеттік мазмұны ашылады. Халықтың мұндай сөз әдебінен ұлттық мінез айрықша байқалып тұрады. Олар өз кезегінде ұлт тілінің ғана емес, ұлт мәдениетінің де көрсеткіші екендігі талдап көрсетіледі. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі ақсақалдық, ат тергеу, сәлем ету, сәлем салу, жол кеспеу тәрізді ғасырлар бойы сақталып, қоғамдық қатынастар жүйесінде әлеуметтік мәнге ие болған әдет-салттарымызды қазіргі мәдениетімізде жаңа заманға орай қайта жаңғырту ерекше өзекті болып отырғандығына тоқталдық. Тірек сөздер: сөз этикеті, этикеттік норма, этноэтикеттік, этномәдениет, рухани құндылық, дәстүр, коммуникативтік акт, когнитивтік база, дәстүрлі мәдениет, тілдік орта т.б. 333 Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Aksak Timur İmajı Çulpan ZARİPOVA ÇETİN1 Öz Zamanında bütün cihanı titreten Emir Timur’un adı Tatar rivayetlerinde ihtişamı ve şehirler kurucu özelliğinden ziyade İdil Boyu Bulgar şehrine yürüyüp onu yerle bir etmesi ile anılır. Adını rivayetlerde ve efsanelerde fiziki kusuruyla anarak Tatar halkı yurdunu yıkıp yağmalayan ve insanlarını kılıçtan geçiren cihangirden bir nevi intikamını almıştır. “Barac Nesli”, “”Bulgar’ın Harap Olması”, “Yanmayan Kız”, “Kırk Kız”, “Ateşsiz Kaynayan Kazan”, “Tuybike Kazanı”, “Eski Kazan Şehrinin Kurulması”, “Kazan Tarihi”, “Kaban” adlı rivayetlerin hepsinde Emir Timur’un Altın Urda’ya yürürken Bulgar şehrini yakıp yıkması anlatılır. Örneğin, “Yanmayan Kız” adlı rivayette Aksak Timur’un Toktamış Han’ı kovalayıp gelmesi ve onun ordusunu tarumar etmesi, şöhretli Bulgar şehrini ateşe verip sakinlerini kılıçtan geçirmesi, kadınları ve çocukları esir alması söz konusudur. “Kırık Kız” rivayetinde de Aksak Timur’un Bulgar ve Biler şehirlerine hücum etmesi, onları yıkması, hanı ve yakınlarını kılıçtan geçirmesi, eş ve kızlarını da esir düşürüp kendi vezirlerine dağıtmasından bahsedilir. Fakat “Barac Nesli”, “Aksak Timer” ve “Eski Kazan Şehrinin Kurulması” adlı rivayetlerde Aksak Timer’in ilginç bir alışkanlığı dile getirilir. İnsanları öldürmeden önce onlara niçin öldürüldüklerini sorar, ölüm sebebini kendilerinde görenlere dokunmaz, Aksak Timer’i suçlu gösterenleri de öldürürmüş. Araştırmacıların fikrine göre de Emir Timur teslim olanlara merhamet gösterir; olmayanlara da hiç acımazmış. Bu yüzden savaşla gittiği birçok şehrin sakinleri aynı “Barac Nesli” ve “Eski Kazan Şehrinin Kurulması” adlı Tatar rivayetlerinde anlatıldığı gibi savaşmadan şehrin kapılarını açar ve kendilerini de Timur’un merhametine bırakırlarmış. Tarihte Emir Timur Doğu Avrupa'ya hâkim olan ve vefasızlık gösteren Toktamış'ı yıkmak için onun bütün ülkesini ele geçirmek zorunda kalmıştı. 1378'de birinci Altın Urda Seferi ile adını bütün dünyaya duyuran Timur imparatorluğunun sınırlarını İtil’den (Volga) Hindistan'daki Gang Nehri'ne, Tanrı Dağları'ndan İzmir ve Şam'a kadar uzattı. Hücumları ile Altınordu gibi bir Türk devletinin yıkımını hızlandırıp Ankara Savaşı'yla da Osmanlı Devleti'ni 11 yıl sürecek Fetret Devri'ne soktuğu için eleştirilen Timur, Tatarların birçok halk edebiyatı eserinde Bulgar şehrini yıkması ile anılır. Fakat defalarca dile getirilse de tarihte bu mesele bugüne kadar açıklanmamıştır. Bulgar şehrinin Timur’dan sonra da hayatını sürdürdüğünü göz önünde bulundurursak şehri tamamen yerle bir etmemiş sadece ele geçirip yağmalamış diyebiliriz. Fakat bu olayın halk edebiyatının birçok türünde yer edinmesi Aksak Timur’un halk hafızasında Bulgar şehrini yıkan şahıs gibi kalmasına neden olmuştur. Başta desteklediği Altın Urda hanı Toktamış kendisine ihanet edince üzerine yürüyüp devletini yıkması, tarihçilere göre Emir Timur’un en büyük hatasıdır. Çünkü bu sayede Ruslar mevcut topraklara yayılarak büyük bir devlet kurabilmiştir. Mevcut araştırmada Tatar bilim adamları tarafından Emir Timur şahsıyla ilgili bildirilen düşüncelerin doğru olup olmadığı metin analizi metodu ile tespit edilecektir. Çalışmanın amacı, Bulgar şehrinin yıkılmasını anlatan Tatar rivayetlerinde Emir Timur’un imajını ortaya koymaktır. 1 Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, TÜRKİYE 334 Anahtar Kelimeler: Aksak Timur, Tatar, rivayet, Bulgar şehri. Abstract Emir Timur, who at one time conquered almost the whole world, is mentioned in Tatar stories not so much as a leader who left beautiful cities to the world, as much as a villain who leveled Volga Bulgaria with earth. Mentioning his name in legends and traditions in connection with his physical disability like Lame Timur, the Tatar people seemed to have avenged him for all the atrocities he committed. In such stories as “People from the Family of Baradj”, “The Fall of Bulgar”, “The Unburned Girl”, “Forty Girls,” “The Cauldron, Boiled Without Fire”, “The Cauldron of Tuybike”, “The Foundation of the Old Kazan City”, “The History of Kazan” “The Boar” tells how Lame Timur went to war against the Golden Horde and burned the city of Bulgar to ashes. For example, in the tradition “Unburned Girl” refers to how Lame Timur pursued the fleeing Khan Tuktamysh, defeated his army, burned the city of Bulgar and destroyed all its population, taking prisoner of women and children. In the tradition of "Forty Girls" also tells about Timur's raids on the cities of Bulgar and Bilyar, which he ravaged, and the Khans killed him. However, in the stories “People from the Family of Baradj”, “The Lame Timur” and “The Founding of the Old Kazan City”, one particular feature of Timur is mentioned. Before killing people, he asked them about the reason for their death. If people called his name, he killed them. And if people saw the cause of their death in themselves, then he forgave them. According to the researchers, Emir Timur was merciful to the submissive and was cruel to the disobedient. Therefore, many peoples to whom he went to war, just as in the stories “People from the Family of Baradj” and “The Founding of the Old Kazan City” often gave up without a fight and looked for Timur’s mercy. In the history of Emir Timur in order to defeat Khan Tuktamysh, who ruled in Eastern Europe and teach him a lesson for treason, he was forced to go to war against his state. In 1378, with a trip to the Golden Horde, Timur forced him to talk about himself and expanded the borders of his empire from the Volga River to the Ganges River in India, from the Tien Shan Mountains to Izmir and Persia. Fighting with the Turkic states. Lame Timur weakened them and caused them great harm. For this, he was criticized by many researchers. But despite the fact that in the Tatar stories and legends his name is mentioned in connection with the destruction of the city of Bulgar, there is no consensus in history on this score. If the city of Bulgar existed even after Timur’s campaigns, then the leader did not wipe him off the face of the earth. However, the fact that in many Tatar stories and legends still referred to the destruction of the city, then in the memory of the people he remained a villain who burned Bulgar. According to historians, the fact that Timur went to war against the Golden Horde, which he first took care of, and after the betrayal of Khan destroyed, is his biggest mistake. Because thanks to the destruction of the Golden Horde, the Russians were able to create a strong state in these lands. In this study, the method of text analysis revealed the true and erroneous opinions of Tatar researchers about Timur’s personality. The purpose of the work is to show the image of Emir Timur in the Tatar stories and legends, telling about the defeat of the city of Bulgar. Keywords: Lame Timur, Tatars, legends, Bulgar city. 1.GİRİŞ Türk boylarının sözlü edebiyatında ortak miras olacak nitelikte birçok eser 335 bulunmaktadır. Zamanında bütün cihanı duyan Aksak Timer ordusu ile buralara titreten Emir Timur’un (1336-1405) adı hücum ettiği zamanlar, orman aralarına Tatar rivayet ve efsanelerinde de yer almakta gizlenen insanlar Bulgar şehrine dönmeye olup şöhretinden ve şehirler imar etme başlar. Bir süre sonra Bulgar şehri yine özelliğinden ziyade İdil Boyu Bulgar şehrini canlanır.”(Tatar Xalık İcatı, 1987: 152). yıkması ve bu esnada gösterdiği zalimliği ile “İskè Kazan Kalasınıŋ Korıluvı” (“Eski anılır. Adı da halkın hafızasında Emir Timur Kazan Şehrinin Kuruluşu”) adlı rivayette olarak değil fiziki kusuruna bağlı olarak Aksak Timer’in Bolgar şehrini “harap edip, Aksak Timer şeklinde korunmuştur. Emir halkını asıp kestiği zaman, Bolgar ülkesinin Timur’a, sağ ayağı aksak kalacak şekilde hanı Gabdulla Han’ı da öldürdüğü”, “Bolgar darbe aldığından dolayı Farsça Timerleng, şehrini kırıp, yıkıp, sonra ateşe verip, yer ile Türkçe olarak da Aksak Timer bir ettiği” ve “şehir halkının ne kadar af denimekteydi. Türkler de kendisine Aksak dileyip yalvarsa da Aksak Timer’in hiç Timur derlerdi. Adını rivayetlerde ve kimseye aman vermediği”, “kesip öldürdüğü efsanelerde fiziki kusuruyla anarak Tatar insanların cesetlerini bir araya getirip, ‘Ben halkı yurdunu yıkıp yağmalayan ve sizi din tutmadığınz için böyle yaptım, insanlarını kılıçtan geçiren cihangirden bir sizden doğan çocuklar da dinsiz olur diye nevi intikamını almış gibi görünüyor. Fakat onların da kellelerini alıp sizin gövdeleriniz başlangıçta Aksak Timer ve Timerleng arasına bıraktırdım.’ diye bu cesetleri ateşe isimleri büyük şahıs ile alay etmek ve onu verip “Bulgar yurdunda insan kanı içerek hor görmek için söylense de zaman geçtikçe uzun süre bayram ettiği” ve Bulgar şehri ile olumsuz anlamını yitirip Batı’da Emir beraber Suvar, Kızlar, Yüketav vb. Bulgar Timur’a Tamerlan, Ruslar tarafından da devleti şehirlerini de ateşe verip, insanlarını Hromoy Timur (Aksak Timur) ve Velikiy kılıçtan geçirdiği anlatılır. Tarihte, Hromets (Büyük Aksak) demek bir İsfahan’da yetmiş bin kişiyi kılıçtan geçirip alışkanlık oldu. kafataslarından kule yığması ile Tatar halk edebiyatında “Barac Nesli”, “Kellelerden kule yapan hükümdar” olarak “”Bulgar’ın Harap Olması”, “Yanmayan anılmaya başlayan Emir Timur’un buna Kız”, “Kırk Kız”, “Ateşsiz Kaynayan kendisinin verdiği cevap Tatar rivayetindeki Kazan”, “Tuybike Kazanı”, “Eski Kazan cevapla neredeyse aynıdır: “İsfahan’a Şehrinin Kurulması”, “Kazan Tarihi” adlı bıraktığım memurlarımı ve beş bin kişilik rivayetlerin hepsi aslında tek bir noktada askerimi, isyan edip bir tekini bile sağ birleşmektedir: onlarda Emir Timur’un Altın bırakmadan kılıçtan geçirdikleri, dinsizlik ettikleri için…”(Ekinci, 2010) Urda’ya savaş ile gelip Bulgar şehrini yıkması anlatılır. Örneğin, “Kaban” adlı “Yanmıy Torgan Kız” (“Yanmayan Kız”) rivayette Aksak Timer Bulgar şehrini adlı rivayette yine Aksak Timur’un yıkınca, bütün sakinlerini öldürüp evlerini Toktamış Han’ı kovalayıp gelmesi ve onun ateşe verir. Yine de şehirde Aksak Timer’e ordusunu tarumar etmesi, şöhretli Bulgar yarayan birkaç kişi kalır, onların arasında şehrini ateşe verip sakinlerini kılıçtan asilzadeler ve bekler de olur. Bulgar’da geçirmesi ve “dereceye, yaşlı genç olmasına, tekrar insanların yaşamaya başladığını burada yaşayan insanlara hiç acımadan 336 neredeyse hepsini yok edip kadınları ve çocukları esir alması” söz konusudur. “Barac Nesli” adlı rivayette Aksak Timer’in Gabdulla Han ailesi ve yakınları ile Hüküm Hacı Tarhan şehrini alması ve orada 5-6 yıl evine kapanınca bu binayı da ateşe verir. kaldıktan sonra “sayısını hesabını Allahtan Fakat Tamerlan, güzelliği ve zekâsı ile gayrı kimsenin bilmediği” askerleri ile dillere destan olan, Allah tarafından ateşten Bulgar şehrini almaya gelmesi anlatılır. kurtarılan Han kızını ve onun küçük Aksak Timer, o zaman Bulgar şehrinde kardeşini Semerkant’a götürür. “Kırık Kız” hükümdar olan Gabdulla Han ile amansızca rivayetinde de Aksak Timur’un Bulgar ve savaşır ve Şehr-i Bulgar’ı 7 yıl kuşattıktan Biler şehirlerine hucüm etmesi, onu yıkması, sonra ancak alır. Herkesi kılıçtan geçirir, hanı ve yakınlarını kılıçtan geçirmesi, eş ve kadınları esir düşürür, beyleri ve Gabdulla kızlarını da esir düşürüp kendi vezirlerine Han’ı da öldürür. Aksak Timer Bulgar dağıtmasından bahsedilir. Bu rivayette sözü şehrini harap ettikten sonra Bilar şehrine edilen Bulgar şehrinde sarayda yaşayan ve yönelir. Bu şehirde o zamanlar Samat Han zamanlarını seccade üzerinde geçiren 40 kız, hükümdarlık yapar ve Barac halkı yaşarmış. savaş başlayınca Han kızı ile beraber Han halkına şöyle der: “Eskiden bu üzerlerine savaş giysileri, ayaklarına topraklara Barac nesli gelip yerleşti, ama demirden çarıklar giyip türkü söyleyerek artık daha güçlü olan Aksak Timur dayadı Biler şehrine yönelirler. Savaş sırasında kapımıza. Ne yapalım?” Halk her ne kadar şehit olan kızları helak oldukları yerde savaşma taraftarı olsa da Samat Han toprağa verirler. Buna benzer bir efsane mübarek bir zata –veliye- danışmak ister. Dağıstan halkında da korunmuştur. Emir Veli minareye çıkar ve Aksak Timur’un Timur’un Arkas şehrine savaş açtığı zaman ordusunu gözden geçirirken o orduda Hz. bu şehrin bütün erkeklerinin neredeyse Hızır (a.s.)’ın da olduğunu görür. Bunun öldürüldüğü anlatır. Emir Timur’un üzerine veli, Samat Han’a savaşmaktan askerleri, şehir düşen erkeklerin kıyafetlerini vazgeçmeyi ve kapıları açıp teslim olmayı giyip cesurca savaşan kadınları esir düşürüp önerir. Aksak Timer ise şehre girince halkı yere yatırırlar ve göğüslerine yanan kor kılıçtan geçirir, akşam olunca da casus serperler. Ama Arkas’ın düşmesinden 5 gün olarak kendisi halkın içine karışıp bu zulmün geçince bu kadınlar tekrar erkek kıyafetleri sebebini sorar. “Aksak Timer” diye cevap giyip ellerine kılıç alıp Timur’un ordusuna verenleri öldürür, zulmün sebebini kendinde saldırır. Hatta bir tanesi Timur’un kaldığı bulanları da azat eder. (Tatar Xalık İcatı, eve bacadan girip onun bekçilerini öldürür 1987: 31-33). ve neredeyse Timur’u da kılıçtan “Barac Nesli” adlı rivayette de aynı “Aksak geçirecekmiş. Timur buna karşılık olarak Timer” adlı rivayette olduğu gibi Aksak şehrin bütün kadınlarını -çocuk ve yaşlı Timer’in ilginç bir alışkanlığa dile getirilir. kadınlar da dâhil- toplar ve bir binaya İnsanları öldürmeden önce o onlara niçin kapatıp binayı ateşe verir. öldürüldüklerini sorar, kendi günahlarından (http://militera.lib.ru/bio/kornienko_av01/k öldürüldüklerini düşünenlere dokunmaz, ornienko_av01.html Erişim tarihi: Aksak Timer’i suçlu gösterenleri de kılıçtan 10.03.2019) geçirirmiş. Örneğin “İskè Kazan Kalasınıŋ 337 Korıluvı” (“Eski Kazan Şehrinin Kuruluşu”) genellikle sadece aman parası alınırdı. adlı rivayette “Kendi günahımızdan dolayı (2009: 82) Emir Timur’un Sultan Berkuk’a öldürülüyoruz… Bitimer Hazret’i bize Huda yazdığı mektupta da şöyle satırlar vardır: ibret için gönderdi, o doğru yolu “Bize teslim olan selamete erer, bize karşı gösterendir!” diye cevap verenleri af eder, savaşan pişman olur.” (Cengiz, 2017: 49) Bu para ve hediyeler vererek onları serbest yüzden savaşla gittiği birçok şehrin sakinleri bırakır. İşte Bulgar şehri sakinlerinin ölümü aynı “Barac Nesli” adlı Tatar rivayetinde Aksak Timer’in bu alışkanlığını bilmedikleri olduğu gibi savaşmadan şehrin kapılarını ile anlatılır. Ayrıca, Büler şehrinin açıp teslim olmuşlar, kendilerini de Hanbikesi Aksak Timer’in bu Timur’un merhametine bırakmışlardır. Elde alışkanlığından zekice faydalanıp şehri ve edilen topraklarda yaşayan halkı yağmalayıp halkını “halk için vebadan dahi korkunç olan hor görmekten korumayı da dile getiren Aksak Timer’in ordusundan” korur. “Tüzükat”ının 9. ve 10. Maddelerinde Emir Hanbike, Aksak Timer’in kulağına çok hoş Timur şöyle yazar: “9. Raiye haliyle iyice gelen şu sözleri söyler: “Padişahların tanışırdım. Büyükleri ağabeyler sıfatında, padişahı, ulu Hanım Sultanım Hazreti küçüklerini çocuklarım yerinde görürdüm. Bitimer! İşte ben iki oğlumla senin huzuruna Her yerin tabiatını, her halkın mizaçlarını, merhametini umut etmeye geldim. Ben adet ve geleneklerini incelerdim. 10. Türk- günahlı Gabdulla Han’ın eşi, bu çocuklar da Tacik, Arap-Acem’den herhangi bir taife onun oğulları. Merhamet edip çocuklara veya kabile olsun eğer benim davlethaneme babalarının ruhuna fatiha okuyabilecekleri girdiyseler, büyüklerine hürmet ettim. bir yere yerleşip kendi Bolgar yurdumuzda Diğerlerine kendi haline göre davrandım. yaşamamıza izin ver ne olur! Siz çok Onların iyilerine iyilik yaptım, kötülerini ise yaşayın, bütün cihanın devleti, güç ve kendi kötülükleri ile baş başa kudreti sizin olsun. Siz bizim yurdumuzdaki bıraktım.”(Timur’un Günlüğü, 2018: 74) asileri yok etmek için Tanrı tarafından Yani Emir Timur aman dileyenin dostu, gönderilen Yolgösterendir, biz hepimiz sizin düşmanlarının acımasız baş belası olmuştur. günahkâr bendeleriniz. Rica bizden, aman Tarihten belli olduğu gibi Timur statü ve sizden!” İşte bundan sonra Aksak Timer soyuna bakmaksızın insanların gönlünü onları af eder ve Bulgar yurdunun istedikleri almak için uğraşmış, askerlerine hediyeler yerine yerleşip yaşamalarına izin verir. dağıtmış, yetim ve fakirlere karşı Onlar da Büler şehrinden kuzeye doğru gidip alçakgönüllülük sergilemiştir. Karşılığı Eski Kazan şehrini kurarlar (Tatar Xalık olarak da insanların bağlılığı ve sadakatini İcatı, 1987: 45-47). Araştırmacıların fikrine kazanmıştır. “Hangi kişi bana düşmanlık göre Emir Timur, teslim olanlara merhamet edip sonradan kendi pişman olarak diz vurup gösterir; olmayanlara da hiç huzuruma geldiyse, onun düşmanlığını acımazmış. Türk bilim adamı Musa Şamil unutup dostluk sevgisiyle ona hamilik Yüksel’in de yazdığı gibi Timur’a karşı yaptım.” (Timur’un Günlüğü, 2018: 74). koyan şehirler, ele geçirilince genellikle Cengiz Han'ın oğlu Cuci'nin soyundan gelen yağmalanıp birçok insan öldürülürken, karşı Toktamış, Ak Orda hükümdarı Urus Han koymadan teslim olan şehirlerden ise babasını öldürtünce Semerkant'a giderek 338 1375'te Timur'a sığınır. Timur'dan sağladığı yıkmak için onun bütün ülkesini ele destekle 1375'ten başlayarak Doğu Deşt-i geçirmek zorunda kalır. (Eğilmez, Macit Kıpçak'a egemen olup 1378'de Altın Orda 2018: 37, 50-51). Timur, düşmanı Devleti'nin egemenliğini ele geçirir. Bu Toktamış’ın topraklarında bulunan bütün konuma yükselince, Timur'un kendisine şehirleri yıkıp yağmalar ve Altın Orda yapmış olduğu tüm yardımları unuttuğu gibi, şehirleri neredeyse bu devletin yıkıldığı onu bir bakıma küçümsemeye başlar. Bu zamana kadar bir türlü toparlanıp tekrar başarılardan sonra Altın Orda Devleti'ni eski ayağa kalkamaz. (Urmançe 2006: 57-58). sınırlarına kavuşturmak amacıyla Timur'a 1378'de birinci Altın Orda Seferi ile adını bağlı bulunan Harezm'i geri ister. Bu isteği bütün dünyaya duyuran Timur, Timur'la aralarının açılmasına neden olur. imparatorluğunun sınırlarını İtil'den (Volga) Bundan sonra olup biten bütün savaşları Hindistan'daki Ganj Nehri'ne, Tanrı başlatan da Tuktamış Han olur.(Urmançe Dağları'ndan İzmir ve Şam'a kadar uzatır. 2006: 48-49) 1387'de Yağma amacıyla Maveraünnehir’de Timur’un egemenlik sınırları günümüzde Özbekistan'da Semerkant içindeki Azerbaycan'a girmekten çekinmez ile Belh şehrileri arasında bulunan Şehr-i ardından aynı yıl Timur'un çıktığı batı Sebz sınırları içerisinde yer alan Keş şehrine seferinden yararlanarak onun oğlu Ömer bağlı Hoca Ilgar köyünde Timur Devleti Şeyh'i yenip tüm Maveraünnehir'i tarihi yazarı Şerefeddin Al-i Yezdi'nin (?- acımasızca yağmalar. 1390 yılında 1454) “Zafername” adlı eserinde kaleme Semerkant’tan Deşt-i Kıpçak’a gitmek üzere alındığı gibi 9 Nisan 1336’da Salı günü On harekete geçer. Otrar yakınlarında İki Hayvanlı Türk Takvimi'ne göre Sıçan Karaasman mevziine ulaştıklarında Yılında dünyaya gelen Timur, efsaneye Toktamış Han’ın elçileri gelir. Görüşmede göre, avucunda pıhtılaşmış kan ve ihtiyar elçiler Toktamış’ın af dileyen mesajını adamın saçları gibi beyaz saçlarla doğar. iletirler. Timur elçilere, Toktamış’tan iyi bir Avucunda kan ile doğması zamanın hâkimi davranış görmediğini, ona güvenmediğini manasına gelen sahipkıranlık alameti belirtir ve güvenlik gereği elçiyi olmakla beraber ilerde çok kan dökeceği tutuklattıktan sonra 22 Şubat 1391’de biçiminde yorumlanır.(Cengiz, 2017: 10) harekete geçer. Timur çok büyük bir Söylentilere göre Timur, İsfahan'da 70 bin mesafeyi kat eder, bu arada ordusunda çıkan kişiyi kılıçtan geçirerek kafataslarından kule ciddi boyutlu açlık ve susuzluk yığmış ve bu nedenle ''Kellelerden kule problemlerini aşar, nihayet Toktamış’ın yapan hükümdar'' olarak anılmaya ordusu ile 20 Haziran 1391'de Kunduzca başlamıştır.(https://www.yeniakit.com.tr/ki mevkiinde karşılaşmayı başarır. Çok çetin mdir/Timur Erişim tarihi: 10.03.2019). geçen savaşın sonunda Toktamış’ın ordusu Acımasızlığı ile ün kazanan Timur, elde bozulur, yenilen Toktamış kaçmayı başarır. geçirdiği şehirleri yakıp yıkmış, insanlarını Toktamış Han’ın, Timur’u Deşt-i Kıpçak da kılıçtan geçirmiş ya da diri diri toprağa derinliklerinde ordusuyla birlikte yok etme gömdürmüştür gibi düşünceleri paylaşan ve taktiği tutmaz, Emir Timur bu seferinde günahını sevabından, zulmünü adaletinden Doğu Avrupa'ya hâkim olan Toktamış'ı çok göstermek isteyen araştırmacılar Timur 339 imparatorluğunun simgelerinden bir yoldan sapsaydı önce askersiz kalırdı, sonra tanesinin de öldürülen insanların kellesi de alınırdı. kafatasından yığılan kuleler, hatta (http://militera.lib.ru/bio/kornienko_av01/k kafataslarından yapılan “küçük bir kule”nin ornienko_av01.html Erişim tarihi: onun tahtının altında bulunduğunu yazar. 10.03.2019). İsfahan’ın yıkılmasından sonra yapılan kule Rus bilim adamı A. Vorobyov da Timur’un 70 000 kafatasından oluşmaktaymış. uyguladığı dehşeti şüphe altına alır ve o Bağdat’ı yıktıktan sonra da bu tür dönemlerde insanlar köle olarak satılabildiği “yapıtların” yüzden fazla yapıldığı söylenir. için onları öldürmektense satmak daha karlı Sebebi de Timur’un elde ettiği toprakların olduğunu yazar: “Neden Timur insanları askeri gücünü yok etme isteği olarak kılıçtan geçirmeliydi ki onları iyi bir paraya gösterilir. Böylece yakılıp yıkılan satmak varken?” (Vorobyov, 2005) Türk topraklarda uzun yıllar ordu tarih uzmanı E.B. Ekinci ise Timur’un toplanamazmış.(https://topwar.ru/93869- zulmünü şöyle anlatır: Emir Timur’un 6000 zheleznaya-armiya-timura-voyna-s- km yol yürümüş 300 bin kişilik ordusunda ordoy.html Erişim tarihi: 10.03.2019). her türlü adam vardı. Zaptu raptı güç olan bu Türk bilim adamı İ. Aka’nın da yazdığı gibi kadar askerin, harb sırasında yaptığı Timur, tabii işgal ettiği ülkelerde kan dökme zulümlerin hepsini Emir Timur’a yüklemek bakımından Cengiz Han’dan pek geri yersizdir.” (Ekinci, 2010). kalmamıştır. (2014: 170). Tatar rivayetlerine gelince, Tatar bilim adamı SONUÇ Mirkasıym Usmanov’un yazdığı üzere Aksak Timer İdil boyuna 1391 ve 1395 Rus tarihçi N.M. Karamzin’in “dünyanın üç yıllarında hücum eder fakat onun Bulgar tarafındaki yirmi altı devletin hükümdarı” şehrini alması tarihi belgelerle olarak belirttiği Emir Timur kendisi ile ilgili kanıtlanmamıştır. (Usmanov, 1972: 118- şöyle der: “Benim ismim cihanı korkunç bir 119.) Bu yüzden bazı bilim adamları afet ile yüz yüze bıraktı: bir parmağım ile Timur’un ele geçirdiği topraklarda anlatılan ben dünyayı titretiyorum!”(Urmançe 2006: gaddarlığı, zalimliği tamamen kulaktan 49) Emir Timur, 1401 yılına kadar yapılan doldurma olduğunu anlatırlar. Hiçbir dört seferle Irak ve Güney Anadolu, 1398- kafatasından yığılan kulenin kendisinin 1399 seferleriyle Delhi Sultanlığı'nı, 1401- değil hatta bir parçasının bulunmaması ve 1402 seferleriyle de Suriye'yi fethetti. Büyük daha fazlası bu gibi zulmü Emir Timur’un bir stratejist olan Timur, 300 kişilik bir bizzat kendisinin yapmasının hiçbir kanıtı kuvvetle 10 bin kişilik bir orduyu yenmiştir. bulunmamıştır. Rus tarihçi A.V. (https://www.yeniakit.com.tr/kimdir/Timur Korniyenko’nun da bildirdiği gibi bir kez Erişim tarihi: 10.03.2019) Fakat seferlerinin savaşı başlatarak bir “hiç”ten istediği çoğunu Türk-İslam ülkeleri üzerine iktidara eren Timur tabi ki onu devam etmek yönelttiği için birçok bilim adamı tarafından zorundaydı. Devlet adamlarına ve eleştirilir. Hücümleri ile Altın Urda gibi memurlara maaş ödenmeliydi, savaş ise Türk devletinin yıkımını hızlandıran, 1402 askerleri doyurmaktaydı. Eğer seçtiği yılında Ankara Savaşı'yla da Yıldırım 340 Bayezid'i yenerek Osmanlı Devleti'ni 11 yıl bir etmemiş sadece ele geçirip sürecek Fetret Devri'ne sokan Timur, yağmalamıştır. Ama F. Urmançe’nin de Tatarların birçok halk edebiyatı eserinde – bildirdiği gibi bu olayın halk edebiyatının rivayet, efsane, beyit ve fıkralarda- Bulgar birçok türünde ve özellikle de “İdegey” şehrini alması ve yıkması ile anılır. Fakat destanında yer edinmesi Aksak Timur’un defalarca dile getirilse de tarihte bu mesele halk hafızasında Bulgar şehrini yıkan şahıs bugüne kadar açıklanmamıştır. Çünkü tarihi olup kalmasına neden olmuştur. (Urmançe, belge ve kaynaklarda, arkeolojik belgelerde 2005, s. 180-182.) Başta desteklediği Altın bu hususta hiçbir malumat Urda hânı Toktamış kendisine ihanet edince bulunmamaktadır. Ama yine de bazı üzerine yürüyüp devletini yıkması, tarihçiler Aksak Timur’un Bulgar şehrini tarihçilere göre Emir Timur’un en büyük yıkıp yağmaladığını düşünürler. Bulgar hatasıdır. Çünkü bu sayede Ruslar bu şehri Timur’dan sonra da hayatını topraklara yayılarak büyük bir devlet sürdürdüğünü göz önünde bulundurursak kurabilmiştir.(Fexretdin, 1996, s. 48.) demek ki yine de Timur şehri tamamen yerle KAYNAKÇA 1. Aka, İsmail. (2014). Timur ve Devleti. 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 2. Cengiz, Oğuzhan. (2017). Timur. 2. Baskı. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları. 3. Eğilmez, S. Macit, E. (2018). Bozkırın Son Fatihi Emir Timur Tarihi ve Avrupa Diplomasisi. Ankara: Gece Kitaplığı. 4. Ekinci, E.B.(2010). Namağlup Bir Hükümdar Emir Timur. Türkiye, 28 Temmuz. 5. Fexretdin, Rizaetdin.(1996) Altın Urda Xannarı. R. Emirxan Éşkertüvènde. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. 6. (1987) Tatar Xalık İcatı. Rivayatler Hem Lègèndalar. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. 7. (2018)Timur’un Günlüğü. Tüzükat-ı Timur. Sahibkıran Emir Timur Muhammed Taragay Bahadıroğlu. Haz. Kutlukhan Şakirov-Adnan Aslan. 6. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları. Urmançe, F. (2006). Kaharmannar Yıldızlığı: Tarihi-Folkloristik Oçèrklar. Kazan: “Dom Peçati” Neşriyatı. 8. Urmançe, F. (2005). Tatar Xalık İcatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. 9. Usmanov, M. (1972). Tatarskiye İstoriçeskiye İstoçniki XVII-XVIII vv. Kazan: Tatarskoye Knijnoye İzdatelstvo. 10. Vorobyov, Aleksandr. (2005) Taynı Vokrug Timura. Vokrug Sveta, Fevral (2773). 11. Yüksel, Musa Şamil. (2009)Timurlarda Din-Devlet İlişkisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 12. http://militera.lib.ru/bio/kornienko_av01/kornienko_av01.html, erişim tarihi: 10.03.2019. 13. https://topwar.ru/93869-zheleznaya-armiya-timura-voyna-s-ordoy.html, erişim tarihi: 10.03.2019. 14. https://www.yeniakit.com.tr/kimdir/TimurErişim tarihi: 10.03.2019. 341 Орыс Тіліндегі Түркілік Қосымшалар Қ.С.ҚАЛЫБАЕВА1 Р.ДҮЙСЕНБАЕВА2 Ж.Т.БЕЛАСАРОВА3 Аннотация Қазіргі әлемдегі жаһандану үрдісінің салтанат құрып тұрған дәуірінде түрлі рухани құндылықтардың, мәдениет пен әдебиеттің, тілдердің өзара ықпалдасуы басты назарға алынуда. Солардың қатарында тілдік ықпалдастықтар жайлы лингвистикалық зерттеулердің де өзектілігі күн санап арта түсуде. Әлемде өзге тілдердің әсеріне ұшырмай қалған бір де бір халықтың тілі жоқ. Өзге тілдің әсерінен тыс қалған тілің болуы мүмкін де емес. Әсіресе, ұзақ ғасырлар бойы араластықта болып келген көршілес халықтардың тілдері тілдің барлық деңгейінде айтарлықтай дәрежеде бір бірінің ықпалына ұшырайды. Осындай тілдік араластықтың күрделі үрдісін бастан кешкен тілдердің бірі-славян және түркі тілдерінің арасындағы қарым-қатынастар десек болады. Бұл тілдердің арасындағы қарым-қатынастар тіл деңгейлерінің лексикалық, семантикалық қабаттарымен қоса ең тұрақты деген грамматикалық қабатын да қамтығанын байқаймыз. Өкінішке орай, славян және түркі тілдерінің байланысы, негізінен, лексикалық ауыс-түйістер айналасында ғана сөз болып келеді де, оның грамматикалық қабатындағы өзара байланысы лингвист ғалымдардың тарапынан арнайы зерттеу назарына ілікпей келеді. Бүгінгі мақаламызда біз осы славян тобындағы ірі тілдің бірі орыс тілінің грамматикалық құрылымындағы түркілік әсерлерге қатысты зерттеулерді, ондағы даулы пікірлерді сөз етеміз. Кілт сөздер. Тілдік контактілер, славян тілдері, орыс тілі, түркі тілдері, грамматикалық құрылым, аффикстер, тарих. КІРІСПЕ жатқан халықтардың мәдениеті мен Орыс және түркі халықтарының тарихи, бірге тілінде де ауыс-түйістер болмай мәдени және тілдік байланысының тұрмайды. Бұл ауыс-түйістер жайында тамыры аса тереңде жатыр. Әрине лингвистикада аз айтылған жоқ. Ресейде мұндай тарихы терең байланысып орыс тілінен кейінгі орында тұрған түркі 1 Абай атындағы ҚазҰПУ- дың профессоры, ф.ғ.д., KAZAKHSTAN 2 Әл-фараби атындағы ҚазНУ-дің аға оқытушысы, KAZAKHSTAN 3 Абай атындағы ҚазҰПУ- дың PhD докторы, KAZAKHSTAN 342 тілдері мен фин-угор тілдерінің орыс етуші тіл ретінде саналды. Ал, Ресей тілі, оның диалектілеріне ықпалы көп Федерациясы сияқты үлкен елде болды. Бұл процестердің терең тарихы ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі, бола тұра, тек ХХ ғасырдың соңғы сонымен қатар тілдік қарым-қатынас ширегінде орыс лингвистерінің мәселелері мемлекеттің тұрақты дамуы тілдердің тоғысуы мен өзара ықпалы, мен нығаюында маңызды рөл атқарады. орыс тілі және оның диалектілерінің Алайда ғасырларға созылған қарым- түрлі кірме сөздермен толығуы қатынастар тек бір жақты болмағандығы мәселелеріне деген тілші ғалымдардың бүгінде славян тілдеріндегі түркі қызығушылығы күрт өсті. Дегенмен, сөздерінің,тіпті, түркілік әдетте, орыс және түркі тілдерінің қосымшалардың көптігімен мәлім болып тарихи байланысы жайлы айтылғанда біз отыр. негізінен тек лексикалық деңгейді ғана сөз етеміз. Cоңғы кездегі зерттеулерде айтылып жүргендей бұл халықтардың НЕГІЗГІ БӨЛІМ тіліндегі ауыс-түйістер лексикалық Жалпы, орыс тіліндегі түркизмдер қабаттан әлдеқайда тереңдеп, тілдің жайлы лингвистикада аз жазылған жоқ. грамматикалық құрылымын да Славян тілдеріндегі түркизмдерді қамтығаны байқалады. Және де, бұл зерттеу XVIII ғасырдан-ақ басталған ауысулар тек орыс тілінен түркі тіліне болатын. Олардың алғашқысына 1769 емес, керісінше түркі тілінің жылы Василлий Тузовтың «Поденщина» құрылымдық жүйесіндегі кейбір атты сатиралық журналында ерекшеліктер орыс тілінің құрылымына жарияланған шығыс сөздеріне ұқсас дендеп сіңгені байқалады. Өкінішке орыс сөздерінің тізімін жатқызуға орай, бұл мәселе бүгінгі славянтану болады. Онда В.Тузов сандық, қамыс, ғылымында да, түркітану ғылымында да бөрік сөздерін мысалға келтірді арнайы тыңғылықты зерттелмеген. Бұл (В.Тузов,1769). Дегенмен, орыстың халықтардың өзара қарым-қатынасының тілші ғалымдары славян тілдеріндегі тарихи процесін көрсететін славян-түркі туркизмдер мәселесіне шындап, тарихи- тілдік қарым- қатынасын зерттеудің бір этимологиялық тұрғыдан қарауға тек түйінді мәселесі–ол көбінде тек бір ХIX-XX ғасырларда ғана көңіл бөле жақты, яғни славян тілдерінің түркі түскені белгілі. 1854 жылы тілдеріне ықпалы жағынан И.И.Срезневскийдің редакциялауымен қарастырылып келгені. Кеңестер Одағы шыққан «Материалы для кезінде тілші-ғалымдар басым рөл сравнительного и объяснительного атқарып отырған орыс тіліне баса назар словаря и грамматики» атты еңбектің аударды. Өйткені, ол кезде орыс тілі, бірінші томында шығыс сөздеріне ұқсас біріншіден, ұлттар арасындағы қарым- орыс сөздерінің тізімі жарияланып, ол қатынас құралы ретінде, екіншіден, сөздердің шамамен қай шығыс тілдеріне басқа тілдерге белсенді түрде және жан- жататыны көрсетілген жақты, әсіресе лексика саласында, ықпал (Срезневский,1854). Әсіресе, орыстың 343 көне жырларындағы түркизмдер анықтауға болатын көмескіленген тілдік айналасында бірқатар көлемді деректерді анықтау жағына зерттеулер жүргізіліп, соның алғашқылардың бірі болып көңіл бөлді. айналасында түрлі пікірталастар жүріп Шынында, түркизмдердің славян жатты. Түркі сөздерінің славян тілдерінде, әсіресе, орыс тілінде өз тілдеріне енуі жайында бірқатар тың тамырын тереңге жібергендігі мәліметтер Ф.Е.Корш пен соншалық, оларды бастапқы түп- П.М.Мелиоранскийлердің "Слове о негізімен байланыстыру бүгінде тым полку Игореве" дастанындағы қиынға соғып жатады. Соңғы кездері, түркизмдер жайлы пікірталастарында дәл осы мәселе бойынша өткір пікір берілген. 1927 жылы Ф.Е. Корш « айтып, тың деректерді ұсынған Этимологический словарь восточных зерттеулер пайда бола бастады. слов в европейских языках» деп Зерттеушілер, түркі және славян аталатын еңбегін жарияласа, 1929 жылы тілдерінің фин угор тобындағы тілдер «Слово о полку Игореве» еңбегіне арқылы сабақтаса байланысып рецензия жазды(Ф.Е. Корш,1927). жатқандығын дұрыс аңғара бастағандай. Мұнда Ф.Е.Корш түркі және славян Соның бірі Олжас Сүлейменовтың «Аз и тілдерінің сәйкестігін тарихи деректер Я» кітабы 1975 жылы дүниеге келді. «Аз тұрғысынан сөз етеді. Ғалым и Я» кітабы ежелгі түріктер мен рецензиясында славян тіліндегі түркі славяндардың тығыз байланысын, тілдес халықтар тілінің элементтері жете Еуразия кеңістігінде Ресей мен зерттеуді қажет ететін маңызды мәселе Қазақстан интеграциясының қажеттігін екенін көрсетіп берді (Archiv... 1885- көрсететін тарихи еңбек болып 1886). саналады. Кеңестік дәуірде саяси Орыс тіліндегі түркизмдер жайлы аса тұрғыдан «пантүркизмшілдікті» құнды мәліметтер Н. К. Дмитриевтің "О насихаттаушы еңбек ретінде үлкен тюркских элементах русского словаря" сынға ұшыраған бұл еңбек, кейіннен өз мақаласында келтірілген. Н. К. бағасын алып, 1991 жылы қайта жарыққа Дмитриевтің бұл мақаласы шын мәнінде шықты. Еңбекте Олжас Сүлейменов ғылыми құнды еңбек ретінде бағаланды. орыс және түркі тілдерінің байланысын Себебі, мақалада тұңғыш рет орыс тек лексикалық тұрғыдан ғана тіліндегі түркілік элементтерге ғылыми қарастырудан ары барып, екі тілдің баға беріп, оларды нақты дәлелденген арасындағы грамматикалық құрылымдағы ауыс-түйістерді түркизмдер, дәлелдеуді қажет ететін түркиздер және гипотезалық дәрежедегі алғашқылардың бірі болып сөз етеді: «... түркизм деп көрсетіліп жүрген сөздер Полная этимология возможна только арнайы бөліп с восстановлением графического көрсетілген(Дмитриев,1958,3-47сс). образного знака», т.е. с установлением Осы мақаласында ғалым біздің ясной, родословной информации о мақаламызда сөз болып отырған первоисточнике. ...Слова являются дыбыстық жағынан сәйкестігі арқылы выражением морфологических систем 344 (глагол + орудийный суффикс = имя Бұл жайында Ю. Н. Дроздовтың существительное). В местном зерттеулерінде де көп айтылған. двуязычии часто встречается такое Мәселен И.И.Дроздов орыс тілінің сочетание слов: тюркский корень и флективті құрылым заңдылығы түркі славянский суффикс. Это - сөздерін жұтып жіберген десе, татар особенность исторической ситуации ғалымы М.З.Закиев те осы пікірді времени» - деп О.Сүлейменов жазады жалғастырады: «Если проводить (Сүлейменов,1991,32ст.). Ғалым, сравнение процессов развития үндіевроплық тілдерге қарағанда түркі флективных и агглютинативных языков, тілдерінің құрылымы тұрақты болып то сразу бросается в глаза огромная келетіндігін ғылыми тұрғыда дәлелдеп разница между ними. Во флективных берді: «Во многих индоевропейских языках, в частности и в за сравнительно короткий срок, в индоевропейских, в процессе исторически обозримое время, коренным применения (т.е. грамматического образом изменилась структура языков изменения) корень слова оказывается и морфология. Тюркские языки не неустойчивым, он претерпевает изменились за это время, слово в них фонетические изменения… Именно эта более сохранно, чем в особенность флективных языков индоевропейских, по нескольким приводит к тому, что с течением времени причинам чисто технического слова во флективных языках могут свойства»- деп түйіндеген ғалым, принять другой фонетический облик. түркі тілдеріндегі түбір сөздердің Поэтому во многих случаях современное тұрақтылығын былай түсіндіреді: звучание слова не совпадает с древним «Тюркское слово агглютинативно, т. е. его звучанием. Следовательно, корень и суффиксы не сплавляются, а современное состояние флективного представляют собой подвижной состав. языка мало что даёт для изучения Корень - паровоз всегда впереди и не этнических корней носителей этого изменяется. Он влияет на суффиксы языка. Для того, чтобы узнать древнее (качеством звуков), а не звучание многих слов флективных наоборот. Индоевропейские в отличие языков, необходимо проводить глубокое от тюркских более фузивны. Более, сравнительное историческое потому что явление фузии наблюдается исследование этих языков. В и в агглютинативных языках, в агглютинативных языках с течением частности - в монгольских и тюркских. времени корни слов почти не меняются, Но в тюркских агглютинативность - ибо они в процессе применения (т.е. при правило, фузия - исключение, хоть и грамматических изменениях) не теряют значительное. В индоевропейских - свой первоначальный фонетический наоборот... Неизменность облик. Современный фонетический морфологической схемы и определила облик слов агглютинативных языков сверхустойчивость тюркского (следовательно, и тюркского языка) мы слова.» (Сүлейменов О.,1991,194ст). можем обнаружить и в древних 345 письменных источниках» (Закиев М.З. де қазіргі Европалық тұрғындардың М., 2003. С. 79.). Әр тектес көпшілігі ертеде түркі тілдес болғаны құрылымдағы тілдердің өзара жайлы ой айтылады. В книге ықпалдастығы заңдылығын Бодуэн де представлены результаты исследований Куртэнедей жеткізіп айтқан ешкім жоқ. этнонимии древнеевропейских племён и Ғалымның айтуынша: «Победа остается народов по данным античных и за языком, легче усваиваемым и раннесредневековых письменных требующим меньшей затраты энергии, источников. Установлено, что как физиологической, так и этнонимия этих племён и народов была психической. Так, например, в тюркскоязычной. Такой же она местностях, где румыны живут бок о бок сохранилась и до настоящего времени, с немцами или славянами, языком но в значительно искажённом виде. преобладающим, языком Полученные результаты дают основание междуплеменного общения является полагать, что подавляющая часть язык румынский; и это понятно, так как европейского населения с древнейших язык румынский легче усваивается времён и до Х-XII веков была немцами и славянами, нежели наоборот. тюркскоязычной (Ю. Н. Дроздов, 2008. – Точно так же, вследствие относительной 392с) Ю.Н.Дроздов кейінгі өз легкости татарского языка в сравнении с зерттеулерінде де орыс халқының ұлт языком русским, представляющим болып қалыптасуында түріктердің ролі гораздо более трудностей, языком басым екендігіне баса назар аудартады: междуплеменного общения между «Анализ этноязыковой ситуации на крестьянами русского и татарского русской этнотерритории даёт основание происхождения в пределах России полагать, что в определённый период является обыкновенно язык татарский»( времени всё разноэтничное население Бодуэн де Куртенэ,1963,362.) русской этнотерритории перешло на Демек, ғалымның бұл пікірі орыс тілінің славянский язык, образовав в құрылымындағы түркілік элементтердің последствии народ, называемый ныне болуы мүмкін екендігін дәлелдей түседі. русским. Но до этого на значительной Бүгінде, орыс және түркі тілдерінің части рассматриваемой территории в грамматикалық құрылымындағы течение многих столетий қосымшалар мәселесі тек гипотезалық доминирующее положение среди деңгейде қызықты этимология этнических сообществ занимали тюркскоязычные русы и моски. Они тұрғысынан ішнәрә сөз етіліп жүргені болмаса арнайы ғылыми тұрғыдан гордились своим положением и тұжырымдалмағанын айта кетуіміз тщательно сохраняли в своих фамилиях керек. имена древних основателей своих родов. Поэтому в некоторых современных 2008-жылы жарық көрген Ю. Н. русских фамилиях сохранились Дроздовтың «Тюркская этнонимия тюркскоязычные корни, пройдя мелкое древнеевропейских народов» еңбегінде сито христианизации . Дело в том, что 346 при крещении у человека менялось ашылады. Бүгінде түркілік тұрқын только имя, но сохранялась основа жоғалтқан бірқатар түркизмдердің сыры фамилии. А фамилиями у құрылымдық жағынан талданып, тюркскоязычных русов и москов, по дәлелді түрде жеткізіледі. Бұл еңбекте сути дела, были их родовые имена, де орыс тіліндегі түркизмдердің которые восходили к основоположникам құрылымдық тарихы жақсы сөз болады. родов и никогда не менялись. И после Мысалы,Р.А. Юналеева қазіргі орыс крещения, и после перехода русов и тіліндегі кулак сөзінің түркілік негізіне москов на славянский язык, родовые назар аудартады: «Кулак.В памятниках имена сохранялись и становились отмечается с XIII в. Вероятно. является основой фамилии. Поэтому-то др.-русск. заимствованием из тюркск.яз. определённая часть русских Тюркск. кулак - суффиксальное (потомственных русов и москов) имеют производное от кул - "рука"»(Юналеева, фамилии с тюркскоязычными корнями. 30). Әрине бұл сөздің түркі сөзі екендігі В основном это потомки дворян и жайлы біз М.Фасмердің сөздігінен де состоятельных людей. (Ю.Н.Дроздов, білеміз (Фасмер, 2: 408-409). Яғни, 2011,515с) ғалым Р.А. Юналеева түркілік қол Жақында Латвияда лингвист ғалым сөзінің негізінде жасалған туынды кулак Галина Шукенің «Были ли латыши сөзінің құрамындағы –ак тюрками?» атты кітабы жарық көрді. қосымшасының да түркілік негізі бар Ғалым өз еңбегінде әлемдегі барлық екендігін дәлелдеуге тырысады(Юналеева, 30-31ст): тілдердің шығу төркіні, соның ішінде латыш тілі мен орыс тілінің де шығу «Наиболее верной представляется точка төркіні көнетүрік тілі деген гипотезалық зрения, относящая слово кулак к тұжырымын жасады. «Біз бәріміз де тюркским заимствованиям. Однако, нам аздап түркіміз»- деп түйін жасаған думается, что связывать образование его ғалым: «Исследования в области при помощи русского аффикса языкознания приближают человечество неубедительно, т.к. в русском языке к обнаружению своего первого языка, суффикс -ак не обладает значениями, который, похоже, на протяжении сходными со значением данного слова долгого времени оставался (РГ, 1: 185-186). единственным языком, на котором Э.В.Севортян находит в тюркских говорило все население Земли, бывшее языках словообразовательные модели тогда немногочисленным... Думаю, что употребительно-уменьшительного или тюркский язык и есть та искомая основа. употребительно- увеличительного Человечество родом из одной значения, которые "уже непродуктивны, колыбели...»- деп ойын а в их производных отмеченное значение жалғастырады(Г.Щуке, 2010,15]. нередко стерто". Среди этих моделей он Р.А.Юналееваның зерттеуінде орыс называет формы на (а)к//как, тіліндегі бірқатар түркизмдердің сыры "образующие производные с употребительно-уменьшительным 347 значением. Среди производящих основ, негіздерінің сөздігі» жинағында: «Ерте от которых создавались производные на заманда арнайы тіл маманы -(а)к, встречаются также названия (грамматист) түрк тілінен түрлі частей тела человека, с которыми жолдармен славян тілін құрастырып нередко сравнивались предметы при их шығарған», – дейді(Хусаинов, 2012, 40 обозначении...": башак "колос" (досл. б.). Әрине, айтулы еңбектің көптеген "головка"). Аналогичную же модель он деректері терең тілдік фактілерге усматривает в случаях: билек//пилек негізделмей, жалаң талдауларға сүйене "запястье", «часть руки между локтем и жасалғанына қарамастан ойланатын запястьем» от бел "поясница", йонак фактілердің аз емес екендігін де «щека» от йан «бок» (Севортян 1974: 41- айтуымыз керек. Ғалымның бұл еңбегі 42). тілші ғалымдардың назарын шындап Подобное значение у аффикса -ак в түркі славян тілдік байланысына назар татарских словах отмечает и аудартты. Себебі, еңбекте автор түркі Ф.А.Ганиев: "...присоединяясь к және орыс тілдерінің байланысын существительным, выражает значение анықтауға қатысты жаңаша көзқарас предмета, в каком-то отношении близкое қалыптастыруға ұмылады. значению основы, проявляющемуся в Исследования Нурмухамета Хусаинова меньшей степени: сабак «стебель», о связях между тюркскими и башак «колос», боерәк «почка»" (Ганиев славянскими языками вызывают 1974: 110). Лексема кулак имеет суффикс большой интерес ученых, педагогов и литераторов. Новый подход к методам -ак с аналогичным значением, то есть, присоединяясь к корню кул «рука», исследования в языкознании и истории, образует слово со значением «кисть заявленный автором в данной работе, руки» - только часть руки. Таким уже отмечен многими, кто по роду образом, учитывая существование и деятельности непрерывно работает над корня, и аффикса в тюркских языках, словом, вслушиваясь в его корни и можно предположить, что лексема кулак оттенки звучания. Хусаинов в своих заимствована из языков тюркской трудах, делая особый упор лексическому группы. (Юналеева, 30-31ст) составу русского языка, также существенную роль (III раздел) уделяет Осындай даулы еңбектердің бірі Н. Н. и вопросу происхождения русских Хусаиновтің 2012- жылы жарық көрген фамилий из тюркской основы и, хоть и в «Словарь тюркских основ русского незначительной степени, касается и языка» еңбегі. Еңбекте ғалым түркі топонимики. тілдерінің славян тілдеріне, оның ішінде орыс тілінің тек лексикалық қабаты С ол сияқты филология емес, оның грамматикалық құрылымына ғылымдарының кандидаты И. Хаджи- да түркі тілдерінің терең әсері бар Мураттың «служебные слова, екендігін дәлелдеуге тырысады. междометия и аффиксы тюркского Н.Хусаинов «Орыс тілінің түркі происхождения в русском языке» атты мақаласында да бірқатар даулы да 348 қызықты деректер келтіріледі. ғалыммен келіспеуімізге де болады. Мақалада, орыс және бірқатар славян Дегенмен, ғалым мақаласынан төменде тілдеріндегі түркілік қосымшалар келтірілген бірқатар деректер шынында кеңінен сөз болады: «В ходе да түркілік қосымшалардың орыс және повседневного либо частого общения славян тілдеріне мықтап әсер еткендігіне представителей разных этносов на сендірмей қоймайды . одном каком-либо языке в их речь Мысалы, орыс тілінде жиі қолданылып неизбежно попадают слова и выражения жүрген атомщик, трамвайщик, из другого языка. Чаще всего, это бетонщик сөздерінде кездесетін – щик обозначение новых реалий, не имеющих (-чик) суффиксінің арғы тегі түркілік эквивалентных единиц в языке болуы әбден мүмкін. Оның үстіне, біздің коммуникации. Заметно ограничено пікірімзше, қазақ тіліндегі мақтаншақ, число заимствованных прилагательных, ұялшақ, қызғаншақ секілді сөздердің глаголов, междометий, числительных и құрамындағы аффикстердің бірнәрсеге служебных слов. Кроме того, известны бейімділікті танытатын семасы айқын случаи усвоения иноязычных аффиксов. байқалады . Последнее явление объясняется тем, что в результате пополнения лексического Тіліміздегі әнші, жұмысшы, етікші т.б. фонда какого-либо языка извне словами- сөз тудырушы –шы/-ші жұрнағы атаулы дериватами, образованными от разных суффикспен тұлғалық жағынан да, основ с помощью одного и того же семантикалық жағынан да ұқсас екендігі аффикса, эта служебная морфема может көрініп тұр. Атаулы қосымшаның орыс быть осознана в ее грамматическом тілінде негізі түркілік болып келетін значении, легко вычленена и стукач, басмач, кусачка т.б. сөздердің использована для образования новых құрамында кездесетіндігі ойымызды лексем от исконных основ» - дей келе дәлелдей түссе керек. Және де тілдің ғалым бірқатар тың мәліметтер дамуы барысында атаулы жұрнақтың келтіреді (www.wikiznanie.ru). орыс тілінде будучи, помнючи, умираючи, жалеючи, осуждаючи, Ғалымның бұл мақаласы шын мәнінде приседаючи, припеваючий сөздерінің өте құнды. Себебі, мақалада түркі славян құрамында бүгінгі қазақ тіліндегі тілдік байланыстарының сөз болып айтушы, білуші, көруші секілді жүрген лексикалық деңгейінен әрі сөздермен құрамдас та мағыналас болып барып, олардың грамматикалық келуі босқа болмаса керектігін көрсетсе қабаттағы араластығына ғылыми керек. дәлелдер келтіреді. Мақалада ғалым екі тілдегі бірқатар одағай сөздердің (а, Соның бірі орыс және түркі тілдерінде айда, чу, пах, бай-бай ) түркілік негізін бірдей семалық та қызметтік те дәлелдеуге тырысады көрсеткіш ретінде қолданылатын да, де (www.wikiznanie.ru). Бұл арада одағай шылауының қолданысы назар сөздердің бірқатары дыбысқа еліктеуден аудартады: «Союз да (< тюркск. da) в пайда болатындығын ескерсе отырып, русском языке употребляется для 349 соединения отдельных слов и салдарынан зорлықпен таңылды деп присоединения целых предложений. жүрген –ев, -ов, -ив қосымшаларының да Мысалы, салыстырып қараңыз: Қазақ түбірі түркілік екендігі таңқалдырмай тілінде: Тез барамын да келемін. Орыс қоймайды. Бүгінде Васильев, Григориев тілінде: Быстро пойду да вернусь. Екі орыс фамилиясының құрамындағы –ев тілдегі да шылау сөзінің семалық та, қосымшасынан ат тонымызды алып функциялық қызметінің де бірлігі айқын қашатынымыз жасырын емес. Ал, бұл көрінеді . сөз көне түркілік ев яғни үй деген сөз Сол секілді Хаджи Мурат айтып екені анық. Бүгінде бірқатар түрік, отырған орыс тілінде тәуелділікті әзірбайжан т.б түркі халықтары тілінде көрсететін (мамин, актрисин, сестрин, бұл сөздің сақталып отырғандығы кошкин, Ванин, Ильин, Кузьмин, ойымыздың дұрыстығын дәлелдей Лисицын; братнин, дочернин, зятнин, түседі. Ендеше орыс фамилияларындағы мужнин) -ин ~ -ын ~ -нин суффиксі де -ев тектің кімне тиесілі екендігін назар аударуды қажет етеді. Себебі түркі көрсететін түркі сөзі екендігі айдан тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде анық. Бұл жайында Хусаиновтің ілік септігінің көрсеткіші ретінде еңбегінде де былай деп көрсетіліпті: « И қолданылатын, көне түркілік -ıng ~ -ing / это вполне объяснимо, ибо «ов-ев» -ın ~ -in морфемалары (men’ing ‘мой’, некогда означало «өй, эв», (<ст. татар. — ata’nıng) дәл осы құрылымды сақтай «уба» — дом, шатер.) т.е. отырып, тәуелділік семасын сақтайды. принадлежность человека к патриархальному «дому». Например: Хаджи Мурат Ескі славян тілінде кездесетін бұл форма кейіннен орыс «Петр эве Иванъ» — «Петра дома — фамилияларының көрсеткішіне Иван». И если мы признаем, что древняя айналғандығын біздіңше өте дұрыс Русь — это Киевщина, то фамилии таныған. Мысалы, Есенин, Пушкин, отличаются еще большей близостью к Гришин т.б. Осы мағынадан тюркским: «Кирей өенеке» (дома Кирея) туындайтын nıki ~ -niki ~ -diki ~ -tiki / - > Кириенко; «Матвей өенеке» (дома nıqı ~ -niki / -ınkı күрделі морфемалары Матвея) > Матвеенко...» да сторонник strana ~ сторона + -niki ~ - (www.wikiznanie.ru). . nıqı; ключник, постельник, чашник Сол секілді ғалым мақаласынан алынған секілді сөздердің туындауына алып орыс және қазақ тілдеріндегі кішірейту келсе, көптеген украйындықтардың және аялау мағынасын танытатын -чик фамилиялары осы күрделі морфемадан /-шік аффикстері де олардың бір негізден Petr > Pyötır + inki > Petrenkъ > Петренко тарайтындығын көрсетеді. Мысалы, болып келетіні ғалымның айтар ойын апельсинчик, буравчик, карманчик, дәлелдей түседі(www.wikiznanie.ru). костюмчик, молодчик, романчик, Хаджи Мураттың айтуынша қазақ стаканчик, стульчик сөздерінің құрамы фамилияларында қолданылып жүрген, қазақ тілінде ежелден қолданылатын кеңес тұсында бізді орыстандырудың көлшік, үйшік, бүршік сөздерінің 350 құрамымен семантикалық бірлігін bilmeydi ‘Никого не признает (ни айқын танытады (бұл да сонда). человека, ни главного)’, турецк. Ne Ал, орыс тілінде аялау мағынасын sen’in, ne de on’un akrabaları biz’e білдіретін -аш ~ -яш ~ -уш ~ -юш ~ -ыш ~ yardımcı olmazlar ‘Ни твои, ни его -иш ~ -ёш аффиксінің төркіні Дуняша, родственники нам не помогут’, Ne at’a, Глаша, Маняш, мамаша, замарашка, ne de avrad’a inanmak olmaz ‘Ни лошади, милашка, дорогуша, копуша, воробушек ни бабе веры нет’, узбекск. Nä uqımadı, ~ воробышек, девушка, дедушка, nä yozmadı ‘И не читал, и не писал’, мамушка, кумушка, соседушка, татарск. Nī brīgadīr qaytıp djītmäde, nī батюшка, долюшка, малыш, глупыш, predsedatel kīlep çıqmıy» дитёныш, зернышко, солнышко, (www.wikiznanie.ru). Қысқасы, Хаджи зайчишка, , лгунишка, рыбёшка, Мураттың айтулы мақаласы тілші лампёшка, матрёшка; Алексаша, Маша, ғалымдарға славян және түркі тілдерінің Дуняша, Марфуша, Ванюша, Катюша байланысына деген көзқарасты жаңаша қазақ тіліндегі анашым, аташым, қарастыру қажеттігі жайлы үлкен ой әкешім, балашым сөздерінің салады. Шынында да орыс және түркі құрамындағы аффикспен негіздес екенін тілдерінің құрылымында жүрген сема- жоққа шығара алмасақ керек. грамматикалық байланысын сақтап қалған, бүгінде байқала бермейтін Сол сияқты –ша аффиксімен келетін көмескіленген ортақ қосымшалар аз кассирша, опекунша, репортёрша, емес. Түркі тілдерінің құрылым жағынан секретарша; генеральша, майорша, тұрақтылығын еске алатын болсақ, екі губернаторша сөздерінің құрамында тілде ортақ не бір біріне семалық қазақ тіліндегі құда-ша, кітапша, жақындығын сақтап қалған мұндай қобдиша сөздерінің құрамындағы қосымшалардың түркі тілінен славян аффикстердің семасынан алыс және орыс тілдеріне енгендігін кетпегендігін көреміз. байқауымызға әбден болады. Орыс тіліндегі ни шылауының 2014-жылы Хасен Қожа-Түріктің «Орыс экспрессивтік қызметі айқын байқалады. тілі көне түрік тілі ме» атты Бұл шылау түркі тілдерінде де монографиялық зерттеуі жарық көрді айтылатын ойдың эмоциялық бояуын (Хасен Қожа-Түрік,2014). Негізінен күшейте түсу үшін жұмсалатыны ғалым орыс және түркі тілдерінің белгілі. Мысалы, қазақ тілінде: не арасында аралық тіл ретінде фин-угор ол емес, не бұл емес; орыс тілінде ‘Ни және тұңғыс-манчжур тілдері то, ни се’ құрылымдарындағы не, ни жатқандығын дұрыс пайымдайды. шылауы семалық та функционалдық та Сондықтан да зерттеуші «Тұңғыс ортақтығын сақтап тұрғандығы олардың манчжур тілдерінің этимологиялық төркіндестігін көрсетеді деп ойлаймыз. сөздігі» еңбегінің негізінде көптеген Ғалым оған бірнеше тілдің түрік және славян тілдерінің материалынан мысал келтірген: байланысын ашуға ұмтылады. Әрине, «Қарачаево-балкарск. Ne adam, ne baş бұл еңбекте де гипотезалық 351 тұжырымдар басым, кейбір дәлелсіз мынадай мәлімет берілген: деректердің кездесетінін айтуымыз «Современное значение русского керек. Дегенмен, осындай глагола БЫТЬ: существовать, иметь кемшіліктеріне қарамастан, еңбекте место, иметься, находиться. В бірқатар ойланарлықтай мәліметтер древнерусском и в старославянском берілген. Ғалым орыс тіліне ертеден языках: БЫТИ. Именно эта форма еніп, әбден сіңісіп кеткен түркі сөздері принимается за образец в качестве қазіргі орыс тілінің ішкі идеально славянской. В белорусском: заңдылықтарына толық бағынып, соған БЫЦЬ; в малороссийском: БУ́ ТИ; в сәйкес фонетикалық, грамматикалық сербском: БИТИ; в словенском: BITI; в өзгерістерге ұшырап отыратынын айта чешском: BÝTI; в ловацком: BYT’; в келіп: «Из страниц «Древнетюркского польском: BYĆ; в верхнелужицком: словаря» (ДТС) изданного АН СССР BYĆ; в нижнелужицком: BYŚ. можно увидеть сотни примеров процесса В латышском языке: BŪT. В литовском: возникновения русских (славянских) BŪTI. Литовский язык показывает ту слов не только от тюркских корней, но и самую форму, которая была у предков от суффиксов, окончаний, через славян накануне их перехода в метатезы слог или букв»-деген славянское состояние, когда ещё не гипотезалық тұжырым жасайды (Хасен заработал закон утраты бемольности, Қожа-Түрік,2014, 12 б.). Ғалымның присущий только славянам. Литовская айтуынша түрік сөздері орыс тіліне форма также принимается за образец, сіңіскені соншалық, кейде оларды ибо было так: БЫТИ < BŪTI.Но и айқындау өте қиынға соғады. Дегенмен, литовская форма BŪTI не есть идеальная флективті тілдерге қарағанда индоевропейская форма. В литовском агглютинативті тілдердің түбірді слове следует выделить аффикс -TI, өзгертпей сақтау мүмкіндігі әлдеқайда который свойственен сатэмной ветви көп екендігін дұрыс ескерген ғалым, Индоевропейского мира, а также мұның өзі бүгінде түркі тілдерінде кентумным тохарским языкам, и сақталған түбір сөздердің негізінде орыс рассмотреть корень BŪ-, который можно және славян тілдеріне енген считать уже общеиндоевропейским, но түркизмдерді анықтауға мүмкіндік зор лишь при такой оговорке: bū- < bhū-. И екенін айтады. Төменде Хасен Қожа вот это bhū и есть предмет Түріктің еңбегінен назар аударарлық этимологического исследования в бірқатар мәліметтер келтіреміз. данной статье. В латинском языке Салыстырып көріңіздер: наблюдаем это же самое bhū с большим Ғалымның айтуынша, орыс тіліндегі фонетическим искажением: FUI – я был; быть сөзі мен түрікше біт (ДТС: BÜТ FUTŪRUS – будущий. Фонетический завершаться, исполняться; уродиться: ot сценарий здесь был таким: bhū- > phu > bütti – трава выросла (МК ІІ 294). ДТ бүт; fu-. Примерно то же самое случилось и у Каз.біт; Рус. быть, прибыть.) Ал, греков: ΦΥΟΜΑΙ – становлюсь. В Фасмердің сөздігінде бұл сөз жайлы современных германских языках 352 наблюдаем остатки этого корня: көкейге қонады. ПИСАТЬ (пиши)- biçig например, в немецких глаголах: ICH (тюрк.)СТМ: БИЧИ писать (резбой на BIN и DU BIST, в английском глаголе камне- Х.К-Т) (п.мо); biçig (тюрк.) TO BE. Примеры есть и во всех письмо, письменность; БИШИГ договор остальных индоевропейских ветвях. (МК №1994). Среднеиндоевропейская конструкция: Сол сияқты екі тілдегі еда- жеді BhXw + XjW = быть + жить. етістіктерінің арасындағы ортақтық та Теоретически правильное ғалым ойының дұрыстығын көрсетеді. среднеиндоевропейское звучание: bho- (СЪЕДАТЬ (еда) ДТС:JЕ есть (кушать): ew. er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); В дальнейшем: bhoew > bhū > БЫ-. JЕDI ел, съел; ДТ йе, йеді; Каз. же, жеді; Первоначальное значение: жить- Рус. еда, съедать, съел. поживать, существовать.» Бұдан шықты, был сөзі мен бол сөзінің де семалық Ткать-Ткань-Тігу, тоқу. ТКАНЬ (ткачь, бірлігі болуы әбден мүмкін ткацкий, ткать) ДТС: TIK шить (МК ІІІ (Фасмер,1964, 24с) . 25); TIKIŞ совм. от tik -: ol meңә ton tikişti – он со мной шил халат (МК ІІІ 25); Ғалым орыс тіліндегі Вор сөзінің о ДТС: TOQI ткать: er bөz toqidi – мужчина бастағы төркінін түркілік –Ұры сөзімен ткал бязь (МК ІІІ 268). ДТ тік, тікіш; байланыстырады. . ДТС: OYRI вор, тоқы; Каз. тік, тігіс; тоқы; Рус. ткать, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел (ткущ)ий, (ткац)кий. мужчину (МК ІІІ 429). ДТ оғры; Каз.ұры; Рус. воры, вор, урви, д(ери), ТОЛСТЫЙ-толық. ДТС: ТОLІ, ТОLU (огра) бить полностью, полный: tоlu іdіs – полный сосуд (МК ІІІ 232); СТМ: ТОЛИ полный Ал, орыс тіліндегі АГИТАЦИЯ – (Эвен.); др.тюрк.tоl наполняться; толун қазақ тіліндегі үгіттеу сөзімен төркіндес көрук – полная луна; деп таниды. ДТС : ӨGІТ, ӨGÜТ побуд.от өg-: совет, наставление: **ДТ толы, толу; Каз. толы, толысқан – өgütügә kөrә qildi – он поступил согласно толстый, полный; Рус. его совету (ЛОК 376); ДТ өгіт, өгүт; Каз. Сондай-ақ түрктің «кіріт» сөзіне үгіт; Рус.(агит)ация, (агит)ировать. (М.Қашқари: KIRIT ключ (І т. 357); Ғалымның айтуынша орыс және қазақ KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – тілдеріндегі куда-қайда сұраулы дверь заперли (МК ІІІ т. 345) «за» есімдіктерінің арасында да байланыс қосымшасы (приставка) арқылы сақталған. : ДТС: QAJDA куда? орыстың «закрыть» сөзі пайда болса, ал (направляешься?) (МК І 52). **ДТ қайда? осы сөзбен мағыналас «запереть» Каз. қайда? (барасың); Рус. куда? сөзіндегі «за» еш қосымша емес, «зап» – түрктің «жап» сөзі; Орыс тіліндегі писать-жазу сөзінің де түп төркінін ғалым көнетүркі тіліндегі «Нельзя» сөзіндегі «не» приставка бічіг-бітік сөзімен байланыстыруы саналып, «льзя» түбірінің қандай мағына беретінін іздеп те орыс филологтары 353 талайдан бастарын қатырып жүргендігін жетелейді. Олай болатын болса түркілік айтқан ғалым, оның түбірі шын мәнінде «мен» жіктеу есімдігі негізінде «нельзя» – сөздің түбірі. Ол эвенк қалыптасқан болуы мүмкін орыс тіліндегі «эңэзэ», қазақтың «меңзе» сөзі тіліндегі меня- қазақ тіліндегі мені (СТМ сөздігі: ЭҢЭЗЭ запрет (нельзя!) (екеуі де табыс септігінде) сөздерінің (Эвенк.): говорить иносказательно)»-деп түбірлес болуы да әбден мүмкін. көрсетеді [Хасен Қожа Түрік, 2014, 12 Сол сияқты, орыс тілі етістіктерінің б.]. құрамындағы -ить,-еть, -ять, -ть Әрине, мұндағы көрсетілген жалғауларының төркіні қазақ тіліндегі ғалымдардың зерттеулері әлі де болса, ет, ету көмекші етістігі болуы әбден гипотезалық деңгейдегі жорамалдар мүмкін. Себебі, орыс тілі болуы мүмкін екендігін жоққа грамматикасының өзінде осы шығармаймыз. Дегенмен, ғылымда формалардың –ти,-ты формаларының әрқашан ойға сілкініс беретін осындай ықшамдалуының салдары болуы мүмкін гипотезалық болжамдардың ролі жоғары екендігін ескертеді. «Господствующее в екендігін белгілі. Соның негізінде біз өз современном русском языке окончание - зерттеуімізде көңілге түйген тағы ты возникло в связи с исчезновением бірқатар мәліметтерге назар безударного [и], оставил лишь мягкость аудартқымыз келеді. Айталық, бүгінгі конечного согласного [т'] писать, ходить, орыс тіліндегі Я «мен» сөзі көне славян звать и т д. В то же время конечное [и] тілінде язъ сөзінің негізінде туындаған в инфинитиве сохраняется под деп ойлаймыз. Бұл сөздердің түбірлес ударением нести, везти, плести, идти, болуы мүмкін екендігі орыс тілінің причем присоединение приставок к грамматикалық еңбектердегі таким глаголам не приводит к талдаулардан да байқалады: изменению этих форм принести, унести, «Существует несколько точек зрения, занести, довезти, привезти, расплести и т объясняюших появление формы Им. д.» [10, 12 б.]. Ал, қазақ тіліндегі пад. ед. ч. местоимения 1-го лица – я. жедел өткен шақтың көрсеткіші әрі 3- Традиционная точка зрения: до падения жақтың көрсеткіші деп көрсетіліп редуцированных в древнерусском языке жүрген –ды/ді, -ты/-ті қосымшалары использовалась двусложная форма язъ немесе, бұйрық райдың көрсеткіші –т (ср. старославянский вариант – азъ), но (ай-т, жа-т, жыр-т) сөздерінің құрамында так как остальные формы Им. пад. были кірігіп жүргенімен осы орыс тілі односложными (ты, вы, мы), то по етістіктері құрамындағы айтылған (- аналогии с ними слово язъ утрачивает ить,-еть, -ять, -ть) қосымшалармен второй слог (я\зъ >я) (РГ.,10, 280 б.). өзектестігін танытады деген ойдамыз. Осындағы көнеславяндық –азь формасы Бұл ойымыздың мүмкін екендігін Н. түркілік –өз формасына дыбыстық Хусайновтің жоғарыда аталған жағынан да семалық жағынан да еңбегінен татар тілімен салыстырған сәйкесіп тұруы бұл сөздердің о баста бір материалынан да кездестірдік. -ать, - түбірден тарауы мүмкін деген ойға 354 еть, ить-совершить, делает, отдыхает Мұндай ұқсастыққа көптеген мысалдар (эш итә, ял итә, хәл ит) [7, 42 б.]. келтіруге болады. Мүмкін олардың Токарь, писарь, лекарь, пекарь, стажер, біразы кездейсоқ ұқсастық та шығар. шофер сөздерінің құрамындағы -арь, - Дегенмен, екі тілдің арасындағы ерь, қосымшаларының да төркінін К.Г. ұқсастықтардың аз еместігі Мэнгес түркі тілдеріндегі –ер сөзімен олардың бәрін бірдей кездейсоқтық байланыстырады. Бұл сөздің бүгінде деп қарауға болмайтынын көрсетіп қазақ тілінде де сөз тудырушы отыр. Кім біледі, мүмкін орыс қосымшалық қызметі бар екенін зерттеушілері Г.Носковский мен есекерсек ғалымның айтқанымен А.Фоменконың: «Тюркский язык, келісуге әбден болады (К.Г. вполне вероятно, был простонародным Мэнгес,1951,12). языком наших предков, а русский язык Копать-қопару. Түрктің «қопар» сөзінен является, скорее всего, разговорным пайда болған орыс тіліндегі «копать», упрощением церковно-славянского ыдыстың тығынын алу, қопару языка. Ему наших предков научили в мағынасындағы «откупорить» сөзімен церкви, и он постепенно вытеснил келіселік. разговорный тюркский язык», - деген пікірі де негізсіз емес шығар[12, 99б.]. Мысалы, іш (тамақ іш) пен орыс тіліндегі іш-ешь, Орыс тіліндегі я ем, ты ешь, он ест, еда ҚОРЫТЫНДЫ , едок т. б. сөздердің «ё» (je)- элементін Міне, қарап отырсақ, орыс тілінің біліп алып, оны шарт ты түрде түбір құрамына еніп, өзіміз танымастай деп танып, түркі тілдерінің бәрінде ке деңгейде бүгінде жұмбаққа айналған здесетін же- / йә- / ие- / йи- / дже- / че- т тілдік ауыс-түйістер жеткілікті.Әсіресе, үбір етістігімен салыстырып қарасақ, бұ сырт көзге байқала бермейтін тілдің лардың арасында белгілі бір жақындықт грамматикалық құрылымындағы ың барлығын байқаймыз. ықпалдастықтар мәселесі орыс және Орыс тілінде: толочь-толчение; түркі тілдерінің жағдайында арнайы қазақша-талқанда; орысша топтать, терең зерттеулер жүргізуді қажет ететін топать-қазақша таптау, тапырақтау; өте күрделі проблема болып қала береді. орысша: сунь-қазақша: ұсын; орысша: Бұны алдағы уақытта әрі қарай яркий-қазақша: жарық, жарқ ету; тереңдете зерттеуіміз қажет деп орысша: сев (посев, сеять)- ойлаймыз. Ресей зерттеушісі А.Бушков қазақша:себу; орысша: игла-қазақша: «Чингисхан: Неизвестная Азия» ине, өзбекше:игна; орысша: сжимать, кітабында орыстардың мінезін, кейбір жмот, жмых-қазақша: жұм, жұму, дәстүрін, тұрмысын түрк халықтарымен жұмық , рет-ряд т.б. салыстыра келе: «Гунны, настолько известно – несомненные тюрки, пришедшие из Центральной Азии. А 355 следовательно, можно слагательные алмаймыз. Шындығында, славян және преспокойнейшим образом поменять: түркі халықтарының ұзақ ғасырлар если имеются веские основания считать, бойғы үздіксіз байланысы олардың что гунны-тюрки – это славяне, то тіліне әсер етпей қалған жоқ. Және, остается всего один шаг до логического лингвистиканың заңдылығына сәйкес, завершения: славяне – это тюрки», – мұндай ықпалдастықтар тек тілдің деген тұжырым жасайды (А.Бушков лексикалық қабатында ғана көрінуі ,2009, 144 б.). Тіл жасаудың, тіл мүмкін де емес. Оның үстіне славян қалыптасуының алғашқы тұсында-ақ тілдерінің флективтілік табиғатына пайда болатын көптеген сәйкес өзіне қабылдап алған түркіатауларының славян тілдерінде түркизмдерді құрылымдық тұрғыдан орнығып, сіңісу сипатына үңілсек, түркі- жұтып жіберетін мүмкіндігі бар славян тіл қатынасының өте көне екендігін ескерсек, бүгінде орыс замандарда – славян тілі қалыптасуының тіліндегі түркизмдерді тек лексикалық тұсында өткенін байқауға болады. Кім қабаттан ғана қарап зерттеудің мүлдем біледі, шындығында да, құрылымы жеткіліксіз екендігін ескеруіміз керек. жағынан екі типтік үлгідегі танылып Сондықтан да, ендігі тұста лингвистер жүрген орыс және түркі тілдері бір ғана славян және орыс тілдерінің ата тілдің ұрпақтары болып танылуы да құрылымындағы түркілік элементтерді әбден мүмкін екендігін жоққа шығара тереңдей зерттеуіміз керек. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Тузов В. Поденьщина, сатирический журнал. 1769. Изд. А. Афанасьева. М., 1858, стр. 133- 134. 2. Срезневский И.И.Материалы для сравнительного и объяснительного словаря и грамматики Сан Петербург, 1858. 3. Archiv fur slavische Philologie, Bd 8-9. Berlin, 1885-1886. 4. Дмитриев. Н. К. О тюркских элементах русского словаря/лексикографический сборник.Вып.3, М., 1958-3-47ст.. 5. О.Сүлейменов. АЗ и Я-Алма-Ата: Жазушы; Сөзстан,1991-276ст 6. Дроздов Ю.Н. Тюркская этнонимия древнеевропейских народов М.: ООО "Опора", 2008. — 392 с. 2008. –392с. 7. Дроздов Ю.Н. Тюркскоязычный период европейской истории. – М.; Ярославль:ИПК «Литера», 2011, – 600 с. 8. Закиев М.З. Происхождение тюрков и татар. М., 2003. С. 120. 9. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию: В 2 т. – М.: Изд-во Академии наук СССР, 1963. – Т.1. – С. 362–372. 356 10. Шуке Г. Были ли латыши тюрками? Феномен обнаружения тюркского субстрата Прибалтики. – Даугавпилс, 2010.- 122с. 11. Юналеева Р.А. Тюркизмы в русском языке: (Проблемы полиаспектного исследования).- Казань:Таглимат, 2000.- 172 с. 12. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В 4 т. / Перев. и доп.О.Н.Трубачева.- М.: Прогресс, 1964 -1973. 13. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюрские и межтюркские основы на букву "Б".- М.: Наука, 1974.-349 с. 14. Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке.- Казань: Татар.книж.изд-во, 1974.- 231 с. 15. Хусаинов Н. Н.Словарь тюркских основ русского языка. — Издание пятое, дополненное и исправленное. Уфа, Полиграфдизайн, 2012 16. Илиуф хаджи-мурат Шаяхметович. Служебные слова, междометия и аффиксы тюркского происхождения в русском языке/ www.wikiznanie.ru 17. Кожа-Түрк Хасен Каримжанулы. Русский язык древнетюркский? Научное исследование. «Білім», 2014. – 296 стр. 18. ДТС – «Древнетюркский словарь». Ленинград, «Наука», 1969. 19. МК – Махмуд Кашгари, книга «Диуан Лугат-ат Тюрк», 1072-1074 гг. 20. СТМ – «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков». Ленинград, «Наука», 1975. 21. Русская грамматика, т. 1.- М.: Наука, 1980.- 784 с. 22. Menges К. Н. The oriental words in the oldest russian epos "Slovo о pъlku Igoreve". New-York, 1951. 23. Носовский, Г. В. Фоменко А. Т. ИМПЕРИЯ (4-7 часть), Москва,1995. 24. Бушков А. «Чингисхан: Неизвестная Азия, М.: Олма Медиа Групп, 2009 г-640ст. 357 Turks and War: Some Remarks on Modern Turkish Literature With Respect to Intertextual Relationships Türkler ve Savaş: Metinler Arası İlişkiler Açısından Modern Türk Edebiyatı Üzerine Bazı Dikkatler Muhammet Sani ADIGÜZEL1 Abstract In this article, some connections are identified in the words and poems that Turks said and wrote on war from Oghuz Khagan to Yahya Kemal, from Orkhon Monuments to İstiklal Marşı, from Mahmud of Kashgar to Necip Fazıl, from Namık Kemal to Mehmet Akif, from Atatürk to Ecevit. These connections, which are poetry oriented, are made under the titles such as war arguments, military education, military memoirs and war metaphors. In addition to calling attention to the elements of historical continuity in Turks' view of war, the article traces dominant political attitudes of the period from Ottoman Empire to Turkish Republic in war poems by poets of the period. The article starts from the idea that Yahya Kemal’s evaluation of “national life is continuity” can be observed in a nation’s culture and art, and especially in its poetry. A long history and a variety of sub- genres can be referenced, while inspecting Turks’ relation with war. In this context, it can be seen that for Turks the main argument of war is explained as fulfillment of duty of holy war given by God with reference to Mahmud of Kashgar. When the examples for the place of poetry in military education are considered, what draws attention is that Tevfik Fikret’s poem “Little Solider” was the first text of the primary school textbooks during the Balkan Wars. The main perspective in the foundation of Turkish Republic is noticeable in Mehmed Emin’s (Yurdakul) poem “Anadolu’dan Bir Ses Yâhud Cenge Giderken” (a voice from Anatolia or while going to war), which he wrote about 1897 Turkish-Greek war and which is regarded as the inception of Turkism. In conclusion, the article shows that Turkish war literature and poetry presents a rich source for productive intertextual readings, and in this sense the article offers an example, especially of reflections of intellectual changes in the transition period from Ottoman Empire to Turkish Republic within the works of poets who have been one of the primary actors of not only intellectual life but also political life. Keywords: Intertextual Relationships, Turkish Literature, Turkish War Literature, Modern Turkish Literature, Reading Education 1 Assoc. Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakıf University, Faculty of Education, Department of Turkish and Social Sciences Education, TURKEY 358 Öz Bu makalede, Oğuz Kağan’dan Yahya Kemal’e, Orhun Abideleri’nden İstiklal Marşı’na, Kaşgarlı Mahmud’dan Necip Fazıl’a, Namık Kemal’den Mehmet Âkif’e, Atatürk’ten Ecevit’e Türklerin savaş üzerine söylediği sözler ve yazdığı şiirler arasında bazı bağlantılar tespit edilmektedir. Şiir eksenli bu bağlantılar savaş argümanları, askerî eğitim, askerlik hatıraları ve savaş metaforları gibi başlıklar altında kurulmaktadır. Makale, Türklerin savaşa bakışındaki tarihî devamlılık unsurlarına dikkat çekmenin yanında Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecindeki baskın siyasi tavırları dönemin şairlerinin savaş şiirleri üzerinden izini sürmektedir. Makalede, Yahya Kemal’in “Millî hayat devamdır” tespitinin, bir milletin kültür ve sanatında ve özellikle şiirinde takip edilebileceği fikrinden yola çıkılmaktadır. Türklerin savaşla kurduğu ilişki şiir üzerinden incelenirken hem uzun bir tarihe hem de savaşa dair birçok alt-başlığa referansta bulunulabilir. Bu çerçevede, Türklerde savaşın ana argümanın Kaşgarlı Mahmud’a atıfla Allah’ın verdiği gaza vazifesinin üstlenilmesiyle açıklandığı görülmektedir. Türklerde askerî eğitimde şiirin yerine ilişkin örneklere bakıldığında ise Balkan Harbi sırasında ilk mektep ders kitabının ilk metni olarak Tevfik Fikret’in “Küçük Asker” şiirin yer aldığı göze çarpmaktadır. Mehmed Emin’in (Yurdakul) 1897 Türk-Yunan Harbi münasebetiyle yazdığı ve edebî Türkçülüğün başlangıcı kabul edilen “Anadolu’dan Bir Ses Yâhud Cenge Giderken”adlı şiiri üzerinden Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundaki temel bakış açısı takip edilebilmektedir. Sonuç olarak makale, Türk savaş edebiyatı ve şiirinin metinler arası okumalara elverişli zengin bir kaynak teşkil ettiğini göstermekte ve bu bağlamda bilhassa Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişteki fikri değişimlerin entelektüel ve hatta siyasi hayatın başat aktörleri olan şairlerin eserlerindeki yansımalarının bir örneğini sunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Metinler Arası İlişkiler, Türk Edebiyatı, Türk Savaş Edebiyatı, Modern Türk Edebiyatı, Okuma Eğitimi INTRODUCTION themes. It is a good evidence which demonstrates the existence of special Yahya Kemal Beyatlı identifies the themes of cultures continuing in transition from the Ottoman Empire to the generations that Yahya Kemal gets Republic with the idea that “National life is close to a theme which we find to continuity.”1 In fact, this idea of continuity underlie the verse “Kün tuğ bolgıl kök which has more of a political character can kurıkan” (let the sun be our plume, be explained also from the perspectives of heavens our tent) with his invention of culture, art and literature. Hence, Alptekin “kendi gök kubbemiz” (our own describes on the strength of poetry as a heavens).2 literary form: At times, it is possible that generations, ages and societies can have common 1 Tanpınar, Yahya Kemal, 20. 2 Alptekin, Kompozisyon Bilgisi, 18. 359 Moreover, Yahya Kemal has the opinion that Another composition can be built between this theme continues within individuals Orkhon Monuments and İstiklal Marşı forming society. He treats the community (Independence Anthem – Turkish National and the individual as parts of a whole. Anthem). A connection can be made According to him, the individual is a sample between “bengü taş” (infinite stone), the carrying characteristics of the society to name given to the monuments, and “devlet- which he belongs. Adding the country to this i, ebed- müddet” (everlasting state). Kul specimen, Yahya Kemal makes a tripartite Tigin’s expression on the east side of Bengü composition. The poem “From One Hill” is Taşı “Üstte gök basmasa altta yer delinmese, the application of this composition to art: Türk milleti ilini, töreni kim bozabilir?” “Rü’yâ gibi bir akşamı seyretmeğe geldin / (Unless the sky does fall from above, unless Çok benzediğin memleketin her tepesinde.” ground does stave in from below, Turkish 3 (You come to watch a dream-like evening nation! who can devastate your state, your / In every hill of the country which you laws) can be understood that Turkish state resemble a lot) will abide until doomsday.5 This expression Sezai Karakoç feels the need to explain this can be regarded as having the same meaning composition by reference to its author; with the verse of İstiklal Marşı “Ebediyen Yahya Kemal. Karakoç finds Yahya Kemal sana yok, ırkıma yok izmihlâl” (Neither you worthy of including into the secret which he nor my race shall ever be extinguished!). frames as “İşte sırrı ulusumun” (Here is the Indeed, being a masterpiece born out of secret of my nation). From this honorific Turkish Independence War, like İstiklâl Marşı, Ataturk’s Address to Youth should evaluation that Yahya Kemal is a poet knowing the inner secret of his job directly also be considered in this context. follows. Saying “Birden kendi ulusumun Likewise, it should not be a coincidence that sırrına erdim / Halkım yalnız iki duyguyu Divanü Lügati’t-Türk by Mahmud of tanıdı / Ya birini yaşadı ya öbürünü yaşadı Kasghar and Kutadgu Bilig by Yusuf Has /Fetih veya bozgun; / İşte sırrı ulusumun.” Hacip, which is in the form of a political (Suddenly I knew the secret of my own treatise focusing on the nature of this nation / our people had only two feelings / dominance, were written almost in the same living one or the other / conquest or rout; / year. Here, it can also mentioned that here is the secret of my nation) Karakoç also Kutadgu Bilig have chapters related to war.6 definitively announces leaving no doubts as to who the poet of this secret is: “-Yahya Kemal mi? / -Ha evet Yahya Kemal; / Arguments of War 4 Bozgunda bir fetih düşü.” ( - Who? Yahya Turks’ oldest argument of war is “Kün tuğ Kemal? / - Oh, yes Yahya Kemal: / a dream bolgıl kök kurıkan” argument. Almost all the of conquest within rout). other arguments are variations of this 3 Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, 20. 5 Ercilasun, Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, 4 Karakoç, Gün Doğmadan, 417-418. 251. 6 Hacip, Kutadgu Bilig. 360 argument. Yahya Kemal expresses this in a rejecters, fighting in the way of narrower scope with “kendi gök kubbemiz”. Allah, and never afraid of the Indeed, “sancak” (flag) in İstiklâl Marşı reproaches of such as find fault. corresponds to “tuğ” (plume) of this That is the grace of Allah, which argument, also “ocak” (oven) in the Anthem He will bestow on whom He to “kurıkan” (tent). Besides, İstiklal Marşı pleaseth. And Allah (National Anthem), which was dedicated to encompasseth all, and He “our hero army”, is an elucidation of “Ya knoweth all things.8 İstiklâl, ya ölüm!” (either independence or Mahmud of Kasghar has a word to say to death) argument of Independence War with those who claim that there is no such hadith. a poetic language. This is also the path of mind. Mahmud of Another anthem, “Büyük Doğu Marşı” (the Kasghar, in this book that was presented to Great East March) by Necip Fazıl Kısakürek the Caliph in Baghdad roughly a thousand begins with the verse “Allah’ın seçtiği years ago, makes a judgement based on this kurtulmuş millet!” (the saved nation chosen belief or opinion; “Learn Turks’ language by Allah). This verse is the constituent verse. because they will have a long-lasting This verse takes us back to the first period sovereignty.”9 Thus, time had proven after Turks became Muslims. In “Divanü Mahmud to be right, Turks had a long Lügati’t- Türk” by Mahmud of Kasghar sovereignty of almost a thousand years. written in this period, there is a hadith-i Necip Fazıl’s “Büyük Doğu Marşı” can be qudsi (blessed hadith) on which this verse is read together with this hadith conveyed by based. This hadith, which is under the article Mahmud of Kasghar because Divanü “Turk” in Divanü Lügati’t- Türk and Lügati’t-Türk was published in those years. expresses that this name is given to Turks by The “me” in the verse “let Great East be the Almighty God is as follows: “I have an born, born from me!” does not only refer to army, I named it “Turk”, I placed it in the the poet himself but to the nation which the east. If I get angry at a nation, I inflict Turks poet belongs to 10,for this nation was given 7 upon that nation.” charge (emanet) “mintarafillah” (by God) Surely, this verse of Quran can be regarded and it was not taken back11. The hadith in the same manner: conveyed by Mahmud identifies the east as O ye who believe! if any from Turks’ place of settlement, Necip Fazıl only among you turn back from his adds the adjective ‘great’. Faith, soon will Allah produce a According to Halil İnalcık, state of Turks is people whom He will love as they just as described by Mahmud of Kasghar. will love Him,- lowly with the The Turks want to “fulfill duty of holy war believers, mighty against the given by God with all their power for Islam, 7 Mahmud of Kasghar, Divanü Lügâti-it-Türk 9 Mahmud of Kasghar, Divanü Lügâti-it-Türk Tercemesi 351, Tercemesi, 4. 8 The Meanings of The Holy Qur’an translated by 10 Kısakürek, Çile, 396. Abdullah Yusuf Ali, 5/54. 11 Gemuhluoğlu, Dostluk Üzerine.18 361 a religion which they recognized as true. night, in a village like this, I saw a Hence, as a requirement of this target “the village drummer singing and struggle against European Crusaders starting playing like a wedding music, in the 11th Century kept them in battlefields properly accompanied by zurna as warriors and veterans until 20th player, the poem of the poet Century.”12 Mehmet Emin Bey, verses of Has this duty ended or is there an which read as: ‘Ben bir Türk’üm interregnum? Fethi Gemuhluoğlu is in the dinim, cinsim uludur, / Sinem, opinion that the end of the interregnum özüm ateş ile doludur, / İnsan olan which he compares to a tunnel is near. vatanın kuludur.’ (I’am a Turk, According to him, “emanet (holy duty)” was my religion and race are noble / given to Turks and has not been taken back. my chest, my core filled with fire It is said that Muhyiddin İbnü’l Arabî has a / man is a slave to his country). similar view. İsmail Hakkı Bursevî also has This moved me greatly. Thus, a statement in the same vein and Sezai nationalist Turkish poetry had Karakoç takes this statement as come here before us. After all, fundamental: “Ahir tasarruf Türklerindir!”13 was it not this literature we 14 (Turks will have the ultimate initiative). trusted. Şevket Süreyya who took his surname from Military Education the fruits of this literature, Müfide Ferit’s Şevket Süreyya Aydemir, whose birth novel “Aydemir”, does not mention his first coincides with a year of war – 1897 Turk- encounter with the concerned poem. Yet, Greek War– includes the poem chances are that he came across this poem “Anadolu’dan Bir Ses Yâhud Cenge during his years at military high school, Giderken” (a voice from Anatolia or while because the poem was in textbooks used going to war), which was written for this those years. Doğan states that in a textbook war, in his autobiography. Aydemir, who which was taught in the year grew up with war games in Edirne - a city of 1911(“Meşrutiyette Terbiye-i Etfal” by military camp, witnesses this poem by Şehabettin Süleyman and M. Fuad Köprülü), Mehmed Emin (Yurdakul), who was this poem appears with a single change of Aydemir’s coeval, being sung as an word such that “Ottoman” replaced “Turk”: anonymous folk song in the Caucasus front “Osmanlıyım; dinim, cinsim uludur; / Sînem during an expedition: özüm ateş ile doludur / İnsan olan vatanın In the Armenian highlands we kuludur, /Osmanlılar evde durmaz, 15 entered, we were encountering giderim.” (I’am an Ottoman, my religion, scattered Turkish villages. One my race are noble / my chest, my core is 12 İnalcık, “Osmanlı Devrinde Türk Ordusu”, 56. 15 Doğan, Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876- 13 Karakoç, Çıkış Yolu III, 39. 1918), 87-88. 14 Aydemir, Suyu Arayan Adam, 136. 362 filled with fire / man is a slave to his country/ In order for the arrow to reach its target, I go, Ottomans do not stay at home) Yahya Kemal dedicates his poem “Ok” Tevfik Fikret’s “Küçük Asker” (Little (arrow) to İhsan Bey,the period’s head of Soldier) is also among the poems which Talim Terbiye Kurulu (The Board of 20 entered textbooks in the same period. Education and Discipline). Indeed, the “Küçük Asker” finds its place as the first text target was hit and “Ok” rank among the top to be read, in the first chapter of the first poems included in textbooks. However, book of the first school children went to despite the dedication, it is quite doubtful during the years of Balkan Wars.16 Yet it is that the poem was composed establishing quite odd that a society carrying the name of associations with the military and therefore the poet, The Tevfik Fikret Society, with Hacı Bektaşi Veli and Guild of published “Şermin” on the 50th anniversary Janissaries. Naturally, what makes the poem of his death excluding “Küçük Asker”. In remembered with its form rather than its fact, if this edition, which could be content was that it was the only poem of the considered as the best edition of Şermin, had poet written on the basis of syllabic verse. been published with this poem, there would not have been any additional effort for Army Memoirs drawing illustrations and its previous edition would have come to rescue.17 Şükrü Elçin tells a quail story which he listened to from his equerry while he was However, the Tevfik Fikret Society was not fulfilling his military service duty and which entirely wrong. Considering the reactions to leads him to establish a dramatic bond the period’s Minister of National Education between Turks who live in the opposite side for giving students the book “Ağaç Okul”, a of the Black Sea: book of war poems, as a gift in the opening of 1913-1914 academic year, in the school “I was petrified with astonishment called after the poet, it can even be said that when one morning my equerry the precaution taken by the Society was told me ‘My friends are going for right.18 On the other hand, the precaution can quails, do you want me to collect be considered unnecessary when lullabies, some?’ He felt the need to clarify local school commencement ceremonies, and said: ‘Sir, because they cannot amin parades, gülbanks of these parades estimate the distance they can (collectively chanted vows and prayers) of cover, birds flying from the other war years are taken into account.19 When side of the Black Sea get contributions of Mimar Sinan’s life as a confused. Lights from the Turkish janissary to his life of architecture were shores give them the feeling that added to this, it could even be encouraged let they are near to land. Exhausted alone taking that precaution. and unconscious, they throw 16 Hüsnü, Elifba-yı Tefeyyüz. 19 Kara and Birinci, Mahalle Mektebine Başlama 17 Fikret, Şermin. Merasimi ve Mektep İlahileri”. 15-21. 18 Zarifoğlu, Ağaç Okul. 20 Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, 75. 363 themselves to our lands. were fluttering / looking at the Therefore, people can catch them flag of the Turks/ you sighed and even with their hands.’ said ‘you would never die’ / ‘if I What my equerry told me burned could spread over your feet’) my heart with an indescribable feeling of strangeness. In my War Metaphors imagination, I established a bond between the birds and our brothers Ahmet Haşim did not write a war poem, yet who were separated from us by he wrote the reason why he did not write one. history and fate. This is how the More precisely, as a response to a question framework of the epic posed to him on the matter, he gave a kind of emerged”.21 answer which brings to mind İsmet Özel’s verse “Yaşamayı bileydim yazar mıydım hiç şiir?”24 (Would I write any poem if I knew Elçin’s poem which he considers as an epic how to live?), because Haşim had been to “Şile Fenerine Vuran Bıldırcın war, he had participated in Çanakkale Savaşı Destanı’ndan” (The epic of the quail flying (Battle of Gallipoli).25 He left writing poems into Şile lighthouse) is not known by many. on war to those poets who had not been to Yet, there is a known, very well-known war. As known, the Ministry of War sent a Black Sea poem, the poet of which was literary committee to Çanakkale for this Azeri poet Ahmet Cevat, who felt heart- purpose.26This can be kept in mind while broken about the flight of other flags over you read his poem “Süvari” (cavalry), and the seas; likewise his successful usage of war metaphors can be put down to this reason: “Kırımda bademler çiçek açtı, / Gence Karabağ’da ay var. / İnlet “Şu bakır zirvelerin ardından / sağır geceyi bülbül / Sabaha Bir süvari geliyor kan kadar”22 (almonds have rengi./Başlıyor şimdi malûl blossomed in Crimea / there is akşamda / Son ışıklarla bulutlar moon in Gence Karabakh / the cengi. nightingale, make the night Bir bakır tasta alev şimdi havuz whimper / till morning) / Suya saplandı kızıl mızraklar. / Açılıp kıvranarak göklerde / “Çırpınırdın Karadeniz/Bakıp Uçuyor parçalanan bayraklar.”27 Türk'ün bayrağına /Ah diyerdin, (From behind that copper peaks hiç ölmezdin / Düşebilsem / a cavalry is coming, blood- ayağına!”23 (Black Sea, you coloured / now begins in 21 Elçin, Adalara Destanlar, 32-33. 25 Ayvazoğlu, Ömrüm Benim Bir Ateşti Ahmet 22 Ibid., 33. Hâşim’in Hayatı, Sanatı, Estetiği, Dramı, 23 Cevat, “Çırpınırdın Karadeniz”. 26 Koçak, Savaşı Şiirden Okumak: Çanakkale 24 Özel, Erbain, 9. Zaferinin Türk Şiirinde Akisleri”. 467-479. 27 Haşim, Bütün Şiirleri, 225. 364 disabled evening / the battle of Your sons are in our bosoms, they clouds with the last lights are in peace and they will rest in Now the pool is a flame in a peace comfortably. After losing copper vessel / crimson spears their lives on this soil, they have sunk into water / being opened, now become our own sons.30 writhing in skies / splintered flags fly) Bülent Ecevit visits Gallipoli National Park in 1988. Ecevit’s knowledge on Çanakkale Enemy Brothers must be confined to words of Mustafa A. Mete Tuncoku quotes an Anzac soldier Kemal,so that he writes this poem. Turning saying “Our enemy is friendly Turks” for prose to verse, Atatürk’s prose becomes Mehmetçik (Turkish soldier).28 Bülent Ecevit’s verse, so to speak. Ecevit, turning Ecevit readily calls even the enemy soldier the notes from his visit into a poem, includes by the name Mehmet: “Dert edinme epitaphs which influenced him into his arkadaşım” dedi Mehmet /“Değil mi ki poem. Ecevit, in his poem Çanakkale, which yurdumuzun koynundasın ilelebet / Sen de can be considered as a war poem of peace artık bizdensin / Sen de bencileyin bir poet, also includes epitaphs of British and Mehmet”29 (‘Don’t worry, my friend’ said Anzac soldiers. Ecevit, in whose poem these Mehmet / aren’t you in the bosom of our writings written in capital letters, do not fail country forever / you are one of us now / to criticize wars other than Çanakkale from you, a Mehmet like me). the mouth of Mehmetçik: “Ben de yüzyıllarca yaban ellerde / Neyin uğruna A monument was erected in Anzac bilmeden can vermişim / Kendi yurdum Boulevard, Canberra, the capital of uğruna can vermenin tadına / İlk kez Australia, on which the name Mustafa was Çanakkale’ de ermişim.”31 (I also in foreign not used; The Monument of Kemal Atatürk. lands for centruies / lost life without Upon this monument is Mustafa Kemal’s knowing for what / the taste of losing life for statement for all the soldiers who lost their one’s own country/ I reached in Çanakkale lives in Çanakkale: for the first time) Heroes, who spilled their blood on Ecevit sounds as if saying that Mehmetçik the soil of this country! Here you and enemy soldiers had fought for the same lie in the soil of a friendly country. purpose. There are verses leaving the Rest in peace and quiet. You are impression that Mehmetçik fought in lying side to side, in each other’s Çanakkale to bring down the Ottoman State arms with Mehmetçiks. Mothers like enemy armies: “Uğrunda can verdikçe who sent their children to war vatanlaştı ancak / from far lands! Stop your tears. Ekip biçtiğim padişah mülkü toprak”.32 28 Tuncoku, , IX. 31 Tuncouku, Anzakların Kaleminden Mehmetçik, 29 Ibid,. 249. 251. 30 Karatay, Mehmetçik ve Anzaklar, 19. 32 Ibid,. 251. 365 (soil, the property of sultan I cultivated, / they waged war against, and Abdulhamit hardly became motherland as lives were was dethroned as a result of a secret war. given for her sake) Ekrem takes up where Kemal left off: Based on İsmet İnönü’s similar idea that “Nefrin” (curse). Recaizade Mahmud Ekrem Turkish nationalism is an independence puts his poem, which is a product of a long movement from the Ottoman Empire, Erol cursing session, in front of his student Tevfik Güngor states “so, for reformists, the Fikret:“Nefrîn bu hâle bâ’is olan bed- national struggle consisted of a war between güherlere / La’net, hezâr la’net o bî-dâd- those trying to uphold the empire and those gerlere!..”35 (damn on those degenerates aiming to bring it down and retreat to who induced this situation / curses, plenty of Anatolian peninsula”33 curses to those tyrants) Tevfik Fikret, teacher of literature in Robert College, demonstrates his following Namık Transition from Sultanate to Republic Kemal by writing the poem “Sis” (fog) The thesis of westernization succeeded. which is a variation of the poem “Hurriyet Sultanate was abolished, Republic was Kasidesi” (eulogy of liberty). In another founded. In fact, the abolishment of poem, Tevfik Fikret seeing Abdulhamit as a sultanate was in effect after the dethroning fog applauds the assassin who enjoys foggy of Abdulhamit. Right before the founding of weather from Aşiyan, the hill from which the the Republic it was officially abolished. Fog is sighted the best: “Ey şânlı avcı, Transition from one rule to another is rarely dâmını bîhûde kurmadın! Atdın… Fakat 36 without war. Foreign influences and open yazık ki, yazıklar ki vuramadın!” (Glorious warfare are surely existent. Yet, events hunter! You did not set your trap in vain! occurring within during the change of rule You shot… Yet, more’s the pity you could are in the nature of an unnamed secret war. not hit) Namık Kemal waged war against the Mehmet Âkif, who gives the epithet “ringer” sultanate which he regarded as a rule of to Tevfik Fikret, probably as a reference to captivity: “Görüp ahkâm-ı asrı münharif the place where he worked, demonstrates sıdk u selâmetten / Çekildik izzet ü ikbâl ile that he is the real follower of Namık Kemal, 34 bâb-ı Hükûmet’ten” (upon seeing rules of not Fikret who names him “molla sırat” (a the age deviated from honesty and peace / reference to the journal, ‘Sırat-ı Müstakim’ we withdrew from the door of government in which Akif published), in a poem he with dignity and prosperity). Those coming dedicated to another opponent of after Kemal turned the sultanate to the sultan Abdülhamit, Mithat Cemal, “İstibdad” and waged war against the sultan, the owner of the sultanate. Abdulhamit was the one 33 Güngör, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, 17. 35 Zariç, “Recaizade Mahmut Ekrem’in Nefrin ve 34 Göçgün, Namık Kemal’in Şairliği ve Bütün Şiirleri, Tevfik Fikret’in Sis Adlı Şiirleri Üzerine 7. Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, 39-59. 36 Fikret, Rübab-ı Şikeste, 34. 366 (oppression).37Another Tevfik, Rıza Tevfik mâderini (Let the enemy thrust his grasps the gravity of the situation only after dagger into the motherland’s bells are silenced and ringers start to speak: bosom / someone to save his ill- “Sultan Abdülhamid Han'ın Ruhâniyetinden fated mother is accessible)39 İstimdat”38 (Help from the spirit of Sultan Abdulhamid Han). Atatürk, whose name became Mustafa CONCLUSION Kemal with relation to Namık Kemal, Mehmed Emin (Yurdakul) presents his declares from the parliament dais in the eve poem “Anadolu’dan Bir Ses Yahud Cenge of abolishment of the Sultanate and Giderken”, which he wrote about 1897 foundation of the Republic that he is worthy Turkish-Greek war and which is regarded as of his namesake: the inception of Turkism, to Cemaleddin Friends, I will present a word or Efgani whom he considers as his master. two in order to articulate the Efgani states his appreciation of the poem feelings risen from extremely with the expression “Here your real valuable words of Muhittin Bey. literature is this!” and encourages him to Our nation is more hopeful today write in this direction. Efgani, who is than all its past and ancestors. I am considered among pioneers of the new saying that to express this: Turkish state, has also a demand from him. deceased Kemal, by his own Akçura conveys this demand, which he expression, a watchman to our believes to be made for the purpose of heavenly homeland said: ‘Vatanın “widening the poet’s horizon of ideals a bit bağrına düşman dayadı hançerini / more”, from his mouth: “I want to see a peer Yok mudur kurtaracak bahtı kara of this which will give the spirit of mâderini’ (The enemy has revolution.”40 thrusted his dagger into the The spirit of revolution that Efgani wanted motherland’s bosom / isn’t there to see can be thought in relation to the order anyone to save his ill-fated given by Napoleon Bonaparte to General mother). I say from this dais with Gentili exactly a hundred years ago in 1797 the title of president of this for the invasion of Ionian islands “if the Supreme Assembly, in the name society is inclined toward independence, of each member making up your encourage this inclination of theirs and do supreme committee and in the not hesitate to say their ideas about Greece, name of my nation: Vatanın Athens and Sparta”. 41 It can give an idea on bağrına düşman dayasın hançerini the historical scope of the matter that English / Bulunur kurtaracak bahtı kara orientalist E. J. W. Gibb declared his opinion 37 Ersoy, Safahat, 204. 40 Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, 112. 38 Bölükbaşı, “Sultan Abdülhamid Han'ın 41 Kuran, Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Ruhâniyetinden İstimdat”. Meseleler. 65. 39 “Birinci İnönü Savaşı Hakkında”. 367 by writing a letter to the poet saying “the alone, and Efgani lives in almost all voice of Turkish nation is heard with your Tanzimat generations. Just in the same vein, work… It seems that it had waited for you the statement of Atatürk, who put the poem for six hundred years.”42 “While going to war” (which begins as Furthermore, it can be said that Mehmed “I’am a Turk”) into execution by founding Emin who said “Cemaleddin is living in the new Turkish state, “Ne mutlu Türküm me”43 on death of Cemaleddin Efgani is not diyene!” (how happy is he who says I'm a Turk) can be thought within this context. BIBLIOGRAPHY A. Hüsnü. Elifba-yı Tefeyyüz, , İstanbul: Dersaadet Matbaası, 1913. Ahmet Cevat. “Çırpınırdın Karadeniz.” Accessed July 31, 2017 https://www.antoloji.com/cirpinirdin- karadeniz-siiri/. Ahmet Haşim, Bütün Şiirleri, prepared by İnci Enginün and Zeynep Kerman, Ankara: Dergâh Yayınları. 2003. Akçura, Yusuf, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981. Alptekin, Turan, Kompozisyon Bilgisi, Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, 1982. Atatürk Kültür Merkezi (2017), “Birinci İnönü Savaşı Hakkında”. Accessed July 31, 2017 http://www.atam.gov.tr/ataturkun-soylev-ve-demecleri/birinci-inonu-savasi-hakkinda, Aydemir, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993. Ayvazoğlu, Beşir, Ömrüm Benim Bir Ateşti Ahmet Hâşim’in Hayatı, Sanatı, Estetiği, Dramı. İstanbul, Kapı Yayınları, 2006. Bölükbaşı, Rıza Tevfik. “Sultan Abdülhamid Han'ın Ruhâniyetinden İstimdat”. Accessed August 01, 2017. https://www.antoloji.com/sultan-abdulhamid-han-in-ruhaniyetinden-istimdat-siiri/. Doğan, Nuri. Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876-1918), İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994. Elçin, Şükrü. Adalara Destanlar. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1983. Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Ankara: Dergâh Yayınları, 2016. Ersoy, Mehmed Âkif, Safahât, prepared by Abdullah Uçman, İstanbul, Çağrı Yayınları. (2013) Gemuhluoğlu, Fethi, Dostluk Üzerine. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1978. Göçgün, Önder, Namık Kemal’in Şairliği ve Bütün Şiirleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1999. Güngör, Erol. Türk Kültürü ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Yayınlar1989 İnalcık, Halil. “Osmanlı Devrinde Türk Ordusu”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü Dergisi, no. 22, (August 1964). Kara, İsmail, and Ali Birinci. “Mahalle Mektebine Başlama Merasimi ve Mektep İlahileri.” Eğitime Bakış Dergisi, no.12 (2008). Karakoç, Sezai. Çıkış Yolu II. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2011. 42 Ibid., 72. 43 Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri. 113. 368 Karakoç. Sezai. Gün Doğmadan Şiirler. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2012. Karatay, Baha Vefa. Mehmetçik ve Anzaklar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1987. Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2010. Koçak, Ahmet (2013), “Savaşı Şiirden Okumak: Çanakkale Zaferinin Türk Şiirinde Akisleri” In Gallipoli History Legend and Memory edited by İbrahim Güran Yumuşak, and M. Mehdi İlhan, 467-479. İstanbul: Medeniyet Üniversitesi Yayınları, 2013. Kuran, Ercüment. Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. Özel, İsmet. Erbain, İstanbul: Çıdam Yayınları, 1990. Tanpınar, A. Hamdi. Yahya Kemal. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982. Tevfik Fikret. Şermin. Ankara: Tevfik Fikret Derneği Yayınları, 1965. Tevfik Fikret. Rübab-ı Şikeste. Prepared by Fahri Uzun. İnkılap ve Aka Kitapevleri: İstanbul, 1973. “The Meanings of The Holy Qur’an translated by Abdullah Yusuf Ali”. Accessed October 04, 2017. http://www.islam101.com/quran/yusufAli/QURAN/5.htm Tuncoku, A. Mete. Anzakların Kaleminden Mehmetçik. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2012. Mahmud of Kashgar. Divanü Lügâti-it-Türk. Translated by Besim Atalay Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992. Yahya Kemal. Kendi Gök Kubbemiz. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1987. Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. Translated by Reşit Rahmeti Arat, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2016. Zariç, Mahfuz. “Recaizade Mahmut Ekrem’in Nefrin ve Tevfik Fikret’in Sis Adlı Şiirleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme.” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no. 1, (2013). Zarifoğlu, Cahit. Ağaç Okul. İstanbul: Beyan Yayınları, 2011. 369 Tatar Rivayet ve Efsanelerde Aksak Timur’un Hayatına Dair Çulpan ZARİPOVA ÇETİN1 Öz Türklerin Türkistan’da kurduğu en büyük devletin -Timur İmparatorluğunun- kurucusu Emir Timur, tarihin gördüğü en büyük askeri, ender komutanlardan ve siyasi dehalardan biri olmuştur. Emir Timur Asya’da Türkçe’nin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı altında yok olup gitmesini de önlemiş, öne geçmesi, örnek olması çığırını da açmıştır. Fakat Timur’un hayatı ve kişiliği ile ilgili daha kendisi hayattayken de ölümünden sonra ve günümüzde de çok değişik, bazen daha çok karalara boyalı görüşler bildirilmiştir. Örneğin, Emir Timur’un adı Tatar rivayet ve efsanelerde de İdil Boyu Bulgar şehrini yıkan zalim bir hükümdar olarak anılır. Fakat rivayetler, tarihi belge sıfatında kabul edilemez ve çoğu zaman tarih olmaktan ziyade tarihi olaylara ve şahıslara halkın münasebeti niteliğindedir. Ayrıca, Timur’un Bulgar şehrini yıkıp yakması ile ilgili bugüne kadar tek bir belgeye rastlanmamıştır. Kazan Tatarlarında korunan, Bulgar Hanlığı döneminde olup biten olayları anlatan “Aksak Timer” adlı rivayet, her ne kadar tarihten uzak olsa da Emir Timur’un biyografisi ile ilgili birçok bilgi içerir. Bu bilgiler, onun hem hayatı hem kişisel ve fiziksel özellikleri ile ilgili olup bazıları doğru bazıları da uydurmadır. Fiziki özellikleri arasında sakatlığı anlatılmaya çalışılırken, kişisel özellikleri üzerinde daha çok durularak zekâsı, kurnazlığı, etrafına insanları toplama kabiliyeti, İslam dinini yaymak için gayret etmesi, din adamları ve mübarek zatlara saygı ile bakması, haber toplama amaçlı memleketinde ve diğer ülkelerde casuslar kullanması, genelde acımasızlığı fakat teslim olanlara merhameti, hiçbir savaşı kaybetmemesi, yardım edenlere karşı vefalı olması vb. anlatılır. Kazan hanlığı dönemi rivayetlerde ise Aksak Timur’un adı daha çok Kazan şehrinin kurulması ile ilgili anılır. Örneğin, “Tamerlan Minaresi” adlı efsanede Timur’un sanata olan ilgisi ve duygusallığı ortaya çıkarılır. Böylece bir zalim olmanın yanında aynı zamanda arkasında ihtişamlı mimari eserler bırakan bir şahıs olarak da gösterilir. Ayrıca, Tatar rivayet ve efsanelerde bazen Aksak Timer, bazen Hantimer, bazen Bitimer, bazen de Tamerlan gibi değişik isimlerle anılır. Mevcut araştırmada Tatar halk edebiyatı alanında daha önce ele alınmayan bir konu üzerinde durulmuştur. Çalışmanın amacı, Tatar rivayet ve efsanelerde Emir Timur’un hayatı, fiziksel ve kişisel özelliği ile ilgili bilgileri bir araya getirip onların gerçekle uyuşup uyuşmadığını analiz metoduyla ortaya çıkarmaktır. Anahtar Kelimeler: Aksak Timur, Tatar, rivayet, efsane. 1 Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, TÜRKİYE 370 Abstract Lame Timur - the founder of one of the greatest empires - the Timurid Empire - was a great soldier, a rare military leader and political genius, who knew the history of mankind. In Asia, he defended the Turkic language and Turkic culture from assimilation, and thanks to him they came to the fore. Timur’s life and personality also differed during and after his life, sometimes contradictory and tinged with black opinions. For example, in Tatar stories and legends his name is mentioned as the villain who destroyed the flourishing city of Bulgar on the Volga. However, stories cannot be considered in the form of a historical document and more often are not the history, but the opinion of the people on the events and historical figures. Besides, there are still no historical documents confirming the burning and destruction of the city of Bulgar by Timur. In the tradition of “Lame Timur”, preserved in the minds of the Tatar people and telling about the events of those years, there is a lot of sometimes implausible information related to the biography (life, human and physical qualities) If information about his physical characteristics consists mainly of information about his injuries to the arm and leg, then features of character (intelligence, wit, cunning, leadership qualities, piety, respect for religious leaders and holy elders, victories in all battles, an established intelligence network , cruelty to the unconquered and mercy to the surrendered, etc.) are revealed much wider. In the legends of the Kazan Khanate period, the name of Lame Timur is mentioned mainly in connection with the founding of the city of Old Kazan. The legend “Tower of Tamerlane” reveals his interest in art and the ability to deeply empathize. Thus, Timur is no longer only a villain, but also as a person who has left wonderful works of architecture for centuries, and just like a father, mourning his daughter. Moreover, in the Tatar legends and legends his name is always mentioned in different ways: Aksak Timer, Hantimer, Bitimer, Tamerlane. The topic chosen for this study was not previously considered in Tatar folklore. The purpose of the work is to collect together all the information about the life, physical and human qualities of Emir Timur, preserved in Tatar stories and legends, and using a text analysis method to identify their plausibility. Keywords: Lame Timur, Tatars, stories, legends. İslam medeniyeti unsurları ile Türk-Moğol 1.GİRİŞ devlet ve askeri teşkilat unsurlarını bünyesinde barındıran ve soyu Türk-Moğol Tarihte Timer, Timerbek, Timer Gurigan, boylarından biri olan Barlaslar'a dayanan, Aksak Timur, Timurleng, Tamerlan gibi Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar, birkaç isim ile anılan Emir Timur’un (1336- Gazneliler, Selçuklular ve Harezmşahlar’ın 1405) hayatı ve kişiliği ile ilgili daha kendisi yıkılmasından sonra Türklerin Türkistan’da hayattayken de ölümünden sonra ve kurduğu en büyük devletin Timur günümüzde de çok değişik, hatta bazen daha İmparatorluğunun veya diğer kullanımla çok karalara boyalı görüşler bildirilmiştir. Timurlular Devletinin kurucusu, tarihin Fakat bütün olumsuz söylenenlere rağmen gördüğü en büyük askeri, hepsi zaferle Emir Timur, tarihin sayfalarına Fars ve sonuçlanan 17 sefer düzenleyen ender 371 komutanlardan ve siyasi dehalardan biri kalacak şekilde darbe aldığından dolayı olarak yazılmıştır. Ayrıca Emir Timur 15. Farsça Timerleng, Türkçe olarak da Aksak Yüzyılın sonlarından itibaren Türk Timer denilmekteydi. Türkler de kendisine edebiyatının büyüme ve gelişme Aksak ya da Topal Timur derlerdi. Adını göstermesini, sanat, bilim ve edebiyat rivayetlerde ve efsanelerde daha çok fiziki dünyasının Timur Rönesans’ını yaşamasını kusuruyla anarak Tatar halkı, yurdunu yıkıp da sağlamıştır. Örneğin, başkenti yağmalayan ve insanlarını kılıçtan geçiren Semerkant'ın ihtişamını arttırmak için cihangirden bir nevi intikamını almış olur. sanatçıları, zanaatkârları, bilim adamlarını, Tatar halk edebiyatında rivayet sözünün şairleri, din adamlarını Semerkant'a anlamı üzerinde durmak gerekirse, çekmeye çalışmıştır. (Aka, 2014: 201). Hatta Arapçadan alıntı olan “rivayet” kelimesi kimi zaman onları zorla Semerkant'a “atalardan, kuşaktan kuşağa anlatılan getirtmiş, ele geçirdiği ülkelerdeki sıradan hikâye, tarih” anlamına gelir ve Kayyum yontma işçisinden en büyük sanatçıya kadar Nasıyri, Şehabettin Mercani, Rıza birçok insanı daha önce görülmedik bir Fahretdinov gibi ünlü XIX. Yy. Tatar biçimde tek bir şehirde toplamayı başarmış maarifçi yazarların eserlerinde sık kullanılır ve Semerkant'ı yeniden yaratmıştır. Böylece (Gılecetdinov, 1987: 10). Bilim adamlarının Semerkant'ı büyük yeteneklerin merkezi çoğu rivayetlerin kökleriyle hatıratlara haline getirmiştir. (Yüksel, 2009: 78). uzandığını, zaman geçmesi ile dilden dile Astronomi ve Fıkıh âlimlerine, seyyidlere dolaşıp değişime uğradığını, hatta zamanla çok hürmet gösteren, onların sohbetlerini tamamen kaybolabildiğini yazar. Ayrıca, dinlemekten büyük keyif duyan Timur kendi onların halk hafızasında korunma süresini de ağzından saltanat mücâdelesini, orduyu ve 200-500 yıl ile sınırlı tutarlar. (Tolstova, devleti yönetme ilkelerini, toplum görüşünü, 1983: 214.) Yani rivayetler, tarihi yılname din anlayışını, felsefesini ve kişisel veya belge sıfatında kabul edilemez ve çoğu ideallerini anlatan “Tüzükat”ında şöyle zaman tarih olmaktan ziyade tarihi olaylara yazar: “Seyyidler, ulema, meşayih, fazıl ve şahıslara halkın münasebeti kişileri kendime yakınlaştırdım. Bunlar niteliğindedir. Rivayetler ancak diğer tarihi benim devlet sarayıma daima gelip giderler, belgeler yetersiz kaldığı zaman tarihi kaynak meclisimi bezeyip süslerlerdi.” (Timur’un olarak kullanılabilir. (Gılecetdinov, 1987: Günlüğü, 2018: 82) 10.) Hacim olarak genelde basit ve kısa olan rivayetler Tatar halk edebiyatında tarihî, köy tarihleri, toponimik (yer adları) ve maişet 2.BULGULAR rivayetleri olarak dört kolda incelenir. Emir Timur’un adı Tatar rivayet ve Bulgar ve Kazan Hanlıkları dönemlerinde efsanelerinde şöhretinden ve şehirler imar olup biten olayları anlatan tarihi rivayetlerin etme özelliğinden ziyade daha çok İdil Boyu birçoğunda Emir Timur’un adı Aksak Timer Bulgar şehrini yıkan zalim bir hükümdar olarak geçer. Örneğin, aynı ad ile anılan bir olarak anılıp adı da halkın hafızasında fiziki rivayette karısı hamile olan Gabdulla adlı kusuruna bağlı olarak Aksak Timer şeklinde köylü bir adamdan ve rüyasında kellesinin korunmuştur. Emir Timur’a, sağ ayağı aksak alındığını gören bir padişahtan söz edilir. 372 Rüya tabircileri padişaha bu rüyayı bir Kim ilk olarak börkü elde ederse o padişah köyde Gabdulla adlı adamın bu günlerde olur.” Bin kişiden 18 kişiyi seçerler, Aksak doğacak çocuğunun gelecekte padişahı Timer “bir, iki, üç” deyince asasına öldüreceğine yorumlar. Bunu duyan giydirilen börkü başka bir değnekle vurup padişah, hamile kadını huzuruna getirip yere düşürür ve “Hiç uğraşmayın, börk karnındaki bebeği tekmeleyip öldürmelerini benimdir!” der. Böylece padişah olur ve emreder. Meydana yatırıp kadının karnını kaçakları beşer beşer bölerek diğer şehirlere tekmeleyen adamlar artık kadının da bebeğin gönderip o şehirlerden haber getirmelerini de öldüğünü söyleyince padişah, kadını emreder. Bir gün Fan şehrinin padişahı toprağa vermesi için kocasına götürmelerini askerleri ile kervanları yağmalayan emreder. Fakat böyle şiddete maruz kalan haydutlara karşı yola çıkar. Mallarını bin kadın ölmez, sadece bayılır ve eşinin yanına deveye yükleyip Aksak Timer de kervanın götürülünce kendine gelip ertesi gün doğum başında yola koyulur ve Fan padişahı ile yapar. Bebek, bir gözü kör, bir kolu çolak görüşünce ona mallarını satmak istediğini ve bir ayağı topal olarak doğar. Böyle bir söyler. Padişah mallara bakarken Aksak işkenceye rağmen annesinin karnında Timer onun kellesini alır ve tacını çıkartıp ölmeyen bebeğe demir anlamına gelen kendi giyer. Böylece Fan’ın da padişahı olur. Timer adı verirler. Böylece bebek, Aksak Daha sonra Aksak Timer askerleriyle Timer adıyla yaşamaya başlar. Aradan yıllar İstanbul’a yönelir. Şehre girebilmek için geçer, 9 yaşında hem annesiz hem babasız yedi kez dolaşmak lazımmış. Çünkü şehrin kalan çocuk bir zengine çoban olur. Bir gün yedi külesi ve tek kapısı varmış. Üç yıl zengin sahibinden kaçan kullar, onun yanına savaşıp şehri alamayınca kuşatmaya karar gelip sürüden bir tane koyun kesip yerler. verir ve bir hile uydurur. Soyunup her yerine Akşam zengin sahibinin yanına dönen safran sürerek hasta görünüm sağlar. Daha Aksak Timer, sürüye aslanın saldırıp bir tane sonra elçisini İstanbul padişahına gönderip koyunu yediğini anlatır. Ertesi gün kaçaklar artık son günlerini yaşadığını ve İstanbul on kişi olarak gelir. Daha sonra sayıları padişahı ile helalleşmek istediğini 300’e çıkar ve Aksak Timer ile beraber anlatmasını emreder. Padişah helalleşmeye zenginin sürüsünü kaçırırlar. Artık sayıları gelince de onu saçından tutup yere vurur ve 800’e ulaşan kaçaklar bir gün sekiz kervanı başındaki tacını çıkartıp kendi giyer. yağmalar. Daha sonra sayıları 1000’e Böylece İstanbul’u alırlar ve Kazan şehrine çıkınca 1000 deveye sahip olurlar ve Aksak yol alırlar. Daha sonra Deviş şehrinin bayan Timer padişah olma hayali kurmaya başlar. padişahını da esir ederler. “Bu şehir artık Bir gün topal bir karıncanın gayretle ağacın köy olmuş.” der rivayeti anlatan ve şöyle tepesine çıkmaya çalıştığını görünce, “Bu devam eder: “Kim bu şehirde Aksak Timer zavallı sakat olsa bile padişah olmak ister, ile ilgili kötü konuşursa onun kapısını siyah peki ben neye olmayım!” diye düşünür ve renge, övenlerin kapısını da ak renge hile yapar. Bütün kaçakları bir araya boyarlar. Sabah olunca siyah renge boyanan toplayıp onlara şöyle der: “Aramızdan biri kapılı evden herkesi götürüp öldürürler.” padişah olmalı. Kimi seçelim? Neyse, ben Böylece Aksak Timer Rusların yaşadığı asamı yere dikip börkümü ona geçireyim. Vladimir şehrine ulaşır. Burada karşına Çar 373 Vladimir’in kızı çıkar ve savaşmadan önce tamamen yetim kalır. Hâlbuki tarihte küçük aygırını şehre fırlatmak gibi bir mucize yaşta onun ancak annesini kaybettiği bilinir. yaratmasını ister. Aksak Timer aygırını Babası ise 1360 yılında Timur 24 kulağından tutup şehre fırlatır. Aygır şehrin yaşındayken ölür. Türk bilim adamı İsmail ortasında bulunan kilisenin zilini kesip Aka “Timur ve Devleti” adlı eserinde “Rus şehirden 3 km kadar uzaklıkta olan yere asıllı bilim adamı V.V. Barthold, Timur’un düşüp teper de tekrar Aksak Timer’e döner. hayatı ve faaliyetlerini anlatan Atın teptiği yerde göl hasil olur. Ama Aksak Zafernamelerde Arap tarihçisi İbn Timer bu seferinden evine dönemez, yolda Arabşah’ın (1388-1450) tesiri ile ‘Timur’un vefat eder. (Tatar Xalık İcatı, 1987: 29-31). da tıpkı Cengiz Han gibi Kazagan’ın Görüldüğü üzere mevcut rivayet, her ne ölümünden sonra başgösteren karışıklı kadar tarihten uzak olsa da Emir Timer’in yıllarında bir eşkıya çetesi reisi sıfatı ile biyografisi ile ilgili birçok bilgi içerir. Bu faaliyet meydanına atıldığını’ ve Timur’un bilgiler, hem Emir Timur’un hayatı hem yol kesici ve asil olmayan birisi olduğunu onun kişisel ve fiziksel özellikleri ile de ilgili yazdığını bildirir.” Diye yazar. (2014: 6). olup bazıları doğru bazıları da uydurmadır. Rivayette de Aksak Timer’in bir köylü oğlu Rivayette Aksak Timer’in henüz doğmadan yani asil soydan gelmemesi ve daha sonra padişahın rüyasına girmesi, hayatı ile ilgili hizmetinde bulunduğu zengin adamın kaçak yazılan Melfuzat ve Tüzükat gibi iki köleleri ile kervanları yağmalamasından bölümden oluşan ve yazarı kendisi olduğu bahsedilir. İbn Arabşah, Timur’un ve tahmin edilen günlüğünde anlatılan rüyalar babasının engin sahralarda dolaşan, akılsız ve dinsiz çoban takımından olduğunu, ile bir benzerlik göstermektedir. Emir Timur’un babası bir gün rüya görür. bacağının yaralanmasını da bir gece bir Yakışıklı bir genç rüyasında onun eline kılıç koyun çalıp sırtında götürürken, çobanın tutturur ve Taragay kılıcı havada sallamaya attığı oka bağlı anlatır. Etrafına dinsiz başlayınca kılıç bütün dünyayı aydınlatan bir imansız kırk kadar sadık şeytanı çevresine ışık saçmaya başlar. Şaşıran Taragay topladığından da söz eder. (Cengiz, 2017: evliyanın büyüklerinden olan Emir 10-12, 15) Büyük ihtimal, Tatar rivayetinde Külal’dan bu rüyayı tabir etmesini ister. Timur’un çobanlık yapması ve eşkıyalarla Emir Külal, rüyayı Taragay’a Tanrı koyun çalması İbn Arabşah’ın tarafından bir oğul verileceğine ve onun yazdıklarından esinlenmiştir. Aynı bütün dünyaya hâkim olup herkesi İslam zamanda, gelecekte toplum başına geçecek dinine geçireceğine, böylece dünyayı şahısların, destan kahramanlarının çocuklukta çobanlık yapması, onları cehalet ve bozukluktan kurtaracağına yorumlar. (Eğilmez, Macit, 2018: 20) gelecekte toplumu idare etmeye hazırlayan Rivayette bir tehlike işareti olan rüya ile epik bir özelliktir. (Urmançe 1999: 32-34). Emir Timur’un otobiyografisinde anlattığı Ayrıca, rivayette anlatıldığı gibi Aksak rüya arasında benzerlik gayet açık: Timur, Timer’in eğitimsiz bir ailede doğması tarihi gelecekte bir hükümdar olacak ve birçok gerçeklerle uyuşmamaktadır. Timur daha 7 padişaha galip gelecek. Mevcut rivayete yaşında okuma ve yazmayı, 9 yaşında beş göre Aksak Timer’in 9 yaşındayken vakit namazı, hüsnü hat-ı öğrenmiş; 12 374 yaşında Kur’an’ı hıfz etmiş ve 16 yaşına düştükten sonra nihayet duvara tırmanmayı kadar tarih, felsefe, coğrafya, hesap ve diğer başarır. Timur, karıncanın durumundan ibret ilimleri tahsil etmiştir.(Kerimov, alıp yeniden büyük bir devlet kurmak ümidi Şamsutdinov, 1995: 16). Timur’un ile faaliyete geçer. (Aka, 2014: 9). Mevcut okuryazar olmadığını iddia eden Rus hikâye rivayette biraz daha değişik anlatılır doğubilimci Vasiliy Barthold (1869-1930) ve karıncanın gayretini örnek alan Timer, bile onun Türk, Arap ve Fars tarihlerini iyi padişah olmaya karar verir. Rivayette Aksak bildiğini, tıp ve astronomi bilimlerine vakıf Timer’un padişah olması, ordusuyla olduğunu kabul eder.(Şakirov, Aslan, 2018: İstanbul’a ve Rusların yaşadığı topraklara 12). İbn Arabşah Timur’un halk arasında yürümesi gibi vakalar ise tarihte doğrulanan akıllı, gayretli, sebatkâr ve ileri görüşlü bir gerçeklerdir. ''Kıymetli bahadırların genç olduğunu, vezirlerin çocuklarından sayesinde pek çok yer fethettim ve 27 akranlarıyla arkadaşlık edip beylerin ülkenin hakanı oldum'' der Timur ve oğullarıyla gezdiğini ve bir gün onlara hükümdarı olduğu ülkeleri şöyle sıralar: geleceği iyi bilen ve kehanette bulunan ''Turan, İran, Rum (Anadolu), Mağrib, ninesinin oğulları ve torunları arasından Suriye, Mısır, Irak-ı Arap, Irak-ı Acem, ülkeleri titretecek, insanları kul haline Mazenderan, Geylan, Şirvan, getirecek bir Sahipkıranın çıkacağına, çağın Azerbaycan, Fars, Horasan, Cidde, hükümdarlarının önünde diz çökeceğine Büyük Tataristan, Harezm, Hotin, yorumladığı bir rüya gördüğünü ve bu Kabilistan, Bahter, Zemin, Hindistan, adamın kendisi olduğunu anlattığını yazar. Gürcistan, Ermenistan ve Kafkasya.'' Böylece bey oğulları onu destekler.(Cengiz, (https://www.yeniakit.com.tr/kimdir/Timur. 2017: 14) Timur’un daha küçük yaşta Erişim tarihi: 10.03.2019) Rivayette Rus etrafına insanlar toplamayı başaran bir lider topraklarına varması ile ilgili bilgiye olduğu zaten rivayette de ortaya gelince, Emir Timur 1395 yılında Toktamış koyulmuştur. Han’ın üzerine yürüdüğü sırada kuzeye de Türk bilim adamları S. Eğilmez ve E. yönelir, Kiev üzerine yürüyerek Macit’in de bildirdiği üzere, “Timur’un en burada Ceneviz kolonilerini ele geçirir ve büyük amaçlarından biri, Maveraünnehir’in Moskova'ya yol alır. Ryazan topraklarından hükümdarı olmaktı.” (2018: 22) Yukarıda geçip Yelets şehrini de alır fakat anlatılan rivayette de Aksak Timer’in beklenmedik bir an Rus topraklarını ele padişah olma hayali kurduğu anlatılır. geçirmekten vazgeçip Semerkant’a döner. Ayrıca, bu fikri desteklemek için rivayette (Bezertinov 2001: 294-295) karınca hakkındaki meşhur hikâye de yer Fiziki sakatlığı anlatılmaya çalışılırken alır. Bu hikâye şudur: Sistan seferinde gerçekten elinin felçli ve bacağının topal elinden ve ayağından yaralanan Timur bir olmasına rivayette bir de bir gözünün kör gün duvara dayanıp üzüntü içinde artık her olduğu eklenip uydurma yolundan gidilir. şeyden elini-eteğini çekip bir köşeye Araştırmacılar, görünüşü ürkütücü olan çekilmeyi düşünür. O an duvara tırmanmaya Timur’un, suratı oldukça asık, sağ eli felçli başlayan fakat biraz sonra yere düşen zayıf ve sağ ayağı da topal olduğunu yazarlar. bir karıncayı görür. Karınca birkaç defa Sistan savaşı sırasında 1383 yılında 375 düşmanın attığı oktan Emir Timur sağ elinin haykırıdır. Timur, putperestlere ağır bir iki parmağını kaybeder, sağ bacağının darbe indirme amacı ile 1404 yılında dizinden de ağır yara alıp topal kalır. Bu Doğuya bir sefer düzenlediği sırada sakatlığından sonra Timerleng veya Aksak günümüz Kazakistan Cumhuriyeti sınırları Timur olarak anılmaya başlar. (Eğilmez, içinde bulunan Otrar’da aniden hastalanıp Macit 2018: 29) Bu hususta Aksak Timur vefat eder. (Aka, 2014: 44-45). kendisi şöyle yazar: “Savaştan başka çare “Aksak Timer” adlı rivayette Emir Timur’un kalmayınca çaresiz olarak yollarını keserek sadece fiziksel değil kişisel özellikleri savaşa giriştim. O anda bir ok gelip bileğime üzerinde de durulmuştur. Örneğin, zekâsı, saptandı. Başka bir ok ayağımı yaraladı.” kurnazlığı, etrafına insanları toplama (Timur’un Günlüğü, 2018: 35) Diğer bir kabiliyeti, casuslar gönderip haber kaynakta Timur’un 19 yaşındayken 7 gün toplaması, hiçbir savaşı kaybetmemesi gibi. hasta olup ateşler içinde yatakta yatması ve Emir Timur’un hayatını araştıran bilim bunun nedeninin, elinin parmakları arasında adamlarına göre daha küçük yaştayken oluşan bir yaraya enfeksiyon kapması Timur, hem günlük hayatta hem askeri anlatılır.(http://militera.lib.ru/bio/kornienko oyunlar sırasında etki yaratıp etrafında _av01/kornienko_av01.html. Erişim tarihi: bulunan yaşıtlarını bir araya getirme 10.03.2019) 1941 yılında Semerkant’ta Emir kabiliyetine sahipti. (Prawdin 2006: 415) S. Timur’un Gur-i Emir türbesinde bulunan Eğilmez ve E. Macit de Timur’un kabri açılınca Rus antropolog M.M. “uyguladığı esnek siyaseti, kişisel itibarı, Gerasimov 1.73 boyunda olan Emir savaş ve silah konularındaki üstün yeteneği Timur’un sağ elinin felçli ve sağ ayağının beylerin ve ulemanın etrafında toplanmasını aksak olduğunu bilimsel bir şekilde kanıtlar sağladı.” Diye yazarlar.(Eğilmez, Macit ve bulguları “Portret Tamerlana” 2018: 120). (“Tamerlan’ın Portresi”) adlı makalesinde yayınlar.(Vorobyov, 2005) Fakat mevcut “Aksak Timer” adlı rivayette Emir Timur’un rivayette halk edebiyatı türüne özgü olarak askerlerini dört tarafa haber toplamaya Emir Timur’un fiziksel kusurları daha göndermesi de anlatılır. Bütün zamanını değişik bir şekilde –doğmadan önce savaşta at üzerinde geçirmesine rağmen annesinin karnında şiddete maruz kalması büyük bir coğrafyayı idare etmeyi başaran ile- anlatılır. Aksak Timer’in Hantimer adlı Timur’un kendi ülkesinde, halk arasında Moğol hanı olarak anıldığı “Tuybike haber toplayan görevliler dâhilinde diğer Kazanı” adlı diğer bir rivayette ise Timur’un ülkelerde de casusları vardı. (Cengiz, 2017: aksak kalması halk ile Hantimer arasında 112). Timur, askeri strateji yapmakta çok gerçekleşen amansız savaşta Hantimer’in sol güçlü olup bütün düşmanlarını yanıltmayı dizinden okla vurulması ile anlatılır ve o başarmıştır. Çıkacağı seferlere çok önceden günden beri Aksak Timer diye hazırlanır ve casusları, düşman ordularının adlandırılmaya başlandığı dile nerede bulunduğunu, onların maddi getirilir.(Tatar Xalık İcatı, 1987: 43). durumunu Timur’a çok önceden haber Rivayette Aksak Timer’in Rus topraklarına ederlerdi. Bu casuslar sufi, derviş, tüccar, gelince ölmesine gelince bu, tarihi gerçeğe müneccim, asker, sanatkâr olarak çeşitli 376 ülkeleri dolaşır, bu ülkelerin şehir, kasaba, “Hudâ’nın dînine, Muhammed Mustafa’nın yolları ve ileri gelenleri ile ilgili bilgi şeriatına dünyâda revaç verdim. Her yerde toplayarak Timur’a bildirirlerdi. Daha sonra ve her zaman İslâm dinini Timur bu ülkeye gelip o şehir ile ilgili destekledim.”(Timur’un Günlüğü, 2018: 72) sormaya başlayınca büyük bir hayret ve Bilindiği üzere, Müslüman bir anne ve şaşkınlığa yol açardı.(Aka, 2014:163). Emir babanın çocuğu olarak dünyaya gelen ve ilk Timur, Horasan’a doğru yola çıktığında dini bilgilerini onlardan alan Timur, okul karşılaştığı bir kervanla beraber bir casusu çağına geldiğinde Keş’teki dervişlerin gizlice gönderdiğini kendisi de medreselerine devam ederek İslamiyet yazar.(Timur’un Günlüğü, 2018: 49) Ayrıca, hakkında daha geniş bilgiler edinir. (Aka, Emir Timur, kimseye gerçek planlarını 2001: 459) Ehl-i Beyt’e ve seyyidlere aşırı anlatmaz ve bir şekilde çıkışta bulunup en bir sevgi ve saygı besler. 15. yüzyılda İran'da son anda planını değiştirir ve kimsenin yaşamış ünlü bir Timur Devleti tarihi yazarı beklemediği yerden hücüm Şerafeddin Ali Yezdi’nin (?-1454) yazdığına edermiş.(Vorobyov, 2005) göre k ararlarını alırken her zaman Allah’a “Barac Nesli” adlı rivayette ise Aksak teslim olan, savaştan önce iki rekât fetih ve Timer’in Bulgar şehrini harap ettikten sonra zafer niyazıyla hacet namazı kılan, Allah o zamanlar Samat Han ve Barac halkı yolunda adaklar adayan Emir Timur, Orta yaşadığı Bilar şehrine yönelmesi anlatılır. Asya göçebelerinin İslamlaşmasında büyük Han halkına şöyle der: “Eskiden bu rol oynamıştır.(Cengiz, 2017: 80-81) topraklara Barac nesli gelip yerleşti, ama Ayrıca, Hindistan’dan Hıristiyan artık daha güçlü olan Aksak Timer dayadı misyonerlerin kovulmasını ve bu kıtada kapımıza. Ne yapalım?” Halk her ne kadar Müslümanlığın yayılmasını da sağladı. Her savaşma taraftarı olsa da Samat Han ne kadar Allah’a inanan Emir Hıristiyanları mübarek bir zata –veliye- danışmak ister. kılıçtan geçirdiği gibi Müslümanlara karşı da Veli minareye çıkar ve Aksak Timur’un amansız olsa da ele geçirdiği her ülkede âlim ordusunu gözden geçirirken o orduda Hz. ve şeyhlerin incitilmesine müsaade etmez, Hızır (a.s.)’in de olduğunu görür. Bunun onları koruma altına alırdı.(Cengiz, 2017: üzerine veli, Samat Han’a savaşmaktan 114) Timur’un en önemli manevi Hocası da vazgeçmeyi ve kapıları açıp teslim olmayı Peygamber Muhammed (s.a.v.)’in önerir. Aksak Timer ise şehre girince halkı sülalesinden gelen Şeyh Mir Seyit Bereke kılıçtan geçirir, akşam olunca da casus idi. 1370 yılında Timur hâkimiyete olarak kendisi halkın içine karışıp bu zulmün geldiğinde Şeyh Mir Seyit Bereke ona büyük sebebini sorar. “Aksak Timer” diye cevap bir gelecek vaat ederek iktidarın simgesi verenleri öldürür, zulmün sebebini kendinde olan davul ile sancağı vermiştir. Timur’un bulanları da azat eder.(Tatar Xalık İcatı, bütün seferlerinde yanında olmuş, 1391 1987: 31-33). Yirmi yedi ülkenin hâkanı yılında Toktamış ile savaşa da hayırduasını olan Tîmûr Han, başarılarının sırrını 12 vermiştir. Mir Seyit Bereke Gur Emir’de maddede toplamış ve bunlara, oğullarının defnedilmiştir. Emir Timur da Hoca’sının da uyması vasiyetiyle “Tüzükat” adlı ayakucunda defnedilmek istemiş ve vasiyeti eserinin ilk maddesinde şöyle belirtmiştir: yerine getirilmiştir. Diğer manevi Hocası da 377 sofu şeyhi Burhan ad-Din Sagarci’nin oğlu yerine getirilmediği, Cuma namazının Ebu Seyit idi. 1397 yılında Timur, Hoca okunmadığı, Ramazan ve Kurban Ahmed-i Yesevi’nin mezarını ziyaret için bayramlarının yapılmadığından dolayı Yesi’ye gider, burada Hoca Ahmed-i buralara İslam düzenini yerleştirmek için Yesevi’ye hürmeten kabri üzerine türbe Allah Teâlâ’nın Aksak Timer’i gönderdiği yaptırır ve yerli dervişler ve gelecek anlatılır. Bulgar halkını sözle yola misafirler için kocaman bir kazan getiremeyen Aksak Timer şehri yıkar, yapmalarını emreder. Yanişeyhlerin halk Bikçura Han’ın ve 12 vezirinin kellesini alır, üzerinde manevi etkilerinden istifade etme kadınları esir düşürüp askerlerine dağıtır, 36 amaçlı bazen İslami bir siyaset takip âlimi idam eder ve Bulgar halkını yurdundan eder.(Aka, 2014: 170-171). Bütün bu sürer. XVI yy. Tatar tarihçi Hisameddin yazılanlara bakarsak, “Barac Nesli” adlı Bulgari bu hususta Aksak Timur tarafından rivayette velinin Aksak Timer ordusunda Bulgar şehrinin 3 gün içinde sanki hiç Hz. Hızır (a.s.)’i görmesi hiç şaşırtmaz. olmamış gibi yerle bir edilmesini yazar. Hiçbir savaşı kaybetmeyen Timur, tüm Şehrin taştan olan surlarını kırıp taş kalbiyle Allah’tan daima zafer dilermiş. parçalarını İdil nehrine atıp Biçura Han ile Bizzat Timur’un emri ile yazılmış olan 12 vezirinin kellelerinin alınmasını Nizameddin-i Şami’nin Zafername’sine emrettiğini, inci gibi güzel kızları da köle göre Allah, Timur’u devlet ve saadet için edip seraskerlerine dağıttığını, 32 âlimi ve yaratmıştır. Şami’nin eserine paralel olarak Bulgar’da etkili olan asil insanları astığını, diğer Timurlu kaynaklarda da Allah’ın şehrin halkını da bu topralardan kovduğunu Timur’u büyük işler için hazırladığı ve onu anlatır.(Urmançe 1999: 107-108).Yukarıda belalardan koruduğu ifade edilmektedir. anlatılan rivayette Aksak Timer İslam Yani Tatarlarda korunan rivayette Hz. Hızır dininin bekçisi, koruyucusu ve mübarek zat (s.a.)’in onun ordusunda görünmesi, işte bu olarak gösterilir. Türk bilim adamı Musa savaştan da zaferle çıkacağına bir işarettir. Şamil Yüksel, çeşitli kaynaklara dayanarak (Yüksel, 2009: 43) Emir Timur Timur’un dini hayatında namaz kılmanın “Tüzükat”ında kendisi de şöyle yazar: “Ben önemli bir yere sahip olduğunun, değişik sınayarak ve görerek bildim ki, düşman zamanlarda vakit namazı, Cuma namazı, askerini yenmek yahut onlara yenilmek bayram namazı, cenaze namazı, türbe çokluk veya azlıkla alakalı değildir. Belki bu ziyaretlerinde nafile namaz, savaşlar işler Tanrı’nın yardımı ve kulun tedbiri ile sırasında veya çeşitli münasebetlerle hacet olur.”(Timur’un Günlüğü, 2018: 24). ve şükür namazları kıldığına, mübarek günlerde ve türbe ziyaretleri gibi çeşitli 16-18. yüzyılda Volga-Tatar edebi diliyle yazılan ve diğer destan parçalarının da yer vesilelerle fakirlere ve muhtaçlara sadaka aldığı “Defter-i Cengiznâme”de getirilen ve dağıtıp zekât verdiğine, Kuran-ı Kerim’i en dolu haliyle H. Möslimi’nin Ortaçağ’ın ezbere bildiğine, hadis eğitimi aldığına dair edebi yadigârı olan “Tavarih-ı Bolgariya” yazar.(Yüksel, 2009, s. 26-27). Fakat Tatar adlı eserinde yer alan “Bolgarnıŋ Harap halkbilimci Fatih Urmançe, mevcut Buluvı” (“Bulgar’ın Harap Olması”) adlı rivayetin Bulgar halkı tarafından rivayette Bulgar’da İslam kanunlarının yaratıldığını şüphe altına alır ve boş yere bu 378 kadar ağır cezalara duçar olan bir halkın düşer. Aynı yıl 1391’de (belki de 1395’te) böyle bir eser yaratması imkânsızdı Rus topraklarına giderken Aksak Timur’un der.(Urmançe, 2005: 180-182.) askerleri Bulgar ülkesinin güney uluslarını “Barac Nesli”, “Bulgar’ın Harap Olması”, tarumar eder. Bu hususta Tatar halk “Yanmayan Kız”, “Kırk Kız”, “Ateşsiz destanları, birçok rivayet efsane ve beyitte Kaynayan Kazan”, “Tuybike Kazanı”, de uzun uzun anlatılır: “Kaban”, “Eski Kazan Şehrinin Kurulması” Timérden ve taşlardan salgan binalar veyran, ve “Kazan Tarihi” adlı rivayetlere gelince, Ni sebepten uldı veyran, gafiller ulır heyran. onların hepsinde Emir Timur’un tarihe Cihannı tétretméş idé sinéŋ olug şevketéŋ, geçtiği kişisel bir tarafından - acımasızlığından, zalimliğinden- bahsedilir. Kayda milkéŋ, kayda gıylméŋ, kayda böyék Örneğin, “Kaban” adlı rivayette Aksak devletéŋ. (Urmançe, 2006: 48-49). Timer Bolgar şehrini yıkınca, bütün sakinlerini öldürüp evlerini ateşe verir. “İskè (Demirden ve taştan yapılan binalar viran, Kazan Kalasınıŋ Korıluvı” (“Eski Kazan Şehrinin Kuruluşu”) adlı rivayette de Aksak Ne sebeple oldu viran, gafiller olur hayran. Timer’in Bolgar şehrini “harap edip, halkını Cihanı titremiş idi senin ulu şevketin, asıp kestiği zaman, Bolgar ülkesinin Nerede mülkün, nerede ilmin, nerede büyük Gabdulla adlı hanını da öldürdüğü”, “Bolgar devletin? – Çev. Ç. Z.Ç.) şehrini yıktığı, sonra ateşe verip, yer ile bir ettiği” ve “şehir halkının ne kadar af dileyip yalvarsa da Aksak Timer’in hiç kimseye 10 yaşında iken ailesi ile birlikte Timur aman vermediği”, “kesip öldürdüğü tarafından Şam’dan Semerkant’a götürülen insanların cesetlerini bir araya getirip ateşe İbn Arabşah “Acaibu’l-Makdur” adlı verdiği”, “Bulgar yurdunda insan kanı eserinde Timur’un daha doğumunda iki içerek uzun süre bayram ettiği” ve Bulgar avucu da taze kan ile dolu olduğunu ve bunu şehri ile beraber Suvar, Kızlar, Yüketav vb. kâhin ve falcıların kimisi onun bekçi, kimisi Bolgar şehirlerini de ateşe verip, insanlarını hırsız ve eşkıya, kimisi insan kasabı kılıçtan geçirdiği anlatılır. (Tatar Xalık İcatı, olacağını söylerken, kimileri de zamanın 1987: 152). “Yanmıy Torgan Kız” hâkimi manasına gelen sahipkıranlık alameti (“Yanmayan Kız”) adlı rivayette yine Aksak olmakla beraber ileride çok kan dökeceği, Timur’un Bolgar şehrini ateşe verip acımasız bir cellat olacağını ileri sürdüğünü sakinlerini kılıçtan geçirmesi ve “dereceye, yazar.(Cengiz, 2017: 10) Söylentilere göre yaşlı genç olmasına, burada yaşayan Timur, İsfahan'da 70 bin kişiyi kılıçtan insanlara hiç acımadan neredeyse hepsini geçirerek kafataslarından kule yığmış ve bu yok edip kadınları ve çocukları esir alması” nedenle ''Kellelerden kule yapan hükümdar'' söz konusudur. Tarihte Aksak Timur ile olarak anılmaya başlamıştır. Tuktamış Han savaşları Bulgar tarihinde (https://www.yeniakit.com.tr/kimdir/Timur karanlık iz bıraktığı bir gerçektir. 1391 Erişim tarihi: 10.03.2019) Günahını yılında Kunduzca boyunda gerçekleşen sevabından, zulmünü adaletinden çok büyük savaş, Bulgar’ın güney sınırlarına göstermek isteyen araştırmacılar Timur elde 379 geçirdiği şehirleri yakıp yıkmış, insanlarını bilindiği üzere Timur, ona yapılan iyiliği da kılıçtan geçirmiş ya da diri diri toprağa unutmaz ve vefasını gösterirmiş: “İyilere gömdürmüştür gibi düşünceleri paylaşırlar iyilik yaptım, kötülerini ise kendi kötülükleri ve bu zulmün sebebi de Timur’un elde ettiği ile baş başa bıraktım. Kim bana dostluk toprakların askeri gücünü yok etme isteği yapmış ise dostluğunun değerini olarak gösterilir. Böylece yakılıp yıkılan unutmadım. Ona iyilik yaparak insanlık topraklarda uzun yıllar ordu gösterdim. Kim bana hizmet etmiş ise toplanamazmış.(https://topwar.ru/93869- hizmetinin karşılığını verdim.” (Timur’un zheleznaya-armiya-timura-voyna-s- Günlüğü, 2018: 74) Örneğin, “Utsız Kaynıy ordoy.html Erişim tarihi: 10.03.2019) Bazı Torgan Kazan” (“Ateşsiz Kaynayan bilim adamları da Timur’un ele geçirdiği Kazan”) adlı rivayette Aksak Timer, burada topraklarda anlatılan gaddarlığı, zalimliği Büler olarak geçen Biler şehrini almaya tamamen kulaktan doldurma olduğunu gelir. Ama ne kadar savaşsa da bir türlü şehri anlatırlar. Hiçbir kafatasından yığılan elde edemez. Daha sonra dilenci kıyafeti kulenin kendisinin değil hatta bir parçasının giyip Büler’de yaşlı ve geveze bir kadının bulunmaması ve daha fazlası, bu gibi zulmü evine girer. Yaşlı kadın Aksak Timur’un kim Emir Timur’un bizzat kendisinin olduğunu bilemez ve “Aksak Timur bu şehri yapmasının hiçbir kanıtı bulunmamıştır. Rus ancak güvercinlerin bacaklarına ateş tarihçi A.V. Korniyenko’nun da bildirdiği bağlayıp uçurunca alır. Evlerimizin çatısı gibi bir kez savaşı başlatarak bir “hiç”ten samandandır, şehir kül olur biter” diye istediği iktidara eren Timur tabi ki onu istemeksizin memleketinin yakılıp devam etmek zorundaydı. Devlet yıkılmasına sebep olur. Yaşlı kadının verdiği adamlarına ve memurlara maaş bu bilginin karşılığında Aksak Timer ona ödenmeliydi, savaş ise askerleri canını kurtarmak için bütün malını toplayıp doyurmaktaydı. Eğer seçtiği yoldan Büler’i terk etmesini emreder ve der ki sapsaydı önce askersiz kalırdı, sonra kellesi “Nerede altına ateş yakmadan kazanın de alınırdı. kaynarsa, oraya yerleş.” İşte günümüz (http://militera.lib.ru/bio/kornienko_av01/k Kazan şehrinin bu yaşlı kadının kazanın ornienko_av01.html Erişim tarihi: ateşsiz kaynadığı yerde kurulduğuna 10.03.2019) Araştırmacı E.B. Ekinci ise bu inanılır. Yani Aksak Timer, Biler şehrini hususta şöyle yazar: “Emir Timur’un 6000 almasına isteksiz de olsa yardım eden yaşlı km yol yürümüş 300 bin kişilik ordusunda kadının buna karşılık olarak hayatını her türlü adam vardı. Zaptu raptı güç olan bu kurtarır. (Tatar Xalık İcatı, 1987: 43). kadar askerin, harb sırasında yaptığı Mevcut rivayette anlatılanlar Dağıstan zulümlerin hepsini Emir Timur’a yüklemek halkında korunan bir efsane ile benzerlik yersizdir.” (Ekinci, 2010). gösterir. 1396 yılında Kafkas’a dönünce Bulgar şehrinin yıkılmasını anlatan bazı Timur, Dağıstan’a tekrar hücum ederek rivayetlerde Aksak Timur’un adı Eski Kazan Salatavi dağına ulaşır. Askerleri ile güneye şehrinin kurulması ile ilgili anılır. Fakat bu doğru yol alan Tamerlan Şura-Özen adlı rivayetlerde onun acımasızlığı yanında artık nehre yaklaşır ve büyük bir kayanın üzerine vefası da dile getirilir. Zaten tarihten de kendine çadır kurdurur. Timur, Kadar 380 kalesini kuşatırken kale içinde bulunan insan Tamerlan’ın kızı yiğidin yakışıklı ve sayısını öğrenmek ister ve bir hile yapar. cengâver olduğunu duyar ve bir gece Kadar’a yakın bir yere çeşme başına üç zindanda onu ziyaret eder. Sohbet ederken bacaklı şalvar astırır. Sabah yaşlı bir kadın bir birlerine âşık olan iki genç kaçma kararı o şalvarın asıldığı yere gelir ve şaşkınlıkla alır. Kız bekçilerle konuşup zindanı açtırır “Kadar’da 7777 ev bulunur, her evde birer fakat gece yarısı fazla uzaklaşamayan âşıklar yiğit vardır. Fakat hangisinin üç tane bacağı Varna köyü yakınında bulunan Kisene gölü var hiç hatırlayamadım şimdi” der. Böylece yanında kamışlıklara gizlenirler. Daha sonra Emir Timur geveze kadından casuslar yiyecek bulmaya giden yiğit döndüğünde yardımıyla kuşatılan kalede olan asker kızın yırtıcı hayvan tarafından parçalanan sayısını öğrenmiş olur ve bu sayı onları gövdesini bulur ve bir müddet sevgilisinin aştığı için kaleyi almaktan vazgeçer. başında ağladıktan sonra memleketine doğru (http://militera.lib.ru/bio/kornienko_av01/k yol alır. Askerler, kızın ölü gövdesini kızgın ornienko_av01.html Erişim tarihi: ve üzgün babası Tamerlan’a getirirler. Kızı 10.03.2019) Her iki rivayette yaşlı kadınlar ihtişamlı merasimle Kisene gölü yakınında geveze oldukları için sır verirler. Fakat Tatar toprağa verirler. Daha sonra Tamerlan, rivayetinde bu sır Timur’un Bulgar şehrini kızının mezarı üzerine güzel bir minare almasına, Dağıstan’da yaşayan rivayette ise yaptırır. Efsanenin Tatar bilim adamı İ. Timur’un kaleyi almaktan vazgeçmesine Nadirov’un kaydettiği diğer bir sürümünde neden olur. Ayrıca, her iki rivayette de yiğidin Tamerlan’ın askerleri tarafından Timur’un kurnazlığı, hile yapması ve yakalanınca savaşta helak olması, kızın da casusluğa başvurması ile ilgili bilgi de bu hasrete dayanamayıp kendini verilir. Tatar rivayetlerinin bazılarında hançerlemesi anlatılır. Bu haberi alan Aksak Timer’in kendisinin de derviş ya da Tamerlan yiğitliğin, aşkın ve sadakatın fakir kılığına girip halk arasında casusluk simgesi olarak âşıkların helak olduğu yere yaptığı anlatılır. “Barac Nesli” ve “Utsız minare inşa etmelerini emreder. (Tatar Xalık Kaynıy Torgan Kazan” (“Ateşsez Kaynayan İcatı, 1987: 214-215, 346). Rusya Kazan”) adlı rivayetler de bunun en güzel Çilyabinsk ili Varna ilçesi yakınında türbe örnekleridir. şeklinde bulunmakta olan 16 metrelik Tatar halk edebiyatında rivayetlerin yanında mevcut yapıta halk hâlâ Tamerlan Minaresi efsanelerin de bir tanesinde Emir Timur’dan der. 1889 yılında arkeolojik kazılar sırasında bahsedilir. “Tamerlan Minaresi” adlı Petersburglu bilim adamı E.Yu. Petri efsaneye göre köy olarak bilinen minarenin dibinden bir kadın iskeleti ile bir erkeğin kafatasını bulur. Kadın mezarından (günümüzde ise Rusya’da bulunan Çilyabinsk ilinde bulunan bir ilçe) Varna ipek kumaş parçaları, iki damla şeklinde bir etrafında Tamerlan ile diğer bir han arasında çift altın küpe ve enfes işçiliği olan iki altın büyük savaşlar olur. Savaşların birinde yüzük bulunur. (Minnegulov 1976: 107- Tamerlan zafer kazanır. Esir düşen 108.) Efsanede minare denilen yapıt, büyük insanların arasında savaşı kaybeden hanın ihtimal türbedir. Çünkü ölenlerin üzerine cesur ve yakışıklı oğlu da varmış. Tamerlan minare değil türbe yapılırdı. Mevcut onu zindana attırıp başına bekçiler diker. efsanede Tamerlan hem bir zalim hem aynı 381 zamanda arkasında ihtişamlı mimari eserler SONUÇ bırakan bir şahıs olarak görünür. Ayrıca, Emir Timur, dünya tarihini, özellikle Türk- başkalara ne kadar gaddar biri olarak bilinse İslâm tarihini çok iyi bilen, dinin, ilim ve de yakınlarına –bu durumda kızına- üzülen sanatın koruyucusu; Asya’da Türkçe’nin, bir baba olarak da çıkar karşımıza. Örneğin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün Şerefüddin Ali Yezdi “Zafername”sinde baskısı altında yok olup gitmesini önleyen, Timur’un çok sevdiği kızı Aka Begi’yi öne geçmesi, örnek olması çığırını açan kaybedince çok üzüldüğünü, evlat acısıyla hükümdardır. Tarihte sıkça anlatılan kan dünya umrunda olmadığını yazar.(Cengiz, dökücülüğü ve yıkıcılığına rağmen 2017: 33) Emir Timur yaklaşık otuz yıl özellikle Semerkant'ın imarına çok önem boyunca geçtiği her yerde yıkıntılar ve vermiştir. Amansız savaşlarından sadece yıkımlar bırakarak acımasız yüzünü maddi ganimet ile değil birçok esnaf, usta, göstermiş olsa da bazı olaylara bakıldığında ressam ve mimarla dönmüş ve yaşadığı taş kalpli olmadığı, heyecanlandığı, coğrafyada birçok şehrin imarını yapmış, ağladığı, sevdiği, yakınlarına ve dostlarına yeni şehirler kurmuş, köprüler, yollar ve bağlı olduğu da görülmektedir. Türk bilim arıklar yaptırmıştır. Ayrıca, Emir Timur adamı İ. Aka’nın da yazdığı gibi “Timur, ilim, sanat, dini ve dünyevi eğitimin de işgal ettiği ülkelerde kan dökme bakımından gelişmesini sağlamıştır. Tarihin akışını Cengiz Han’dan pek geri kalmadığı halde, değiştiren Türk imparatoru Orta Asya’da seferleri arasında zaman buldukça imar Emir Timur, Türkiye’de Timur, Aksak faaliyetlerinde de bulunmuştur.”(Aka, 2014: Timur, Topal Timur, Kazan Tatarları 170). Emir Timur döneminde yapılan ve tarafından da Aksak Timer (“Aksak Timer”, günümüze ulaşan mimari yapıtların çoğu “Barac Nesli”), Hantimer (“Tuybike Dünya Kültür Hazinesine alınmıştır. Büyük Kazanı”), Bitimer (“İskè Kazan Kalasınıŋ cihangir her zaferini mimari bir eserle Korıluvı”), Timerlenk, Tamerlan taçlandırmış olup onları sadece tarihi (“Tamerlan Manarası”) olarak anılmaktadır. olaylara değil kaybettiği sevdiği insanların Bir cengâver olan Timur, kimine göre çok anısına da adardı. Örneğin, bir rivayete göre acımasız, kimine göre yeri gelince çok Bibi-Hanım yapıtı sevdiği eşi Olcay Ağa müşfik bir şahıstı. Bütün tarihçiler de için yapılmıştır. Kendinden daha erken vefat Timur’un Bulgar şehrini yakıp yıkması eden kız kardeşlerine de Semerkant’ta Şah-i konusunda ortak fikre gelmemelerine Zinda türbesini, kabiliyeti ile kendisine rağmen Tatarlarda korunan birçok rivayet benzeyen en sevdiği ve veliyaht ilan etmeyi efsane ve beyit, İdil Boyu Bulgar şehrinin düşündüğü torunu anısına da daha sonra Aksak Timur tarafından acımasızca ateşe kendisi, sevdikleri ve birçok torunu da verildiğine ve halkın da kılıçtan geçirildiğine defnedileceği Gur-i Emir türbesini işaret etmekte. Örneğin XVI yy. Tatar yaptırmıştır.(Vorobyov, 2005) tarihçi Hisameddin Bulgari bu hususta Aksak Timur tarafından Bulgar şehrinin 3 gün içinde sanki hiç olmamış gibi yerle bir edilmesini yazar. Şehrin taştan olan surlarını kırıp taş parçalarını İdil nehrine atıp Biçura 382 Han ile 12 vezirinin kellelerinin alınmasını kahramanlarına benzetilerek emrettiğini, inci gibi güzel kızları da köle anlatılmaktadır. Ayrıca, onlarda doğal edip seraskerlerine dağıttığını, 32 âlimi ve olarak halk edebiyatı eserlerine özgü Bulgar’da etkili olan asil insanları astığını, uydurma da bulunur. Fiziksel özelliklerinin şehrin halkını da bu topralardan kovduğunu yanında gerçek bilgilerle ortaklık gösteren anlatır.(Urmançe 1999: 107-108). Bulgar kişisel özellikleri de tasvir edilir. Tarihte şehrinin yıkılmasını anlatan bazı Aksak Timur ile Tuktamış Han savaşları rivayetlerde Aksak Timur’un adı Eski Kazan Bulgar tarihinde karanlık iz bıraktığından şehrinin kurulması ile ilgili anılır ve dolayı rivayetlerde Timur genelde soysuz, acımasızlığı yanında artık kendisine yapılan eşkıya, kurnaz zalim bir karakterdir. Fakat iyiliği unutmaması ve vefası da dile getirilir. bu gibi olumsuz özellikleri yanında doğal “Tamerlan Minaresi” adlı efsanede ise hem olarak onun olumlu tarafları da göze çarpar. bir zalim hem aynı zamanda kızının Örneğin, zekâsı, hükümdar olma isteği, ölümüne üzülen bir baba ve arkasında etrafına insanları toplama kabiliyeti, her ihtişamlı mimari eserler bırakan bir şahıs yerde ve her zaman İslâm dinini olarak görünür. desteklemesi, casuslar gönderip haber Bazı rivayetlerde Aksak Timer gerçeğe toplaması, hiçbir savaşı kaybetmemesi gibi. yakın bir şekilde, bazılarında da destan KAYNAKÇA 1. Aka, İsmail (2001) Timur Sadece Bir Asker mi İdi? Belleten, LXIV/240, s. 459. 2. Aka, İsmail. (2014). Timur ve Devleti.3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 3. Bezertinov R.H. (2001) Tatarı, Türki – Potryasateli Vselennoy (İstoriya Velikih İmperiy). 2 İzdaniye. Novosibirsk: TSERİS. 4. Cengiz, Oğuzhan. (2017). Timur. 2. Baskı. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları. 5. Eğilmez, S. Macit, E. (2018). Bozkırın Son Fatihi Emir Timur Tarihi ve Avrupa Diplomasisi. Ankara: Gece Kitaplığı. 6. Ekinci, E.B.(2010). Namağlup Bir Hükümdar Emir Timur. Türkiye, 28 Temmuz. 7. Gılecetdinov, S. (1987). Rivayetler, Lègèndalar Hem Mifologik Hikeyatler Turında. Tatar Xalık İcatı. Rivayatler Hem Lègèndalar. Kazan: Tatarstan Kiitap Neşriyatı, s. 5-18. 8. Kerimov Ş., Şamsutdinov, R. (1995) Sahipkıran Emir Timur ve Onun Saltanatı, Andican: Andican Neşriyatı. 9. Minnegulov H. Yu. (1976). Seyfi Sarai. Tormışı Hem İcatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. 10. Prawdin, Michael (2006). Mongol Empire; İts Rice and Legacy, With a New İntroduction by Gerard Chaliand. New Jersey. 11. Şakirov K., Aslan A. (2018) “Sözbaşı.” Timur’un Günlüğü. Tüzükat-ı Timur. Sahibkıran Emir Timur Muhammed Taragay Bahadıroğlu. Haz. Kutlukhan Şakirov-Adnan Aslan. 6. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, s. 9-15. 12. (1987) Tatar Xalık İcatı. Rivayatler Hem Lègèndalar. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. 13. (2018) Timur’un Günlüğü. Tüzükat-ı Timur. Sahibkıran Emir Timur Muhammed Taragay Bahadıroğlu. Haz. Kutlukhan Şakirov-Adnan Aslan. 6. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları. 383 14. Tolstova L.S. (1983) “İspolzovaniye Folklora Pri İzuçenii Etnogeneza i Etnokulturnıh Svyazey Narodov.” Folklor i İstoriçeskaya Etnografiya. M: Prosveşeniye, s. 214-272. 15. Urmançe, F. (1999). Narodnıy Epos “İdegey” Kazan: İzdatelstvo “Fen” 16. Urmançe, F. (2005). Tatar Halık İcatı. Kazan: “MEGARİF” Neşriyatı. 17. Urmançe, F. (2006). Kaharmannar Yıldızlığı: Tarihi-Folkloristik Oçèrklar. Kazan: “Dom Peçati” Neşriyatı. 18. Vorobyov, Aleksandr. (2005) “Taynı Vokrug Timura.” Vokrug Sveta, Fevral 2005(2773). 19. Yüksel, Musa Şamil. (2009). Timurlarda Din-Devlet İlişkisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 20. http://militera.lib.ru/bio/kornienko_av01/kornienko_av01.html, erişim tarihi: 10.03.2019. 21. https://topwar.ru/93869-zheleznaya-armiya-timura-voyna-s-ordoy.html, erişim tarihi: 10.03.2019. 22. https://www.yeniakit.com.tr/kimdir/TimurErişim tarihi: 10.03.2019. 384 Postmodern Dünyada Edebiyat ve Görsel Sanatlar İlişkisi Benal DİKMEN1 Öz İnsana ilişkin en önemli etkinlik alanlarından biri olan sanat için farklı dönemlere ve kültürlere göre farklı tanımlar yapılmış ve buna bağlı olarak da sanat disiplinleri çeşitli sınıflandırılmalar içerisinde ele alınmıştır. Klasik güzel sanatlar sınıflandırmalarına göre sanat, görsel sanatlar; resim, heykel, mimarlık seramik, fotoğrafçılık, işitsel sanatlar; müzik, edebiyat, ve dramatik sanatlar; tiyatro, bale, dans gibi sanat türlerini kapsamaktadır. Edebiyat ve görsel sanatlar, sanat tarihi boyunca, aralarındaki ortaklıklar ve farklılıklardan doğan çok yönlü bir ilişkiden faydalanarak, çok çeşitli yollarla birbirlerine bağlanmışlardır. Yazarlar, görsel sanatçılar, okurlar ve alıcı kitle için edebiyat ve görsel sanatların etkileşimi biçim ve içerikle; görsel ve yazılı dilin yorumlanmasıyla; uyarlama, çeviri ve yeniden yazmayla; oluşturduğu etki ve özgünlükle ve sanatçının ve alıcı kitlenin rolleriyle ilgili olarak sürekli genişlemektedir. Postmodernite, küresel anlamda, fakat özellikle 1960'lardan bu yana Batı’da, kurumlar ile şartlarda yaşanan değişimler ve bunların toplumsal ve siyasal sonuçları ve getirdikleri yeniliklerle ilişkili bir konum ya da bir durumdur. Görsel sanatlar ve edebiyatta Postmodern tarz, genellikle eklektizm, konu dışına çıkma, kolaj, pastiş, ironi, ve tarihi atıfların dönüşü ve popüler medyanın benimsenmesi ile karakterize edilir. Postmodern sanatçı da, bir yapıttaki öğeleri ya da tarzları, nesnenin görünür işlevine karşı ya da bu işlevle ilgisiz yollarla da olsa, bir araya getirme özgürlüğüne sahiptir. Postmodern edebiyatın ve görsel sanatların ortak bir diğer özelliği de "yüksek" seçkin ya da ciddi sanat ile "düşük" popüler sanat ya da eğlence arasındaki sınırların aşılmasıdır. Ayrıca, 1970'lerden bu yana feminist, multietnik, çok kültürlü ve post-kolonyal sanatın ortaya çıkışı ve yayılması ise, postmodernizmi tanımlayan önemli yansımalardır. Anahtar Kelimeler: Postmodern, Edebiyat, Görsel Sanatlar. Abstract There have been various definitions on art, which is one of the most important areas of activity for humanity, based on different periods and cultures, and accordingly art disciplines have been dealt with in various classifications. According to the classical fine arts classifications; art has three groups: visual arts (painting, sculpture, architecture, ceramics, and photography), auditory arts (music and literature), and dramatic arts (theater, ballet and dance). Literature and visual arts have been associated with to each other in a variety of ways, throughout the history of art, thus benefiting from a multifaceted relationship and the commonalities and differences 1 Doç. Dr., T.C. İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Görsel İletişim Tasarımı, TÜRKİYE 385 between them. For authors, visual artists, readers and audiences, the interaction between literature and visual arts keep expanding in relation with form and content, interpretation of visual and written language, adaptation, translation and rewriting, its impact and authenticity and the roles of the artist and the audience. Postmodernity is a position or situation in relation with changes in institutions and conditions, their social and political consequences, and the innovations they bring in the global sense, but especially in the West since 1960's. Postmodern style is often characterized by eclecticism, digression, collage, pastiche, irony, the return of ornament and historical reference, and the appropriation of popular media. The postmodern artist, in turn, is free to combine any elements or styles in a work, even in ways that are counter to or irrelevant to the apparent function of the object. Another common trait in postmodern literature and visual arts is the overcoming of the boundaries between the "high" elite or serious art and "low" popular art or entertainment. In addition, the emergence and spread of feminist, multiethnic, multicultural and post-colonial art since 1970's are important reflections defining postmodernism. Keywords: Postmodern, Literature, Visual arts. 1. GİRİŞ seçimi aşamasında yazarın da tıpkı bir görsel sanatçı gibi davrandığı görülebilir. Yazar, Sanat, genel anlamıyla, yaratıcı becerinin görsel bir biçimde ifadesi olarak kelimeler ve türler arasında seçim yaparken, tanımlanabilir. Sanat tarihi boyunca, sanatın ressam boya, ya da kalemler; heykeltıraş da tanımına ait düşünceler sürekli değişmiş, mermer, metal veya kil, vb. malzemeler sanatın geniş anlamına zaman içerisinde arasında seçim yapmaktadır. Bu seçimden değişik kısıtlamalar ve eklemeler getirilip sonra, her sanatçı bu malzemeleri, ortaya yeni tanımlar yaratılmıştır. Sanat çeşitli koyacağı sanat yapıtının amacına en uygun biçimler, türler ve teknikler altında biçimde düzenlemektedir. sınıflandırılabilir. Geleneksel güzel sanatlar Sanat tarihi boyunca edebiyat ve görsel sınıflandırmalarına göre sanat, görsel sanatlar birbirleriyle ilişki içinde sanatlar; resim, heykel, mimarlık seramik, olmuşlardır. Edebi metinlerden fotoğrafçılık, işitsel sanatlar; müzik, yararlanılarak yapılan pek çok görsel sanat edebiyat, ve dramatik sanatlar; tiyatro, bale, yapıtı olduğu gibi, görsel sanatlardan dans gibi sanat türlerini kapsamaktadır. esinlenilerek yazılan pek çok edebiyat yapıtı Görsel sanatlar, klasik anlamda çizgi, boya da bulunmaktadır. Ayrıca, bazı belirli ve hacim veren maddelerle görme duyumuz karşılaştırmalara daha yakından bakılacak tarafından algılanan sanatlara denirken; olunursa, edebiyat ve görsel sanatlar edebiyat, bir sanat biçimi olarak oluşturulan alanlarında, aynı dönemdeki ya da aynı yazılı ve sözlü ürünler olarak akıma ait sanatların benzerlikler taşıdığı tanımlanmaktadır. görülebilmektedir. Edebiyat ve görsel sanatlar, yaratı süreci Her iki sanat dalı da uzunca bir süreç içinde açısından karşılaştırıldığında, malzeme öyküsel olagelmişlerdir. En eski mitolojik 386 metinler, destanlar, dini metinler; mağara resim analojisiyle temsiliyet ve taklit resimleri, Antik dönem resim ve heykelleri, (mimesis) bağlamında gelişmiş, Rönesans Rönesans ve Barok dönem sanat yapıtları ve Barok dönemlerinde edebiyatın çoğunlukla anlatı üzerine kurulmuştu. üstünlüğü yargısını getirmiş, Ancak, modern Ancak, yirminci yüzyılda yükselişe geçen Çağ’da görsel imge ön plana çıkmıştır. soyut ifade ve minimalizm, görsel sanatları Çağımızda ise, teknolojinin gelişmesiyle öykü anlatıcılığından uzaklaştırdıysa da, birlikte görsel sanatlarda iki boyutlu çağdaş sanatın dönemin sosyal-politik imgelerin, önce sinema sanatı aracılığıyla meselelerine eğilen bir hal aldığı doksanların yeni bir boyut kazanması, daha sonra başından itibaren, öykü anlatma biçimi televizyon aracılığıyla geniş kitlelere yeniden gündeme gelmiştir. ulaşabilmesi görsel kültürün egemenliğinin Edebiyat ve görsel sanatlar arasındaki ilişki ilanıyla sonuçlanmıştır. ile ilgili tartışmalar Antik dönemde şiir ve Resim 1. Skylla Grubu Heykelleri, MÖ 2. yüzyıl 2. Bölüm: Edebiyat ve Görsel Sanatlar mimar, mühendis, mucit, matematikçi, İlişkisi: anatomist, müzisyen, heykeltıraş, yazar ve Sanat tarihi boyunca edebiyat, müzik, ressamdır. Çağdaşı Michelangelo ise, sinema, resim, mimarlık, heykel ve diğer ressam, heykeltıraş, mimar ve şairdir. sanat dallarının birbirleriyle ilişki içinde Dönemin ünlü kuramcısı Leon Battista oldukları görülmektedir. Ayrıca, özellikle Alberti aynı zamanda ressam, şair, yazar, Rönesans döneminde olduğu gibi kimi dilbilimci, düşünür, müzisyen ve mimardır. sanatçılar da birden çok sanat dalında Yirminci yüzyıl sanatçılarından Wassily yetkindirler. Rönesans döneminin, ünlü, çok Kandinsky, Frank Kupka gibi bazı ressamlar yönlü sanatçısı Leonardo da Vinci; Düşünür, müzikle yakın ilişki içinde olmuşlardır. Aynı 387 yüzyılın sonlarında Andy Warhol, ressam, birçok yapıt ve İstanbul'da Ayasofya'daki film yapımcısı ve yayıncıdır. Yirminci Bizans mozaikleri gibi dini metinlerden yüzyıl başlarında Almanya’da kurulan ilham alan yapıtlardan ve on birinci Bauhaus’un ilk hedefi bütün sanat yüzyıldan kalma Japon ahşap tahta baskı alanlarının iç içe geçtiği, sanat ve zanaatın kitaplardan Stephen Crowe’un Wake In birleştiği bir okul kurmaktı. Progress gibi çağdaş kitap projelerine kadar Görsel sanatlar çoğunlukla hikaye anlatımı görsel araçlarla desteklenen metinler gibi, ile yakından ilişkili olmuştur. Batı görsel sanatçıların yazılı metinlerle ilgili kültüründe, resim ve heykel başlangıçta din, deneylerinin pek çoğu doğrudan edebiyatla himaye ve iktidar anlatılarını yansıtmak ilgilidir. Diğerleri ise bunun yerine kendi üzere gelişmiştir. Yüzyıllar geçtikçe, seçtikleri sözcükleri kullanarak, veya genellikle dini veya tarihsel konularda edebiyat dışı yazıyı inceleyerek, edebiyata karmaşık alegoriler olarak ortaya konmuş dahil olurlar. 1913–14'te Kazimir Malevich olan janr sahneleri, natürmortlar ve portreler, basit bir çerçeve çizerek içine Деревня sanatın anlatı rolü genişledikçe daha fazla (Köy) yazarak şu notu düşmüştür: “Doğanın yaygınlaşmıştır. Yirminci yüzyılda, ayrıntılarını çizmek yerine sadece Köy soyutlamanın geçmişle araya kökten bir sınır yazarak, tüm ince ayrıntılar tek bakışta bütün 1 çekmesiyle, avangardla ilişkilendirilen bir köyün görünümünü verecektir." Dilin, birçok sanatçı figüratif sanatı reddederek, sergilenen bir sanat yapıtı olan Malevich'in açık anlatı içeriğini ortadan kaldırmıştır. Bu Alogmisme 29 adlı çalışmasındaki eğilim, Amerika Birleşik Devletleri ve çerçeveden faydalanarak görselliğe karşı duran gücüne ilişkin kavramsal bir buluş Avrupa'da 1960'larda ve 1970'lerde, geometrik soyutlamayı ön plana çıkaran olmuştur. Köy, çerçevedeki resmi yaratması minimalist resim ve heykelde ve süreç ve beklenen bir izleyici/okuyucu topluluğunu maddeselliğe yönelik yapılan ortaya çıkarmakta. Alogmisme 29. Köy, postminimalist eğilimlerde gelişme sanat biçimlerine ve kelimelerin gücüne göstermiştir. 1980'ler, birçoğu 1920'lerin ve önem verirken, sanatçının/yazarın rolüne 1930'ların dışavurumcu tarzlarına dayanan dair yeni sorunlar ortaya koymaktadır. figüratif sanatın yeniden canlanmasına tanık Malevich, sergi kapsamındaki sanatsal bir olmuştur. alan içinde gerçekleşen iletişim olarak dilin etkilerine dair yaptığı araştırmasında, köy Odyssea sahnelerini anlatan antik Sperlonga kelimesine edebi denilebilecek bir özellik heykelleri, Botticelli’nin Primavera’sı ya da kazandırmaktadır. Ön Rafaellocu akımın ortaya koyduğu 1 Malevich, Alogmisme 29. Village, text quoted in Modern’, trans Marian Schwartz, Tate Etc., 31 Aleksandra Shatskikh, ‘The cosmos and the canvas: (Summer 2014), Malevich at Tate http://www.tate.org.uk/contextcomment/ articles/cosmos-and-canvas 388 Resim 2. Kazimir Malevich, Alogmisme 29, 1913–14 Henri Matisse, 1947 yılında sayılı adette kullanmam gerekiyor? [...] Bu basılan Jazz isimli yirmi litograf baskıdan ve yüzden bu sayfalar, daha kıymetli el yazısı notlarından oluşan kitapta daha çiçeklerden oluşan bir buketteki önce öğrencilerine verdiği talimatı saray patılar gibi, renklerime eşlik yineleyerek ve yeniden düzenlemiştir: etmekten başka bir işe yaramayacak. “Kendini resme adamak isteyen, işe Böylece, tamamen görsel bir rol 1 dilini keserek başlamalı” diye oynayacaklar. yazdıktan sonra, neden normal araçlar dışında başka araçlar 1 Henri Matisse, Jazz, trans. Sophie Hawkes (New York: George Braziller, 1983), p. xv 389 Resim 3. Henri Matisse, Jazz,1947 Matisse’in bu savı, kelimeler üzerinde ilan da ortaya koymaktadır. Görsel öğelerin, edilen görsel hiyerarşiyi onamak için dile kelimeleri etkisiz kılacağına dair yazarların başvurarak, kelimesiz sanatçının yaşadığı tasanın ve bir sanatçının, yazılı bir yüceltilmesini engellemektedir. Jazz dışında metnin sanatı daha iyi ifade edebileceğine yazılanlar, edebiyat ve görsel sanatlar dair inancın bir benzeri, en sevdiği kitabın arasındaki ilişkide her birinin sınırlamalarını film uyarlamasını izlemekten çekinen gündeme getirerek sabit bir gerilim kaynağı okuyucular ve bir görsel sanatlar yapıtında oluşturmaktadır. Matisse'in açıklaması, önce tanıtım yazısını okuyan izleyiciler sanatındaki sınırlamayı, yani, tarafından da deneyimlenmektedir. Bir açıklamalardan oluşan bir metne duyulan zamanlar üretken ve sınırlayıcı olan bu gereksinimi üstü örtülü olarak dile gerilimler, edebiyat ve görsel sanatlar getirmektedir: Sanatın yazma yoluyla arasındaki ilişkinin tarihi boyunca; resim, gerçekleştirilemeyecek bir açıklama gücüne çizim, heykel, fotoğraf veya enstalasyonun, sahip olduğu ve aslında olası yorumların tüm edebi yazı biçimleriyle kesiştiği önünü kesebileceği imasında bulunmakta, konumu farklı biçimlerde yansıtmıştır. Bu ancak bu açıklamayı yine sözcüklerin nedenle, bir metnin ressam tarafından veya yardımıyla gerçekleştirmektedir. Yazarların, bir görsel sanat yapıtının bir yazar tarafından görsel imgelerle okurların imgelem gücünü yeniden yorumlanması, yalnızca yeni ve kısıtlamasından duydukları kaygının özgün yapıtın değerlendirilmesini değil, sonucunda, metinlerini görsel araçlarla aynı zamanda görsel sanatlar, edebiyat ve zenginleştirme konusunda yaşadıkları uyum sürecinin yeniden değerlendirilmesine kararsızlıklar; edebiyatın, görsel araçlarla de yol açar. İlişki, her ikisinin veya ikisinden birleştirilmesinin bir anlam hiyerarşisi birinin değerlendirmeleri ve dolayısıyla öz oluşturacağına yönelik benzer bir kuşkuyu bilincin uyarılmasına yol açabilir. Edebiyat 390 ve sanatın etkileşimi bu nedenle doğası arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışmıştır. gereği kritik, hatta kuramsaldır. Ancak, Horatius’un burada “poesis” ile Edebiyat ve görsel sanatlar arasındaki ilişki kastettiği yalnızca “şiir” değil, edebiyatın ile ilgili tartışmalar antik çağlara kadar (kurgu türlerinin) tümüdür. Bu tanımlama, dayanmaktadır. Platon’un Devlet’inde ve edebiyat ve resmin aynı kurallara, Aristo’nun Poetika’sında şiir ve resim yöntemlere bağlı olduğunu öne sürerek, her analojisiyle temsiliyet ve taklit (mimesis) iki sanat dalını “betimlemeci” ortak üzerinden başlayan edebiyat ve görsel paydasında birleştirir. Ancak, yapıt sanatlar arasında bir ilişki kurma çabası, boyunca, bu yakınlığı tam anlamıyla Horatius’un Ars Poetica metninde ortaya açıklamamış ve iki alan arasında bir konulmaktadır. Horatius, bu yapıtında ut hiyerarşi kurmamıştır. Horatius, yalnızca pictura poesis (resim sanatı neyse şiir sanatı resmi ve şiiri sanatsal açıdan da odur) kavramını kullanarak, şiir ile resim ilişkilendirmiştir: Şiirler ve Resimler Bir resim gibidir şiir, kimisi vardır, ne kadar yakınında durursan, O kadar iyi yakalar seni; kimisi vardır, daha uzakta dursan da yakalar. Kimi şiir karanlığı sever, kimisi de ister aydınlıkta görülmeyi Hiç korkmaz eleştirmenin acımasız yargısından. Kimi şiir keyif verir bir defa, kimisi de keyif verir daima, tekrarlansa da on defa.1 Horatius’tan önce, Platon ve Aristoteles’in yaptığına göre aslında her ikisi de kopyanın de Antik Yunan’daki sanatta temsil kopyasını sunmaktadır. Bu nedenle resim, sorununa dair tartışmalarını resim ve şiir Platon’a göre gerçeğin değil, görünen üzerinden biçimlendirdikleri bilinmektedir. dünyanın yansımasıdır. Tıpkı ressamlar gibi Platon’un Devlet’inde, gerçeklik duyularla şairler de görünen dünyayı betimledikleri değil zihinle kavranabilen idealar dünyasına için benzetmecidirler ve gerçeğe ulaşmaları aittir denilmektedir. Platon’un bu mümkün değildir. Rönesans döneminin ünlü yaklaşımına göre resim ve şiir yalnızca ressamı Leonardo da Vinci Paragone adlı gerçekliğin bir izdüşümüdür. Ressamın kitabında, resmi “dilsiz şiir”, şiiri ise “kör renklerle yaptığını, şair sözcüklerle resim” olarak tanımlar. Resmi şiire üstün 1 Ars Poetica -Şiir sanatı, Horatius, s.30 391 tutan Leonardo, şiir okurken belli bir süreç Dünya sanatları, özellikle erken ve klasik geçtiği için bütünlüğün bozulduğundan söz dönemlerinde, mitolojiyi konu olarak etmektedir. Leonardo’ya göre, şiir almıştır. Örneğin Mısır sanatı, Yunan sanatı, nesnelerini sözlerle kurgular, resim ise bu Roma sanatı, Uzak Doğu sanatı ya da Güney nesneleri gözün dışında gerçekte oldukları Amerika sanatı, büyük ölçüde mitolojik gibi sunar. Ressam doğayı doğrudan hikayeler ve kişiler üzerine kuruludur. Tüm yansıttığı için, insanın eseri olan sözleri bu mitolojiler içinde sanata en fazla konu kullanan şiirden daha değerlidir. olanlar, Hint ve Yunan mitolojileridir. Batı Temsiliyet bağlamında gelişen bu tartışma, görsel sanatlarında ve edebiyatında ise en Rönesans’ta gözle görülemeyecek olan çok Yunan mitolojisi etkili olmuştur. Bunun görsel yapıtın ancak şiir dilinde var gibi, Batı’da Eski Ahit’ten ve Yeni Ahit’ten olabileceği düşüncesiyle birlikte, şiirin alınan öyküler, uzunca bir dönem Batı üstünlüğü yargısını getirir. Ancak, Rönesans sanatının ağırlıklı olarak konusunu ve Barok dönemlerinden sonra, Aydınlanma oluşturmuştur. Batı’da mitolojik, dini ve Çağı’yla yaşanan dönüşümler sanatı da edebi metinlerden alınan konuları işleyen etkilemiş, romantizm, klasisizm, realizm metinler arasında Hıristiyanlık öykülerini ve gibi on dokuzuncu yüzyılın sanat akımları bu öykülerin çizimlerini içeren Kells Kitabı, görsel imgenin ön plana çıkmasını Giotto’nun Dante gravürü, Raffaello’nun sağlamışlardır. Günümüzde ise, bu Antik Yunan düşünürlerinin metinlerinden hiyerarşik konumlama, gelişen teknolojiyle ilham aldığı Atina Okulu freski, William birlikte televizyon, sinema gibi görsel Blake’in Shakespeare’in Bir Yaz Gecesi Düşü için yaptığı Oberon, Titania ve Puck’ı, iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla görsel imgenin baskınlığıyla sonuçlanmıştır. Rodin’in Dante’nin Cehennem’ini tasvir ettiği Cehennemin Kapıları heykeli, Picasso’nun Don Quixote çizimi, Salvador 3. Bölüm: Görsel Sanat Olarak Edebiyat: Dali’nin Alice’in Harikalar Diyarındaki Maceraları’ndan esinlenerek ürettiği bir dizi Sanat, uzunca bir süreç içinde öyküsel çizim ve resmi, Melville’in balinası için olagelmiştir. Mitolojik anlatılardan, Tristin Lowe’ın Mocha Dick heykeli masallara ve destanlara; tarih öncesi sayılabilir. dönemin mağara resimlerinden, İlk Çağ heykellerine dek geriye gidildiğinde hem edebiyatta hem de görsel sanatlarda öykü anlatma geleneğinin inanç, iktidar ve kahramanlık anlatılarının betimiyle başladığı görülmektedir. Tüm dünya mitolojilerinin tanrıları, kahramanları ait oldukları kültürün görsel sanatlarını etkilemiş ve onlara konu oluşturmuşlardır. 392 Resim 4. Salvador Dali, Alice’in Harikalar Diyarında, 1969 Michel Foucault, Kelimeler ve Şeyler’de, öğrenir.”2 diyerek görsel imgenin “Dilin resimle olan bağlantısı sonsuz bir baskınlığını kabul eder. ilişkidir. Bunun nedeni, sözün yetersizliği ve Kitapla Hayal Etmek adlı yapıtında Elaine görünenin karşısında kapatmaya boşuna Scarry, edebiyat alanında okurun belleğinde uğraşacağı bir açığının olması değildir. imgeleri oluşturmasına yardımcı olan metin Bunlar birbirlerine indirgenemez ve imgeleme ilişkisinden bahsetmektedir. niteliktedirler: gördüğümüz şeyleri Edebiyat yapıtlarında betimlenen kişileri, istediğimiz kadar anlatalım, görünen şey sahneleri, ayrıntıları okurların belleklerinde hiçbir zaman söylenen şeyin içine sığmaz ve nasıl canlandırabildiklerini incelerken, sözlü söylenmekte olan şey imgeler, eğretilemeler, sanatların duyulara seslenen içeriğin kıyaslamalar aracılığıyla istendiği kadar tamamını üretememesi nedeniyle, görsel gösterilmeye çalışılsın, bunların ışıklarını sanatlara oranla imgelem açısından daha saçtıkları yer gözlerin gördüğü değil de, zayıf olduğunu öne sürmektedir. sentaksın ardışıklığının tanımladığı yerdir,”1 diyerek herhangi bir üstünlük arayışının Görsel sanatlarla edebiyat ilişkisinde, bu iki mümkün olamayacağını savunsa da; John sanatın birlikteliğine kitap resimlemelerinde Berger Görme Biçimleri’nde “Görme rastlanır. Bu uygulamalarının geçmişi Çin, konuşmadan önce gelmiştir. Çocuk Orta Asya ve Eski Mısır’da tarihöncesinde konuşmaya başlamadan önce bakıp tanımayı uygulanan minyatürlü el yazmalarına kadar 1Kelimeler ve Şeyler, Michel Foucault s34-35 2Görme Biçimleri, John Berger, s7 393 dayanmaktadır. Daha sonra Yunan, Roma, metinlerin ilgili resimlerle birlikte Avrupa, İslam, Selçuklu, Osmanlı’da yayımlanması, on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllar boyunca bu geleneğe devam edilir. yüzyıl Batı edebiyatıyla ve roman türünün Günümüzdeki modern kitap yükselişiyle ilişkili görülmektedir. Charles illüstrasyonlarının kökeni ise on beşinci Dickens’ın doğumunun iki yüzüncü yılında yüzyılda Batı edebiyatında kendine yer Melanie McDonagh, Independent’da ünlü edinmiş olan ve resmin, metinle aynı bloğa İngiliz yazarın illüstratörlerle olan yakın oyulduğu blok kitaplara kadar ilişkilerini ve yaptığı işbirliklerini uzanmaktadır. Bu uygulama, bir anlamda açıklayarak, Dickens’in, metni yazmadan eski tezhip sanatının bir sonraki adımıdır. En önce illüstratörlere kabaca bir taslak iyi bilinen örneklerden biri, Biblia verdiğinden ve resimlerin kendi kafasındaki Pauperum’da (Pauperum’un İncili) yer alan tasarımlarla tam olarak uyuştuğundan emin çizimlerin bir tür Orta Çağ çizgi romanı olmak için bu çizimleri dikkatlice sayılabileceği öne sürülmektedir. Kurgusal incelediğinden söz etmiştir. Resim 5. William Blake, İlahi Komedya (Dante), 1824 On dokuzuncu ve yirminci yüzyılda kısa Martin Thornton’un Pastorales’i gibi diğer süreli akımlar ve okullar içinde ressamlar, edebi yapıtları da resimlemiştir. Ayrıca, mimarlar, heykeltıraşlar, tasarımcılar ve Kitab-ı Mukaddes’ten birçok resim yazarlar birlikte hareket etmişlerdir. Şair, yapmıştır. On dokuzuncu yüzyılda ressam ve gravür sanatçısı İngiliz William İngiltere’de birlik oluşturan John Everett Blake, kendi yazdığı kitapların yanı sıra Willais, Edward Burne Jones, Dante Gabriel Edward Young’un Gece Düşünceleri adlı Rossetti gibi Ön-Raffaellocu ressamlar, şiir kitabı, Dante’nin İlahi Komedya’sı ve diğer konuların yanı sıra edebiyattan 394 kaynaklanan resimler yapmışlardır. yaygındır. 1934 ve 1948 yıllarında Fransa’da Romantik ve Sembolist ressamlar Sürrealistler arasından René Magritte, için de yazın önemlidir. Fransız şair Charles Salvador Dali gibi bazı sanatçılar, on Baudelaire ‘Salon Sergileri’ ile ilgili eleştiri dokuzuncu yüzyıl şairi Comte de yazıları kaleme almıştır. Eugene Delacroix, Lautreamont’un ‘Maldoror’un Şarkıları’ Faust ve Hamlet; Honore Daumier, Don adlı kitabını görselleştirmişlerdir. Kişot ve Gargatua’dan konuları çizgilerle ve renklerle tuvale ve kağıda aktarmışlardır. On dokuzuncu yüzyılda gravürlü kitaplar da Resim 6. John Everett Millais, Ophelia, 1851-2 Yirminci yüzyıla dek çoğunlukla imgelem sanatçılar kuşağı, hem soyut hem de temsili ve izlenime bağlı olarak kurulan sanat ve biçimleri anlatı içerikli olarak ele alarak, edebiyat ilişkisi, bu yüzyılda yükselişe kimlik ve farklılığa dair politikaları ifade geçen soyut ifade ve minimalizmin öykü etmek üzere yeniden hikaye anlatımı anlatıcılığından uzaklaştırmasıyla biraz kavramını benimsemişlerdir. kesintiye uğramıştır. Bu eğilim, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'da 1960'larda ve 1970'lerde, geometrik soyutlamayı ön 4. Bölüm: Edebiyat Olarak Görsel plana çıkaran minimalist sanatta süreç ve Sanatlar: maddeselliğe yönelik yapılan post- minimalist yaklaşımlarla gelişmiştir. Ancak, Edebiyat sıklıkla görsel olana işaret eder, 1980'ler, birçoğu 1920'lerin ve 1930'ların fakat sanatla olan ilişkisi bir imgenin dışavurumcu tarzlarına dayanan figüratif betiminden öteye gidebilir. Görsel sanatın yeniden dirilişine tanık sanatlardan esinlenilerek yazılan pek çok olmuştur.1990'lı yıllarda, özellikle genç edebiyat yapıtı örnek olarak verilebilir: A.S. 395 Byatt’ın Matisse Öyküleri, Tracy Chevalier’nin Vermeer’in aynı adı taşıyan Frank O'Hara, 1960 yılında yazdığı Having tablosundan yola çıkarak yazdığı İnci Küpeli a Coke with You (Seninle Kola İçmek) Kız’ı, Arturo Perez- Reverte’nin Flaman şiirinde, seçkin sanat yapıtlarından. O'Hara, Tablosu, Don DeLillo’nun performans sanatı sevilenden aşağıda görme yerine sanatçısı karakteri Lauren Hartke’yi konu sevileni sanata benzetme alegorisini bozacak alan Beden Sanatçısı, Donna Tartt’ın Carel şekilde hayranlığını ifade ederek, Fabritius’un The Goldfinch tablosundan Rembrandt'ın Polonyalı Süvari, Duchamp'ın esinlenerek yazmış olduğu aynı adlı romanı, Merdivenden İnen Çıplak tabloları ve Orhan Pamuk’un Benim Adım Kırmızı Michelangelo'nun çizimlerini gibi eserlere bunlardan birkaçıdır. atıfta bulunmaktadır: Ve portrelerin içinde hiç yüz yok, Sadece boyalar var Aniden irkiliyorsun ve merak ediyorsun, Daha neden herkesin böyle yaptığını Portrelere baktım Ve sana bakmayı dünyadaki tüm portrelere bakmaya yeğlerim. Büyük ihtimalle Polonyalı süvari dışında ve bazen ne olursa olsun lanetin içinde. Teşekkür etmeliyim seni henüz gitmediğin cennetlere böylece ikimiz, ilk defa beraber gidebiliriz Ve sen öylesine güzel hareket ediyorsun ki az ya da çok fütürizmin hakkından geliyorsun. Sanki evdeymişim gibi çıplak duşa hiç düşünmüyorum Bir merdiven bir provada Leonardo ya da Michelangelo’nun tek bir çizimi beni hayrete düşürüyordu, Taklitçiyi taklit etmek için onu araştırmak Onlar asla ağacın yanında durması için doğru kişiyi bulamamışken ve battıklarında ya da bu konuda Marino Marini yine sürücüsünün atını seçti kadar dikkatle seçmediğinde1 Seninle Kola İçmek, tamamen veya kısmen örneklerine Antik dönem yazarlarında sıkça var olan ya da imgesel sanat yapıtları rastlanır. Erken örneklerinde ekphrastik hakkında yazılan, uzun geçmişi olan şiir ve şiirde resim yerine kadeh, vazo, sandık, edebiyat tarihine dayanmaktadır. Bir yapıtta pelerin, silah, kalkan gibi nesnelerin görselliğin sözle yaratılması anlamında betimine yer verilir. Homeros, İlyada adlı ekphrasis olarak bilinen bu yöntemin yapıtında nesnelerin betimleri ekphrasis 1 Çeviri: Batu Çağlar, Esin Şeritoğlu 396 şiirin ilk örneklerinden birini ekphrasis kelimesi edebi aracın sahip olduğu oluşturmaktadır. (dipnot: İlyada, Homeros, görsel ve mekansal potansiyelin en uç ve en XVIII. Bölüm, s412-413) Bu kalkanda yer, açık örneğidir. Bu tanım doğrultusunda gök, okyanus, güneş, yıldızlar, iki kent: ekphrasis açık bir biçimde, sanatlardan düğün, cenaze, şölen, pazar yeri, tarlada çift yalnızca birinin (şiirin) kendi amacını; sürenleri otlaklar, hayvanlar gibi pek çok resim, heykel ya da diğer bir sanatın sahip nesne ve olay betimlenmiştir. Özellikle olduğu amaçla olan bağımlılığıyla Rönesans’ta bir sanat eleştirisi türü olarak tanımladığını varsaymaktadır. Murray’e görülen, ekphrasisin sözel olan ve görsel göre eğer ekphrasis bir tarz olarak olan arasında kurduğu ilişkinin temel amacı, tanımlanacak olursa, bu tanım, belirli bir sözel olan yoluyla okurun ya da dinleyicinin edebiyat kitlesini belirleyecek kadar keskin belleğinde görsel bir etki yaratmaktır. ve aynı zamanda klasizmden Ekphrasis, görsel sanat yapıtını edebiyatın postmodernizme, Homeros'dan John alanı içinde tutarak, bir imge sunmak yerine Ashbery'ye ulaşabilecek kadar da esnek imgeyi başarı ile uyandırarak gerçekleştirir. olmalıdır. Amerikalı edebiyat eleştirmeni ve kuramcı Murray Krieger’a (1923-2000) göre Resim 7. Pieter Brueghel, İkarus’un Düşüşü, 1558 Hem edebiyattan hem de görsel sanatlardan etkileşimleri köken itibariyle varlıklarının yararlanan bir çalışma, görsel farkındadır, çünkü yaratıcı bir okuma ya da sanatçıları/yazarları ve izleyicileri / görüntüleme eylemi ortaya koyarlar. W.H. okuyucuları yorumlama, yeniden Auden'in klasik ekphrasis örneği olan Musee yorumlama, yeniden yazma ve yeniden des Beaux Arts (Güzel Sanatlar Müzesi- imgeleme etkinliklerinin nasıl bir ilişki 1938), Pieter Brueghel'in İkarus’un Düşüşü içinde olduklarına dair sorgulamaya adlı yapıtını inceleyerek insan acısına ilişkin yönlendirir. Edebiyat ve sanatın bu düşüncelerini ifade eder ve sanata yazılı bir 397 cevap olan durumunu açık hale getirir. Hem içine döndürür. Zanaatkar sanatçı Daedalus, İkarus'u hem de felaketin gerçeklerine sanat şiirin arka planında kalır ve izleyicinin ve tarafından nasıl yaklaşılabileceğini ele alan yapıt sahibinin endişelerinin aynı zamanda şiirdeki izleyiciyi temsil ederek, bir sanatçının rolü ve sanatın dünyadaki Daedalus'un oğlunun yalvarışı şiiri kendi konumu ile de ilgili olduğunu da ima eder. Beaux Arts Müzesi, W.H. Auden Acı çekmekte asla yanılmadılar Eski ustalar, insan doğasını çok iyi anladılar Birisi yerken veya pencereyi açarken veya yürürken ki hallerini İhtiyarlar saygıyla, tutkuyla beklerken Mucizevî bir doğumu, her zaman bunun olmasını istemeyen Ormanın ucundaki gölette paten kayan çocuklar vardı Asla unutmazlardı Korkunç şehitlik bile rotasında seyretmeliydi Nasıl olsa bir köşede, dağınık bir yerde Köpeklerin köpekçe yaşamlarına devam ettiği ve işkencecinin atının Masum kıçını kaşıdığı ağaç. Breughel’in Ikarus’unda mesela, nasıl her şey Bir felaketten yavaşça dönüşür, çiftçi fışırtıyı ve ıssız çığlığı duyabilir ama bu onun için önemli bir kusur değildir, güneş parlar Beyaz bacakların üzerinde yeşile çevrilir Su ve pahalı zarif gemi harikulade bir şey görmelidir Bir yerlere gidecek ve sakince yelken açacak, Gökyüzünden düşen bir çocuğu.1 Percy Bysshe Shelley 1824’te karısı ölümcül olabileceğini uzunca bir süre tarafından yayımlanan On the Medusa of Leonardo da Vinci’nin yaptığı düşünülen Leonardo da Vinci in the Florentine Gallery Medusa resmini betimleyerek anlatır. adlı şiirinde, kadın güzelliğinin ne kadar 1 Çeviri: Mustafa Burak Sezer 398 Resim 8. Bilinmeyen Ressam, Medusa Başı, 16. yy, Uffizi Galerisi Ovidius Dönüşümler adlı kitabının dördüncü kafasındaki hareket halindeymiş gibi bölümünde1, Tanrı Poseidon’un üç Gorgon gösterilen yılanların, Medusa’nın yüzündeki kardeşten ölümlü olan, güzel Medusa’ya donuk ifadeyle karşıtlık oluşturmaktadır. tecavüz etmesi sonucunda Medusa’nın Yılanlar, resmin sol üst kısmındaki yarasa ile saçlarının Tanrıça Athena tarafından sağ alt köşesindeki kurbağa, ölü kadının yılanlara dönüştürüldüğünü anlatır. Ayrıca, aksine, yaşamı simgelemekte ve resme Medusa’ya bakacak olan erkekler de taşa bakacak olanların yerine kadının gözlerine dönüştürülmekle cezalandırılır. Kral bakmaktadırlar. Polydektes, Perseus’un annesi Danae ile Medusa söylencesi pek çok edebiyat ve evlenmek için Perseus’tan kurtulmak ister ve eleştiri metnine ve görsel sanatlar yapıtına onu Medusa’nın başını getirmekle konu olmuştur. Shelley’nin şiirinde görevlendirir. Bunu duyan Hermes ve göndermede bulunduğu Medusa figürü, Athena, Perseus’a yardım ederler. Hermes Cixous’un karşı çıktığı dehşet saçan Medusa Perseus’a kılıcını, Athena ise kalkanını verir. imgesini yansıtır. Uffizi Sanat Galerisindeki Perseus Medusa’nın yüzüne bakamayacağı Medusa portresi, söylencedeki kafası için kalkandaki yansımasından Medusa’yı kesilmiş, yılan saçlı kadını resmeder. Bu tanıyarak onu öldürür. tablonun,1782’de Leonardo’nun Ressam ve dolayısıyla resmi betimleyen biyografisti, Luigi Lanzi tarafından, Shelley, Medusa’yı alışılageldik Leonardo’nun Giorgio Vasari tarafından portrelerdeki gibi resme bakanlara değil, yapılan tablosuna dayanarak, hatalı olarak, yerde yatarak gökyüzünü izler biçimde Leonardo da Vinci tarafından resmedildiği göstermişlerdir. Resimde Medusa’nın öne sürülmüştür. Yirminci yüzyılda Bernard 1 Dönüşümler, Ovidius, Dördüncü Kitap s111 399 Berenson ve diğer önde gelen eleştirmenler Barthes gibi bazı yirminci yüzyıl düşünürleri Leonardo da Vinci’nin Uffizi’deki resminin görsel imgenin de metin olarak açıklamasına karşı çıktılar. Artık tablonun okunabileceğini savunarak yazının görsel tahminen 1600’lü yıllarda anonim bir sanatlara olan üstünlüğünü ortaya Flaman ressam tarafından yapıldığına koymaktadırlar. inanılmaktadır. On sekizinci yüzyıl Alman yazar, eleştirmen 5. Bölüm: Postmodern Dünyada ve filozof Gotthold Ephraim Lessing (1729- Edebiyat ve Görsel Sanatlar İlişkisi: 1781), 1766 yılında yazmış olduğu Laocoon adlı yapıtında Horatius’un Ars Poetica (Şiir Postmodernite, küresel anlamda fakat Sanatı) adlı kitabında yer alan ut pictura özellikle 1960'lardan bu yana Batı’da, poesis (resim ne ise şiir de odur) kurumlar ile şartlarda yaşanan değişimler ve önermesinden yola çıkarak görsel sanatların bunların toplumsal ve siyasal sonuçları ve edebiyata olan üstünlüğünü getirdikleri yeniliklerle ilişkili bir konum ya sorgulamaktadır. Lessing, Horatius’un bu da bir durumdur; postmodernizm ise önermesinden yola çıkarak resim ve özellikle sanat ve edebiyatta 1920'lerdeki edebiyatı görsel ve sözel sanatlar genel yeni hareketlerden bu yana estetik, edebi, başlığında inceler ve yöntem, bağlı olunan siyasal ya da toplumsal bir felsefe, kültürel kurallar ve amaç bakımından tartışarak iki ve entelektüel bir olgudur. Bu terimlerin sanat türünün farklılıklarını ortaya koymaya ikisi de düşünürler, sosyal bilimciler ve çalışır. Görsel sanatların, doğayı tıpatıp toplum eleştirmenleri tarafından, otoritenin yansıtan imgeler kullanması, sözcüklerin ise parçalanması ve bilginin metalaştırılması adlandırdıkları nesneler ile aralarında tam dahil olmak üzere, yirminci yüzyılın sonları örtüşmeyen, rastlantısal bir ilişki olması ve yirmi birinci yüzyılın başlarında ortaya Lessing’in yaptığı bir ayrımdır. Sonuçta, çıkan özelliklerin sonucu olan çağdaş Lessing, görsel imgenin sessiz ve durağan kültüre, ekonomiye ve topluma atıfta olduğunu, sözlü anlatımın ise sesli ve bulunmak amacıyla kullanılmaktadır. devingen olduğunu belirterek sözü imgeye Modernistler, sanatın evrensel değerlerini ya üstün tutar. Percy Bysshe Shelley (1792- da temellerini gün yüzüne çıkarmayı 1822) de Defence of Poetry (Şiir Sanatının umarken, postmodernizm ise çeşitlilik ve Savunması) adlı makalesinde şiiri, düş çelişkileri benimseyerek bunları yerinden gücünün ifadesi, resim ve heykel sanatlarını etme amacı taşır. Bu nedenle, sanata yönelik ise nesnelerin taklidi olarak tanımladığı için, postmodern yaklaşım, düşük ve yüksek yazarın yarattıklarının bireylerin devinin ve sanat biçimleri arasında yapılan ayrımı duygularını doğrudan aktarmada resim, reddetmektedir. Postmodern yaratıcı da, bir heykel ve müzikten daha başarılı olduğunu yapıttaki öğeleri ya da tarzları, nesnenin savunur. Amerikalı edebiyat eleştirmeni ve görünür işlevine karşı ya da bu işlevle ilgisiz kuramcı Murray Krieger’a (1923-2000), yollarla da olsa, bir araya getirme göre ut pictura poesis anlayışı Yirminci özgürlüğüne sahiptir. Postmodern tarz yüzyılda ut poesis pictura (resim, şiir genellikle eklektizm, konu dışına çıkma, gibidir) anlayışına dönüşür. Ayrıca, Roland 400 kolaj, pastiş, ironi, süs ve tarihi atıfların saldırırken, daha geniş kitlelerle bağ dönüşü ve popüler medyanın benimsenmesi kurmaya çalışmıştır. Bu durum genellikle ile karakterize edilir. Türler arasındaki sert erişilebilirlik olarak adlandırılır ve sınırlarını reddederek, genellikle parodiyi ve postmodern sanatın değerine dair ironiyi destekler. Postmodernite, tartışmanın da merkezinde yer alır. modernizmin seçkinci algı yaklaşımına Resim 9. Sophie Calle, Suite Venitienne, 1979 Postmodern dönemde edebiyat ve görsel olan enstalasyon ve kavramsal sanatçı sanatların birliktelikleri, yalnızca eleştirel Sophie Calle, 1979 yılındaki çalışması bir analiz etkinliğine değil, aynı zamanda "Suite Venitienne"da, Venedik'i neredeyse kuramsal sorgulamalara da yol açmaktadır. hiç bilmeyen birini takip ederek, çektiği Hem görselle hem de yazıyla birleşen metin fotoğrafları kendi notlarıyla sergilemiştir. ve imgeler; biçim ve içerikle, temsil ile, ya Bu tür bir otobiyografik yapıt, yazarın veya da bunlarla ilgili imkansızlıklarla; anlatı, sanatçının olmadığı bir yaklaşımdan kaçınır çerçeveleme, hareket, duruş ve metafor gibi ve sanat anlayışına yirminci birinci yüzyılın ortak yönlerle ilgili yaklaşımları destekler. getirdiği birçok zorluktan birini oluşturur. Edebiyat ve görsel sanatlar, kuramlarla ilgili Çoğunlukla çok anlamlı sergi başlıkları kaygıları birbirine bağlı şekilde seçen Calle, yapıtındaki katmanların önem netleştirebilir veya karmaşıklaştırabilirler. sırasının değiştiği duygusuna katkıda Fotoğraf, metin ve etkinliğin bir karışımı bulunmak için yazılı bir dil kullanıyor. 401 Örneğin, 2003 yılındaki M'as-tu vue? (Beni olsa da, bu ürünlerdeki güçlü görsellik, Gördün mü? ya da "Gördün mü Beni?) görsel değerine dikkat çekmesinin yanı sıra, isimli Pompidou Merkezi’nde yer alan tipografinin ve sunumun önemini daha geniş sergisinin başlığı için sergi direktörü Alfred ölçüde, bir kitabı yalnızca kapağıyla değil, Pacquement’in öne sürdüğü gibi, "aynı içeriğindeki düzeniyle de değerlendirmek zamanda; sergi, eski ya da modern bir dizi gerektiğinin kaçınılmaz olduğunu anımsatan yapıttan oluşmakla birlikte, diğer bir deyişle, kelimelerin ve anlatıların rolüne yeni bir yine de görülmeye ve birkaç bölümden anlam da kazandırmaktadır. oluşan anlatılardaki gibi okunmaya değer bir Son dönemlerde, çağdaş görsel sanatlar ve 1 bütün oluştuğu gerçeğini vurguluyor." edebiyat alanlarında birlikteliğe, kitabın Görülmesi ve okunması gereken yapıtlar, biçiminin de ele alındığı kitap heykelleri de görsel ve yazılı iletişim arasındaki örnek olarak verilebilir. Su Blackwell ve diyalogları ve karşı çıkışları içine çeker ve Brian Dettmer gibi sanatçıların karmaşık edebiyat ve görsel sanata dair tüketimlerin çalışmaları, bu yeni yaklaşımı basılı yeniden değerlendirmesini açıkça medyaya, edebiyat eserleri üzerinden istemektedir. fiziksel bir sanat eseri olarak sunmaktadır. Edebiyatın ve sanatın çağdaş görünümlerine Bu iki sanatçı arasındaki karşıtlık, geçerken, bu ilişkinin aynı bağıntının edebiyatın yeniden bölümlenmesine yönelik tüketilmesi yoluyla bir bütün oluşturduğu iki farklı yaklaşıma örnek oluşturmaktalar. görülebilmektedir. Akademik ve edebi Blackwell'in heykelleri, asıl hikayenin dışarı metinler yayınlayan ünlü yayınevi taşan görselliğine işaret ederek ve Blackwell's, artık klasik kurguyla ilgili dolayısıyla işlevsel olarak kaidesine estetik çalışmalar da düzenlemektedir. dayandığı kitap cildinin kapsadığı alanı Çarpıcı örnekler arasında, günlük kullanım genişleterek, tutarlı bir şekilde, açık bir kitap için unutulmaz alıntılar içeren tişörtler , hem yüzeyinden oluşur.2 Dettmer ise bunun de çerçevelenen ve seçime göre duvara aksine, edebiyatı biçim verilebilen birincil asılan küçücük, tek sayfaya sığdırılan kitap malzeme olarak ele almak yerine, baskıları gibi poster teknikleri çerçevenin yapısal karakterini neredeyse bulunmaktadır. Bu iki ürün de, seçme ve tamamen terk eder.3Bu sanatçıların hepsi, satılık ürün çeşitlerinde bireysel estetik tanımlanamayan ve çoğu zaman ayırt seçimlerin, bu tür çalışmalara ilişkin edilemeyen modern edebiyat ve görsel derinlemesine bir tartışma ya da bilgiye sanatlara ilişkin tanımları öne çıkarmaya gereksinim duymaksızın, edebi değer ve devam etmektedirler. Yazarlar, literatürde kültürel sermaye üzerine örtülü bir izlenim olan ve olmayan tüm sanatsal sınırlara dair sunmaya olanak tanımaktadır. Yine de, yeniden değerlendirilmelere yönelik çağdaş okuryazarlığın içinden geçtiği dar çözümlemelerini işte bu alanda boğazın birebir yansıması olmaktan uzak yapmaktadırlar. 1 Sophie Calle, M’as-tu vue? (Paris: Centre Pompidou 2 http://www.sublackwell.co.uk/portfolio-book-cut- and Edition Xavier Baral, 2003), p. 16 sculpture/ 3 http://briandettmer.com/art/ 402 Resim 10. Su Blackwell, Pandora Kutusunu Açıyor, 2009 Günümüzün sanatında edebiyat ve görsel hem de temsili biçimleri anlatı içerikli olarak sanatlar arasındaki yakınlaşmanın yeni bir ele alarak, kimlik ve farklılığa dair görünüme büründüğüne tanık olunmaktadır. politikaları ifade etmek üzere öykü anlatımı Asırlarca görsel sanatların arkasındaki temel kavramını benimsediler. Önemli bir itici güç olan anlatı, yeniden görsel biçimde, süreç ve anlatı eyleminin kendisine sanatçıların ilgisini çekti ve anlatma ve yönelik özel bir ilgi bu önceliğe eşlik örnekleme isteği temelde aynı kalmakla etmekte, hatta buna yol açmaktadır. Yeni- birlikte, özellikle edebiyat, tiyatro, dramatik anlatı, yalnızca kasıtlı, kontrol altında senaryo, belgesel, ders ve hatta şarkı sözleri bulunan bir anlatıya empatik bir dönüş gibi çok sayıda araçla benzeri görülmemiş yapmakla kalmaz, aynı zamanda anlatıya bir dizi anlatım tekniği benimsendi. Görsel öncelik vererek, öykülerin anlatılabileceği sanatlardaki öykü anlatımındaki bu kökten çok farklı yolları da belirler. değişime yeni-anlatı denilmekte. 1990'lı yıllarda, genç sanatçılar kuşağı, hem soyut 403 Resim 11. Brian Dettmer, Pattern layouts, Atlanta: Brian Dettmer, 2007 Guggenheim'ın çağdaş koleksiyonundan Arrangements—Voice and Wind (2009) adlı alınan yüzden fazla yapıtın bir araya alüminyum panjurlar, vantilatörler ve oda getirilmesiyle düzenlenen Storylines sergisi parfümlerinden oluşan enstalasyonu için günümüz sanatçılarının enstalasyon, resim, yazdığı metinde, doğrudan sanat yapıtıyla fotoğraf, heykel, video ve performans ilişki kurup, panjurların aklına düşürdüğü yoluyla anlatıyı kullanma biçimlerini ev/evsizlik fikrinden yola çıkarak içinde inceliyor. Bu sanatçılara göre öykü anlatımı bulunduğumuz zamanı sorguluyor. Felix çizimler, karakterler veya mizansen Gonzalez-Torres’in Untitled gerektirmiyor. Aksine, günlük nesnelerde ve (Golden) (1995) adlı boncuklu perde eşyalarda ve onların gömülü olduğu kültürel enstalasyonu için John Banville’in yazdığı ilişkilerde bir anlatı potansiyeli kısa öyküde ise, yazarın enstalasyonu metne bulunmaktadır. Kapsamlı araştırmalar, dahil edip işi ve ona dair yorumunu benimseme süreçleri ya da performans anlatısının bir parçası olarak kullandığını yoluyla ortaya konan projelerde, Storylines görüyoruz. Neil Gaiman, Natascha Sadr 'da yer alan sanatçılar, paylaşılan (gerek Haghighian’ın ticari bir sanat fuarından gerçek, gerek kurgusal) öyküleri aktarma aldığı bir davet üzerine yaptığı ve emek- aracı olarak bireysel deneyime dönüşen sermaye ilişkisini sorguladığı, duvara anlam katmanlarını ortaya çıkarıyorlar. çekiçle çaktığı çivilerle yazdığı “I can't work Sergide yer alan, Jeannette Winterson, like this” (2007) enstalasyonunu seçmiş. Haegue Yang’ın Series of Vulnerable Gaiman aynı adlı şiirinde işin yorumundan 404 ziyade kendisinde bıraktığı izi, uyandırdığı tanıdığımız Ben Lerner, Gabriel Orozco’nun boşluk ve geçicilik duygusunu aktarmış. Zoe sıradan malzemelerin şiirsel görüntülerinden Leonard’ın hayatının her yılı için yeni bir oluşan doğa-gündelik hayat-kültür üçgeni bavul eklemeye devam ettiği 1961 (2002-) üzerine kurduğu Astroturf Constellation adlı işine dayanarak Helen DeWitt’in her (2012) fotomontajını hayali bir gelecekteki bavulun sahibini kısaca anlattığı mikro hayali bir müzeye taşıyarak kendi öyküleri adeta işin bir parçası gibi, toplamda kurgusundaki katalogda bu yapıtın tanıtım çift katmanlı bir kurguya yazısını yazmış. ulaşmış. Atocha’dan Ayrılış kitabıyla Resim 12. Felix Gonzalez-Torres, İsimsiz (Altın) (1995) Storylines 1990'lardan itibaren tematik çapa paradigmalara yönelik geniş bir bakış açısı işlevi gören ve müzenin kendi sergi tarihini sunuyor. öne çıkaran kilit örnekleri kapsamakta. Ancak, sergideki yapıtların birçoğu, 2005'ten sonra yapılmış ve geçtiğimiz on yıl SONUÇ içinde, diğer hassas temalara ilaveten ırk, Sanat tarihi boyunca, sanatın tanımı farklı cinsiyet, cinsellik, tarih ve siyaset dönemlere ve farklı kültürlere göre değişim hakkındaki fikirlerini aktarmak amacıyla göstermiş ve buna bağlı olarak da sanat yapılan öykü anlatımında yeni alanında çeşitli sınıflandırılmalar 405 yapılagelmiştir. Klasik güzel sanatlar sanatların kendisine özgü dilinin olmasının sınıflandırmalarına göre sanat; görsel yanı sıra konuşma ve yazı dillerine de sanatlar, işitsel sanatlar ve dramatik sanatlar gereksinimi olduğu göz önünde olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Buna/Bu bulundurulmalıdır. sınıflandırmaya göre görsel sanatlar; resim, Postmodern dönemde edebiyat ve görsel heykel, mimarlık seramik, fotoğrafçılık, sanatlar arasındaki ilişki yeni bir görünüme işitsel sanatlar; müzik, edebiyat, ve dramatik bürünmeye başlamıştır. Anlatı daima sanata sanatlar; tiyatro, bale, dans gibi sanat iç içe yer almış, ancak yirminci yüzyıl türlerinden oluşmaktadır. boyunca merkeziyetçiliği azalarak, yerini Güzel sanatların iki yakın dalı olan edebiyat sanat algısının oluşturulmasında kullanılan ve görsel sanatlar, sanat tarihi boyunca süreç ve kavramlardaki soyutluk ve vurguya birbirleriyle ilişki içinde olmuşlardır. bırakmıştır. Modern Çağ’da yükselişe geçen Birbirlerinden esinlenerek ortaya konulan soyut ifade ve minimalizm, sanatı hikaye edebiyat metinleri ve görsel sanatlar hep anlatıcılığından uzaklaştırdıysa da, çağdaş olagelmiştir. Ayrıca her iki sanat dalı da, sanatın dönemin sosyal-politik meselelerine belli dönemlerde ortak sanat akımları eğilen bir görünüm aldığı doksanların tarafından yönlendirilmişlerdir. Edebiyatta başından itibaren, öykü anlatma biçimi ve görsel sanatlarda, sanatçılar farklı tekrar parladı. malzemeler ve teknikler kullansalar da Bu yeni anlatı akımının merkezinde, imge yaratım amaçları ve süreçleri açısından yerine sözcüğe vurgu yapan bir benzerlikler göstermektedirler. sözmerkezcilik yer almakta. Çağdaş Edebiyat ve görsel sanatlar arasındaki ilişki sanattaki son anlatı hamlesi; iletişim, ile ilgili tartışmalar Antik dönemde yayılma ve yorumlama döngülerinden geçen temsiliyet bağlamında başlamış, daha içinde bulunduğumuz sosyal medya sonraki dönemlerde ise bu iki dalın çağından ayrı düşünülemez. Görünürde, birbirlerine olan hiyerarşik sıralamaları yaşamın her yönü artık dijital metin ve yapılmıştır. Rönesans döneminde, bu iki imgeler üzerinden yorum ve dolaşıma sanat dalı arasında edebiyatın üstünlüğü girmekte. Bu yeni anlatı çerçeveleri, her yargısını getirilmiştir. Fakat bu anlayış birimizin hem yazar hem de okur olarak zaman içinde değişerek, modern çağa oynayabileceği rolleri öne çıkararak, geldiğimizde her iki sanat dalının birbirine günümüzün birbirine bağlı ve çok-değerlikli bir üstünlüğü olmadığı anlayışı etrafında dünyasında anlamın koşullu olduğu tekrar biçimlenecektir. Ancak, görsel gerçeğini vurguluyor. 406 KAYNAKÇA Berger, John (2004), Görme Biçimleri, Çev. Yurdanur Salman, Metis Yayınları Featherstone, Mike (2005) Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, Çev. Mehmet Küçük, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Foucault, Michel (1994) , Kelimeler ve Şeyler, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitabevi Yayıncılık, Ankara. Homeros, İlyada (2019), Çev. Azra Erhat-A. Kadir, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul Horatius, Ars Poetica- Şiir Sanatı (2016), Çev. C. Cengiz Çevik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul Ovidius, Dönüşümler (1994), Çev. İsmet Zeki Eyüboğlu, Payel Yayınevi, İstanbul. Uzundemir, Özlem, Resim ve Edebiyat İlişkisinde Kadın İmgesi: Percy Bysshe Shelley’nin Şiirinde Medusa, Nazım Hikmet’te Jokond http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/2697- published.pdf erişim tarihi: 22.04.2019 Resim-Metin Birlikteliğinde Yeni Bir Çağ KÜY https://press.ku.edu.tr/blog/resim-metin- birlikteliginde-yeni-bir-cag/ erişim tarihi: 24.04.2019 https://www.antoloji.com/seninle-kola-icmek-siiri/-Çeviri: Batu Çağlar ve Esin Şeritoğlu erişim tarihi: 25.04.2019 https://www.guggenheim.org/exhibition/storylines-contemporary-art-at-the-guggenheim-2 erişim tarihi: 22.04.2019 http://mustafaburaksezer.blogspot.com/2010/05/beaux-arts-muzesi.html 407 Радиохабар жанрларындағы тілдік құралдардың іріктелу мен қолданылу принциптері ЕСЕНОВА Қ.Ө.1 Аннотация В статье рассматриваются особенности, принципы отбора и использования языковых единиц в жанрах радиовещания. Сообщения, передаваемые через радио, требуют многоуровневой интерпретации. Потому что радиовещание - это целостная система языковых и неязыковых средств, где важна информационная и стилистическая функция каждого элемента. Ключевые слова: жанр радиовещания, радио, многоуровневая интерпретация. Abstract The article discusses the features, principles of selection and use of language units in the genres of broadcasting. Messages transmitted over the radio require a multi-level interpretation. Because broadcasting is an integral system of linguistic and non-linguistic means, where the informational and stylistic function of each element is important. Keywords: broadcasting genre, radio, multi-level interpretation. Радиодағы сөздің түсініктілігі, жай сөйлемдердің де барынша ықшам экспрессивтілігі және әсерлілігі көп және нақты болуы. жағдайда синтаксистік Бұл радио арқылы таралатын сөздің конструкцияларды дұрыс таңдай білуге құрылымы мен құрылысына қатысты байланысты болады. Бір кездері радио айқын шектеулерден бөлек фразаның журналистке арналған еңбектерде көлеміне байланысты шектеу де бар. синтаксиске қатысты ұсыныстар болған. Радио тілі үнемді, сыйымды және Солардың негізгісі – радио тілінде барынша мәнерлі болуы тиіс. Бұл үшеуі бірнеше бағыныңқы сөйлемнен тұратын радио тіліне қойылатын негізгі талаптар құрмалас сөйлемдердің болмауы және болса, сөз қолданысының дәлдігі, негізділігі (дұрыс ойластырылған 1 Абай атындағы ҚазҰПУ, Академик С.Қирабаев атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор, KAZAKHSTAN 408 болуы) және құрылымдық жағынан дыбысталатын сөздердің заттық айқын болуы. Бұқаралық немесе бейнелік қасиеттері. комммуникация саласына жататын радио үшін қосымша талаптар болып саналады. Эфирден естілетін сөздің ең Қалай болғанда да радионың БАҚ басты ұтымдылығы адамның ретінде пайдаланатын журналистер сезімдерімен эмоциясын барынша тыңдарманмен «ортақ тіл табысуға» жанды күйде жеткізетіндігі. Сондықтан ұмтылады. Мәселен, бұл кеңестік да радиосөзінде қайталанбас қуат, дәуірдегі «жұмысшы мен шаруаның» белсенділік, тыңдарманның жүрегіне мүддесіне орайластыру т.б., немесе жететіндей, жүрегіне әсер ететіндей тыңдарманның ығына жығыла салу емес белсенділік болады. Ауызша оның қажеттіліктерін ескере отырып, өз сөзжұмсамның негізгі құралы – дыбыс. мүддесіне бейімдеу. Осы қажеттілікке Онда алуан түрлі ырғақ, әуезділіктің сәйкес радиотілінде арнаулы лексика өзгеруі, дыбыс күшінің күшеюі немесе (кәсіби сөздер, терминология) бейтарап әлсіреуі, қарқынның жылдамдатылуы тілдік құралдары алмастырылады. Тілдік мен баяулауы, кідірістер т.б. кеңінен құралдарды таңдап, іріктеуде қолданылады. Осындай табиғи сақталатын жалпы заңдылықтарды қасиеттердің ішінен радио үшін қалыптастыратын осындай қасиеттер маңыздылары ретінде мыналарды бөліп жинақтала келе «радио тілі» деп көрсетуге болады: аталатын ерекше стилистикалық- тілдік жүйені құрайды. 1. Дыбыстың акустикалылығы (айтылатын сөз, музыка және әр Жанр дегеніміз – материалдардың түрлі шуылдар\); комозициялық ұйымдасуы мен қолданылатын стилистикалық 2. Сөйлеу актісінің дистантты құрылымдарының өзіндік ерекшелігі, болуы, яғни тыңдаушының, конструктивті принцип тұтастығы тән сөйлеушінің алыс орналасуы болатын сөйлеу туындысының түрі және көзге көрінбеуі, [1,16]. радиохабарда негізгі сөзге қосымша материалды көрсетуге Радиохабарлардың жанрлары бір- мүмкіндік болмағандықтан бірінен ерекшеленеді, олардың міндеті көрнекіліктің айрықша бір де әр басқа. құралдарын қолдану 1. Хроникалық заметкада қажеттіліктері туындайды. Осы (жаңалықтар) деректерді іріктеп алу құралдарды радионың өзіндік және диктордың интонациясы басты дыбыстық табиғатында болатын роль атқарады. ресурстардан шығару керек. Олар 2. Корреспонденцияларда, – документалды жазбалар, шу, очеркте негізгі ерекшелік бейленеуші - музыка және сонымен бірге мәнерлеуші құралдардан да, деректік жазбалар, шу, музыка және 409 жүргізушілердің даусы мен публицистикалық жанрлар негізінде интонациясынан байқалады. Әр жанрда деректік фактілер жатқанымен, осы тыңдаушының белсенділік дәрежесі де фактілердің авторға тигізетін ықпалы әр түрлі болады. Бір жағдайда бұл бір басымырақ орын алады. мәселені түсіндіріп, бір мәселеге Көркем публицистикалық жанрлардағы байланысты ой таластыратын серіктес типтендіру зерттелініп отырған ретінде қабылданса, келесі жағдайда нысанның сипаттамасын, қасиеттерін белгілі бір ақпарат жеткізілетін адам және типтік белгілерін айқындау болып табылады. мақсатымен қолданылады. Сипатталып Радиохабар жанрлары тілдік құралдарды отырған нысанның деректілігін іріктеу мен қолдану принципі бойынша (шынайылығын) автор «соны көрдім», да ұқсас болмайды. Онда кітаби және «мен сұрастырып білдім», «өзім куә ауызекі элементтердің, логикалық болдым», «қазір ғана қатысып шықтым» (интеллектуалдық) және эмоционалдық, т.б. қолданыстар арқылы нақтыланады. терминденген және жалпы Осындай жағдайларда журналист өзі қолданыстағы, әдеби өңделген және сипаттап отырған оқиға құбылыстың дайындықсыз импровизациялық, растығын нотариус сияқты индивидуалды және дәстүрлі жалпы куәландырады. Осылайша автор тілдік, атауыштық (номинативтік) және тыңдаушыны өзімен бір қатарға қойып, бейнелі элементтер қолданысының өзін онымен ұқсастыруға тырысады. заңдылықтары, арақатынасы, өзара Осындай физикалық идентификация байланыстылығы әртүрлі болады. (тыңдаушы автордың орнында) рухани Осындай айырмашылықтарына идентификацияға негіз болады, яғни қарамастан радио жанрлардың арасында публицистің дүниетанымдық ұқсас белгілер де болады. Осы ұқсастық тұжырымын қабылдауға немесе радио тілі деп ортақ ұғымға негіз қабылдатуға аса қолайлы жағдай болады. Радиохабарлардағы барлық жасайды [2,27]. Мұның көркем сөзжасамдық жанрлар бұқаралық публицистикалық шығармалар үшін коммуникацияның бір түріне маңызы зор. Себебі мұнда автор адам жататындықтан оларда ортақтық образын жасаудан бөлек қабылдаушыға болмауы мүмкін де емес. өзінің ой-пікірлерін жеткізуге де Енді көркем публицистикалық ұмтылады. Біріншіден, шығармашылық жанрлардағы деректердің жұмсалу қиял арқылы ол фактілік материалды ерекшеліктеріне тоқталайық: шолулар, нақты бір туынды үшін іріктеп алады, очерк, фельетон, памфлет. онда деректі образ жасауға аса қажетті Публицистиканың бұл тобына деген детальдарды ғана сақтап қалады. бейнелілік, типтендіру, әдеби көркем Басқаша айтқанда «қиялдың негізгі бейленеуші құралдардың қанықтығы, қызметі – образдарды қайта құрақтау көптігі, ұғым мен образдардың және бір нысанның белгілерін басқа тұтастығы тән. Көркем нысандарға ауыстырудан (телу) көрінеді [Сонда, 17]. Мәселен, публицистикада 410 көркем мәнерлі құралдардың тұтас бір Яғни, радио арқылы таратылатын жүйесі қалыптасқан: агглютинация шығарма көпдеңгейлі интерпретацияны (жалғамалылық), гиперболизация қажет етеді. Себебі радиохабар тілдік (әсерлеу), схемалау, ұқсастыру, және бейтілдік құралдардың біртұтас салыстыру т.б. арқылы жаңа образдар жүйесі болып табылады. Онда әрбір жасалады. элемент атқаратын ақпараттық және Публицистикада деректі образ жасау стилистикалық қызмет маңызды болып барысында типтендіру, зерделеу және саналады. бейнелі түсіндіру сияқты әдістер ғана Сондықтан радио туындыдағы әрбір емес, ақиқат құбылысты барынша айқын бөлшекті шаршысөз ерекшеліктерімен көрсетуге сипаттауға арналған түрлі байланысты лингвистикалық көркемдік-мәнерлеуші құралдар да факторларды ескере отырып, қолданылады. стилистикалық жүйенің бір компоненті Жанрлардың негізгі функционалды ретінде қараған жөн. міндеті - өзекті жаңалықтарды жеткізу Электронды БАҚ-бұқаралық болғандықтан, оның құрылымдық- коммуникацияның жүзеге композициялық құрылысы да осы асырылуының айрықша құралы болып мақсатқа сәйкестендірілуі тиіс. Әдетте табылады. Ақпаратты аса ауқымды жуналистер заметканы төңкерілген аудиторияға жеткізу қажеттігі, сондай- пирамида принципі бойынша ақ ондағы техникалық құралдардың құрастырады. Басты дерек мүмкіндігі, радио арқылы таралатын материалдардың өн бойында мәтіндердің біршама стандартты, маңыздылығы бойынша нормаланған болуын қажет етеді. орналастырылады. Осы тәсілді қолдану Шамамен 10 пайызға нормадан ауытқу – арқылы материалды негізгі мәнін сақтай ақпарат қабылдаушының бұрмалануына, отырып қысқартуға болады. тіпті ақпарат көзіне сенімсіздіктің пайда Сонымен, радио тілінде әдеби, ауызекі, болуын әкелуі мүмкін. күнделікті тұрмыстық сөзжұмсам Радиоэфирде қолданылатын тілдік элементтері аралас қолданылады. құралдар жиынтығы бағдарламаның Көркем публицистикалық жанрларда жанрына, мақсатына және тақырыбына автордың индивидуалдылығының анық қарай өзгеріп отырады. Мәселен, көрінуіне лексиканың түрлі ақпараттық бағдарламаларда салмақты мәселелер жөнінде хабарланатындықтан стилистикалық және экспрессивті эмоционалдық қабаттардың, лексикалық жүргізушінің дауыс мәнері бірқалыпты, және синтаксистік бейнелеуші- орнықты болады. Онда қандай да бір мәнерлеуші құралдардың бүкіл көтеріңкі интонацияға немесе айшықты жиынтығын қолдану арқылы қол қолданыстарға орын жоқ деуге болады. жеткізіледі. Бұл жөнінде Э.А.Лазаревада жақсы баяндалған [3, 37]. Бұған мысал ретінде радиоарналардан берілетін 411 жаңалықтарды (ақпараттық 1) ақпараттық-аналитикалық бағдарламаларды) атауға болады. (жаңалықтар, публицистика); Ақпараттық хабарлардың екінші ұшар 2) ойын-сауық (ток-шоу (топ- басында тұрған авторлық ақпараттық- думан) сазды бағдарламалар, жастарға талдамалық немесе сараптамалық арналған бағдарламалар т.б.) Мұны - бағдарламалар тілі жөнінде басқаша әрине қазіргі қоғамымызда БАҚ-тың, пікір айтуға болады. Мәселен, аптаның оның ішінде радионың әлеуеті тиісті соңғы күндерінің бірінде эфирге деңгейде пайдаланылмай отырғанының шығатын авторлық-ақпараттық бір көрінісі деуге болады. сараптамалық бағдарламаларда жазбаша Кең ауқымды аудиторияға, яғни қалың және ауызша сөзжұмсам принциптері бұқараға бағдарланғандықтан радиода сәтті түрде үйлесін табады. Мұны негізінен жалпыхалықтық әдеби экономикалық, саяси немесе әлеуметтік, тілдегі бейтарап сипаттағы құралдарға рухани мәселелерге арналған хабарларда басымдық беріледі. Бұл, белгілі бір тыңдарман қауымға бұрыннан таныс мөлшерде ақпаратты бірсыдырғы ақпаратты өңдеп, оларға алуантүрлі баяндау түрінде ұсынуға алып келеді. айшықты қолданыстар түріндегі түсініктемелерді қосып, кеңінен Тыңдарманға барынша тиімді әсер ету танымал немесе соншалықты таныс емес мақсатымен радио жүргізушісі өз сөзіне авторлардың (сөз зергерлерінің, саяси жеке тұлғалық сипат беруге тырысады. қайраткерлердің т.б.) тұлғалардың түрлі Мұндағы бір қиындық, радиоарқылы ой-пікірлерін дәйексөз ретінде алып, таралатын хабардың тыңдарман қауымға өрнектеп ұсыну – автордың өзіндік бет- бір ғана, арна – есту мүшесі арқылы бейнесімен қатар хабардың да жеткізілгендігінен туындайды. спецификасын айқындай түспек. Салыстыру үшін теледидарды алайық, онда көрерменге ұсынылатын ақпарат 2 Бірқатар зерттеушілер қазіргі арна – көру және есту арқылы радиохабардың көпшілігінде әртүрлі берілетіндіктен, мәтінде кеткен кейбір жанр элементтерінің қатар кемшіліктер еленбей қалады. Көреремен қамтылатынын айтады. Мыс., өз көзімен көрген суреттемеге көбірек ақпараттық-аналитикалық мән береді. бағдарламаларда: ақпараттық хабарламалар, репортаждар, сұхбат, Енді тыңдарманға әсер ету үшін комментарийлер, шолулар т.б. Бұл пайдаланылатын құралдарға қайта жекелеген жанрлар арасындағы оралайық: радиотіліндегі сындарлы шекараны жойып жібергендей әсер принциптердің бірі – тілдік қатысымды қалдырады. диалогтік сипатта жүргізу болып табылады. Эфир көзге көрінбейтін Қазіргі БАҚ-та негізінен 2 бағыттағы әріптеспен арадағы сұхбат ретінде жанрлар қолданылуда: түсініледі. Ол әріптес ойша екеуара әңгімеге қатысушы белсенді әріптес 412 болып саналады. Мұндай монологтік сөздерін қолдануға бейім келеді. Мұны мәтіндерде сұрақ-жауап кешенінен екінші жағынан бұқаралық тұратын стилистикалық тәсілді коммуникацияға қатысушылардың қолданудың маңызы зор. Әдетте мұндай әлеуметтік және тілдік әрекеттілігімен конструкциялар реципиентке тікелей де, байланыстыруға болады, яғни жанама түрде де бағыттала отырып радиоэфирде кез келген адам, атап тыңдарманды түрлі менталдық және айтқанда, тілдік дайындығы әртүрлі нақты аудиторияны жұмылдырылуына деңгейдегі тыңдаушылар атсалыса жол ашады. Сондай-ақ журналистің алады. Радио тілінің әрекеттілігіне өзіндік рефлекциясы, ой өрбітуі және бір елеулі әсер ететін тағы бір фактор мәселеге қатысты уайымдауы мен тікелей эфирде бөлінген уақыттың толқуын білдіретін сөйлемдерде шектеулілігімен байланысты. Мәселен, тыңдарманға біршама нәзік күйде әсер тыңдарман журналист қойған сұраққа етеді деуге болады. Бұған жүргізуші қысқаша жауап қайыруы мүмкін, ауызекі сөзжұмсам, түрлі мұндайда диктор есептелген уақыт фразеологиялық бірліктер мен бейнелік мөлшерін толық қамту үшін өз тіркестерді қолдану арқылы көз тарапынан біршама ойларды қосуға жеткізеді. Мұндайда сөйлемдегі мәжбүр болады. Бұған керісінше жағдай, сөздердің орын тәртібін өзгерту, журналист сөзіне берілетін тыңдарман риторикалық сұрақтар қою, қыстырма жауабының ұзақ-сонар сипатта болуы. сөздер мен қыстырынды сөйлемдерді Мұндайда журналист әріптесінің сөзін қолдану, эмоционалды лексиканы бөлуі үшін оңтайлы сәтті іздеумен пайдалану орынсыз деп саналмайды. Сөз болады. қарқындылығы, кідірістер, тембр, сөз Қорыта айтқанда, радиотілін әуезделігі мен әуені сияқты қарастырғанда электронды бұқаралық интонациялық құралдарды тыңдарман ақпарат құралдарының қызметіне сөз иесінің, яғни журналистің ішкі күйін қойылатын ерекшеліктеріне де мән көрсететін, көңіл-күйінен хабар беретін, берумен қатар радиохабардың жанры, ақпаратқа немесе хабарламаға онда көзделетін мақсат, бағдарға шынайылық сипат беретін белгілер алынатын аудитория, тіпті хабарлардың ретінде қабылдайды. Әсіресе қазіргі эфирге шығатын уақытына дейін, бәрі- радиоэфирден берілетін соңды бәрі ескерілуі тиіс. Қай жанр болмасын бағдарламалардағы («ақ тілек», радио арқылы қолданыс табатын «жансарай», т.б.) дикторлардың ашық, мәтіндер жалпы халықтық әдеби тілінің жарқын көтеріңкі дауыс мәнері қалыптанған формасына, ауызша тыңдарман қауымның, атап айтқанда, сөзжұмсам нормаларына негізделуі туған күн т.б. түрлі мерекелердің иелерін шарт. құттықтау, олардың көңілін көтеру мақсатында түрлі қаратпаларды, мадақ 413 Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Кожин А.Н., Крылова О.А., Одинцов В.В. Функциональные типы русской речи. М., 1982. 2. Язык и стиль средств массовой агитации и пропаганды. Печать, радио, телевидение, документальное кино. М., 1980. 3. Лазарева Э.А. Язык электронных СМИ в коммуникативном аспекте//Публицистика и информатика в современном обществе. – М., 2000. Резюме В статье рассматриваются жанровые особенности радиоречи. Summary In the article specific genre of radiospeech are considered. 414 Қазақ Тіліндегі Зоонимдік Фразеологизмдер Ж.ОСПАН1 Д.КЕНЖЕБАЕВА2 Қ.СЕЙТӘЛИЕВА3 Адамзат алғашқы жабайы малдарды қолға үйретіп, еті мен сүтін, жүні мен тірісін күнделікті өмірде тіршілік ету үшін пайдалана бастағаннан ақ сол заттарды атауға мәжбүр болды. Ғалымдардың зерттеуінше, адамзат жүз қырық мыңға жуық жануардың тек қырық жеті түрін ғана қолға үйретіп, үйде ұстаған екен. Олардың ішінде алғашқы болып ит, содан кейін шошқа, ешкі, қой, кейінірек ірі қаралар үйретілген. Кезінде қазақ халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті туралы құнды пікірлер қалдырған түркітанушы В.Радлов төрт түлік малдың қазақ тіршілігінің ажырамас бөлігі болып, оны тіліне зор әсер еткендігі туралы: «Малға тәуелділігін қазақтар әр қас қағым сәтте сезініп отырады. Сондықтан өздерінің барлық әдет-ғұрып, салт-санасын малмен байланыстырып отырады» - деген болатын [1, 14 б.]. Бұл тек қазақ қана емес бүкіл түркі халықтарына да қатысты екендігін мойындамасқа болмайды. Себебі, бүкіл түркі халықтары мал шаруашылығымен тіршілік кешкен. Көне түркі, орта түркі жазба ескерткіштерін зерттеген ғалымдар олардың тілінде көптеген малдар мен жан жануарлардың, құстардың атауларының мол екендігін алға тартады.Көне түркі жазба ескерткіштерінің бірі «Күлтегінде» қон (қой), иылқы (жылқы), інгек (сиыр), атлығ (ат) атаулары қолданылғандығы белгіліСондықтан да қай түркі тілдері болмасын, олардың лексикалық қорында зоонимдік атаулар мен тұрақты сөз тіркестері өте молынан кездеседі. Қазіргі кезеңде қай халыққа болмасын жануарлар әлемі өте етене таныс болып табылады және олар туралы белгісіз тылсым сырлар жоққа тән. Ал ерте кезеңдерде адамдардың табиғат алдындағы дәрменсіздігі жануарлар культінің пайда болуына ықпал еткені белгілі. Жануарларға байланысты шыққан культтік танымдар тілдік көріністің ең көне түріне жатады деуге болады. Ал негізгі өмірі мал шаруашылығымен тікелей байланысты болған қазақ халқы үшін төрт түлік малдың орны әрдайым ерекше бағаланған. 1 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың PhD докторанты, KAZAKHSTAN 2 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың доценті,п.ғ.к. , KAZAKHSTAN 3 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы, KAZAKHSTAN 415 НЕГІЗГІ БӨЛІМ Төрт түлік мал атаулары қазақ тіл байланысты 800 сөз және сөз тіркесі, М. білімінде біршама зерттелген. Сондай-ақ, Қашқари сөздігіндегі төрт түлік мал төрт түліктің атауларымен бірге мал атаулары , оған қатысты сөз орамдары төлдету, жүн қырқу, түйе жүндеу, мен сөз тіркестері толық жинақталып, жылқыкүзеу сияқты шаруашылық олардың дыбыстық, морфологиялық түрлері және мал өнімдері ,олардан құрамына жан жақты талдау жасалып, жасалған заттардың атаулары туралы олардың лексика семантикалық өрісі деректерді М.Қашқаридан бастап, анықталған[5.168]. В.В.Радлов, А.М.Щербак, С.Е.Малов, Шығыс халықтарының мақал Ә.Қайдар, К. Мұсаев т.бғалымдардың мәтелдерінде, оның ішінде қазақ еңбектерінен ,Э.С.Севортянның халқының дүниетанымында адамғаның этимологиялық сөздігінен кездестіреміз. қасиеттерін, мінез құлқын, Шығыс Түркі тілдері материалдарының негізінде қалықтарының мақал мәтелдерінде, оның үй жануарлары мен жабайы аңдар ішінде қазақ халқының дүниетанымында атауларының этимологиясы адамғаның қасиеттерін, мінез құлқын, іс А.М.Щербактың «Названия домашних и әрекетінің барлығын төрт түлік малмен диких животных» атты еңбегінде алғаш байланыстыра айтылады. Ол мейлі мақал рет зерттелді [2. 20]. Ал қыпшақ мәтел түрінде болсын, әңгіме түрінде, тілдеріндегі мал атауларының лексика – ертегі түрінде, жұмбақ түрінде немесе семантикалық топтары К.Мұсаевтың ақын жазушылар шығармаларында да т.б. 1975 жылы жарық көрген еңбегінің көптеп кездеседі. Бұл әрине қазақ «Название животных» бөлімінде сөз халқының дүние танымындағы, ешкімге болады[3]. Қазақ тіл білімінде ұқсамайтын терең философиясынын сексенінші жылдардан бастап бұл тереңдігі және ойлау психологиясының саладағы зерттеулер толыға түсті. өте жоғары дамығандығынан. Бұл ой- Мысалы, 1983 жылы Ә. Жақыповтың тұжырымдар түйенің тіршілік зерттеу еңбегінде қазақ тілінде түйе ерекшеліктерін айқын аңғартады. «Түйесі шаруашылығына байланысты бардың - киесі бар», «Көтерем деп атаулардың лексика семантикалық түйедей безбе - салтанатың емес пе? классификациясы жасалынды [4.168]. Тебеген деп биеден безбе - қос қанатың Еңбекте қазақ тіліндегі түйе емес пе?». Түйе түлігін қастерлеп «ұлық» шаруашлығына байланысты атаулардың деп те атайды. Түйешіні «ұлық баққан» лексика семантикалық классификациясы деп құрметтеп, оған көпшілік жиналған жасалумен бірге олардың жерде төрдей орын берген. Кейбір этимологиясына көңіл бөлініп, аймақтарда түйені «кәуіс» деп атайды. варианттылығы мен диалектілік Түйені – төрт түліктің төресі, киелі сипатына көңіл бөлінген. М.С.Бейсенова түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін зоонимдердің араб, иран, моңғол – «Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл- тілдерімен сабақтастығына да көңіл қазы» деп атайды[6.16]. бөлініп, түйе шаруашылығына 416 Түйенің мұрындық бер салт. Түйе, атан, бура, аруана, інген, тайлақ, Ұзатылып келе жатқан қыздан бота, нарға байланысты қазақ тілінде бұйым сұрағанда айтылады. фразеологизмдерінде де көптеп Баяғыда ұзатылып келе жатқан қыздың кездеседі. Мысалы: алдынан шығып қалған бір түйелі кісі, Ботадай боздады – еңіреді, ағыл- түйесінен түсе қап, мұрындықты тегіл көзінің жасын бұлады. бұйдасын керіп, «жол тосар түйемұрындығымды бер»-депті-міс, Ботасын бауырына алған інгендей содан осы ырым-салт қалыпты. Қазақ – жақсы көргеннен бойы еріп, жылқыны «мал патшасы» деп қадір барлық жан-дүниесі балқып тұтқан. Жылқыға байланысты емірену. қолданылып келген фразеологизмдердің Бота тірсек бозбала – аяқты барлығы дерлік қазақ халқының ұлттық- маймақ басып, былқ-сылқ еткен мәдени ерекшеліктерінен хабар береді. әлжуаз, қайратсыз жас. Мысалы: жылқы тұсар кез, бие сауымдай уақыт, ат арыды, тон тозды, ат арылтты Бурадай бұрқылдады (зіркіреді, (сабылтты), ат байлар (ұстар), ат зіркілдеді, бұрқырады) – бұрқан- байлады, ат басына күн туды, ат басына тарқан болып қатты ашуланды, соқты (соғысты), ат басын бұрды, ат қаһарланды. басындай, ат басын тартты, ат басын Жаман түйенің жабуындай – (тұмсығын) тіреді, ат бауырына алды, ат көбіне әбден тозығы жеткен, ескі, бойы, ат жақты, бес биенің сабасындай, алба-жұлбасы шыққан сырт киім. бие бауындай жер, ат адым, құнан шаптырым, тай тұяқ алтын, ат басындай Нарға жүгін салғысыз – өте күшті, алтын т.б. өте ірі, қайратты деген мағынада. Сонымен қатар жылқы малының дене Нар бурадай шабынды – қатты мүшелеріне байланысты тұрақты айбат көрсетті, ашумен шиыршық тіркестер де тілімізде баршылық. атты. Мысалы: Түйе жолы жіңішке – жоғалған Ат құйрығын түйісу – серттен нәрсе, мал тез табылмады деген қайтпаудың шартты белгісі. мағынада. Ат жалын тартып мінді – «адам Түйе кекірік – қатты тойып болды, ер жетті, азамат болды». кеткенде еріксіз өрескел шығатын кекірік. Ат құйрығына байлау – кінәлі адамның мойнына қыл арқан Түйе қомында жүріп – күй салып, таңдамайды деген мағынада. аттың құйрығына байлап жіберу ертеден келе жатқан жазалау түрі. 417 Ат кекілін (құйрығын) кесісті – малының ірілігі, қолапайсыздығы «кетісті, араздасты, мүлде безді». тілге тиек болып, әжуаланады. Мысалы: Ат кекілін (құйрығын) кесісті фразеологизімінің тарихы халық өгіздей боп – үп-үлкен бола өмірінен алынған. Бұл фразеологизм тұрып; қазақтардың ежелгі ат кекілін кесісіп, өгіз сияқты – бас-көзге қарамай, бәрінің көзінше (жұрт алдында) достық, киіп-жарып жүре беретін кісіге туысқандық, бейбітшілік қарым- айтылады; өгіз қара күші бар – қатынастарды бұзу салты негізінде күшті, қарулы деген мағынады; құрылған. өгіздей өкірді – үлкен кісінің Халқымыз көшпелі өмірінде күш көлігі қайғы-құсадан қатты жылауы; ретінде ерте кезден пайдаланған төрт түліктің бірі – сиыр. Сиыр малы жайлы да өгіз олжа, өгіз сыбаға – үлкен, мол тілімізде жеке атаулар мен тұрақты сыбаға; тіркестер, мақал-мәтелдер едәуір: өгізді өрге салсаң, қанатың салады Сиыр сәске – халықтық уақыт – қинамау, қиынға салмау туралы өлшемі, үлкен сәске, күн қызған т.б. шақ. Өгіз аяң – шабан жүріс, баяу Сиырдай мүйіздесті – өзара қарқынды іс. қырылысты, түртпектесті. Өгіз терісі талыс – үлкен, Сиырдың бүйрегіндей бытырады ауқымды. – бет-бетіне, жан-жаққа тарап Бұқа – буға, азбан – дуға – құр кетті, басы қосылмады, берекесі кеуде, босқа тыраштану сөз болып кетті. отыр. Сиырдың жапасы – сиырдың Бұқа мойын – жуан мойын. нәжісі. Сиырдың жорғасы секілденді (кекесін) – еп қуып, майда жүріске Қой-ешкіге байланысты салды. Сиыр құйымшақтатты – фразеологизмдер де тілімізде өте көп. аяқсыз қалдырып, берекесіз етті, Мысалы, ақсарбас айтты (шалды) – соңы сұйылып кетті. аруақтарды риза қылу мақсатымен құрбандыққа мал шалынған. Егер Сиыр мінез – сүйкімсіз қылық. құрбандыққа қой шалынса, ол ақ түсті, Сиыр тектес – жөн сөйлемейтін, басы сары немесе ақ болуы керек қисық, қыңыр. болатын. Әдетте малды сояр алдында қазақтар өздерінің батасында малдың Халық тілінде әсіресе, өгіз малына түр-түсін «о аруақ, ай мүйіз, аша тұяқты» қатысты оралымдар мол кездеседі. деп атап кетеді. Қозы құйрық қылды – Әрине, оның астарында өгіз 418 діңкесін құту, шаршату. Қой ішіндегі ұшырасқанда сәлемнен кейін «мал-жан марқа – өте жарамды, артық деген аман ба?» деген қалыптасқан мағынада қолданады. Көктемде туған стереотиптік сөз орамын айтады. Яғни, қозылар күзде жетіліп, қой кезіндегісі ең алдымен төрт түліктің онан соң марқа делінеді. Бұл кезде марқа адамның амандығы көшпелілер үшін қозыларды союға болады. Марқаның еті мал өзінің табиғи болмысының тікелей тез піседі, әрі дәмді болады. Қазақ марқа ажырамас бөлігі ретінде қарастырады. деп барлық қозыларды емес, солардың Мал мен жанның өзара бірлігі мен ішіндегі ең қоңдысын айтады. үйлесімін дәйектейтін қағидадан Қонақ қойдан жуас – мейман барына ырза туындаған сөз орамы экономикалық деген ұғымда. қатынастың арқауына айналған төрт түлікті бағу – қағу үрдісінің бір қалыпты Қойға шапқан қасқырдай – қырып- ырғақпен жүріліп жатқандығына (яңги , жойып, тас-талқан қылу туралы аман екендігіне) мән берген. Бұлай тілек айтылады. Қойдай шулады – қайғы-зарға сипатындағы сәлемді көптен көріспеген батып, азан-қазан болды. ауылдас, елдес, рулес адам , тіпті Қозыдай көгендеді – шетінен тізді, бецтаныс жолаушы да көшпелі қазақпен танауынан тізді. ұшырасқан кезде айтуы тиіс. Этикалық үрдіс қатарынан орын алған бұлай Қой аузынан шөп алмайды – қой сәлемнен кейін жекелеген жайттарға жуастық, момындықтың, бейбіт назар аударады. Мысалы, мал жағдайдың баламасы ретінде алынып, шаруашылығын технологиясы тұрғыдан тілде осы мағыналардағы осындай ұйымдастырудағы маусымдық маңызды тіркестер пайда болды. (науқанды ) шаралардың барысы туралы Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған қызықтайды. Мұндайда «төл дін-аман заман – бұл тіркес қазақтың ұғымында ба? », «жайлы қыстап жатырсыздар ма?» тыныштық, бейбіт заманды, әрі малға , «жақсы жайлап жатырсыздар ма?» деп қолайлы кезеңді білдіреді. . жөн сұрасуға көшеді. Мүұндай сөз Көшпелі ортадағы материалдық игілік магиясына негізделген сәлемдесу, жөн пен оны иеленуші адам арасындағы сұрасудан кейін ситуацияға байланысты бірегей , ажырамас байланысты айтылатын этикалық мәндегі жайттарға білдіретін категория - мал-жан. Мұндағы қарай ойысады. Олардың қатарында мал –қазақы ортадағы материалдық «көш көліті болсын!», «Қоныс жайлы игіліктерді толығымен қамтитын мал болсын!», «Қой егіз тапсын!» және т.б категориясының эквивалентіне айналған сөз орамдары бар. төрт түлікті , ал жан ұғымы оны Қазақтардың «малым- жанымның иеленуші адам дегенді білдіреді. садағасы, жаным-арымның садағасы» Сондықтан қоғам мүшелері арасындағы немес «мал,малдан кейін ал» , «ел сүйегін қатынас пен этика нормаларында төрт мал сақтайды» деп келетін сөз түлік қамына айрықша ден қойылады. орамдары төрт түлікке қатысты Қазақы ортада адамдар бір –бірімен идеализациялардың басты қағидасы 419 ретінде көшпелі мәдениеттің қарай жайлау, күзем арасында жүруінде айқындаушы басты атрибутының біріне табиғаттың жұмбақ сырын, тылсым айналды. күшін түсініп, соған орай алдын-ала әрекет жасап дағдыланған жылдар бойғы тәжірибенің түйіні жатыр. Әр айдың аты, ҚОРЫТЫНДЫ жер-жердің шөбі басқа дегендей, түрлі Қорыта келгенде, төрт түлік малға табиғи өзгерістерді қалт жібермей бағып, қатысты көрініс тапқан тұрақты тіркестер осы құбылыстарға сай етіп алдындағы өте көп. Әсіресе, төрт түлік малға малының жағдайын ойлаған малшы қатысты тұрақты тіркестердің ішінен қауымның өмірлік зердесі көрінеді және жылқы малына қатысты тұрақты көшпелілер өз күшін дала сұраныстарына тіркестер өте көп кездесетініне көзіміз бағыттады. Төрт түлік малдың болмысын жетті. Қазақ тіліндегі төрт түлік малға табиғаттан бөлмей, жаратылыс қатысты тұрақты тіркестерді когнитивтік заңдылықтарымен сабақтастыра тұрғыдан талдау – қазақы өркениеттегі бақылап, терең таныған бабаларымыз өз ұлттық мәдениеттің табиғаты мен бітім- тілінде соларға қатысты мифтік, болмысын ашуда үлкен мүмкіндік береді. фәлсафалық, мәдени танымдар мен Көшпелі қазақ тіршілігі үшін төрт түлік ұғымдар арқылы көптеген малдың бабын табу, жер-судың ыңғайына фразеологиялық бірліктерді қалыптастырған. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1) Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. СПб., 1893-1911. Т. I-IV. 2) Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюркских языках //Историческое развитие лексики тюркских языков. - М.,1961. – С 86-120. 3) Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - М.:Наука, 1975. – 357 с. 4) Жакипов А. Термины верблюдоодства казахского языка: автореф. дис. д- ра. филол.наук. – Алматы, 1983. – 35 с. 5) Бейсенова М.С. М. Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрк» деген еңбегіндегі төрт түлік мал атаулары: филол.ғыл. канд. дисс.:10.02.06. –Алматы, 1997. - 170 б. 6) Жақыпов Ә. Түйе өсірушінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Қайнар» баспасы, 1989. 420 Effectiveness of the Transition to Latin Alphabet KONYRATBAYEVA Zhanar Moldalykyzy1 SATEMIROVA Dariha Amantayevna2 A strategic article of Head of State N.A. we can preserve the natural state of the Nazarbayev “Course towards the future: Kazakh language; modernization of Kazakhstan’s identity” has Secondly, when learning Kazakh, it is identified a number of problematic issues clear that the spelling rules will be and defined specific goals and objectives for reduced in the face of excessive the country's prosperity. One of them is the characters. It simplifies the teaching transition to Latin alphabet. N.A. process in all schools. Moreover, time Nazarbayev said in his Address: “We will and funds are also be saved; continue to implement complex projects aimed at developing the state language. It is Thirdly, the alphabet change will pave necessary to start preparing for the transition the way for Kazakhstan’s opening up the Kazakh alphabet to Latin graphics by to the world. There will be more 2025. It not only revives the Kazakh effective ways to integrate into the language, but also translates it into the international information space language of modern information”. The issue through the use of cutting-edge of the transition to Latin alphabet is not Technologies; accidental. In our opinion, the meaning is Fourthly, Turkic-speaking nations use very deep. Latin. We need to strengthen spiritual, The Latin alphabet existed 800 years before cultural, scientific and economic our chronology, i.e. is considered to be the relations with them. cultural value of 3,000 years. The priorities Thus, switching to the Latin alphabet is a of the transition to Latin alphabet are: blessing for the Kazakh people, their growth First of all, it is the problem of the and prosperity, and in the future it will purity of language. We can shorten the definitely make a great contribution to the borrowed letters in our tongue so that country's development. This switch will help 1 L.N. Gumilyev Eurasian National University, Faculty of Philology, Professor, Department of Theory and Practice of Translation, Astana, KAZAKHSTAN 2 Kazakh Pedagogical University named after Abay, Faculty of Philology, Assistant professor, Institute of Philology and Polyglot Education, Almaty, KAZAKHSTAN 421 consolidate Kazakhstan's integration into the does not know the Cyrillic alphabet is able global economy, identify the sound systems to read our cultural heritage - our books. We in Kazakh language, and remove borrowings present to the world some historical books, from the Kazakh language. art-literary works. For instance, we know Today only 12 countries use Cyrillic in the that most of the ethnic Kazakhs live in China, world. Most other countries use Latin Mongolia. They will be able to read the alphabet. Today, the Latin alphabet has a history, culture, literature, or any other great reputation and a great deal of scope and information of their native land. possibilities. Latin alphabet is widely used Clearly, transition to Latin can result in an throughout the world. It is possible to notice increase in financial costs. Because all the that all medicines, mathematics, physics, textbooks in primary, secondary and higher chemistry formulas, many terms, scientific education institutions have to be re- literature on specialties, etc. are connected translated into Latin. Additionally, literary with the Latin alphabet. We believe that works require translation. Also, before Kazakhstan, as a member of the global translating it, a systematic Latin alphabet integration, has transited to the Latin should be taken into account, which takes alphabet. into account the subtlety of our language. Linguists and well-educated men, who think Our people will have to retrain the new about the future if the language, support the alphabet. It is a pleasure - the Latin alphabet transition to Latin. This has a number of is somewhat functional in terms of systematic causes. The Latin alphabet is subscription, so it is not difficult to master it. perfectly suited for marking Turkic sounds. However, this is not a hurried decision. Thus, our country has the potential to find a Ultimately, it is known that the Turkic people largely used the Latin alphabet. We solution regarding costs. will also reduce the letters that mark the The country, which has taken a step to the modern sounds in our language by moving era of globalization, should not be left in the to the Latin. Thus, while reading the Kazakh end of the great migration. Obviously, the language, the number of rules that apply to relevance of the issue is not controversial. other sounds would be reduced. As a result, The Head of State emphasized the we will be able to preserve the natural importance of transition to the Latin balance of our native language, contributing alphabet and showed a clear direction. Our to the development of Kazakh phrase and task is to realize it consciously. That is, if the subscription, i.e., orthoepy and spelling specialists of each industry are obliged to do requirements, allowing for the future of the their duty and work systematically, we will future to expand its sphere of application. achieve great success. In our opinion, we, One of the main advantages of transition to the Kazakhstani people, should be united in the Latin alphabet is that Kazakhstan can this important step, expressing our enter the global information space. That is, willingness to learn and master the Latin the digital information base in our country alphabet. would be available to all Latin alphabet A strategic article of Head of State N.A. users. At the same time, a community that Nazarbayev emphasized in the article, the 422 acceleration of humanitarian education is specific analysis of the importance of paying one of the most pressing issues on the attention to the humanitarian aspect in the agenda. As the basis of evolutionary modernization of the consciousness of the development, the development of social and people of Kazakhstan noted in the article. humanitarian education should be That is to say, the main task for society is to understood as the only way to form a get rid of negative principles, to make good national consciousness of the younger use of national wealth and to teach future generation through the heritage of the generations to be restrained. We need to get ancestors and the national traditions, rid of bad qualities, such as “rumors, deceit, customs and national education of the boasting, laziness, wasted”, about which country Abai spoke. So the day has come for It is important to explain to the modernization of identity. representatives of the younger generation the 423 Kazak Edebiyatına Gelin ve Aile Değerlerinin Yansıması Reflection of Bride and Famıly Values in Kazakh Literature Janagül TURUMBETOVA1 Jasmin YESPENOVA2 Öz Aile toplumun temel taşıdır. Toplumun temelinde aile, ailenin temelinde ise evlilik yer alır. Aile reislerine (baba, anne ve büyükler) yüklenen önemli görevlerden biri de “Kızın kıyaga, ulın uyaga kondıru”, yani kız çocuğunu kendi “aile yuvasından” uçurup eşinin ailesine uğurlamak ve erkek çocuğunu evlendirerek uyvasını (ailesini) genişletmektir. Kazak halkı anlayışında sağadet aile sıcaklığından başlar. Ailenin temelinde ise evlilik önemli yer alır. Evlenme yolu ile aileye gelenin erkekse adı damat, kadınsa olur gelin derler. Gelin kelimesi Kazakça’da “Kelin”, “gel-kel” ses değişimine uğramış ortak fiil köküne –in eki eklenerek yapılmış olup mutluluğa, sağadete davet etme anlamını taşımaktadır. Kazak aile yapısında yeni evlenen kızların gelin ünvanına sahip olabilmesi için “Anne enstitüsü”, sonradan da “Kayınvalide üniversitesi” eğitimlerini almaları gerekir. Ailesi ve yakın çevresinde “Kızga kırık uyden tıyu (Kıza kırk evden yasak)” müfredatıyla yetişirilmiş kız çocukları evliliğin öneminin farkındadırlar. Sınavdan yüzünün akıyla çıkabilmeleri için önce annesi sonradan da kayınvalidesi tarafından verilen öğüt nasihatlara uyarak hareket etmeleri gerekmektedir. Bildirimizde bu meşakatlı sınavdan başarıyla geçerek ailenin gelini statüsüne layık olan gelinin toplumdaki yeri ve rolünü açıklama amaçlanmaktadır. Sonuçta kayınpeder ve kayınvalideye saygı ve onların rızasını kazanmak çabası bir Kazak gelinin önemli vasıflarındandır. Anahtar kelimeler: Aile, Türk Dünyası, Kazak, Gelin. Abstract The family is the cornerstone of society. on the basis of the family in society, the family is based on marriage takes place. Householder to (father, mother and grown-ups) is one of the most important duties imposed "She's favor, ul of the rhyme to kondır", ie their daughter the "family nest from" flew the wife to say goodbye to his family and boys marrying uyva the (family) to expand. Kazakh starts from understanding the people of the happiness of family warmth. The family is an important place on the basis of marriage. The name of the family by marrying a boy from the path of the groom, the bride would say if the women. Bride in Kazakh word "Kelin", "come-bald" sound made 1 KAZAKİSTAN 2 KAZAKİSTAN 424 by adding additional undergone changes in the common root of the verb is happiness, happiness means the invite. Kazakh girls in the family structure in order to have the bride title "mother institute", later the "mother- in- law university" must take the training. Family and close around the "angry broken Uyduyla the TI (at home ban forty Girl)" are aware of the importance of the cultivation of girls were married by the curriculum. mother before they can go with the flow of the exam later in the face advice by-law is required to act by following the advice. Our statement worthy of the status of the bride, bride's family successfully passed this exam is intended to explain the messy place and role in society. Ultimately father in law and mother in law to respect and attempt to win their consent one of the important characteristics of a Kazakh bride. Keywords: Family, Turkish World, Kazakh bride. GİRİŞ uğurlamak ve erkek çocuğunu evlendirerek “Evlilik, aileyi meşru temellere oturtan uyvasını (ailesini) genişletmektir. toplumsal bir olgudur. Eski Türkler Kazakların anlayışında sağadet aile izdivaca “evlenmek”, “ev-bark” sahibi sıcaklığından başlar. Ailenin temelinde ise olmak derler. Bark, Orhun anıtlarında evlilik önemli yer alır. Evlenme yolu ile “mabet” anlamına gelmektedir. Ev de kutsal aileyi oluşturanlardan erkeğe damat, mabet kabul edildiğinden, “bark” adını alır. kadınsa gelin denir. Gelin kelimesi Bu anlamda evlilik eski Türklerde (İslam Kazakça’da “Kelin”, “gel-kel” şeklinde eski öncesi dönem) kişilerin kutsal bir Türkçedeki şeklini korumuş, kel- fiil güvenceye kavuşmasıdır” (İbragim, köküne –in fiilden isim yapım eki eklenerek 2007:88). Türk Dünyasında aile kişinin yapılmış fiil soylu bir isim olup mutluluğa, beşeri hayatta sahip olduğu en kutsal sağadete davet etme anlamını taşımaktadır. varlığıdır. Yüzyıllara uzanan aile geleneklerine sıkıca bağlı olan Türk milleti günümüzde de sağlam bir aile yapısına Gelin ve Kayın Jurt sahiptir. Kazaklarda akrabalık ilişkiler üç ana daldan Aile kelimesi Kazakça’ya “Januya (Can (jurt: yurt, insan, akraba anlamında yuvası)” veya “Otbası (Ocak başı)” olarak kullanılır) oluşmaktadır: Birincisi: erkekler aktarılır. Aile toplumun temel taşıdır. için baba tarafından akrabaları “öz jurtı” (öz Toplumun temelinde aile, ailenin temelinde yurdu) “kendi, öz akrabaları” anlamına ise evlilik yer alır. Aile reislerine (baba, gelmektedir. Evli kadınlar için bu tür anne ve büyükler) yüklenen önemli akrabalara “törkin” kelimesi kullanılır. görevlerden biri de “Kızın kıyaga, ulın İkincisi: ana tarafından akrabaları “nagaşı uyaga kondıru”, yani kız çocuğunu “aile jurtı”, dede ve anneannelerinden başlayarak yuvasından” uçurup eşinin ailesine dayı ve teyzelerinin tümüne “nagaşı” kelimesi kullanılır. Üçüncü dalda ise 425 evlenme yolu ile aileye gelen kişiler damat bir kayınvalide genç ailenin oluşumuna veya gelin tarafından akrabalara “kayın güzel katkılarda bulunur ve gelini jurt” denir. “Kayın” kelimesi Anadolu tarafından da saygı ve sevgi görür. Türklerinde de kullanılmaktadır: karı veya Kaynana, ana makamına kaim olan kişi kocaya göre birbirlerinin erkek kardeşi, anlamına gelir. Gelin de kayınvalidesini öz kayın birader, kayın baba veya kayın ata, annesi ile aynı düzeyde tutup, ona annesine kayın valide (TDK, 1988: 820) davranıdığı gibi davranırsa ailede huzur ve Evlenmiş olan çift artık toplumun birimidir. bereke olur. Kazak kültüründe evlilik sadece karı-kocayı ilgilendiren bir oluşum değildir. Evlilikte Gelin ve Betaşar Merasimi kayınana, kayınata, kayın ağa (eşinin ağabeyi), kayın apa (eşinin ablası), kayın ini Kazak halkının düğün merasimlerinde (eşinin erkek kardeşi), kayın singili önemli olan bölüm “Betaşar”, yani gelinin (görümce), abısın (eltiler) gibi ailenin yüzünü açma bölümüdür. Geleneğe göre fertleriyle kurulacak iyi ilişkiler evlilikte gelinin yüzü betaşara kadar yakın akrabaları mutluluk için temel etkendir. Evinden hariç, gelen misafirlere gösterilmez. uğurladığı geline annesi, “Bargan jerine Düğünün ilk aşaması olan betaşar, genç tastay batıp, suday sın” (gittiğin yere, yeni geliniailenin fertleriyle tanıştırma ve yeni ailene taş gibi batarak su gibi sin, uyumlu evindeki kuralları öğreten bir adet olarak ol) diye nasihatte bulunur. “Hepimiz gelinin bilinir. “Koca evine yüzü örtülü bir şekilde “ayağıyla” dünya kapısını açtık. O halde gelen genç gelinin evin eşiğinden sağ gelin dediğimiz kimdir? Gelin, gelen ayağıyla atlayarak girip orada olanları kişidir. Kazaklar buna rağmen ona misafir hafifçe dizlerini kırarak selamladıktan sonra gözüyle bakmazlar. Aksine, kız çocuklarına güveyin yardımcılarının birinin söylediği misafir diyerek hürmet gösterme vardır. “betaşar” türküsü eşliğinde başındaki Gelin ise misafir değil, o yuvaya konan talih örtüsünün alınması ve gelinin yüzünün yeni kuşudur, ailenin bereketidir, neslinin devam akrabalarına gösterilmesi töreni” şeklinde etmesinde aileden bir kişidir. Bu muhteşem ifade edilir (Köse, 2000:51). bir anlamdır. “Kız össe eldin körkü (Kız Betaşar töreni için davet edilen şair veya büyürse halkının güzelidir)” atasözü bunun şarkıcı dombıra eşliğinde “Betaşar” jırı en veciz şekilde ifade edilmiş halidir. Gelin (özel ezgili türkü) söyler. Türkü metni taş gibi batarak, su gibi sinme suretiyle genelde ortak folklör ürünü olduğundan şair yabancı bir evin kapısını açmak üzere… Bu tarafından bazı kısımları değiştirilebilir. büyük bir kahramanlıktır…” (Yesim, “Şairin buradaki görevi edep, terbiye ve 2012:5). namusa dair toplum değerleri ile asil, saygılı “Gelin, kayınvalide toprağındandır” derler ve hürmetkar davranışların geline Kazaklar. Aileye yeni giren genç geline aktarılmasını sağlamaktır. Bütün öğüt ve kayınvalide tarafından verilecek terbiye ve dilekler yeni gelinin ata, ana, görümce ve nasihatların çok önemi vardır. Büyüklerin kayınlarıyla ince bir dil kullanarak “Gelinini kızın gibi sev, çünkü kızın da konuşması, izzetli, ikramlı ve saygılı yarın bir gelin olur” nasihatiylehareket eden olmasını ihtiva etmektedir” (Karataş, 1994:77). Genelde şu şekilde görülür: 426 Yüzünü açayım, bismillah, Yeni gelen genç gelin. Gelin ve At Tergeu Merasimi Gelmiş kapıdan girmiş, Kazak halkına mahsus güzel geleneklerden biri de “At tergeu” veya “At koyu” isim Kayın yurdu halkına, verme adetidir. Bu gelenek yeni ailesine Eğilerek selam veriyor…. gelen gelinin saygısından ötürü gelinin Duru su gibi temiz ol, zekasının deneme aşaması olarak da değerlendilebilir. Bu geleneğe göre yeni İyi yolu bul, gelin. evlenen gelin eşinin kardeşlerinin isimlerini Kendini ter temiz tut, direkt söyleyemez, dolayılı bir şekilde Yumurtadan da beyaz gelin. kendilerine has özelliklerine göre isim Kötü yoldan uzak dur, vermesi gerekmektedir. “At tergeu”aşamasında gelinin ince zekası Saksağandan da ihtiyatlı gelin. venükteli konuşma yeteneği de ölçülür. İyi niyetle hizmet et, Gelin yeni ailesindeki akrabalarına isim Ata-validene beğendir kendini… verirken onların karakteri, dış görünüşü gibi (Janargan Salt Dastürler, 1991: 65) özelliklerini dikkate alır, örneğin yaşça büyüklerine “Şeber Şeşey”, “Ak Aje”,“Bi atam”, “Mırza kaynaga”, genç biraderlere Görülmektedir ki, gelin yeni evine “Törejan”, “Tentegim”, görümcelere girerken evin eşiğinden sağ ayağıyla “Erkemay”, “Sırgalım”, “Şaşbaulım” gibi atlayarak girer, dizlerine çökerek başta isimlerle hitap eder. Halk arasında isim kayınatası ve kayınvalidesi olmak üzere verme geleneğiyle ilgili şöyle rivayet aile yakınlarını selamlayarak saygısını vardır. Rivayete göre bir nehir kıyısındaki gösterir, şairin söylediği öğüt nasihatı kamış arasında aç kurt koyun sürüsüne dinler ve türkü sırasında ismi geçen her saldırmış. Bunu gören kayınatası gelinine şahıs karşısında perde arkasından eğilerek seslenerek oğullarının bıçak ve kayrak selam verir. (bileği) getirmelerini istemiş. Gelin ise Eşinin akrabalarına “Salem salu”, diz atasının mesajını şöyle iletmiş: çökerek selam verme Kazak gelinlerine “Sarkıramanın ar jagında, sıldıramanın ber mahsus bir saygı gösterme adetidir. Düğün jagında, manıramanı uluma jep jatır! sonrası da devam eden “salem salu” Bilemeni janamaga janıp-janıp tez sadecekayınatası, kayınvalidesi ve ailenin kelinder”. Mesajın bu şekilde iletilmesine büyükleri karşısında yapılır. Gelin neden olan kayın biraderlerinin isimleriydi: tarafından gösterilen bu saygılı selam Özenbay, Kamısbay, Koylıbay, Kaskırbay, verme karşılığı olarak büyükler “Mutlu ol, Kayrakbay ve Pışakbay olamasından dolayı yavrum”, “Çok yaşa”, “Oğlan doğur” gibi direkt söyleyemeyen gelin, Özenbay ismini dua ve dileklerde bulunurlar. Günümüzde Sarkırama (nehir), Kamısbay’a Sıldırama, bu gelenek Kazakistan’ın sadece Güney ve Koylıbay’a Mangırama (koyunun çıkardığı Güneybatı yörelerinde (Şımkent, sesten dolayı), Kaskırbay’a Uluma (kurtun Kızılorda, Aktau) sürdürülmektedir. çıkardığı ses), Kayrakbay’a Bileme 427 (kayrak), Pışakbay’a Janama (bıçak) diye yetiştirmede daha başarılı olduğu gerçek isimleri yerine uygun sıfatlarla gözlemlenmektedir. Eski Türkler’de tek seslenerek kayın atasının mesajını iletmiş eşlilik hakimdi. Gelenekler zorunlu bir iki ve çevresindekileri de nükteciliğiyle hayran durum haricinde çok eşliliğe müsaade bırakmıştır derler. etmezdi. Bu haller çocuğu olmama, hasta Yaşça büyük olan kişilere gelin, küçük olma durumları idi. Eski Türkler’de kadın kardeşlerine ise yengesi olarak devlet yönetiminde, toplum menfaatlerinde, görevlendirilen bu hanımların yaptıkları aile içinde ve ekonomik hayatta eşi ile eşit hizmetleri paha biçilmez. “Jenge” veya söz hakkına sahip ve eşi kadar işin içindedir “Jeneşe” diye sevgiyle hitap eden (Avcı, 2010:87). görümceler ve kayınbirader için ailede Eskiden göçebe hayatı yaşayan Kazak halkı yengenin büyük bir rolü vardır. Ailenin genişaile yapısına sahiptir. “Ru” dediğimiz yaşça küçük fertleri anne babasıyla bir atadan yayılan aile fertleri, Orta Asya paylaşamadıkları gizli sırları ve hisslerini bozkırlarında bir “auıl” (köy) oluşturarak yengeleriyle paylaşırlar, şakalaşırlar ve ev yaşamlarını sürdürmüşlerdir. “Klasik işlerinde de yardımcı olurlar. Görümceler Kazak ailesinin merkezinde erkek vardır. ve kayınbiraderler yengeleri aracılığıyla eş Bu kadının hayattan tamamen seçer ve evlenirler. Evlenmede gelin ve soyutlanması, etkinliğinin azalması damat arasında aracı hizmetini üstlenen anlamına gelmez. Sanılan aksine Kazak yenge meşakatli düğün prosedürünün kadını erkeğine itaatkâr olmakla kalmayıp, huzurlu geçmesini sağlar. Düğün sırasında ailevî önemli hususlarda söz söylemekte da baş rolü üstlenerek damat ve gelinin serbesttir. Kazak kadını içine kapanık yanında bulunur, değerli hediyelerle değildir. Ata binmek, ev işi, el işi, çocuk şereflendirilir ve düğünün önemli bakımının dışında konu komşuyla aşamalardan biri olan “Betaşar” ilişkilerde, misafir ağırlamakta (eşi evde merasiminde gelinin yanında yer alır. olmasa bile), bazen bütün sülaleyi Yenge ve görümce, kayınbirader arasındaki ilgilendiren konularda görüşünü açıkça kardeş ilişkileri, saygı ve sevgi milli örf belirtmekte serbest ve hürdür. Ancak adetlerin en güzel yönlerini sergiler. ailenin merkezinde kilit rol her zaman aile Eski Türk toplumunda dikkat çeken en reisine (otagasına) ait olup, ailenin diğer önemli noktalardan biri de kadına verilen fertlerinin yükümlülükleri ona göre ehemmiyettir. Eski kavimler içinde hiçbir belirlenir”(İbragim, 2007:90). kavim Türkler kadar kadına hak Kökleri çok derinlere inen bu aile vermemişler ve saygı göstermemişlerdir düzenindeki akrabalar (kardeşler) (Ziya Gökalp, 2005: 67). “Bir erkeği arasındaki iyi geçimi, ilişkileri sağlayan ise eğitirsen bir kişiyi, bir kadını eğitirsen bir “abısınlar” veya kardeş eşleri dediğimiz aileyi eğitmiş olursun” özdeyişi kadının aile eltilerdir. Akrabalık ilişkilerde ortaya çıkan ve toplum içindeki önemini açıkça ortaya olumsuz anlaşmazlıklar (kıskançlık, kavga koymaktadır. Kadının aldığı talim terbiye vs.) veya birlik ve barışın sebebi de yükseldikçe aile harcamaları düzenli halde eltilerden kaynaklanan durumlardır. Bu olduğu, sağlık konusunda ve çocuk “beyaz örtülü nazik zatlar” eşinin bir 428 “Kazak erkeği” veya “Kılıbık” olmasında Yaşasın, Kazak gelinleri, da önemli bir rol üstlenir. İleri görüşlü atalarımız kardeş arası kavgalara tez arada Göl nehir gibi niyetleri. çözüm bularak halk içindeki huzur ve barışı “Eltiler iyi olsa aş çok” denen, sağlamada kadınların görevlerine çok önem Boşuna söylenmemiş atasözü. vermişlerdir. “Büyüğe saygı ve küçüğe Hayran kalmış milletim, barışçıl sevgi” ilkesiyle yetiştirilmiş nesiller duygularına arasındaki gelinlerimiz de ataların sözünden geçmemişlerdir. Ağabey, kardeş, büyüklere gösterdiğin saygılara Halk, yeni gelen gelinin kişiliğine de çok Çok izzetli Kazak gelinleri, önem vermiştir ve olumsuz kararterini farkettikleri durumda hemen düzeltmeye Değerini gösterdin tüm insana. çalışmışlardır. Buna güzel örnek olarak 18.yüzyılda yaşamış halk şairlerimizden Şal akının şu sözleri aklımıza gelir: SONUÇ “Gelin iyi olursa- Kazak gelinlerinin ailedeki statüsü yıl geçtikçe gelişir: çoluk çocuk sahibi olur, Evine gelen çok olur. ana mertebesini alır, baş örtüsü yerine Gelin kötü olursa- “kiymeşek” denilen örtülü şapka giyen Gelen kişi gitmeye acele eder. gelin artık ailenin önemli fertleri arasında yerini alır. Dünkü nazlı kız, bugünkü Aş sorarsın, dökmek ister, saukeleli (süslü gelin şapkası) gelin, Dökmeden ver dersin, sövmek kiymeşek giyen fedakar ana mertebesine ister” (Şal, 1989:141). ulaşır. Kazak gelini gerek aile yapısı ve milli kültürün korunmasında ve geliştirilmesinde, gerekse tüm Kazakların “Agayın tatu bolsa at köp, abısın tatu bolsa geleceğinin şekillendirilmesinde ağır bir as köp” (Kardeşler arası iyi olursa at çok, yükü üstlenmektedir ve bu yükü layıkıyla eltiler arasi iyi olursa aş çok) atasözünde kaldırabileceğine halkımızın güveni kardeş eşleri arasındaki anlayış ve iyi sonsuzdur. geçinmenin toplumdaki sosyal hayatın birden bir faktörü olduğunu belirtmektedir. XXI.yüzyıl teknoloji devri olarak Etno-kültürel gelenekte “abısınlar (eltiler)” değerlendirilmektedir. Bu devirde birlik, bereket ve saygı simgesi olarak insanların büyük bir kısmı milli nitelendirilir. Kendinden yaşça büyük elti değerlerden, örf adetlerden uzaklaşarak ismini saygıdan dolayı direkt söyleyemeyen modern hayatın esintisiyle bir “teknoloji izzetli gelinler isim yerine “şeşey” (ana mahkümü” hayatı içindedir. Daha çok anlamına gelir) kelimesini kullanmışlardır. maddi değerlere önem veren, bir nevi Abısınlar arasındaki ilişkiler şiir ve “makineleşme” sıfatına benzeyen insanlar şarkılara da konu olmuştur. Buna güzel akrabalık bağlarından da uzaklaşmaya yüz örnek olarak “Kazak Gelinleri” şarkısındaki tutmuşlardır. Bu durumlar, maalesef, şu mısıraları alabiliriz: Kazakların yaşamlarında da karşımıza 429 çıkabilir. Günümüzde gelinini bir rekabet mertebesine layık olmanın yollarını açıklar olarak gören kayın ana veya kayın anasına ve kendi deneyimleriyle paylaşır. “Çok saygısızlık gösteren gelin gibi meşhur bir insanın gelini olmak büyük toplumumuza kültürümüze çok zıt olan sorumluluğu ve şerefli olmayı gerektirir. İyi davranışlarla karşılaşmaktayız. gelini olan her evin içi bereket ve bolluktur” II. Dünya savaşı gazilerinden kahraman (Ahmetova, 2012:179). Bauırjan Momışulı’nın gelini, yazar, “Kadın bir eliyle beşik sallarken, diğeriyle gazateci ve etnograf Zeynep Ahmetova, dünyayı sallar” derler. Kazak kültüründe gelin adayalarına aramğan olarak iki ciltlik kadının yeri son derece saygın, aile ve “Babalar Amanatı” kitabını yayınlamıştır. toplumun temel unsuru olarak kabul edilir. Kazakların meşhur gelini Zeynep Dolayısıyla bir ulusun yetiştirilmesinde en Ahmetova, eserinde kayın atası hakkındaki önemli yeri gelin almaktadır. Gelin harıraları anlatarak Kazak gelini olmadan aile, aile olmadan toplum olmaz. KAYNAKÇA 1. AVCI, M. (2010). İslam Öncesi Türk Devletlerinin Sosyal Hayatında Kadının Rolü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. 2. Ahmetova, Z. (2012). Babalar Amanatı.Sanat Baspası, Almatı. 3. Bes Gasır Jırlaydı. (1989). XV.Gasırdan XX. Gasırdın Bas Kezine Deyingi Kazak Akın-Jıraularının Şıgarmaları. 1-Tom. Almatı, Jazuşı. 4. ZİYA GÖKALP. (2005). Türkçülüğün Esasları. (Sadeleştiren: Yalçın Toker). İstanbul: Toker Yayınları. 5. İBRAGİM, D. ( 2007) Âşıkpaşa'nın Garib-Nâmesi'nde Ve Kazak Kültüründe A İ L E. Kazakistan Ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu. 21-23mayıs, 2007. Bildiriler Kitabı. 6. Janargan Salt Dastürler (1991). Almatı, Naurız. 7. KARATAŞ, A. (1994). Kazak Türkleri’nin Düğün Türküsü Betaşar. Ankara. Milli Folklor Yayınları: Cilt:3. Yıl:6. Sayı:21. Bahar. 8. KÖSE, N. (2000). Kazak Düğünü. Ankara. Milli Folklor Yayınları: B. Folk1or Dizisi:3. 9. YESİM, G. (2012). “Egemen Kazakistan”, № 50 (28778).Astana, sayfa 8. 21 Mart,2012. 10. TÜRK DİL KURUMU (1988). Türkçe Sözlük 2. Yeni Baskı. Ankara. 430 Ұлттық дүниетанымдағы «қоңыр» сөзінің семантикалық және құрылымдық мәні Қасым Балқия ҚАСЫМҚЫЗЫ1 Жүнісова Майра ӘБИБУЛЛАҚЫЗЫ2 Бақбергенова Роза ҚОЖАБАЙҚЫЗЫ3 Колоративті лексика – қазақ тіл білімінде құбылыстармен салыстыру арқылы ерекше назарға ілінген мәселелердің бірі. немесе тікелей қатыстыру арқылы Ғалымдар түр-түс атауларын адамның қабылданады [3]. Міне, осы мәдениетті, тану әрекетімен, мәдениетімен, сол тарихты, дәстүрді түр мен түссіз елестету халықтың өзімен байланыста қарап, түр- мүмкін емес. Түр-түс мәселесін арнайы түстануға қатысты тың зерттеулер қарастырған шетелдік, отандық лингвист жүргізіп жатыр. Әр халықтың ғасырлар ғалымдар қатарында А.Н. Кононов, Ә. бойы қалыптасқан сарқылмас қазынасы Қайдар, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, болып табылатын өзіндік тарихы, Н. Аитова, Ұ. Серікқалиева, Қ. мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар. Қайырбаева Б. Қасым, Р. Лауланбекова Проф.Б.Қасым: «Белгілі бір затқа атау т.б. атап көрсетуге болады. Түр-түстердің беріп, ат қойғанда өмір шындығы мен мағыналық, тұлғалық ерекшеліктері, халықтың тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі этимологиясы, символикасы, концепт мен болмыс-бітімі тіл фактілеріне құруы т.б. бойынша зерттеулер айналып, әртүрлі заттардың бейнесі жүргізілді. Қоңыр сөзінің пайда болу ретінде тілде сөзбен айтылып табиғаты өзге түр-түстермен таңбаланады» [1]. Сөздің ішкі салыстырғанда, өзгеше болып келеді. семантикалық байланысы оның М.Палло қоңыр сөзінің түп-төркіні «қоң» мағынасы мен ұғымының сөзімен байланысты екенін айтады. Бұл арақатынасынан көрінеді [2]. қара қарғаның ежелгі атауы. Бұл сөз Лексикадағы семантикалық өзгеріске "қоң" қарға түрінде қырғыз тілінде әлі де әсер етуші фактор — психологиялық сақталған. М.Паллоның жоғарыдағы салдар. Бұл адамның ассоциативті ойлау пікіріне ғалымдар күмәнмен қарай ерекшелігіне негізделген және шындық отырып, "қоң" морфемасы қоңыз, өмірдегі зат пен құбылыстың басқа қоңырсы, көң сөздерімен генетикалық 1 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы, KAZAKHSTAN 2 филоогия ғылымдарының кандидаты, университет профессоры, , KAZAKHSTAN 3 аға оқытушы, Алматы, Қазақстан Республикасы, KAZAKHSTAN 431 тұрғыдан жақындау келетінін қой малы төлінің қошақан, қозы секілді жорамалдайды. «Более вероятны атауы болса да, «қоңырым деп генетические связи қоңур с қоң в қоңуз сүйеді». Бұл жерде халқымыз қоңыр «жук», «қоңырсы» быть черным от дыма, түсіне қатысты атады десе, қозының ақ, көн~көң~қоң навоз; кизяк; кир. грязь → қара, ала, қызыл түсті болатыны және запах. Қоңур – предположительно «цвет белгілі. Біз бұл қолданыстағы қоңырдың обгорелого навоза, ветоши и т.п.» [4, 58]. қазіргі мағынасын қойдың жуас, момын Еуропаның бірқатар тілдерінде болуына байланысты баласын да солай (ағылшын, неміс, француз, т.б.) қоңыр атады деп түсінеміз. Алайда жылқы түсінің шығуын жанған немесе күйген құлыным деп баласын атағандай, қой да нәрсенің түсімен байланыстырады. «қоңырым» деп қошақанын атаған. Топонимист-ғалым А.Әбдірахманов Сонда қоңыр, қозы, қошақан деген сөздер «қоңыр» сөзін моңғол тіліндегі хонхор, өзара мағыналас болады. хонхур (ой, шұңқыр, үңгір, сай, жыра) Академик А. Щербактың түркі сөзінің дыбыстық тұрғыдан өзгерген түрі халықтарының үй және дала деп қараған. Бұл пікірді А.Жартыбаев та жануарларының атауларына қатысты қуаттап, Қарағанды облысындағы мақаласында: «Коj(ун) сарік, «овца», Дарақоңыр орониміндегі қоңыр сөзін «самка овцы», монг. хони(н), манч. моңғолдың хонхур сөзі дей отырып, хонин. Коjун. Тув.,хак. – хоі, узб. – куі, Дарақоңыр оронимінің мағынасын каз., ног. – кой, ... В фонетическом «бөлек, дара тұрған сайлы, жыралы төбе» отношении наиболее ранней является деп санайды [8, 227]. Біздіңше, бұл алтай форма конун (кон). Дополнителный слог тілдеріне ортақ сөз Оған мысал (ун) - морфологический элемент, некогда келтірітін болсақ халқымыздың «Төрт выражавший значение түліктің баласын сүюі» деген жыры бар: уменьшительности. В древних тюркских Қой сүйеді баласын «қоңырым» деп, языках он (ерекшелеген біз – Б.Х.) был весьма употребительным, однака «Ештеңе білмейтін момыным» деп. впоследсвии утратил продуктивность и Сиыр сүйеді баласын «торпағым » деп, полностью слился с основой, ср. Куртун «Қараңғыға баспаған қорқағым» деп. «червяк», боjун «шея» и т.д.» [11, 110]. Түйе сүйеді баласын «боташым» деп, М. Қашқари өзінің сөздігінде «қон» сөзіне «қой» деп анықтама берген екен. «Жаудыраған көзіңнен, тоташым» деп. Түркі тектес халықтарда қоңырдың Жылқы сүйеді баласын «құлыным» деп, тұрпаты былайша келеді: қоңур «Тұлпар болып жүгірер жұрыным» деп. (түркімен, қырғыз, т.б.), қонгир (өзбек), Ешкі сүйеді баласын «лағым»деп, қонур (әзірбайжан, түркм.диал.), хоңор (алтай), хамар (чуваш). Біздіңше, бұл «Тастан тасқа секірген шұнағым» деп. сөздердің түбірі қой сөзінің көне атауы Байқап отырғанымыздай, әр түлік «қон» болып табылады. Ал -ыр, -ур өзінінің төлін өз атауымен атаған. Ал жұрнақтары -ун жұрнағының кейінгі өзгерген түрі. Сонда екі морфеманың 432 бірігуінен қоңыр сөзі пайда болған деген тыныш уақытты айтады. Бұл тіркестің пікірде. А.Щербак мақаласынан пайда болу мотивациясы қой малымен байқағанымыздай, "қонун" сөзіндегі -ун байланысты деп санаймыз. Өйткені қой кішірейту мағынасын беретін морфема. малы өзге түлікпен салыстырғанда, Көнеде "қонун" қойдың баласы деген әлдеқайда момын, жуас болып келетіні мағынаны беруі де ықтимал. Ал түркі белгілі. Осы ерекшеліктерге қарап, тілдерінде н ~ң~нг немесе қ~ғ~х, т.б. халқымыз жоғарыдағы тіркестерді ойлап дыбыстардың өзара алмасуы заңды тапқан. Ал сол малдың бойына біткен құбылыс болып табылады. Қой мәніндегі барлық қасиеттер кейін қоңыр сөзінің қоңыр сөзі кейіннен басқа мағыналардың бойында да жинақталған. Қазақтың туындауына ұйтқы болған. қоңырым, қоңыр қозым деп еркелетуі, М. Қашқари сөздігінде қоңырдан қарапайым тірліктің қоңыр аталуы, жасалған етістік берілген. «Қоңрады – қоңыр үннің құлаққа жағымдылығы, қоңырлады, қоңырқай тартты. Оғлан үні қоңыр желдің саялылығы – бәрі де қоңрады – баланың даусы қоңырлады. қоңырға деген қазақтың ерекше Баланың даусы балиғатқа жеткенде ықыласын білдіреді. Қазақ қоңыр аңның дауысы өзгерді. Қой қоңрады – қойдың киесі атады деп оны атпаған, ерекше түсі қоңыр болды» [9, 536]. Бұл жерде ең қастерлеген, оны кие тұтқан. әуелі қойдың түсінің емес, белгілі бір жасқа жеткендігі жайлы айтылып тұрған «Қоңыр» сөзінің тура және ауыспалы секілді. Соған ұқсатудан адамға мағынадағы сөз тіркестеріндегі қаратылып айтылып, баланың белгілі бір семантикасы жасқа жеткенде, оның өзгергенін, яғни даусының қоңырланғанын, Қоңыр сын. 1. Қара мен қызылдың жуанданғанын білдірген болу керек. аралығындағы қою күрең түс. Жерошақ Сөздікте (М. Қашқари) қоңыр үн дегеннің басы: қожалақ бала, қоңырсақ құйқа, анықтамасын – көмекейден шығатын үн қандықыл қатын, ішек-қарын, тезек, деп түсіндірген, яғни бұл ән айтқанда сылп-сылп ит, тікесінен шаншылған қолданылған. Көмекеймен ән айту деген майда қоңыр түтін (Ж. Аймауытов). 2. дәстүр күні бүгінге дейін бар. Бұл Ауыс. Онша мәз емес, жұтаң (тұрмыс- тіркестің кейіннен семантикалық өрісі тіршілік). Ол уақыттары қоңыр ғана кеңейіп, саз, ән, күй деген сөздермен тіршілігі бар біздердей кісілер шайды қоңыр синтагмалық байланыс түзген. құрт, ірімшік, сарысумен ішеді (Ө. Қоңыр қазақ музыкасының брендіне Қанахин, Жер бас.). 3. Ауыс. Жанға айналып, құлаққа жағымды, табиғи үн жайлы, жағымды. Қоңыр қаздай болса- деген мағынаға ауысқан. ддағы, Қоңыр сол шақ өмірлері (С. Мәуленов, Алыс кет.). 4. Ауыс. Халқымыздың қойдай қоңыр деген Ықылассыз, көңілсіз, салқын (пейіл, тұрақты тіркесі сол түліктің мінез). Алғашқы келгенгідей емес, жуастығымен, момындығымен Кәдірбек Әтікені қоңыр қарсы алды (Б. байланысты туындаған. «Қой үстіне Нұржекеев, Күтумен өт.). [10, 48]. бозторғай жұмыртқалаған заман» - деп 433 Ағайынды қоңыр қаз. Үнемі зарлы қоңыр бір әнге басады (М. жұбын жазбайтын екі адам, тату Жұмабаев, Шығ.). құрбы. -Ағайынды қоңыр қаз, елден Қоңыр кеш. Жанға жайлы оқшау не қып отырсыңдар? (Т. Ахтанов, салқын кеш. Бүгінгі қоңыр кештесол Дала сыры). өткеннің әртүрлі шағын есіне алып, Қойдан қоңыр. Жуас, момын. мезгілі кеткен дәуреннің қызыл-жасылды Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең, суреттерін аралап жатқанда, Ғайшаның Ауылдыққа бар елдің зоры Бәкең, Ұры- көңілі соңғы санның ішіндегі бір адамға қары көбейіп, к... шөмейтіп, Неге болды тоқтады (М. Әуезов, Шығ.) [10, 49]. бар елдің қоры Бәкең (Абай, Тол. жин.) Қоңыр көрді. Ұнатпады, [5, 48]. жақтырмады, кем тұтты. Татулықты, Қоңыр ән [әуен]. Баяу, қоңыр тыныштықты Қоңыр көрер, кем көрер. дауыспен салынатын ән, әуен. Бұрауын Ұрлық пенен қулықты Қызық көрер, өң босатамын домбырамның, Қосылар өнер (Абай, Тол. жин.). сонда ғана қоңыр әнімӨлшемей өз үнімді Қоңыр күз. Күздің ауа райы қатты бұрап, Қалайша әсем әнді қор жылы және құрғақ кезі. Қоңыр күз қыламын (Ә. Тәжібаев, Құрдастар). аяқталып, қараша туған мезгілде қалың Қоңыр әңгіме. Жайлы, ел күзектен дүрк көтеріліп, түстіктегі тартымды әңгіме. Шаңырағы астында Барлық тауына қарай бет түзейді (Қ. қонақсыз, кісісіз отыра алмайтын қазақ Жұмаділов, Тағдыр). емес пе, біраз кемпір бір үйге жиналып, Қоңыр [ала қоңыр] күй. шөлдемесе де қоңыр әңгімеүшән күрең Қарапайым, орташа тіршілік. Бұрын бұл шайды жайлап тартып отырады (Д. Мамырқан деген отыз шақты үйі, қоңыр Исабеков, Қара шаңырақ). күйі бар шағын ауыл еді ("Қаз. әдеб."). Қоңыр бұйра шай. Дәмді қою Қоңыр қабақ. Салқын қабақ; шай. Әйтсе де кешкісін бала-шаға қасына кейіс. - Бір күнгі сабағыңнан қалып қойды келіп, қоңыр бұйра шайды сіміргенде, ғой, - деп қоңыр қабақпен амандасты (С. денең бір жазылып, қабырғаға қарайсың Бегалин, Сәтжан). ("Лен. жас"). Қоңыр қаздай. сын. Қоңырқаз Қоңыр дауыс [үн]. Бірқалыпты сияқты, қоңырқаз тәрізді. Қарасайда ырғақпен айтылған, жайлы үн, дауыс. қараша үйлер, Қанаттасып тобын жазбай. Батимада әдемі қоңыр дауыс бар екен, Қарасайда қараша үйлер, Отыратын сабырмен бастап кетті, оған Бүркітбай қоңыр қаздай (С. Мәуленов, Алыс кет.). қосылды (Ғ. Қайырбеков, Жел қайық). Қоңыр қозым. экспр. Кішкентай Қоңыр [майда] жел. Жанға ер балаға айтылатын еркелету жайлы салқын жел. Жаз болса, ишараты. - Жаным, қоңыр қозым, қалай туырлықтың етегінен, шидің арасынан келіп қалдың?! (Б. Соқпақбаев, Аяжан). жыландай жүз бұралып, қоңыр жел кіріп, жолдасын жоғалтқан жандай мұңды, Қоңыр саз. Бірқалыпты естілетін әуен; үн. Гүлсім оның ұйқысын 434 күзетіп отырып, қоңыр сазды дауысымен Құрылымдық бірлігі: Ішкі ой, баяу ән салады (З. Шашкин, Өмір.). қарапайым тіршілік. Қоңыр самал. Бірқалыппен Негіздік қисыны; оқиғаның жұтаң соққан жайлы леп. Ашық терезеден өмір туралы санада қайталануы. көктемнің қоңыр самалы есіп тұр (Т. ♦ Когнитивтік семантиклық Бердияров, Солдат.). құрылымы: Қоңыр тартты. Қарайды, .Мазасыздау ой әрекеті. күңгірттенеді. Жаздың аспаны қоңыр Метафора. Қоңырқай ой, қоңыр күй т.б. тарта бастады (Ж. Жұмақанов, Жазылым. Кітап). «Қоңыр» сөзімен түбірлес «қоңырлық» сөзінің семантикасы Қоңыр тірлік. Бірқалыпты, қарапайым тіршілік (тұрмыс). Қоңырлық зат. Шөбі нашарлау Азаматтары майданға кеткен ауылдың өсетін қоңырқай түсті құрғақ жер. Құм қоңыр тірлігі өз арнасында бірқалыпты сирек, қоңырлық көбірек кездесе бастады жылжып жатты (Қ. Салғарин, Сол бір.). (Х. Жұмалиев, Айқас). Күншығыс жағындағы жағындағы қоңырлықтан өне Бұл көпмағынаның құрылымдық бойын қана басып кеткен төрт-бес қара теориясы олардың мағынасын тас қылтияды (Ә. Кекілбаев, Дала.). [10, түсіндіруге, құрылымық сипаттауға 332] негізделсе, конитивтік семантикада радиальды үлгілер адам санасында өмір сүретін мағыналар арасындағы шындық Абай Құнанбайұлының байланыстардың көрінуі, бейнеленуіне өлеңдеріндегі «қоңыр» сөзінің негізделеді, санадағы дерексіз бейне- семантикасы үлгілерді айқындауға бағытталады. Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа... Осымен байланысты радиальды құрылымдарды сипаттауда бейне-үлгінің ...Көбінесе ән басы келеді ащы, «Кел, маңызы зор. тыңда!» деп өзгеге болар басшы. Керім толғап тауысар қоңыр-күңгір, Сол ♦ Мейрімділік бейне – үлгісі. жеріне ойыңмен араласшы. [6, 243] Қоңыр қозым. Ананың балаға деген махаббаты сиппаталады. Құрылымдық Көңілім менің қараңғы бірлігі: адамның психологиялық күйі, Көңілім менің қараңғы. Бол, бол, ақын! терең сезімі. Негіздік қисыны: жағымды табиғи қарапайым қасиетке толы ішкі Алтынды домбыраңмен келші жақын. әлем. Осыдан туындайтын когнитивтік Ішек бойлап, он саусақ жорғаласа, семантикалық құрылым: Бейіштің үні шығар қоңыр салқын. [6, Мейрімді қасиет. 329] Қарапайым, табиғи қасиет. «Қойдан қоңыр, жылқыдан торы бәкең...» ♦ Мұң бейне - үлгісі. Қоңыр тірлік Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең, 435 Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең. күңгір, Сол жеріне ойыңмен араласшы (І, Ұры-қары көбейіп, к... шөмейтіп, 202). Көңлім менің қараңғы. Бол, бол ақын! Алтынды домбыраңмен келші Неге болды бар елдің қоры Бәкең? [5] жақын. Ішек бойлап он саусақ жоғарласа, Бейістің үні шығар қоңыр салқын (ІІ, 92). [5, 392] Қансонарда бүркітші шығады аңға Қойдан қоңыр – өте момын, жуас Татулықты, тыныштықты (1). Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Қоңыр көрер, кем көрер. Бәкең, Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең, Ұрлық пенен қулықты Қызық көрер, өңі Ұры-қары көбейіп к... шөмейтіп, Неге енер. [5] болды бар елдің қоры Бәкең? (І, 172). ҚОҢЫР (4). Ауыс. Жайлы, Қоңыр көру - кем тұту, олқы санау (1). жағымды үн (2). Көбінесе ән басы келеді Татулықты, тыныштықты Қоңыр көрер, ащы, "Кел тыңда!" деп өзгеге болар кем көрер. Ұрлық пенен қулықты Қызық басшы. Керім толғап тауысар қоңыр- көрер, өңі өнер (І, 141). [5, 393] Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1. Қасым Б.Қ. Күрделі аталым жасалымы: когнитивті-дискурстық ұстаным (Зерттеулер). – Алматы: ЖК Волкова А.В., 2010. – 383 б. 2. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 211 б. 3. Концептуальные модели в семантической реконструкции //ИАН, СЛЯ. 1997. Т. 56. – № 4. 4. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том / Құраст.: М. Малбақов, Н. Оңғарбаева, А. Үдербаев және т.б. – Алматы: Арыс, 2009 - 752 б. 5. Абай тілі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1968. 6. Абай шығармалар. – Алматы: Мөр, 1994. 7. Этимологический словарь тюрских языков: Общетюрские и межтюрские основы на букву "Қ" / Авт. сл. статей Л.С. Левитская, А.В. Дыбо, В.И. Рассадин. – М., 2000. – 261 с. 8. Жартыбаев А., Сламбеков Н. Қарағанды облысы оронимдерінің кейбір этнолингвистикалық факторлар көрінісі. //Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 235 б. 9. Қашқари М. Түркі тілінің сөздігі (Дивани лұғат-ит-түрік). ІІІ томдық шығармалар жинағы / Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай/. – Алматы: Хант, 1998 – 600 б. 10. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 6-том. Қ (қанаттастық-қырқұлақ). - Алматы: Ғылым, 1982. – 624 б. 11. Щербак А. М. Названия домашних и диких животных. Историческая развития лексики тюрских языков. – М.: Издательство академии наук СССР, 1961. 436