Informazioni su questo libro
Si tratta della copia digitale di un libro che per generazioni è stato conservata negli scaffali di una biblioteca prima di essere digitalizzato da Google nell’ambito del progetto volto a rendere disponibili online i libri di tutto il mondo. Ha sopravvissuto abbastanza per non essere più protetto dai diritti di copyright e diventare di pubblico dominio. Un libro di pubblico dominio è un libro che non è mai stato protetto dal copyright o i cui termini legali di copyright sono scaduti. La classificazione di un libro come di pubblico dominio può variare da paese a paese. I libri di pubblico dominio sono l’anello di congiunzione con il passato, rappresentano un patrimonio storico, culturale e di conoscenza spesso difficile da scoprire. Commenti, note e altre annotazioni a margine presenti nel volume originale compariranno in questo file, come testimonianza del lungo viaggio percorso dal libro, dall’editore originale alla biblioteca, per giungere fino a te.
Linee guide per l’utilizzo
Google è orgoglioso di essere il partner delle biblioteche per digitalizzare i materiali di pubblico dominio e renderli universalmente disponibili. I libri di pubblico dominio appartengono al pubblico e noi ne siamo solamente i custodi. Tuttavia questo lavoro è oneroso, pertanto, per poter continuare ad offrire questo servizio abbiamo preso alcune iniziative per impedire l’utilizzo illecito da parte di soggetti commerciali, compresa l’imposizione di restrizioni sull’invio di query automatizzate. Inoltre ti chiediamo di:
+ Non fare un uso commerciale di questi file Abbiamo concepito Google Ricerca Libri per l’uso da parte dei singoli utenti privati e ti chiediamo di utilizzare questi file per uso personale e non a fini commerciali. + Non inviare query automatizzate Non inviare a Google query automatizzate di alcun tipo. Se stai effettuando delle ricerche nel campo della traduzione automatica, del riconoscimento ottico dei caratteri (OCR) o in altri campi dove necessiti di utilizzare grandi quantità di testo, ti invitiamo a contattarci. Incoraggiamo l’uso dei materiali di pubblico dominio per questi scopi e potremmo esserti di aiuto. + Conserva la filigrana La "filigrana" (watermark) di Google che compare in ciascun file è essenziale per informare gli utenti su questo progetto e aiutarli a trovare materiali aggiuntivi tramite Google Ricerca Libri. Non rimuoverla. + Fanne un uso legale Indipendentemente dall’utilizzo che ne farai, ricordati che è tua responsabilità accertati di farne un uso legale. Non dare per scontato che, poiché un libro è di pubblico dominio per gli utenti degli Stati Uniti, sia di pubblico dominio anche per gli utenti di altri paesi. I criteri che stabiliscono se un libro è protetto da copyright variano da Paese a Paese e non possiamo offrire indicazioni se un determinato uso del libro è consentito. Non dare per scontato che poiché un libro compare in Google Ricerca Libri ciò significhi che può essere utilizzato in qualsiasi modo e in qualsiasi Paese del mondo. Le sanzioni per le violazioni del copyright possono essere molto severe.
Informazioni su Google Ricerca Libri
La missione di Google è organizzare le informazioni a livello mondiale e renderle universalmente accessibili e fruibili. Google Ricerca Libri aiuta i lettori a scoprire i libri di tutto il mondo e consente ad autori ed editori di raggiungere un pubblico più ampio. Puoi effettuare una ricerca sul Web nell’intero testo di questo libro da http://books.google.com
1
<36604568240018
< 36604568240018
Bayer. S taatsbibliothek
VETUS L ATIUM
PROFANUM
TOMUS D ECIMUS
/ N t ^U 0 A G IT U R
DE T IBURTIBUS SEU TIBURTINIS
AUCTORE
JOSEPHO R OCCO VULPIO
SOC. J ESU SACERDOTE.
PARS P R1MA.
ROMÆ. C IDIOCCXLV.
Excudebant Bernabo, & Lazzarinus,
SUPERIORUM P ERM1SSU.
I BENEDICTO X IV*
PONTIFICI O PTIMO MAXIMO
JOSEPHUS R OCCUS VULPIUS
SoCIETATJS J ES U
Felicitatem .
Iburtinæ R egionis Antiqua Mo-
numenta peculiari a me Com" mentario illujirata , Benedicts XI V. Pater
Bcatijfime , peculiari jure ac potifjimo , San
A 2 iv D EDICATIO.
Bijsimorum p ost Pedum oscula , Tibi oblaturus ,
Tuumque Paternum in Jinum collocaturus ,
nec Tui Æajejiate deterritus , nee muneris mei
tenuitate diffisus, verum conjirmatis omnino
animis cur accedam , permulta sunt . In pri-
mis enim Veteris Historic partem luculentis-
Jimam Tibi Jifto, harumce rerum Cultori A-
?nantiJfimo , Patrono , ac Propagatori Munifi
cent ijjimo . qui graviffimas inter Orbis Uni-
ver/z \ cui praes sanHijstme , cur as , Romance
Historic? , totiusque Venerabilis Antiquitatis
Jludia , in bac Urbe Tua , ut promoveres quam
maxime , honeftijjimam Eruditorum Virorum
Academiam( prater ceteras gravijpmis Jacris
De Rebus ) honejlijstmo loco , utpote in ipjb Ro
mano CapitoliOy honejiijjimo Patrono ac Pra*
Jide , nempe Fabricio Comejlabili Columna , ab
ipso Principatus Tui exordio inter alias con*
ftituifti. Meque , immerentem oppido atquej>
imparem, summa tamen Benignitate Tua ex
Aca- DEDIC A TIO. v
Academicis u num este voluijli, quorum men*
Jlruas Dissert ationes incredibili benignitatc*
auribus Ipse Tuis exciperes . Quo vel solo no
mine Laborem hunc meum Tibi jam turn obit-
gatum , alter? offerri a me minime potuisse ,
quis non dispexerit ? Hue accedit , quod Tibur-
tina Regionis inter hœc Monumenta Vernce
Autumnalesque Delicice T\j&9cbari]Jimusque
Tibi, ab assiduisUrbanis negoeiisac studiis*
secejjus perplures annos faerci Quis Janus pro-
inde dubitare possit , pergratum Tibi ac ju~
cundum ne accidat , ea in unum modb hie con-
gregata ac illujtrata relegere , quorum amœ-
no ajpeffu , atque erudita invejiigatione usque
adeo Itbenter lapjis temporibus detinebarisl
Quidquod ? & ilia recenjita hie recoles elegan-
tissima Monumenta , quœ a Pontificia Muni-
Jicentia Tua , e Tiburtinh Veterrimis Ædifi-
ciis nuper eduEta , in Capitolinum Museum*
merit iftime translata sunt. Cui augendo.Qtqm
amp/i- VIDI D E C AT 10.
amplificando n on minus ac V aticano, Statua-
rum, Signortim, acNomismatum rarissimo-
rum &quantivis precii* egregia ac nova in
dies fada accessione , dignifeimam Supremo
Romanorum Principe cur am exerces . Cujus
item cur c£ munificent issimœ illud quoque inter prœclara quamplurima , praclari/simum ac
luculentifsimum exemplum fuerit ac tejlimo*
nium ; quod celeberrimum illud Sacerdotii at-
que Imperiijimul Concordiœ dilapjum Moni-
mentum Rejiitueris, quod Caroli Magni ac
Leonis III. Triclinium appellant ; ut Eru-
ditorum id expojeentium votis faceres satis .
Quam munijicentissimam in Bonas Artes ca-
rumque Cultores liberalitatem non tantum* <
Roma , verum & ceteræ Pontijicice Ditionis
Panes experta Jimt Ac Bononia prœcipuej>
Patria Tua ilia incljta :& nobilissima , in
qua omne genus omamentis amplificanda Tfc
Vbbjum Patriæ Pat&bm iiberrimis ac gratissi- DTI E D I C A O. vii
mis J lgnificatiofiibus Civium Tuorum Vox una simper profit etitur . Quot enim nuperrime Ve*
nerabilis Ant i quit atis Precioja Cimeliat quot
Rarisiimorum Veterum Nomi/matum Scries ,
quot denique Jtngularia e voracifsimis Tern* poris faucibus vi Jiimma ereptaSpolia in sa-
pientisiimumillud \ omnique Eruditione refer-
turn ; Scientiarum Institutum ne an Tent'*
plum & Domicilium , effufis manibus aman-
tissime congejsijti. At que bac quidem aliaque
innumera Uberalitatis , Munificentw , Sa*
pientiœ Tua portent a difficillimis hisie Tern*
poribus 9 Totque , alias aliis sese excipientibus ,
calamitatibus pene opprimendus* alacri sim
per ereBoque vultu magnanimus edidijli , in-
que dies edere minime cejsas . Jure igitur , ac
potisiimo quidem jure * Non ego Tb meis * SE J
chartis inornatum sileri, totve Tuos patiar
Laborcs , impune , Pjmncjeps » carperc lividas
obliviones. Est animus Tibi rerumquc pru-
dens , vili D EDICATIO.
densc , 6 secundis temporibus dubiisque re-
ctus i Vindex avaræ fraudis, & abstinent
ducentis ad fe cuncta pecuniæ . Quique in
supremo Humanarum dignitatum faftigio non
minus , ac inprivata fortuna , abineunte us
que mate , non exemplo minus ac Vitœ intc-
gritave , quam SanBissimis propojitarum Le- bL°i:?.d'ls' g um institutes , ubique terrarum intulit b &
ordinem rectum , & vaganti freena licentiæ
injecit j amovitque culpas , & veteres revo
cavit artes ; per quas Latinum Nomen , &
Italæ crevere Vires : famaque & Imperj por-
recta Majeslas ad or turn Solis, ab Hesperio
cubili . Quare me quoqiie artium earumdem
increment Oi pro viribus, student "em , Tuaque cVi2\Ce"*l n on mollia jussac exequi conantem9 Tibique
' pro collatis Cœtui Nostro benefieiis immorta-
ks gratias agent 'em , Paterno> quo consuesti,
clementissime , Jinu suscipias ; dexteramqucj
Opellce hue a me Tibi oblatœ. impertiare ad DEDICATIO. i x probationem . S ic Te Dem Optimus Maximum cujus Vices in terris geris , incolumem , prop perrimeque Valentem , fortunes \ Communique
Omnium Bono servet diufissime . Hac Tibi ,
Pater Beatissime » apprecabar ex animo .
Ex- V rfano SanBi Atbanafii Magni J*ontificio Tuo Coliegio , ipjis Kaiendis ^anuariis , a Cbrifto Nato cpidccxuii.
LE. X
LECTORI B ENEVOLO
JOSEPHUS R OCCUS VULPIUS SOCIETATIS JeSU Sal.
Xtremum p ercurrere hunc , Lector Amice , La- borem . Ecce enim nos tandem aliquando ad Ve- teris Latii Fines ultimos vestigandos illustrandof- que pervenimus . Tibuites s mqaam > feu Tibur- tinos, qui Aniene suo5 atqueOppido , Antiquum Latium , qua Septem spectat Triones , clauscre . Quamquam & Tiburtinus Ager in Sabinis inter Latinos merito lit computatus; cum Tibur ipsum Latini Nominis eP- set. Sed & ultra ipsum Tiburtein Agrum, Sabinorum Veterum Urbes nonnullas5 inter Latinos Populos ab Scriptoribus (æpius recensitas invenimus j quales Nomentum , Fidenæ, Antemnæ5 Crustumium, aliæque nonnullæ. Quarum proindc Historiam Commentario huic Nostro de Tiburtinis merito attexuimus . Quod ex hinc quoque ac- crevit non paululum . Ccterum Lustrationis Nostræ hare Series , hie Ordo; quemadmodum in Epistola Tiburtina , ad Venetum Senato- rem amplissimum , ac sapientissimum Patriac Reipublicæ Historicum , Marcum Fuscarenum5 non semel edita 5 jam expofuimus :
Primo d ibla mibi sunt spljp llttwh Antium 3 Norbanorum p ereuntium fortia fa&'a . Per tria^ mox^ domitaf Romanh fecla^ Velitræ; Dardaniœgue Coræ post bare Monimenta Vetusta . Lanuvium excepit^ Ardha cum Laurento . Vuximus & tenuem Tiberina per Ostia Untrem . Alb ani rerum Domini , Romas armula Corda , Exornati etiam . Nemoralis Aricia post hos^ Excel/a &> Juga Telegoni ; dein Algida Rura 5 Prænestinarum celebrata & Templa Sororum . Cinctusj diblamihi-i Junonis et Arva Gabinæ . Nunc tandem extremo jam jam sub fine Laborum Vela traho , & terris festino ad-jertere 5 proram . TlBURIS A RGEI 5 QUO LIM1TE NOSTRA SaBINOS DlSTINGUIT REGIO POPULOS 5 MONIMENTA SECUTUS . T/buris A rgei j quod me tantura jmat unum , PRÆFATIO. *
Quantum n on Indorum aurum , Peruvinaque gaza , Norn amplum Elysium , Alclnoi aut Pomaria regis , portunatorum Nemorum Sedesoe heat a . Husquam plus tepeant hiemes , w/ gratior aura Lent at aut rabiem Cants , Veteres q uoque Tiburtinas Villas 5 quas hoc Commentario distincte admodum & explicate vesligatas & illuslratas invenies 5 Lector Be- nevole , olim in alia ad Angelum Mariam Quirinuin Cardinalem_. Amplissimum data EpistoIaTiburtina , semel atque iterum edita , sic breviter complexi Tumus : At m elior quorum /edit /en tent ia menti , Herculeum in Tibur mecum venere ; Anienos Decursus inter ; placidissima Palladis inter Recna . ubi tranquillum mitt sub car dine cœlum Volvitur , & menses semper sacit jure salubres . TlBURB A ARGIVO POSITUM PRO PARTE COLONO , Expul/is S iculis , Siculeti yoce retenta , §uo V eterum nunc Castra vocant* quo Templa Sibyllæ Albuneæ T iburtis adbuc consurgere , vulgus t. b 2 A u- *u P RÆFATIO. Atttumat ; a nttquh dileblum Tibur 5 Horatj Exemplo præeuntis 3 amorem & vota secutis , Hinc tua 9 Mecoenas 9 surgebant Culmina 5 ripa Qua lava praceps Anio defertur . Hæc i gitur omnia singillatim descripta 5 Veterum Scriptorum testi- moniis quæque suffulta & corroborata reperies ; & palmam profecto Tiburtinæ Regioni dabis inter cæteras Veteris Latii 5 amœnitate 5 & Villarum frequentia3 magnificentia , & deliciis utique præstanti . Ce- terum , Priscorum Ædificiorum in ruinis jamdiu jacentium , ac non omnino jacentium imagines hie diligenter damus repræfentatas . Quamquam profecto non omnes 5 fed celebriores tantummodo j quafque exciperc de extantibus adhuc ruderibus proclivius suit . In- finitæ PRÆFATIO. X III sinitæ e nim indaginis 9 infinitique prope modum dispendii suisset , ilngulas exhibuisse . Cum Tiburtinus Ager omnis , qua longe lateque patet j Veterum Ædificiorum , quocumque pcdem tuleris » ruinas re- liquiasque pasiim ostentet . Tiburtinæ d enique Regionis Lustrationi , Confinium quoque aliquorum Locorum extra ipsim , Descriptionem aliquam adjecimus; ne quicquam j quod ad Latinos Veteres quoquomodo pertineretj omitteremus . Atque hæc Latii Veteris a nobis descripti Finis , hie Terminus . Latii s inquam , Profani . Nam Sacrum quod attinet9 cujus Descriptionem in hujusOperis PrimaFronte polliciti sumus 5 illud hujus temporis non est persequi . Quod tamen , si,, Deo dante , vita comite5 & necessariis omnibus ad opus suppetentibus 9 a nobis aliquando edendum fueritj duabus id tantummodo Partibus , five duobus Tomis 5 ut Græci ajunt 5 circumscribetur . Profani enim jam Descripti Latii fundamentis illud super imponetur veluti , &inædifi- cabitur . Locorum scilicet ac Populorum jam origine 9 situ , rebus- gestis , abunde illustratis ; quando unicuique illorum Christianæ Re- ligionis ac Veritatis Lumen affulserit; perquos id allatum ; quibus auctoribus sanctitate ac prodigiis auctum ; queis sacris Ædibus ex cept urn cultumque ; aut Antistitibus confervatum s propagatumque , breviter significabitur . Breviter 5 inquam . Nam res est multo jam clarior atque illustrior hæc, Scriptoribusque quamplurimis turn uni- versim , turn oppidatim , pertractata , quam quæ a nobis de Profano Latio bactenus vestigatæ fuerunt . Verum hæc alias . Tu interea , Lector Benevole , hoc nostro Lahore 3 quod ultimum est Veteris Latii Profani Confinium , quemque veluti Colophonem reliquis partibus impofuimus , utere aefruere; nobiseumque Deo Optimo Maximo 3 pro impositoj gratias age . Vale . Anti XIV Antiqua L ocorum, quæ in hoc Libro describuntur, Nomina cum Recentibus collata . ÆSula T iburtinorum priscorum Oppidum in later e month 5 cre ditor aliquibu: stetifse ubi nunc Fundus Passerano . in Agro Tiburtino-Gabino . Afflius 9 five Afflianus Mons juxta Tibur 9 in quo Templum Bona Dea^ & Villa plurima Romanorum olim fuerunt-^ modo autem Villa font-, vulgo del Principe Santacroce , Del Seminario Romano , del No- vizziato de' PP. Gefuiti 9 Villa Salerno , &c. Albudinus Fons juxta Viam Sublacensem supra Tibur , ab albicanti colore sic ditlus ; ex quo olim Aqua Romam perduBa J nunc Ru- scello sotto I'Agosta di Subiaco . Albulæ Aquæ , & etiam Albula Fons 3 sine Lacus 5 Aqua sunt me dicate , ac pracipue sulphur e a , in Agro Tiburtino , milliario de- cimoquartopl. min. ab Urbe Roma , juxta Viam liburtinam » Ve- terum Scriptorum laudibus celebrata j in quibus Natantes parvce Insula . nunc La Solfatara di Tivoli , & Le Isole Natanti . Albunea nomen Tiburtina Sibylla , ex qua cognomentum acceperunt Albuneæ Lacus , Fons , Templum , Nemus , Domus 9 ad Urbem Tibur olim omnia consituta\ juxta locum , ubi rotundum adhuc vetusum Ædificium elegans extat , in praruptis Anienis Ripis , vulgo Tempio della Sibilla , vicino alia Cascata di Tivoli . Anio fluvius Agri Tiburtini in Trebanis Montibut ortus , & Tiberi prope Urbem , Salaria Via , sese immiscens , fuis quoque aquis olim intra ipsam Urbem per duel us immensis Operum sumtibus \ mo do Teverone 5 exantiquo fortajjh Tiburone , scil. Tiburis flumi- ne dedublum . Vetus Latium a Sabinis 5 Æquicolh 5 & Hernici: > diserminavit . Antemnæ U rbs quondam Totem , & turribus frequent , juxta con- suentes , Anienis & Tiberis simul 9 aquas , quaf Anteamnes . Sc- diffe proinde creditor juxta locum , ubi Anio in Tiberim influit a Via Salaria , tertio circiter ab Urbe , non longe ab Ponte vulgo PonteSalaroj in Sabinis . Anticolis C unradi ab Cunrado Antiochio Oppldtdum denominators , supra Tibur novem pi. m. mille pafsus , sin fir a Anienis rip a alte rmm'tnens , in Columnensum Sciarræ 5 five de Carboniano » di- tione . bod. Anticoli Corrado . ad difcrimen Anticolis Campani in ANTIQUA L OCOR. NOMINA , *v inUovo L ath , in Hernicis , circa Anagniam . Aqua Aurea Fons optima Aqua ad Montis Tiburtini vulgo Monte Schiavatoro 3 o Peschioavatoro s radices defluens , jP0#A? y3// in Agro Tiburte inferiore & fuperhre fcilic. Aqua medicata perferri venas tranjiens \ alia quidem prope Villam Hadrianam , in Via , qua Tibur e Tufiulum itur 3 eccurens , nmc quoque L'Acqua Ferrata . Alia vero supra Tibur , Via Sublacenfi^ prope Diverjbrum , exinde diBum La Ferrata , juxta loca La. Spiag- gia 5 & Oppidulum La Scarpa j ad radices Montis decurrens . Ali- quibus Locus creditur olim Ad Laminas diblus . Aqua S ancti Angeli , optima potui ; erumpit adÆdes Olivctanorum PP. quos vacant \ in Monte Plagula vulgo di Sant' Angelo \ru Piaola . ob Templum Divo Michaeli sacrum , in suburbiis Tibu~ ris , ultra Anienem . Aliquibus creditur olim suijse Pars Aqua Mania . hod. Acqua di Sant'Angelo . Arfulum , c ultum Oppidum supra Tibur 5 in ortum , Vias inter Sub- lacensem atque Valeriam ; lapide clrciter quadragejimo ab Urbe , circa Fontes olim Aqua Marcia , in Gentis Maxima Romana Pa tricia Vetufiifiima Ditione . vulgo Arsoli . Brutorum V illæ Tiburtes , prope Cajfianum s in clivo Montis , modo Sotto Carciano , & circa loca , vulgo Via Peretta & Santo Marco . Cæcilianum O ppidum , forte olim Cacilia Gentis Pradium 5 ohlo cir- citer pajsus mille supra Tibur 9 in Ortum \ in Theodulorum Roma- norum Patritiorum ditione \ hod. Ciciliano . Alii a Siculis condi- tumsuspicantur , quiltalis & Siciliani 5 & Ciciliani difti/ttnt', quemadmodum Sicilia etiam Cicilia . Cæruleus F ons , juxta Anienem , Via Sublacenji , ex tolore fie diclus \ unde Aqua per DuBus-olim Romam alluerunt . modo Rigagnolo dell' Agosta . C. C ilnii Meccenatis Equitis Romani Jiugufio Casari carijfimi Villa Tiburtina , quam pojlea ipse Augustus hereditavit j ad ipsum Ti bur , supra Anienem altiffime suit exadificata . vejligiaque ejus dem magnificent ijfima superant adbue9 Loco^ qui dicitur Porta Ofcura, & Votano . & communijfime hodieque <> Villa di Mece- nate . C. C rifpi Saliustii Villa Tiburtina Tiburi Summœniana , extra Per- tarn Sanctæ Crucis . Loco nomen corruptum ex veteri Lostoino 9 quasi xvx A NTIQUA LOCORUM. quaf S allustinum - Cujus fpatia ab Ateftinis celebcrrimis Hortis , vulgo Villa di Este , magna ex parte occupant ur . C. V alerii Catulli Veronensis Poet a eleganti/fmi Villa Tiburtina, Tiburi olim suburbana , feu fummœniana 3 fed ultra Anienem , in Agro Tirburtino-Sabino . Fuijse traditur in Monte Plagula9 vulgo Sam' Angelo in Piaola de1 Monaci Olivetani . Cameria, f ive Camerium Oppid.ol. Latini Nominis inSabinis non longe ao Aniene , @° ab JJrbe Ficana Jive Ficulea , &* Montibus Corniculanis . hod. Pianure sotto Monticelli } in Agro Sabino-Ti- burtino . Caracallæ V icus in Agro Tiburtino-Gabino ; co forte loco , qui ex ve- teri v ocabulo Corcollo dicitur . Casa Corbula , Vicus in Tiburtino , Pranefte versus 5 in Ditione Pio- rum C arpenfium feu Ferrarienfum \ etiam Casa Pii diffus , vulgo Casape . Cassianum R us Tiburtinum , C. Cafii unius ex Julii Ca/aris percuf- foribus in pojfefftone , deque nomine sic appellatum \ in monte vulgo , Monte Calvoli , Tiburtina Urbi fuburbano . tnodo Carciano . Ru- Jlicantium quotidians delkia . Castellum A rcionum , Oppidum Via Tiburtina a nono pi. mi. lapide ab Vrbe , adhuc extantibus muris ac mœnibus \ verum jamdiu de fer tum apparet , vulgo CasteH' Arcione , ex Domina Familia Co* mitum de Arcione denominatum . Castrum S ancti Angeli in Agro Tiburtino , tribus circiter milliariis a Tibure in Ortum , ex ruinis Empuli Oppidi . nunc cultum 5 in Ditione Pallavicinorum Parmensium ; vulgo Cartel Madama , de nomine Vrjina vel Fames a olim principis seminar 5 Cajlri ejufdem domina . Castrum S ancti Angeli in Capoccia ultra Montes Corniculanos , nunc Monticelli appellatos , in Agro Sabino-Tiburtino . aliquibus fedes Veteris Urbis Corniculi fuijse existimatur . modo Sant'Angelo in Sabina . Additum vero cognomentum in Capoccia 9 ad difcrimen ' inter alia Cajlra Tiburtini Agri , ejufdem vocabuli . ipfum autem cognomentum exNobili Komana Familia Capoccia ejufdem olim domina defumtum eft . Cellius P ons , & Cellii Sepulcrum , ad Anienem , ad radices Col Us Tiburtini 5 vulgo Ponti Celli . Sepulcri adhuc rudera qua dam ap parent ) Aqua Aurea Ponte tranfmijso , in Sabinos euntibus . Coccejorum V illa Tiburtina j vulgo Coccerino . quamvis alii Coc- ceri- NOMINA. x vn cerino d edu&um putent ab Colle Sereno Villa Serenorum . omnia inccrtijfima . Cœnina a ntiquiftmum Latini Nominis oppidum in Sabinis circa— * Anienem^ non procul aFidenis & Antemnis , excifum jam dim Jinc vestigiis . At t amen fuijfe videtur circa Montes Corniculanos '3 hod. Monticelli, fed in planicie . Collis M arii *Jfat Mariorum Villæ Tiburtes5 nunc Locus intra ipfam Urbem Tibur ,supra Villam Atejlinam } ac prope Collegium PP.Soc. "Jefu *, ibidem Sacellum ex antiquo denominatum existit , Sanctac Mariæ in Colle Marii j vulgo nunc Consraternita deIJa Carita . Corniculum, a ntiquljjima Urbs Sabinorum, Servii Tullli Romano- rum Regis Sexti V atria . Jtetijse creditur in Montibus Tiburi pro- ximiti qui proinde Corriicuhni dit7i funt . modo Monticelli 5 fe- ptimo ab Tibur e '., circiter mslliario 5 in Septemtriones . Or/go no* minis a cornicum feu cornicularum frequentia , Cossiniorum , f ive Cassiniorum Viltaj in Tiburtino, ad exitumVia Tiburtis . conjiituta putatur baud ita procul ab Aquis Albulis , pro pe Dher/brium vulgo M irtellone. Circa quern locum Lapis CoJ/tnio- rum erutus suit . Digentia R ivus gelidus Horatio nominatus . creditur aliquibus Hie 9 qui modo dicitur Licenza j ad radices Oppidi cognominis defluens \ & juxta Cajlella Rocca Giovane , & Cantalupo di Nunnes * quamvis aliis alibi conjlituatur . Empulum , m ox Ampilio , & Massa Apollonia oppidum Tiburtinorum antiquorum dirutum , vulgo Empoli , & Ampiglione . Ex ejus rui- nis crevit oppid. Cartel Madama . Eretum c elebre quondam Oppidum in Sabinis 5 Latini Nominis 9 ab *]unonc ib'-dem pracipus cult a denominatum , q ua Grœcis Ira , Jive Era ) dibla est . imminet Tiberi j aditurque ab Urbe , Porta & Via Salaria, milliariopl. m. duodecimo, hodie cultum oppidum Grilli Ducis s}anuen/is in pojfeffione , dicitur Monte Rotondo . FiJenæ 5 U rbs Celebris ob Amphitheatri lignei rtiinas fubTiberio* m'lle pa/fbus quinque ab Urbe , ultra Anienem in Sabinis , eo ste- t'Jfe loco existimatur , qui vulgo dicitur Cartel Giubbileo . Hadriani C æsar is Villa Tiburtina magnificentijjime olim ab ipfo Ha- dr'rano Imperatore exædificata , tertio pi. min. milliario a Tibure Ortum into atqtic Meridiem \ longitudinis , ut perbibent , mttlia- riorum trium , circuitus sex . in qua celeberrima totius Romani Qrbis adijicia fuerunt represent at a . pracipue vero Peciie } Cano- c p us, xvm A NTIQUA LOCORUM pus j P ritaneum, Academia, Lyceum , Elisii, Theflsala Tempc , In- ferorum Loca 5 &>c. infinitit penc statuis fuijse ornatam , eartm in dies perpetua refojso dbunde testificatur . pradia nunc , inter ma gnificent ijfima Vcterum Ædificiorum vestigia ^ pofjidcnt ibidem^ PP. Soc. Je/u , Comes Josephus Fides , Lollii , Bulgarini , aliique Primarii Gives Tiburtini . PotiJJima ejusdem Parti nomen nunc Rocca Bruna . Toti autem antiquum conflat Villa di Adriano preflb a Tivoli . Herculis T iburtini Templum eelebratijjimum fumma Antiqui Tiburis Arce magnifice conjirudium-i loco , ubi nunc La Chiesa Cattedrale di San Lorenzo . Hierocomium i n Tiburtino . h. e. ex Graca vocis origine , Pagus Sa- cerdotum j Ltfs/w /»/*r Tiburtis Agri Oliveta in Golle Jitus pera- mœno } quatuor circiter milliaria ab Tibure in Or turn ; Piorum Garpenjium in PoJseJJione ; vulgo Gericomio , aut Giricomoli . ibidem nonnulli conjtituunt Tr'ajani Casarit Villam . Lucanus P ons intra tertium lapidem a Tibure , supra Anienem , Via Tiburtina . mo do Ponte Lucano . ibi Plautiorum sepulcra cum monimentis adbuc extantibus . Alii a Lucanis Populis 5 quorum h c olim pugna Celebris ; alii a deorum Lucis , censent denomi- natum . MammeusPons q uarto abUrbe^ Via Tiburtina , supra Anienem * Dedublum put ant Antiquarii cognomentum ab Julia Mammea Se ven Alexandri Imperatoris Mat re , qua primo ilium adificandum jujserit . hod. Ponte.Mammolo . Mandela r ugofus frigore Pagus diF/us Horatio . creditur a nonnullis fuijse loco ad sinijlrum Via Sublacensts latus , diver ticulo a Vico Varo milliarii unius pi. m. qui dicitur modo Bard el la \ prope Gan- talupum Nunnejiorum . M. L epidi e Triumviris olim Romana Reipublica Constituenda Villa Tiburtina ; fuijse creditur loco 5 qui inTiburtinis suburbiis hodie ex vetuflo vocabulo dicitur Campo Limpido . Minutula T iburtinorum VeterumOppidum dirutunl . forte suit eo locoy qui nunc Monitola & Monetola vocitaiur 3 supra Tibur , tnillia* rio circiter nono in montibus ad Ortum . Mons C atillus & Catillum oppidum juxia Tibur ; modo Monte del- le Croci j alias Monte Carelli & Monu- Catillo . Mons L ucretilis aliquibus creditur Hie^ qui modo dicitur Monte Gennaro 5 reliquis excelsior j in quo pascua equarum latijjima ; est NOMINA. n x ejl p rope Tlbur , ultra Anienem in Agro Tiburtino-Sabino . in Septemtriones . Fortajse appellationem traxit a frigore , quasi ibl perpetuus Januarius men/is injideat . Atiii tamen Mons Lucretilit ejl in Sabin'n remotioribus ; modo Monte Libretti . Mons S cissus in Tiburtino ultra Mont em AJfiium , Jive Afstianum % altero archer milliario . Jpe&abilis ob ingcntem a fummo ad imum biatum , infcrutabilh fere altitudinh , feu profunditatis . Gon- Jlans apud Tiburtes fama tenet } inter petras , qua fcijsa sunt in morte Chrijli Hominis Dei Reparatoris NostriSanBiJjimii & bane rupem in duas fcijsam . Vulgo Monte Spaccato . Montes C ellii iidem quibusdam , ac Corniculam , vulgo Monticelli \ ab Tibure , Septimo ferme milliario in Agro Tiburtino-Sabino , in Septemtriones . • Nomentum . C eleberrima olim Urbs in Agro Sabino Latini Nominis, Albanorum Colonia . Ttijlajse Roma pajsuum mill} a pi. m. duodecim perhibetur . Agrum habuit Nomentanum vitibus frcquentijjimum . Viaquoque ex Consul ar i bu s ^ Nomentanæ nomen commodavit . in qua nunc quoque Pons supra Anienem , ex ant i quo Nomen tano derhatum vocabulum scrvat Ponte Lam en tano . Loco out em Anti- qui Nomenti Urbis duplex modo Oppidulum veterem ncn omnino appellationem ami/it . vocaturque Lamentana vecchia 5 e nova . in Vitione Burghejia Romana Gentis præncbilis . Prope sunt celebrex venatibus , aprorum pracipue , sha , vulgo Bandite feu Macchic di Lamentana . Porro Via Nomentanæ & Nomentana Porta % nunc nomen Strada di Sam' Agnese , Jive di Lamentana & Porta Pia , ab Pio Quarto Rom. Pontijtce , qui illam ornavit . Palumbaria O ppidum in Agro olim Sabino- Tiburtino , it a fortajse ,ap- pellatum-i quod ejset Locus , aeriæ quo congessere Paiumbes . ali- quibus male antiquum Cruflumium feu Crujlumerium credit urn . Sacra Ditionh Sabina nunc ejl \ & inter Sab I nos , non jam Tibur* tinos computatur . Dijlat Tibureseptem pi. m. pajsuum millia , in Septemtriones , vulgo Palombara. Patroni V illa I iburs credita ejl fuijse , tertio circrtcr ab Tibure mil liario , in montibus , loco Valli Aquadudtuum , vulgo Valle degli Arci , imminent i ; modo Cafale de'Lolli nuper Villa Groci . Pifonianum v ulgo Piseiano » Theodulorum\ ad radices ferme Vulta- rilla Rupit, vulgo Montagna della Mentorella e di Guadagnolo . Pisonum V illæ Tiburtes , nunc in Suburb/is Tiburis inter Oliveta ; vulgo Pilbni , ^Pisonetti '. c ? P olus xx A NTIQUA LOCORUM sPol u Oppidum Tiburtina Sacra Ditionis^ Com! turn Romanorum Re- gulorum noblUJJimorum in PoscJJsone \ male quibusdam Antiqun_i '■ Latinorum Polujlia creditus ; ad VulturelU Month radices . vulgo Poli. , Q^Horatii F lacci Poeta SapientiJJtmi Tiburtinus sccefsus . Domus scilicet 5 & Fundus in Tiburtino \ juxta ipsum Tibur , ultra Anic- nem . fuijse traditur 9 crediturque meritijjime , loco , ubi nunc Chiefa e Convento di Sant'Antonio da Padova presso Tivoli . Quintilii V ari Villa Tiburtina in Suburbiis Tiburis ultra An'icnem , pluribus areis & subjlrudiionibus inadificata magnifice & ele gant er , peramœno loco . Vejligia dedublum ex ant i quo vocabulum servant'. Quintigliolo; &Sacello ^Deiparca imagine Celebris in~ Jtgnito-y nomen La Madonna di Quintigliolo . Rojanum , J ive Ruvianum . forte a Mali: Punicis frequentibus , qua Gratis Roja dicuntur\seu a Ruvis aut Rubis . Oppidulum Jini- Jlro Via Sublacenjis lat ere , dextro autem Anienh ; supra Tibur milliario nono pi, m. in Dttione Columnenjium Sciarra , Jive De CarbonJano . hod. Rojano . Rubelliorum V illæ Tiburtes Suburbana , loco , qui dicitur Li Rubil* li, circa Mont em AJflianum . Ex his Aqua deduct a & Tibur per- duBa intra Oppidum forte nomen desumserit ■> quo appellatur Acqua Revellefe, quaf Rubellensis , feu Rubelliorum. Sacer S pecus . Locus in Montibus Sublacenjibus asperrimus , Anieni altijjine imminens ; Primordiis sanctiJJimiPatris Benedict i Mona- chorum Occident alium Antcsgnani inclyti 9 celebratijjimus , & pie frequentatus . hod. U Sagro Speco di Subiaco . Sanibuculum e xcultum Oppidulum AJlalliorum Patriciorum Roma norum \ Vulgo Sambuci j supra Tibur 5 in Or turn , pajsum mi Ilia pi. min. novem . Sanctæ M iriæ Nova? Mons , & Sacra Ædescum Collegio Augustinia- nor'um P. P. Excalceatorum 3 loco amœnijjimo , ad quintum circiter milliare supra Tibur ; mille autem pajsus dijlans ab Oppido Sanbli Gregoriii quod nonnullis creditur fuijse Saxula Vet erurn Tibur ti- norum. hod. Chiefa e Convento di Santa Maria Nova sopra Tivo li ; in Ditione Piorum Carpen/ium feu Ferrarienjium 5 a quibus Ædes fundata . S. S ymphorosa? Martyris Tiburtinat Prædia Tiburtia . aliud quidem Via Tiburtina , ad decimum Lapidem 5 ubi Rudera & Pars Vetu* sta Sacra Ædis eidem dedicata , vulgo Chiefa e Cafale di Santa NOMINA, x xi Sinsorosa . a liud autem intraTlbur , summa parte Oppidi , qua olim extra Urbem suit , ubi nunc La Chicsa di S. Vincenzo . in fra quam visit ur ab adeuntibus Specus subterraneus , vulgo Grot- ta di Santa Sinsorosa . Sancti P auli Castellum /* excel/is Montibus supra Tibur, tertio pi. min. milliario \ in Ditione Gentis Burghefia 5 vulgo Santo Polo . Sancti V ictorini Pagus , in Agro Tiburtino recens extrublus ab Cardi nal! Francisco Barber -ino junior e , in Sua Gentis Ditione , quarto pi. min. ab Tibure Lapide in Meridiem . hodie S. Vetturino . S. V iti Castellum hod. Santo Vito in Æquicolis , in Theodulorumdi- tione . Saracenorum M ons , decisus undique & acutus in Tiburtino j ubi Saracenos Latrones , ajunt 5 diu consedijse , & barbaria sua vejli- gia rtliquifse . bod. Saracinesiro . Saxula O ppidum Tiburtinorum Veterum , quod aliqui put ant mode appellari San Gregorio ; in Piorum Carpenjium ditione . Scaptia V eteris Latii Oppidulum , ab Fo/]tone Jic dillum . Gratis . ft. Fodio , dicitur Scapto . Circa Anienem , in Agro Tiburtino-Ga- bino ; creditur aliquibus fuijse prope loca nunc Longhezza & Lon- ghezzina, &c. Siculetum a ntiquijsima Tib ur tin a Urbis pars a Si culls quondam habi- tata , & Anieni circumflua . modo Castro Vetere . Sub- A ugusta , & Sub-augusta-Helena 9 Oppidum olim Sacro Antijli- te infignitum Via Lavkana , quarto ab Urbe , ad Mau/olaum^* Helena , Conjlantini Magni Imperatoris Matris , excitatum . ibi dem Locus Celebris in Fajlis Martyrum Ad duas , five Inter duas Lauros . hod. Torre Pignattara 3 ex plurimis tinerariis ollis ibidem repertis in Maufolao rotundo excelsoque 3 Turris inflar . quas oil as Itali appellant pignatte . Sublacensis D istrictus vulgo La Badia di Subiaco , supra Tibur , &* circa Anienem Jiinc at que him . Oppida septemdecim complete itury quibus hac nomina . Sub-Iaqueum , hod. Subiaco . Trcba Augujla^ ubi fontes Anienis , hod. Trevi di Subiaco . Hyenna vulgo Jenna . Pontia montana^ modo Ponza di Subiaco. Cajlellum Sanbli Ste phan! , scilic. Rocca San Stesano . Arx Cantorani , Rocca di Can- torano . Cantor anum , Cantorano . Marianum , Marano . Cervaria9 La Cerbara . Camerata , La Camerata 5 ex tuguriis intra rupes exci/ts , concameratiique . Augujla , L' Agosta , penultima con- traBa fyllaba . Arx inter quercus , vulgo Rocca di Cerri . Quer- e 5 c etum^ xxn A NTIQUA LOCORUM cetum 5 h od. Ccrreto . Aphila Afile . Geranum five Hieranum . Ge- rano aut Girano . Civitatula , Civitella di Subiaco } Rojate^ nobis pariter Rojate , forte a malts punich , qua Gratis Roja dicuntur . Sublaqueum , five Sublacu Oppidum valde cultum , & Caput Regiun- cula vulgo La Badia di Subiaco 5 feptemdecim cafiella complexa . Olim in Æqukolis juxta Anlenem ; a cujus Lacu , five Lacubus arte fads is , ad Villa; Neronis delicias , olim supra ipfum extanti- bus , nomen accepit . nunc Subiaco , & Solkgo . Difiat Tibure , Via breviori per Geranum 5 pafiuum milliaquindccim \ longiori vero , qua olim Sublacensis die! a , & a Nerone munita suit ypafi. mill. 27. Syphacis R egis Numidiæ Villa in Tiburtino . fuijse creditur aliis qui- dem juxta Viam olim Valeriam , hod. Lircali \ aliis in ea vicina , quadicitur Contrada dell'Acqua regna, feu Quaregna; veluti } ex Aqua Regia , Regis ipfius Syphacis , deduilo vocabulo . Tibur U rbs Veteris Latii antiquijfima de Tiburti Argivi Conditoris no mine fic appellata j in peramceno Monte fit a , juxta Anienis fluvii decurfus 5 & Sabinos : ab Urbe Roma pajsuum millia obi odeum pi. minufve difians ,folis Or turn inter & Septemtriones . rebus ge- fiis , aeris falubritate , Agri felicitate , & Villarum deliciis , c e- leberrima . nunc Tivoli j ex antiquo corrupto Tibure , Tiburi , Tibori , Tivori , denique Tivoli derivato vocabulo . Populi Tibur- tes & Tiburtini appellati \ nunc vero Tiburtini, feu Tivolefi . Tiburtini L apidis Fodinæ circa Aquas Albulas , &> Pradium dittum II Barco > il Varco} aut il Parco . nunc Cave di Travertini , aut Le Testine . Tiburtinum M alii Vopifci , olim cum Duplice Villa > Tiburi fubur- bana , P. Statii Papinii Poet a laud/bus celebratum . Vuijfe credi tur in ripls Anienis , bine atque bine ponte commifi'um 5 sub Sibylla Templo . Loco nomen ex ant: quo corruptum , Lopiscone 5 quasi Vopisconc j & vicinia Piano della Regina j & Ponte , feu Paslb del Lupo . Tussis d eæ tern plum vulgus Tiburtinorum exifiimat fuiffe rotundum Hlud adifeium in pojfejjione Sacerdotum ad DJvi Laurentii 5 quod Clivum Tiburtinum afeendentibus dextrorfum ocettrrit 5 paullo antequam ad Mænia perveniant . di&itantque Hlud il Tempio della Tossa .fed quofundamento fulti hoc ufurpent 5 plane nescias . Vacunæ F anum , cujus meminit Horatius ; putatur nonnullis loco ubi nunc Rocca giovanc > Cantalupum inter atque Ucentiam ^fuifi- N O M I N A . xxm se . A lii Vacuna Fanum conjlituunt in extremis Sab/n/s » loco , . quern ex antiquo ajunt nominatum , Vacone . Vallis Aquæductuum, Vallis Arcuum , Vallis Arcensis 5 tertio circiter milliario a T ibure in Ortum , ubi vejligia mult a confpicua funt Fornicum , s upra quos Aqua Artionis Veteris , Nov/ 5 & Claudia , Romamolim p erducebantur j vulgc AgliArcii Fosso degli Arci j Valle d egli Arci ; Valle Arcese . VentidiiBassi prædia Tiburtia quibusdam creduntur ea Tiburtini Agri L oca , qua Vafli hodieque dicuntur . Vercfis amnis . ex, Pranejlinis Mont/bus per Tibur tinum-Gab/num Agrumn i Anienem scse exonerat . aliisUOsa. j aliis Passerano nunc did c reditur . Via F iculnensis & Figulnenfis eadem qua & Nomentana ; ab Oppim do Ficulea five Ficana j prope Anienem 9 d/ffa . nunc ferme ea dem qua Strada di Sant'Agnefe di Lamentana . ViaTiburtina e xConsularibus una^ a Porta Urbi/.Taurina , fiu Ti bur tina ^ modo di S.Lorenzo 5 Tibur usque 3 munita. bodie Via di Tivoli . Via S ublacensis ab Vrbe Roma , fiu potius Tibure , ad Villam Neronis Sublacenfim . ab ipso Nerone munita \ prope Anienis decursum . bod. Strada di Subiaco . Via V aleria nunc Strada delli Reali 5 aut Li Reali fine addito a Ti bure incepit , duxitque in Marsos . in ea suit Urbs Valeria , bodie Villa San Benedetto . & Provincia Valeria . Origo nominum ab M. Valerio Maximo , qui Viam munivit 5 Gorfinium usque Marsh rum-> feu Pelignorum . Vicus V arronis,/^« Vari, fiu Varia , five Baria; cultum Oppidum nono circiter supra Tibur milliario 5 Via Sublacens . nunc Vico Varo » in Bolognettorum Comitum Bononienfium Romanorumque ditione . Villa C ynthiæ five Ostia; Propertii Poetce arnica Tiburtina ; juxta ipsum Tibur , ad Anienis Deje&um, nunc Alia Cascata di Tivoli . Graphice a Poeta ipso his verjibus situs ejus defiriptus suit : Can dida qua geminas ostentant culmina turres; Et cadit in patulos Limpha Aniena Lacus . Vitrianum f ive Mitrianum Pradium in Agro Tiburtino-S abino ab Gregorio XIII. P. M. Colleg/o Sfc. Je/u Tiburtino attributum^ cum en tea Monachorum Prioratus , ad Sanctum Sabam diceretur . ibi- dem Villa antiquijpma non obfim 'a vejligia j nuperque Mattucciæ cujufi xxiv A NTIQUA LOCOR. NOMINA. cujusdam n obllh femina deteblum Sepulcrum cum Inscriptionc . hod. Vetriano . Vulturilla5 V ultuvilla5 Vulturella, Mont in Tiburtino ^ septem cir- citcr mille paj/its supra Tibur , in Ortum \ Celebris ab Æde Dei- para Sacra ; vulgo La Madonna dclla Mentorella . In ejufde;n_s Montis jugo Vagus eft Guadagnolo in Comitum Gentis Romans nobilijfima ditione . Aliis Sanctæ Mariæ Ubi vult ilia . Zenobiæ P almirenorum Reginæ Possessio in Tiburte 9 non ita procul ab Hadriani Valatio , nunc Villa Adriana ; & ab eo Loco , qui di- citur Conche, modo Piani di Conca. quamois alii eamdem conjti- tuant loco, qui nunc dicitur Colle di serro alii in iisCollibus^ qui dicuntur Colli di Santo Stesano . IN- XXV INDEX G APITU M. LIBER D ECIMUSOCTAVUS, DE T I BURT I BU S, S EU T1BURTIN IS, PARS PRIMA. Cap. I . T""\£ Tibur tina Urbis Origine , Conditoribus 5 Situ , I _j & appellationibus . pag. i Cap. I I. De 1 "tburtium Rebus gcHis , & Reipubllcœ monumen ts . ° 49 Cap. I II. De Tiburtium Magiftratibus , & Colleges . 92 Cap.V. I Tie Veterum Tiburtium Tcmplh ac Religionibus 5 d1" Tcmplo H er culi s Jingulariter . 108 Cap.. V D FRAN- XXVI FRANCISCUS R ETZ Praepositus G encralis SocietatisjEsu. CUm L ibrum j cui titulus : Vetui Latium Vrofanum . Tomus D FRANCISCUS R ETZ. Loco > J< Sigilli XKVII Imprimatur, Si v idebitur Reverendislimo Patri Sacri Palatii Apostolici Magistro . .F. M Be %ubeis Archiepiscopus Tarji Vicesgerens . APPROBATIONES. L EGregio O peri laudatissimum terminum imponit hie Decimus Tomus Vetcris Latii 5 in quo agitur de Tiburtibus , feu Tibur- tims , Auclore ^jofepho Rocco Vulpio Societatis D. " Jo. Franci/cus Baldinus Cler. Reg. Congreg. Somascba , Sac. Congregationum Rituum 5 at que Indies s Confultor , & Sancla Romana Inquijitionis Qualificator . II. A nti xxvm IL ANtiqui P rofani Latii accuratiftima , atque eruditisiima Defcri- ptio a Clarissimo Viro Rnio P. Josepho Rocco Vulpio Soc. Jesu Episiroporum Examinatore5 & Sac. Congregations IndicisCon- sultoreDecem Commentariis comprehend tandem explicit . Opus vere Aureum , non minus ac Laboriofum 5 cujus postremum Tomum in Duas Partes divisum De Rebus Tiburtinis agentem, mandatis Re- verendissimi P. Aloysii Nicolai Ri Abbas. D BenedlBus Camposampiero Vataminus Monachm Oli- vetanus Sac, Tbeol. Left or emeritus . Imprimatur , Fr. A loysius Nicolaus Ridolfi Ordinis Praedicato- rum Sacri Palatii Apostolici Magister . VE- VETUS L ATIUM PROFANUM LIBER D ECIMUSOCTAVUS DE mVRTIBVS SEV TIBVRTINIS. A UC T O R E • • JOSEPHO R OCCO VULPIO SOC. J ESU SACERDOTE. C A P U T I . De T ihurtinœ Vrbis Origine , Conditoribus , Situ , & appellationibus . Iburtes, A ntiqaissimi ac Celebratissimi Veteris Latii PopuliaGabinos proxime a nobis defcriptos, Agro suo conter- mino excipiunt $ atque Aniene amne , Tibur, eorum urbem, præterfluente ac intersecante 3 confinia ipfi Antiquo Latio , qua vergit in Septemtriones , & in Occasum , impo- nunt . Maxima Tiburtium laus in antiquitate sem- A p er 2 V ETUS LATIUM PROFANUM per s uit constituta $ utpote quorum oppidum inter veterrima ac vetustissima , quæ in Historia etiam Heroica & Fabulosa , memo^antur , cum primis fundatum , Prisci Scriptores tradiderint . Primos a Deo Optimo Maximo conditi Terrarum Orbis Colonos , Tiburtem regionem inhabitafle , vel cer- te inter Primos , aut certo certius , post: Noemi Di luvium , audax Japeti genus , placidissima hac cœ- li soliquc plaga delectatos , fedes hie habuilfe , de i. G *.«. *Caii k Julii Solini Commentariis erui , merito po£ fe, existimaverim . Ait enimSolinus; Tibur 9Jscut Cato sacit testimonium , a Catillo Arcade y Træseblo Claf- Jis Evandri conditum : scut Sextius , ah Argiva juventu- te . Catillus enim Amphiarai films , post prodigialem pa* trisapud Thebas inter itum , Oeclei a-vi jujpf, cum omni \fetu ver sacrum mijsus , tres liberos in Italia procreavit , Tiburtum , Cor am , Catillum : qui , depulfis ex oppido Siciliœ veteribus Steam's , a nomine Tiburti frarris natu maximi urbem wcarunt . Si enim ipse Catillus cum filiis , Catillo minore , Tiburto , atque Corace , an- tequam novam urbem Tibur conderent, in ejus sede Sicanos , feu meiius Siculos , incolentes jamdiu in venere $ profecto Prima hujus urbis , five potius % in hujus urbis sede inhabitantium Populorum & Co- lonorum , origo , ad ipiius pene Mundi cunabula at que primordia , merito referenda erit . Quod au- tern Siculi primitus has fedes tenuerint , Halicar- u L z.^p.p. naflenfis quoque Dionyfiusita a.confirmat . de An- tiqua enim Italia , & Pnscis ejus incolis edislerens , Has LIBER X VIII. CAPUT I. 3 Has p rimas fedes , inquit , pulfis inde Vmbris , babuije dicuntur Aborigines . Inde excurrendh turn alios Barba- ros , turn prœcipue Siculos infejiabant , bellum cum eisde agrorum pojfejjionibus gerentes . (aliquanto post) Et > prater alia oppida , condiderunt hœc , qua nunc quoque inhabitantur , Antemnates , Tellenenfes 9 Ficulenses , au que Tiburtinos , apud quos hodkque pars urbis vocatur 9 SiCtliO , V el Sic uk tum . xod ttoMh; %xw» aXhaurtt rim; , xcd id$ ft&xpt w/ii 6nut[ilv(L$ 5 A'mftr*TtzTis 5 xcu nXXlw&i; 3 xut $/xaA«$ xtd Ti@vf>rhvq . Uap'o/g in %ai eiq yi^i ^po't* j /"epos rl w$ 7rotee»$ 6v9~ fi^trou P orro, earn Tiburtinae urbis partem Sicuktum a ppellatam , accepimus, quæ recentiori- bus saeculis , & nunc quoque , dicitur Scriptoribus Caftrum Vetus, & vulgo Caftrovetere -y ab rcliqua urbe separata , Anienis cursu fluminis bifariam divisi, eamdemque gyro cireumplectentis . quæ Insula_> Montana efl'et omnino, & Interamna dici poslet , nisi ponte reliquæ urbi conjungeretur . Inhac ve- tustislimum rotundum templum vulgo Sibyllae , & alia pervetusta Ædes , cui Divo Gtorgio sacrum fa- num est inædificatum, & Collegium Virginum cum aedicula ab Sanfio Michaele nominata, visunturj præter vicos aliquot -9 in quibus privatflrum ferme pauperiorum domus extructaej ita ut parvam_. quamdam imaginem Transtiberinæ, Romæ, re- gionis referre videri possit . Hue autem ab Abori- ginibus pulsos Sicanos veteres , seumelius Siculos, crediderim quo hi secretiores , & magis inclusi fo- rent , ac impediti , rie forte tumultum excitarent , A 2 & in 4 V ETUS LATIUM PROFANUM . n& i veterum sedium posseflionem aliquando regre* di conarentur . Congruere in hanc ipsam famam , quod Siculi Tiburtinos agros tenuerint, nonnulli existimant, quod in Tiburti oppidulum, octavo fcrme abTibure milliario in Ortum , adhuc extet , in Theoduiorum ditione , quod Siciliano» sive Cicilia- no vulgus appellat * quasi ex veteri Sicilione aut Sicu- leto nomen deductum fuerit ; eo quia & in eo Mon te , pulsi ab Aboriginibus & Pelasgis , veteres Sicu li quondam inhabitaverint . quemadmodum poste- rioribus multo temporibus , acutissimus , inter Va- ri Vicum & ipfiim Sicilianum , mons , Saracenifcum Saracinefca , de oppidulo ab Saracenis extructo & inhabitato nominari coepit . Plures tamen hanc de oppido Siciliano conjecturam contemnunt ; illud Ce- cilianum , quasi Cæciliorum quondam prædium, pagum , prætorium , rus , nominatum esse , conten- dentes. Ceterum, eosSiculos, qui primi omnium Tiburtinam Regionem & urbem coluifle memo- rantur , antiquissimos mortalium fuisse , cum ceteris Graecis Latinisque Auctoribus , tradit y. Dionysius , de Urbe Roma , & ejusdem , circa , regionibus , lo- CUtUSV I w nytpom yye, net) OaXaran; cb-« scilicet a liunde translata , & voci indigena opponitur vox advena , quæ aliunde adventantem & advenien- tern five adveclum ad inhabit andum , significat . Pulsi deinde , ut dictum est , Siculi fuere ab Aboriginibus ex ea Italiæ sede , quæ ab Latinis postmodum La* tium est nominata , inextremas usque Inferi, sive Tusci , Maris oras , qua in Orientem solem exten- ditur j eas in regiones , quæ Bruttiorum , Samnitum & Calabrorum , Magna etiam Grœciœ , dictæ postmo dum sunt . Unde factum, ut ipsi Neapolitano Regno Siciliœ nomen imponeretur . Verum inde quoque Si culi expulsi, in earn tandem extremæ Italiæ par- tem recessere , quæ viterræmotus , & æstuantis pe- lagi ,ab continent! reliqua abscissa & separata , cum Sicania primitus diceretur, ab Siculis mox Sicilia vocari cœpta est . Quamvis alii , aliam hujus voca- buli originem fuisse , maluerint $ & , Siciliam , qua si Sicilitam hoc est fecatam, feparatam , abfcijfam a vocibus Seco , & Ska , earn regionem fuisse appel- latam , dicant j postquam ab reliquo Italiæ conti nent!, maris æstu, terræque motu , avulsa , Insula facta est. quæ exiigura trium angulorum atque_» promontoriorum , Pachyni , Lilyboei , atque Pelo- ri , Triquetra & Trinacria Græcis Latinisque suit ap- pellata. Sicaniam nihilominus putant aliqui earn Insulam cognominatam de nomine Sicanorum , postquam hi in earn recesserunt . Sicanos autem di- ctosexistimant ex Hebræi vocabuli origine, quasi Seganos , quos Duflons Topulorum interpretantur . Man 9 V ETUS LATIUM PROFANUM . > M ansit tamen & posterioribus sæculis vetus Siciliae nomen regionibus citra Pharum Mamertinorum, >•< modo Messanæ , unde plures Neapolitani Regni , ac Trinacriæ Domini , utriusque SicilU Reges vocati sunt . Verum hæc hactenus . Ad Tiburtes nostros quodattinetj manct igitur, eorum Primos Majo- res fliisse Siculos , qui Primi omnium has sedes te- nuerunt . Quibus expulsis , Argivos urbs hæc Con- ditores , feu verius Restitutores , sortita est , Catii- lum majorem Amphiarai filium , & tres ejus libe- ros > Tiburtum , Catillum juniorem , & Coram five Coracem. quos Tiburtinæ urbis Fundatores , cum Soiino , cujus testimonium jam recitavimus , plures veteres Scriptores , imo Graeci Latinique fere om- nes , Historici pariter ac Poetæ afTeveraverunt . Et Virgilius quidem , auxilia Turni ex Lario , adver* 4- eÆndd.L.7. sus Æneam , recenfens , sic infit ; 4. Turn g emini Fratres Tiburtia mœnia linquunt P Fratris Tiburti ditlam cognomine Gentem p Catillufque , acerque Coras , Argiva jwventus . Ad quae ita Servjus est commentatus ; T)e Grœcia tres Fratres venerum ad Italiam , Catillus , Coras , 77- burs 9 vel liburnus . Hi fimul omnes unam fecere Civita- tem , & earn de Fratris majoris nomine > Tibur appella* *verunt , licet <& alias Jecerim fnguli . Nunc ergo dicit , duos ad bella pres, LIBER X VIII. CAPUT I. 7 prcs , f orte Acron, ad illos Poetæ elegantissimi pul- cherrimos versus , quibus tarn graphice situm & amœnitatem Tiburtinæ urbis descripsit, carmine ad Munatium Plancum Tiburtem j Tiburtinum-* ipsum secessum locis omnibus meritislime præfe- rens : Me n ec tarn pattens Lacedemon f Nec t arn Lars J/æ percujjit campus opimœ , Quam domus Albuneæ resonantis , Et p rœceps Anio , t> Tiburni lucus , & uda Mobilibus p omaria rivis ; Ad hos , inquam , nitidislimos versus Vetus interpres de Tiburtinæ urbis Conditoribus , ita me- minit : Munatium 'Vlancum adloquitur Consular em Vi- rum, Tiburtem origine . in cujus gratiam dicit , quum diverps poetis Jludium Jit 9 diverjas infulas oppidaque , certorum numinum gratia , celebrare carminibus 5 sibi Tibur ejfe laudandum , cujus voluptate capiatur tr amœ- nitatti necnon Albunœ nymph œ ejusdem vicini nemoris deœ . Tibur autem Tiburnus condidit : d quo nomen ejl Gvitati . hie suit jilius Catilli Jilii Amphiarai . Quod ipsum Interpres idem repetit , ad alios HoratiU. *. nomine T ibur conditum est. Consonat Plinius inquiens r. L.i*. c.44. 7. Tibimes originem multo ante Romam habent . apud eos extant slices tres etiam Tiburto Conditore eorum Quofque s ub Herculeis , taciturno flumine , muris , cPomifera a rva cream , Anienicolœque Catilli . EtStatius, inter Tiburtinæ Villae Manlii Vopisci laudes : 13* ij.aw.M.i. Hie t ua Tiburtes Eaunos chelys , & juvat ipfum J* Alciden , d iclumque lyra majore Catillum Itaque , qui Servii sententiam secuti sunt , ajentis , præter urbem Tibur a tribus fratribus , Tiburto , Catillo minore , & Corace conditam , deque natu maximi cognomine nominatam $ duas alias , ab Catillo alteram » alteram vero ab Corace fundatas urbes , & de fuis , a quolibet , nominibus appellatas, iidem asserunt , Catillum hunc minorem , juxta Ti bur , aliud constituisse oppidum in Monte , qui Ti burtinæ urbi imminet præruptus & arduus, ma- gnaque ex parte sterilis } in Ortum , Valerias Viæ } nunc Strada delli Reali super incumbens , Tiburtibus B n unc io V ETUS LATIUM PROFANUM nunc v ulgo Monte delle Croci . ibique earn urbem Ca- tillum a Fundatore vocatam , & Montem pariter Moment Catillum nominatum ; quod & Eruditiores quoque posteri nonnulli usurpaverunt , eum locum appeliantes Monte Catillo ; & corrupte Monte Carello 5 alii vero Monte di Tivoli . Ajuntque , paullo post ex- tructam earn urbem , vita Catillum excessisse , in eoque sepultum Monte . Quam ad historiam five-, narrationem , cujuscumque tandem ea fuerit au- cloritatis & veritatis , allusisse nihilominus Poetse vifi sunt , quos supra commemoravimus . Hora- tius , dum discriminari voluisse videri potest , ur bem Tibur, a mœniis Catilli , quern Catilum , penulti- ma correpta syllaba , & ablato lamda , singulariter unus unicus nominavit . Circa m ite folum Tiburis , tf mœnia Catili . Et Silius : Qwfque s ub Herculeis $ taciturno flumine , marts , Toms sera arva ere ant . Ecce enim tibi Tibitr satis apte ac diserte descriptum . dum ergo addidit: Ame' nicolxcjue Catilli , videtur innuisse distinctum oppidum Catilli 9 ab Catillo minore fundatum , & CatillosTo- pulos , juxta Anienem , in monte scilicet memorato, qui , commodum , dexterae Anienis ripae incumbit; unde Amenicolas peculiariter Caulks , & ejus cogno- minis oppidum merito vocare potuit . Acutius ta- men , quam solidius , discrimen hujusmodi piuribus videri possit . Quare in eo stabiliendo non multam operam sumam . Verum illud potius monuisse præ sti- LIBER X VIII. CAPUT L u stiterit j S criptores , qui Catillum Tiburis Condito- rem fiiisse tradiderunt , ad majorem Gatiilum rc- spicere voluisse , qui trium fratrum , Tiburti t Ca* tilli minoris , atque Coracis , pater suit ; & Praefc- ctus fiiisse dicitur Classis Evandri Arcadis $ quando is Italiam advenit* Tibcrinaque longe fiumina_» cum suis intravit . Is enim Major Catillus , quod pater trium Conditorum Tiburtinæ urbis fuerit , quasi ejusdem Auctor Primarius iis ab Scriptoribus commendatur. praecipue autem aPoetis, rerum_, antiquissimarum veritatem haud ita scrupulose ac minute pervestigantibus , & morantibus . De mino- re tamen Catiilo certe locutus est Maro , quando ilium cum Corace fratre Tiburtia mœnia liquisse ait , Fratris Tihurti diSlam cognomim Gentem , ut cum suorum manu , adversus Æneam , Turno auxilia conferret . Quern Virgilius ipse inglorium utique non dimisit $ fed præclarOrum duorum in prælio Ducum interfectorem iterum commemoravit : 14. Catillus J olam , Ittgentemque animis , ingentem corpore tf armis , Deficit Herminium : nudo cui vertic'e fuha Cœjaries , nudique humeri ; nec evulnera terrent . Tantus in arma patet , latos huic hasta per armos Ads a tremit , duplicates ue virum transfixa dolore . Quantoque magis Poeta Herminii hujus a Catiilo intefecti vires & furorem exaggerat , tanto Catilli ipsius interfectoris virtutem posteritati commen- dat . B 2 C e- 1 2 V ETUS LATIUM PROFANUM Ceterum A uctores Tiburtinæ urbis videntur fuisse memorati Heroes simul omnes Catiilus sci licet major tribus cum filiis Tiburto Catillo & Co ra . etenim de omnibus simul , tamquam hujusce urbis Conditoribus , Scriptores perplures locuti sunt. & in idem cadere videtur Sextii sententias apud Solinum , ajentis , Argivamjuventutem condddis- fe Tibur . Cui fiibscripsisse videri poslint Virgilius , inquiens : Catillufqye, acerque Coras , Argivajuventus $ & Horatius voto illo celeberrimo , mihi quoque_, communi : 11. o j. e. 1.1. j j. Tibur Argeo pofitum Colo no Sit m cœ fedes ittinam fenefiœ ! 16. F ait*. /-4. Atque Ovidius , dum cecinit : 16. Et j am Telegoni , jam mœnia Tihuris udi Stabant . Argolicœ quæ pojuere manus . Iterumque de Aniene Tiburtino flumine loquens : 17. A mor. i. 3. *7- *N.ec te prœtereo , qui per ca-va faxa volutus , 9 u Tiburis Argei fpumifer arva rigas . In e amdem quoque sententiam pedibus ivere Ar- temidorus & Strabo . Ille quidem ab Stephano By- zantino in urbium recensione relatus , ut apud Ste- phani Breviatorem legimus : is. EV/ Jt- it. (tunpei? zed "J'0e-ira/K T ifapa tto\h e'mIwii; rlw «>^«V yvyowa • EJi autem in mediter- raneo urn Grœcanicas utramque . Neque his obstiterit, quod Solinus & Martianus Capella scripserit , Catiilum ma- LIBER X VIII. CAPUT L 13 majorem P raefectura fuisse Classis Evandri Arcadisj ut Arcadas potius , quam Argivos , Tiburis Condito- res feu Restitutores fuisse , dicamus . Nam , praeter- quamquod Arcadia atque Argolica regiones am- bæ vicinæ fuerunt in Peloponnefo* nil impedit, quin Catillus Argeus & Argolicus , fuerit nihilominus comes Evandri Arcadis , & ejufdem Classis Præfe- ctus in Italica expeditione . Et certe , fi prima do- rrius repetatur origo , Catillus ab Argis prodiit > Argeus proinde , Argivus , Argolicus . • Qua v ero potiflimum ætate Catillus major in Italiam venerit , & Tibur urbem cum filiis simul fundaverit 3 id quoque , quantum per obfcurissimas vetustissimæ Antiquitatis tenebras vestigare licue* rit , nonnihil , Prifcorum semper testimoniorum lu- mine admoto , nunc difquirendum . Plinius quidem recitato a nobis jam testimonio , Amphiaraum Ca- tilli majoris patrem obiisse apud Thebas tradidit , una ætate ante Iliacum bellum . Ætatis vero fpa- tium annos viginti feptem a pluribus numeratos , fcimus . Cum igitur ex Catone , Solino , ac ceteris , Catiilum , noverimus , post prodigialem patris ex- cessum , in Italiam venisse } jam ejus ad nos adven- tus feptem & viginti annos ante bellum Trojanum , feptemque ac triginta ante Trojæ ipsius excidium contigisse dicendus erit. Unde merito Plinius idem eodem testimonio ait : Tiburtes origimm multo ante Vrbem Romam habent. At Virgilius magnam urbem atque superbam Tibur nominavit , ex ipfa jam Æneæ in 14 V ETUS LATIUM PROFANUM in L atium appulfi ætate , auxilia Turni recen- io. u t' 7. fens : Quinque a deo magna pojhis incudibus urbes Tela novant . Atina potens , Tibvr que superbum , Ardea 9 Cruftumerique , 42 turrigera Antemnœ , Quare Tiburtiaæ urbis major multo dieenda forct Antiquitas , quam annorum triginta septem ante bellum Trojanum exactum. Profecto ad Ovidianos versus jam recitatos, Et j am Telegoni , jam mœnia Tiburis udi Stabant , Argolica qua, pofuere manus , >i. i,ai. yinq. Scripsit Cluverius , w, Tusculanæ urbis antiquita* ^i.m%T* tern scrutatus j earn tribus ferme saeculis antebel lum Trojanum ædificatam fuisse a Pelasgis , expul- fis Siculis . quod parker de Tiburis Conditoribus & Conditi aetate dicendum foret . Diserte autem Clu verius idem Tiburtinae ipsius Civitatis antiquita- i%.ibUfw rus $ LIBER X VIII. CAPUTI. tf rusj a st opere inlongo fas est obrepcre somnum. Hujusmodi itaque Kirchcri 33. calculus suit : Tihtr CatiUus cendidit TrafeSlus Clap Evandreæ $ Catillus * u enim A mphiarai filius post prodigiosum patris apud The* has interitum Oeclei avi justu peregrinatus tres liberos in Italia procreavit , Tiburtum , Cor am , Catillum ; qui, de- pulfis ex Qppidd Sicili* veteribus Steam's , a nomine TV- burti fratris natu maximi Vrbcm vocarunt . Contigerunt bœc triginta annis post adventum Catilli majoris in La- tium cum Evandro , totidemque annis ante llii excidium, quemadmodum ex pradiSlis patet . Tibur igitur nomen suumobtinuit quadringentis Jexaginta duobus annis * she quod idem est , feptemdecim æt at ib us , ante Romam Con- ditam j dando fingulis xtatibus , juxta mentem Dionyfii annos v'tginti feptem . Ham Catillum in Latium veniffe triginta annos ante helium Trojanum supra oftendimus 1 ci{vma dringentos triginta duos, teJkDionyso . ( notandum hie opportune , veramhanc & iegitimam esse Kircheri lectionem ; ejusque textum foede hie in numerorum supputatione depravacum fuisse ab oscitantibus ex- cusorum operis 9 & pro bellum Trojanum , paging cxxviii. columna altera, linea octava ante finem, legendum utique %omam Conditam , quemadmo dum ex contextu toto evidenter patet . ) Pergit au- tern Rircherus : Tost Ilium captum annis quadringen tis triginta duobus f Albani9 Romuli £t %emi duBu Coh- ntam miserunt T{omam 9anno primo Olympiadis septimœ, A Trojæ vero excidto usque adOlympiadem primam , an ni it V ETUS LATIUM PROFANUM- ni n umerantur sex supra quadringentos $ quibus junSlivi* ginti tet 080 , qui a prima Olympiad* , ad septimam usque esfluxerunt , annorum spatium prodit ccccxxxiv. Hisce si junxeris LX. annos ante Trojæ expugnationem , habebis summam annorum cccclxxxxiv. ante l^pmam Condi* tarn, quo hœc saSia sunt*3 Anno videlicet MMMDCCXXXVI. a b Orbe Condito , qui incidit in annos Jain Sfudicis de Tribu Manajfejuxta Eusebii calculum . h ann. MCCXlll. ante Christum . ( Hie quoque animadvertendum in_* Kircheriano textu menda irrepsisse in numericis Arabicis notis , quae tamen Lectorum quisque per - sese emendare facile poterit , omnia colligendo ac supputando , quæ hie congeruntur . ) Verum,t u hœc annorum computatio ( prosequitur Kircherus ) qua mirum in modum inter auBores discre- pat, decidatur $ sciendum est , varias ex Grœcia in Italiam suiffe expeditions , quæ tamen omnes ab uno 7elafgo ori- ginem suam trahunt ; quern tf ego alium non suisje dico , quam ex TPhakc Hebrifilio , cujus copiosa progenies post Tunis linguarumque consufionem , in vicinam Teninsu- lam , quam Tosteri Teloponnesum appeilarunt , novas . sundatura Colonias penetravit . In qua ex dicla Thaleci progenie 9 Telajgus nomen proavi sui retinens Thalagi- cam sundavit gentem . hocpaSlo , quo Dionysus resert 4 Tbelajgus Trimus Teloponnest Dux ter habitator fiium habuit nomine Lycaonem . Et hie duos filios, quorum prior » ter natu major Nyctrinus , patemum imperium tadmini- stravit . Alter nomine Oenotros , reliSlo Fratri imperio , primus in Italiam expeditionem movit ; unde & ab eo Oeno' LIBER X VIII. CAPUT 1. 17 Oenotria d iBa suit . Toft centum circiter <& oftoginta sex annos Telajgi ex Teloponneso pulp, in Thejfaliam & Ha* moniam concejferunt $ ibidemque per quinque œtates com* morati ,per Lelegas denuo abacli , expeditione in halt am mota 9 primum , ad ofiium Tadi conjliterunt . deinde iter fuum , quo eos fortuna ferebat , prosecuti , per Vmbros in Reatinum agrum concejferunt . Vbi Aboriginibus , qui & ipfi a Janigenis orti 9je conjungentes f unanimi confpira* tione, Siculos , quos & Sicanos appellant, qui Toti Sabino* rum B^egioni 0 Latio , ultra citraque Anienem 9 domina- bantur , adorti , eos fedibus fuis pulfos exulare , coegerunt. Hi fee igitur postea , in secunda expeditione Grœcorum Ar- cadica , Catillus , recens ex Grœcia , Evandreœ Clajjis Trœfeflus , fefe conjungens , ibidem tres filios genuit 9 Ti- burtum , Qoracem , & Catillum } qui novam in Colle ad Anienem Civitatem condiderunt ; eamdem Tibur amajo~ re natu fratre Tiburte appellantes . Hactcnus Kirche* rus . cujus licet aliquanto prolixius testimonium , adducendum hue tamen suit , quod , ceteris Audio- ribus enucleatius , tempus Conditi Tiburis designa- re , atque explicare eo visus est . Ceterum in tarn longinquæ Vetustatis caligine denfifsima, quis adeo lyneeis oculis fe praeditum confidentitfime existi- met , aut jactare audeat , ut certum in his enarran- dis , pronunciandis ac stabiliendis rebus , pedem-. figere valeat ? Sit igitur earum omnium fides penes auctorem $ in cujus sententiam vel ire titubantes , nedum jurare , semper utique detrectabimus . Et tamen adduximus $ turn ne ignorari ea turpiter ac C s u 1 8 V ETUS LATIUM PROFANUM supine a n obis , Lectores crederent j turn vero potiP- fimum , quod certiora , clariora , & meliora non-. fuppeterent . nam , quamquam "H^on p ojfis oculo quantum contends re Lynceus , Non tamen idcirco contemnas lippus inungi : *Njc quia dejperes invidli membra Glyconis $ "Nsdoj'a nolis corpus prohibere chiragra . Eft quadam prodire tenus , fi non datur ultra . Ccterum Catillus major exdomo suit aeprogenic Oedipi , Laji filii , in qua Poetæ , & Heroicæ , ac Fabulofæ Historiæ scriptores , tarn multa commen- ti sunt . quæque tot infortuniis & cladibus , porten- tosis quoque eventibus , intestinisque , internecinis , & non modo plufquam civilibus , fed & fraternis , paternis , maternifque odiis , scelestilsimisque cœdi- bus , cruentata est. Quæ pariter per summa capita Kircherus recensuit . ad quern cupidos fabularum libenter hinc amandamus . Id unum commemoran- tes , nempe , Catillum majorem ab Oecleo avo extra patriam & urbem & Regionem dimissum , cum delecta juvenum manu , quam Ver sacrum Ve- teres illi Græci nominare solebant ; eo quod Verno potissimum tempore expeditiones ejusmodi fieri consuessent , utpote ad navigandum tempestate ce- terarum aptissima . Qui mos diu perseveravit in-» Græcia ; ut , Civitatibus nimium fobolescentibus , & in majorem , quam ut commode ali posset , mul- titudinem excrescentibus , delectam juvenum ma- num ad novas sibi propria virtute comparandas fe LIBER X VIII. CAPUTI. 19 des , s acro diis patriis peracto , dimitterent ; cum antea , inhumaniter , eosdem forte ductos in sacri- ficium mactare , fuisset inolitum . Quæ v ero caussae impulerint primos Tiburti- nae urbis Conditores , five oppidi Sicilionis , aut Siculeti , & novos Restitutores ac Fundatores , Ca- tillum majorem cum Tiburto filio , & reliquis , ad hæc potiliimum ioca inhabitanda , & munienda , moenibus atque ædificiis extructis , apertiffimæ vel primo eadem imuenti loca , unico obtutu , in oculos statim incurrunt . Plurima scilicet vitæ humanae tranquille traduceodae commoda, quibus Tiburti- na Regio affatim a natura instructa est . Sedes enim Tiburtis Urbis est Mons , altus ille quidem , & qui Albanos ac Tusculanos colles multum emineat , utpotequi Apennini quaedam veluti eosta ac man tissa videatur esle . Ceterum , cum excelsiores mul- to montes a tergo & a lateribus propinquos habeas hinc fit , ut sublimium rupium incommodis nullate- nus pateat j nivibus , inquam , atque frigoribus ni- miis ; ac proinde sterilitati & solitudini . Quamvis e nim delicatis pluribus Romanis, nil nisi Aibanum aut Tusculum probantibus,eaopink> dudum insederit $ Tiburtem regionem algere ni- mium ; & rigidiore aere uti , frigidæ nimis plagae cœli suppositam j id tamen falsislimum & vanisli- mum commentum esle, turn Veterum quampluri- ma testimonia , turn diuturnissima in contrarium multimoda rerum experientia, liquidilsime often- C 2 d unt. 20 V ETUS LATIUM PROFANUM dunt . C erte Horatius Tiburtini sui inquilinus non unius anni , trite solum Tiburis appellavit j & vitibus Cerendis aptum cum primis Quintilium Varum hor- %i. oi.it.bi. tando , ad vincarum ibidem sationem . a*. Nullam , V are a sacra viteprius 9 fever is arbor em , Circa mite folum Tiburis , tf mœnia Catili . Quis autem nesciat , quod Bacchus amat colles , apricos , atque tepentes j & inimica frigora Baccho? Rursum Martialis aptum idem Tibur Cereri cum ttf. f/.tf4./.4. paucis , significavit , dum cecinit : 26. Vos n unc , omnia parva qui putatis , Centeno gthdum ligone Tibur , Vel Trœnefte domate ; pendulamque Vni dedite Setiam Colono . En ut Tiburtinos agros , quos gelidos propter æsti- vum frigus cognominat , Setinis fertilislimis com- paravit . Denique Tiburtina Regio Priscorum Ro- manorum villis cultislima suit . neque folum fbrtif- simorum ducum aut militum , qui rigentem hie- mem sub pellibus tolerare solid, Tiburtia frigora delicias computarent ; verum & Poetarum , cuticu- lam probe curantium $ qualis inter ceteros Ho ratius Flaccus suit . qui non tantum per acstatem , ( quod posset quis reponere ) verum & per reliquum anni tempus Rure fuo Tiburtino suit plurimum de- lectatus j & delicatislimorum Senatorum & Impe- ratorum , qualis Augustus Cæsar , C. Crispus Sal- lustius, & omnium maxime molliorum mollislimus, C. Gilnius Maecenas . quemadmodum & Veterum te LIBER X VIII. CAPUTI. *r testimonia , & v illarum earumdem nondum omni- no consepulta vestigia, magnifice testificantur . Quæ testimonia etiam si negligere atque contemnere pe- nitus voiuerimus j rerum nihilominus ipsa expe- riencia , temperato Tibur coelo , non , nimium fri- gido , supponi , attentius paullo ejus Agri copiosam in omnibus ubertatem considerantibus plane pate- bit . Nam , practer frumenti reliquarumque sege- tum fertilitatem , qua Tiburtina planicies Romam versus, Prænestinos quoque ac Tusculanos, & aliun- de , Sabinos agros , exultat ferme quotannis , & lu xuriating ascensus Collium , Clivi, &Juga, okis undique circumvestiuntur , eximiæ ac pene incre- dibilis magnitudinis , vetustatis & ubertatis . quæ profeclo Palladiæ Silvae numquam tarn diuturnæ, annosie , & fructiferæ fieri potuissent $ nisi miti con- ftanter cæio , hieme , atque aura , frui valuissent . Pomorum iniuper genus omne mitiffimorum vis in- gens, atque proventus , Tiburtem plagam coro- nant undique . De quibus Horatius *i*uda mobilibus *7. od.7.L.u pomaria rivis , atque idem de Catii cujusdam Epi- cureisententia *%• Ticenis cedunt pomis Tiburtia jucco % ib. utyr.+ nam facie prœftant } & Propertius ^9>%amofis Anio i'9.'e(.7.i.^ qua pomt'fer incubat arnjis $ & Silius Italicus 30. : jo ^ Quojque sub Hercukts taciturno flumine muris Tomifera arva ere ant , Anienicolaque Catilli., ■ Ut Columella 31. Tomoji Tibitris arva : & Plinius mi- %u raculum Tiburtis soli in producendis educandisque fructiferis arboribus referens : 3a. tot modis ( inquit , <». ut.17.csf. quos I 4' %* V ETUS LATIUM PHOFANUM . quoseatenusexposuerat) t ot modis infitam arborem 'vidimus , juxta Tiburtes , tiliam omnigencre pomatum onufiam , also ramo nucibus 9 olio baccis , aliunde mite 9 ficis, pyris , Tunicis , malorumque generibus . Immo etiatnrofae, dclicatiflimæ , ac frigoris minime pa- tientes , commendantur non semel a Martiali , ecu Tiburunorum agrorum foetus uberrimus &prae- stantislimus . Quæ suis locis omnia atque singula in fra pro dignitate exponemus . Nunc vero hie in* nuisse sufficiat , ad mite folum , cœlumojue minime rigi* dum , Tiburtinum ajferendum . Quod nedum delicatas, verum & delicatiisimas ad alendas educandasque_j arbores , maturandofque, ubertim etiam præcoces, earum fructus , nunc quoque aptissimum else , con- stat. Cum Tiburtinis in hortis paffim germinent » ac maturefcant , optima mala citrea , atque aurea , fpeciei cujuslibet , & infitionisj exigua quoque ac pene nulla illis cultura adhibita , dummodo in Me ridiem & Occidentem solem confita smt . Quod vel ipfum unum malum citreum portentosæ magnitu des , pulcherrimique coloris , & odoris suavilsimi, præcox , in Tiburtinis Petri Paulli de Sanctis hortis educatum , cum aliis plurimis , nobis ab optimo rodonatum, cujus præscntiadelectabamur, dum haec scriberemus , abunde confirmare incredulis po- tuisset . Adde his quod nos omnes quotquot non modo Tiburtinos fecessus frequentamus , verum-* Romae vivimus,experimento,comperimus, ipfifque ocuiis ufurpamus , Tiburtinae urbis fedem atque vi LIBER X VIII. CAPUT L 13 ciniam , q uæ quidem colitur , & inhabitatur , non modo glacie aut nivibus vcl in summa hicme , noa obrui ( quod isti corrupti vanis rcrum opinionibus perperam putant , & falsiffime calumniantur) vc* rum perpetuo fere immunem esse , non minus ac ipse Romanus ager, ipseque urbsRoma, tanto li cet humiliori loco , & mitiore sub ccelo consistens , in annos ferme singulos essesoleat. Rariflimum-* quippefuerit , ut in Agro Tiburti , autejus urbis vicinia excuita , nives infederint , quin & Romana illis planicies aibescat . Ncc tamen algentes nimis Romanas sedes ullus adhuc sanorum hominum di- xeriti cumpotius, caloribus nimiis expositas , in- dolere universi nunquam ecssemus . Situs itaque_# pulcherrimus & amcenissimus Tiburtinae urbi con- dendae a Priscis ejus Auctoribus & Golonis delectus est , Temperatæ altitudinis Mons , ab Ortu Marsis, in Septemtriones Sabinis montibus , aitioribus mul- to , protectus j in Meridiem , Praenestinos , Tuscula- nos , Albanos , Colles prospectans j Occidentali au- tem plaga aperta undique , ultra Romanam plani- ciem , Thyrrenum ad usque Mare t longe lateque prospiciens , & exporrectus . Quare Solis ab ortu , salubribus semper ventis agitatur , ac recreatur j Meridianis , aer , Australibus , Africis , Lybicisque pestilentibus , utpote a mari surgentibus , quod Ion* ge distat , languentibus jam , & deficiente , ita dixe* rim , penna , innoxie , ac perraro afflatur . Occi«* denuubus kluberrimis ac temperatislimis totus pa* tet. a* V ETUS LATIUM PROFANUM tet . B oreales , Sabini , Montes , atque omnium ma- xime arduiflimus ille , qui Januarius dicitur , vei summovent, vel certe ita frangunt , &temperant$ ut algore , geiu , ac nivibus , nunquam uratur , aut obrigescat . Ad sum mam , de suo certe Tiburtino , exultans præ gaudio , pronuntiavit Horatius : }}. £p.io.i.i. No-vijii ne locum potiorem rure beato ? 33. Eft u bi plus tepeant hiemes ? ubi mitior aura, Leniat (J rabiem Cants , 6* momenta Leonist Cum femel accepit Solem furibundus acutum . Neque tamen tellus tantummodo fertili sua indole, & mid ingenio , educandisque frugibus & arbori- bus , omne genus , aptislimo $ aut aer , salubrium ventorum afflatu , & noxiorum summotione j aut ignea coelestis plagæ fidera , benignis aspectibus , Tiburtinam regionem respicientibus , ejus salubri- tatem , amœnitatem , atque delicias , creant . ve- rum , aquæ potissimum idem praestant : Qua Tibur J4. aqua 34- fertile prœfluunt . Siquidem Anio fluvius , ex L> * 4' Simbriviis montibus inter Hernicos onus , univer- sam hanc regionem irrigat , ailuit , fœcundat , divi- tem , & amœnam quamplurimum reddit, Placide, mox ut ad Sublaqueum oppidum descenderit , ju- xta Valeriam Viam , superiores Tiburtes agros me- dius allabitur . ad ipsam urbem præcipitat sese de Labro in confragosos scopulos , profundasque vora* gines i non secus atque Virgilianus iile Timavus , rnagno cum murmure montis , five potius spuman- tium ac dislilientium aquarum suarum terribili fra LIBER X VIII. CAPUT L ^ gore . B ifariam ibidem dividitur mobilibus rivis , ut pulchre Horatius . dextrorsum enim extra ur- bem , subter Sibyllœ , quod appellant , Templum , in ima planicie procumbens , placido iterum fertur cursu i at sinistro exlatere , arte deductus intra Ti- burtinam urbem , ædisiciis quamplurimis & offici- nis interceptus , ac derivatus , inseruit . molis scili cet volvendis frumentariis , & oleariis i machinis quoque ad æs , ferrum , nitratum pulverem , char- tas elaborandas , movendis retricibus denique suis, ad hortos irrigandos & foecundandos . Postquain-. vero earn Tiburtis urbis partem utroque cornu fue- rit circumplexus , quam olim Sicilionem 9 & Sicule* turn , mox Vetus Cafirum dixerunt $ in unum rursus coit ad Mæcenatianæ villæ adhuc superstites sub- structiones $ & ad Pontem Cellium , vulgo Tonticelli Aquae Aureæ,quam Marciae partem nonnullinon inaniter putant, rivum excipit. Exinde quarto ab Tibure pi. min. lapide Aquas Albulas : pluribus tan dem meandris Tiburtinos agros circumiens , sub Mammaeo Ponte , Nomentano , ac Salario , præter- gressus , in Tiberim sese exonerat , copiosisque suis aquis eumdem ditat, mirum inmodum. Verum de Aniene & ejus cursu infra , ubi de Aquis Tibur- tem Agrum irrigantibus , agemus . Nunc ad urbis hujusce pulcherrimum situm describendum , haec de flumine, quod plurimum ejus utilitates atque amoenitatem constituit , paucula prælibasse sufficiat. Maneat igitur apud sanum quemque,atque æquum, D r e atf V ETUS LATIUM PROFANOM. rerum æ stimatorem ac judicemj temperato saluber- rimoquc solo ac coelo frui Tiburtem Rcgionem . Immo vero , in exemplum saluberrimæ omnium., mansionum , ac rusticationum , adduci Tiburtinos seccssus , apud Latinos veteres consuevisse , celeber- rimum illud Martialis de Curiatio Epigramma , in- teriorem ejus sententiam assecutis , & pulchrccal- jr. ia. 4. tf. lentibus , satis ostendit . ci' Ardea Soljiitio a Caftranacfue rura petantur , Quique C leonxo Jidere fervet ager . Cum Tiburtinas damnet 'Curiatius auras , Inter laudat as ad Styga missus aquas. Nullo fata loco pojsis excludere . Cum mors Verier it , in medio Tibure Sardinia eft . Est enim hæc poetæ sententia : ad cavcndam mor tem , cum desinitum cjus a Deo O. M. momentum instat, inutilis omnino est quælibet concursatio ad saluberrima & sanissima loca , optima sub cœli pla- ga , & benignislimo ac mitissimo aere fruentia . qua- lis , omnium sæculorum confestione , atque experi- mento, Tiburtina regio est. Quare , perinde erit morituro , vel Ardeatinum & Castranum , five Ca- • stri Iniii, prope Ardeam atque Antium , agrum , pestilentissimos , per æstatem adire , ac in Tiburtina frigora saluberrima , semper mitigata Zephyris, & aquishumentia, valetudinis caussa , seceslilfe . Ni- hilo enim minus morietur quis , definito sibi ab Di- vina Providentia adventante momento temporis , inter optimas auras , & aquas Tiburtes* ac si depor- ta LIBER X VIII. CAPUT I. *7 ntatus i Insulam , pestilentissimo sub Sardiniæ coelo , atque aere , deprensus fuisset . Ubi argute Poeta^. optimum ac saluberrimum Tiburtinum aerem at que secessum, pessimo ac pestilentissimo Sardiniæ coelo & exilio opposuit . Quæ , q uamquam verissime dicta sint $ ad ca- villationes nihilominus contra sentientium præca- vendas, & retundendas, illud est animadverten- dum 5 quoties ab Scriptoribus Tibur & frigidum 9 & gelidum &cglaciale ^ udum , rursus , uvidum atque hu- midum appellatur ; id ab illis semper intendi , aptis- simum nempe æstivis caloribus mitigandis idem fuisse 1 non vero , hiemali nimium algore horridum atque rugiendum . Quod apertissime patet % cum in ter iaudes hujus regionis, quamcommendabant, eas appellationes eidem tribuerint, Rursum $ non , eamdem in quacumque Tiburtini Agri parte tem- periemesse , nos asseverare, noverint omnes . Fa- temur cnim , prope Tibur , Marsis in montibus , & Sublacensibus , acutissima frigora debaccharij atque humidas aquarum Tiburtinarum exhalationes ali- quam hujusce regionis partem humidiorem efficere. Quod tamen iterum iterumque tamquam verissi- mum pronunciamus , & confirmamus , est illud $ Ti- burtem secessum in summo Tiburtino Colle , Ro- mam versus , ac mare prospicientem , ubi Veterum Villarum magnificentissimarum magna ac multa ve stigia , optimo coeli aspectu , ac saluberrimo , tem- peratissimoque aere , gaudere . ~ D 2 P or- 2* V ETUS LATIUM PROFANUM. . Porro T iburtinæ urbis atque regionis fitum_, Strabo nobis ita descripsit , de ilia simui ac de Præ- 36. Lib. f. ncste locutus: 36. «w roiq i, p*^ t!0 rteot; x ou Tx ft os tt Tujclum . Tibura quidem ubi Herculaneum , nem- pe Herculis templum & oraculum . Pergit Strabo , tf praceps aqua dejetlus ( Catarractam vocant ) quern fdcit Anio navigabilis , ab excelfo loco in Convallem defi cient fe/e profundam , lucifque obfttam , ad ipsam urbem . Inde per loca sruBuostssima perlabitur , juxta JeSluras la- pidis Tiburtini 6" Gabini , tf ejus , qui dicitur Rubeus , ut edutlio ex fodinis & in oner arias fluviatiles importatio plane Jit txpedita , & pleraque opera Roma ex ea materia fiant . Tlaniciem illam , per quam delabi Anienem dixi- mus , Albula etiam perfluunt Aqua frigida , multis e fon- tibus prolapse , ad varios morbos pot a , aut pro balneo usurpata , remedium habentes . tales sum etiam non pro- cul inde Labana aqua in agro Nomentano , <& circa Ere- tum . Apud Traneste autem fanum ts oraculum For tuna celebre est . Amba urbes ( Tibur & Præneste ) sum ad eadem condita montana^ Distantque inter fefe stadiis cen tum . A RomaTraneste abest stadiis ducentis . Tibur Ro ma aliquanto eft roicinius . Vtramque urbem Gracanicam este dicunt . & pauculis interjectis , utraque loci natura munita eft . Hasten us Strabo , qui hujusce narratio- nis initio scripserat de Valeria Via: rou ( iiv omo Tifiipoovi ayet tie) Mctpirovq kou Kopiphioy rlui iwv ITg- *iyvui> p YiTpoTroXiv . Valeria autem iucipit a Tiburis , duc'n- que LIBER X VIII. CAPUT I. 29 qmn i Marsos & Corfinium rPelignorum matrem urhem . Quæ novissima Strabonis verba notent diligenter il- li , qui Valeriam Viam tamquam unam ex iis, quæ aburbe Roma initium duxerunt , enumerant . Ce- terum de Auctoris hujus præclari descriptione illud plane colligimus , quod ceteroquin constat , & con- venit inter omnes $ urbem Tibur , scilicet, sedes pri- stinas numquam mutasse . quod aliis plurimis , & in ejus vicinia præcipue ,Prænesti ac Tusculo funditus erutis $ paulloque inferius translatis , novimus con- tigisse . Siquidem in præsens quoque cernimus Ti- burtinam eamdem urbem excelso montis , cui infi- det, loco positam, ad dejectum five catarractam , ut ajunt , Anienis sui constitutam . Fines vero Tiburtis Regionis alii alio tempore fuisse videntur . Si enim illam inter Latinas urbes , ut profecto est , compu- taverimus, jam Latinæ regionis fines, qui a Se- ptemtrionali plaga, Aniene amne terminantur, me dium ipsum Tibur secare dicemus ; altera ejus par- te in Sabinis remanente , utpotequæ ultra Anienem fita videri possit . Cum tamen undique ea pars am- biatur ab ipso fluvio , jam etiam minutislime Latii Veteris , de quo agimus , fines constituere volenti- bus , tota urbs Tiburtina intra Latii fines vere ac proprie constituta fuisse , atque adeo esse , dicenda erit . Suburbia tamen , ac prope fummoeniana illius loca , ultra Anienem, ubi & Horatii & Catulli , & Quintilii Vari, & aliorum Veterum Latinorum_, piures villæ Tiburtes surgebant , in Sabinis , verita- tem 3o V ETUS LATIUM PROFANUM . tern f atentibus , recensenda restarent . Quod Anti- quos Scriptores , & Jureconsultos , populum quo- que ipsum non latuisse discrimen , five potius ambi- guum nomen , ex celebri Catulli Epigrammate , de Villa fua Tiburtina , five Sabina , docemur . Erat hæc in fuburbiis Tiburis , unde Tiburtem merito ac Tiburtinam omnes credere , ac nominare , debuissent. verum , quod ultra Anienem esset , qui terminus , Sabinos inter atque Latinos , quibus semper Tibur- tes merito accenfiti funt, constituebatur $ Sabinam nonnulli earn villam nominabant , & quolibet pa- cto pignore , dici ac computari debere , contende- bant . Ipse tamen Catullus ejus herus , inter Tibur- tes volebat annumerari , & Tiburtem ilium fundum else vere , ajebat ; odioque sui , eumdem Sabinum dici ab inimicis Catulli , querebatur , Sitam earn villam fuisse autumant Antiquarii plurimi , ex ve- teri atque immemorabili traditione majorum , in ea Suburbani Tiburtini parte , quae dicitur Sam Angdo^ ubi extantia adhuc in Olivetanorum Monachorum , quos appellant , prædio ac domicilio vetusta rudera, Catullianæ viliae fubstructiones credunt $ in monte Tlagula , vulgo Sant'Angdo in Tiaola . Voluisse au- tem Catullum Latinis , ideo Tiburtibus , accenseri fundum suum , non Sabinis , inde ortum else , cre- diderim $ quod Latinæ urbes potioribus multo pri- vilegiis , ampliorique jure gauderent ; & immune* eflent supra ceteras , quæ Latio non comprehende- rentur $ quales proinde Sabini , forent . Sed ecce jam LIBER X VIII. CAPUT I. 31 Catulli i psum Epigramma hæc eadem per sese in- nuens^7. ir« 0 Funde nofter , feu Sabine , feu Tihurs , ( Nam te effe Tiburtem autumant , quibus non est Cordi Catullum lœdere . at quibus cordi est , Quo rum 31 V ETUS LATIUM PROFANUM . rum D ecii , Forumnovum , Fidenates 9 Interamnates , Nurfini , Nomentani , Reatini , Trebulani , ^«/* cognomi - nantuYy Mutufcaei , tf qui Sufenates , Tiburtes , T^ri- nates . Idque in gratiam agri Tiburtis ultra Anie- nem Colonorum, qui certe Sabinorum pars fuerunt. Cum tamen ab urbe potius , quam ab agris , cogno- mentum populi alicujus sit desumendum $ merito inter Latinos , Strabo 3 Ptolomeus, ceterique omnes constantcr , Tiburtes annumeraverunt . Quorum fines olim late admodum patuisse , cognoscimus j ita ut , ad Trebanos usque montes , & Simbrivium La- cum , unde Anienis fontes erumpunt , in Hernicis , five Æquis , Æquicolisve , extenderentur . Quod 38. Annai. w. Tacitus significavit his verbis: 3*. Igitur, quasi jam de» lv pulso Nerone9quisnam diligeretur, inquirebant^ts omnium ore R ubellius Tlautus celebrabatur ( alii hunc Rubel- lium Tlancum, alii ^landum appellaverunt , quem- admodum suo locodicetur) tui nobilitas permatrem ex Julia familia, auxit rumorem pa :i sanitate orta inter* pretatio julguris . nam quia difcumbentis Neronis apud Simbruina stagna , in 'villa , cut Sublaqueum nomen est , i&æ dapes mensaque disje&a erat $ idque fikibus Tibur- TUM acciderat , unde paterna Tlauto origo $ him ilium - numine deum destinari credebant : Fines tamen Tibur- tum , in quibus Sublaqueum Villa hie a Tacito re- censetur , ita intelligi potuerunt , ut hæc villa consi- nis atque contermina Tiburtinis Agris , & Tiburti- næ Region! , foret . Certum tamen est , oppida plu- ra sub se habuisse Tiburtes , eaque munita -9 & si* gnan LIBER X VIII. CAPUT I. 31 gnanter E mpulum , & Saxulam -y de quibus Livius f & nos opportunius infra . Æsulam quoque in Tibur- te constitutam fuisse, dicet quis non immeritoj cum, illam ab Horatio conjunctam Tiburi, nominari, meminerit , eo carmine ad Mæcenatem 39. Nec sem- per udum Tibur , Æsulœ decline comempleris arvum . Ceterum celcbriora antiquitus oppida veiin Tibur- tina Regione , vel ei contermina , hæc fuisse viden- tur. Ab Orientis quidem Solis plaga, Varronis five Vari Vicus , aut Varia , prout aliter aliis nomi- natum creditur , oppidum in Sabinis five Æquico- lis , Tiburtino agro conterminum , nunc Vko Varo . in Septemtriones Palumbaria, quæquibufdam Cru- stumium aut Crustumerium male credita est. mox Montes Corniculani , in quibus ipfum Gorniculum oppidum patria Servii Tuliii Romanorum Regis fexti . Hos montes putant plerique illos esse , qui sexto pi. m. ab Tibure milliario in Septemtriones furgunt , in Sabinis j communiter Monticelli . No- mentum deinde Tiburtinos fines excepit , & longin- quiores sub Ereto Siivæ , atque Campi . Nomento hodie Lamentana ; Ereto nomen Mome rotondo . In Occafum vero Tiburtibus conterminus suit Ager Romanus , qui quondam multominus , quam poste- rioribus faeculis , &modo, extendebatur . Cumin Agro Tiburte situm fuisse sciamus prædium , intra decimum ab Roma lapidem , Bcatæ Symphorofæ Matronæ Tiburtinæ , inclytæ Christianæ Heroinæj in quo ejus Corpus , ac Viri fui fortissimi Getulii , E S o 34 V ETUS LATIUM PROFANUM. Sociorum q uoque , communium Septem Filiorum , Jcsu Christi Martyrum Corpora diu sepulta fue- runt ; & ad sepulcra , ædificata Basilica divæ ipsius Symphorosæ nomine, cujus hodie quoque, juxta Viam Tiburtinam , dextrorsum Tibur euntibus, non obscuræ reliquiæ supersunt ; veteri parker ap- pellatione perseverante , Chieja $ næ v ineæ, hortique suavissimi, ac pergulæ oleaginis uvis fœcundissimæ j ibi , inquam , longo tractu , urbana olim ædificia furrexiflc, mœnibus ac pomœ- rio longius latiusque productis . At e contrario , in superiorc urbis parte , incrementa ædificiis urbanis, mœnibus ac pomoerio suat facta . Certe templum Herculis , quod eo loco surrexisle , scimus , ubi nunc Sacra Ædes Maxima Divo Laurentio dedicata , in summa ferme Prisci Tiburis altitudine suit . Et ad Sancti Vincentii fanum , olim prædium suburba- num erat Beatae Symphorosae Matronæ Tiburtinae prænobilis , quo itare ipsa consueverat cum Beads Septem Filiis ad Deum O.M. orandum , & contem- planda Divina in subterrancum prædii sui antrum illud descendens , quod nunc quoque vifitur & coli- tur sub eodem Divi Vincentii fario , in summa præ- sentis Tiburtinæ urbis parte . quæ extra muros An- tiqui Tiburis cum esset , novis deinde mœnibus am- plioribus circumdatis , per Fridericum Ahenobar- bum Germanorum Imperatorem , cui Tiburtes adhæserant aliquando, intra pomoerium recepta est. Quod au tern VetusTibur in ascensu Collis & Clivo , conspiceretur , idcirco Supinum ab Horatio aliisque Scriptoribus suit appellatum . Distaste illud Roma scripsit Breviator Stephani Byzantini de Ur- bibus , ex Artemidori sententia , cujus testimonium infra afFeremus, stadia centum quadraginta septem* nempe milliaria Romana octodecim cum tribus sta- diis. Strabo distantiam ejus Romaminime definivitj E 2 f ed 3* V ETUS LAT1UM PROFANUM . fed t antum , esse vicinius quam Præneste , quæ urbs ducenta stadia distaret , memoravic . Antiquæ Iti- nerariae Tabulæ, certe corruptæ , pastus viginti mille distare Tibur Roma præseferunt , sic : T{oma , Via Tihurtina , Ad Aquas Albulas x VI. Tibori .... Itine- rarium vero Antonini , sic : Via Valeria ab Vrbe , 77- buri xx. in quibus animadvertendum est , distantiam ab Aquis Albulis , usque Tibur , recte milliariorum quatuor fuisse constitutam in notis numericis , quæ abrasae sunt. Quod &Martialis diserte signisica- *•»•*«• vit.40. dItur a Herculei gelidas qua Tiburis Arces , Canaque f ulphurcis Albula fumat aquis : Rura nemujque sacrum dileclaque jugera mujis Signat v icina quartus ab urbe lapis . Vereenim , eas Aquas, intuemur & experimur, milliariis quatuor distare ab Tibure . Menda tamen sunt , procul dubio , iisdem in Tabulis , sive Itine- rario , notæ xvi. milliariorum Roma ad Aquas Al bulas , & xx. ad usque Tibur ; cum diligenti Geo- metrica adhibita mensura , & milliariis lapidibus dispositis diligentissime , jampridem constet omni bus , Aquas Albulas , hodie la Solfatara di Tivoli , abesle ab urbe Roma mille passus tantum quatuor- decim , Tibure autem quatuor . Unde milliarius la pis decimusoctavus prostat intra urbem Tibur 3 ad templum Sancti Valerii , haud ita procul ab Deje- ctu Anienis fluminis , nunc la Cafcata . Quamquam divertentibus ab Lucano Ponte dextrorsum viatori- bus LIBER X VIII. CAPUT L 37 bus & e ssedariis, asperitatem itineris & ardui ascen- sus declinantibus , per oliveta ad Portam Tiburtinae urbis , quae dicitur di Santa Croce , unum & eo am- plius , milliare dimetiendum accrescat . Unde & ad earn Portam milliarius lapis est constitutes decimus nonus . In Antonini parker Itinerario , ne alicui fu- cum faciant ea verba Via Valeria ab Vrbe , quasi Valeria Via initium duxerit , ut ceteræ Consula- res , ab Urbe Roma j id enim faisum esse , disertis verbis nos docuit Strabo dicens , incipit quidem Vale ria Via a Tiburis . sententia igitur verborum in eo Itinerario hæc est $ quod,excepto spatio Romam in ter ac Tibur , quod nomine Via Tiburtinœ compre- hendebatur , compeilabaturque -> in subscribenda ibi locorum serie , Itinerarium loca , quæ in Valeria^ Via extabant , foret dimensurum . Ceterum poste- rioribus sæculis , cum distantia Tiburis ab Urbe a mensuris ac milliariis lapidibus careret , sexdecim mille passus computabatur.QuodFulvius Cardulus, aliique scriptores passim usurpaverunt. Postquam vero Geometrici accessere Mensores , Geometricæ- que menfuræ $ distantia eadem milliariorum decem & octo , ut ajebam , deprensa est quadrans profecto plus minusve veteri Artemidori menfuræ , stadio- rum centum quadraginta septem . Jam v ero illustrata utcumque Tiburtium ori- gine , primis Conditoribus & Restitutoribus Urbis commemoratis situ descripto , commendato , & ab imperitorum hominum calumniis ejus temperie ac fa 38 V ETUS LATIUM PROFANUM salubritate v indicata ; finibus denique lustratis & constitutis ; illud superest , ut de veteribus urbis ejusdem, atque regionis , appellationibus pauca_* fubdamus. Atque , urbem quidem adipsam quod attinet 5 illam constanter apud Latinos omnes Ti- bvr appellatam invenimus . Græci tamen Tibyra , & Tibura Tiburorum , multitudinis numero , eam- dem nominaverunt . Strabo in allatis jam testimo- niis : Tlfi*p* « H'paxX«o>> : Tibura quidem , ubi Tent- plum Hemdis j & paullo ante , *f oWip/« ft & areXw's i *x«rtn voydqt 5 x ou T/jSt/p* Kohic, j E'XXWc; rlw tf'p^xV ytyovvet 5 aTrifarct euro V'eifinq r«cT/»5 fxcewr T« xou ctpaKoycinpop . e v p Ti/Saphiop n'fttpoi; . TtbyrtS urbs Italia , Artemidorus q uarto Geographicorum . Eft autem in Me- diterraneo 4j Tibyra urbs Grœca origine exorta , diftans ab T{oma ftadia centum quadraginta Jeptem . Gentili- tium Tibyrtinus . Nicanor autem Hermœi , Tibura hanc ipfam vocat , tt Gentilitium , Tiburinus . quod <2 magis analogicum , In qua Tiburinium Templum . Notandum hie , Graecos istos inter auctores, discrimen scriptio- nis < LIBER X VIII. CAPUTL 39 nis & l ocutionis in hac nominanda Urbe . Siquidem Breviator Stephani , & Artemidorus., illam per ypsilon secundo loco protulerunt » Tibyris , & Tibyra. Nicanor vero melius per omicron ypsilon , Tl&w?& , Tibura , quae diphthongus proprie u vocalis vicem apud Græcos supplet . Nullus tamen neque Graeco» rum , neque Latinorum Veterum , primam hujus vocis Tibur , aut Tibura , vocalem literam , per ypsilon designavit j fed constanter omnesper jota. Unde pinguis posteriorum Grammaticorum , cete- rorumque exscriptorum , & impressorum quoque , error patet planifsime , ac liquet ; Tibur , & Tibur- tes, ac Tiburtinos per ypsilon primo loco , sic, male effutientium , ac scriptitantium Tybur s Tyburtes ,Ty* burtinos . Ceterum , Tibura Tiburorum numero mul- titudinis hanc urbem appellasse , Graeci videntur , quod magna esset olim , ut ait Virgilius ; & in duas veluti Civitatesdivideretur ab interluente Aniene amne . rursumque , eo quia Tibur tes , & Latinorum & Sabinorum agros incolerent . Talem , quippe sci- mus , morem fuisse Priscorum , turn Græcorum , turn Latinorum ; ut populosas , & vastas urbes , ac in plura veluti oppida discretas , sive ex pluribus in unum congregatas , multitudinis numero nomina- rent . quemadmodum in Athenis , Thebis , Amyclis , Syracufis. , Tuteolis , Circe jis , aliisque sexcentis , jam constat. quod & in praeclarissima urbe Venetiis ,po* sterioribus sæculis factum est . Aliquid hujusmodi etiam præsens Tibur tinæ urbis vocabulum Tivoli præ 4o V ETUS LATIUM PROFANUM præseferrc v ideri posset , cum non Tivolo aut Tivola, fed numeri multitudinis sono Tivoli proferatur . quemadmodum certe in vicino oppido Tusculano , Frascati $ quod Umbracula & Tentoria e ramis fron- dentibus arborum compacta , multitudinis numero exprimit , ejus novae urbis originem . Verum alia omnino est vocis Tivoli derivatio . Hæc scilicet: cum Latini Veteres , ad statum in loco significandum , pro Tihure , sæpius dicerent Tihuri , sexto casu $ 4*. cic. ad At- ut illud inter cetera Tullii notissimum , 42. Convento Antonio Tihuri j jam ex Tihuri paullatim factum est Tihori , 0 loco u succedente . Mox pro canina r , mi- tiori / littera suffecta , jam Tiholi cœpit emergere . h denique in u consonanti, more plurimorum popu- lorum , Græcorum præcipue atque Hispanorum , commutata , jam TiwH conflatum est j cum hac gra- datione : Tihure , Tihuri , Tihori , Tiholi , Tivoli . Mi- nuta nimis , e censorum senatu aliquis , hæc reputa- bit , culpabitque etiam ; atque ut putidula , delenda esse , fortasse , severo supercilio pronunciabit . non ita tamen æquiores rerum æstimatores profecto ju- dicabunt . qui venerabilis Antiquitatis vel fimbrias ipsas , apicesque 9 apud doctos viros , merito magni fied , noverunt j in veterum præcipue locorum ac nominum originibus detegendis . Neque operam_, lusisse scimus , neque hoc dicere vel confidentilsimus quisquam audebit , in hujusmodi investigandis deri- vationibus , sapientes illos Catones , Varrones, Gel- lios j & Sanctissimum Isidorum Hispalensem And LIBER X VIII. CAPUT L 41 stitem D octorem Christianorum gravislimum , qui solida Commentaria de his tantummodo vocum originibus, cum laude sæculorum omnium , scripse- runt . Ad rem quod attinet j compertum est, hujus urbis atque Regionis Gives 6c Colonos primitus a Latinis dictos esse Tiburtes . Sic Varro definivit rum semel : 43. a Tibure Tiburs , & rursum . A Tibure Tu 4)> L.L.llb. 7. burtes . Item de Re Rustica .44. In Agro Tiburti . sic Cicero : *s. in Tiburti forte adfedimus ego & Marcus ^ De0rtt9r filius . Quibus in testimoniis , ut etiam in mox conge- L t- rendis , notandum , non tantum Cives & incolas hu jus Regionis, Tiburtes fuisse appeilatos; verum.* etiam res inanimas ad hanc ipsam pertinentes . Namque iterum Tullius tf. in Tiburte ( inquit ) cum 4*. m chum- forte adfediffemus ego Tiburtia poma alibi . Livius : Revertentibus inde , 48-77- 4«. w. 7. burtes port as claufere . ea ultima suit caujfa , cur bellum Tiburti Topulo indiceretur . Aliquanto post : Gallorum exercitus in Tiburtem agrum , atque inde , focietate belli facia , commeatuque benigne a Tiburtibus adjutus , mox in Campaniam transit, Atque ita eodem Libro quam- frequentislime . Item libro octavo : Tedanos tuebatur Tiburs , Trœnestinus , Veliternufque Topulus . Et post paullo : Neque tamen nifi admodum a paucis populis Te- dani adjuti sum . Tiburtes Trœnestinique , quorum Ager propior erat , Tedum pernjenere . Vox itaque Tiburs F v i- 4.2 V ETUS LATIUM PROFAfcUM videri p osset aurei Latinorum sæculi ; aliæque T7- burtinus & Tiburtini , sæculi argentei , & quæ dein- ceps secuta sunt , deteriorum ; nisi apud eumdem Livium aureum Scriptorem, Latinitatejam tune donatæ legerentur. Ait enim Livius libronono: Legatos Tibur miferunt , ut darent operam , ut hi homi- nes Romanis restitueremur . Tiburtini benigne polliciti , quin immo Ciceronianum quoqueidem vocabulum 4J>. P hilippic J. suit j ajente Tullio in M. Antonii contemptum $ 4?- ipfe interea decem (2 feptem dies de me in Tiburtino Sci- pionis declamitavip ,]itim quœrens ; hœc enim et caujja ejse solet declamandi . Propertius , denique , scriptor & jo. « *.7./.4- ipse aurci sæculi , de Cynthiæ sepulcro so. Hie Tibur- tina jacet aurea Cynthia terra, Ceterum hos secuti Scriptores sæculo argenteo , passim ita locuti sunt * ?up*ie"fc' Seneca : si. Nemo Tusculanum aut Tiburtinum emere pa- rants, falubritatis cauff 'a <& œftivifecejsus , quoto anno em- pturus fo,dijputat. item in Epistolis Tiburtinum calicem *». E pigr. h* nominavit. Martialis Tiburtina frigora , si. Tiburtims onJesiTiburtinœJihacDianæ9& alia hujusmodi sexcenta, ,3. s atyr, xi. quæ singula suis locis adducemus Juvenalis 53. hœdos Tiburtinos } atque ita passim ceteri . Quidam nihilo- minus etiam argentea ætate , eiegantius forte locu- turi , ut sibi quidem videbantur , certe magis usita- to majorum more , vocem Tiburtes usurpare malue* runt . Tacitus in allato jam testimonio Tiburtium j4. L X>.i9-c*. fines dixit . Aulus s 4, Gellius : /*// Tiburte Rus conceffe- ramus . & post paullo : Tiomit e Bibliotheca Tiburti Aristotelis librum . Sic parker Fasti Triumphales Ca* pi- LIBER X VIIL CAPUT1. pitolini Æ tatis incertæ , quamquam antiquiori La- tina Lingua descripti , habcnt de Tiburtibus £r Teda- net's i & Veteres Inscriptiones , quamquam argen- teo ac æneo fæculo incisæ, sæpius Tiburtem Topulum cum S-enatu memorant . Emendanda hie obiter oc- currunt nonnulla in celeberrimo Jacobi Facciolati , viri ceteroquin de Latina Lingua benemerentislimi, Calepino , ut ajunt , Editionis Anni mdccxvhi. in- primis ad vocem Tiburtis , te . nempe hoc ipfum t quod nominativum casum vocem Tiburtis proponit, cujus neque ipse in singulars ut esse deberet , nu- mero , veterum exemplum ulium ponk , neque . quod quidem investiganti mihi diiigentislime inno- tuerit, ullum adhuc in Tota Latinitate repertum est. Verum vocis Tiburte ac Tiburtes singularis nu- meri rectus casus est Tiburs . Falsumque est , quod ibidem additur in Calepino : Quidamputantprimam vocem nominativi fingularis ejse Tiburs , fed adhuc defi- derantur txempla . Ecce ilia: Livius libro octavo, Te- danos tuebatur Tiburs , Trœnestinus , Veliternufque To- pulus i ita enim constanter habent M.SS. atque edita Livii exemplaria omnia, Catullus : 0 Funde Nosier , Jeu Sabine , Jeu Tiburs . Et eodem Carmine infra : Sed jeu Sabine , five verius Tiburs . Item Veteres Inr scriptiones Tibure inventæ , atque extantes , & a Viris Doctis diligenter excriptæ , vocem eamdera Tiburs non femel habent : unam innuo , ceteras ad sua infra loca rejiciens su . v- ortut^ u- f 2 L . CEL- VETUS L ATIUM PROFANUM L. C ELLIO L. F. VICTORI II. VIR. IVR. DIC. CVR. PECVN. PVBLIC ET OPER. PUBLICOR OB MERITA EIVS SEN. POPVLVSQVE TIBVRS. Vcrum , o e go lævus ! qui exempla anxius undeun- de accumulare laboro . Nonne diserte Varro nobis edixit , a Tibure Tiburs derivari . Sic certe , Latinæ Linguae libro octavo præcepisse ilium , nuper mone- bam . Quamquam autem in aliis postcrioris Calepi- ni ejusdem editionibus legamus : Cafum reclum Tibur- tis ejje Tiburs 5 attamen neque in illis ullum Anti- quorum Scriptorum exemplum adduciturj fed tan- tum Gruterianus Lapis , ætatis , atque ideo aucto- ritatis,incertæ, qui etiam male describitur. Alterum autem , quod eumdem apud Virum Clarislimum Faccioiatum est emendandum in omnibus editioni bus , quæ hactenus prodierunt , sub voce Tiburtinus occurrit , sic : Tiburtinum 1. Villa 'Pompeji in Tiburti- noagro Cic. 5. 'Phil, c 7. Locus enim Ciceronis , qui hie innuitur , Tiburtinum, villam Seipionis in Tibur- te fuisse , diserte habet , ut nuper ex ipsius Tullii hue adductis verbis liquido constat : ipfi interea de cent & feptem dies de me in Tiburtino Seipionis declamita- vit. De villa autem Pompeji Tiburtina , nullum-* adhuc apud Veteres fermonem factum invenimus . Tertium aliquis severior paulio censor apud eum dem Facciolatum mendum fortasse notet , ad vocem Tibur } quod scilicet 9 & Tibur , & Tybur per ypsilon, LIBER X VIII. CAPUT I. 4* dicat , e arn ab Latinis fuisse pronuntiatam , aut scri- ptam i cum apud idoneos Auctores vcl Editores , semper per jota ( ut ex ipsa Græca origine scriben- dum esse patet ) descripta fuerit . Verum prava^. exemplaria nonnulla etiam in Veterum Auctorum Libris ypsilon exhibere , male tamen , atque injuria omnino , non ignoramus . Denique ibidem ponitur vox Tiburnus esse eadem ac Tibur . ejusque significa- tionis exemplum adducitur illud Horatii : & Tiburni lucus . quod utrumque falsum est . nam neque vox Tiburnus est eadem ac Tibur ; neque Horatius eo lo co illam hac significatione usurpavit . Tiburnus enim vel fignificavit hominem peculiarem , scilicet Tibur* turn in deos a Tiburtinis relatum ; & paullulum im- mutato vocabulo, ut in hujus mox consecrationibus moris erat , appellatum exinde Tiburnum ; cui Lu cus facer in Tiburtino , dicebatur Tiburni Lucus ; de quo Horatius . vel vox Tiburnus fignificavit Tibur- tem feu Tiburtinum , ut illud Propertii Hinc Anio Tiburne fluis , $6. & aliud Statii & Tiburna Domus $7* \67\ nunquam tamen Tiburnum pro Tibur e ipfo primiti- vo vocabulo a Latinis Auctoribus ufurpatum inve- nimus . Quae omnia nihilominus menda , etsi qua_* sunt alia, eo in accuratissimo Opere Calepini per Facciolatum toties editi , ac expurgari , non ipsius Editoris , Viri clarissimi , & Latinæ Linguae calli- dissimi , ac potentissimi , esse , verum priorum iliius Operis auctorum , quæ, ut ipse in præfatione ad Le- ctores fateri videtur Facciolatus , tollere adhuc , atque 4* V ETUS LATIUM PROFANUM atqtil o mnino emendare hactenus non potuerit , ad artnUrft scilicet mdccxxxii. Constat igitur , apud Latinos promiscue adhibita fuislse vocabula Tibar* tiUftt & TibuninoYum . unde merito nos Librum hunc inscripiimus in ipsa Fronte , De Tiburtibus feu TiburtU his : atqueullo absque difcrimine ,modo hanc , mo- do Hlam ex istis appellationibus usurpavimus. Græ- ci a*utem , cum Urbem nominaverint , alii Tibyrin , alii tibyra , plures Tibura multitudinis numero ; ita congruenter , populos Tibyrtims , Tibyrinos , & Tibu* irinos aut Tiburimos appellaverunt . Deterioribus fæ- culis Anio fluvius Tibur intersecans, & Tiburtes agros in longum alluens , de urbis nomine Tiburo% & Italorum vernacula lingua Tiburotie, Tiverone, feu Teterone , ab voce Tivori & T/W/ vocitari coepit . Pulchre namque nobiscum , & ante nos observarunt Vin eruditi, Anienem antequam Tibur accedat , ab accolis , & Anienicolis omnibus , fontes adusque ipsos , vel Latino nomine , Aniene , vel Italico com- muni , Fiume appellari $ quod , præ reliquis , Subla- censes usurpare , animadvertimus . A Tiburtibus deinde , & Agri RomaniColonis , ipsifquc Roma- riis Civibus dici il Tiverone , aut Teverone $ quasi di- ceres il Fiume di Tivori aut Tivoli. Quamquam non defuerit aliquis , qui hoc nomen inde deductum exi- flimet , quasi Anio fluvius Tiberim , in quern intrat, magnum , præ reliquis tributum ei ferentibus flumi- nibus,faciat ; ac proinde non Twere^ fed Teverone . quæ interpretatio ionge petita & frigida nedum , etiam LIBER X VIII. CAPUT L 47 etiam s alsa patebit , considerantibus , Narem , nobis la ISlera, potislimum esse fluvium, Tiberim, in qucm intrat , qui aquis suis divitem ac magnum faciat: un- de Italicum illud adagium prodiit : senza la Nera , il Tevere non era . Denique viri nomen proprium 77- bimius a Tibure derivatum , minime dubitandum-. est . quemadmodum a Cora Coratws, a Gabiis Gabinus feu Gabinius , a Sabinis Sabinus , Sabellus , Sabellius atque Sabellicus $ & plura hujusmodi ex urbibus & Regionibus inflexa ac mutuata. Tiburtiæ Gentis Monimentum assert Pratillus in Descriptione Viæ Appiae Libro tertio , aitque repertum prope se cundum lapidem in eadem Appia Via ab Vetere Urbe Capua , sic inscriptum : C. T IBVRTIVS C F. FAL SIBI . ET . L. T1BVRTIO . RE NATO , ET , M- TIBVRTIO FRATR. T1BVRTIAE CALENAE C. FILIAE , ET . M, COELIO PRI MITIVO VIRO , ET . TFBVR TIO . ALEXANDRO , ET SVIS POSTERISQVE EORVM H. M. H. S Claruere i nter Tiburtios duo potiflimum viri for- tissimi atque sanctissimi , qui illustre , datis cervici- bus , testimonium Christianæ Fidei tulerunt : Tibur* tins Valeriani germanus frater , qui cum ipso Beatissi* mæ Caeciliæ Virginis virgine Sponso , ab tyrannis , Christi insectatoribus , subiatus est : quem Sacri Fa«» 45 V ETUS LATIUM PROFANUM dsti a diem quartam decimam Aprilis mensis colen- dum quotannis proponunt . ac Tiburtius alter Chro- Tnatii Fih'us cujus annua iisdcm in Fastis memoria_. legiturTertio Idus Sextiles, una cum Susanna Virgi- ne , pro Christiana item Fide peremptus ; cujus sa crum Corpus ad Divi Sabæ in Aventino jamdiu as- servatum , majoris cultus ergo , quamquam Depo- siti tantum loco , pretiosa urna inclusum ad Divi Apollinaris prope Agonalem circum translatum est; ibidemque sub novo marmoreo altari reconditum_* nuperrime , scilicet Anno salutis mdccxxxvi. Idi- bus Septembribus . Hos , aliosque cognomines, nos, Tiburtes fuisse vei ortu , vel origine , famiiia , do- mo , asteverare , nullis instructi documentis , non audemus . appellationem tamen ab urbe Tibure il- los traxisse non dubitamus . vel quod ipsi origine ad earn pertinerent j autortu, etiam fortuito , puta, dum parentes Tibure rusticarentur , suscepti j vel demum , quia majores eorum , si prima domus re- petatur origo , Tiburtes quod effent , inter Roma- nos deindeRomæ cooptati, Tiburtii primitus ap- pellati sunt . Quod certe Lucumoni ill! Etrusco , ab Tarquiniis veteris Etruriæ urbe , profecto contigisse, ?8. ut. x. nos docet Livius $ *8. ut nempe de patria mutuatum nomen astumeret , L. Tarquinius 'Priscus vocatus $ qui Romanorum suit rex quintus . A quo posted deinde Tarquinii omnes nominati sunt . Ceterum^ inanimas , ad Tiburtes, res pertinentes , etiam 77- burnas a Poetis quandoque nominatas est invenire . ut LIBER X VIII. CAPUT L A9 ut a pud Propertium -t* Anio fluvius sic : Hinc Anio %» uuxu t. Tiburne fluis : & apudStatium Tiburtini Herculis Templum dicitur Tiburna Vomus . Quin ipse Ti- 69. SlLv. lib. j. burtus urbis conditor Tiburnus ab Horatio & Plinio *u appellatus est . quemadmodum etiam in superiori- bus signisicavimus . CAPUT I L - De T iburtium Rebus gestis , ttcBseipublic monimmtis . Ntiquissimæ o mnium , res Tibure sub armis gestæ fiieruut . scilicet Siculos inter atque Pelasgos. hi namque de vetere possessione oppidi Sicilionis aut Siculeti, quodsedit, ubi postea Tibur sundatum est , Siculos five Sicanos veteres depute- > runt . Quaenam vero forma Reipublicae in eo oppi- do tune fuerit , Scriptorum nullus commemoravit . Cum tamen de Rege aliquo , penes quern Sicilionis foret imperium , altum ubique silentium $ Optima- turn potius regimine adhibito , vixisse simpliciores illos hujus Regionis Colonos , credidcrim . Catillus exinde major Praefectus Claslis Evandri , non secus ac tyrannus aliquis & rex iisdem imperitasse vide- tur : mox filii ejus , Tiburtus , Catillus junior , & Coras, novae urbis Fundatores imperium ejusdem suscepere . Quos strenuos belli duces Virgilius sum- G m o- VETUS L ATIUM PROFANCJM mopere c ommeniavit , auxilia commemorans , i. cÆn.z.7, qU£ Xurno adversus Æncam contulerunt : t. Turn g emini fratres Tiburtia mœnia linquunt , Fratris Tiburti diBam de nomine Gentem , Catillufque acerque Coras , Arginja juventus • Et primam ante aciem denfa inter tela feruntur Ceu duo nubigenœ 3 cum Venice montis ab alto DeJ'cendunt Cent ami 3 Homolen Otrynque ni-valem Linquentes curfu rapido . dat euntibus ingens Sifoa locum , <& magno cedunt virgulta fragore . Et de Catillo quidcm , monebam nuper in fuperio- ribus , ilium minimc inglorium a Poeta dimhTum , vcrum strenuissime fortistimum quemque hostium *. tÆn. l. ii. invadentem atque obtruncantem 2. Catillus Jolam , ». tf^o. cr/ffj. Ingentemque animis , ingentem corppre tf armis Deficit Herminium , nudo cui Deque e odem præliante strenue sic rurfum : Nec non MeJJapus contra , ctlerefque Latini , Et cum fratre Coras , Adverfi c ampo apparent : haftasque reduSlis Trotendunt l onge dextris s tt Jpicula vibrant , Neque Tiburtus , interea, ad recens conditae urbis regimen & custodiam , ut videtur , reliclus , otia duxisse credendus est , Verum , quod pulchre ait Vates , vel certe innuit , arma fraternis turmis , at- que adeo utuverso Turni exercitui suffecisse ilium constat , Ærarias enim officinas constituisse , & incu des disposuisse , in quibus arma conflarentur , atque elaborarentur , in ipsa urbe Tibure jam magna, Ma- ro diserte meminit : s, l'.^'1'7' Quinque a deo magna?, , pojitis incudibus , urbes Tela n ovant . Atina potens , Tiburque supeRBUM , Ardea , C rujiumerique £t turriger# Atemnœ . Tegmina t uta eavant capitum , fle&umque salignas Vmbonum c rates ; alii thoracas ahenos , Aut l eves ocreas lento ducunt argento , Vomeris h ue & folds honos $ hue omnis aratri CeJJit a mor . reeoquunt patrios fornaeibus enfes . In quo sapienter Poeta Tiburtrnæ urbis indolem ac situm respexit , atque descripsit . Cum enim juxta^> Anienis sui descensum , fundata fuerit ; opportunist lima cum paucis erat , officinis ærariis , ferrariis » & fabrilibus omne genus$ utpote quac mobilium ma- chinarum ope indigeant , ad metalla coquenda , & . cudenda sera , armaque elaboranda . quas proinde machinas nullo negotio Anien tanto impetu dela- psus , copxosa semper aquarum vi , volveret , & quocumque opus foret , aptaret . Quod & nostra hac G 2 æ ta- V Si V ETUS LATIUM PROFANUM . aetate p ræstare fluvium accolis suis utilissimum , propriis oculis cernimus . Et avorum nostrorum_, ætate usurpatum idem accepimus ut leves gravio- resque ferreæ armaturæ ad septemdecim & eo am- plius millia cataphractorum armanda, Tibure in aerariis ad Anienem officinis fuerint elaboratæ$ *.iMnador.cm. P aullo Quinto Summo Pontifice sic præcipiente . 6. *R,m. P . i9. quæ Xiburtinae armaturæ Romæ ad Molis Hadria- næ ad Vaticanas Pontificias ædcs servantur ; adve- nisque Romam confluentibus, in aliquod Pontificiae ac Romanæ majestatis argumentum atque vesti gium ostendi solent . Ceterum , S uperbum Tibur a Marone nomina- tum , ajunt Interpretes communiter 5 non quod ex- celso loco staret a unde Supinum ab Horatio, & Ahum a Martiale suit appellatum $ verum ex eo , quod Tiburtes Romanis bellum inferre ausi fuerint jam potentislimis , scilicet Urbis Conditae anno prope quadringentesimo % ut jam mox exequar . Aut cer- te inde , ( ut ait hoc loco Servius , ex quo ceteri Virgilii interpretes , ac rerum Tiburtinarum Scri- ptores , descripserunt ) inde , inquam , Superbum Ti bur Maro nominavit,quod Tiburtes Superbos aliquan- do Romanus Senatus dixerit. Servii verba: Tiburque superbum, am nobile : autper tranfitum tangit illud, quod aliquando , cum a Senatu auxilia pojcerent Tiburtes sub commemoratione beneficiorum $ hoc tantum a Senatu re' Jponsum acceperunt : Superbi efiis . Jam v ero Tiburtum sub Tiburni dei indigetis no* LIBER X VIII. CAPUT II. 5-3 nomine c ultum postea a TiburtibusJLuco praesertim, memorant Scriptores permulti . quorum testimo- nia , ubi de Tiburtium tempiis , singula proferemus. Veterrimos quoque inter Tiburtinos, Fundatori- bus ipsis trigeminis fratribus suppares annumeravit idem Virgilius Remulum ducem inter primos , & nobilissimorum hospitio 7. illustrem ac donis 2 7* £ >0.v.$tfo> Euryalus p haleras Rhamnetis , 6* aurea bullis Cingula : T iburti Remulo ditijjimus olim Quœ m ittit dona , hospitio cumjungeret abfens Cœdicus : i lk suo moriens dat habere nepoti : Tost m ortem , bello %utuli pugnaque potiti . Si autem ex hujus Remuli Tiburtis femilia consti- tui posset Numanus Remulus , de quo ipse Poeta eo- dem nono libro tarn multa congerit $ Tiburtinorum Priscam educationem in duris militiæ agricultural ac venationis disciplinis habitam exercitamque gra- phice profecto descriptam haberemus. Siquidem Numanus Regulus Turni affinis & levir, utpote qui Tumi minorem germanam thalamo sociatam habe- bat 9 novo idcirco tumidus prœcordia regno , post effusas inTrojanos contumelias, ab molli præsertim eo- rumdem cultu petitas , Latinorum suorum ac Ti burtium singillatim, (sitamen ipseTiburs, e Ti burtis Remuli gente) illis fortitudinem &plenam virtute asperitatem ac disciplinam , sic jactabun- dus opponit : 8. Durum a f tirpe genus , natos ad flumina primum %. <Æn. 1. ». ». Defer i mus j fœvoque geh duramus & undis . 60 3 " ^ Je**' Ve- ■ ?4 V ETUS LATIUM PROFANUM Venatu i wvigilant pueri , Jihafque fattgant . Fletfere ludus equos , £f spicula tendcre cornu . At patiens operum , parvoque ajjueta juventus , Aut raflris terram domat , aut quant oppida hello , Omne œvum ferro teritur ; verfaque juvencum Terga fatigamus hafta : nec tarda feneclus Debilitat vires animi, mutavve vigorem . . Caniciem galea premimus : femperque recentes Conve6iarejwvat prœdas , &> vivere rapto . Quæcerte (quidquid tandem de patria Numani Remuli talia jactantis fuerit)Tiburtinis, præ Latinis reliquis , convenere quammaxime utpote qui Sa- binis confines , immo in Agro Tiburti educati pars magna Sabini ipsi quoque fbrent . quorum aspe- ram & Spartanorum similem , educationem fuisfe , satis novimus . Quod autem pueri durarentur ad flumina gelidis undis , cui unquam Latinorum po- pulo magis aptabitur , quam Tiburti ? qui gelido suoAniene ad ipsas urbis portas , & intra moenia , nedum in agris longo tractu , rigabatur , Ceterum, p ostquam Tiburtus Tiburtinæ urbis Fundator excessitj Catillusque acerque Coras ge- mini ejus fratres alio concesserej Minores tamen eo- rum , eadem de gente , regnasse videntur apud Tj- 9'Ap.Kjrch.Vet. b urtes ,juxta illud * cf i 1^7 til Herculeafque vides ant i qui Tiburis arces f % i lj^'u^!' Amphiarams regnata nepotibm arva f Quamquam, Æ nea, & mox Ascanio Latinarum re- rum potitis , & Aibanorum incepto Regno , Tibur- tes LIBER X VIII. CAPUTII. ss tes e jusdem pars extitisse credendi sint . Ita tamen , ut & Liberæ adhuc imagfoem Reipublicæ , & Sena- tum , & leges & Magistrates a fe delectos haberent. Albanorum vero imperiumcognoscerentin Summa rerum disponenda , bellis suscipiendis, & Commune Latinorum Nomine tuendo . Antequam tamen de his singulatim edisseramus ; Venulum , Tiburtem atque adeo inter belli primos duces , Tiburto Ca- tillo & Coræ urbis fundatoribus supparem , indi cium non relinquemus . Tiburtem ilium patria_, fuisse diserte Maro memoravit , eo carmine : 10. to. %u Haud aliter prædam , Tiburtum ex agmine Tarchon 7*7' Tortat ovans . ducts exemplum eventumque fecuti Meonidœ incurrunt . Hanc enim Tarchontis primi inter Tyrrhenos du- cis prædam , Venulum fuisse dixerat ; quern Tar chon , post exprobratam suis popularibus Etruscis ignaviam , exemplo magis quam vocibus eosdem animaturus , subita atque violentissima incursione , ex equo detractum rapuerat , & sua ipfius Venuli hasta conficere modis omnibus, repugnantem, atque obsistentem , conabatur . Ecce digna auro & cedro vere e legantissima carmina : u. &'f!£d'v'7*1' Hæc ejfatus : equum in medio moriturus Arma v irumque sevens : turn fumma ipfius ab hasta Defringit ferrum , & part es rimatur apertas 9 Qua vulnus lethale ferat . contra ille repugnans Sujlinet ajugulo dextram , & vim viribus exit . Vtque Sauciust a jerpens Jinuofa volumina verfat , ArreSIifque horret fquammis , <£r Jibilat ore Arduus infurgens : ilia baud minus urget adunco LuBantem roftro 9fimulœthera Berber at alts , Haudaliter prœdam Tiburtum ex agmine Tarchon Tort at on) ans : ducis exemplum event umque Jecuti Meonidœ incurrunt . Missum autem Venulum cumdem Tiburtem Lega- tionis Principem ab Latinis ad Diomedem in Ap- pulia regnantem , ut ilium adversus Æncam conci- s. y. taret , Poeta commemoravcrat «. Jimul o mne tumultu Conjurat trepido Latium , sævitquejuventus Effera. duSiores primi Mejfapus & Vfens, Contemptorque deum Mezentius undique cogunt Auxilia , £r latos vaftant cultoribus agros . Mittitur & magni Venulus Diomedis ad urbem , Qui pet at auxilium : tt Latio confistereTeucros , AdveBum Æneam clajji , viclojque Tenates 9 Inferre , tt Fatis regem fe dicere pofci , Edoceat -t mult as que viro fe adj linger e gentes Dardanio , & late Latio increbrefcere nomen . Quid Jiruat his cœptis quern >fi fortuna Jequatur 9 Even" LIBER X VIII. CAPUTII. S7 Event u rn pugnœ cupiat ; manifestius ipfi , Quam T urno regi , aut regi apparere Latino . Talia p er Latium . Quod autem Tiburtinus hie Venulus hujusmodi Le gations ad Diomedem Princeps ac primarius Ora« tor fuerit , cohstat ex responsis, quae ab Diomede ad suos Latinos in eorum Concilio retulifle narra- tUr.U. . ffc1**** Eos i nter mows , magno flagrante tumuhu , Ecce s uper , mœsti magna Diomedis ab urbe Legati r esponfa ferunt . . Et aliquibus interjectis , rege Latino jubente , Ve nulus inducitur Diomedis 14* responfa ferens : 14. V ersw Atque h ie Legatos Ætola ex urbe remijfos , Qua r efer am 3farijubet , & responfa repofeit Or d ine cunBa fuo , Turn fafta flentia linguis ; Et V enulus diSio par ens 3 ita farier info : Vidimus , 0 C ives , Diomedem Argivaque caftra . Cetera . Pergit enim Poeta , versibus tribus & quin- quaginta Venuli Orationem exponere . Post quam, subdit : Vix ea Legati . Ex quibus omnibus habes , gravissimae hujus Legationis principem Venulum Tiburtem a Latinis constitutum fiiisse . Unde Tibur- tium eloquentiam atque facundiam , & in orandis caussis peritiam Virgilium , sub Venuli persona commendare voluisse , non male quis colligat . De- cori enim tenacisllmus , illud Collegse sui Horatii in Arte Poetica is. præceptum semper Virgilius lf._F*rs.up. servavit : autfamam Jequere , aut fibi convenientia finge. H q uod 5 8 V ETUS LATIUM PROFANUM . quod e rgo Tiburtes eloquentiæ fama clarerent ; id- circo de Venuli Tiburtis Legatione atque Oratione hæc sapientissimus Maro Conveniemia quammaxime finxit . Ceterum A lbanis Latinorum regno potitis Tiburtes quoque paruisse memorantur . Aitnam- que Auctor Commentarii , qui De Origine Gentis Romanæ inscribitur , quern Andreas Schottus no* ster, Sex. Aurelium Victorem esse existimavit ait , inquam, Tibur inter cetera Veteris Latii oppida Albanorum Coloniam deductam : Regnante, inquit, Alba Latino Silvio , Coloniæ deduffiœ sum Trœneste Ti- BUR , Gabii , Tusculum , Cora , Tometia , Locri , Cruftu* mium 3 Cameria , TSovilU , ceteraque oppida circumqua- que . Idemque erui posse videtur ex Dionysio , Li- vio , Plinio , & antiquis Historicis reliquis ; passim Tiburtes inter LatiniNominis Populos annumeran- tibus . quos Albanorum supremam majestatem_. agnovisse , certum est . quamquam & unusquisque eorum domi proprias Leges, ac pecuiiares Magi- stratus haberet . Itaque convenere diu Tiburtini cum ceteris ad Latinorum Concilia , sub Monte Al- bano , ad Caput Aquæ Ferentinæ , quotannis agita- ri solita j de Communi Re Latinorum constituen- da , bellisque , prout usus posceret , indicendis . Fe- rias quoque Latinas & ipsi frequentaverunt in Mon te Albano. & communis sacrificii partem ex immo- lato tauro , quam viscerationem dicebant , accepta- verunt. Rursum, de victis Albanis , Romanorum LIBER X VIII. CAPUT II. S9 jugum & i pfi aliquando detrectaverunt . pars quo- que , neque oppidd exigua , fed potius magna , ut- pote praecipui ac potentiores , fuerunt bellorum om nium adversus Romanos , quae ab Latinis suscepta , Scriptores memoraverunt . Ad Lacum etiam Re- gillum , Mamilio Tusculano & Tarquiniis cum uni verse Latino exercitu devictis , manus dare , & Romanorum imperia subire , Tiburtes similiter coacti sunt . Non ita tamen antiquae felicitatis ac li- bertatis oblivisci unquam valuere , ut in illam resti- tui , repetitis vicibus conati non suit . Cum igitur , aperta vi , Romanum jugum excutere non daretur* latenter idem experiri non omittebant . nunc enim prædas ex Agro Romano abigere nunc Romani Nominis hostibus fe conjungere $ nunc Latinos So- cios , qui ab Romanis defecerant, annona & milite juvare ; verbo , fefe non obscure dominis fuis infen- fos praebere confueverunt . Si quando tamen de il« latis injuriis ab Romano Senatu expostularentur t dissimuiare continuo omnia feseque fidelilsimos , in potestate Pop. Romani semper futuros , fplendi- dis quoque Legationibus Romam fubmiflis , jacta- re , nedum protestari . Ex quo inteliigimus , quid fibi voluerit Vetustum Senatus-Consultum Roma norum , Praetore (ut nonnulli sunt interpretati) Cornelio Lentulo , factum pro Tiburtibus j cujus exemplum in æneaTabula incisum Francisci Martii Historici Tiburtini aetate Tibure inventum. De quo &M. Antonius Nicodemus, & Joannes Aloysius H 2 Z ap tfd V ETUS LATIUM PROFANUM . ' Zappius p ariter Tiburtini Scriptorcs , aliique post ipfos me mi n ere. Accusati enim , apud Romanos, Tiburtes , quod Romani Nominis hostibus fe con- junxissent $ praedasve ex Agro Romano, vel Roma- norum Sociorum abegissent j antequam de repetun- dis postularentur , vel de vi 5 feu potius , ne arma Romanorum in fe converterent $ astute ad illos Le- gationem adornarunt j quadicerent , audivisse Ti burtes, quod apud Senatum Romæ accusati flierant, tamquam hostiliter,autcerte minus fideliter ad ver sus Romanos Socios fefe gelMent . falfum id , ac meram calumniam else , fcirent Romani ; fidelissi- mos namque Populo Romano Tiburtes perfevera- re, & æternum perfeveraturos . Romani itaque rem dissimulantes , ne importuno tempore piura fu- sciperent bella$ Senatus-Consuito , quod in ænea Tabula incidi curarunt Tiburtes, ac Tibur transfer- ri j ubi tot post fæcula refostum est; caverunt , & contestati sunt , fe Tiburtium excusationem , feu , ut ibi dicitur , purgationem , accepisse 5 neque credi- difse iis , quæ de Tiburtium perfidia , apud Sena tum Populumque Romanum , a malevolis nuntiata fuerant. Exempium hujus Tabulae ( quandoquidem ipfum autographon ab Athanafii usque Rircheri - ætate Tibure amplius non fuberat , neque Romæ aut alibi fas suit repcrire ) exempium inquam , ab ipfo Rirchero repraefentatum cum aliqua de Joan- vr n ™. Lat. 1. nisAloylii Zappa lchedis adhibita emendatione, 3. n7. £u»t ^ prout fac fubdimus : ,5. . '\ , L . COR- LIEÆR X VIII. CAPUTIL *t l, C ORNELIVS . CN. F. PR. SEN. CON. A. D. III. NON. MAIAS SVB AEDE KASTORIS SCR. ADF. A. MANLIVS . A. F. SEX. IVL1VS . L. POSTVMIVS . S. S. QVOD TEIBVRTES V.F. QVIBVSQVE. DE REBVS VOS PVRGAVISTIS.EA.SEN ATVS ANIM VM ADVORTIT. ITA VTEI AEQVOM FVIT. NOSCi.EA.ITA AVDIVERAMVS VT VOS DEIXSISTIS . VOBEIS NONCIATA ESSE . EA NOS ANIMVM NOSTRVM NON INDOVCEBAMVS ITA FACTA ESSE . PROPTEREA . QVOD SCIBAMVS EA VOS MERIT© NOSTRO FACERE NON POTVISSB . NEQVE VOS DIGNOS ESSE QVEIA E FACERETIS . NEQVE ID VOBEIS . NEQVE REIPOPLICAE VOSTRAE OITILE ESSE FACERE . ET . POSTQVAM VOSTRA VERBA . SENATVS . AVDIVIT TANTO MAGIS ANIMVM NOSTRVM INDOVCIMVS . ITA VTEI . ANTE ARBITRABAMVR . D E EIEIS REBVS . AF. VOBEIS PECCATVM NON ESSE I- QVONQYE . D E EIEIS REBVS SENATVI PVRGATI ESTIS . CREDIMVS . VOSQVE ANIMVM VOSTRVM INDOVCIRE OPORTET . ITEM VOS POPVLO ROMANO PURGATOS FORE Hujus S enatus Consulti ætatem constituere ac stabi lise certo , quamvis non valeamus , cum Consules , sub quibus factum suit , minime nominentur 5 puta- vit aliquis nihilominus , ex primis ejus verbis , qui bus Lucius Cornelius Cnei Filius Prætor nomina- tur, a quo factumasive conscriptum est,seu potius di- ctatum tribus illis Scribis,(ive melius Senatoribus, qui fcribendo adfuerunt , qui nominantur ; Manlio , Julio, Postumio j putavit , inquam ex illis verbis , annum erui posse, quo factum fuerit. 17. Ait enim, ineaTa- J7- bella nomen L. Cornelii Lentuli Lupi defcriptum tj£}?£nWrm esse , qui Prætor suit , Urbis Conditæ anno dxciiii. Is enim Senatus nomine Tiburtibus accusationes in- fidelitatis apud Senatum purgantibus , verba ilku respondit , quæ in ea Tabella ænea insculpta erant , quæ- 6i V ETUS LATIUM PROFANUM . quæque i n Libro De Legibus & Senatus Confultis Romanorum referuntur . Putatque hic auctor eam- dem Tabulam constitutam fuisse Tibure publice in ipsa Curia , five Loco Senatus , sub ipsius Cornelii Lentuli Praetoris imagine . Certe illam refert Fran- ciscus Martius sua aetate ( vixit autem ipse saeculo Christi decimo septimo ante dimidium ) refossam , erutamque Tibure non procul a templo Herculis, modo la Cattedrak di S, Lorenzo , inter eruendum ve- terum domorum ruinas , ad novarum jacienda futv damina j cum marmoreo capite viri alicujus apud Tiburtes inlustris & benemerentis ; quern nonnulli Dictatorem Tiburtinum existimaverunt , a quo per id Senatus Consultum pax Tiburtibus a Senatu Po* puloque Romano impetrata fuerit ; alii vero, ut Fa- ber , quod monebam , L.Cornelii Consulis ejusdem- que Prætoris Romanorum , a quo Senatus-Consul- tum dictatum est , vultum , ab eo marmore repræ- sentatum crediderunt . Porro, Tibure Locum Sena tus fuisse fcimus , ubi nunc Seminarium Tiburtinum assurgit , ab Julio Roma Mediolanenfi Cardinali , ac Tiburtino Antistite , excitatum . in ejus enim_, præparanda area lapis inventus suit grandioribus infculptus litteris, hoc manifeste edicentibus; Locus Senat. quamquam ineluctabile hoc argumentum non fuerit Curiæ ibidem olim fiindatæ ; cum lapis per tot fæculorum vicissitudines , potuerit aliunde eo translatus & confepultus fuisse . Quod tamen minus simile vero videbitur , recordantibus circa fitum LIBER X VIII. CAPUT II. ,innuemusc . A primo quidem, morcm hunc Roma- norum fuisse , ut in Tabulis , five etiam aliquatido Columnis æreis , vel æneis, aut etiam plumbeis, Sc- natus Consulta inciderentur , & eorum exempla , Civitatibus , ad quas pertinerent, transmitterentuiv In Divinis Litteris , ut alia omittam , quæ adduci possent testimonia , sic factitatum a Romanis legi- mus cum Gente Judæorum , in Machabæorum Li- bris . Rursum Senatum cogi consuevisse in Basilica, quæ dicebatur Curia, in Foro Romano, subÆde, scilicet prope Ædem , Castoris , de Cicerone , aliif- que pluribus Scriptoribus passim docemur . Quam C astoris Ædem fuisse autumant Anti- quarii in ea præsentis Boarii Fori , Campo Vaccino , parte, ubi nunc Sanctorum Cosmæ & Damiani Templum Romæ visitur, prope Faustinæ Antonini aliud . Scribas item excepisse Senatus Consulta , & plura eorumdem exempla descripsisse $ auctoritatis autem & vitandarum fraudum ergo Adfuijje jcriben* dis Senatus Consultis ex ipps Senatoribus aliquos , qui fautores maxime censebantur illorum , quorum bono Senatus Consulta fiebant . Adfuisse quidem scribendo Senatus Consuito ex Patribus nonnullos diserte nos docent Senatus Consulta , quæ Marcus Cœlius adducit in Epistola ad Ciceronem , quæ in ter Familiares Libri Octavi Octava pariter legi- tur . ibi enim hæc legimus : Senatus-Confultum , quod tibi mifitfaBum est . auSloritatefqueprœscriptœ . S.C. Au- ftoritas Trid. Kalend. OSiob. in Æde Apollinis scribendo I A d- 66 V ETUS LATIUM PROFANUM . Adfuerunt L . Domitius Cn. F. Ahenobarbus . QJOæcilius F. Metellus Tius Scipio , L. Tullius , &c. quæ for- mula fcribendo Adfuerunt , eadem in Epistola inalio Senatus Consulto adducto rursus repetitur . Quod vero ii , qui Adejjent fcribendo alicui Senatus Consul to , fautores illius essent , contrariique iis , contra.* quos id Senatus Consultum fieret , habes ex Cicero ne in Epislola vigesima nona Libri Duodecimi ad Familiares, Cornificio missa: sic : Quamquam erat no- bis diclum , te exiftimare alicui S. C, cjuod contra dignita tem tit am fieret , jcribendo Lamiam Adfuijse 9qui omnino, Confulibus illis nunquam Adfuit SCRIBENDO . demde turn omnia falsa S. C. deferebantur . Nifi forte etiam illi Semproniano S. C. me censes Adfulsse, qui ne Roma qui- dent tune fui $ ut de eo ad te scrips re recenti .fed hœc ha- clenus . Dictasse Prætorem , qui idem atque Consul suit ad annum usque Urbis Conditæ ccclxxxviii, juxta Sigonii calculumj postea vero, Consulatu cum plebe communicato, & initio facto ab L. Sextio, primo piebejo Confute , qui fupremum eum Magi- stratum iniit cum L. Æmilio Mamerco viro Patri- cio . U. C. An. cccLXXxviin. Prætor 9 novus ac se parates Magistratus, creari coepit ex Patribus unusj mox duo , Urbanus & Peregrinus . deinde Provin- ciarum Praetores . denique ab Augusto sexdecim . quæ fuse Sigonius , aliique persecuti sunt . Ceterum aetas hujus Senatus Confulti , pro Tiburtibusfacti , , & ad Tiburtes misli , incerta mihi omnino remanet, ctiam post Fabri, quam attuli modo , fententiam . Si LIBER X VIII. CAPUT II. 67> Si e nim Lucius Cornelius , qui in nostro Senatus Consulto dicitur & Praetor & Cnei Filius , idem_. suit , ut Faber vult s atquc Lucius Cornelius Lentu* lus Lupus i hie profecto Consul , non Praetor signa- tur in Fastis Consularibus Sigonianis anno Urbis Conditae dxciv. cum jam per annos ducentos , & eo amplius , Praetores , distinctus ab Consulibus Magi* stratus so rent. Certum proindeest, L.Cornelium Lentulum anni U. C. dxciv. Praetorem non fuisse , & consequenter , neque auclorem Tiburtini nostri Senatus Consulti . Factum id anno U. C. ccclxviii. apud Kircherum legimus j verum unde hoc hause- rit Auctor minime dicit. irrepserit fortasse mendum in numericis ejus notis , operarum excudentium_, ignavia , quae certe insigniter in Tota ilia Editione Amstelaedamensi anniSalutisMDCLXxi. apudjoan- nem Jansonium & Socios , relucet . Siquidem insini- tis propemodum Kircherianum illud Commenta- rium Operarum mendis scatet , quae excudentium ignorantia & incuria fudit , non quidem humana parum cavit natura . Cum itaque in tota Consulum serie 9 qui ante annum U. C. trecentesimum octoge- simum nonum in Fastis iisdem Sigonianis leguntur , unicum tantum L. Cornelium Maluginensem inve- nerim , cui nostri Lucii Cornelii vocabulum aptari poslit i idemque , more tune recepto , & Consul & Prætor esset $ ad illius potius aetatem Tiburtinum nostrum Senatus-Consultum rejiciendum esse , exi- stimaverim . Fuit autem L. Cornelius Maluginensis I 2 C on^ Consul c um QJ^abio Vibulano tertium , Anno Ur- bis Conditae ccxcm. quando Tiburtes ab Romanis non defeciffe , ut est in Senatus Consulto , facile cre- di poterant ; cum eorumdem defectionis memoria apud Historicos , eorum temporum res describes tes , nusquam inveniatur . Accedit conjectatio , ne- que ea quidem inanis aut vana , ut mihi quidem vi* detur, quæ Senatus Consultum hujufmodi pro Ti- burtibus co anno factum persuadere quodammodo poslit . Siquidem superiore anno ccxcn. Cajo Clau- dio Appii Filio , P. Valerio Poplicola Coss. Capito- lium fuerat captum ab Appio Herdonio Sabino , cum suorum exulum & latronum manu . In quo mox recuperando Tusculanorum Sociorum virtus , Mamilio eorum Dictatore duce , maxime enituit . Quam facile ergo suit , ut malevolorum aliqui, Ti burtes apud Senatum Populumque Romanum ac- cusaverint , quasi conscios atque participes ejus in- vasionis . Certe ea a Sabinis facta erat j Tiburtes ve- ro magnam agri sui partem in Sabinis habebant $ immo inter Sabinos quoque aliquando computatos, in superioribus exposuimus . De tanto igitur crimi- ne cum fe audivissent Romæ accusatos j Legatio- nem eos misifle ad Senatum , qua fe illi purgarent , probabile est . Cui ab Senatu per Senatus Consultum ab Lucio Cornelio Maluginensi Anni Urb. Cond. eexem. quiCapitolii ab Sabinis factam occupatio- nem proxime secutus est , Confule , eodemque Præ- tore dictatum , quod jam recitavimus & explicavi- mus , LIBER X VIII. CAPUT II. 69 mus , r esponsum fuerit . Quæ si semel stabiliri va- leant i jam hoc ex antiquiisimis profecto Monumen- tis , quæ umquam inveniri poslint , extiterit . Dubi- tavit nihilominus Francifcus Martius , hujusmodi Senatus Consultum facliim fuisse Anno Urbis Con- ditæ trecentesimo fexagesimo septimo, scilicet bien- nio postquam Urbs a Gallis direpta & incensa sue* rat. Dubitandi autem ea apud ilium caussa j quod nostri Senatus Consulti initio Viri quatuor nomi- nentur , nempe Cornelius, Manlius, Julius, Posthu- mius ; quorum ( trium saltern ) nomina inter Tribu- nos Militum Consulari Potestate creatos , apud Li- vium recensita eo anno reperiantur . Cornelii , Manlii , Posthumii . Verum in Julii nomine res non concordat . neque in Cornelii prænomine : siquidem e Tribunis Militum eo anno unus apud Livium Tu- blius Cornelius nominatur } in nostra autem Tabula Lucius Cornelius . nisi tamen in Exscriptoribus error fuerit . Ceterum, dolendum quammaxime, vel ava- ritia , vel ignorantia , vel ignavia hominum monu- mentum , idem celeberrimum periisse ; cum jam tot fæcula perdurasset /ut ad ipsius Francisci Martii ætatem, Solem rursum videret . Siquidem nusquam ab se reperiri potuisse , quantumvis maxima per- quisitione adhibita , Kircherus testatus est . Nisi ta men abditum latitat & extat quidem in Museo aii- quo , verum adeo conciusum , neglectum atque in- cognitum , ut pro non extanti jamdiu poflithaberi. Nonnullas hujusmodi æneas Tabulas , feu potius stan 7o V ETUS LATIUM PROFANUM . stanneas a ut plumbeas , archaicis , & quibus Oedi- pus adhibendus , characteribus incisas , Velitris in Ginnettorum Museo abditas , novi . ibidem tamen nostrum Senatus Consultum Tiburtinum occuli , vix dubitari posse crediderim . In quo, ut ab eo tan dem aliquando me expediam , multa notarum seges erit Antiquariis Veterem scribendi pronunciandi- que Latinorum normam & figuram minute perve- ftigantibus . Plautinas enim formulas, & Duodecim Tabularum , & Saliaris Carminis a Numa conditi , & si quid antiquius dictitavit Romana plebes , Al- i9. ep. i-w.». bano Musas in Monte locutas , ut cum Horatio ip. dicam , v erba ibidem poterunt considerare . Cujus, palæographies , ut Græci diditant , peritissimum . inter paucos sese nuper Litterariac Reipublicae ostendit Pater Antonius Lupius Societatis Jesu in sua ad Sepulcralem Severæ Martyris Lapidem_. Dissertatione eruditissima j in qua , nedum formu las aut fyllabas , verum litteras , apices, & siquid istis minutius , Veterum turn Græcorum , turn La tinorum , variis variantes setatibus , fagacissime perscrutatus est . Hactenus haec fcripferamus , cum Cl. V. Francifcus Ficoronus Antiquarius celeberri- mus in nuperrimo edito Opere , cui Titulus Le Ami- chitd 9e%aritd di %oma ricercate £sc. Lib. 2. pag. 54. ait ,Romæ in Museo Barberino , quod conjunctum est Bibliothecæ , Æneam Tabulam servari , in qua Pax scripta est a Romanis data Tiburtibus, incifam antiquis Latinis litteris . Ce- LIBER. X VIII. CAPUTII. 71 Ceterum , n ullas Romanos inter atque Tibur- tes exortas discordias , legimus , ad annum usque U.C. trecentesimum nonagesimum quartam,quo$ C. Sulpicio , & C. Licinio Calvo Coss. suspiciones de Tiburtium sinecra fide in apertam a Populo Ro mano defectionem erumpere visæ sunt . Quamvis enim Tiburtes cum Latinis reliquis optimo loco apud Romanos haberentur } atque honorificentissi- mo Sociorum nomine compellari solerent 3 invila nihilominus Romana Potentia in dies augescens ti- meri potius , quam amari, aut fbveri , ab Latinis Universis consueverat . Quare prædas identidem vel in Romanum , vel in Romani Nominis Socio rum agros , exercebant ; iili scilicet de quibus pul- chre apud Virgilium dictum est 20. Con turn in Hernicos duxissent $ neque inventis in agro hostibus , Ferentinum urbem eorum vi cepissent ; revertentibus indeeis, Tiburtes portas clausere. Ea ultima suit caussa j cum multae ante querimoniae ul- 7» V ETUS LATIUM PROFANUM . ultro c itroque jactatæ essent cur per Feciales rebus repetitis , bellum Tiburti Populo indiceretur . Por- ro Gallorum rebus favebant Tiburtes contra Ro- manos . Galli enim per ea tempora infesto exercitu Latinorum agros populabantur , urbesque invade- bant . Quorum retundendis conatibus , annuas ex- peditiones in Latium , Hernicos , Æquos , Volscos, Campaniam , habere Romani nunquam cessabant . Eodem autem anno , & Dictatorem placuit creari Romæ T.Quinctium Pennum $ qui Ser. Cornelium Maluginensem Magistrum Equitum sibi adjunxit . Turn Galli ad tertium lapidem , Salaria Via , trans pontem Anienis Castra habuere $ eductoque ad eumdem pontem ab Romanis exercitu , singularis ea pugna Titi Manlii Lucii filii , cum immanis ac giganteæ staturæ Gallo , qui ad certamen probrofis contumeliis singulariter secum ineundum quemli- bet hostium provocaverat , cum ingenti Manlii, qui ex torque aureo inter spoliandum corpus devicti hostis , detratlo , sibique collo imposito , Torquatus9 transmisso deinde Genti cognomine , est appellatus , vicloria , patrata est . Eaque tanti momenti suit , ut Gallorum exercitus proxima node relictis trepide Castris , in Tiburtem Agrum , atque inde societate belli facta, commeatuque benigne ab Tiburtibus adjutus , mox in Campaniam transient . Ea suit caussa , cur proximo anno C. Poetelius Libo Con sul , ( cum Collegæ ejus M. Fabio Ambusto Hernici provincia evenisset ) adversus Tiburtes , jufTu Po- pu LIBER X VIII. CAPUT II. 73 puli , e xercitum duceret . Ad quorum auxilium , cum Galli ex Campania rediissenti faedae populatio ns in Lavicano, Tusculanoque &Albano agro , haud dubie Tiburtibus ducibus , font factæ .Et cum advcrfos Tiburtem hostem duce Confole contenta Resp. esset j Gallicus tumultus Dictatorem creari coegit . Creatus Q^Servilius Ahala , T. Quinctium Magistrum Equitum dixit $ & ex auctoritate Pa-, trum,si prospere id bellum evenisset,Ludos Magnos vovit . Dictator ad continendos proprio bello Ti- burtes, Confolari exercitu jusso manere omnes ju- niores, nullo detrectante militiam , sacramento ade- git . Pugnatum haud procul Porta Collina est totius viribus Urbis, in conspectu parentum conjugumque ac liberorum j quæ magna etiam absentibus horta- menta animi , tune fobjecta oculis , simul verecun- dia misericordiaque militem accendebant . Magna utrinque aedita cæde ; avertitur tandem acies Gal- lorum . Fugati , Tibur , sicut arcem belli Gailici % petunt . Palati , a Confule Poetelio , haud procul Tibure , excepti j egressis ad opem ferendam Tibur tibus , simul cum his intra portas compelluntur. egregie , turn ab Dictatore , turn ab Confule , res gesta est . Campis ex ea cæde Galiorum , nomen tune factum dicunt in Gallis . perseverante nunc quoque appellatione in Galli tertio plus minusve la- pide ab Tibure in planicie , Gabios versus ac Tuscu- lum i ubi prædia nunc & villa Fulvii Brigantii-Co- lumnae , vetusta atque illustri inter Optimates Ti- K b ur 74 V ETUS LATIUM PROFANUM . * burtes f amilia exorti , viri honestissimi , mihique pernecefiTarii . Poetelius , cum Dictator jam abdi- casset , de Gallis Tiburtibusque geminum trium- phum egit . Qui in Fastis Triumphalibus apud Pan- vinium sic recensetur : C. P OETELIVS C.F. est a pud Livium 5 cum Tiburtibus ad deditionem usque pugnatum est. Saxula ex his urbs captaj (hanc eo loco ubi nunc oppidulum San Qregorio ^quinto pi. m. a Tiburemilliario , in ortum , stetifle , autu- mant ) ceteraque oppida eamdem fortunam habuis- sent , ni universa Gens , positis armis in fidem Con- sulis venisset . Triumphatum de Tiburtibus . alio- quin mitis victoria suit. Hæc ferme Livius , Ex qui- bus , Tiburtes fuisse cognoscirrrus quamdam quasi Rempublicam, quæ peculiaris Regionis suæ oppi- dis pluribus imperitaret , quæque omnia Tiburtis Nominis ejfent . Illud hie opportune notandum , di- scordare Livium ab Fastis Triumphalibus apud Pan- vinium in sccundo de Tiburtibus relato Romae re- censendo triumpho . Livius enim triumphatum ait ab Fabio Ambusto de Tiburtibus in tertio suo Con- sulatu 3 at Fasti Triumphales , factum id ab ipso Fa bio in Consulatu suo secundo , diserte sic memine- runt . M. F ABIVS . M. F. M. N. AMBVSTVS ANNO CCCXCIX II. COS. Us. DE TIBVRTIBVS III. NON. JVNII In q uibus notaeillae numericæ n.cos. HI, De Tiburti- ^jambiguitatem pariunt, utrumtertio de Tibur tibus relato triumpho , utrum Consulatui , qui ta- men Secundus Fabii eo anno certe suit , & inscribitur, tribuendse sint . Quievere d einde Tiburtes j vel saltern eorum rnotus mentio nulla , ad annum usque Conditæ Ur- bis quadringentesimum decimura sextum, quo , sub Ti- LIBER X VIII. CAPUTI7. 77 Tiberii Æ milii Mamercini & Quinti PubRlii Philo- nis Consulatu cum Æmilius ad Pedum Latinum_. oppidum , quod defecerat , quoque Antiates perpe- tui Romanorum hostes sese receperant , exercitum duxisset i Tiburtibus visum est , antiquo sibi conjun- ctos fœdere Pedanos copiis juvare . quod & alii La- tinorum fecere . Siquidem , Pedanos , inquit »j. Li- »}. Lim, Lib. X- vius , tuebatur Tiburs, Prænestinus , Veliternusque Populus. Venerant & ab Lanuvio Antioque auxi- lia . Æmilius tamen five hostium multitudinem , & vires non sustineret ; five Collegæ æmulatione , cui triumphum in Urbe destinari audierat * bello infe- tto repente omisso, Romampetiit$ ubi anni reli- quum Civilibus discordiis ac seditionibus absumtum est . At , vertente anno , Coss. L. Furio Camillo * Cajo Mænio, quo insignius omissa res Æmilio fupe- rioris anni Consuli exprobraretur , Pedum armis , virisque , & omni vi , expugnandum ac delendum Senatus fremit . coactique novi Confutes , omnibus earn rem prævertere , proficifcuntur . Jam Latio is status erat rerum , ut neque bellum neque pacem pati possent . ad bellum opes deerant : pacem ob agri adempti dolorem afpernabantur . mediis Con- filiis standum videbatur , ut oppidis fe tenerent : ne lacelfitus Romanuscaussam belli haberet : & , si cu- jus oppidi obfidio nunciata esset , undique ex omni bus populis auxilium obselsis ferretur . Neque ta men nisi admodum a paucis Populis Pedani adjuti funt . Tiburtes Prænestinique , quorum ager prp- pior 78 V ETUS LATIUM PROFANUM . pior e rat , Pedum pervenere . Aricinos Lanuvinof- que & Veliternos Antiatibus Volscis fe conjungen- tes ad Asturam flumen , Moenius improviso ador- tus , fugavit . Camillus ad Pedum cum Tiburtibus maxime valido exercitu , majore mole, quamquam æque prospero eventu pugnat . Tumultum maxi me repentina inter prælium eruptio oppidanorum fecit : in quos parte exercitus converfa ; Camillus noh compulit folum eos intra moenia $ fed eodem_* etiam die , cum ipfos auxiliaque eorum perculifTet , oppidum fcalis coepit . Ac de Pedanis fimul atque (Tiburtibus Romae triumphavit. Cujus triumphi memoria legitur in hanc diem Fastis Capitolinis Confularibus Triumphalibus marmoreis , ex re- cenfione Panvinii , sic incifa . L. F VR1VS SP.F. M.N. CAMILLVS COS. DE PEDANEIS ET TIBVRTIBVS AN. CDXV. In q uibus tamen notis difcrepantia est annorum ab Livii fupputationej ut ea, quæ ex illo hue attulimus consideranti plane patebit , Deliberatum exinde.^ Romae est , quid , de quibufque Latinorum Populis statuendum . relatum de singulis , decretumque . Tiburtes , Prænestinique agro multati $ neque ob recens tantum rebellionis , commune cum aliis cri- men $ fed quod tædio imperii Romani , cum Gallis, gente efFerata j arma quondam confociafTent . Annoautem U . C. ccccxliii. CajoJunioBu- bulco in. Quinto Æmilio Barbula ir, Cofs. ludicra res accidit , qua Tiburtes Populum Romanum sibi ma LIBER X VIII. CAPUT II. 7P magisque m agisque benevolentia conjunxere. Tibi- cines , 2 4. qui a prohibits a proximis Cenforibus er ant in tf* t. œde yovis vefci , quod traditutn antiquitus erat , agre paffi , Tibur uno agmine abierunt : adeo ut nemo in Vrbe ejjet , qui facrificiis præcineret . Ejus rei religio tenuit Se- natum : Legatofque Tibur miferunt 9 ut darem operam , ut hi homines restituerentur . Tiburtini benigne polliciti , primum accitos eos in Curiam hortati sum , ut reverteren- tur Romam : postquam perpelli nequibant , consilio baud abhorrente ab ingeniis hominum , eos aggrediuntur . Die fefto alii alios s per speciem , celebrandarum cantu epula- rum caujsa invitant -t (2 vim , cujus avidum ferme genus eft , oneratos fopiunt : atque ita in plauftra vinclos conji- ciunt , ac Romam deport ant : nec prius fenfire , quam , plauftris in Foro reliStis , pit nos crapulœ eos lux opprejjit , Tune concur jus populi fatlus $ impetratoque ut manerent9 datum ut triduum quotannis ornati cum cantu , atque hac , qua nunc jolemnis est , licentia ( inquit Livius ) per Vrbem vagarentur : restitutumque in &de vefeendijus Us, qui Jacris prœcinerent . Narrat in Fastis eamdem hi storian! Ovidius , atque aliquid Livio intactum ad- jungit 5 quam vis Liviana nonnulia præterierit . Un- de ex utroque plena totius peractae rei narratio con- fliari poterit . Aititaque: »r. *i>F4».uc. Et j am Quinquatrus jubfor narrate minor es, Nunc a des 0 , cœptis 3 flava Minerva , me is . Cur vagus incedit tota Tibicen in Vrbe \ . Q^iid J ibi persona , quid Jtola longa volunt \ Sic So V ETUS LATIUM PROFANUM . Sic e go : fic pofita Tritonia cuspide dixit . Tace v elim doclœ verb a referre deœ. Temporibus veterum tibicinis usus avorum Magnus , & i n magno semper honore suit . Cantabat fanis , cantabat tibia ludis : Cantabat m œjiis tibia suneribus . Dulcis er at mercede labor . tempusque secutum Quod s ubito Grajœ srangeret artis opus . Adde quod Ædilis 9pompam quifuneris irent Artifices s olos jujjerat ejse decent . Exilio mutant Vrbem , Tiburque recedunt : Exfilium q uodam tempore Tibur er at . Quaritur in scœna cava tibia , quœritur aris : Ducit s upremos nœnia nulla choros . Server at quidam quantolibet ordine dignus Tibure : f ed longo tempore liber er at , Rure dapes parat ille fuo ; turbamque canoram Convocatd . a fejias con yam* LIBER X VIII. CAPUTIL 8i yamque p erExquilias Romanam intraverat urbem ; Et mane in medio plaustra fuere Foro . Tlautius, u t poff'ent specie numeroque Senatum Fallere , perjbnis imperat ora tegi . Admifcetque a lios : tf ut hunc tihicina cœtum Augeat , in longis veftibus ire jubet . Sic r educes bene pojse tegi : ne forte notentur Contra Collegœ jujja redijse sui , %es p lacuit : cultuqe novo libet Idibus uti, Et canere ad n;eteres i 8i V ETUS LATIUM PROFANUM. tio , q ui Censor tune Romæ erat cum Appio Clan* dio , tibicines Romam introductos $ ad fallendum Collegæ edictum , quo expulsos illos f & exsilio multatos fuisse , satis declarat . Idibus autem Juniis hæc accidisse memorat ; unde Quinquatruum mi- norum ritus exorti $ ut tibicines personati vagaren- tur per Urbem in ionga vestej tibiisque canerent , ac jocosa verba jactarent, Ceterum Plautius iste_j Censor gente ac famiiia suit Tiburtina cujus ceie- berrimum Sepulcrum Tiburte Via ad lapidem pl.m. sextumdecimum adhuc occurrit , titulis ac rebus gestis commemoratis insigne , ad Pontem Luca- cmrn ..Ubi , juxta Veterum Latinorum morem , se- pulcra ad exkus prædiorum , ac villarum suarum juxta Consulares Vias constituendi , Plantiorum Villam fuisse credimus, & iatifundia j in quibuscal- lida hæc ac perridicula tibicinum restitutio fuerit concinnata * Ceterum de Plautiis Tiburtibus infra , ubi de TiburtinorumVillis & Claris Viris atque Fa- miliis disseremus , opportuniorsermo redibit . Inte rim de Ovidii verbis habemus , quod 'Homanis txi- lium quodam tempore Tihnr erat . dictum idem ab exu- ie Poeta ac reiegato longinquissimc apud Scythas in ttrbe Provinciæ Ponti nomine Tomis , doloris exhi- bendi & commiseration! s ciendæ caussa. siquidem veteres ante" ilium exules tarn prope exulabant , in conspectu Romæ , ac pene in suburbiis , & vix non ad poms 5 cum ipsein diverse penitus ac pene alte- ro orbe viveret amandatus „ Quid autem intelligent , dum LIBER X VIII. CAPUT II. 8j dum s it , cum exilium Priscis Romanis Urbs Tibur fuisse dicitur , explanavit nobis Polybius. inquit Cstim l « sv d L 2 & se- ■ H V ETUS LATIUM PROFANUM. & s ese tutaretur , & oppidanos in Marianam factio- nem induceret. quos tamen incassum sollicitavit. Rursum Brutus & Cassius inter Julii Caefaris inter- sectores primipili ac figniferi, earn post cœdem pcr- petratam , Tibur continuo recessere , asyli caussa . 18. m i. y. Ob quam parker, five potius 28. ob ignaviam, idem præstitisse Marcum Antonium in Philippicis Cice ro memoravit . Ex quibus , Romanos cum Tiburti- bus ardisiimam omnium conjunctionem habuisse_> eruimus , utpote quibuscum sacrosancta , & acom- munibus Legibus , ac ab reorum constitutis poenis immunia, hospitii jura inviolabilia semper habue- rint. Ceterum & alibi Ovidiusexilium suum lon- ginquislimum deploraturus , ubi multa de aliis Cla ris exulibus mitiori exilio muictatis congeslisset , id M^arJMi. i psum repetiit . ay. *• Quid memorem Veteres Romanœ Gemis , apud quos Exfilium t dlus ultima Tibur erat . Hanc immunitatem putarunt nonnulli Tiburtem.-, Civitatem fuisse apud Romanos assecutam , ob reli- gionem eximiam , qua hi Herculem ejusque Tibur- tinum fanum sortibus celeberrimum semper colue- re . De quo , ubi de ipso templo agemus , fufius di- cetur . io.s*ar. P r*. Porro 30. Tiburtes cum Latinis reliquis sum- ■** mo loco a Romanis semper habitos fume novimus , ac v eluti confanguineum , unumque atque eumdem cum ipfo Romano Populum reputatos $ hisque pas sim honestissimis vocabulis appellatos : Socii , Latini So-* LIBER X VIII. CAPUT II. 8; Socii , S ocii Ttyminis Latini, Socii ab Nomine Latino > So* cii Nomenque Latinum , Socii ac Latiutn , Latium Tempus a gens abeunte curru. Nulli enim Latinorum his versibus magis quam_* Tiburtes significantur $ qui cum agri fiii partem magnam in Sabinis colerent , vere fiierunt proles Sa- bellis doSla ligonibus versare glebas . Quos certe ad ver sus Annibalem sub armis cum Latio reliquo confli- u. Lib. g. xisse ^ testatur Silius in cekbri Romani exercitus 33. recensione : Him T ibur , Catille , tuum , facrifque dicatum • F ortune Trœnefte jugis , Antemnaque prisco Crujiumio prior , atque habiles ad aratra Labici . ■ Q uique Anienis habent ripas , gelidoque rigantur ' Simbrivio , raftrisque domant Æquicola rura . • H is Scaurus Monitor . tenero turn Scaurus in œvo 9 Sed jam fgna dabat najcens in sœcula virtus . Non i His Jolt turn cri spare hafiilia Campo , Nec m os pennigeris pbaretram implevijfe fagittis j Tila volunt , brevibusque habiles mucronibus enfes , Ære caput teSli , furgunt super agmina cristis . Ex quibus etiam habes , quo armaturæ genere Ti burtes , & contermini illorum Latini populi uteren- tur . Idemque Silius egregia laude prædixerat 3 4. su. ii*. 4. 34# atque olim^celeberrima nomina bello 9frt Tiburtes magnos. Et infra . aDumque e Gallorum populi dantfunera Campo , Accitas propere cafiris in prœlia Consul T{aptabat turmas , primusque ruebat in hostem Candenti sublimis equo . trahit undique leclum Di- LIBER X VHt CAPUT IL 3? Divitis A usom'œjitnjenem , Marfosque 9Coramque Laurentumque decus 0 jaculatoremque Sabellum # Et Gradivicolam ctljb de Colle Tudertem ; Indutofque fimul genlilia Una Falifcos , Quofque fubHercuIeis taciturno flumine tnuris Tvmijera arva creant , Anienkolœque Catilli. Quojque in prœgelidis duratos Hernica rivis Mittebant faxa , Ac g elidis Anio trepidabat cærulus undis . Mox ipsum Hannibalem , relicta Capua Romam rc ipsa properantem cum exercitu sic ad Anienis ripas metatum castra describit : Tracepsd a ripas immani turbine fertur Sulfur eis gelidus , qua ferpit leniter undis ic. m. i j. Ad genitorem 36. Anio labens fine murmur e Tibrim . Hie u bi figna ferox , dimensaque cajlra locavit % Et ripas tremtsecit eques $ perterrita puljis Ilia prima vadis, facro fe conjugis antro Condidit , & cunbiœ fugerunt gurgite nymphœ . Denique , ut , vifis deorum pro urbe Roma pugnati- tibus imaginibus , ab Anienis ripis exercitu ab eo- dem Hannibale reducto , Romani lætabundi sese_* portis effuderint , & nymphis Anienis præsidibus it S^'E* sacrificia obtulerint , ita Silius idem conclusit : 37. x ■ j famque omnes pandunt port as 1 ruit undique l 7S{on fperata pet ens dudum fibi gaudia vulgus . Hi fpeBant quo fixa loco tentoria regis AJliterint . hi qua celfus de fede vocatas ■ Affatus fuerit turmas } ubi belliger AJlur , ■.. Atque ubi atrox Garamas 9fevujque tetenderit Hanno. Corpora nunc viva fparguntur gurgitis unda , Hjinc Anienicolis Jlatuunt alt aria nymphis , Turn fejlam repetunt lujlratis mœnibus Vrbem . Ceterum , munitam per ea tempora Tibur urbem fuisse , colligimus , ex eo , quod , hue , tamquam in munitissimam arcem , opportuniffimamque ad ex- plicandum exercitum universum , post infelicker a Ro LIBER X VIII. CAPUTII. 8P Romanisgestam c um Hannibale pugnam , ad La- cum T hrasimenum, QJrabius Maximus, novos ha- bitos d electus militum , voluit , convenire . 38. Cum £J?,'liku enim a S enatu permissus esset , omnia agere atque disponere , p rout e Republica duceret * Fabius , duas Legiones f e adjetlurum ad Servilianum exercitum , di- xit . h is per Magistrum equitum fcriptis, Tibur , diem ad conveniendum e dixit . edi&oque propojito , ut quibus oppi- da c astellaque immunita ejfent , in loca tuta commigra- xrent : e agris quoque uti demigrarent omnes regionis ejus , q ua iturus Hannibal ejjet : teSIis prius incenfis , ac frugibus c orruptis , ne cujus rei copia ejset . Et a liquibus interjectis , pergit Livius : DiSta* Bor , exercitu Consults accepto a Fuhio Flacco Legato, per agrum Sabinum , Tibur , quo diem ad conveniendum edi~ xerat novis militibus , venit . Inde Træneste 9 transfer fis tramittbusjn Viam Latinam est regrejsus: unde itineribus n fumma cum cura exploratis , ad hostem ducit : nullo loco , nifi quantum necejjitas cogeret , fortunœ fe commifjUrus . Itaque nullum ab Annibale damnum passam Tibur- tinam Civitatem legimus ; eo quod munitiones ejus expugnare , haud dignam inter tanta moram , ope- ræ pretium non duxit. Quievere igitur Tiburtes ex eo in fide Populi Romani , suis tamen permisli Legibus uti a suosque Magistratus creare , ad Civi- lia usque Cajum Marium inter, & Lucium Sullam, teterrima Bella. Et honestis Sociorum ac Fœderatorum nominibus & conditionibus , quibus donati eatenus fuerant a Romanis , honestislimum Cimum Romano- M r um S>o V ETUS LATIUM PROFANUM. rum N omen ac Jus , paullo ante Marianas Sullanaf- que seditiones , acceperunt . Multis q uidem beneficiis ac privilegiis identi- dem Latinos universes sibi arctiori amicitiæ vincu- lo devincire Romani curaverant.unde Jus Latii am- plissimum semper habitum est . Consulibus autem 19- Aut. Gea. L. Julio Cæsare , P. Rutilio j Julia Lex lata , 39. ut Latim, Etrufci, atque Umbn , qui Italos reliquos Italico five Sociali Belio contra Romanos , neque copiis, neque armis, neque prcefidio , neque annona, neque tandem consilio juvissent, CivesRomani es- sent. Quos inter , annumeratos etiam Tiburtes no- stros, minime dubitamus. Quod Urbis Conditae Anno dclx. aut triennio post , juxta aliorum suppu- tationem , contigisse dicendum est . De Tiburtibus certe ac Prænestinis , quod Civitate Romana donati essent, paullo ante Sullana tempora , testimonium 40 . l».i.b sefe c ontulerit $ Tiburtes nihilominus omnem Ma- rianæ factionis suspicionem purgare ac evadere_» apud Sullam minime valuisse dicendi sunt , Siqui- dem ab eo Jure Civitatis multati fuisse una cum iis, qui aperte 41. Marianis faverant , etiam Tiburtes ft^JSfi. memorantur. quod tamen perbreve suit. Sulla enim Dictaturam deponente , Coloniaesingulæ jus pristinum recuperaverunt , ut apud Ciceronem pro Domo , videre est , Cum autem turn Lex Julia , qua Latinis Romana Civitas data $ turn aliæ, quibus idem sæpe cautum fuerat , contemtae fuissent nihilo minus aliquando $ hinc Claudius Imperator 5 42- ut 4i. Svetm. & Latinis Uni versis Jus Romanæ Civitatis , sicut Qui- Btr9ald- '* iff- ritibus , confirmaretur , edixit , dCeterum a Tiburtes , ut eos in Conlilii ac re- rum novarum partes accirent , confugisse quotquot ferme Romæ aliquid brevibus Gyaris aut carcere infigniter dignum auft fuissent, animadvertimus . Hoe enim & Cinna Sullano bello , hoc 43. M, Anto- «• cu.ua. 1. nius , hoc Brutus & Cassius a caede Julii Cæsaris , ut in suas quisque partes , converteret Tiburtinos , fe- cisse traduntur , quod inde factum existimaverim , quia opportunissimi erant Tiburtes , ut quampro- ximi , & munito loco siti , & ubertate agrorum , & opum vi præditi , & aemulatione in Romanos num- quam penitus depofita , ad arma in eos capienda_* proni , atque ad res novas fovendas numquam non parati . His adde , quod in alios bellicosos maxime Populos % & montium arcibus munitissimos , ex Ti* M 2 b ur- i>2 V ETUS L ATIUM PROFANUM : burtibus p roximus ac facillimus dabatur , res novas molientibus , transitus $ ut puta , in Marsos , in_» Samnites , in Æquos , Hernicos , Volscos , Roma- næ Potentiæ perpetuos hostes . Quod si eam oppri- mere neque his, neque Tiburtibus , unquam suit concessum a Superis , Orbis Terrarum Imperii Ar- cem Romam volentibus$ id tamen Tiburtes ipsi saltern obtinuerunt , ne nimia potentissimæ Urbis violentia concuicarentur , aut delerentur etiam om- nino . quod quinquaginta tribus in Latio Popuiis ab ipsa Plinii ætate excisis sine vestigiis contigisse , fci- mus . Quin potius Tiburtina Civitas propriis Le- gibus , ac Magistratibus honestissimis sese regere , quod jam exequemur , ab Republica , & ab lmpe- ratoribus quoque Romanis , inter paucula Romæ proxima loca , singulari beneficio permissa est . C A P U T I II. De T ibimium Magiflratihus N p rimis itaque Tibure Senatusfuit, qui & nomine & revera talis erat. Do- cent hoc nos inscripti lapides permul- ti , in quibus diserte legitur Senams To- pulusque Tiburs , £r De Senatus Sententia , turn S. C. Senatus Confulto . item allatus a nobis supe- rioriCapite, habens incisum grandioribus litteris LOCVS SENAT. Porro hujus Senatus Princeps Magistratus , nunc Dictator , nunc Consules , nunc Præ- LIBER X VIII. CAPUT UJL p3 Prætor , a ntiquislimis temporibus fuisse videtur j si ceterarum Vcterum Latinarum urbium normam_. antiquitus etiam Tiburtina Rcspublica regebatur • Hujusmodi enim Magistratus iis in urbibus $ puta , Tusculi , Setiae , Lanuvii , Velitris , Antii , aliis , Scnatus Principes fuisse novimus , & dum singulis hisce de Populis ageremus , in nostris his , de Veteri Latio , Commentariis animadvertimus . De Præto- re Tiburtino extat in lapide L. Minitii apud Grute- rum aperta mentio in haec verba . «• HercuMTiburti- t. j^y^,. no Viflori & ceteris T>iis Trœtor Tihurtinus L. Minicius Natalis . Cetera . quæ , ubi de templo Herculis , pro- ducemus . & in lapide altero Lucii Ganulej , in quo is Fcrentinatium & Tiburtium Prætor a. inffcribitur . *. G rut.f. its, In tertio quoque C. Rubellius Blandus Praetor Aram 3. Jo vis Præstitis restituisse Tibure dicitur. j. Gtut.p.ioxU Duumviri quoque Jurisdicundi fiiere Tiburi , ut alius nos monet lapis , & Curatores Pecuniæ Publi cs , atque Operum Publicorum . L C ELLIO L. F. VICTORI II VIR. IVR. DIC. CVR. PEG. PVBL. ET OPER. PVBLICOR. OB MERITA EIVS SEN. POPVLVSQ.. TIBVRS Seviri i tem Augustales 5 qui Sacer videtur Magi stratus fuisse , penes quern cura sacrorum Augusti , qui aris & sacrifices passim est cultus etiam dum vi- veret $ a Tiburtibus præsertim , apud quos secedere frequenter sueverat, & in Porticibus Herculei Tern- pli j us dicere , referente S vetonio . De quibus ocu-» la- S4 V ETUS LATIUM PROFANUM . latus q uandoque testis Horatius scripscrit , ipfum 4. * i. ub, >. an0CutuS A ugustum ?4, Trœjemi T ibi maturQs largimur honores , °}urandafque tuum per nomen ponimus aras , De Augustalibus Sexviris Tiburtibus vetustum sic y. Ap'.Gtuur, marmor loquitur : u pat' i oij. * DEO HERCVLI T IBVRT. INVICTO COMITI ET \ CONSERVATORI DOMVS AVG, VGV1V1R A M. AVRELIVS VERVS U RVPILIVS SECVNDVS C. TERENTIVS VARVS P. MVNATIVS GEMINVS T. MODERATVS FELIX C, IVLIVS HERMEROS P, P, Higebantur h i, five forte ducebantur, per Vices suas , ex Collegio, five Ordine , qui Ordo Decurionum Augujialium nominabatur . Cujus mentio fit in lapi- de , Claudiæ Rufinæ statuæ ab Tiburtibus erectae , fuppofito , sic memorante ; CLAVDIAE R VFINAE IVLI HER.ACLAE ALLECTAE AB ORDINE IN DEC. AVGVSTAL. SEN, POP. TIBVRS Ubi n ovum ac perrarum illud notandum occurrit quod femina inter Decuriones Augustales fuerit al- le- LIBER. X VIII. CAPUTIII. $$ lecta . I idem Seviri in basi statuae Hadriano a Tibur- tibus pofitae , quam , ubi de Hadrians Villa , afferc- mus , Magistri dicuntur Augustales . & in aliis iapidi- bus , pariter afFerendis, Herculanii Augustdes , eo quod in ceteberrimo Herculis templo Augustalium hie Magistrates Sacer esset , & sacra curaret . Quamquam a utem Romanorum Coloniam de- ductam Tibur nusquam legamus j iisdem nihilomi- nus Magistratibus, quibus Colonise , usos Tiburtes, e veteribus eorum monimentis eruimus . Decurioni- bus 9 inquam , & Quatuorviris ac Qujnquemris9 ex Or- dine Decurionum per vices electis . Decurionum^ diserte sic lapis meminit s. * Ap.4id.M4. Q^IVNIO . Q ^F. OVFENTINA . SEVERIANO p'Æ/. R.DEC V MINT VRN. tf ***■ VETERAN. A VG. N. IZy^v'ls fe J Pfia ex ipfo I*- ACCEPTA O NESTA " A *• xW- MISSIONE Q VAESTORI REIP. ASCVL. fj£ Shk% PATRONO C OLLEGI CENTONARIOR ■rtrfir. ET DENDROPHORORVM TIBVRT. MANSVETA LIBERTA PATRONO OPTIMO. CVIVS DEDICATIONE . STATVAE COENAM ._DEDIT . DECVRIONIBVS SING. X VIII. NVMVM . ET POPVL. .SING. X S NVMVM . DIVISIT L. D. D. D. xEductos e hoc Decurionum Ordine Quattiorviros Magistratum , lapis, Tibure ad Sancti Silvestri pro- stans , monebat 7. * Gm'*' C.V- L fid V ETUS LATIUM PROFANUM . • C. L VCTIVS L. F. AVLIAN. Q^PLAVSVRIVS C. F VARVS . L, VENTIDIVS L. F. BASSVS . C. OCTA VIVS C. F. GRAECHIN. IIII VIRI PORTICVS PLDVM CCLX ET EXSEDRAM ET PRONAON 1TER ET PQRTICVM PONE SCAENAM LONGAM PEDVM CXL De Q uinqueviris etiam loqui videtur lapis ita in- s. aid. jij. sculptus : 8, C. S EXTILIVS VV. TIBVRTIVM LIB. EPHEBVS HERCV LANIVS AVGVSTALIS . Quamquam a lii geminas Notas v. v. Virginum Ve~ ftalium lint interpretati . Ccterum , M unicipium frequentius appellatum vid.Loc.fi\n. Tibur , invenimus $ 9. turn apud Plinium , turn and- inst, m bi de Az*. • • -re** • •» • •• r c~r\ Tibun. q uis in Inlcnptionibus ; in quibus læpe Tatronorum Municipii Tiburtis fit mentio . Et apud Grutcrum ..hæc,Tibure olim extans,referturs ibidcmque adhuc prostat , ad Satictum Vincentium , lectionis jam vix to. t ag.m. non desperatæ 10. C. T ERENTIVS VALENS HH. V IR. AEDILICIA POT. P RAEF. Q. Q^SAL. PRAEF. RIVI SVPERN PATRON. MVNIC Ubi e tiam ÆdiJitia Totesias alius Tiburtium Magi strate innuitur , & TPræfecfura Quinquennalis Saho* }£' c ^EI'?" rum 9 &3>r*fi$Mr* Rivi Superni . Eosdem Municipes Lap j^etru. nominat lapis u. alter his verbis : to j i sr Gtuttr. f. * Qj, H OR- LIBER X VIII. CAPUTIII. *7 Q^HORTENSIO Q ^F. COLL. FAVSTINO ADVOCATO FISCI PRAEF. FABR PATRONO MVNICIPn COLLEGIVM FABRVM TIBVRTIVM OB MERITA . L. D. D. D. CVRANTIBVS M. HELVIO EXPECTATO C. ALLIANO TIBVRTINO In q uo alius insuper Magistrates Tiburtium appa- ret , nempe Advocatus Fijci , & rursus Collegium Fa* brum Tiburtium . Item in praeclaro lapide ab Senatu Populoque Tiburti statuæ Caij Popilij Patroni sui optime meriti apposito , Municipii Tiburtis , ejusque Tatroni & Curatoris habetur mentio . En ilium ex ac- curatislima P. Antonii Lupi Soc. Jesu descriptione $ in qua Francisci Martii, & Jani Gruteri compendia, five potius dispendia , sublata sunt . Affertur enim ab utroque mutilus parte plusquam dimidia . Pro- stat adhuc Tibure in Martiorum Ædibus , quamvisf lectionis fortasse non cuivis perviae ,. C POPILIO . C_F. QVIR. CARO PEDONI . COS. VII. VIRO . EPVLON SODALI . HADRIANALI . LEGATO IMP. . CAESARIS . ANTONINI . AVG. Pn . PRO . PR. GERMANIAE . SVPER . ET EX ERCITVS . IN . EA . TENDENTIS . CVRATORI OPER. PVBLICOR. PRAEF. AERARI . SATVR CVRATORI VIAR. AVRELIAE . VETERIS . ET NOVAE . CORNELIAE . ET . TRIVMPHALIS LEGATO . L EG. X. FRETENSIS A . CVIVS . CVRA . SE . EXCVSAVIT . PRAETORI TRIBVNO P LEBIS . Q^DIVI . HADRIANI • AVG IN OMNIBVS , HONORIBVS . CAND1DATO N I M- 5>8 V ETUS LATIUM PROFANUM . IMPERATOR. T RIB. LATICLAVIO . LEG. 51 CYRENAICAE . D ONATO . DONS . MILI TARIBVS . A . DlVO . HADRIANO . OB IVDAICAM . EXPEDITIONEM . X. VIRO STLiriBVS . IVDICANDIS . PATRONO MVNICIPI . CVRATORI . MAXIM. EXEMPLI SENATVS . P. TIBVRS OPTIME . DE . REPVBLICA . MERITO Illud p errarum , ac forte hactenus singulare , exhi- bet vetustum marmor Tibure adhuc prostans in Fo- ro Ulmi, ante ædes Antistitum Tiburtinorum , pro basi inserviens alterius ex duabus statuis, quac Ægy- ptio ritu insculptæ hinc atque hinc aditum scala- rum exornant , quas ab excidio Tusculi , cui exci- dendæ , ac diruendæ funditus Urbi , Romanis so- cios sese adjunxisse dicuntur Tiburtes , illuc trans late fuisse , pervetusta & constans fama est . Quam- quam eas e Ruderibus Villæ Hadrianæ Tiburtis antiquiflimis temporibus erutas nonnemo scripfe- rk . Siquidem in eo marmore , post multorum viro- rum nomina indiscriminatim coacervata $ munera quoque illorum & Magistratus confuse pariter sub- sequuntur $ ita ut quid cuique adsignari debeat , di- spici plane non poflit , En Lapidem , prout a Sponio recensetur . Hodie enim injuriis tempestatum, cum sub dio prostet, adeo litteræ evanuerunt, ut partem carum vix oculatistimus assequatur . Q^POM- LIBER X VIII. CAPUT II I $9 12 Q ^POMPEIO Q^F. QVIR, SENECJONJ Miscellatj.il r ud. jintiq. Se- ROSCIO MURENAE COESIO SEX Hion> f. f. 1 8$. IVLIO FRONTINO SILIO DECIANO er Marvut Hist. Tiburt. Lib., z* C. IVLIO EVRYCII HERCVLANEQ ff« J«UM»- - VIBVLLIO PIO AVGVSTANO ALPINO vii hie nonnlh 'd variants le(li« BELLICIO SOLERTI IVUO APRO DVCENNIO PROCVLO RVTILIANO RVFINO SILIO VALENTI VALERIO NIGRO CL. RVSTIO SALENTIANO SOSIO PRISCO PONTIHCI SODALI HADRIANALI, SODALI ANTONINIANI VERIANI SALIO COLLINO QVAESTORI CANDIDATO AVGG. LEGATO P. R. PR. ASIAE PRAETORI CONSVLI PROCONSVLI ASIAE _SORTJTO PRAEFECTO ALIMENTOR XX VIRO MONETALI SEVIRO PRAEF FERIARVM LATINARV-M C^QJPATRONO MVNICIPII SALIO CVRATORI FANI H*. V S. P. Q^T, In q uo perobscuro lapide illud etiam cum eodem Sponio animadvertendum, quod Sosius Priscus in FastisCapitolinis Consul nominatur sub Lucio Ve- ro Imperatore anno Salutis clxix, num tamen titu- lus Consulis , quern inter ceteros lapis habet , Sosio Priscopotius quam reliquis ibi nominatis aptari de* beat, incertum redditur. cum potius Sosius uki- mus ejus seriei legatur , Consulatus autem inter pri mos titulos annexos nominibus . Nisi forte quis di- xerit portentose profedo ac prodigialiter ea omnia nomina , non minus quam sex & triginta uni tan- tum viro aptata fiiisse . Ceterum Magistratus , quos marmor enumerat , Praefecturae Alimentorum, N 2 x x Vi* ioo V ETUS LATIUM PROFANUM . xx V iri Monetalis , Seviri , Præfecti Feriarum La* tinarum Quinquennalis , Patroni Municipii , Salii Collini , ac multo certius Curatoris Fani hT v~ scili cet Herculis Victoris , exercitos ab his viris Tibure dicemus fuisse ; cum s. P. q^t. Senatus Topulusque 77- burs idcirco tamquam Benemerentibus omnibus simul præsens Monumentum pofuerit . Non u ltimum autem Tiburtinos inter Magistral tus locum tenuisse crediderim illos,qui Ludis Publi- cis & Spedaculispræerant, quæ in TiburtinoThea- tro atque Amphitheatro exhiberi consueverant. Fuisse namque Tibure utrumque aedificium nos do- cent inscripti lapides adhuc superstites . Theatrum quidem , conjectamus , non procul ab Templo Her culis aedificatum fuisse * quandoquidem ejus extru- cti mentio fit in marmore in ejus vicinia Tempii de- tedo , quod diu prostitit Tibure ad Divi Silvestri , *u+m»** sic refer en te : u. C. L VCTIVS L. F. AVLIAN. PLAVSVRIVS . C. F. VARVS . L. VENTIDIVS . L. F. BASSVS C. OCTA V1VS C. F. GRAECHIN. IIU VIRI PORTICVS PEDVM CCLX ET EXSEDRAM ET PRONAON 1TER ET PORT1CVM PONE SCAENAM LONG AM PEDVM CXL. S». C F* C« Nempe S enatus ( Tiburtini , puto ) Confulto Facienda Curarunt hi Quatuorviri Porticus Pedum ducentorum fexaginta , & Exfedram & Pronaon , scilicet Atrium ante Templum . Tro enim Græce est ante Latine . & naon templum, Iter feu Viam sternen- dam, LIBER X VIII. CAPUTIII. 101 dam , & P orticum pone idest post Scœnam ( ergo & Theatrum J longam pedum centum quadraginta . Quod igitur in hac vicinia fuerit Scæna , & confe- quenter Theatrum , liquido constat . Hae autem Porticus , de quibus hie sermo , eæ fuerunt > quæ a Villa Mccoenatis primum, deinde Augusti Csesaris ejus Heredis, ad ipsum Herculis Tiburtini tern- plum , tecta via , ducebant . Atque hinc colligitur quodnam fuerit illud her , de quo lapis . Quod enim hæc Viæ Valeriæ Pars , quæ ab Tiburtinæ urbis Porta initium ducebat , porticibus intecta fuerit , certo constat ex vetusto lapide , adhuceoloco, ubi primitus pofitus suit , adhærente fornicibus , sub Mecœnatis Villa extructis , extantibusque Tibure, ad locum , qui dicitur Tort a Of cur a , ante ingressum Hortorum Coccanariorum j quo , sinistrorsum eun- tibus , magno cum murmure atque impetu , de- scenditrivus Anienis eo derivatus $ postquam on> cinis quamplurimis & machinis volvendis infer vie- rit ; ad nitrati pulveris officinas , & ad humiliores irrigandos hortos approperans . Ibienim in qua* drata fenestra fornicis , ad lumen per eas tenebras praebendum viatoribus sic efformata , e confpectu Romam versus euntium , in alto prostat ac legitur Lapis, quern fæpius nosquoque quotannis legimus, acrecenfuimus,quippe de ea intecta Via,ejufque in- tegendæ Curatoribus ita meminit : ., L OCTA- ia o VETUS LATIUM PROFANUM . L. O CTAVIVS L. F. VITVIVS C, RVSTIVS C F. FLAVOS IIII VIR . D. S. S. VIAM INTEGENDAM CVRAVER Lucius O &avius Vitulus Lucii Filius Cajus Rustius Caii Filius Flaccus Quatuorviri De Senatus ( forte Tiburti- ni) Sententia, Viam Integendam Cur aver e , Dixi de sententia Senatus forte Tiburtini . nam , & ex Ti- burtis , & ex Romani Senatus Consulto id factum fuisse , apte dicere possumus . Si enim hoc factum Tibure , & in ornatum 6c commodum urbis Tibur- tis cogitamus $ nil mirum , quod a Senatu Tiburti , Ut idem fieret, decretum fuerit . si vero attendimus, initium hoc fuisse Vise Valeriæ , quae suit una ex Confularibus , & a M. Valerio strata? , in Marfos , Corfinium usque , atque Albam Fucenfem facile id , ut integeretur fcilie. ejus exordium , quod suit Tibure a Porta urbis ipsius , decretum dixerimus a Romano Senatu $ cum Tiburs Senatus tantum Opus decernendo minime par fuisse videri possit . Quod enucleatius examinabimus , cum de hac eadem Va leria Via, infra peculiariter disseremus. Nunc Thea- tro bene viciniam Templi Herculis pro fede adsi- gnamusjcum & Porticuum, & Pronai cum Scaena si- mul mcntiofit.Exfedra vero,quae in eodem cum hifce ædificiis, monumento memoratur, locus proprie suit fæpe dimidium circulum referens,quem Sifigma sic figuratum C dixerunt . Unde & locus idem alio Græ LIBER X VIII. CAPUT III. 105 Graeco v ocabulo Hemicyclus {cilicetDimidius Circuhs suit appellatus ; de quo saepe apud Veteres Scri- ptores scrmo 3 apud Ciceronem præcipue in Philo- sophicis Quæstionibus ac Disputationibus , quas agitatas a Sedentibus in Hemicyclo , non semel re- fert . Exfidra autem locus idem idcirco est dictus , quod sex sedilibus circa dispositis ornaretur . Ex enim apud Græcos sex, edra,sedes exprimitur$ unde cathedra , & Italica hincderivata vox, Venetis In* subribusque communis Carega pro sediii , manavit, In hacExsedra Tiburtina, quæadPronaon fiiit, & prope Porticum , pone Scænam , jus dixisse Au- gustum Gæfarem frequenter , non immerito existi- maverim , in Porticibus templi Herculis ; qua- rum pars & ipsa censeri potuit . quod in ejus vi ta Svetonius testificatur . Præcipue , cum Exsedra non absimili figura fuerit ab Judiciorum proprio loco , quern Tribunal dixere . quod semicirculare_» fuisse non dubitamus , ex sacrorum Christiano- rum apicum ita figuratorum exemplis adhuc ex- tantibus , quos , ex Latino Tribunal! , appellamus tribune . Ampbitheatrum v ero fuisse Tibure , nos docet lapis alter: quern fe vidisse retulit Justus Lipfius, dum Tiburtina vetera monumenta relegeret præ- sens j quemque quamvis mutilum , adhuc tamen_j satis loquacem, & Amphitheatrum Tiburtinum nobis prodentem lie retulit , 14. I &f£JV/'f* cv- ■ 104 V ETUS LATIUM PROFANUM . CVRATORIS M VNERIS PVBLICI gladiator; i n. qvot is tempore MHONOR V CVRARVMQVŒ SVARVM PLENLSSIMO MVNIFICENTIÆ STVDIO VOLVPTATIBVS ET VTILITAT1BVS POPVLI PLVRIMA CONTVLERIT LVDUM ETIAM GLADIATORIVM ET SPOLIAR. SOLO EMPTO SVA PECVNIA * ' EXTRVCTVM PVBLICE OBTVLERIT. Hie e nim vero disertis verbis significatur a, vi- ro liberali , cujus nomen , & alias etiam, præter hie exhibitam , dignitates , temporis edacitas nobis invidit , significatur , inquam , disertis verbis , Ludum h. e. Gymnasium, Ædes , in quibus alerentur, educarentur,exercerentur , Gladiatores , ædifica- tum fuisse , & Spoliarium , nempe locum , ubi spo- liarentur $ quandoquidem nudi, vel seminudi , cer- tabant . Rursum vir idem , qui hæc extruxerat, so lo empto sua pecunia , & publice obtulerat , Cura tor dicitur tertia vice Muneris Publici Gladiatorii , scilicet, Ædilis, ad quern certamina Gladiatoria_» edere publice , & in amphitheatrum producere pertinebat, Quæ Munera dici consueverunt , eo quod gratis Populo spectanda , doni loco , exhi- berentur . Fuisse itaque Tibure Amphitheatrum , bene colligimus quandoquidem publica Gladia- torum munera in amphitheatris edi ferme consue- vere. Quod &Romæ, & inAlbano, & Capuae, & Puteolis , Veronæ item , Patavii , & ne longius anostro Latio excurramus , Tusculi , Lanuvii , Ve il tris, LIBER X VIII. CAPUT Ut 105 litris , a libi , factitatum , non obscura Amphithea* trorum quae adhuc extant vestigia & monumcnta satis superque testificantur . Quicquid nuperrimus auctor , ceteroquin eruditus , in contrarium seri- pserit , asserens nullibi vestigia Amphitheatri exta- re , præterquam Romae , ac Veronæ. cujus senten- tiam falsam omnino , nos , oculorum ipsorum fidi£ simo testimonioy deprendimus . Tiburtinum vero Amphithearum eo loco surrexisse memorant , ubi a Pio Secundo Romano Pontifice Arx Tiburtina.* constructa suit. Ibi enim in fornice antiquistimo ædi- ficii , amphitheatri speciem referentis , extabat la pis , quern Grutherus , tamquam in eo aedificio amphitheatrali repertum , refert his notis .if. jf p^ io4o L. N ONIVS L. F. PANSA flfl VI RI DE wurth* wfi. TVLL. T VLLIVS TVL. F. c S ««MM.ii* Urbis a ppositum ab Friderico Aheneobarbo . Cum Vetus Tibur , & supinurn , tt pronum idcirco appel- latum fuerit a priscis Scriptoribus , quia in Clivo extructum erat , & pronum, supinurn, ac pendu lum , procul aspickntibus apparebat . Fuerunt i gitur Tibure priscis temporibus hi Magistrates & hæc Collegia . Senatus , Dictator , Consul , Prcjtor , Decuriones , Duumviri , Juris. dicundi , Quatuorviri , Seviri Augustaies . Augu- stalium , Decurionum , Sacerdotum , Magistrorum Quinquennalium Collegium . Sodalium Hadria- nalium , Sodalium Antoninianorum, Sodalium V e- rianorum , Herculaniorum , Sall^rum . Ædiles , Praefecti Alimentorum , Viginti Viri Monetales , Curatores Viarum , Curatores Fani Kercuiis Vi« ctoris , Curatores Operum Publicor im , Curato- ' * res Municipii , Patroni Municipii , Advocatus Fi- sci , Curator Muneris Publici Gladiatorii , Curato res Pecuniae Publicae, Quaestores , Quaestores ab Ærario Saturni , Caplatores . Praefecti Quiflsquen- nales Saliorum , Praefectus Rivi Superni . Collegia Fabrum , Centonariorum , Dendrophororum ; qui- bus, &Aurificnrn, & Cisiariorum, & Jumenta- riorum mox adjungemus . Quae omnia extitisse, clamant Litterati Lapides , autjam hue adducti, aut in subsequentibus adducendi . De Collegio Au- rificum ita loquitur Lapis Tibure effosus apud Ma- nutiura . FOV- UBER X VIII. CAPUT III. 107 FOVRIVS A . F 17. 17. A M anut. SELEVCVS MAG. QVINQ^ 1 Qregrtflt, f.pi. 1 CONLEGI AVRIFICVM De C ollegiis Jumentariorum & Cisiariorum lapis alter apud Fabrettum % in quo T. Claudius Zofimus & Plautia Zosimc , sepulcrurr alienantes heredes , si qui ausi fuissent , ita damnabant . ^ It. /»/,,,>,. DAMNAS E STO COLLEGIO JVMENTARIORVM Pm.u**ft. qvod e st in cisiariis tibvrtinis hercvlis ' ' sextertiaTmn Puta , Q uinquaginta Millia Nummorum , vel mitius multo Quinquaginta Muliatitia Nummorum . His o mnibus Tiburtium Magistratibus adde Censor es,quo$ nominavit lapis a Fabretto recensitus, Barberinis e schedis descriptus 5 inquibus extitissc is olim Tibure dicitur , in vico vulgo Coccerino j tcr- que ipsiflimas easdem notas , quas hue atteximus , exhibuisse affirmatur . 1* TVL. T VUIVS . TVL. F. P. SERTORIVS P. F. M""' CENSORES Certe T ullius Tullius Tullii Hlius inter Quatuor viros Ædilicios Tibure numeratur alio in lapide_* modo hie a nobis descripto. Quod etiam non mi nimum praesenti pondus adjiciat. O 2 C A* io8 V ETUS LATIUM PROFANUM , CAPUT I V, De V eterum Tihurtium Templis ac Religionibus , & de Templo Herculis fingulariter . Uod M agno Gentium Doctori,& Ter- rarum Orbis Magistro Paullo Athenis versanti novimus contigisse , ut dole- ret quammaxime , & incitaretur fpi* ritus ejus i. in ipfo , quemadmodum_* Sacræ Litterae testificantur , fuperstitiofo simuia- crorum profanorum cultui videns ubique deditam Civitatem . id & mini contigisse prositeor Tibur- tium vetera Monumenta coram singula relegenti , in quibus hanc urbem non modo deditam , verum mancipatam , & consecratam penitus profanis su- perstitionibus , & diis non diis , totam , antiquitus fiiisse , perspiciebam . Lumen tamen Veræ Religio- nis eamdem accepisse , neque serius omnino , post- modum gratulabar , inclytis Christianæ Pidei , da- tis cervicibus , assertoribus plurimis illustrissimam . De profanis itaque Tiburtium templis ac religioni- bus plurima nobis dicenda suppetunt S quæ jam ex ordine cuncta exequemur . Atque omnium quidem Vetustissimus deorum , cultus Tibure videtur Sa- turnus fuisse ; quippe qui a primis harum Sedium Colonis Aboriginibus & Sicanis coli ceperit. Ja- num quidem etiam ante Saturnum iidem forte , ceu numen fuerint veneratii quern cum Noemo nonnui* li eumdem fecere , ex N a vis insigni, quodhabuit * ' " pro LIBER X VIII. CAPUT IV. to* proprium . v erum de ejus cultu Tibure cum pecu- liare nihil invenerim s ab Saturno narrationis exor- dium sumcndum suit. Hunc Æde, feu Templo cul- tum,&aris, Tibure, dubitare nos minime sinunt Antiqui Lapides . alter quidem adhuc ibidem ex- tans in MonteTlagula, qui est ultra Anienem extra Urbem , ubi Olivetanorum Tatrum , quos appellant , Ædes visuntur , exiguumque templum Deo Opti mo Maximo in honorem Beatislimi Michaelis Coe* lestis Militiæ Spirituum Principis dedicatum extat. vulgo Sant'Angelo inTiaola. In hoc enim Templo , sinistrorsum exteriori janua intrantibus , marmo- reus antiquislimus cippus occurrit , quern non semel vidimus ac recensuimus , hasce notas exhibentem : h.. v v. s. c. ivlivs . c. F. PAL. R VFVS TRIB. MILITVM . BIS FANI . CVRATOR AB A ERARIO . SATVRNI Primas e nim hujus lapidis notas legere nonnullis placuit Hoc Votum vomit Saturno . quas , quamquam melius mecum interpreteris Eerculi ViftoH Votum Sohit , ut in aliis Tiburtibus hujusmodi cippis legi- tur i adhuc tamen marmor de Saturno diserte men- tionem facit 5 exhibens nobis Cajum Julium Ru- fum, Caii Filium 3 e Palatina Tribu , Tribunum Mi- litum , bis Fani Curatorem 9 Virum Quaestorium 1 1 6 V BJUS LATIUM PROFANUM . Ab Æ ranio Saturn: . Ut enim concesserim , Curato- rem hun^ fuhTL F~ni Herculis 5 quod tamen &de Saturni Fano possis interpretari j certe nihilominus ab Æraric Saturni , quod in Saturni Fano consue- vit conlocari , Cajus Julius suit , Attamen , ut ve- rum fatear $ munus istud Vtri Quœstorii ab Ærario Saturni , potuit Julius gessisse Romae , ubi Ærarium Romanum Saturni templo proxime ædifkatum , scimus , ad Capitolii radices & Viminaiis , ubi nunc dicitur Chiesa di Santo Adriano , haud procul ab loco T Anode' Tantani &laNujiztate!la } ubi adhuc ma- gnificentislime murorum , secto , quadrato , & acu- to lapide corfstructorum pars magna superstes est, cujusnam tamen Veteris Ædificii , incertum , Sicuti enim de Tribunatu Militum certe Romæ gesto ab Cajo Julio hie est sermo; ita & de Quæstura ab Æra rio Saturni Romana , non Tiburti , possemus inter- pretari . Tibure nihilominus servari consuevisse the- sauros sacrae pecuniae didicimus . quamvis autem hi memorentur collocati in Herculis Fano ; non du- bitamus , ibidem templum Saturni , vel ceilam ex- titiste i in qua potislimum sacrae hae pecuniae conde- rentur , more Romano j quern tamen ab Latinis ac- ceperint ipsi Romani , ut Saturno benemerenti La- tiaorum deo commendatæ essent . Hæ autem pecu niae , turn sacrae turn publicæ fuerunt . Sacræ qui- dem , quae de collata a populis stipe in sacrorum-* usum, &solutis ex votis congregabantur i quasin usus pariter templorum & religionum insumere par LIBE* X VIII. CAPUT ±V rn par e rat . Publicæ vero , quæ de vcctigaiit uS , por- toriis , tributis , fiscique omni reliquo provelitu ob- venirent . Cui Publicæ Pecuniæ Curators apposi* tos viros Clarislimcs T:r?ure , nos docet lapL L.Cel- lii , qui hujusmodi Curator inscribitur. Privr*d quo- que non raro suas , depositi loco , & tutarr.inis, apud tcmpla , maxime vero Saturni juxta Publicarum Ærarium , condebant ; ut ex Aulularia Plauti , ut cetera omittam exempla , satis constat . ubi Euclio avarissimus senex in Fidei Fano deponens & occul- tans aulam , idest ollam , plenam auri optimi $ re- præfentatur . Cum itaque & Ærarii Saturni in Ti- burtino allato lapide mentio sit ; & in altero Cura- toris Pecuniæ Publicæ s probabile fit , templum Sa turni fuisse Tibure > cui ædificatum hæreret Æra rium . Quod fdsse antiquissimum , ac Jprimum fer ine omnium, inde probabilius existimatur } quia_» Saturnus Latinorum deus antiquislimus est habitus ; & illi tempia , ab priscis usque temporibus , & Latii Colonis, per oppida passim fuerunt excitata* quem- admodum nostra hæc Cortmentaria ■ ercurrenti , nulio negotio , patebit . 2- namque ait Maro : bTrimus a athereo Qood & O v idius , ex Jani persona ^confirmavit : Uae 1 i * V ETUS L ATIUM PROFANUM . # * &u Hac ego Saturnum memini 3>tellure receptum. Cœlitibus r egnis ab Jove pulsus erat . Inde diu Gemi man fit Saturnia nomen : Dicla quoque est Latium terra , latente deo . Et ante utrumque prætulerat Ennius facem suam , 4. Annauunu sic breviter * Saturnius i lli Nomen erat . de quo Latium Saturnia terra . Ex quibus Prudentius adversus Symmachum hæc de Saturno meminit , caussas , ob quas a Latinis ma- xime cultus suit , enumerans : Num m elius Saturnus avos rexijfe Latinos Creditur, Ediclis qui talibus informavit Agreftes animos , h barbara cor da virorum \ Sum deus ; advenio fugiens . prabete Latebras Occultate fenem Nati feritate tyranni DejeSium folio : placet hie fugitivus £s exul Vt lateam : Gemi atque Loco Latium dabo nomen . Quibus Poetis omnibus consonat & Solinus Histori- cus, tamquam vulgatissimum hoc de Saturno fa- 1. jmt.htjKfif ctum ita prætereundo significans : $. Quis nefeit a Sa turno Latium atque Saturniam diclam ? Unde & Setini templum Saturno Profugo quondam dedicaverunt. & Saturnalia Decembri mense a Latinis agitata , Romani deinde suscepere . Quæ Tibure quammaxi- me viguisse , non dubitamus . Ceterum , cum hæc de Fabulosa Saturni Historia , cognitissima cetero- quin , in prima quoque ac secunda Operis hujusce Parte ubertim fuerint exposita , non erit , cur iisdem • LIBER X VIII. CAPUT IV. 113 in e nucleandis diutius immorer $ iliud tantum de Saturno additurus , quod cultum ilium templo cre- dimus fuiffe Tibure a primis Tiburtibus Colonis , eo loco , ubi deinde magnificentistimum Herculis templum suit excitatum . In quo & Saturno pecu- liariter dedicatam Cellam extitisse , verisimile est § in qua conderentur thesauri illi sacræ Pecuniæ, quos ' certoscimus in Herculis Fano Tibure servaricon- suevisse . Jam v ero, Veterum Tiburtium primarium Numen Hercules suit. Colebatur hie magnificentis- simo in Templo , quod a Catillo majore , ejusque_» filiis , Tiburto , Catillo , & Corace , modicis primo ædifieiis extructum , auctum deinde a Senatu Popu- loque Tiburte , restitutum quoque & exornatum , ] Voti suscepti ac soluti caussa , turn a Potentioribus Civibus , turn ab ipsis Romanis Imperatoribus , in ter Veteris Latii potissima ac celeberrima sacra Lo- ca semper computatum est . De illo Strabo sic me- minit: 6. Tlfcpx f*ir, jl*}Hp«*A«o*. Tibur quidem, uhi Her~ «• culaneum, scil. templum . Et Svetonius in Augu- sto : 7- Ex secejpbus prœcipue frequentarvit'maritima 9in- 7- **-r** fulafque Campania , aut proxima Vrbi oppida , Lanu- vium , Trœnefle , Tibur : ubi etiam inporticibus Herculis templi perfepejus dixit . Et Aulus Gellius : Tromit, in- quit , 8. e 'Bibliotheca Tiburti , qua tune in Herculis tern- s-ma. Am\ar. plo satis commode instruBa er at , Aristotelis librum . Ce- ' c" *' tera , quae mox afferentur . Juvenalis quoque ma* gnificentiam ejus ita descripsit . 9. f„„. r P Æ di- ii4 V ETUS LATIUM PROFANUM. JEdificator e r at Centronius , & modo curvo Littore Cajetœ , fumma nunc "tiburis arce Nunc Trœneftinis in mentibus aha parabat Culmina villarum Grœcis longeque petitis Marmoribus , vincens Fortunœ atque Herculis Ædem . Habcs hie Herculis templum. fuisse constituturn_, fumma Tiburis arce , Græcisque ac longe petitis marmoribus exornatum longe lateque conspicuum fuisse . cujus cum magnificentia Centronius certare voiuit in extructione viliæ suæ Tiburtinæ . Celebra- tum hoc templum reperimus a Scriptoribus quam- plurimis Græcis Latinisque . Græcisque Tiburinum sine addito , propter excellentiam appeliatum est . 10. Devrbib. Sic Stephanus Byzantinus, & ejus Breviator , i°. postquam u rbis Tiburis varias appellationes protu* lit , } 5 inquit 5 Ttfap'mov Ttfisvo; . in ea Tiburinium tem plum . Certe enim & alia fuerunt Tibure antiquitus deorum templa , neque infrequentia ilia quidem aut obfcuræ famæ attamen Herculeum sibi tanquam proprium Tiburtini cognomen vindicaverat . Ora- cuia in hoc templo , ductis sortibus , edita diserte meminit Statius Papinius in ditissimæ T. Manlii ».si*.M. i. Vopifci viliæ descriptione . 1 1. dum enim totus csset Lar"" 3' in ejus commendatione , adeo illam amœnam fuisse dixit , ut propinqua Latii numina invitare posset , antiquis defertis fedibus , licet & ipfis amoenis , ad Tiburtinum Manlii Vopifci amoenissimum incolen- dum . Aricinam , puta , Dianam , Lanuvinam Ju- nonem , & Prænestinas Fortunas forores , malam ac bo LIBER X VIII. CAPUT IV. n? bonam , s ortibus adeo celebres , atque templo . ait- que venturas Tibur eas Fortunas cum sortibus suis fuisse , ni in templo Herculis Tiburtino aliæ jam_* fortes editæ forent : Eti n templa darent alias Tyrinthia Sortes 5 Et T rœnestinœ poterant migrare Sorores . Templa enim Tyrinthia , quod sciunt omnes , sunt templa Herculea 5 cum Tyrinthius dictus sit Hercu les a Tyrintha urbe., in qua educatus . Innuens au- tem idem Papinius , Herculem tamquam Numen præsentislimum in Tiburtino suo templo mansisle solitum , cui Vopisci commendatislima Villa proxi- ma foret; addidit , dulcedine cantus Carminum Vopisci ipsius Poetæ , quæ in ea villa pangeret , al- lectos tractosque Tiburtes Faunos , atque ipsum Herculem , ea de templo suo exaudientem : Uinc t ua Tiburtes Faunos Chelys , ia. &juvat ipsum lt> I bid.v. 99- Alciden , d itlumque lyra majore Catillum , Alcides namque vel ab Alceo avo , vel melius a Græca voce alci 3 quæ virtutem , robur significat, Hercules suit appellatus . Tiburtes itaque a priscis usque Conditæ Urbis suæ temporibus toti Herculi fiierunt dedicati & ccnsecrati ita ut Hercules tute- lare numen , sive , ut expreflius Virgilius cecinit , Tutela Tiburis fuerit : u. I j. Virgin Ept Tutela ' Rjiodos eft beata solis neid- in aliquib Gades H erculis , wvidumque Tibur : ^>vT*" Qiiare & Hercules dictus est Tiburtinus , ut antiquus habet votivus Lapis , Tibure prostans , apud Sancti P 2 ( Vin- ut V ETUS LATIUM PROFANUM. Vincentii q uern tamen exesum modo , ac notis pe- ne deletis , integrum damus , acceptum ab Excri- ptoribus , qui nobis majores , ilium nondum defor- matum legerunt . HERCVLI T IBVRT VICT. ET CETERTS DIS PRAET. TIBVRT ■ L. MINICIVS NATALIS ~ C OS. AVGVR LEG. AVG. PR. PR PROVINCIAE MOESIAE INFER VOT. S : :: : eHis d caussis Tibur Eerculei cognomentum accepit adeo usitatum , atque usurpari solitum ab Scripto- ribus, acpræcipue Poetis, ut nil frequentius apud illos hac appellations cum de Tibure sermo est , no- •4. Lii»x.eitS. bis occurrat . Propertius : 14. eCurve t in Herculeum deportam ajfeda Tibur . I, . E fig.it. Lu Martialis is. Iturd a Hera/lei gelidas , qua Tiburis arces . it. Ef.w.t.4. & rurfiim 16. nTibur i Hetculeum migravit nigra Lycoris . 17. B p.liJii.7. Ac tertio 17* Venitn i Herculeos Colles . quid Tiburis alii Aura valet ? II. u t. 4. Silius : 18. Quofque s ub Hercukis taciturno flumine muris Tomifera ar-va cream -9 Anienicolœque Catilli . Sta LIBER X VIII. CAPUT IV. 117 Statius v ero in Hcrcule Surrentino , Tiburtinum_> Herculis templum inter clarissimas illi numini se- des annumeravit, ex ipsius Hercuiis persona lo- cutus : 19- *> ?• Nec m ihi plus Nemee , priscumve habitabitur Argos , Nec T iburna Domus , j'olisque cubilia Gades . Quibus omnibus consonat Svetonius, Tiburtinam urbem , tamquam Herculi sacram , vulgatisfima-. jam omnium fama, signisicans . ait enim in Caji Ca- ligulæ vita : 20. Cn. Lentulus Getulicus Tiburi genitum, g*p- *• feribit , ac nonnullis interjectis : Getulicum refellit Tli- nius , quasi mentitum per adulationem , ut ad laudes ju- venis gloriofique principis aliquid et jam ex urbe Herculi sacra sumeret . xPorro e non obscuris vestigiis ac monumentis adhuc Tibure extantibus , unanimi ferme consen- sione, Scriptores & Antiquarii existimaverunt , HerculisTemplum adeo magnificum ac celebratum, eo loco extruetum fuisse , ubi Christianis sæculis Deo Optimo Maximo Sacra Ædes extructa suit in honorem Sancti Laurentii Martyris , qui , Via Ti- burtina , primo ab Urbe Lapide , in Agro Verano Ciriacse pientissimæMatronæ , ejusdemque Marty ris Christi, sepultus, colitur ab Orbe Universe. Quod Tiburtinum Divi Laurentii Templum Pri- marium est , Tiburtiumque Sacrorum Antistitum & Collegii Sacerdotum Primariorum ( Canonicos di- cimus ) sedes . quemadmodum profanum Hercu- leum eo loco situm , Veteribus Tiburtibus , Pontifi cis n8 V ETUS LATIUM PROFANUM . cis f ive Regis sacrificulorum , Collcgiique Hcrcu- laneorum Sacerdotum fuerat . quæ Conversio plu- rimis in Christianis urbibus facta est. Antiquitus au- tem ea pars Civitatis summa suit cum superior re- liqua , ut jam sæpe monuimus , posterioribus sæcu- lis adjecta fuerit , ac muro circumdata. Unde bene *i. u tjr. 14. Juvenalis , 21, summa Tiburis arce collocatum Hercu- lis Tiburtini tern plum , significavit , Vestigia vero nobis hujus templi locum indicantia plures fuerunt Inscripti Lapides , in quibus Herculis , & Herculei Tempii,& Herculaneorum Sodalium mentio diserte habetur , ad Divi Laurentii , refossi 5 variis illi qui- dem ætatibus , præcipue tamen , Tiburtino Antisti- te Julio Roma Mediolanensi Cardinale , qui Divi Laurentii Templum Tibure jam vetustate corru- ptum a fundamentis restituit , nobili ea structura, quam cernimus . Primus horum Lapidum , qui in Diversorio Publico , ad Forum Ulmi , prope Divi lli^cr'uur' L aurentii , prostabat , sic legebatur . 22. m.%buru H ERCVLI SAXANO *<»''*• S ACRVM SER. S VLPITIVS TROPHIMVS AEDEM ZOTHECAM CVLINAM PECVNIA SVA A SOLO RESTITVIT IDEMQVE DEDICAVIT KD ECEMBRIS L. TVRPILIO DEXTRO M. MECIO RVFO COSS. EVTICHIVS SER. PERAGENDVM CVRAVIT . Quamvis a utem Consules hie nominentur , quibus hæc 1 LIBER X VIII. CAPUT IV. up hæc f acta fuerint,adhuc tamen Restitutionis hujusce ac novae Dedicationis Herculei Templi nos ætas la* tet . Cum L. Turpilius Dexter , M. Mecius Rufus Confutes in tota Consularium Fastorum serie nus- quam legantur . ex eo forsan, quod hi SuffcSit fuerint non Ordinani , quos fere Fastis infcribere mos suit . Itaque Servius Sulpitius Trophimus Æ&zm resti-* tuit Herculi Saxano, qui num idem fuerit cum Her- cule Tiburtino ambigi posset ; cum hie ferme Hercu* les Victor in Lapidibus appeiletur . Verum , si vim atque originem nominis Saxani introfpexerimus j eumdem cum Hercule Viclore ac proinde Tiburtino fuisse Saxanum , facile perfuadebimur . Ajunt enim heroicarum fabularum interpretes , de Pomponii Melæ auctoritate , Saxanum Herculem cognomi- natum $ ex quo ab Jove parente ad versus Gigantes pugnaturus , saxorum imbre impetrato, victor eva- serat . Ait enim Mela: In Gallia i^rbonenstlittus igno- bile est lapideum , mi vocant , in quo Herculem contra Antroclum & Bargiona Neptuni filios dimicamem , cum tela defect jj'ent 3,ab invocato Jove adjutum imbre lapi- dum , serum . Quidquid id est ( persequitur Kirche- rus ) 23. Locus hie in hanc usque diem fpectatur in- tf. Lm, u j# ter Arelate ac littus , ubi Rhodanus fefe in mare_j JJJ^** caj>- exonerat j hodieque vocatur La Grau fcil. Grando . Litterati quoque Herculeum Campum etiamnum vo- cant . quern & data opera , dum Arelate Massiliam, anno Sal.MDCXXXii.tranfirem,singulari animadver- sione lustra vi . Campus est lapidibus ita oppletus, ut vix iao V ETUS LATIUM PROFANUM . vix p edcm ponere liceat , sine aliis mox obviis lapi- dibus , non in cumulos congestis , fed veluti data opera , ad tria fere pafsuum millia disseminatisj qui nec terram omnino cooperiunt, nec ita invicem con- nexi funt ,quin in ovium caprarumque pafcua, thy- mo , origano , ferpyllo , quæ vacuis lapidum fpaciis e terra germinant , uberrima cedant . res vifu fane digna . utrum vero arte, an natura, cafuve hie Cam pus ejufmodi lapidibus tectus sit $ uti ab immemo- rabili tempore hifee semper Celebris suit, ita quoque caussa hue usque latuit . Hactenus Kircherius . En igitur quomodo Hercules Saxanus idem fuerit at- que Hercules Victor . Quamd a Saxei Imbris ab Jove impetrati per Herculem , fabulofam narrationem refpexisse vide- tur & Lapis alius,erutus pariter Tibure e ruderibus templi Herculis , in hæc verba . IOVI P RAESTITI HERCVLES VICTOR DICAVIT BLANDVS PR. RESTITV1T Extat a dhuc Lapis hie Tibure^ estque Ara grandis, ante Ædem Sanctæ Symphorofæ & Filiorum , in ipfa area publica . idemque Lapis averfus inferipta refert litteris humilioribus Christiana Monumenta templi Sancti Sabæ , quod suit Tibure non procul ab Æde Sancti Laurentii, ubi olim Templum Herculis. At Sancti Sabæ Ædes suit, ubi modo Furnus Publi- cus. qua diruta, & ad Sanctæ Symphorofæ PP. Soc. Jefu jussu Gregorii XIII. Summi Pontificis transla tis LIBER. X VIII. CAPUT IV. isr tis S acris Reliquiis , & supeliectile , una cum Fundi Midriani feu Vitriani proventibus ; ara quoque_j, marmorea , in qua Sacrarum Reliquiarum series incisa , translata suit ; & e regione Sanctæ Sympho- rofæ Templi , quamvis sub dio, collocata . Porro ad Hercuiei templi monimenta quod attinet, grandio- res iilæ litteræ in anteriore aræ hujus facie infcul- ptæ , Jovem Præstitem memorant , cui Hercules Victor & supplicaverat , & saxorum in hostes impe- trata pluvia , aram dicaverat . quam Blandus Præ tor , forte , Cajus Rubellius Blandus Tiburtinus & Civis & Prætor , vetustate dilapfam restituerat . Meminit Zappius in ruderibus Templi Herculis ad Divi Laurentii inventam ipsius Herculis statuam flexo poplite Jovi fupplicantis , sub qua forte alla- tus hue Lapis fuerit . Servius a utem Sulpicius Trophimus Herculi Saxano non modo Ædem restituisse dicitur , & de- dicasse j fed & Zothecam , & Culinam a solo extruxif- fe . Fuit autem Zothtca septum , ubi animalia ad ve- nationes , five victimæ ad facrificia nutrirentur ; sic dicta a Græca voce z*w , quæ animal significat. Cum enim incredibilis victimarum , ab voti reis populis vis mactari foleret in hoc Herculis templo ; inde vi- fum fuit opportune factum, fi non procul ab ipfo Fa- no , Septum fuilset, in quo hæ alerenturj boves præ- cipue , qui in Herculis facrisicio potissima victima crantj ut ad manus semper essent , & inhospitum adventantijim , & sacrificare volentium commoda , Q.. p rom- in V ETUS LATIUM PROFANUM. promptioressorent.AddiditServiusSulpiciusetiam C ulinam t quæ sacrificiorum coquendis carnibus, at- que sacris epulis turn Sacerdotum , turn etiam_. Populo, præparandis , præsto elTet . Zotbecam aliqui, quasi Zetam aut Dietam interpretati sunt j quæ man- si o diurna , ac potistimum de tliermarum fervore per tubulos admisso vapore calida suit . Male tamen in allato Lapide hoc contorquere conati sunt $ cum Zotbeca,, non Zeta , satis nitide in eo legatur . Quan- doquidem vero ad Fani Herculis Tiburtini partes designandas j indicandamque stupendi Opcris stru- cturam devenimus ; ccteras hinc exequemur . Por- ticibus itaque cir-cumseptum iliud fuiue undique, colligitur$ turn ex Svetonio asierente H Augustum Cæsarem Tibure jus dixisse in Porticibus Templi Herculis turn ex allato Lapide , qui olim Tibure ad Sancti Silvcstri prostabat , ex vicinia erutus Her culis Fani a sic memorante : C. L VCTIVS L. F. AVL1AN. Q^. PLAVSVR1VS C. F. VARVS . L . VENTID1VS L. F. BASSVS C. OCTA VIVS C. F. GRAECHIN. lill VIRI FORTIOVS PEDVM CCLX ET EXSEDRAM ET PRONAON JTER ET PORTICVM PONE SCAENAM LONGAM PEDVM CXL S*. C Fa C» Hæ n amque Porticus , quas Senatus Consulto hi Quatuorviri fieri curarunt , circa templum Herculis suisse , turn locus , ubi lapis erutus , turn Trotiai mentio quod est atrium templi , nos dubitare mini- me sinunt. Quamquam longior ilia pedum ducento- rum LIBER X VIII. CAPUTIV. 113 rum s exaginta , ea videtur fuisse , quæ Villæ Mæ- cenatianæ , quæ deinde suit A ugusti , conjuncta , to- tum iter,de quo pariter mentio in hoc lapide,intege- bati quod ab ea villa ad Herculis usque templum in- terjacebat . Si enim intecta hæc itinera nunc quoque cernimus , non una in urbe , ad Magnatum commo- da j ac Romæ præcipue longissimum illud , quod ab Vaticanis Summorum PontificumÆdibus in Adria- nam usque munitam Molem extenditur 5 nil mirum profecto 9 quod Cæsaribus Orbis Terrarum Domi- nis , Augusto præsertim , hujusmgdi intecta itinera ac Porticibus exornata , propriis ab Ædibus , in Pu- blica usque Tribunalia, ac Templa, extruere , moris esset . Ceterum harum Porticuum non obscura ve stigia adparent adhuc Tibure ex Divi Laurentii Templo, ubi olim Herculis Fanum, in Viliam usque Mæcenatis , quæ nune Torta Oscura , & il Votano , tendentibus . fragmenta præcipue magrtorum forni- cum vetustiisimis muris adhærentia . Cum autem in summaVeteris 1 iburtinæ urbis parte, ut sæpius jam dictum est, ædificatum esset hoc Templumjhinc ingentibus fornicum ad hoc extructorum substru- ctionibusapparet ejus sustentata fuisse atque æquata area quæ adhuc ex Mæcenatis & Qumtilii Vari Villis optime spectantur , eum locum , prope Divi Laurentii , sustentantes , atque æquantes , qui dici- tur Tiazzœ dell' Olmo, & Gabella delta Farina, ubi cen tum ferme abhinc annis hæc Herculei Templi, ma- gnifica vel in ruinis , de Joannis Mariæ Zappii Ti- Q_2 b ur i24 V ETUS LATIUM PROFANUM . burtini S criptoris oculato testimonio vestigia exta- bant . In ipso antiquo Divi Laurentii Templo co lumnar triginta ex lapide Tiburtino excisae , quæ cum incendio five fortuito , five Gothorum hostium ut fama est , odio , excitato , cum corruptæ admo- dum & femustæ forent , ut muro integerentur , & continuarentur, ad operis foliditatem , jusserunt Ba silicas Sancli Laurentii Restitutores . Ingens quoque Porticus perdurabat fimilibus fuffulta columnis , in- genti medio fornice , qui Portæ vices explebat , la- pidea fascia 4 & coronide ingentis molis ornata. ■~ Operis Corinthii , ornatiffimi erant omnia , Colum- narum altitudo palmorum triginta . Porticus ingen- tes fornices quinque . In fummo templo Hemicy- clus five Tribunal , nobis Tribuna cum aræ ac simu- lacri Herculis flexo poplite fuppiicantis interiors adhuc medio sinu . proxime ostiolum five gurgu- stium, forte ad Sacerdotum dolos, ut, latentes, post fignum Herculis , voces ederent j quæ velut oracula ab ipfo fimulacro cdita , a mifero decepto popello petente excipiebantur . Hujusapicis, feu Tribunalis , aut facelli primarii , Herculanei pars magna fuperstat adhuc, ætate qua hæcfcribimus; vifiturque pone Sancti Laurentii Bafilicam . E re- gione templi , 4in area per tot fornicum fubstructio- nes aequata , ad ædcs Augustini de Advocatis , ait Zappius , affixum vidiife lapidem Servii Sulpicii Trophimi , qui Herculi Saxano Ædem restituerat , ac dedicaverat j Zothecam quoque & Culinam a so- LIBER X VIII. CAPUT IV. n$ lo e xtruxerat . erantque hae cedes Basilicaeproximæ, in Boream . Idemque vidit instratæ lapidibus anti- quis grandioribus , more Consularium , Viæ par- tern j quæ a Villa Mecoenatiana, recta , adTenv plum usque Sibyllæ nuncupatum tendebat . Quatn nos , Vahriam fuisse, certo certius existimamus. quæ Tiburtinæ continuata , ab Mecœnatis Villa , nunc Torta Oscura S recta ad id templum perducebat . & exin , juxta Anienem , sinistrorsum euntibus, in-. Marsos producebatur . De qua suo loco explicatius. Porro area hæc Herculei templi Borealis , æquata in longum suit 3 passus centum triginta . In hac , ad nostrorum usque Patrum memoriam , Ulmus suit: antiquissimis ab usque tempo ribus sata^quæ inincre- dibilem latitudinem atque opacitatem excreverat , una nemus $ & quægratas ociosis Civibus & Colo- nis per plura sæcula umbras hofpitaiiter præbuit . quæque , quamvis jamdiu exaruerit, excifaque sue- rit radicitus & extirpata , sine vestigiis $ nomen ta- men areæ reliquit Tiazza dell'Olmo . Ab hac arbore suspensam capiilis Beatislimam Matronam Civem nobiliflimam Tiburtinam & Christi Martyrem for- tissimam Symphorosam , ob assertam Christianam Fidem , vetusta est fama . De qua nos in Nostro , de eadem Sanctislima Heroina , Filiis , Viro ac Sociis Mar tyribus , peculiari bis jam edito Commentario, omnia exposuimus . Ab Occidentali vero Herculei Delubri parte vidit Zappius alterius areæ pavimen- tum , Tiburtino instratum lapide , basilice vere ac ma nS V ETUS LATIUM PROFANUM . magnificentissimc . S iquidem latiflimis fectis tabulis quadratis compactum crat . Huic adhærebant ex- celfæ ac prænobiles Ædes L. Nonii , ut ipse quidem ait Zappius , ex fide fbrsan antiqui lapidis , qui hoc dicebat $ harum altitudinem ipse dimensus , canna- rum viginti deprehendisse testificatur $ murorum la- titudine , five crastitie , palmorum sex , una cuai_* fornice hinc atque hinc , Portæ instar , munito 5 sur- sum deorsum quinque supra quinquaginta palmos exaltato . cujus exemplum Romæ Cardinalem Pa- cechum Hispanum ferunt fuisse imitatum , ad Ædes quas ad minorcm Tiberis Ripam , vulgo rB^ipetta , construxit . Supra Fornicem vero L. Nonii fascia in- gens , & coronis , eodem Tiburtino de lapide fuper- imposita , maximæmolis ; in qua Infcriptio ab ipso Zappio deferipta . Proxime has Ædes in domo Cæ- farii Gentilis extabant pavimenta musivi operis ac tessellati , quod & vermiculatum & fpicawm non mo- do dixerunt Veteres $ fed vermiculum quoque & (pi- cam , ut patet in lapide Mufei Rircheriani in Roma no Soc. Jefu Collegio . Repræfentabat pavimenti opus mira arte , excellentique structura avium per- multas verficoloribus pennis , illufu vario $ ac præ- cipue pavones oculatarum decus caudarum expli cates pulcherrime . quo loco Cæfarius vivum fon- tem induxerat, & exornaverat , ubiperæstatem cum amicis frigus gratissimum atque amocnisli- mum , teste ipfo Zappio iilorum uno , captare con- sueverat . Tern- LIBER X VIII. CAPUT1V. i*r Templi e jusdem Herculis Tibunini , Saxani f Victoris , juxta Veterum Scriptorum mentem , ve- stigiorum quoquc ac ruderum superstition ducttt compactam Orthographiam , ut appellant , five ima- ginem Kircherus dedit h- quam ut a vero minime absimilem , nos quoque, huic nostro Operi inserere , non prætermisimus . In ea vides rotundæ figuræFa- num duplici columnarum ac sinuum five eonchilio- rum ad continendas statuas, fenestris in superiore parte interjacentibus , ordine erectum . Supra se cundum Columnar , quemadmodum & supra pri- mum , fascia , quaepro bafi suit simul atquecoroni- de . Fornix exinde , & pinnaculum, nobis modo Cup- pola aut Cuppolino . cujus in fummo fastigio statua Her culis, stands, nudi , specie juvenis clavam dex- trum in humerum reclinatam tenentis , sinistrum ad latus læva manu protenfa . Totius Templi ima basis duplex latius excurrens aliquanto quam muri ; du- plicemque veluti gradum efficiens . Circa templum area latislima quadrata , quam celebratæ adeo ab Scriptoribus Porticus ambiunt undique . His in Bo- ream juncta Bibliotheca confpicitur -f ast e regione , in Meridiem , Ærarium . Utrumque Ædificium_, templo Herculis Tiburtini vere adhæsisse, Veterum Scriptorum testimonio docemur . a*. Nam de Bi- ll\*°c?6A"'e' bliotheca illustre est Auli Geilii hujuscemodi . In Ti- burie , inquit , rus concejeramus bominis amici divitis , ajjate anni flagrantijfimi 9ego %4j quidam alii œquales nob s cum vir bonus , ij Teripatetica dotlrina bene doSlus, <& Ariftotelis unice fludiofijjimus . is ipfos aquam multam ex diluta nime bibentes coercebat , feveriufque increpabat . Adhibebat nobis authoritates nobilium medicorum , & cum primis Arijiotelis , Thilofopbi rei omnis humanœ pe ril ijfimi t qui aquam nivalem frugibus fane <& arboribus fœcundam diceret a fed hominibus potu nimis infalubrem ejse $ tabemquetf morbos ,fenfim atque in diem longam , njifceribus infeminare , Hœc quidem ille ad nos prudenter ea y £> emanare . id autem 9 inquit , in ea levijfimum est , quod evaporatur ; manet autem quod eftgra'vius 6* fordi- diustr insalubrius $ atque id pulfu aeris verbcratum in modum coloremque Jpumx Candida oritur , Sed aliquan- turn quod est falubrius , difflari atque evaporari exnive indicium illudest , quod minor fit ilia , quœ ante fuerat , quam concrefceret . Hoc ubi legimus j placuit honorem do- clijjimo viro habere Ariftotcli . atque ita poftmodum ego bellum iy odium nivi indixi . Alii inducias cum ea rat p rius idem Gellius Noctium Atticarum Libro Nono , Capite quartodecimo Quinti Claudii Qua- drigarii Annales ex eadem Bibliothcca productos saepius in medium afferens , ac præcipue his verbist Memmimus <& in Tiburti Bibliotheca invenire nos in eo- dem Claudii Libro utrumque &c. Hæc Gellius de Bi bliotheca Tiburti depromta , quæ suit commode in- structa in Herculis Templo . quod idcirco ornatissi- mum ætate maxime Hadriani Cæsaris viguisle col- ligimus j cum Gellius vel Hadriano æqualis & sup- par , vel certe paullo minor vixisse constet . In hac Bibliotheca , ut in Palatina Apollinis Romæ mos suit , forte libri in membranis descripti , & convoluti bacillo , ( quern umbihcum dicebant , eo quod convo- lutis medius promineretextremitatibus,quas comua vocabant, humani umbilici instar medii extantisin corpore)forte,inquam, libri in Bibliotheca Herculea Tiburti suspensi ex plumbearum deauratarum arbo- rum ramis ac frondibus penduli stabant . Harum ar- borum unam Romæ vidisse Joannem Argolum vi- rum eruditislimum in Gymnafio Patavino olim Do- ctorem 26. rcfert Jacobus Philippus Tomasinus eru- , ditiflimus panter totius Antiquitatis mdagator , ntenoreilans alumnus , & Civis meus . Fume u- lamajebat Argolus plumbeam lauri specie, frondi bus olim deauratis , e quibus auri vestigia nondum omnia perierant $ erutam in Palatino monte in vi- nea Ronciana , qua parte vergit Paiatinus in Aven- tinum . quam tamen domini avaritiæ non subdu-- R c tam ijo V ETUS LATIUM PROFANUM . ctam t empori , postmodum Argolus conservatam volcns, igne conflatam , indoluit. Congruit certc refossæ locus Bibliothecæ Palatinæ Apollinis , ab Augusto prope ejus numinis templum copiosiffime instructæ, in quam clarissimorum Scriptorum , Poe- tarum præsertim , Libri & Imago cujusque , publi- co Augufli honorificentislimo decfeto , defereban- tur. De qua turn Svetonius , turn alii meminere j »7. turn vero Horatius 27. Quid m ihi Celjits agit ? monitus multumque monendus Trivatas ut quœrat opes , nec tangere cunt Scripta , Talatinus quœcumque recepit Apollo , i*Nf * f forte fuas Tepetitum venerit olim Grex avium plumas , moveat Cornicula risum Furtivis nudata coloribus . Et de Fannio locutus , cujus Augustus tamquam ex- cellcntiisimi Poetæ , scripta omnia , & capias atque imaginem , in Palatinam Apollinis Bibliothecam " jusserat deportari , inquit , irrisorie tamen quodam- modo , tamquam immerito factum id fuisset, & >% j4//M/.i. tnagis fortuna comite , quam duce virtute ; as. Beatus F annius $ ultro D-elatis capfis & imagine* Denique ipsum allocutus Augustum celeberrima il- lA % la Epistola a?. Cum tot sujlifieas & tanta negocia solus $ atque precatus ut non tantum Tragædis atque Co- mœdis Poetis faveret , ac daret operam ; veruni^ . Satyrarum quoque , Epistolarum , & aliorum Gar- minum , quæ extra fccenam recitarentur , Scripto ri- LIBER X VIII, CAPUTIV, m ribus , s ic infit , de Palatina Apollinis Bibliotheca : Verum age , ts his , qui fe Leflori credere malunt , Quam Jpeclatoris faftidia ferre fuperbi , Curam redde brevem j fi munus Apolline digrtum Vis compkre libris , ti vatibus addere calcar t Vt studio majore petant Helicona virentem . Jam præter Tiburtem in Tcmplo Herculis , & Palatinam Romae , ad Apollinis $ celebres quoque fiiere Bibiiothecae Veterum Romanorum in tem- plis , Vespasiani ad tempi um Pacisj Ulpia sive Tra- jani , ad ejus Forum , in Basilica pariter Ulpia ab Ulpio ipso Trajano , cui erat dedicata , sic dicta j Capitolina, ad Jovis$ aliaeque per Latium. ut Orien- tales , quæ plurimae fane occurrerent , omittamus . Qui mos apud celebriora templa Bibliothecas in* struendi , Christianis quoque saecuiis perduravit , Unde rursus , Oriental] bus omissis , Romae est Va- ticana ad Divi Petrij Venetiis Publica ad Divi Mar ti 5 Senis ad Beatae Mariae Templum in ea urbe_, princeps j & reliquae , Ceterum Bibliothecam Ti burtem vel aedificasse primum & instruxisse libris , vel certe auxisse plurimum & exornasse crediderim Mecoenatem eoque auctore atque impulsore , Au- gustum ipsum , instar Paiatinæ Apollinis Romae Græcae ac Latinae , Inque Tiburte nostra , quem- admodum postea Gcllius cum amicis doctislimis , sic aureo Augusti sæculo , Mecoenatem , ipsumque interdum Cæsarem cum amicislimis Poetis , Virgi- lio, Quintilio Varo , Asinio Pollione. Horatio, R 2 T uc i32 V ETUS LATIUM PROFANUM. Tucca,Vario, P ropertio, Tibullo, &antequam exularet , Ovidio , ceterisque elegantissimis , persæ- pe fuisse versatum . quorum Libri & Imagines earn exornaverint . Hadrianum quoque novis iibris Ti- burtcm ipsam Bibliothccam auxisse existimo * præ- cipue vero Philosophicis . Litterarum enimillum_. amatorem , & litteratorum , maxime vero Philoso- phorum patronum fuisse novimus . Tibure autem, & in Tiburte versari soiitum in magnificentissima , instar vastitfirni oppidi , Villa exædificata . Atque hæc quidem de Bibliotheca Tiburti, quae in Templo Herculis suit. De Æ rario vero,cujus ædificium e regione Bi- bliothecæ exhibet Herculei Templi Imago Kirche- m. L7b* i. bj. riana , illustre est testimonium Appiani . 30. Cæsar e i* $anj5 ptcunias accipiebat mutuo , promittens fe redditu- rum cum fœnore : e Capitolio , Antio 3 Lanunio , Hemore, ac Tibure $ in ambus oppidis hodie quoque funt pretioji thesauri facrœ ptcuniœ, . Quemadmodum igitur sacrae Pecuniae Æraria erant , Romæ in templo Jovis Ca- pitolini , & Saturni ; Antii in templo Fortunæ An- tiatis j Lanuvii in templo Junonis Sospitæ Lanuvi- næ j Nemore in templo Dianæ A ricinæ Nemoren- sis : ita pariter Ærarium suit pretiosum sacræ pecu niæ Tibure in Templo Herculis Saxani , Victoris, Invicti , Tiburtini . Profecto i ntus Delubrum ipsum & FanumHer- culeum insculptas , pretiofis marmoribus Græcis longeque petitis , ab peritislimis auctoribus , Her- cu LIBER X VIII. CAPUT IV. i3j culis f uisse res gestas , quis dubitet ? quas deinde non temporis tantum edacitas omnia consumentis ac de- voranris , verum Christiana po tissimum Religio ac Pietas Primævorum Fidelium , profanorum numi- num impiam superstitionem summopere detestata , & totis viribus conata funditus eruere , atque ex- tinguere, corruperit, confregerit, comminuerit, contriverit , dislipaverit . Præcipue quando, purga- to omni profano cultu , Fanum hoc idem ad Chri stians: Sacræ Ædis usum , & Sancti Laurentii Bast- licam transferre voluit . Quamquam vcro , quæ de Herculis famosis laboribus Fabulæ prodiderunt, nothlima sint ; hie tamen ilia cursim brevissime at- ringere , ut , quibus Tiburtinum Herculis Fanum ornamentis esset insigne ,possimus cognoscere , op- portunislimum judico . Fuit itaque Hercules Heros Thebanus , eaque de caussa ab Catillo , & Filiis Ti- burtinæ urbis Conditoribus coli cœptus , quia cum Thebanis illi consanguinitas erat. Siquidem Catillus major Amphiarai stlius Oeclei nepos perhibetur • Amphiaraus autem civilibus ac domesticis praeliis implicitus dum pugnaret ad Thebas, prodigialiter ab terræ motu atque hiatu cum curru fimul absor- ptus est . Porro Thebanus Hercules , qui & Tiburti- nus , filius habetur Jovis tertii { nam plures nume- rant) ex Alcumena uxore ji. Amphitruonis , ut r. Plautine loquar , nepos Akei , frater Iphicli . De ejusdem conceptu atque ortu puicherrima est Plauti Comoedia , titulo Ampbiiruo . Non solus autem Alc- me- 14 3 VETUS L ATIUM PROFANUM . menæ f ilius ita appellatus est , fed plures Hercules extitere, A Cicerone 3 a, sex numerantur. Primus Athenienfis , filius Jovis primi ex Lyfito , ille qui cum Apolline , de tripode j idest de arte divinandi certavit. Secundus Ægyptius , filius Nili, quern dicunt Phrygum Literas invenisse. Tertius indigena montis Idae in Troade , cui Inferiarum inventum tribuunt . Quartus Phœnix aut Lybicus , filius Jo- vis secundi ex Latonae sorore Asterie , qui coleba- tur a Tyriis, filiamque habuit,Carthaginem nomi ne . Quintus Indiae indigena , qui etiam Belus est ap pellatus, Sextus Argivus vel Thebanus, filius Jovis tertii ex Alcmena Amphytryonis uxore.Var- ?j. ExBtcc. £. ro 3 j. tres & quadraginta Hercules nominat: verum- d. tamen omnes qui robore praestiterunt , hoc nomine, abHercule A lcmenæ filio, appellatos fuisse , astir- , mat . Diodorus Siculus tres Hercules fuisse fcribit . Ceterum & si multi fuere Hercules , qui variis tem- poribus storuerunt , omnes heroica virtute , rerum- que gestarum magnitudine infignes j tamen , cum incertumsit, quibus temporibus finguli vixerint , quafque res quifque gesserit $ hinc factum , ut uni Thebano Herculi reliquorum omnium labores at- I que res gestae tribuerentur . De hoc itaque , qui & Tiburtinus noster suit , in fabulis est , Eurystheum_, Mycenarum regem Herculi imperitavisse , quod Junonis.fraude, Eurysteus, ante Herculem natus fuisset . Atque hoc ideo confictum dicunt, quia Her cules quamquam regno dignior quam Eurystheus , LIBER X VIII. CAPUT IV. 13? hilominus h uic fubditus suit . Juno etiamfcnur im- placabili odio Herculemodisse , quia ex Jovis con- jugis adulterio fuerat procreatus j illumque perde- re omnino cupiens , novos semper labores sugges* sisse Euryftheo s quibus Herculem objiceret, in eo- rum aliquo tandem aliquando periturum . quod u- men numquam evenit $ Hercule undique victoriam referente, ac potiiis immortali sibi undique parta fama , incolumi semper ab famosis ipsis Laboribus redeunte . usque adeo, ut prius Juno jubendo , quam Hercules laborando , defatigarentur . Her cules suit omnium Gigantum maximus,quippe qui, Solino auctore , ad septem pedum altitudinem per- venerat. Cujusmodi slaturae ac magnitudinis re- præsentasse ilium verisimile est , simulacrum aut si- gnum in ejus Tiburtino Delubro Aræ maximæ im- positum . Colosseamque pariter statuam fuisle , quae ilium eumdem in hoc ipsoTiburteFano referret,pin- naculi summo fastigio superimpositam , quælonge conspicua foret.Res fortiter & præclare ab eo gestæ, quas Labores Uerculis dicunt , plurimae circumferun- tur : celebriores tamen feruntur duodecim , Primo enira Aprum in Erymantho Arcadiæ monte omnia devastantem vivum cepit,& ad Eurystheum pertra- xit. ( scrpentes enim,quas infans adhuc in cunis prac* focasse dicitur celebriorum Laborum duodenarium numerum extra sunt)Secundo,Taurum,cuiNeptunus fu rorem immiserat, ut Cretam vastaret, edomuit,& si milker abduxit . Tertio , Leonem incredibilis ma gni- i j tf VETUS LATIUM PROFANUM . gnitudinis i n Nemea silva jugulavit , detractamque pellcm , spolium ejus tota vita pro insigni gestavit , Quarto , Hydram , aquatilem scilicet serpentem-. Draconem , septem habentem capita, clava occidit. Clava namque unice armatum ilium, Junonis & Eu- rysthei tyrannicis imperiis ita urgentibus , incessis- se , commemorant . quamquam ad Hydræ capita , ne rursum revivisccrent , igne quoque usum , torre obusto objecto , fabulantur . Quinto , Æripedem Cervam & aurcis cornibus in Maenalo Arcadiæ monte, cursu defatigatam comprehendit . Stym- phalidas , sexto , aves sagittis interfecit five , ut alii , ænei crepitaculi aut crotali sonitu , usque ad Aretiada insulam , in fugam egit . Septimo , ad In- feros cum descendisset , ut Theseum amicum inde educeret , Cerberum Canem, aditum prohibentem, ternis catenis vinctum , ad superos traxit . Augiæ stabulum perpurgatum tria miilia bourn capiens , Lyco fluvio iliuc immisso , Labor Herculis octavus suit . Nonus, Amazonas foeminas bellicosissimas de- bellasse . Aurea mala in Hesperidum Hortis , dra- cone custode interempto , abstulisse , decimus . Un- decimus autem Geryonem Hispaniæ regem, tricor- porem ideo dictum , quia tria regna haberet , bello devicisse . Duodecimo, tandem , Calpen & Abylam montes antea conjunctos , Oceano immisso mari in ter utrumque , divisit . Nec tamen cum Orbem ter- rarum eo usque peragrasset , ad Gaditanum scilicet Occanum , ulterius provehi est ausus . quare eodem LIBER X VIII. CAPUT IV. 137 loci i idemque montes ab illo tamquam Columnæ suæ peregrinationis fines constituti dicuntur j quæ proinde Columns Hercutis nominatæ fucrunt . & Ga- ditanum littus , tamquam ultimum , TotiusOrbis & extremus terminus ab Antiquis habitus . Unde Juvenalis : Omnibus i n tern's , quæ funt a Gadibus , usque 34. sat, w Auroram < k> Gangem , pauci dignofeere poffunt Ver a bona . Iis C olumnis imposuisse Herculem fabulantur , in- scriptum Non This Vltra . quod tamen Christopho- rus Columbus invicte revulfit 5 nec fabulose ille qui- dem . ejusque loco, si non litteris, at certe factis con- stituit Tlus Vltra . Ceterum , ob ultimum hunc La- borem , Gaditani Herculem maxime coluerunt j ita ut eorum urbs ilium tamquam Auctorem venera- retur , ejusque sub tutela vivere crederetur. unde illud jam hue adductum ex Virgilio : j*. . fy SSS'T Tutela R hodes est beata Solis , pi et eu.it • Gades H erculis , uvidumque Tibur. Talibus itaque sculpturis Herculeum Tiburtinum Delubrum exornatum undique , verisimile est } pi- cturis etiam eadem repræsentantibus. quemadmo- dum in hac eadem Latii regione factum , novimus , ex Plinio aliisque Scriptoribus , Ardeæ , in templo Junonis Reginæ, Lanuvii , in templo J unonis Sospi- tæ ; Antii , ac Præneste , in Templis Fortunarum , Antiatis , & Primigeniæ Prscnestinæ . Quemadmo- dum & alia Herculeæ vitæ gesta, vel musivo opere, S v el i38 V ETUS LATIUM PROFANUM. vel a naglypiho , ut vocant , tum in parietibus , tum in pavimento Fani ejufdem Tiburtini exhibica fuis- sc , veterum morem scientibus credibile lit . Scilicet Herculis nuptias in Græcia primum cum Megara fiiia Creontis rcgis Thebarum , deinde cum Deiani- ra Oenei Regis Ætoliæ $ in Italia cum Pallantia feu Dyna , five Lavinia Evandri regis Arcadum filia . Susceptos exquinquagintaThespii siliabus totidem silios. Foviorum five Fabiorum originem ex ipso Hercuie de Hyperborea puella . Congressus item in Lydia cum Omphale 5 in Græcia rursus cum Jole . Atque omnium præcipue Herculis mortem , quam tali pacto memorant contigisse . Cum enim Deiani- ra , maritum suum Joies amore detineri, rescivisset; ilii, durn in Oeta monte sacrificaturus esset, per Ly- cham servum sanguine Nessi Centauri misit ve- stem infectam j futurum rata { quod Ccntaurus , ab Hercuie sagitta transfixus & moriens , per dolum , ei persuaserat) utea ratione languentem inseviri amorem excitaret eumque ab aliis avulsum ad se unam revocaret. Induitigitur earn vestem Hercu les; ast ubi pervafu in ejus viscera veneni vis 5 in ra- biem versus, seise in accensarn pyram conjeck . Ante tamen philodletem socium adegit jurejurando, se_* nemini unquam mortem <& sepulcrum Herculis in- dicaturum . quod immortalitatis ac divinitatis fa- mam ut captaret , excogitavit. Huicque fideli siien- tio perpetuo servando , mercedem Herculeam pha- retnwti sagittis gravidam , Leraeae Hydræ felie ia- tin- LIBER X VIII. CAPUT IV. 13* tinctis , c onstituit . Quæ duplicis Tragædiæ M. An- næi Scnecae , quibus Titulus , alteri quidem Hercules Furens , alteri Hercules Oeteus , uberrimum argumen- tum fuerunt. Successit autem Herculi votum; ut scilicet ab obitu statim pro Numine ab Gentibus pe- ne universis adoraretur. quamvis inter semideos potius , quam majorum gentium deos , eo quod ma- tre mortalrfuerat genitus, annumerari soleret. Hinc aræ , sacella , templa ubique terrarum eidem con- stituta . invocatusque tamquam fortitudinis , rei mi- litaris » longarumque ac difficilium peregrinatio- num fuseeptarum , patronus . Jurare praecipue per Herculem Priscis mos suit » Graecis atque Latinis . Græci enim frequentabant «J »V h'p**a«* . itaper Her culem } Latini vero Hercule , Mehercule , five contra- ctius Hercle 9 Mehercle . aut Medius Fidius , ut aliqui existimant alii enim , Medium Fidium diversum ab Hercule numen fuiste , putaverunt . Tiburtinis cer- te jurare per Herculem , familiarisiimum oiim fuis- se , credimus ac jurisjurandi formulam etsi ceteris communem , municipalinihilominus quodammbdo ac proprio jure iis usurpatam , Jam v ero , Herculis cultus in Tiburte Fano ab reliquorum minime abhorruit . Decumas enimilli offerebant 5 quod is putabatur bonorum exuberan- tium imminutione gaudere $ ut qui victu neque lau- to neque immodico usus fuisset . Reconditis eum- dem thesauris praeesse credebant . unde, & pretiosos sacræ pecuniæ thesauros in Templo suo Tiburtino S 2 c u- 1 i4o V ETUS LATIUM PROFANUM . custodjsse , d idicimus ex Appiano . Epulum sacrum in Eano de sacrificati tauri carnibus , aut arietis , ab Herculaneis Sacerdotibus sæpius exhibitum . Ad quod præcipue Parasiti assidebant -y qui idcirco Servi Herculis Teculiares dicebantur,Herculemque ipsi Nu- tricem inrvocabant j ut ex Plauto constat , & vetustis inscriptis Lapidibus consirmatur. Ad inveniendos quoque thesauros Herculeum numen suit invoca- tum . quod pulchre Horatius , & Persius significa- ;«. s«fr.*.i.t. verunt. Horatius : j<*. Si v eneror Jiultus nihil horum : 0 Ji angulus ilie Troximus accedat , qui nunc de format agellum ! 0 ji urnam argent i Fors qua mi hi monstret j ut ilU Thefauro in-vemo , qui mercenarius agrum Ilium ipsum mercatus aravit 9 di-ves , amico Hercuk . 57. s siyr.z. Persius autem acrius : 37. Ilia f ibi introrfum , # sub lingua immurmurat $ 0 , Ji Ebullit patrui præclarum ftmus \tf 0 , Ji Sub rajiro crepet argenti mihiseria 3 dextro Hercule ! Atheniensium v ulgus Herculi eapillos vovebat , ex Hesychio : eumdem morem forte imitati Tiburtes, Defensori , Inviicto , Pacifero , Comiti & Duci Mu- sarum , five Musageti , Viclori , Saxano aliisque ti- tulisdonato, supplicaverunt . Sed jam ipsos Lapi des Tibure inventos hue omnes legendos propona- mus. In quibusHerculaneorum Sacerdotum Colle gium Tiburtinum præcipue nominatur , & Curator Fa- « LIBER X VIII. CAPUT IV. i4i Fani H erculis Victoris . Quæ sacra munera summo in pretio atque honore habita , nec nisi per Optima- tes , aut Tiburtes aut etiam Romanos Gives , Equi- tes , atque Patricios , administrata fuisse , comperi- mus . Hos afferunt Franciscus Martius , Athanasius Kircherus, Joannes Zappius in Tiburtinis Historiis5 Gruterus magno Thesauro, Sponius in Miscellaneis, Fabrettus in Domesticis Inscriptionibus , aliiquej variantibus tamen lectionibus fere omnes . Quare n os , vel de ipsis Lapidibus , ubi copia suit, adhuc extantibus , describendas eas Inscription nes rati, id præstitimus$ vel verisimillimam om nium, ac sententiae bistoriæque, & vetustis moribus, congruentem magis lectionem prætulimus , atque protulimus . quod noverint omnes $ ne cui mirum accidat , si nostram ab aliis forte discrepantem Edi- tionem invenerit . Hos itaque inscriptos Lapides , dum Fani Herculis Tiburtini rudera refoderentur , ad Basilicæ Sancti Laurentii , eodem loco restituen- dæ , jacienda fundamina erutos fuisse , accepimus . I. ECALVIN A 38. 1. 3 THurtelim spud Temp turn M. SILLANI FIL Princepi • t x DELICIO MartioHifi.Tibt i I VNIAE S P. F. TYRANNIDI V XORI OPTIMAE C. ALBIVS . LIVILLAE L TYMECLVS ,HERC. AVGVST. Se* i4* V ETUS LATIUM PROFANUM . Sepulcro a ppofitus Lapis vidctur fiiisse. quamquam neque solitæ sepulcrales notæ D. m. Diis Manibus, ne- que vitae tempus , ut sæpe , expressa in eofuerint . 39' T ibure in P. M VMMIO P. F. GAL. SI 39. Dome SisiniiSt* ba/liani ex Mas' SENNAE R VTILIANO tit * ibiel» COS. AVGVRI . PROCOS PROVINCIAE ASIAE LEG. AVG. PR. MOESIAE SVPERIORIS PRAEF. ALIMENT. PER AEMILIAM PRAEF. AER. SATVRNI LEG. VI. VICT1UC. PRAETORI . TRIBVN. PL. QVAEST, TRIB. LEG. V. MACED. XVIRO STLITIB. IVDIC. PATRONO MVNICIPII CVR FANI H. V. SALIO HERCVLANIJ AVGVSTALES L D. S. C nempe s Publio Mummio Sisennœ Rutiliano Tublii Mum* fnii Filio e Tribu Galeria , Consult a Auguri 9 Trovinciœ AJiœ , Legato Augusti Trovinciœ Moesiœ Jupe- rioris , Trœsetlo Ærarii Saturni , Legionis sextœ ViSlricis TPrœtori , Tribuno Tlebis , Quœstori , Tribuno Legionis Qnintœ Macedonicæ , Decemviro Litibus °Judicandts , Tatrono Municipii Tiburtini , Curatori Fani Herculis Vi' Boris 9 Salio , Herculanii Augustaks jiatuam pofuerunt , t Cui collocanda circaTemplum Herculis Tiburtis Locus da- tus efi Senatus Consulto f ///. LIBER X VIII. CAPUT IV. *** in. C. S EXTILIVS 40. 40. T ibmre ad Sandi Antonini V. V. TIBVRTIVM facellum diruta LIB. E PHEBVS ex Mar tic. ibid. Et ex Fabrett. HERCVLANIVS Inserts t. f. 4jtf. AVGVSTALIS Notas v v. alii QuinqutnAr % alii melius, Virginum Vestalium . interpretati sunt . Tibure i npariete privatæ domus e regione_, Fontis vulgo del Trevio . nautilus tamen 41. 41* Ttbare ad Fontem T rim. I. V eK Martio ibid. .VR . .. C ...... AED. V RB. IV. VIR HERC.VG A TIBVR. PATRONO S. C. Scilicet- C ur ami , Ædili Vrbano , Quatuorviro 9 Her- culanio Augujlali% Tiburtes Tatrono statuam Senat us Cow sulto Tosuerum , In B asi ftatuæ Ægyptiæ sinistrae ad Basilicam Sandi Lauremii , Tibure 4*. B „ . x4*« E Mart," C. L AVINAE RVFINAE . . . IVS F. HERACLIAE B..... A ORDINE JI . . . . . AVCYSTAL 5ENATVS P OPVLVS& TIBVR5 Le- ?44 V ETUS LATIUM PROFANUM , Legendum e xistimaverim : Ab Ordine Herculaniorum Augujlalium . In H ortis Collegii Virginum Sanctæ Mariae Dc Angelis . VI. xAl> E Mart. ___ ibid.- T I CLAVDIO 43. SALVIANO H ERCVLANO AVG. GRATIS CREATO D VPLICARIO Refossusiterum e st Lapis , terra jam obrutus , An no salutis mdccxxxix. apparuitque error in recen- sione Martii , qui pro dvplicario , legerat : pvbli- cario , & pro t. ti. Ex quibus , Herculani Augu- stalis munus coemi consuevisse , coliigi posse vide- tur i ita ut , Gratis crearetur nemo , nisi ex benefi- cio ac privilegio . Quid autem sibi velit illud : Du- plicario viderint eruditiores nisi forte duplicibus , five ornamentis , five stipendiis ornatum fignifica- verit . In Æ de Sancti Angeli in Plagula , ubi vulgo Catulii Poetæ Villam sitam , ferunt , in cippo mar- moreo ; VI L s44- M Wu, H# v. V. S. 4*. recenjui a t de- s**f.* C . IVL1VS . C. F PAL. R VFVS TRIB. MILITVM . BIS FA- LIBER X VIII. CAPUTIV. 14? FANI . C VRATOR AB AERARIO SATVRNI Recensui n on semel præsens lapidem eodem adhuc extantem loco $ primasque ejus notas HerculfViclori Votum Solvit melius , quam Hoc Votum Vomit Saturno interpretandas puto. Et Cajum Julium RufumCaij Julii filium e Tribu Palatina bis Curatorem Fani Hcrculis , non Saturni , dici existimo . eas autem-* V. Vir Quæjlorius . In s acello , nunc diruto , Beatæ Virginis Dei- paræ olim La Madonna del Tajso , in Clivo Tiburti- 4f.x E Martio no extra Portam urbis , vulgo del Colle v. Hist. Tib. lib. %. tiT ap. Fabrett* Uitt I nscript.f.%41. V 1 IL cx M.S. Hoiste- nu • P. R VSTICELLVS SALTATOR H ER. VICT. M. Martius i n hoc lapide pofuit primas litteras d. m. quæ tamen utpote in votivo , non sepulcrali , veri- similius non fuerunt . Herculi Viclori Munus , feu Mo* numentum , interpretarer . JuxtatemplumDivi AndreæTibure parkers tu™arti" IX, C. A EMILIO C. F. FAB. ANTONIO EQVITI ROMANO Q. Q^. PATR0N0 MVNICIPII OMNIBVS HONORIBVS T H O- I 1 4 HONESTE P ERFVNCTO CVR. FANI HERC. VICT. PONT1FIC1 Ex q uo habes , Herculem Tiburtinum fere semper Vitloris titulum, perinde acproprium, sibi vindi- casse 5 Curatoresque ejus Fani viros fuisse honestissi- mos , utpote ex Ordine Romanorum Equitum ali- quando, eofdemque Pontifices simul quandoque_, fuisse , Unde Magistrates hujusce dignitas elucescit . x. HERCVLI T IBVRT. INVICTO COMITI ET CONSERVATORI DOMVS AVG, VI. VIR. AVG. M. AVRELIVS VERVS L. RVPIL1VS SECVNDVS C. TERENTIVS VARVS P. MVNATIVS GEMINVS T. MODERATVS FELIX C. IVL1VS HERMEROS P. P. Publius M unatius iste , qui inter Seviros Au- gustales quarto loco hie recensetur , Tiburtinus vi- detur fuisse , ex Munatia gente ; ex qua Munatius % c*y.£.i, Plancus , adquem Horatius 47- Seu te fulgentia Jignis Caflra tenem j feu denfa tenebit Tiburis umbra tut . De quo nos explicate infra , ubi de Familiis Tiburtibus, -carumque Claris Viris . Interea Munatius iste Ge- minus Sevir Augustalis , forte frater suit Juli Fiori t ad LIBER X VIII. CAPUT IV. 14? ad q uern Horatius non unam direxit Epistolam . Nam tertia libri primi , sic Florum alloquitur : Debes h oc etiam refcribere\ Ji tibi curœ , Quanta conveniat , Munatius : an male [arta Gratia nequicquam coit , & refcinditur \ at XL HERCVLI C OMITI CONSERVAT. SAC. M. CERRIVS M. F. PEDASVS LIBERTVS AVRELIANI AVG. PRAEFEC. KASTROR. PEDAS PRAED. toONVM DEDIT . Repertum h unc lapidem , Ligorius 4*. refers , 4,. MlM^ Tibure , prope Viam Valeriam . in quo , si genuina * ac germana ejus lectio est nobis exhibita , non unum est animadvertendum . In primis enim Pedasus Au- reliani Caesaris servus ab eo libertus factus , non Au« T z f t* -8 i 4 VETUS LATIUM PROFANUM . relianus , u t Libertorum nomina Patronorum assu- mentium mos , verum Cerrius inscribitur . Rursus dicitur Marci films contra Libertorum morem de patre ferme tacentium , utpote Servo . Idem Trœfe- 3us Castrorum nominatur ; in magnam profecto di gnitatem evectus a Patrono . Denique Tedajiamtm pr odium Tiburte Juxta Viam Valeriam , Herculi Tibur- tino Confervatori donum dedisse ; ac hujusce rei mo- nimentum Lapidem hunc consecrasse s quod Hercu les comes ejus bellicæ expeditionis fuisset , eumque ad reditum usque in patriam incolumem conservas- set . Porro , si lapidis non dubia est fides ex eo co- gnoscimus, Herculis cultum Tibure sub Aureliano quoque perdurasse . Tiburtem autem Pedasum ser- vum olim extitisse crediderim, sollertem illum,mul- tisque animi & corporis dotibus præditum dignum propterea , qui Aureliano Imperatori serviret , illi- que charus ac pretiosus , turn libertate , turn mili- taribus offieiis gravislimis , quale cum primis Præ- fectura Castrorum , turn denique prædiis donaretur. quorum unum Tedajianum dictum de heri Pedasi no mine, ab ipso dono datum Herculi fuerit . Quamvis enim servos Romani utplurimum bello captos habe- rent $ essentque sub Cæsaribus ferme Asiatici , Afri- cani, aut etiam Europei extra Italiam, multoque magis extra Latium habebant nihilominus Erga- stula & Gatastas , Familiasque servorum , a quibus per suburbana oppida constitutis ad opus vernulas Servos suscipiebant , iisdem in oppidis natos . Quod in- LIBER X VIII. CAPUTIV. i4i> inter c eteros testificatur Horatius , Tiburtitiorum , hoc est Tibure natorum , Servorum ingenia atque artes multum commendans , Epistola ad Julum Flo- rum Libri secundi altera : Flore , b ono claroque , fidelis amice Neroni ; Si quis forte roelit puerum tibi mendere natum Tibure , Quotes e jje decet , quos ardens purpura uestit . Tiburtinos auKm significare voluisle Servos Poe- tam , & illud suadere possit ; quod , eadem satyra , & invitatione ad convivium , habere se cum Tiburti agro commercia innuit . ait enim : Fercula m ine audi nullis ornata macellis . De Tiburti tie vent et pinguijfimus agro Hœdulus s & toto grege mollior , infeius herbœ , Nec dum ausus virgas humilis mordere salicli , Qui plus laBis habet , quam fanguinis : £f montani Ajparagi , pofito quos legit villica fufo , Nonne hædulus iste Tiburtinus tenerrimus atque pinguistimus ex illis videri potest , quos infra dicit Poeta desiderari ab Latino servo Pastoris duri filio , eodemque ingenui vultus puero , ingenuique pudo- ris ? Potuit enim facillime & hæduli Tiburtini , & pueri ministrantis coenam eadem esse patria j quem- admodum vini & pocillatoris ibidem nativum so- lum idem fuisse dicitur : Hie t ibi vinadabit diffufa in montibus illis A quibus tpse venit , quorum sub Venice lust : Namque una atque eadem vini patria atque miniftri est, Præcipue cum Tiburtinus ager ovium gregibus & caprarum pascendis semper fuerit opportunissimus . de quo Martialis servos simul commemorans altos Ef.s:i.7. in Ergastulis Tiburtinis so. At t ibi captivo famulus mittetur ab Istro , Qui Tiburtinas pajeere pojjit oves . Nunc quoque Tiburtinis in agris stabulantur oves ; nec LIBER X VIII. CAPUT IV. 151 nec a libi usquam fbrtassc caularum major copia . Ceterum a lius lapis , qui basis suit marmoreæ statuæ, fortasse Herculis, Tibure noviffime detectus in Hortis Collegii Soc. Jefu, Decumarum Herculi olim oblatarum meminit in hæc verba . XII. HERCVLEI C . ANTESTIVS CN F CENS . DECVMA F ACTA ITERVM DAT In q uo notandæ voces Herculei pro Herculi & Antcstius prov4/7///to.f.Munus item nobis Censoris proponitur, qui ColligendiSjsive Faciendis, ut ait lapis, Decumis, five Decimis, in Herculis honorem & Fani ornatum, præpositus erat . Quas ego collegisse Censores exi- stimo in ipso bonorum civilium peragendo Censu . Ex Decumis itaque secundo factis five collectis, An- testius iste donum dedit Herculi statuam . five , in gratiarum actionem , quod Decumas iterum felici- ter fecisset , de suo illam posuit . Gentem Antistiam five Antestiam inter Antiates & Gabinas origine Familias numeratam invenimus, Censor hie, de quo Lapis , forte Gabinus origine fuerit , cum Ga- biorum oppidum confine Tiburtibus fuilfe feiamus . Alium i tem Lapidem in Martiorum Ædibus latitantem Tibure Alexander Lesleus noster sic di- ligenter excripsit , in quo Magistrorum Hercula- neorum Curatorum Fani Herculis mentio sit : XUL i?2 V ETUS LATIUM PROFANUM. I.XI I FORTVNAE P RAETORIAE SACRVM L . MINVCIVS . NICEPHOR MAG. HERCVL. AVG CN. COPONIVS . EPAGATVS CVRATOR. PRIMI . D. S. P. CVLTORIBVS D. D Hunc a utem Lapidem erutum memorant ad Divi Laurentii Tibure una cum F ortunæ statua ex area Templi Herculis , Anno salutis mdcxl. ItemTibure a d Divi Petri fragmentum istud Leslcus idem excepit, ubi de Fano Herculis mentio. XIV. APP. I : ::::: : I :::::: : IROH. V :: : :: :: mi. VIR :::::: : ITERVM ::::::: SALIVS C : : ::: : TRIBVNVS :::::: FANI . HER : :::: : SVO . EX :: : : : : In q uo de Appio aliquo in Duplici Magistratu Qua- tuorviro , atque in altero bis , Salio forte Collino , Tribuno & Fani Herculis Curatore, qui de suo aedi- ficium aliquod extruxerit , sermo fuisse videtur . Ad H erculis quoqueTemplum & Cultum spe- ctasse videtur Lapis ingens , modo juxta Arcem Ti- burtinam ubi per Autumnum follem agitare du- dum Nobiles Sem. Rom. Convictores consueve- runt , in quo Pontifex sic nominatur . TA LIBER X VIII. CAPUT IV. 1*3 XV. TAMVLIVS . I P ONTVFEX Exfcripsit L esleus. XVI. PRO S ALVTE AVGVSTAE . , . . i vs l. r H.. V V. S Herculi V iStort Votum Sofoit j Martius interpretatur. qui in scalis ad Ædem Cappuccinorum quos appel lant , lectum a fe , Tibure , Lapidem memoriae pro- didit . Sed,& h oc fragmentum Anialutis mdccxxx viii. a me lectum Tibure in Ædibus Septimii Bulgarini Primarii Civis, de Templo Herculis locutum, veri- simile est . XVII. 1111111 D ECIMVS 1111111 RICVS HA 1111111 RTINVS HA 1111111 DOMVS DIVINAE 1111 111 NAE LARE 11111 STOS D D Ajebat B ulgarinus idem Lapidis repertor in alio ejusdem rragmento , quod statim ab effoslione male periit , se legisse p. flavius s p. f cam. & deinde se- cutas litteras decimus cum reliquis hie expositis . Quare de Viro aliquo , cujus nomen feu cognomen Decimus Spurii Filio e Cameria Tribu fermonem_. ibidem habitum conjectari congruum videtur , qui V H er- i4 $ VETUS LATIUM PROFANUM . Herculanius A ugustalis una cum Collega , cui co gnomen in ricvs desineret , & Tiburtinus patria es- set ; quorum uterque , aut certe alteruter Domus Divinœ , ipsius scilicet Templi Herculis Lare Custos foret . scilicet Ædituus Ædem Herculis servans , & prope iliam lare , five domo , habitans . Ara i tem votiva Herculi sacra cum simpulo ac patera refossa est Tibure ad Ferum Reginæ in ædi- bus Josephi Regnonii An. sal. mdccxxxix. litteris perpuicris & integris sic incisa . IXV I I. HERCVLI INVICTO P. LVCILIVS . P. F. OVF. S VCCES SOR. MEDIOLAN (WOT . VOTVM FECERAT . CENTVRIO P. P. SOL. L. M Dcscripsix e ipso Lapide præsens loco , ubi erutus * suerat . qui concameratas subtrucliones amplas ex- hibuit , cum Aquæductu satis amplo , & tessellato- rum pavimentorum vestigiis conspicuis . Lapidem autem translatum ex Templo Herculis , five ejus vicinia , minime dubitamus . Quamquam a utem in sequenti Lapide nulla^ Herculis fiat mentio $ cum tamen Tibure ad Divi Laurentii , ubi olim Herculis Templum , refofliis fuerit , hie ilium Herculanea inter monumenta re- firif,.p.Hfi.m cenlere , non abs re viium . si. XVIII. LIBER X VIII. CAPUTIV. 155 XVllL DIS M ANIBVS- L. SERVILI . GNOSTI . ET SERVILIAE . SOTERIDIS J SERVILIA . L. F. SECVND1LLA PATRONA . BENE . M. FECIT At i nsequens Hcrculanius omnino est . quern ipse descripsi Tibure in Domo Glariarum prope locum , ubi olim Herculis Templum , & fugientes corrosas- que litteras supple vi ex Martio Hist.Tiburt.l. 2.^64. xix. C. V IBIVS C. F. VEL PVBLILIANVS . SCR. PRAEF. C OH. IIII * TRACVM EQVITVM ALAB TRIBVNVS MILITVM E T S LEG. IIU. MACEDONICAE . ET LEGION. XXi RAPACIS , IN GERMANIA REVERSVS INDE HERCVLI INVICTO D. D Ibidem p rostabat alius pariter a me descriptus , quamquam sine ulla mentione Herculis , pulchris notis : xx. DIS M ANIBVS VALERIA ATHENAIS FECIT . MODIAE . T. F. PAVLINAE . F. k PIISSIMAE . ET . SIBI . SVIS . POSTERISQVE EORVM . V. ANN. XIII. M. XI. HVNC . LO CVM . VBI . ME . VIVA . DETERMINAVI . CVM V 2 A SCEN' i$6 V ETUS LATIUM PROFANUM. slc ASCENSV . G RADVM . VII. ET . CIPPIS . INSCRIPTIS VU. COLLIG. IN . CIRCVIT V . P. CCCXXX. ET . AB . IN TROITV . PORTAE . SVPERIORIS . DESCENSVS DEXTERIORIS . PARTE . VSQVE . AD . CIPPVM . III. C VM TABERNA . VIA . LATA . A . PARIETE . P.V. CEDERE. DEBE BIT . ET . PILAS . STRVCTILES II. VSQVE . AD . IANVAM SVPERIOREM . HYPANPELVS . HVIC . CEDAT . IN RI GORE . MACERIAE . ET . FVRCARVM . ET . ARA . IN . QVA nItem i marmorea columel- Apud L ollios quo- la eruta ex Agro Tiburtino que Tiburtinos eru- An.Salutis mdccxxxviii. & turn fragmentum ex a V. Cl. Paullo Columnar Agro Tiburte Tiburtino mihi communi- cata : e tteno ::: : : VICTORI : erc avg. aedis :: H ERCVL1 :IALESBIA.C0NIVGI SACRVM : : : m erenti C A P U T V . Be S ibylla Tiburtina , ejusque Cultu tf Oraculis , O s T H erculem , coluisse , ferunt , Ti- burtes Numen aliud sibi proprium ac peculiare , Sibyllam scilicet TiburtU nant, Civem suam ; cujus fama longe lateque per Universum Terrarum Or- bem , perque omnes aetates , Tiburtinum Nomen_j mirum in modum illustravit , & propagavit . Anti- quis- IIT X.. ! 1 LIBER X VIII. CAPUT V. 157 quislimum d e hac Tiburtina Sibylla testimonium nobis servavit ac protulit ex Varrotie Lactantius Firmianus : 1. M. Varro ( quo nemo unquam doSlior , ne uLibt l r/00? mint deos nonQ*oh} Sibyllas deccm numero fuijfe 5 eafque omnes enumeravit sub auSloribus , qui de Jingulis fcriptitaverunt . Trimam fuijfe de Terfis , cujus mentionem fecerit T^jcanor , qui res gestas Alexandri Macedonis fcripfn . Secundam Libyf fan? : cetera . & post reliquarum enumerationem , pergit ex Varrone Lactantius : Decimam Tiburtem , nomine Alhuneam , qua Tiburi colatur ut deajuxta ripas amnis Anienis : cujus in gurgite simulacrum ejus inven' turn effe dicitur , ten ens in manu Librum , cujus sacra Se nates in Capitolium tranjlulerit . Harum omnium Sibylla- rum carmina 6* feruntur *. c *f.xu tius . Quod idem confirmat in Libro de 2. Ira , ubi Varronis testimonio aliud Fenestellæ adjungit . Ex . ,, , quibus habes Sibyllam fuisse Tiburtem feu Tiburtinam nomine ' Albuneam . Earn Tibure cultam ut deam ; templo , scilicet , aris & facrificiis; idque Templum Tibure constitutum in ripis Amnis Anienis $ tam- que prope Gurgitem , feu Catarractam , ut Græri locuti funt , nobis modo la Cafcata , ut simulacrum ejufdem Sibyllæ Tiburtinæ in templo ejus colloca- tum , quacumque tandem ex caufla dilapfum , in imo Anienis Gurgite fdbfederit. Siquidem ex eo gurgite , inventum , extractum suit , Varronis te stimonio . Tenebat autem manu Librum $ scilicet oraculorum . Cujus, vel Sibyllæ vel Libri, immo & Sibyllæ & Libri; Sacra , h. e. Oracula , ritufque fa- crorum , ad expiandaprodigia , Senatus Romanus transtulit in Capkolium . Cum aliis nempe Sibylla- rum aliarum Libris & Tiburtinæ Librum , Senatus servari jussit 5 &inspici, ubi quid prodigii procu- randum contingeret . Non tamen sic inteilexerim , ut Simulacrum Sibyllæ in Anienis gurgite inven tum , tenens manu Librum , ilium ipfum tenuerit Librum Oraculorum Sibyllæ , five cui Oracula Si byllæ fuissent infcriptajcorruptus enim omnino fuif- set Liber hujufmodi tot annos jacens in gurgite: ve- rum a quod simulacrum illud marmoreum Sibyllæ Tiburtinæ in Anienis Gurgite inventum , manu te nuerit Librum parker marmoreum , qui archetypi & Chirographi Sibyllini Libri Oraculorum figuram re LIBER X VIIL CAPUTIV. *5p repræsentaret . C ujus archetypi atque Chirographi Sibyllini Libri Sacra Senatus transtulit in Capito* lium . immo transtulerat anteactis sæculis , priuf- quam simulacrum istud in Anienis amnis gurgitem dilaberetur. Ceterum nomen Sibyllæ Tiburtinae Suidas quoque diserte sicprodidit 3. a^«w rf T/£wpr/«, Atn4 JstMn ovouttrt A'\/2itvauat . Decima Tiburtia , nomine Albunea . Un- °f^m • . D* 1 t ^ O rdtulu Sibyl. deOnuphrius P anvinius in luo de Sibyllis Com- u»p mentario ita Lactantio ac Varroni subscripsit . Ea* dem r atio est de loco Decima Sibylla , quam Tiburtinam wocant , nomine Albuneam , qua Tibure , ut dea ad Anie nis ripas colebatur . Cujus ingurgite pmulacrum ejus in* Dentum ejje dicitur , tenens in manu Librum , cujus Sacra Senatus in Capitolium transtulit . Profecto Varronis te- , . _ stimonium d e Sibyllis decem, quod Lactantius pro- tulit suscepere atque amplexi sunt Scriptores vete- res quamplurimi Græci Latinique . qui proinde_j Decimam Tiburtinam , nomine Albuneam , Tibu re cultam ut deam , in Anienis ripis , omnes cogno- verunt. acpræsertim Ælianus, Servius & inter Christianos quoque Patres , Sancti Hieronymus & Isidorus ; cujirs hæc sunt verba : 4- Decima Tibur- 4. c»f. %. ub. ' J ~ 8 . dt Origin. tina , n omine Albunea . quorum omnium carmina ej- ftruntur : in quibus de T)eo Cs de Christo & Gentibus mul- ta scripfiffe , manifestijime comprobantur . Nemo igitur sanus dubitare jam poterit , ex Veterum Scripto- rum gravilsimorum audoritate traditum nobisfuis- fe , Tiburtinam Sibyllam nomine Albuneam exti- tUTe , ac Tibure cultam in Ripis Amnis Anienis . Quam- itfo V ETUS LATIUM PROFANUM . Quamquam a utem male quidam Sibyllam hancTi- burtinam Augusti ætate vixisse scripserint $ & Au- gusto ipsi per visum ostendisse Dei Filium Horni- nem factum $ cum longiffima Vaticiniorum serie , quæapudJoannemOpsopæum insuo deSibyllinis Oraculis Commentario circa finem leguntur : eo- rumque narratio Bedæ Venerabiii falso tribuitur : certum nihilominus est , Augusti ævo Sibyllam Al- buneam , quaejamdiu vivere desierat , Tibure in ri- pis Anienis templo cultam ut deam . De ilia eninu. . ejusque Domo feu Templo Horatius Augusti æqua- lis diserte sic meminit , Tiburtinæ Regionis amœni- tatem Sedibus aliis quibuscumque anteferens , vei * od. 7.x. i. amoenissimis : s. Me n ec tarn pattens Lacedemon , Nec tarn Lariffœ percujjit Campus opimœ t Quam Domus Alhuneœ refonantis , Et prœceps Anio , tt Tiburni Lucus , tf uda Mobilibus pomaria rivis . Ecce, ut Horatius, e Villa sua Tiburtina Trans Anienem , ( quæ unanimi omnium consensione fuis- se dicitur eo loco , ubi nunc Fratrum Minorum Ter- tii Ordinis , quos appellant , Ædes , & Templum Divo Antonio Patavino consecratum visitur . ) en inquam , ut ex hac Villa Horatius conspectu domus Albuneae jucundissimo fruebatur j quam resonan- tem dixit aptiffime : eo quod in ripis Anienis posi- ta , ubi colebatur ut Dea ipsa Albunea , præcipiti Anienarum aquarum , & Gurgitis lapsu a&iduo re LIBER X VIII. CAPUT V. 161 sonaret . Q uod respexisse Poetam , dubitare ipse ne- minem sivit , cum addidit tf prœceps Anio . Dicimus itaque , tot tantorumque adhibita testium , testimo- niorumque nube , illud Templum fuisse Tiburtinz Sibyllæ , in quo ut dea culta est Tibure , asserente_* Varrone , illud , inquam , ipfum quod nomen vetu- stissimum nondum amisit , diciturque ab immemo- rabili , ut ajunt , five post hominum memoriam , nunc quoque vulgo II Ttmpio della Sibilla. Quod quamquam dirutum atque corruptum ex parte , durat adhuc nihilominus exteriori figura & ex Villæ Horatianæ loco pulcherrimum adhuc appa- ret. Est autem inaltislima rupe constitutum, sub qua Anienis Gurges sese præcipitat asliduo fragore lapsuque $ in ea Tiburtinæ Urbis parte antiquissima, quae jamdiu Cafirum Vetus , priscis vero sæculis Sici- lio , five Siculetum est appellata . Extra urbem anti- quitus fuisse ferunt , ei tamen Summœnianum , ne- dum Suburbanum 3 ad quod ipfa Valeria Via directa fuerit 1 quemadmodum antiquo lapide instratæ par- tem vidisse fefe , Joannes Maria Zappius Tiburti- nus & Civis , & Antiquarius sellers testatus est . Ex cujus deferiptione, Tiburtinæ Sibyllæ Templum hu- jufmodi suit, estque adhuc in præfens potiori ex parte . Permultos supra fornices , plurefque conca- merationes ingens area æquata apparet rotunda , quadratis atque politis Tiburtinis faxis impofita, e quibus conficitur: coronidem in imo labro circum- quaque affabre elaboratam exhibens a extantem ab X i pfa i6i V ETUS LATIUM PROFANUM .* ipsa a rea, caque latiorem, parvulum ferme gra- dum.refercntem . quam tamen recentioribus occu- patam ædificiis vix ex parte videre nunc possis , in quamdam subterraneam vinariam ingressus cellam. Area vero five Basis tempii totius rotunda , magnæ molis fectis quadratisque perpolitis aptissimeque_j inter fe conjunctis Tiburtibus e saxis componitur. Huic viginti Columnarum eodem ex lapide striata- rum ædificium impofitum est, ordinis Corinthii ele- ganthTimi . tantoque artificio Columnae politæ sunt, atque elaborate ut quamvis nonnisi eTiburtino saxo excisæ revera sint $ plurimosnihilominusfalle- repotuerint, exislimantes, marmoreas illas , pre- tiosiori aliqua ex materia compactas . quod tamen falfitfimum esse liquido constat, continuo earum_, aliquam vel tantillum scalpentibusj quemadmodum nos quoque quotidianus ufus edocuit . Corinthia su per capitella , eodem ex lapide Zophorus , five fa scia excurrit , bourn five arietum capitibus distincta^ supra quam coronis atque fastigium . Intus tern- plum , Porta , atque Fenestræ duæ hinc atque hinc , Ita ut murus circuitum interiorem , atque exteriori Columnarum breviorem antiquitus complexus fue- rit . extra quern circuitus exterior , cujusdam velu- ti Porticus loco esset < Aræ vestigia in ipso interiori circuitu adparent, quam tamen Christianorum_. Tempii , Deiparæ Mariæ Virgini dedicati , vulgo Santa Maria ddla Rotunda , non Sibyllini ipfius anti- quilTimi vestigium , una cum picturis nondum om ni- LIBER X VIIL CAPUT V. i*j nino o bliteratis 'ipsam Deiparae Sanctorumque_j Christianorum effigiem repræscntantibus , certius existimaverim . Ceterum Sibyllini hujus Templi structura a peritisiimis Architectis , Daniele Vola* terrano,&Michaele Angelo Bonarota,tanti facta est, ut & exteriorem Vaticanæ Basilicæ murorum Cir- cuitum ,qua Vaticano Monte circumdatur , ad Ti- burtinae hujus rotundae areae exemplum fundave- rint . & , Paulio Tertio Summo Pontifice Farnesio Sedente , Farnesianae Ædes Romæ prope Circura Florae , Portis , Fenestris , Fascia , Coronide in atrio intus 9 juxta Tiburtina hæc exempla fuerint exor* natae, Sed j amhæc omnia , ex diligentiflima Atha- nasii Kircherii recensione ac dimensione repræscn- tata, juvat hie ob oculos ponere. Ait itaque Kirche- rius*. rerum hujusmodi sane peritiflimus , Tiburti nae Sibyllæ Templum ætatem Augusti perfectislima sua architectura referred quando, peritissimis ex universo Terrarum Orbe conductis Architectis , Augustus , Romam , quam lateritiam invenerat , marmoream effeeit. Quod factum existimatur ex eo , quod Augustus , de Tiburtinæ Sibyllæ oraculo, nasciturum ipso regnante Dei Filium ex Virgine , cognovisset . Non sic , ut ex ipso ore Sibyllæ oracu* lum exceperit , ut multi perperam existimarunt , & popello venditarunt i inque vulgus spargere hodie quoque non cessant : Sibylla enim Tiburtina , quo- cumque tandem sæculo vixerit ( nam in plurimas 14 6 VETUS LAT1UM PROFANUM . discordantes s ententias super hoc scinduntur aucto- res ) ccrte antiquior multo Augusti saeculo fuisse_, semper existimata est. Cum Varro Augusto major de ejus simulacro ac templo Tiburte tamquam de re pervetusta locutus fuerit. Ita igitur Augustus nasci- turum Dei Filium Hominem ex Virgine cognovis- se dicendus est , de Tiburtinæ Sibyllæ oraculo , ut , Sibyllinis consultis Libris , quos inter & Tiburtinæ Albuneæ Liber erat , ut de Varrone, Lactantio aliis- que Priscis Scriptoribus jammonuirmisj ex hujus præcipue oraculo , nasciturum Dei Filium Deum_» ipsum Hominem edidicerit. Unde novo cultu Sibyl- lam ipsam Tiburtem , tamquam Deo afflatam va- tem , coluerit ipse , & coli præceperit . Dilapsum itaque Templum , in quo , ut dca Tibure a Civibus suis colebatur Albunea , in ripis Anienis amnis , re- stitui voluit j novo pulcherrimo excitato ædificio . Cujus adhuc pars magna superstes est, hospitum ex omnibus terrisTibur eonvenientium eruditum spectaculum , atque gratissifnum . Cujus tales Rir- cherio dimensore diligentissimo , partes habentur . Totum T emplum figura rotunda Columnis striatis puicherrimis & Corinthia architectura ela* boratis : Columnæ a bacus five poderium Palm. 27. Craslities Columnarum palmos minut. 17. Intercoiumnare spatium palm. 6. minut. 34. Muri Craslities palmos sex. min. ?o. : Diameter Templi interioris palm. 36. minut. ?o. » C o LIBER X VIII. CAPUT V. %6f Columnae a ltitudo sine podio palm.30. Altitudo C apitelli palmos tres . min.24. Porta a ha palmos viginti septem . Portæ l atitudo palmorum duodecim . Spectatur & statua Sibyllæ Tiburtinæ inHortisAte- stinis Tiburtibus altitudinis palmorum septemde- cim ex Lydio lapide,caput habens capillisÆgyptia- co more in cirros contortis . in alia vero statua , ju- xta fe pucri statuam adjunctam habens , altitudinis palmorum octo j quam Tiburtini Tibur ipsum re- præsentare, alii Melicerten Leucotheæ filiumdi- ctitaverunt . Incerta omnia . Hactenus ferme Kir- cherus . Ceterum i d Templum, quod Sibyllæ, omnes, dedicatum fuisse , dicunt, & merito existimatur, Cluverius Tiburno sacrum fuisse credidit 5 timide alter , Vestæ , dubitavit . nasutiores aliqui recentio- res » nodum in scirpo semper quærentes , paratique semper negare quidquid tandem affirmaverint ce- teri , non templum idem , verum sepulcrum olim exti- tisse , asseclis suis, ac novas sectantibus inauditasque sententias & opiniones , persuadere conati sunt. Ve rum , aut ego vehementer sailor , & nihil didici * authi in Re Antiquaria sceptici somnia excogita- verunt . Si enim post nubem testium testimoniorum- que nobisasseverantium unanimiter, Albuneam_» Sibyllam Tiburtinam , Tibure cultam ut deam , in Rip;s amnis Anienis, ad Gurgkem feu Catarra- clam'i lipostconstantilsimampluriuiiisseculorum a ma- , i66 V ETUS LATIUM PROFANUM . majoribus i n ætates smgulas acceptam a ac per ma- nus veluti traditam famam, qua id , de quo agimus, rotundum , elegantissimum , ædificium , Sibyliæ ejusdem tcmplum ipsissimum , quo culta est tam- quam dea , fuisse monemur $ adhuc tamen Sapienti- bus istis hypercriticis , rem ita fe habuisse , fit incre- dibiie : quo tandem paclo novislimas illi opiniones suas nullis Veterum suffultas testimoniis , nulla au* ctoritate firmatas , obtrudere nobis nullo negotio posse confidunt \ Nugas agunt profecto -9 neque An- tiquarum Rerum penetralia nobifcum ingressi sunt . Namque ut Tiburni hoc templum fuisse existimem, quid me moveat? Quis Veterum hoc dixit, fcripsit, existimavit ? Cum potius e contrario Horatius , Do- mum Albumœ fignanter a Tiburni Luco difcrimina* verit. Quodnam vetustum hoc monumentum vel leviter suadeat ? Nullum certe , quod ego quidem hactenus viderim . Scio , Tiburnum cultum a Ti- burtinis, tamquam deum, five semideum , Urbis fuae Conditorem . Novi tucum five Luculum ejus , Templum tamen ejusdem , & fx forte habuit , nullus Scriptorum , quos ego legerim , nominavit multo- que minus hoc , quod Tiburtin* Sibylla esse di- xerunt & dicunt omnes , Tiburni fuisse , sigrrifica- vit . Sed neque Herculi sacrum suit unquam hoc Ædificium ; quod nafutissimus nefcio quis ampul- las & fefquipedalia verba eructans fufpicari fe nu* perrime dixit . In primis eoim ordinis Corinthii structuraperitum quemlibet Antiquitatis satis ad- mo LIBER X VIII. CAPUT V. idf7 monet , n ulli ex maribus five masculis diis nostrum hoc ædificium confecratum fuisse.Siqiridem Latino- rum & Romanorum qui a Graecis acceperantyRitus is suit , ut masculis diis, atque Marti , & Herculi quidem præscrtim, Dorico ordine Templa con- struerentur facrarenturque . utpote ftructuræ magis folidæ , quæque modico sobrioque ornatu contine- retur . qualis deos fortes masculosque deceret . ut ait Vitruvius . Corinthii vero ordinis Templa dea- bus & maxime virginibus , ut Palladi , Dianæ , Si- byllis , eodem auctore ac praeceptore Vitruvio , consecrabantur . cyjusmodi esse tempium, dequo quærimus , nemo non videt . Rursus Tiburtini Her- culis Tempium mul^o amplius hoc ædificio fuhTe , quod elegans quiden^ fed modicum est,fatis fcimus . Tertio denique , testimoniorum nube , ac infcripto- rum praecipue Lapidum refoslbrum , ostendimus , Tiburtini ijerculis Tempium eo loco , quo nunc Di- vo Laurentio est facraÆdes furrexi(Te,certo certius. ita ut id nonnisi infanislime ac impudenthTime,qui ea legerit, ac pensitaverit, negare jam pofsit . De Ve sta vero incertiora adhuc , ac nonnisi timide , ut aje- bam , proferri polfunt . Quamquam enim ex uno al- terove andquo Lapide , Vestales fuisse Tibure , erui pofsit 5 ac proinde Vestæ tempium , cujus in mini- flerium dedicarentur >, nemo tamen id tempium aut Collegium in Ripis Anienis , multoque minus , ubi Sibyllae creditum , nonnisi temere constituent . Ate d fepulcro , inquies , difpar his muko ra tio its V ETUS LATIUM PROFANUM . tio e st . Nonne enim in ipsa fascia Templi , inscri- ptum legimus , quod hactenus dislimulatum est , grandioribus litteris L. C ELLIO L. F. nempe L ucio Cellio Lucii Filio ? cur igitur numinis in- vestigatione , cui dedicatum id ædificium fuerit , omisla , idem Lucii Cellii Lucii Filii sepulcrum fuis- se, planissime non existimemus ? Rem acu tamquarn tetigeris , ne nimium placeas tibi , o bone , quisquis hæc nobis opponis . nil enim prorsus confectum est . In primis namque Inscriptionem illam , quam pru~ dens sciensque, non distimulaveram tamquarn calli- de præteriturus , sententiæ meæ , immo omnium , de Tiburtinæ Sibyllæ hoc Templo , iniquam ve- rum hue , data opera, proferre distuleram, ut discu- terem j non modo scivi , vidi, legi, recensui, sæpiusj verum & intentissimis inhærens oculis diumultum- que consideravi $ in eaque nonnulla animadverti , quæ contrariæ sententiæ fautores , five inventores , profecto animadvertisse non videntur . quæ si me- cum hie sedate , pacateque, nuiloque præjudicio im- buti , verum ad probabiltora amplectenda parati, ut honestos viros maxime decet , pauxillum perpen- derint , opinionem suam de sepulcro, quod hoc ædi ficium merit , abjicient omnino 5 & mecum jam , cum tota Antiquitate , Templum suum Tiburtinæ Sibyllæ restituent, & vindicabunt . Ea igitur Inscri ptions pars in fasciae Templi quodam veluti latere incisa est,supra scilicet Portæ Templi ejusdem latus dex- LIBER X VIII. CAPUT V. 169 dextrum i ntrantibus , ita ut reliquam ante fe par- tem , quæ cum ipsa fascia & coronide , immo & co- lumnis jamdiu collapfa & deperdita est , Inscriptio ns , plane desideret . Rursum P. Antonius Lupius Socjefu, Antiquarum Rerum vestigandarum & explicandarum perithlimus , extantem Inseriptio* nis partem legit accuratissime , atque oculatistime cum P. Alexandro Lesleo parker harumce rerum vestigatore folertuTimo , non quidem tantum L. C ELLIO L. F. fed i ta e l. cellio l. f. Quæ l ectio id , quod monui , nobis inculcat j man- cam scilicet ac detruncatam potion fortafTe , certe aliqua , fui parte earn Infcriptionem esse . Ego vero si C URATORE vei CURANTE L. CELLIO L. F. fupplen- dam e sse dixero, veri quam simillima conjectavero. Moris enim fuisse , fat novimus , Templis infcribi Duumviros , Quatuorviros , Seviros , Ædiies , Cu- ratores , Restitutores eorum . Exempla non Romæ tantum , verum & in nostro , extra Romam , Latio, plura fuppetere poslint . Quæ, ne longum faciam , ut omnia omiferim $ certe Coræ Ædes Castoris ac Pollucis , & al ter a Herculis , five Dianæ , aut Ma- tris Matutæ , in frontibus fuis adhuc extantibus , Duumvirorum Curatorum nomina referunt . Adde his , quod fæpe hæc tantum nomina Templorum frontes nobis exhibent , numinum quibus dedicata erant , nominibus prætermissis . unde nobis caligo plurima,& divinatio , cuinam eorum fuerint confe- Y e ra i7o V ETUS LATIUM PROFANUM . crata . Q uod secisse Veteres judico , vel quia intus ab Signis, cultuque cetero templi , cujusque numen optime dignosceretur ; vel quod , interiora Tcmplis ipsis incisa marmora id apertisfime enunciarent , ac prædicarent . Quos tamen Titulos exscindere peni- tus funditusque cum reliquo profano cultu omni si- mulacrorum , prima suit , eaque diligentiflima , Christianorum Cura , in simulacra & deos incredi- bili ardore pie desævientium . Quod autem L. Cel- lius L. Filius Curator fuerit Operum Publicorum , conservandorum , reparandorum, & , ubi opus fo- ret, Restituendorum , diserte nos monet antiquus Lapis refossus Tibure , pretiosissimus idcirco, quod, ad Templum suum Sibyllæ ab injuria sepulcri vin- dicandum , contuleritplurimum . In eo enim diser te Cellius Curator Operum Tublicorum inscribitur . En f; GfUter' f*r ilium 7. - 1011. ' L. C E^LIO L. F. VICTORI IlVlR. IVR. DIC. CVR. PECVN. PVBL. ET OPER. PVBLICOR OB MERITA EIVS SEN. POPVLVS^ TIBVRS . . scilicet : L ucio Cellio Lucii Filio Vitiori, Duumviro ju- risdicundi , Curatori Texuniœ Tublicœ fct Operum Tubli- corumstb Merita Ejus SenatusTcpulusque Tiburs Jlatuam erexit . Hunc itaque , non temere , dicimus , Augusti Cæsaris jussu , cujus ætatem structura Templi a de_* quo agimus , peritis omnibus Veteris Architecture sapit, Templum idem vetustate corruptum atque di- LIBER X VIII, CAPUT V. 171 dilapsum r estituisse $ ac proinde in ejus zophoro , five fascia , infer ibi mandafle ; rejlitutum id Cur ant .E L CELLIO L. F. Ccterum n eque ædifieii figura fepulcralis est , neque ipfa tarn concifa & brevis inferiptio . Vete- rum fepuicra porticus columnatas non habuerunt , ut aedificium, quod infpicimus ; verum continuo du- ctu muris fuere convestita , quemadmodum in tot fuperstitibus , Via præfertim Appia , videmus , fed neque rotunda fæpius , verum quadrata , aut pluri- bus extantia angulis fepulcralia aedificia fuerunt; ut ex residuis ruderibus passim non obscure colligi- mus , Qiiae autem rotunda, ut Metellæ Cæciiiæ , in ipfa Appia Via, & Plautiorum ad Pontem Luca- num , Via Tiburtina , ea non columnis circumdata, templorum instar $ verum muris , quasi turres , suit fe , nobis exhibentur . Templa vero Columnis undi- que septa , ut hoc nostrum , invenies , ubique olim ædisicata quamplurima , Quae omnia , ut omiferim* illud satis esto commemorasse , quod Romæ est ad Aram Maximam, vu\goT$occadella Veritd , contra Beatœ Mariœ in Cosmedin , juxta Ripam Tiberis , ro tunda: prorfus figuræ , ut nostrum hoc , & Colum nis undique circumfeptum $ quas tamen Christiani muro insedificato conjunxerunt , ut Christianorum ipsum templum ufui aptum redderent . quod modo dicunt La Madonna del Soh. putantque Antiquarii dedicatum fuisse olim , alii quidem Vestæ, alii vero Soli , five Apollini . Inferiptio quoque Tiburtini no- Y 2 s tri 12 7 VETUS L ATIUiM PROFANUM . stri æ dificii sepulcrum minim e redolet . nam & in fa scia ipsa est incisa , quod proprie templorum suit % cum sepulcrales marmoreis tabulis , ut plurimum , ipsi scpulcro insertis , incidi consuevissent j & con- cisa nimium ac brevis, pro viri Clarislimi monimen- to ac dignitate , cuique tarn magnificum atque ele- gans ædificium pro sepulcro constitutum fuisset . Contra morem prorsus Antiquorum omnium, quo rum in sepulcris Tituliomnes , dignitates , munera , tribus , unde orti , ceteraque omnia & singula , lon- ga prorsus oratione, ac descriptione , insculpi sole- bant . Cujus mods , præter innumera extantia testi- monia passim in Lapidibus obvia , illustre satis est , sepulcralis Inscriptio Tiburtina Sepulcro Plautio- rum apposita ad Lucanum Pontem : & ipse Lapis L. Cellio appositus in bast statuæ , quem modo hue jam adduximus . Quod autem Tiburtinum hoc ædi ficium , quod illustramus , Templum olim profano- rum numinum fiierit , non sepulcrum , & illud sua- dere possit consecratum scilicet idem in Christia- norum Templum fuisse , ut ex Sacra Tiburtinorum Historia constat 3 in qua Santtœ Maria Rotunda Eccle- fia hoc ædificium appellatur 1 & ex adhuc superstiti- bus Sacrarum Imaginum vestigiis , adeunti cuique constare potest . deorum enim templa quidem, pro- fana omni superstitione purgata , in Sacras Ædes Christianorum converti , & commutari , moris fuis se novimus 5 at Veterum sepulcra non item . Quan- doquidem , Majores nostri , ac Patres Sanctiflimi , cum LIBER X VIII. CAPUT V. 173 cum p rimis Christianæ Religionis sæculis pulcher- rima & magnificentistima ædificia , deorum odio , eorumque profaniffimi cultus extinguendi extermi- nandique caussa , excisa funditus , diruta , & cversa fuissent a primævis Christifidelibus ; nec nisi maxi- mis impendiis nova Deo Optimo Maximo aedificari Templa jam possent quæ tamen humiliora multo ac pauperiora excisis profanorum essent $ consultius existimarunt , vctustis ipfis ædificiis , in quibus falsa numina culta fuerant (pra vi quidquid cultus habue- rant , cum diligenter antea sustulissent ) uti , in Dei Unius Veri Vivique Optimi Maximi honorem , Deiparæ Virginis ac Sanctorum Jesu Christi cetero- rum cultum , ac venerationem . ut suo quodammo- do gladio , Tartareus Holophernes, Humani Gene ris Hostis ea ratione jugularetur . qui, debitos Divi- nhati honores tribui iisdem locis , doieret, quos ad indebitum sibi sgltum tribuendum , a profanis suis sectatoribus tot sumtibus excitari , curaverat. Quid- quod , & populis ad ea Loca, religionis ergo , adire consuetis facilius pravi in rectum cultum conversio, eadem ratione , persuaded potuit ? quibus grave., nimium ducentibus , tot antiqua & elegantia ædifi- cia deorum excindi , & ob eorum eversionem exa- speratis , difficilius multo, novorum frequentatioin animos inducenda ruisset . Quæ omnia cum proxime elapso autumno anni a Reparata Salute Millesimi septingentesimi trigesimi quinti , Tibure, non se- mel expenderem , & coram Viro vere Clarilsimo & sa 14 7 * VETUS L AHUM PROFANUM . sapientiffimo J osepho Alexandro Furietto Bergo- matc in Romana Curia atque Aula Præsule ac Ju ris Dicundi Duumviro gravislimo , nunc Sacrae Congregations Tridentini Concilii Asecretis me- ritiflimo , eodemque mihi pernecessario , non semel dissererem 5 praesentesque Tiburtinæ Sibyllae Tem- plum uterque inspiceremus pro wwfliffhna constan- tijjima sarnd) quod ita suerit, tot prifcorum testimoniorum aucloritate cQnfrmatatJlandum&yientitfime Vir Con- sultiflimus pronqnciavit , Ceterum O raculis claruisse Tiburtinam Sibyl- lam , nomine Albuneam » produnt Scriptores una- nimiter, Immo Librum Oraculorum fcripsisse illam atque edidisse , testis est ex Varrone , Lactantius , quern cum ceteris Sibyllinis in Capitolium ab Ro« mano Senatu translatum f refert . ejusdem de Chri* sto Dei Filio Homine nascituro Oraculum circumfer- tur 9 vetustissimis ex Codicibus desumtum , apud t.ctmme»tar.d, Joannem Opsopæum . 8. De cujus tamen auctorita- Edition. Pan- \q non pugno , nec certi quicquam constituo , ^ T IliVRTINA, Verax ipfe Deus dedit hœc mihi munia fandi Carmine $ quod sanclampotui monfirare Tuellam f Concipiet qua Naz^reis in finibus ilium , Quem sub Came T)eum Bethlemica rura videbunt , 0 nimium selix , Cœlo dignijjima Mater , Qua tantam facro laSfabit ab uhere Trolem I Et Philippus Siculus in Librp , quem de Sibyllis pa rker scripiit, Tiburtinæ oraculum , postquamejus simu- LIBER X VlII. CAPUT V. 17? simulacrum d escripserit , tale profert : Sibylla Tibur* tinanon multum senex ( dicendum fuerat , anus ) vefte rubea induta, de super adcollum,pellem hircinam per fca* pulas habens , capillis difcomptis . Jimulacrum ipjius tene- bat Librum , ubi fcriptum erat : Nafcetur Chriftus in Bethleem , annuntiabitur in Nazareth , regnante Tauro Tacifico Fundatore quietis . De quorum auctoritate_> non disputo ; illud tantum innuens , Sibyllæ Tibur- tinæ simulacrum turn ab Rirchero , turn ab Opso- pæo diversimmode , ac ab Philippe* Siculo Sibyllæ ejusdem indumentum describitur , repræsentari . Edita v ero inTiburtino Sibyllæ Templo, etiam post ipsius Vatis mortem , oracula , satis significare voluit Virgiliusj dum, Latini regis anxiam men- tem & curam super Laviniæ filiæ conjugio descri- bens , adiisse ilium Albuneæ oraculum , diserte me- morat . Quamvis enim eo loco Maro de ætate ipsius Latini Regis , quern Æneæ in Italiam advecto sup- parem sack, loquatur $ notum est nihilominus, Poe- tam in omnibus ferme , quæ illi appingit ætati, mo res sæculi sui sub Augusto respicere , atque adeo ce- lebrare, velut antiquislimos voluisle . Recitanda_> sunt ante omnia ipfa Carmina . de iliorum mox ger- mana sententia , quæ plurimum ad nos pertinent, disserenda. 9, .. At R ex [ollicitw monstris , Oracula Fauni « Fatidici genitoris adit . Lucofque sub aha Consults albunea ; nemoYum quæ maxima isacro ;•■ Fonte sonat , sæmmque exhalat opaca Mdphitim » • ' Hinc 1* 7 VETUS LATIUM PROFANUM . Hinc I talœ Gentes , omnisque Oenotria tellus , In dubiis refponsa petunt . Hue dona jacerdos Cum tulit , h cæfarum ovium sub noble Jilenti 'Pelhbus incubuit strati s ,fomnojque petivit ; Muha modis simulacra videt volitantia miris j Et varias audit voces ifruiturque deorum Colloquio , atque imis Acheronta affatur Avernis 4 Hie h tune pater ipse petem refponsa Latinus , Centum lanigeras maBabat rite bidentes j Atque harum fultus ter go stratifque jacebat ■ Velkribus . fubita ex alto vox reddita Luco est : *Njpete connubiis natam fociare Latinis , 0 me a progenies ; thalamis neu crede paratis . Externi veniunt generi : qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant j quorumque a stirpe nepotes , Omnia Jub pedibus , qua sol utrumque recurrens Afpicit Oceanum , vertique regique videbunt . Hœc refponsa patris Fauni 9 monitusque filenti NoSIe datos , non ipse suo premit ore Latinus $ Sed circum late volitans jam jama per Vrbes Aujonias tulerat : cum Laomedontia pubes Gramineo ripæ religavit ab aggere Clajfem . Locus h ie Virgilii, quantumvis hactenus mul- torum illustrium Interpretum, Servii, Donati , Pro- bi , Lacerdæ , Ruaei , aliorum , Commentariis di- scussus & sollicitatus , densa tamen adhuc caligine plurimum obvolvitur . In primis enim de duplici Oraculo duplici loco refponsa dante , quae consulue- rit Latinus Rex, videtur Maro locutus. De Fauni ora LIBER. X VIII. CAPUT V. 177 oraculo i n Laurenti Littore , Templo & Luco ab Aboriginibus culto , eo loco ubi .postea Castrum_r Inui oppidum exurrexit , ab celebritate populorum ad Fauni oracula convenientium conflatum . Deque Albuneæ Sibyllæ oraculo responsa dante in ejus Templo , in montibus Tiburtinis extructo . Dupli- cem nos hie locum , duplexque distinctum oracu- lum , Fauni Laurentinum alterutrv, Albuneæ alte- rum Tiburtinæ Sibyllæ agnovimus dum eadem haec carmina in nostro De Laurentibus Libro , ad Monumenta Gastri Inui illustranda adduceremus . Atque hæc certe expedithlima omnium via , ad se- se tricosistimis hujus Virgiliani Senticeti ex amba- gibus expediendum , in interpretatione videri pos- fit. Aliitamen de Laurenti tantum & oraculo & templo , sermonem hie habitum a Virgiliocredide- runt ; scripseruntque Albuneae fontem fuifle in Lau- - rentino . Quamquam autem errasse istosnondubi- tem 5 erroris nihilominus caussam habuisse video , quod etiam in Laurentino , five potius Ardeatino , sulphurati sint fontes , vulgo la SoJfatara five Torre Solforata , albis \ albulis , albudineis ( que omnia de fulphureis aquis & fontibus ab aibo colore , quern praeseferunt , vocabula Latini Veteres usurpave- runt ) aquis manantes . Neque silvis , & quidem ve- tustislimis atque opacissimis Littus idem Laurenti num caruerit quemadmodum in nostro De Lauren* tibus Commentario late exposuimus . Hie tamen~» Maro vel de Laurentino simul ac Tiburtino oracu- Z U s i7B V ETUS LATIUM PROF£NUM . lis m eminit ; vel si de altero atque uno tantum $ de Tiburtino meminisse , certius dicendum est . Quam- vis enim sulphurati fontes promiscue aqua alba , aU bula, albudineœ fuerint appellati Albunea tamen vo- cabul'im ac nomen % quod his versibus diserte Maro usurpavit , nomen fuisse proprium Sibyllae Tiburti- næ , de Varrone , Lactantio , Suida , aliis cogno vi- mus. Rursum : n um magis ovum ovo simile ( quod est in proverbio ) inveneris , quam Virgilii senten- tiam hanc : Lucosque sub alt a Consult' t Albunea , nemo- rum qua maxima facro some fonat : atque hanc Hora- tiiTiuii/tinæ Villæ suæ viciniam amœnislimam de- scribentis , quam domus Albunea refonantis , <£r praceps Anio, £r Tiburni lucusl En ut Albunea aha Virgilii son te facro resonans , ab Horatio dicitur Domus Albunea refonantis . quæque Maroni est nemorum maxima , Horatio dicitur in ea vicinia , ubi Tiburni Lucus . de- nique si Virgilio Albunea dicitur sonare some facro , nempe ob sonitum , quern sons facer illi propinquus dat j eadem Horatio ponitur domum habere in ea vicinia , ubi praceps Anio asliduum præcipitando dat sonitum & ideo dicitur Albunea resonans . unde me rits dixisset idem Virgilius , Jlupet inscius alto acci- piem sonitum saxi de vertice pastor . Adde his , quod Vetus Virgiiii Interpres Servius Maurus Honora- tus ad ea verba Lucofque sub aha consulit Albunea , du- bium omne penitus sustulit , ne ambigeremus , de cujus loci Albunea locutus fuerit Virgilius ; ait enim LIBER X VIIL CAPUT V. 179 sub A lbunea aha $ quia est in Tiburtinis altijjimis monti" bus , Jam ergo , de Albuneæ Tiburtinæ Sibyllæ ora- culo locutum Virgilium , dicemus verisimillime j ad quod consulendum sese Rex Latinuscontulerit . Verum, curPoetadeinde , quasi Sibyllini hujus oraculi oblitus , totus est in sequentibus in describes do ritu oracula excipiendi a Fauno , ut nempe con- sulentes mactatarum ovium velleribus strati indor* mirent $ eoque pacto , per quietem , Fauni response exciperent? Curipse Faunus inducitur Latinum fi- lium suum alloquens : Nepete conjugiisnatam foci are Latinis, 0 me a progenies \ Cur tandem oraculi editi & datt responsi honos unice Fauno tribuitur j Sibylla Albunea omista penitus , atque neglecta ? Subditur enim : Hœc responsa Tat w Fauni . Hie nodus ; neque ille quidem in scirpo quæsitus quern tamen tot illu- strium Interpretum quilibet usque adeo non sol vit , ut neque agno verit $ vel eerte cuncti unanimiter dis- fimulaverint . Scioequidem, operamludereillos, qui in Poetis anxie veritatem ? aut dictorum inter sese eonstantiam atque cohærentiam exquirunti cum illis quidlibet audendi semper sueritœquapoteftas. verum & in Poetarum audacia , fines aliquos ser- vandos , & ipsi agnoverunt , quos ultra citraque nequit conjistere reSium Poetice scribendi institutum . Neque ego nobilissimo Poetarum Principi ac sapientiisimo Virgilio , tarn temere mentientis a obliviosi, aut somniculosi. Scriptoris notam vel ipse appingam , vel ab audacistimo quoquam appingi, patiar. Quare Z 2 V I* i8o V ETUS LATIUMPROFANUM.^ videndum, q uænam Tibure ederentur oracula apud Lucos 9 qui confiti erant sub Albunea aha , qua nemorum erat maxima , & sacro sonabat some . Si enim Faunus ca oracula edere creditus fuislet in templo five do- mo Albuneae altæ, inTiburtinis scilicet altissimis montibus constituto, rem probe omnem explicatam teneremus $ solutumque sine Macedonis gladio no- dum hunc pene Gordium haberemus. Quidni igitur hoefuademus? Aggrediar. Aliqua certe oracula Tibure antiquitus edita , præter Virgilium , & alii Prisci Scriptores meminere . Statius Papinius in ce- lcbri Carmine , quo Tiburtinum Manlii Vopisci duplex Prætorium descripsit , ( quod nos peculiar! nuper edito duplici Commentario illustravimus & bisedidimus) deTiburtinis quibusdam Sortibus, 10. s;iv>L;s.t. five Oraculis, sic memoravit: 10. t. E ni templa damn alias Tirynthia Sortes , Et T rœnestinœ poterant migrate Sorores . Statii namque talis eftsententia : Tantœ eftamœnita- Us at que ■jucunditatis Rus Tiburtinum Manlii Vopisci , up ea altecla Sorores Trœneftinœ , scilicet Bona ts Mala For- tuna 9quœ Trœnefle colebantur , & per sortes j affas oracu* la edebant , posent merito in hoc Vopisci Tiburtinum mu grare , niji Tibure alia templa darent alias sortes , ederenr alia oracula , Herculi e sset ab ipsis sui exordiis consecratum, Her- culeum passim nominatum fuisse, animadvertimus in superioribus. eadem itaque fiierint Statio temph Tirynthia , ac templa Tiburtia, quorum certc inter pri- maria & celeberrima, illud Sibyllæ suit . Quare turn de ipso Herculis templo , ubi pariter oracula per fortes forte sunt edita , turn vero maxime , de Albu- neæ domo ac templo , quod tune potissimum Man ia Vopisci laudatis ab Statio Villis imminens suit, probabiliter , Poetam locutum , credimus . De ora- culis quoque Tiburtibus Propertius locutus est, Cynthiæ suæ levitatem , facillime suburbana quæ- que oracula passim consulentis , carpens it. , & in»i Jj; malam partem traducens ; Hoc M iriam spatiere loco , quocumque njacabis , Cynthia . fed tibi me credere turba Thabe 9 fave : novus ingreditur tibi templa Saceraos . Hue , a ge , cum cithara carminibufque Et ill V ETUS LATIUM PROFANUM. Etnonnullis i nterjectis verfibus : Te d uce , Romanos numquam frustrata Sibylla est 9 Abdita q ua ferns fata canit pedibus , Thœbe >facras Mejsalinum 9fine , tangere chartas . .'. Vatis : & i pfe 3 precor 9 quid canat ilia , doce t Hacdedit Ænea fortes , postquam ille parent em Dicitur , £s raptos fustinuiffe lares , Nonne ista cum Virgilianis Oraculis alta sub Albu* nea regi Latino datis convenire poslint ? Hæc , sci licet Sibylla Aibunea , dedit -Æneae fortes $ dixie enim , Fauno interprete , Regi Latino consulenti : lie pete connubiis natam foci are Latinis, o me a progenies $ thalamis neu credeparatis . Externi xenium generi , qui sanguine nostrum nomen in ast^a ferant, quorumque a stir" pe nepotes , Omnia sub pedibus , qua folutrumque recur* tens afpicit Oceanum , wertique regique yidebunt . En_» quam pulcras &faustas fortes Aibunea dedit Æneæ, ita Latinum R^gern monendo , Pergitque Tibullus Sibyllæ oraculum ex ejufdem yaticinantis persona proferre : Impiger Æ nea , 'volitanfis frater Amoris , Troica quiprofugis sacra vehis ratibus ; °}am tibi Laurentes adjignat Juppiper agros , 'Jam wocat err antes hofpita terra deos , Et nonnullis intejectis : Ante o culos Laurens Castrum est , murufque Lawn} $ Albaque ab Afcanio. fondita tonga duct , Et i nfra; W us LIBER X VIII. CAPUT V. *4; Roma , t uum nomen tern's fatale regendis , Qua f ua de Cœlo profpicit arva Ceres . Quaque patent Onus , & qua fluitamihus undis Solis a nhelantes abluit amnis equos . Ver a cano . sic usque sacras innoxia lauros Vefcar ! & œternum Jit mihi virginitas ! Hæc cecinit Vates ; £t te fibi Thœbe vocavit ; , . Jaclavit fufa , fed caput ante , coma , Quamquam autem hæc ex ore Sibyllæ prolata Ti- bullus dixerit j eruta veluti e Sibyllinis Libris , quos Messalinus Quindecimvir opportune erat infpettu- rus$ nec, quænam potisfimum ea Sibylla fuerit, quae dedit Æneæ fortes, significaverit $ nihiiominus postea AlbuneœTibunmæ ea oracula ex parte saltern, fuisse , subdidit . ait enim : Quicquid A malthea , quidquid MarpeJJia dixit , Herophile T habo grata quodadmonuit : Quotque A lbun A sacras Tiberis per Fluminafortes Tortavit f lcco provoluitque smu . Hæ , fore dixerum belli mala pgna Cometen , NLultus, ut in terras deplueretque lapis l» . : Cetera . ex quibus plane habes , Albunam , five AU buneam Sibyllam , fortes , & per fortes , oracula_* cdidifse . Nam, quod Tibullus ait, Albunam portaf- fe fortes sacras per flumina Tiberis , & provoluifTe illas si ceo sinu , ita intelligendum est , ut oracula , fortibus jactis , ediderit , prope Anienem amnem , Tibure in ejus ripis e Templo constituto -9 quas, ve luti jactas in ipfum fluvium , Tiberi fefe deinde in> 1&4 V ETUS LATIUM PROFANUM ; mifcentem, R omanis legendas miserit. Quod autem eas fortes provohije finu ficco dixitj furentis in vaticinjo Vatis habitum defcripsit ; & præ furore , ac vaticinandi copia , arentis faucibus & firm ipfo $ qualem & Virgilius Cumæam defcripferat : u. cut t alia fanti Ante sores , subito non vultus , non color unus *Non comtœ. manfere coma : fed peblus anhelum Et rabiefera corda tumenf , Et infra -t A Thœbi nondum pattens immanis in antro Hacchatur Vates , magnum ft peSiore pojfit Excujfijfe deum . tantomagis ille fatigat Os rabidum , sera corda domans , fingitque premendo . Quod itaque Virgilius dixit Deiphobes Sibyl- læ Cumææ oracula edentis peSius anhelum , hoc Ti- bullus Albuneæ Sibyliæ Tiburtinæ pariter vatici- nantis finu ficco expressit. Bene autem legimus provol- *vit finu ficco , juxta morem oracula per fortes edendi, quæ ex Fatidici finu, veluti fponte dilaberentur , pro vohi folebant . Porro Amalthea , MarpeJJia , He ro- phile apud Tibullum aliarum Sibyllarum funt no- mina.ficut & Albunaper contractionem eadem cum Albunea Tiburtina $ quas dicit cecinifTe ac prædixifse cventura prodigia , & quid quæque portenderent j quæ omnia , ut bene præcipiat , & pofsit interpreta- ri Meslalinus , Sibyllinis procurandis Libris , & fa- cris faciundis præpositus , cum Collegis , quoties fuiffet opus , a Phaebo, elegantifsima tota ilia Elegia LIBER X VIIL CAPUT V. 18* Tibullus i dem precatur . Ex Svetonio quoque erui- mus Tibure edita oracula ad usque Tiberii Cæsar is Imperium . ait enimTranquillus de ipso Tiberio: 14. I4. In: Vicina veto Vrbi oracula etiam dijijcere con at us est : fed caP>*i: majestate Trœnestinarum Sortium territus , deftitit : cum obstgnatas de-veclafque Romam non reperiffet in area, nijirelatas rurfus ad templum . In quern locum Philip- pus Beroaldus ita commentatus est. Vicina Vrbi oracula^ut Sortes Antiatinastde quibusinCalig. cap.iviL ut Trœneftinas , ut Tiburtinas . Videtur enim oraculum fuijfe Tibure 9propter Albuneam , unam ex Sibyllis , qua illic numinis 'vice colebatur . Ex his omnibus igitur prudenter satis colligimus , Virgilium , cum de La tino Rege cecinit , Lucojque sub aha Confulit Albunea de oraculis ab eo rege petitis Tibure , five in Tibur- ti , fuisse locutum . Cur vero , si res ita habet , dixit Poeta , faunum tantum respondisse Latino , non ve ro Albuneam ipsam Sibyllam Tiburtem $ si hujus petivit oracula in Tiburtinis altissimis montibus ? Ego vero a sententia mea non discedo $ Latinum vi delicet duplici loco Pauni oraculum consuluiste me- morari $ & in Laurentino Agro , ad Castrum Inui , ubi Fauni templum & oraculum $ & in Tiburte , apud Albuneam Sibyllam,ubi pariter Sortes & Ora cula , ut ex dictis hactenus audivistis, fuerunt. Cum tamen hæc quoque Sibyllina oracula per Sacerdo- tem Fatidicum , qui & Faunus , ( ut ex ipso Virgilio habemus, ajente , Oracula Fauni Fatidici Genitoris adit) proferrentur i hinc etiam Albuneae oracula-. A a d i- ] ito V ETUS LATIUM PROF ANUM . dicuntur P oetæ Responja Fauni . Qui enim c Sacerdo- tibus fortes ex urna five area legerent S five eligerent , educerent 3 hi Sortilegi dicebantur -s qui eas tamquam numinis oraculum pronunciarent, hi Fatidici & Fau ni appeilati funt , origine vocabuli a fando deducta . Sed instas adhuc. Quomodotamen ex his facerdo- tibus Templi Tiburtini Albuneæ Sibyllae ille , qui juxta expofita , Fatidiats , & Faunus dicebatur , po- tuit Latino Regi dicere o mea progenies ? Gerte Lati- nus Fauni filius & Maricæ diserte memoratur a Vir gilio . Hujus itaque Fauni patris fui oraculum quæ- livisse dicitur Latinus , & ab hoc Fauno parente fuo response , quæ recitata funt, retulisse $ non ab facer- dote , qui ex Ministerii oflicio Faiidicus atque adeo Faunus diceretur . Stuhus quidem labor eft ineptiarmn $ repono j & mendacimmas fabulas ad unitatem_» quamdam atque aptitudinem conari redigere , ina ne nimis atque ociofum videri poisit . Nihilotamen- minus, expediambreviter , addens, apfimo illo Fauno omnes, qui hoc vel nomine vel officio infigni- ti erant, originem traxifse dictos$ ministrofque ejus, ex persona numinis ipsius ac primi Fauni fuisse locu- tos . Quare Fatidicus Sacerdos in Tcmplo Albuneæ Tiburtis potuit Latinum compellare progeniem [uam\ non quod ipfe Latinum genuilset j verum , quod ita Faunus Latini pater per Fatidicum 'refponderet . Ceterum , hæc response sub alta Albunea , quæ ma xima facro fbnte fonat , reddita Latino Regi figni- ficari ab Virgilio , li Jam v ero alius eximendus est error , qui etiam Eruditis ceteroquin Viris irrepsit, ex eodem Vir- gilii de Albuneæ oraculis testimonio . Putant enim nonnulli , locutum Virgilium de Albuneæ fonte & oraculo , quae fuerint ad Aquas Albulas , quarto ab Urbe Tiburtina miliiario , Romam versus scatentes,- quod mihi certo certius falsissimum est . Certe , di- ligenter Virgiiii ac Servii quoque ejus interprets pervetusti verba attendentibus falsum id efle consta- bit . In primis enim dicit Virgilius lucos^//*? sub alt a Consulit albunea , & tamen ad Aquas Albulas pulli nunc Luci , neque quod antiquitus extiterint , ulla memoria . Quidquod vix conseri potuerunt ? Est enim circa Aquas Albulas solum , longe lateque, tractu vastistimo , adeo aridum , & exsuccum , sub* terranei yi sulphuris atque caloris j ut neherbas qui- dem ipsas producere illud yideamusj nedum arbo- res enutrire . Cum potius omnia in saxi naturam , v&crustæ duristimae convertat . quemadmodum in fra , ubi de ipsis Albulis Aquis fuse exponemus . Rursumait Virgilius: Lucosque sub aha consulit al- bunea , nullusque Veterum Aquas Albulas vei ea- rum fontem ,( exceptis hujus , de quo agimus , loci interpretibus , quos validissime hie jam refellimus ) nullus , inquam , Veterum , Aquas Albulas , vel ea* rum Fontem , Albuneam nominavit . Sed neque Ai- bularum rivus aut Lacus bene planeque altus dice- tur , ut ait Virgilius de Albunea : Lucosquc sub altA consulit Albunea. Si in ipsa planicie imaTiburtini A a z A gri, 188 V ETUS LATIUM PROFANUM. Agri , q ua Romam vergit , scaturiunt , ac defluunr. Denique non admodum Latine diceretur, Lucos pro- peAlbuneam , ejse sub Albunea aha : quando enim La- tini viciniam rei alicujus , particula sub pro prope , proxime , significare voluerunt , Latine dixerunt , sub , non aufercndi , five sexto , fed cum accusandi feu quarto cafu , conjunctim . ut sub vesper am ,sub no- Bern -y sub tempus edendi , inquit Horatius . Gum ve- ro sub urbe dixerunt ,sub arbore , sub teSlo , aut quid hujufmodi , sub cum auferendi cafu copulantes ; non tantum viciniam , quantum depressiorem atque hu- miliorem locum, inferioremque fkutn expiicare_» confueverunt . At , inquies , Lucos sub Albunea aha intellextt Maro , sub fonte Albuneæ prosundo; quem- admodum Aquas Albuias profundas else , scimus. Nihil minus , inquam . numquid enim Luci isti con- fiti esse potuerunt fubipfoimo gurgite Albularum ? nugæ . Porro ex aliis quoque Virgilii verbis , quæ fequuntur sic : Lucosjue sub aha consulit Albunea , ne~ morum qua maximasacro Fontesonat , ex his , inquam, verbis falfum parker arguitur , de Albulis hie Vir- giliumfuhTe locutum . quomodo enim Aquae Albu- læ maxima nemorum jure appellari potuerunt? Si jam ostendimus , longo tractu ad Albuias , fpoliatum nudumque nedum arboribus , verum & herbis, præ ficcitate ac aduftione , folum torreri . Minime , in- «..*/. quiunt j Martialis *s- enim de nemore ad Aquas Al buias confuo ita meminit : . I tllY LIBER X VIII. GAPUT V. 18^ Iturd a Herculei gelidas qua Tiburis arces , Canaque sulphureis Albula fumat aquis : Rura , n em usque sacrum , dileilaque jugcra mujis Signal vicina quanus ab urbe lapis . Sed nihil agunt $ ibi enim Martialis de privata sil- vula paucarum oppidd arborum villæ Reguli causi- dici , cujus Porticus casum describit , locutus est * quas proinde Musis ait fuisse sacras atque dilectas , ob Littcrati Heri doctrinam & studia . Quae nihilo- minus silvula , certe non tam prope Albulas suit* fa- xosi soli duritie eas arbores arcente undique . Quati- to minus igitur circa ipsum Albularum Fontem & Stagnum silva esse potuit , quæ jure 1S[emorum Ma xima dici a Virgilio potueritfDenique Albulæ, quas toties adivi , nullo some sonant , sive earum vicinia Fonte Albularum . Sed tacite omnino prosiliunt & La- cum primo efliciunt , mox rivo defluunt, Vides igi tur Albulis pessime adaptatum hunc Virgilii locum Lucofque sub aha consults Albunea , nemorum qua maxi ma sacro sontesonat . Quod evidentiflime demumcon- stat Servii in eumdem explicatione perpensa . ait enim hie Servius Sub Albunea aha quia est IN Ti- burtinis altissimis monti bus. Ast Aquae Albulae SUNTN I IMA ATQUE HUMILLIMA TIBURTINA PLA- nicie . n ullo igitur pacto hæ Albunea aha a Poeta ho- rum locorum suburbanorum non modo non ignaro , verum etiam crebro hospite , ut dicemus , norninari potuerunt . Rursus Horatius , Domum Albuneæ de sua Villa prope spectasse summa cum vcluptate, di- tS><> V ETUS LATIUM PROFANUM. dicit i e amdem praeeipiti Anienis Gurgiti , vulgo la Cafcata di Tivoli , vicinam designat $ & ri vjs mo- biiibus , ad pomaria scilicet Tiburtina hue atque il- luc derivatis.quæ certe omnia quatuor ut minimum milliariis ab Aquis Albulis distabant , atque adeo distant. Non igitur Albulæ fuerunt Albunea, neque Albunea alta , sub qua Luci , & quæ nemorum ma xima sacro Fonte sonat j aut Domus Albuneae reso- nantis ad Aquas Albulas suit $ neque de his locutus est hoc loco V irgilius , Quod s i ejus verba cum loco, ubiTemplum Sibyllce Tibure visitur , conferre volueris ,jam ve- ritati omnia adamuflim congruere ac respondere cognosces . Bene enim Domus haec Albuneæ aha vo- catur i else enim illam videmus , ut ait Servius , in Tiburtinis altijfimis montibus . Bene , Lucos dictos jul? ilia ; non tam quia prope illam , fed maxime, quia de* prejiori loco erant consiti $ cum ea , utpote alta , & in Tiburtinis altiflimis montibus sita, illis immineret , atque adeo immineat ; universus enim sub Templo Sibylla? Tractus , citra atque ultra Anienis Gurgi- tem, nemorosus hodieque conspicitun nemorosum- que etiam antiquitus fuisse , Statius in Tiburtino Manlii Vopisci, Horatius in Tiburtini ruris sui cre- bra commemoratione, nos dubitare, minjme sinunt. cum toti lint in his locis , ab Lucorum nemorum den- fjjimorum œstivis frigoribus , comroendandis . Atque hincliquet , quanto jure Maro dixerit aitam hanc Albuneam , & Albunea? Domum , Maximam Nemo* rum LIBER X VIII. CAPUT V. 191 rum f uisse ; videlicet supremo loco , inter plurima undique nemora , illorum veluti Reginam constitu- tam . Quæ merito parker dicta est Fonte sacro sonare. Vicinus enim Anienis Gurgitis præceps descensus Domui huic Albuneæ , de quo Horatius & prœceps Anio , ut aslidue fonet hæc Domus iilius fragore, per- petuo caussa est . Unde & Horatius : Domus Albuneæ refonantis , 6* prœceps Anio , tf Tiburni lucus, 6* uda mo- bilibus pomaria rivis . Hi certe Rivi conlpiciuntur nunc quoque , sub Tiburtinæ Sibyllæ Templo , va- riis meandri&derivati , ac flexibus circumducti, Ti- burtia pomaria irrigare . Quod autem Anienis iste descensus , five præceps gurges , dictus a Virgilio fuerit Fons saceK , quo resonaret Domus Albuneæ Sibyllæ 5 nil mirum est . inprimis enim aquæ omnes apud Veteres numen suum habuisse creditæ sunt , cui facratœ forent . præcipue vero aquarum capita . inter quæ quis hunc tarn copiosum atque ex alto præcipitem Anienis Gurgitem computatum , jure insiciabitur ? Si ergo dixit Horatius : stratus nunc ad aqua lent caput facrœ j & Latini scriptores omnes eru- ptionem atque deseensum Aquæ Crabræsub Mon te Albano, nunc ad Marinum oppidum, appellave- runt Caput Aquæ Ferentinœ •> non immerito Virgilius, tamquam de Capite Sacræ Aquæ , de Præcipiti Anienis Descensu prope Albuneæ Sibyllæ Domursl ac Templum , immanem aslidue fragorem edente 5 tamquam de Fonte Sacro locutus fuerit . Nil a gis , inquiunt . Virgilius enim certo cer tius / i * VETUS LATIUM PROFANUM . tius A lbuneam altam ipsas Aquas Albulas dixit : subdit enim : Lucosque sub aha Consulit Albuneat nemo- rum qua maxima sacro Fonte sonat , savamque exhalat opaca Mephitim . Ecce mephitis ilia teterrima, ideir- co saeva dicta a Marone , quam emittunt Aquae Albulæ , sulphureum putorem exhalantes : De qui- bus Martialis : i+ VETUS LATIUM PROFANUM . Meliboeus p atriam fugere , ut ipse ait, coactus , Ti- tyri pacifice rure suo remanentis felicitatem com- 17. E*i*g. i. mendans , inquit : 17* fortunate j enex ! hie inter flumina nota < Et sontes facros frigus captahis opacum . Videturque vocem Eontes pro Eluminibus ipfis adhi- buisse ; nam in planicie Mantuana , & pago Andes , ubi Tityri laudata rura , flumina quidem multa , ac præcipue obliquis Mincius errans flexibus j at fon tes, qui ad montium radices ut plurimum solent crumpere , pauci oppido , ac nulii fortasse fuerint decidentes. Quidquod, sub Tiburtinæ Sibyilæ Tem- plo memorant aliqui cum Ligorio , putentes olim fon tes erupiffe , inter nemoraopacos ; de quibus , aut quo rum aliquo , optime locutum Virgilium , interpre- tari poflimus \ Certe Ligorius oculatislimus Latii totius , ac singulorum pene angulorum & latibulo- rum ejus inspector , ac recensitor , memoriae prodi- dit , Tibure , sub Sibyilæ Templo , antra fuisse plu- ra concamerata , cavernasque ab ipsa natura , five ab occultis aquarum meatibus excavatas , ubi plu- res confluebantj ibidemque inscriptum Lapidem repertum hujusmodi : ' CONFLVXIO A QVARVM VTILIS Horum a utem Fontium unum fubalbo colore fuisse, ac putorem exhalafje , Albuneamque appellatum fuisse j a quo proxime habitans , ac deinde Templo culta Si bylla , Albuneœ nomen fuerit mutuata . Quae potius , ne ignorasse videar , atque ad abundantiam, ut ajunt, hue LIBER X VIII, CAPUT V. 19$ hue a ttexui ; cum ceteroquin meae stabiliendæ sen tential de Albuncæ situ > de qua locutus Virgilius suit , ea , quæ de Aniene hactenus exposui , satis su- perque esse possint . Quemadmodum i gitur Maro in omnibus,quæ, toto nobilisfimo Æneidos Opere finxit , atque_» exornavit , Æneæ ejusque aetati appinxit, quæcum- que Augusto 5 & ejus aetati contigerant $ ita 9 dum de oraculis in Templo Sibyllæ editis in Tiburtinis altiflimis montibus meminit , sub adventum Æneæ in Italiam , ad quæ consuienda Latinus rex sesc con- tulerit 5 respexisse credendus est ad ipsum Augusti sæculum 3 quando ipse Virgilius Tiburtini seceflus cultor non infrequens in eodem Sibyllæ Templo Ti- burte , ab Augusto restituto, Curante l. cellio l, f. magnis Italorum concursibus eadem oracula edi 9 reddique responsa præsens intuebatur, Quapropter, adjecit Hinc I talœ Gentes , omnisque Oenotria tellus In d ubiis responsa petunt „ Animadvertitque ad hæcServius, Oenotriam ter rain , quamvis Italiam totam Prisci olim nominave- rint, singulariter nihilominus & peculiari veluti vo- cabulo , appellatum esseSabinorum Tractum 1 ex quo ,utpote Tiburtinis finitimo , plures etiam quae- situm oraeula Sibyllæ , per Faunos edita confluere solebant , Porro ritus isthæceaptandi oracula, qui a Poeta describitur , indormiendi videlicet substratis pellibus ovium cæsarum in sacrificium , ibique per Bb 2 s om is>6 V ETUS LATIUM PROFANUM . somnia & v isus nocturnos futura edisccndi , descri- bitur a Pausania in Atticis . Hie enim , de Amphia- rao loquens insigni somniorum interprete , qui a Græcis propterea translatus inter deos fuerat 3 ait ; apud Oropum Atticæ maritimam urbem Amphia- rai fontem esse ac templum , ubi arietem immolant, cujus fubstracta in pelle dormientes nocturna visa expectant. Unde,cum Ludovico de Lacerda egre- "gio omnium Maronis interprete colligimus, ejuf- modi sacra a Tiburto Amphiarai nepote , feu po- tius Catillo majore Amphiarai filio , translata in_* Italiam, & ad Tiburtes suos fuisse j eaque a Virgilio esse Fauno , feu melius 5 per Faunum , Albuneæ tri- buta, quæ Amphiarao Græci tribuerant. Tantoque magis de Tiburtina Silva , non de Laurentina , pa- tet in his fuisse Poetam locutum . Ne a utem quidquam omisisse videar , eorum quæ de Tiburtina Sibylla Veteres commenti sunt animadvertendum hie superest, ex Græcis aliquos Fabulatores , quos Giraldus merito mangonesWocat, Sibyllam Albuneam eamdem cum Leucothea fecif- se . eo quia Græca vox Leucothea Latine Deam Albam significet * Pro Tiburtina quoque ab aliquo eamdem Tigurlnarft ferunt cognominatamjquod tamen adhuc nusquam legi * Siquidem Græci illi 3 qui hanc Sibyl- lam Tiburinam nominaverunt4 ii Tiburtinam omnino intellexerunt . quandoquidem Tiburtes ac Tiburti- it. c*/. u ni a multis Græcis feriptoribus ( ut hujus Libri 18. Tub i nitium perpendimus) Tiburini & Tiburinii ap- pcl- ■ LIBER X VIII. CAPUT V. i97 pellati s unt . Ceterum dc Leucothea , quod eadcm Albunea fuerit, fabella putidula in Graecia nata, de- terioris aevi auctoribus parentibus & obstetricanti- bus , ibidem infans extincta & consepulta omnino dicenda est . Siquidem apud Latinos omnes altisli- mum ubique de iila Silentium . Nec tamen Varro* nem ilium doctiflimum & oculatissimum Totius Antiquitatis infpectorem fefellisse potuerit. qui cum Sibyllarum & patriam & nomina singulariter ex- presserit de Tiburtina Albunea , quod Græcis ea- dem cum Leucothea fuerit , ne minimum quidem verbum fecit . Quin potius e contrario Ovidius , Inus fabulam fuse perfecutus, quæ Græcis Leucothea dicta est, Latinum hujus nomen non Albunea, fed Matuta fuitte diferte admodum pronunciavit, 19. eo J9. Fa/i»rMb.s Carmine : Leucothoe G rajis , Matuta vocabere nostris $ In T ortus natojus erit omne tuo . Portumno scilicet Inus filio , qui ex Melicerta, dictus est TaUmon Græcis , & Tortumnus Portuum numen præfes , Latinis ., ut idem Ovidius : Quern n os Tortumnum , sua lingua Talœmona dicet . Ex quo pariter lathTimum difcrimen deducitur Leucothean inter Græcorum atque Latinorum Al- buneam Tiburtinam Sibyllam . Hæc enim , Totius Antiquitatis unanimi testimoniorum confenfione , perptuam , ut Sibyllæ ceteræ omnes , fervavit vir- ginitatem ; Leucothea vero Meiicertæ mater ex Athamante ab omnibus prædicatur. Albunea medi- ter- ts3 m V ETUSLATIUM PROFANUM. tcrraneum n umen atque montanum Leucothea Littorale ac maritimum . Dicta quidem suit Leuco thea aliquando Dea Alba five Aurora . Italique dici- mus primum lucis crepusculum, cui hanc deam pro- fani præsidem esse credebant , dicimus , inquam , I'Alba . ipsi vero Latini Matutam $ unde matutinum tempus cognominarunt • Cave t andem , ne cum Ligorio credas , Albu- neam Tiburtem fontem fuisse non ita procul ab Aniene in diverticulo Via* Valeria; ac Sublacensis f Albudinum nomine , de quo una cum fontibus Ceru- lœo & Curtio frequens est apud Frontinum , in suo de Aquæductibus Commentario , mentio , Nihil enim huic Fonti longe diverse, cum nostra Albunea com mune suit , Neque te horum vocabulorum vicinia decipiat , quæ incautos multos fefellit . Aliud enim omnino suit Albula stuvius,postea Tiberis nominatus j aliud AlbuU Aqu 1 -I ■-I ■ lAlhtneae- L sibidlac ZRbuvfin ae,ytcrfdifur,JfcLt -i i lor out in^PtUa jfthesima Ji> r LIBER X VIII. CAPUT V. 199 est T ibure ut dea j cujus ad consulenda oracula Ita- læ Gcntes , omnisque Oenotria tellus, diu conflu- xerc . Cujusque Templum vctustate dilapsum ab Augusto , in earn , quæ adhuc visitur , structuram , Curante L. Cellio L. Filio Operum Publicorum Cu- ratore , restitutum est . Cujus simulacrum manu Librum tenens in ipso Anienis Gurgite , cui nunc quoque Templum imminet , inventum esse dicitur a Varrone . cujus denique sacra Senatus in Capito* iium transtulit . De qua Tiburtinæ Civitatis maxi ma porro ac perrara Gloria , quæ narrata sunt ha- ctenus , satis sunto . C A P UT V I . De T ibumi culm , <£s relief uis Tiburtinorum Superflitionibus . Eculiare a liud idcmque antiquissi- mumTiburtinorum NumenTiBURNUS suit . Tiburtum hunc.& Tiburtem eorum urbis Conditorem fuisse scimus, quern inolito jam ferme omnibus Antiquis Latii Oppidis more , post obitum , tamquam deum indigetera , ac tutelare urbis numen , ArisTemplis ac sacrifices coluerunt. Lavinienses utique Æneam, Laurentes Latinum , Ardeates Danaem atque Pi* lumnum , Tusculanos Telegonum , Aricinos Hip- polythum , Prænestinos Caeculum , Romanos de nique Quirinum Conditores suos , deorum loco vet ne ■ 200 V ETUS LATIUM PROFANUM . neratos e fTe , docemur ab Scriptoribus Vetustis , & Monumehtis passim . Idem itaque Tiburtini curn^ Tiburte suo factitarunt . Quern inter deos relatum Tiburnum jam pro Tiburto vocitaverunt : quemad- modum Lavinienses Æneam Patrem Indigetem, Laurentini Latinum Latialem Jovem , Aricini Vir- bium , qui antea Hippolythus , Romani denique , ne longum faciam , pro Romulo Quirinum Patrem adoraverunt . Ad religionem enim pertinere puta- bant Veteres , si novo aliquo vocabulo Heroes sui , in deos ab ipsis computati , majestatis ergo , com- pellarentur . De Tiburti Conditoris cultu apud Ti^ burtinos diserte sicPlinius meminit : 1. Tiburtes qao- que otiginem multo ante Vrbem habent . apud eos extant ilices tres etiam Tiburto Conditore eorum vetustiores, apud quas inauguratus traditur , FuiJ/e autem eum tradunt filium Amphiarai , quiapud Thebas obierit una œtate an te lliacum bellum . Has ilices Tiburtini consecrarunt ipfi Tiburto , dictæque sunt vel solae , vel cum pau- cis admodum adjundtis arboribus , tiburni lucus , Nemus scilicet Tiburno consecratum , in quo sacri- ficia ipfi Tiburno fiebant , statis temporibus . Con- ditum proinde in medio hoc LucoTemplumTibur- ni , verisimile est . Mos quippe ita tulit , ut Luci diis sacrati Templum ejusdem numinis circumplecte- rentur. Conseri autem consueverunt perpetuo fron- dentibus arboribus , non in annos caducis . Ilicibus Tiburni Lucum constasse nos Plinius docet , qua- rum vetustatem in exemplum prodigialis aetatis ar LIBER X VIII. CAPUT VI. 201 borum a dducit . Erantque Luci ferme vetustissimis, ac stupendæ magnitudinis , ex arboribus consiti $ utpote quas ominosum ac nefas ferro unquam resc- care , putabatur. Diclos ajunt Grammatici vel a contrario , ut helium quia minime helium , Lucos, quia winime hcerent , ob illatn ipsam , quam diximus an- nosarum arborum densissimam umbram ; vel po- tius , quia statis noctibus , accenfis ad facrificia faci- bus compluribus , & lychnis ex arborum ramis de- pendentibus , huge lateque lucerent . Profecto quid fibi voluerit Plinius , dum dixit , apud vetustissimas iilas tres Ilices Tiburtini agri inauguratum fuisse Ti- burtum, ambigi potest . Num enim Rex Tiburtino- rum ibi suit renunciatus , & regiis ornatus insigniis? De Regibus utique , quod augurio crearentur , inau- gurandi vocabulum usurpari consuevit . Num vero a melius , ibidem inter deos , auguriis captatis in ejus Luco, relatus suit Tiburnus a suis Tiburtibus? Num ibi , denique , ipse Tiburtus augurium pro condenda nova urbe captavit ; proque nomine illi imponen- do ? quemadmodum Palatinum Collem Romulus , Aventinum Remus ad inaugurandum ceperunt , quando de Urbis Dominæ imperio ac nomine sta- tuendo , concertaverunt . Forte enim & Catillus ju nior, & Coras Tiburti fratres diversis locis ad inau gurandum auguria captaverunt. attamen Tiburti selicius augurium dijudicatum ( quemadmodum , præ Remo 3 Romuli ) denominandæ ab illo Urbis Tiburtinæ , ipsi palmara attribuit . unde lux Virgi- Cc l io. 2o2 V ETUS LATIUM PROFANUM. lio * & c eteris Scriptoribus ajentibus , tres istos Fra- tres» Tiburtum, Catillum juniorem, & Coram , eondidisse simul urbem Tibur j eamque nihilomi- nuse d Tiburto Tibur cognominatam : Turn g emini fratres Tiburtia mocnia linquunt 9 Fratris Tiburti diclam de nomine gentem $ Catillufque , acerque Coras , Argi-va juventus . Rem tamen diligentius perpendentibus , & Plinii verba , inauguration Tiburtum vcl Regem , vel nu- men apud has Iiices fit credibility . Captare namque auguria dixerunt Latini inaugurate activa termina- tione ac significatione . inaugurari autem passivum quid sonat, ajfumi scilicet captato augurio in dignitatem aliquam , aut magiftratum , vel sacrum munus . Exem- *. pbu. x. plum est illustre, inter cetera; apud Marcum Tul- lium in Antonium : Quid igitur cejfas ? cur non inaugu rate \ Sume diem j vide . qui te inauguret . Et apud Li- 3. u b. jo.tr/. vium 3. Augur in locum ejus inauguratus efi fiius, & age dum , d ivine , inaugura , -fieri nepojjit 9 quod ego mine mente concipio , Quare inauguratum Tiburnum apud vetustislimas illas tres Iiices in agro Tiburtino , vi delicet confecratum in Deum , captatis auguriis inæde illi dedicanda , & sacrando Luco , crediderim . Nec tamen de ejus Templo, quod aliquem fallere posset, locutus est Statius , quando in eo Carmine , cui Ti- 4. s ih. 1. j. tulus Hercules Surrentinus $ dixit : 4- "L"r'"' 3 Nec Tiburna Domus 9fblijque cubilia Gades . Ibi e nim de Tempio Herculis Tiburtini certissime sermoest. Extollens enim Poeta adulatorie, more suo, LIBER X VIII. CAPUTVI. 203 suo , t emplum Herculis , Surrenti in Campania ab amico ædifkatum , ait , Herculi Surrentmum no- vum id templum præferendum jam fore omnibus aliis , celeberrimis etiam antiquis templis , ubi cole- batur : neque ullum vel carislimum ei sic placitu* rum , quemadmodum Surrentinum ; neque Tem plum Tiburtinum neque Gaditanum , quæ cetero- quin dilectislima ill! hactenus fuerant, juxtaillud sæpius memoratum ex Virgiiio : $ . itfSSiTH Tutela ^Bjjodos eft beata folis 3 Gades Herculis , wvidumque Tibur , Bene tamen de Tiburno ejusque Luco locutus est idem Statius inter laudes Tiburtinae Villæ Manlii Vopisci i tantis illam afEuere deliciis cum dixit , ut Tiburnus deus , qui in vicino huic Villæ templo ac Luco habitarecredebatur, sese ad Vopiscanac Villæ frigidissimas captandas umbras crebro conferret; Anienis &Albulæ fluminis ac Lacus Præsidum con- sortio colloquioque sese beaturus . quemadmodum in Opusculo nuper edito, cuiTitulus: La Villa di }Æanlio Vopijco in Tivoli ilhstrata fuse exposuimus. Sunt autem Statii versus hujusmodi : %*n*'Sk' u .x I llis ipfe antris Anienus ,fonte reliclo , TSipSie s ub arcana glaucos exutus amiclus , Hue i lluc fragili profternit peSiora mufeo $ Am i ngens in ftagna cadit , vitreajque natatu Tlaudit a quas, ill A recubat tiburnus in umbra. Illuc s ulphur eos cupit Albula merger e crines . Ex quibus parker lumen aliquod nobis affulget,qua- Cc 2 n am N 204 V ETUS LATIUM PROFANUML nam p otissimum agri Tiburtini parte fuerit hie Lu- cus Tiburni . fuburbanus suit scilicet , subtus Sibyl- læ tempi urns e regione Viliæ Horatii, modo Coirven* to di S. Antonio , feu contra illam . ipse tamen Lucus citra Anienem ,prope aiterum ex eadem parte Vo- pisci Prætorium , defluxibus parvis Anienis proxi- mum, vulgo hCafcatdle. De senio Lucorum eaist vicinia idem Statius meminit , ita ut videatur aliis verbis Piinianas ilices vetustifftmas, apud quas Ti- 7. s n-j. l. r. burnus est inauguratus , innuere : inquit enim 7- CaTm'1' venerabfle dicam Lucorum s emum .- Sed ante ilium, diserte Horatius Tiburni Lucum proximum Villæ suæ nommavit -9 ejusque situm ac viciniam nobis descripfit 8. w *7^r- jy[e mc tam patiem Lacedemon , 8. Nee t am Larijjœ percujpt campus opimœ $ Quam V omus Albuneœ resonantis , It p ræceps An so T I burnus LUCUS s£? uda Mohilibus p omaria rivis . Scriptor quoque perantiquus ejufHem Horatii vitæ, quern plerique omnes Cajum Svetonium Tranquil- lum else existimarunt, idem ita consirmat: Vixit plurimum in feceffu ruiis fui Sabini am Tiburtini , do- mufyue ejiis oflenditur circa tiburni LUCULUM . Cetc- rum adeo proprius ac peculiaris Tiburtium deus Tiburnus habitus suit , ut Tiburtinus etiam abfque addito nominatus a nonnullis videatur j cum exem- plaria quaedam Scriptorum , quos recitavimus , pro LIBER X VIII. CAPUTVI. 205: Tibumo T iburtinum etiam legendum proposuerint . Jam v ero, præter hactenus descripta celeberri- ma Tiburtium Templa , & aliud Æsculapio dedica- tum fuisse Tibure nos monet inscriptus Lapis , ibi dem erutus , his litteris : 9. * Gm.psg.69. AESCVLAPIO D EO SERVATORI L. MINICIVS NATALIVS CONSVL PROCONSVL LYBIAE, AVGVR, LEGATVS ET PROPRAETOR . AVGVSTI MYSIAE INFERIORIS TEMPLVM ET ARAM DICAVIT. Congrue q uidem juxta profanam suam credulita- tem L. Minicius Natalius Æsculapii templum di- cavcrat Tibure j deo scilicet valetudinis , in urbe aeris saluberrimi . Hoc in templo signa quoque Hy- gi& Æsculapii filiæ , nempe Valetudinis , aut Sanita- tis , hoc enim Græca vox Eygia significat , & Tele- sphori , perpetui Æsculapii comitis, non defuisse, crediderim . cum his namque Collegis numinibus coli Æsculapius consueverat deus medicinæ. Erat autem Tekfphorus deus Jinem morbis afferens . ita enim Graece sonat Tekfphorus , Apportator Finis , scilicet morborum , quos Æsculapius adducta Hygia h. e. sanitate, curasset. Fortunam quoque Tiburtes aut templo , aut sacello , aut certe ara in alieno templo posita , coluisse , testatur monimentum Tibure in- ventum , hæc habens : 10. it. C rutt fag, FORTVNAE P RIMIGENIAE SIGNVM APOLLIN. TVTEL L. HELVIVS FELIX PATER CVM FILIO ET CLAVDIA SABINA MATER VOTO SVSCEPTO Fortuna q uidem Primigenia Praeneste maxime om nium aotf V ETUS LATIUM PROFANUM . nium c ulta magnificentissimo illo Templo, quod fu se jam in Prænestinis descripfimus . Prænestinis ita- que vicinos Tiburtes eamdem coluhTe verisimile est. At Fortunæ Saltum scilicet parvum Lucum in mon- tibus , consecratum in Tiburtino memorat Lapis ii. G rm.fai- a^U§ * WS nOtiS ; 1 1. C. I VLIVS POLYBI . D. AVGVSTI LIBERTI L. ANTHVS SALTVM FORTVNAE OPIFERAE RESTITVIT PRO SALVTE POLYBIJ LIBERALIS PATRIS, Constitutum i n medio hoc saltu sacellum Fortunac Opiferæ non dubitaverim . Apollinis quoque ac Dia ls* aedem extructam Tibure , significare videntur Donaria , in quibus utriusque fit mentio . Namque ^ oruter m. ^ Lapides eruti habent i a. alter quidem ; £ " *"' ■' DIANAE COELESTI SACRVM Q ^CORNELIVS THEOPHILVS CVM QVINTIA M. F. LVPERCA ij./aiV* a lter vero: 13. PIANAE O PIFERAE NEMORENSI L. APVLEIVS L. L. ANTIO . De A poliine etiam , & ejus Collegio Sacerdotum , Apollinarium sic vetus Marmor , ex Veterum Ti- 14. Gr^tt- burtium 14. minis eductum : L. T HREPTOIMO RECTORVM MINISTRO ORDINI APOLLINIS ADLECTO : ; : ::: ONICA DAPHNE OPTIMO For LIBER X VIII. CAPUTVI. 207 Fortasse s upplendum, Marito Optimo . Sacerdotes isti, dicebantur aliquando ApoUinis Tarafoi, eo quod Epulis in templo Apollinis , sacrificii caussa , & ce- lebritatis cxtructis , adessc consuessent . Item a liud apud Ligorium inventum Via Va leria , proxime Tibur : a. if.. V Darmi- L. O PTATVS L. F. ANIEN. EQ^ROM. APOLLINI DEO SANCTO SAC L. AELI. M. AVRELI ANTONINI AVG. ANNI III Sed & V estæ Templum & Vestaiium Virginum Collegium extitisle olim Tibure , nos plane docet Saufejæ Vestalis monimentum $ quod basis statuæ, illi ab Tiburtibus positæ, suit . quod Tibure erutum Romam postea ad Hortos Mediceos translatum in Monte Pincio , Colle olim Hortulorum s Gruterus meminit : \6. uspat. tot* SAVFEIAE A LEXANDRIAE VIRGINI VESTALI TIBVRTIVM CAPLATORES TIBVRTES MIRAE EIVS INNOCEN TIAE QVAM VIVA DECREVERANT POST OBI TVM POSVERVNT Caplatores a utem Sacerdotulas fuisse , quidam puta- verunt , ab eo quod Capitula , five capitis tegmina quaedam peculiaria , gestarent . Ego vero , has po- tius Caplatrices nominassem , Caplatorescfue , virosin, aliquod congregatos Collegium , verius interpreta- rer. De Virginibus Vestalibus Tiburtibus parker locutum Lapidem interpretantur nonnulli , sic elo- quentem:i7- i7.««#-i»j. C. S EXTILIVS V. V. TIBVRTIVM LIB. EPHEBVS HERCV IAN1VS AVGVSTALIS Quam- 2o8 V ETUS LATIUM PROFANUM . Quamvis e nim alii hie legere malint : Cajus Sextilius Quinquevir Tiburtium, aptius nihilominus legendum videtur : Cajus Sextilius Virginum Veftalium Tiburtium Libertus Ephebus Herculanius Augustalis . vix enim cre- dibile fuerit Libertum Sextilii , qui ante libertatem Servus Ephebus vocabatur , in Magistratu Quinque Virorum Tiburtium adlectum sedisse . neque tamen id mirum foret ; præcipue cum idem Herculanius Augustalis nominetur . Ceterum Vestæ Templum cum adjuncto Vestalium Collegio extructum , opi- nantur quidamin eaTiburtinæ urbis parte, quae an- tiquis saeculis Siculetum , posterioribus Castrwm Vetus dicta est , illudque ipsum conjectantur , cui Christia- norum sacra Ædes inaedificata cernitur Divo Geor- gio dedicata . Illud certe vetustum suit aedificium , oblongum , areae ex Tiburtino saxo alte ad ripas Anienis extructæ , & aequatae , columnisque hinc atque hinc erectis impositum $ cujus ab Kirchero ce- terisque omissam imaginem , aeri hie incisam reprae- sentandam curavimus . Quamvis de hoc aedificio , cuinam scilicet profano numini a Priscis Tiburtibus fuerit dedicatum , incertam omnino , subobscuram atque intermortuam , num Vestæ , num Fortunæ , num Sibyll'æ , num Mercurio , num alii ex infinita deorum illorum farragine , vagari famam , non_» ignoremus . Melius alii Vesta Templum filkis S everus Consul Augur , Rex sacrorum feu Sa- criiiculus d icitur , idemque Salius Imperatoris Cæ- saris N ervæ Trajani Augusti . Quid autem sibi ve- lint l itteræ coi . dubitari posset . num enim Pinarius suit S alius Coloniæ alicujus ab Nerva Trajano dedu- ctæ ? n um Salius Collegii Saliorum ? Num denique , omniumt u puto , verissime , Salius Collinits ? De Co- lonia q uidem , longe petita esset interpretatio & ab- surda j c um nullius Coloniæ antea Lapis mentionem dfecerit, a quam Saliushic spectasse dicipossit . De Salio C ollegii five Saliorum Collegio contorta pariter est interpretatio , & s upervacua . omnesenim Salii fue- xrunt e Collegio Saliorum^ neque id in marmoribus, nempequod C o//^//essent, notari solebat j cum Sa- lios e os esse , inscribi satis foret . Bene autem Salio Collino , i nterpretamur -y cum Salii ita Romæ appel- pellati f uerint ex Sacrario, quod habebant, ad 7*or- tarn C ollinam , in Collino tumulo . Verum hsecaptissi- ma i nterpretatio omne jam penitus. dubiiim nobis eximit , u trum Pinarius Tibure Salius fuerit , an Romæ . S iquidem Collinus Cl/vus,tiu tumuluft, Ro- mæ , n on Tibure , certissime suit . Salii Collini Titu- lum e xpressum habemus inLapide adhueextante Tibure p ro basi statuæ Ægyptiæ , ad Ædes-Aiitilsti- tis T iburtini juxta Divi Lauren tii Sacram Ædem Principem , q ui incipit : q. pompeio q, f. quir. senk- cioni. c etera. In quo tamen de Saliis etiam Tiburti- bus m entio fieri videtur . in penultima hamque frtt- \*uZ'tb?'1' p kxiffirnae iiiius Inscriptions linea i«. rursus repe al* ,r.t ^ ^ LIBER X VIII. CAPUT VI. an titum l egimus patrono mvnicipii , salio cvrato- ri fani h. V. s, p. q^t, nempe duplex hie Saliare mil- nus citari videtur alterum Romae in Sacratio Col- lino gestum 1 Tiburte alterum in municipio procu- ratum, Fragmentum vero Lapidis litteris prægran- dibus inscripti , quod extat Tibure in Atrio Ædium Publicarum , licet jaceat Ara inversa , exhibet sal- livm geminata ll incisum $ quod propterea nomen viri feu Gentis aut Familiae Salliae ruerit , non Sacer- dotis . Illud sic habet VRl-LIO Z OTICO PATRONO MVNIC T.SALLIO ROMANO DEXR P. Ceterum S aliorum Collegium ab institutione suit nobiliflimum , Numam ex consilio Ægeriæ deæ in- stitutorem præseferebat , Ancilia cælo delapsa , h. e. scuta custodiebant Salii , & gestabant , certis diebus, salientes per Urbem , unde Salt's dicti 5 & Saliare ab ipfo Numa compositum , vetustislimum & obfeurif- fimum ? Carmen canentes ; quod Horatius sua aeta- te , tamquam Albano Musae in Monte locutæ pri- mitus forent , reputatum meminit . Cœnae interim illis opiparae ponebantur $ unde Saliares Dopes atque Epulœ , pro instructilsimis nominari consuevere . De illis fuse Dionysius Halicarna(Tensis,Livius, Festus, Ovidius , alii perplures . Quod autem Tibure Salii revera fuerint , diferte tradit Macrobius Libro Sa- turnaliorum tertio ,capite duodecimo, his verbis : Eft prœterea Otfavii Herj'ennii Liber De Sacris Saliaribus Tiburtium, in quo, Salios Herculi institutos operari diebus Dd 2 c er* aia V ETUS LATIUM PROFANUM. certis & a ttspicato, docet. & ibidem ipse Macrobius ex Varrorie in Menippea , ait , Herculem eumdem ha- bitum fuisse atque Martem . Name d yove9Junone9Mercurio, ceterisque Ma- jorum Gemium,q\\os appeilabant, diis, Latio Univer se communibus , quad Tibure pariter culti essent > ambigendum minime est . Et de Jove Lapis jam in ter Herculaneos a nobis adductus , est testis : IOVr P RAESTITI HERCVLES VICTOR DICAVIT BLANDVS PR. RESTITVIT De J unone quoque alius Tibure prostans in æde San- ctæ Catharinae, quam Junonis olim templum fuiste, Gruterus existimavit , sic loquebatur : 19. IVNONI A RGEIAE C, BLANDVS PROCONSVL . In J unonis honorem Junium mensem Tiburtini ^Ju- nonium appellare solebant priscis temporibus • En_T . Fa/i. i. e. O vidii testimonium *o.- ex Junonis personage enar- rantis : Nec t affien hum nobis tamummodo prœstat honorem Roma . suburb ani dam mihi munm idem* • Infpice , quos habeat NemoraJis Aricia Eastos , Et Topulus Laurens , Lanuviumque meum . Est illic menfis^unonius . infpice tibvr , i Et Trœneftinœ mœnia j'acra deœ : ^unonale l eges tempus , Auguflo Cœfari , si non templum, quod asseverare non ausim , aram certe in tempto Herculis pofuhTe Ti- LIBER X VIII. CAPUT VI. 213 Tiburtes , c olligimus cxeo , quod non semel eorum inmonumentisjamhucallatis, AugustaUs seseHer- culaneos appellent. Et sodales etiam augustales sine addito . quorum meminit Lapis erutus Anno Salutis MDCCxxxvm.inTiburtino praedioVir.CIar. Paulli Columnæ , mihi ab eodem cum aliis nonnuilis perbenigne communicatus : sic VALERIAE D ONATAE VXORI CARISSIMAE FECIT TI CLAVDIVS AVG LIB LYSIMACHVS VIATOR SODALIVM AVGVSTALIVM ET SIBI POSTERISQVE SVIS ET % LIBERTIS ET LIBERTABVS POSTER I SOJsE EORVM Quod p raestitisse Augusto , credibile est , non ob be- neficiatantum pacatiifimi ejus Imperil aurea aetate collata universis , qui Romanum Orbem compone- bant , populis $ fed ob peculiaria quoque Tiburtinis Civibus , eorumque Urbi & Agro coliata . cum , frequentasse ilium Tiburtem Secessum * sciamus : fusiusque , ubi de Mecœnatis , quae postea Augusti , Villa , sermo redibit . Hie inter ea inter Tiburtium Religiones recensendas non omittendums & Juliam, Augusti filiam ne an neptem , incertum , dedicatio- nibus veneratos Tiburtes $ in gratiam ipsius Augu sti . cum , ceteroquin , male admodum utraque au ai4 V ETUS LATIUM PROFANUM . . dierit $ I qngeque a promerendis aris abfuerit . Gru- terianus itaque Lapis ita apud Tiburtes proditur u. p*t. mr. merninisse «r ■■■.« . t : » > , . T ELJCITATI AVG. ET PIETATI AVG, J. ,IVUAE CASTR /I! G 81i r; 0B :cpNSERV ATAS' C&EREMONIAS ' < 1 ' AEDI S ACR ORDQ S ACERDOTVM DEI HERCVLIS INVICTI , Juliæ s ub statua , in templo Herculis Tiburtini , col* locatum marmor fuisse , non dubitamus . Præter S acerdotes, qui A-ugusti sacra curarent in templo Herculis , & Augustaks dicebantur $ fuere quoqueTibure Sodaks Hadrianales , qui eodem in templo Ælii Hadriani saeris præessent . ut vctustum monumentum , inter narranda de Villa Tiburti Hadriani Caeferis , referendum , ciarenobis edicit. Fuit enim Tiburtina Civitas Hadriano addictiflima, eo quod ab eo Principe fingulariter diligeretur , De illis autem , & templis aliis , atque saceilis , in ipsa Hadriana Villa Tiburte , suo loco singillatim me^ .morabimus > ; . t • V rufillœ quoque inter Deas relatae templum /cxtitisse Tibure , enuntiat Lapis in pavimento Ædis f^SSmi, Sancto Silvestro dedicatæ , detritis jam capitalibus litteris olirn prostante . »* proQaffe T tbure *,..".* in T emplo Di*i < Gttrgu. ; , , DI- LIBER X VIII. CAPUT YL us I/IVAE . D RVSILLAE SACRVM C. RVBELLIVS C. F. BLANDVS LEG. DIVI AVG. TR. PL. PR. COS PROCOS. PONTIF. Liviam D rusillam charissimam Augusti Cæsaris conjugem hanc fuisse , crediderim ; cui forte adhuc viventi sacellum , temphimve , aut certe Aram, Ti- burtes dedicaverint . five potius Cajus Rubellius Bland us Tiburtinus > quern multa sacra ædiiicia in patria fua vel rfcstituiffe , vel etiam de novo excitaf- fe > legimus . Livia , quae Tiburtinum fecessum cum Augusto,marito frequentaverit , infra melius, ubi de ipso August.o., inter Viliæ Mecoenatianæ monumenta explican4a , De Rubellio vero inter Claros Vires Tiburtes, eorumque Familias , dhTe- remus . cultum Liviæ Tibure, de alio a Fabretto re- lato infcripto Lapide, Tiburi in Foro Ulmi tune extante . confirmamus interim , hifee notis *j. > • a iVlAECAESARIS AVGVSTI •. tfo.».J47. ..' ' . 7 1 : ■-.«■' . PYBLICE Denique,}Ædem B bnæ Deæ Tibure dim fuisse, quam L.Pafquiditis fufr Domitiano refecerit , doce- mur e# Lapide*, Tibure invento ,apud Fabrettum relato , & HbMenid; sic: »i * „ l4.^w./». BONAE . . ; S ANCTfSSlMAE . CAELESTI «n- :. L PASQVIDIVS. . FESTVS . IlEDEMPTOR 3 OPERVM v CAES. PVBLICORVM •. AEDEM DIRVtAM . REFECIT . QVOD . * ADIVTORIO * tm, *«f RIVOM . AQVAE . CLAVDIAE . A'VGVSTAE ' ' EJ»«- SVB . MONTE . AFFLIANO . CONSVMMAVIT .IMP. DOMIT. CAES. AVG. GERM. COS V. NON. IVL CA- aitf V ETUS LATIUM PROFANUM . G A P U T V II. *Dc V illis in Tiburtino quondam extruBis , ac primo dt Mecœnatiana , <£r Villa Quintilii Vari . Uamquam p lurima Naturae , atque adeo Dei Optimi Maximi Naturae Conditoris , munera Tiburtinam Ur- bcm atque Regionem fama inclytam & celebratissimam reddiderint ; nihil tamen , ea inter , æquale Villis Veterum Romano- rum , aliorumque Latinorum , immo etiam exter- norum a Romanis Regum , extructis in Tiburtino magnificentissime , suit . Harum amœnitas , Histo- ricorum , Oratorum , Rhetorum , maxime vero Poetarum , monumentis æternitati quodammodo consecrata, de earumdem exquisitiflimis deliciis du- bitare neminem sinit . Porro Villae Tiburtinae cele- berrimæ istae fuerunt . Mecœnatis , quam postea Augustus Caesar ejus Heres possedit j Quintilii Va ri } C. Caslii i M. Bruti s L. Scipionis , C. Marii j Munatii Planci * Ventidii Baffi j L. Turpilii $ Man- lii Vopisci ; C. Valerii Catulli j Q. Horatii Flacci : Centroniorum , L. Coflinii, Coponiorum $ Plautio- rum , Rubelliorum iPatroni, Regumque Syphacis, & Zenobiæ . Omniumque yastiilima & magnificen- tistima , Ælii Hadriani Gaesaris . Aliarum quoque apud Scriptores in Tiburte Villarum extat memo- ria . verum loci , ubi potissimum fiierint constitutae, nulla vestigia . ut Apollinaris , sive uxoris ejus $ Cyn- LIBER X VIII. CAPUT VII. 217 Cynthiæ , f ive Hostiae Propertii amicæ $ Martialis, quae deinde Mathonis j Symmachi , alkeque * De quibus fingula monumenta in medium hue affere- mus, postquam priorum celebriorumque vestigia cuncta lustraverimus $ & ex illis, Veterumque Scri- ptorum ex testimoniis , uniuscujusque delicias , or- natus , commoda , structuram descripserimus . Prjma i gitur omnium sesc Tibur adeuntibus admirandam , vestigandamque ofFert , ingentis mo- lis Villa Mecœnatiana . scilicet Caji Cilnii Mecœna- tis Equitis Romani Etrusco a sanguine Regum, Au- gusto Cæsari amicissimi , fidelilsimique Consiliarii ; quique , Reges permultos , non solum æquavit, fed etiam antecelluit opibus & potentia l Haec , concor- di omnium , qui de Tiburtinis Rebus egerunt, Scri- ptorum testimonio , ad ipfum Tibur suit , in sinistra Anienis ripa j eo loco , qui moenibus Civitatis con- tiguus , vulgo dicitur Torta Oscura , Votano , & Vil la di Mecenate . Ita Lilius Giraldus, Franciscus Mar- tius , Marcus Antonius Nicodemus , Antonius Re- „ gius , Nicolaus Orlandinus , Fulvius Cardulus , Joannes Zappius, Pyrrhus Ligorius , Athanasius Kircherus % aliique omnes , qui ingentia Ædificii hujus Antiquislimi extantia adhuc fragmenta & ru- dera memoraverunt , aut descripserunt , unanimi- ter, atque constanter , Mecœnatis hanc Villain Tibur* tern nominaverunt . Quodque ipsos etiam Scriptores auctoritate vincere debet $ vetustistima , a majori- bus per manus tradita , fama id nobis affirmat. sem- E e p er * 1 8 V ETUS LATIUM PROFANUM . per e nim , Mecœnatis hie Villain fitam fuijse , apud Ti- burtinos creditum est . Ejus autem structura, ex Li- gorio, Zappio, Regio, Kirchero, nobisque ipsis oculatis testibus , hæc fuisse videtur . In Clivo Ti- burtino, sinistrorsum ascendentibus ad Portam, quæ jamdiu Clivi feu Collis aut Collmd, vulgo del Colle dicitur , juxta veteres Vias, Tiburtinam atque Va- leriam , qua scilicet Valeria , quæ ab urbe Tibure_» coepit , Tiburtinam ipsam excipiebat } incredibilis molis jactis substructionibus , area ingens quadrata æquabatur , duplici interiori atque exteriori Porti- cuum ordine, in Septemtriones, atque in Meridiem, clausa. Et Septemtrionalis quidem exterior, duplex rurfum , Anieni , subtus per confragosa præcipitia laberiti , & corruenti , altislime imminebat . Duplex rurfum , inferiori nempe ac superiori ordine , quæ xysta proprie dicebantur , nobis Logge . Ex his in Sa- binos, atque Occidentem quaSolem versus , sini strorsum inflectebatur aspedus , in Hetruscos , pul- cherrimus atque amoenissimus longislime patebat . Horumpartem adhuc ingentem superstitem cerni- mus , quæ subslructionum ipsarum , ad æquandam aream Villæ totius, adjuncta conspectui, vicinisque pluribus Anienis.rivis in præceps ruentibus, post evolutas plurium officinarum machinas , concur- rentibus $ ex opposita Anienis ripa , juxta Quintilii Vari Villam ascendentibus , venustislimum atque gratiflimum aspicientibus spectaculum præbent . Porro aliarum Porticuum interioris parker atque * I . . .. ex LIBER X VIII, CAPUTVII. *i» exterioris i n Orientaii ac Mcridiana parte Villas Mecoenatianac , juxta Veteris Valeriæ Viae exor dium , & Tiburtinae tcrminum , ele vatio non appa- ret . jactorum nihilominus fundamentorum & sub- structionum vestigia remanent* Duobus Columna- rum ordinibus , quarum una alteri imposita erat , Porticus istæ , interiores tamen , & quae Cavædium intus circumplectebantur , distinctae erant $ Dorica & Jonica structura compactæ. Neque. tamen Co- iumnarum quælibet rotunda, ut assolet , figura suit ; verum semicirculari , muroque a tergo, & ad latera convestita . neque solido excisa saxo unico , verum pluribus apte conjunctis compacta, reticulatoque opere intertexta . convexa autem superficie mirum in modum rotundata $ ita ut spectabiliores hæ Co lumns fuerint, soiidis ipsis atque circularibus ex- tantibus . Ingentium vero substrudlionum Villæ to- tius materies , maxime autem , qua Anieni vastifli- me atque altiflime imminet , Tiburtia saxa conspi- ciuntur prægrandia, secta plerumque ac poiita $ Romanam vere potentiam ac majestatem referen- tia . Porro descriptas hactenus intra Porticus , aula- rum plurima & cubiculorum series suit & superstes adhuc permagna ex parte cernitur . qua* tamen_j non aliunde , quam a Porticibus lumen accipiunt . quantacumque enim perscrutatione investigaveris , nullam tamen in his ædificiis fenestram , quæ lumen admittat , reperire licebit $ ut proinde quomodo inhabitari potuerint, vix concipere animopossis. Ee 2 a per aao • V ETUS LATIUM PROFANUM . apertis e nim portis , acris interfusi inclementiam hospites fustinere, neceste suit . clausis vero, ob cim- merias tenebras , lumen , nisi facium accensarurrr tninisterio , nullum habuerc . Neque caminorum in tota hac ædisicii parte vestigium ulium apparetj ne forte , thermis id inservisse , suspiceris . Quare_, æstivas illas mansiones ad umbram frigusque ca- ptandum , & interiora veluti ambulacra quædam opacissima, ad spatiandum fuisse , cumKirchero, aliisque doctis viris , qui mecum sæpe locum dispe- xere , attentilsimeque consideravere , non immerita judicabis . Atque hue Litteratorum Hominum con- gregatas potissimum eruditas catervas, sub Mecoe- natis patrocinio ac tutela, Philosophorum, inquam, Oratorum , Historicorum , ac omnium maxime_* Poetarum turmas , ad disserendum , recitandum , fabulandum , meditandum etiam atque otiandum, animi ergo , in Parnasso veluti quodam , aut Stoa , aut Peripato , A cademia , vel Lyceo . Rursum in atrio interiori aliud assurgebat , uti ex murorum ve- stigiis apparet , ædificium , cujus ima pars Ligorio pulcherrimum fontis ornatum , qui undique & un- dique in proxima concharum veluti receptacula aquas , turn ad domesticos usus , turn ad amœnita- tern & magniftcentiam loco conciHandam , diffun- deret , habuisse credita est . Ex hac contignatione , per scalas singulari artificio dispositas , ad superio- rem aliam elevationem ascendebatur . in qua Me- cœnatis -Æ'des ad inhabitandum omni instrumento, or LIBER X VIII. CAPUT VII. 221 ornatuque c umulatissimae constitutæ fuisse videntur. Quamquam ruinae ipsæ ædificii perierunt jamdiu usque adeo , ut ejus structura , ne conjectando qui- dem vestiganti in mentem venire poslit. Hoc qui- dem statuere posse videmur , Faciem Villae Prima- riam e regione Romae fuisse , Occidentem inter So- lem ac Meridianum . in eum namque prospectum , scalarum pulcro ordine in circuitu dispositarunu* fitum eruderasse , Ligorius , sese , testatus est . Octo angulorum quoqueFani non obscura vestigia pre- tiosis ac elegantibus Columnis fulti ad ipsius Villa* ascensum nondum penitus periere . Quarum unam Kircherus , extantem prope ædiculam Sanctæ Ma- riæ de Passu , quamscitissime elaboratam , vidisse narrat. Sed jam magnificentissimæ Viliæ partes enucleatius adhuc designatas ab Joanne Maria Zap- pio Tiburte Historico & Cive juvat hie ob oculos legentium ponere . Ait itaque diligentissimus hie , & quotidianus oculatissimus, harumce rerum testis, Viæ Valeriæ partem antiquo more siiice instratam, latam palmos decem , sinistrorsum ab Tibure Me- coenatianam Villam adeuntibus , sua ætate conspe- dam fuisse . Descendentibus autem intra ipsam ur- bem , juxta Templum Beati Silvestri ad locum, qui dicitur Torta Scura , Porticus ingens occurrit sive_j potius ambulacrum aut via intecta ingentibus for- nicibus stupendi operis . Sinister hie descendentibus Anienis rivus apparet intra saxeum alveum arte excavatum , latum palmos quatuor, altum palmos sex, in V ETUS LATIUM PROFANUM . sex, m agno impetu decurrens, horrendoque frago^ fe 5 ita ut coiloquentium , quin exaudiri poflint, vo ces intercipiat $ nivium & candorem & spumas, mi- nutissimasque particular , præ aquarum devoluta- riim allisione , imitatus . Hanc fuisse Yaleriam-. Viam , quae aTibure, & a Tiburtina Via exordium sumsit , teste Strabone , dubitare neminem sink anti- quus Lapis aclinic extans eo, quo primum a con- structoribus. lpco positus suit $ supernam scilicet in- tra fenestram quadratam , altiflime apertam intra ipsos Porticuum fornices , ad lumen aliquod illis , ceteroquin pbscuris , infundendum . Hie enim La^ pis , quern pjurimi descripserunt , utpote obvium Vilkm adeuntibus , sæpe a me lectus , hæc habet ; L. O CTAV1VS L. F, VITVLVS C. RVSTJVS t C, F. FLAVOS IIII. VIR, D, S. S, VJAM INTEGENDAM CVRAVER Nempe; C ajus %ustius Flavus Caji Ruftii Filius , & Lucius Oclavius Vitulus Lucii Oclavii Filius Quatuorvi* ri s Ædiks five Curatores Viarum Tublicarum , five fin* gulariter Via Valeria, aut Tiburtina procurqrtdœ , De Se~ natus , aut Tiburtini , aut melius , Romani , Sententia , Viam ipfam Valeriam Integendam Cur aver e , Quod fe- licislimo Augusti sæculo perfectum , non dubita- mus . Qui, cum ex seceslibus Tiburtinum plurirnum frequentaverit 5 idemque Heres Mecœnatis > Ti- burtem hanc ejus Villam ,* quam & amico supersti- te LIBER X VIII. CAPUT VIL tij te s æpe , illo extincto sæpius adhuc inviseret , atque incolcret } &in Porticibus Herculis Templi Tiburc jus dicere ( quod tradit Tranquillus ) consuesset ; Viæ Valeriæ partem , quæ ab ipsa Mecocnatiana Villa sua ad Herculeum Fanum ducebat , continua Porticu integendam , ad tempestatum propulsanda incommoda, demandavit $ Senatus tamen, ut ei Or* dini adblandiretur , interposita auctoritate . five Se natus ipse , dilectislimi sibi Principis commodis stu- dens , ipsum Opus sponte Quatuorviris Curatori- bus Viarum perficiendum , decreverit . Quanu. nostram verisimillimam conjecturam alius etiam Antiquus Lapis magis confirmat . Quern hoc loco inventum , Aldus Mamitius refert ; translatumque Tibure , ad Beati Silvestri , Regius memorise pro- didit i inde tamen ablatum ab ipsa Kircheri ætate , qui ilium eo inTemplo diu multumque frustra quæ- sivit . Haec Lapis loquitur . C. L VCTIUS . L. F. AVLIAN. Q^. PLAVSVRIVS . C. P. VARVS I. VENTIDIVS C. P. BASSVS C^. OCTAVIVS . C. F. GRAECHIN IIIIIR V PORT1CVS P . CCLX. ET EXSEDRAM ET PRONAON ET PORTICVM PONE SCAENAM LONG. P. qU. , S« C» B* C» scilicet : C ajus LuSlius Aulianus Lucii Filius , Quintus Tlausurius Varus Caji Filius , Lucius Ventidius Baffus Caji Filius > Quintus Oclavius Grœchinus Caji Filius Qua* tuorviri Viarum Curandarum Torticus Longas Tedes ]i« ve Tajsus Ducentos fexaginta>i3 Exsedram, nempe aulam a4 2 VETUS L ATIUM PROFAN UM . 1 jemicircularem , u bi mult I Jims ad fedes ac flat Mas collo- candas difpojiti , 6* cPronaon , nempe Vestibulum ante Templum Herculis , te LIBER X VIII. CAPUT VII. 22? testatur l ongum passus quinque ac triginta , latum tredecim , Tiburtinis pilis tribus sufFultum , crassis quaquaversum palmos octo. In interiori hac ædium parte arcus five forniccs tres visuntur stupendi opc- ris e Tiburtino secto & quadrato omnes, ad fuperio- ra cænacula sustentanda ita compacti . hie in Se- ptemtriones fenestræ latissimæ duæ , pariter fbrni- catæ , ut in xystis , altæ palmos quadraginta , latae duodecim * itidem ex Tiburtino . sexdecim hie ma gna cubicuia , five potius aulas , aut cubiculorum series numeravit Zappius : ex quibus octo adhuc in- tegra . Sub his tamen in imo solo , idem numerasse meminit ad feptuaginta . muitufque est in altitudine live profunditate fubstructionum Villæ , qua Anie- ni fubterlabenti in depressa Valle , incumbit , consi- deranda & admiranda . aitque moles istas ab imo ad fummum , altitudine ædifieii ipfum Vaticanum_. tholum & pinnaculum Romæ , vulgo Cuppola di S. Tietro , fuperare . Superiorum rurfus xystorum in Sabinos profpicientium magnificentiam commen- dans , ait , inaedificata fubterjacentibus Porticibus longis passus ducentos & quinquaginta , latis quin- decim . Inter hæc xysta fuisse unum longum passus centum supra triginta , latum pedes viginti , arcua- tis fenestris, latitudinis pedum tredecim, palmorum sexdecim altitudinis . quae Columnis inter fe distin- guuntur dimidiatis, folido ex cœmento compofitis, palmos altis quinque & viginti, elegantissimo quon dam tectorio ornatis , variaque pictura diferimina- F f t is j aitf V ETUS LATIUM PROFANUM . tis ; q uemadmodum ex vestigiis alicubi deprenfum suit . Illud quoque in hoc xysto mirabile , quod ca- meris five fornicibus integitur , diverfæ structuræ singulis; ita utmultam Architecture doctrinam in- visentibus & consulentibus exhibere poslint . quem admodum , Zappii ipfius testimonio , præclara ilia hujus Artis Lumina, Daniel Volaterranus , & Mi chael Angelus Bonarotus , sub Paullo Tertio Sum- mo Pontisice , ex hujus Mecoenatianæ Villæ diii- genti confideratione plurimum fe ad imitandum de- fumfisse , palam profited confueverant . Fenestras pariter memorat Zappius fe vidisse adhuc fupersti- tes in inferiori Porticu , eademque interiori , ad ca- vædium , quatuor , quas rimas ipfe vocat & fpira- cula , distantes invicem pafsus quadraginta $ aitque ea arte constructas , ut lumen quidem aliquod Por- ticibus & Cubiculis intus infunderent ; verum mini mum marini aeris admitterent . Rurfum super xy- sta aliud etiam fuisle solarium fubdiale , five fpe- culas prospectus longinquissirrii quaquaverfum . Cryptoporticus memorat , quas ex Kirchero de- fcripfimus, & fontis non unius vestigia , in ima_* area , Meridiem versus . Aream ipsam , ab Septem- trionibus , ædificiis per latum , in Viam usque Va- leriam , extenfam dicit, passus ultra trecentos quin- quaginta. Nec frontem Villæ Romam versus Por- ticibus caruisse , confirmat , quæ quadratam ipsam aream concluderent . in earum margine, prope Va- leriam Viam, extantem Columnam refert, cœ- men LIBER X VIII. CAPUT VII. 317 mentitio o pere compositam , & tectorio undique collucenti convestitam , palmortim sexaginta alti- tudinem excedentem , quam Michael Angelus Bo- narotus cum afpexisset , & attente confiderasset , nullum alium habuisse olim usum credidit , quam statuæ alicujus sustentandæ > in ornatum Villæ Ve- stibuli . ex alia proinde parte introitus, æqualem ac sociam Columnam consurrexisse , altera item statua in summo apice insignitam . Quam eximii Archite- cti sententiam secutus Kircherus , in imagine Villæ Mecoenatianæ , quam Operi suo inseruit , ambas \ Columnas cum statuis Frontem totius ædificii exor- nantes exhibuit , His t amen lectis , queratur nemo , si Mecoena tianæ Villæ rudera coram in visens, non ita commo de quæ legerit cum ipsis ruderibus nunc extantibus aptare poterit , Damnosa enim quid non imminuit dies* monimenta fatifcunt . Mors etiam [axis nominibufque ve- nit . Neque tamen idcirco prudens vir ullus menda- cii Scriptores illos diligentiflimos, qui ante nos sue- runt , & integriora hæc conspicere potuerunt , te- mere postulaverit . Ceterum hodie quoque structu- ræ Porticuum , earumque ambitus fundamenta su- persunt. ita ut sump tuosissimæ Villæ magnisicen- tiam in Porticibus, Ambulacris, Cryptoportici- bus , Solariis , Xystis, Dietis , Specuiis, positam po- tislimum, nullo negocio quilibet assequatur . Dupli- ci nunc aditu Villa intratur -9 altero ad Coccanario- rum Hortos , loco qui dicitur Torta Scura, intra Ti- Ff 2 b ur- 228 V ETUS LATIUM PROFANUM . burtinani u rbem. Extra, altero dextrorsum descen- denti Via Tiburtina 5 loco qui dicitur Votano scili cet Luogo Voto disotto ex eo quod Horti & Pcrgulæ uvarum delicatissimarum ( ejus præsertim quæ Mu- nicipii Vva & Ohagina , antiquis Tiburtibus diceba- tur , Plinio teste , nunc vero Vva Coma , aut Cometta, & alia Tergoleje di Tivoli ) supra antiquas substru- ctiones cavas & vacuas plantatæ germinent felicisti- me . Nulio enim alio Tiburtini Agri loco , quacum- que longe lateque patet, tarn præcoces, dulces, fuaves, coloratæ, flavæ , aureæque, educantur, maturescunt , coquuntur , diutistimeque perseve- rant uberrimæ uvae , quam isto , in Viliæ Mecoena- tianæ ruderibus. cum soiibus sit patentislimus, aeris- que purgatistimi , ac ventilatissimi , mitissimaque sub Coeli plaga , nimiis ab tempestatum rigoribus atque injuriis , vicinorum objectu montium , qui pone imminent , summe protecta . In possessione est locus hie amœnissimus Collegii Deo Devotarum Virginum Tiburtinarum ad Beati Michaelis in Ca stro Veteri . eo quod majores earnm in ipsis Mecoe- natianæ Villæ ædisieiis antiquitus habitaverint , prout nunc quoque non obscura ejus rei argumenta ibidem remanent . divisiones scilicet cellularum , & senestellarum jamdiu conclusarum loca , sacræque Ædis picturæ nondum penitus obliterate . Ante_> has Virgines ex Divi Francisci Instituto, Viros eju£ dem Ordinis , locum pauperrime , ut mods iiiis ini- tio suit, incoluisse ferunt . a quibus deinde alio trans- du LIBER X VIII. CAPUT VII. 22^ ductisd a Virgines idem suscipiendas destinatus est. Ceterum & Societatis Jefii sub exordia , ipso ejus Parente , inclyto Sanctissimoque , Ignatio de Lojo- la adhuc superstite , Villa eadem Mecoenatiana Pa- tres aliquot ejus asseclas , Tiburtem Civitatem pie- tate , morum institutione ac litteris exculturos, pri mo excepit 1 ad Sacram Ædiculam , quæ SanSIœ Maria de Tafu dicta est . Donee opportuniori Ci- vibus loco sedes iis constituta una simul cum Sacra Æde Sanctæ Simphorosæ & Filiis Martyribus ab Mattheo Cardinali Contarello extructa , summa totius urbis regione saluberrima atque amoenifli* ma . Quemadmodum nos late in edito jam bis de Beata Symphorosa Italico Commentario prosecuti sumus . Non temere animadvertente Historicorum Tiburtium non uno , Litteras , quæ olim in Mecoe- natis Villa, tot doctorum virorum Coetibus ab ipso illic congregatis , viguerant atque floruerant •> ex ipfis quasi ruderibus Mecoenatiana Villa , tot evo- luta post sæcula , tanquam e sepulcro excitatas , at que erutasperPatres Societatis Jesu , illo convoca- tos , iterum Tibure refloruitfe . Ceterum tarn vasta circa Ædificia ; Lucos, Pomaria , Hortos , omnem- que Villarum instructissimarum & ornatislimarum supellectilem & apparatum , copiosissime adstitis- se , ad omne genus delicias , Mecoenatis inge- nium delicatistimum facillime cuilibet persuase- rit . Quamquam hanc Villam maximum incremen- tum ab Augusto Cæsare accepilse , postquam ad il- 3*6 V ETUS LATIUM PROFANUM . ilium h ereditate pervenerat , non ambigimus I Nunc obtrectatoribus , uni alterive , refpon- dcndum superesset , dubitantibus & negantibus etiam aliquando , Villam hanc , five ruderumÆdi- ficia , de quibus nobis hactenus sermo , fuisse Me* cœnatis . Verum , ne Lectorum meorum patientia videar abuti, pauciflimis refpondebo. In primis enim, si antiqui alicujus Scriptoris testimonium, qui hocdixerit * Lapidisve inscripti superstitis , in quo id legatur , auctoritatem requirunt novatores & hypercritici isti $ destitui nos hujufmodi monumen- tis hac super re , ultro fatemur . neque tamen idcir- co , caussa nos cecidisse , arbitramur . Cum enim duo haec constent evidentissime ? Mecœnatem scili cet Tiburtino secessu summopere delectatum fuisse $ rurfumque , ab immemorabili , ut ajunt , haec , de quibus hactenus , Ædificia Tibure , turn a Civibus , turn ab invifentibus hofpitibus , pro Mecœnatis Villa , semper habita fuisse $ neque mortaliunu quemquam , alium ab illis designasse locum , ubi Tibure rusticatum Mecoenatem putaverit : Jure jam Optimo ,prudentissime , fanus quisque conficiet, hie omnium verisimillime Mecœnatis Villam Ti- burtem extitisse . Quod vero Tiburtino secessu Me- cœnas summopere fuerit delectatus , vel ilia Hora- tii ad eum Carmina unice testificari apta satis funto. i. ed. 1. 5. 1. Nec semper udum Tibur , 0 Æsulœ Decline contempleris arvum . Quod Augustus i testis Svetonius , dum fcripsit de_* Au LIBER X VIII. CAPUT VII. aji Augusto:*. E x fecejjibus prœcipue frequentavit mar hi- *. in^utru. ma , injulasque Campania $ am proxima Vrbi oppida , C0f' u' Lartuvium^rœnestetTiBUR, UBI ETIAM IN PORTICIBUS Templi Herculis persæpe jus dixit . Si autemjus dixit Augustus persæpe Tibure in Porticibus Tem pli Herculis $ & ex secessibus præcipue frequentavit Tiburtinum ; Villam certe habuit ibidem , quam-, habitaret . At non aliam vetustissima Fama tradidit nobis ab illo habitatam , quam Mecœnatis , quae structis Porticibus Templo Herculis jungebatur j quamque a nobis hactenus descriptam eamipsam ipsiirimam esse, & superstites adhuc Porticuum & 1 Xystorum panes ingentes , & Veterum Lapidum de Porticibus ad Templum usque Herculis hinc ex- tructis , memorandum , ibidem inventorum , fides nos edocet . Hanc igitur Mecœnatis Tiburtem Vil lam fuisse , quam Augustus frequentavit , & amico vivente , & sublato , hereditate acceptam , pruden- tissime omnes asseveramus. Quid quod, ex ipfo Svetonio colligere quodammodo possumus , Tibur tem hanc Mecœnatis Domum ab Augusto frequen- tatam fuisse ? Is enim de privata Augusti vita edi£ serens , Si quando , inquit quid jecreto aut sine interpth latione agere proposuisset , er at illi locus in edito Jingularis, quern Syracujas fa TwIqw* appellabat : hue tranfibat , aut in alicujus Libertorum Suburbanum : ÆGER AU- tem in DOMo MECOENATis cubabat . Quamvis enim optime noverim de Urbana Mecœnatis Domo , in . qua Romæ æger Augustus cubare soleret , S ve to- 232 V ETUS LATIUM PROFANUM . tonium i ntelligi posse commode nihilominus , & forte etiam commodius atque aptius , de Suburbana ac Tiburte Domo Mecoenatis , in qua cubare solitus fuerit Augustus , Svetonium locutum , interpretari possimus . Agit enim ibi Tranquillus de Secessibus ac Latibulis , in quibus sesc abdere Augustus con- sueverat , ut fumum & opes strepitumque Romæ devitaret . rursum insalubrem ill! in Urbe hiemem paullo ante narraverat : & Suburbanis Libertorum ad- jungit Mecœnatis Domum , in qua æger cubabat . Po- tiusitaque Tiburtem , quam Urbanam , ut inter- pretemur Mecocnatianam hanc Domum , orationis contextus , persuadet . Præcipue cum Tranquillus ita prosecutus narrationem suam fuerit : Hue trans- hat9aut in alicujus Libertorum Suburbanum : æger autem cubabat in Domo Mecœnatis . Ex Secejfibus præcipue fre- quentamt maritima , infulafque Campania , am proxima Vrbi oppida , Lanuvium , Trænejie , Tibur ; ubi etiam in Torticibus Templi Herculis persœpejus dixit . En ut Hi- storicus ab Mecœnatis Domus, puto Tiburtis, men- tione quasi admonitus , ad loca commemoranda , ad quæ Augustus fecedere consueverat , continuo transivitj & de Tiburtino meminit fingulariter . Ceterum & aliud de Svetonio argumentum fumi potest , quo , earn , qua de agimus , Mecoenatis Vil- lam ab Augusto frequentatam fuisse s confirmemus. Structuram , inquam , Villæ ipsius , xystis undique adhuc ex parte extantibus ornatam . Hac enim vil- larum structura delectatum maxime Augustum , Tran LIBER X VIII. CAPUT VII. 233 Tranquillus i dem commemorat, Ampla & operosa Trœtoriagravabatur , inquit, Suavero quamvis modi* ca non tarn statuarum tabularumque piUarum omatu , quam xystis & nemoribus excohit . Eh ut , digito pene , nobis ostenditur a Svetonio MecoenatisVilla Tibur- tina Xystorum ac nemorum ornatu potislimum pol lens . nemorum inquam : totus enim nemorosus suit olim atque adeo est nunc quoque Tractus ille ac De scends ad Anienemusque, qui Xystis Villæ Me- cœnatianæ subjicitur . De Augusto rursum Sveto- nius : Sœpe in periftylio 9faliente aqua , atque etiam firmant , a tque declarant . Hinc Augustus Tiburtes maxime fovit & eorum Civitatem singulari juris ibidem dicundi in Porticibus templi Herculis ho- nore persæpe afFecit , & ad Fori dignitatem evexit . Publica ibidem Ædificia plura restituit, adhibitis Curatoribus. Et L. Ceilio præcipue Lucii Filio Curante , Sibyliæ Albuneæ pulcherrimum , vetu- state dilapsum & præcipitio, cui imminet, ea , quam adhuc cernimus , optima structura , refecit . Unde , benesicentissimum tanquam Numen , & vivus coli a Tiburtibus coeptus est ; Augustalium Sacerdotum_* Collegio instituto , qui Augusti sacra procurarent , apud ipsum Herculis Tempi um . qui Eerculanii Au- guftales sunt appellati ; de quibus suo loco memora- vimus . CeterumVillam i psanrMecœnatianam ab ipso Augusto auctam , iis saltern Porticibus , quæ ad Herculis usque Templum pertingerent , non teme- re credimus . quando ilium Vias & sternendas & aperiendas & dirigendas , & muniendas & integen- dasquoque, ubi opus, per nobilislimos quosque_, justisle, rerum ejus Scriptores diserte tradunt . Et Ventidius Bassus , qui e Quatuorviris unus inscribi- tur , qui Valeria Via Porticus extruendas curave- rat , in Lapide jam relato , & in Mecoenatis Villae ruderibus elfoslo , is , inquam , Ventidius Bassus , Augusti sæculo floruit $ ut proinde , Viam illam_. Mecoenatianam Villam tangentem , tune temporis rrsunitam , intectam , & Porticibus exornatam fuis- se, LIBER X VIII. CAPUTVII. 23s se , i ntelligamus . Cum vero bis Augustus delibera- verit de summa imperii abdicanda , & in pristinurn restituenda Reipublicæ libertate & in gravistimæ deliberationis consultationcm Agrippam generum, & Mecœnatem amicislimum arbitros &Consiliarios assumpserit $ quemadmodum in majoris momen- ti rebus omnibus consueverat : rursumque , ex Dio- ne , j. Agrippa ad ilium longislimam $ pro abdican- do , orationem habuerit $ pro retinendo ac optime instituendo rerum regimine parem Mecoenas : hæc in nostra Tiburte Villa Mecœnatiana , utpote in semoto a turbis securoque otio , agitata fuiste , ve- hementer ut suspicer, inclinat animus . Quæ Mc- cœnatis , non tarn pro retinendo , quam pro optime in singuias quasque partes instituendo, constituendo, & formando rerum imperio , sapientislima oratio , quam fusissime Dio Camus retulit in Commentaria, ut hie quoque ad verbum insereretur , certe operæ pretium foret nisi longum nimis facere timeremus. Exeaenim, turn optima ad quamlibet instituen- dam & informandam Rempublicam præcepta_* desumi poslint; turn etiam errorem ilium, pra- vamque opinionem , quibus plerique omnes a pue- ro altissime imbuti sumus , de ignavia Mecoena- tis, dedoceri, &exuere nulio negocio valeamus. Cum summæ ilium sapientiæ virum , ea, quæibi profert gravislima animi sensa , extitisse , neminem vel leviter dubitare permittant . Et sane tarn apte Mecoenas ad persuadendum tune peroravit $ ut re Gg 2 i psa 23tf V ETUS LATIUM PROFANUM . ipfa A ugusto , in contrariam ceteroquin partem , & sua sponte, & Agrippæ rationum momentis inclina- tifsimo, persuascrit nihilominus , ut in retinendo re- rum imperio semel arrcpto pergeret.Mccocnatisque sapientiæ,quo Cæsar perpetuo Consiliariointimo ac summæ auctoritatis est ufus, maximum illud benefi- cium , Terrarum , live Romanus Orbis debuit po- tissimum j ut aurea in omnibus Augustæa tempora decucurrerint . Quam in laudem , & Tiburte Do- micilium venire quodammodo , quivis facile per fe perfpexerit . Ceterum non ignoramus, Mecoena- tem delicatiffimumfuifse ac mollilsimum , ita ut Ju- venalis ignavum hominem carpens, abdomini & ocio intentum , Mecoenatis ilium plurimum mar- 4. satjr.u centis atque remilTi habere , fcripferit 4- Et wultum referensde Mecœnate fupino . Ille tamen ( veluti etiam de Annibale Historici tradiderunt ) utramque per- fonam fumere atque agere , turn remifli , turn stre- nui viri , apprime fciebat. Cum enim atavis eflet regibus editus atque Lydorum quidquid Etrufcos incoluit fines , nemo illo esset generosior ; & avus il- li paternus ac maternus fuissent , qui magnis legio- nibus imperitaverant , ut verbis Horatii loquar -> & cum Propertio , Mecoenas Eques Etrufco de san guine Regum efTet ; nullo tamen avitæ antiquiffi- mæque nobilitatis fastu movebatur , ut plerorum- que instar , nafo adunco fufpenderet ignobiles ; dum frugi ,& virtutibus ac litteris exculti forent . Cum- que e Cilnia Familia efset (vocabatur enim Cajtts Cilr . - nius LIBER X VIII. CAPUT VII. 237 nius M eccenas ) & domo Arretio j oblatos sæpislime ab Auguflo honorcs , etiam summos , constantissi- me recusavit semper . Et Equestri Ordini , ut ma- jores, adscriptus , intra fortunam semper suam con- tineri voluit j ne Senatoria quidem admissa unquam Toga . Quamvis autem honestisllmo privatæ vitae ocio gauderet quammaximej & litteris potissimum, & poetarum fabulis & carminibus delectaretur mi- rum in modum $ non tamen idcirco , ex remissione id , & ignavia suit . Quod evidentissime constitit , non solum ex dato consiiio Cæsari , ne imperium dimitteretj verum etiam sæpistime laboriosis pro Republica susceptis Legationibus,& periculosislimis Expeditionibus bellicis . De Legationibus quidem ejus sic Horatius : $. Hue v enturus erat Meccenas optimus , atque Cocceius , m ijji magnis de rebus uterque Legati $ a verfos foliti componere amicos . De Expeditionibus vero bellicis difficillimis Hora tius idem , Mecœnatem ipsum ailocutus , ad Actia- cum bellum profecturum cum Octavio , ad versus Antonium & Cleopatram : ' Neque t amen otium , quo domi utebatur , ignavum omnino suit . nam & Italiam jussu Augusti absentis administravit & cum Agrippa simul in omnibus Rei- 238 V ETUS LATIUM PROFANUM . Reipublicæ r egendæ consiliis aderat , tanta potesta- te sibi ab Caesare tradita , ut cum socio ipso litteras quoque , quas Augustus ad Senatum scribebat , an- tequam redderentur , legerit $ ac quæ visa fuissent , mutaverk. Cujus rei caussa, annulum quoque ab eo acceperat , ut obsignare eas posset , Litteratis item viris favebat , & ad Litteras idem incumbebat. itaque Arcanarum ipsc in scribendoNotarum Inven tor primus habetur . quarum Rationem fingulari Commentario comprehensam per Acilium five_j Aquilam Libertum edi , mandavit . Multa etiam scripsisse perhibetur & versu & prosa oratione , ac praecipue Opus cui nomen Trometheus . Stylo , si quid peccabat , nimium eleganti ac molii , ut fra- gmenta quædam Carminum extantia satis innuere 7. stme^m. possunt . quorum initium 7. Debilem f acito manu Debilem p ede , coxa $ Tuber a dstrue gibberum Lubricos q uate denies ; Vita d um super est , bene eft j Hanc m iloi , wl acutam , Si d as , fustineo Crucem . Itaque de illo Seneca : Ingenious , inquit , vir ilk suit, magnum exemplum , Romanœ Eloquently daturus , nifi ilium enervajjet felicitas , imo castrajfet . Hanc Mecoe- natis in scribendo luxuriem atque mollitiem carpe- re identidem amicissime solebat Augustus , & cirris aut cincinnis ferro crinali contortis , ac unguentis odo LIBER X VIil. CAPUT VII. 23* odoratis p erfusis , comparare . Qui tamen etiam^ propter sermonis elegantiam summopere eumdem semper dilexit . Neque solum in gravislimis quibus- que expediendis negociis fidelissimum semper Con- siliarium adhibuit 5 &Legatum adAntonium, ut auxilia ad versus juniorem Pompejum peteret , mi- sit i verum & regi se ejus quibufdam veluti imperils aliquando passus est . Quo genere illud eximium : 8. D;0.ut, Jy. cum enim olim Augustus jus diceret pro tribu- nalij ingentemque reorum numerum condemna- turus esset , & tamen in decernendo adhuc pergeret; Mecœnas , cum præ turba adire ad ilium ipsc non_» posset i pugillares tabulas ad ipsius pedes conjecit ita inscriptas, Surge Car nisex 9 exiisthinc. neque tamen dido Augustus quasi contumelioso est oflensus. quin potius amici , clementiam fuggerentis false , moni- tis paruit ; & a condemnando cessavit, nemine mor- te mulctato. Virtutis vero Mecoenatis id maximum indicium suit 5 quod cum Augusti cupiditatibus re- sisteret i tamen ab eo inter familiares habitus a reli- quis etiam fe omnibus probavit * & quod , cum plu- rimum apud hunc posset , adeo ut ab eo multis ho- nores magistratusque impetraverit tamen animo nihil elatus in Equestri statu vitam suam exegit. Te- rentiam seu Terentillam uxorem spectatissimam fe- minam Mecoenas habuit , quam & Augustus ipfe_* adamasse dicitur ; & cum Livia de forma in certa* men induxisse . Quapropter intepuit nonnihil inter illos amicitiæ fervor , sub Mecoenatis vitaefinem. Qui 24o V ETUS LATIUM PROFANUM . . Qui n ihilominus cum legitimum nulium suscepisset, Heredem ipsum Augustum ex asse reliquit . Deces- sisse fertur ab Urbe Condita Anno septingentesimo septuagesimo sexto , o&avo autem ante Æræ Chri stianas communis exordium* maximo sui Bonis om nibus, at Litteratis Viris præcipue, quosomnes non inanibus verbis aut plausibus , ventosisque pro- missis , verum summa tribuendi liberalitate semper foverat , desiderio relicto . ingentique ipsius Augu- sti Cæsaris dolore ac luctu. Sepultus est in Exquiiiis. quo in Colle etiam habitasse dicitur , Ædibus splen- didis & excelsis , turrique ornatis , omnium ferme 9.od.x9.i.i. Urbanorum ædificiorum altissima . s>. quamHora- tius merito appellavit molem propinquam nubihus ar- duis . & ex qua Nero deinceps , ut e sublimissima^ omnium specula , incendium Urbis , quod foedislime ipse excitaveratjgratissimumsuæ tyrannidi &cru- delitati spectaculum demiratus est$ incendioque Trojano , canens cithara , comparavit . quemad- modum in ejus vita Svetonius . Ex qua ædium Ur- banarum Mecœnatis sublimitate novum etiam pro asserenda ejus Villa Tiburtina , quam dicimus , ar- gumentum consurgit $ delectatum scilicet ilium spe- culis , & solariis , & turribus , & xystis longe pro- spicientibus . quibus ædificiis pene universam con- stitisse Villam ejus, quam dicimus/Tiburtem, adhuc ex ejusdem ruinis plane perspicimus . De illo tria ie. z;5.7.f.yr. Plinius 10. portentosa commemorat . primum $ febre - 8,f' 4** Mecoenatem caruisse nunquam . quern in morbum , assi- LIBER X VIII. CAPUT VII. 241 affidue i lium divexamem , mollitiem illam , de qua accusatur, refundere merito poflis . alterum 5 trien- nio eum insomnem omnino vixisse . quamquam , te- sle Seneca , modis omnibus captare somnum tenta- ret : ilium neque mulicis exquisitislimis modulis & cantionibus adhibitis , neque ex alto decidentium-, aquarum murmure , quarum in Tiburtina fiia Villa copia suit ingens , conciliare tamen sibi unquam po-> tuit . Quamvis amicus Horatius apta hæc quamma- xime somno parando inculcaret . quod vel ex uni- co ejusdem testimonio abunde docemur, ajente_> Epod.2. Labuntur altis interim ripis aqua ; querumur in Jilvis aves s fomnos quod invitet lews . tertium vero ( ait Plinius ) pulli asinini carnem tamquam deli- catum cibum in regias mensas Mecœnatem invexi£ fe . quod tamen de silvestribus , quos onagros Latini Graecissantes appellabant , intelliges . unde eorum cara pretia & raritas , vivo Mecoenate fuere . quo tamen sublato , desiit cum auctore carnis ejusmodi & usus & pretium . His addidit Dion , Mecœnatem primum omniumNatatorium calidis aquis refertum Romae instituisse . quod & in Tiburte sua Villa eum- dem construxisse , verisimiilimum est in tanta, turn Anienis , turn Martiæ , per extrudos Ductus, quo rum adhuc vestigia remanent , aquarum vicinia & copia . Fautor M ecœnas doctorum hominum in tan- tum suit , ut posteris foutoribus omnibus ilium in fovendis litteris subsecutis , quamquam longo pro Hh x i- 14* V ETOS LATIUM PROFANUM. ximis i ntcrvallo, suum nihilominus nomen veluti proprium reliquerit ; ut nempe Mecœnates appella- rentur. quimos , adhuc in præsens perscvcrans , n. jam ipsa Martialis ætate inoleverat , ajentis : u. Sim Mecœnates, n ec deerunt, Flacce, Mar ones . Poetas tamcn inter ceteros dodos viros, & ipse Poeta , Mecœnas præcipue dilexit , atque promovit . Trœfidium eorum ac duke Decus factus , ut de fe ipso Horatius asseve- , rabat . Et Virgilius , Horatius ipse , atque Proper- this , i lli præ ceteris grati , & munerati , eidem id- circo saepissime suo quisque in Carmine assurgunt . Virgilius q uidem Georgica ei dedicavit Jussu ejusdem suscepta . Unde illud Libri Primi nobile_. exordium . Quid f aciat lat as fegetes ; quo Jidere terram Vertere , Mecœnas •> ulmisque adjungere Conveniat , qua, cur a bourn , quis culms habendo Sit pecori ; atque apibus quanta experientia parcis , Hinc canere incipiam . .»^e-A„. E tLibroaltero: Tuque a des , inceptumque una decurre laborem 0 Decus , o famœ merito Tars maxima nostrœ 9 Mecœnas ipelagoque volans da vela patenti . ,J/^ T ertio item : u. Intera e Dryadum Jihas fait usque fequamur IntaSios , tua 9 Mecœnas , baud molliajujja , Te [me nil ahum mens inchoat . en > age 9[egnes Rumpe moras : Et v ox ajsenfu nemorum ingemiuata remugit . Quarti deniquc initio : Trotinus a erii mellis cœlestia dona Exequar . h anc etiam , Mecœnas , afpice partem . Beneficia vero maxima & potissima , quæ acceperat Virgilius a Mecœnate , paternorum in primis re- ccptio agrorum . quos amiserat in agro Mantuano , veteranis militibus Colonis divisos , & Arrio cui» dam Ccnturioni adsignatos . eo quod esset Mantua ( \ ) mij'erœ nimium vicina Cremonœ . Hos enim , cum Augusto innotuhTet per Pollionem & Mecoc- natem , rccuperavit . In ipsius deinde Mecœnatis amicitiam est admissus , & nobilislimi ac potentissi- mi cujuslibet Caesaris amicorum. ipsi deinde Au gusto per Mecœnatem charissimus factus est . Cum inter cetera ejus necessitudinis argumenta , & illud fuerit , quod revertenti Augusto ex Campania , Atellae per quatriduum Virgilius ei Georgica ju£ sus recitavit j lectionis vices suscipiente Mecœnate , quoties perpetua lectio Poetam ofFenderet. Unde & præclarissimum Æneidos Opus originem habuit, in iplius Augusti commendationem . Quod impoli- turn , ut sibi quidem videbatur , cum , fato praeven- tus , reliquisset quin supremam ei potuisset manum imponere $ Plotio Tuccæ & Vario Poetis amicis , iisdemque Augusto familiaribus , testamento reli* quit , ut igne idem Opus comburerent ; ut aperte Gellius, Macrobius , Plinius tradiderunt . quidquid recentiores scituli garriant in contrarium . quorum Hh 2 r a* 244 V ETUS LATIUM PROFANUM . rationes t ales nunquam profecto erunt , ut tanto an- tiquiorum testium auctoritatem id asserentium va- leant infringere . Porro earn deliberationem in hac Villa Mecoenatis Tiburte susceptam ab iis coram r«u!ab£' * Augusto , putat Lilius 14. Giraldus . decisumque_j pro divini Operis immortalitate , ut refert cum ce- teris Sulpitius Carthaginiensis j legibus de ultima voluntate exequenda ab Imperatore posthabitis . Qui Virgilio Horatioque tarn familiariter atque as- sidue usus est 9 ut fere semper in Villarum præcipue secessu , atque in itineribus fidos eos lateri comites circumducerct . cumque Virgilius thoracis arctitu- dine atque animæ difficultate laborans , crebra co- geretur fuspiria deducere ex imo pectore $ Horatius vero lippis oculis laboraret , ac defluentibus $ apte Augustus eo joco , utriusque sibi continuam necelsi- tudinem significare folebat j se inter fuspiria sere sem per versavi atque lacrimas, Sed jam totam hanc de Me cœnatis in Virgilium favore ac benesicentia narra- tionem verissimo Martialis Epigrammate juvat tj.iiM.tf.5f. concludere . 1$. Temporibus n ostris atas cum cedat avorum $ Cr ever it & major cum Duce cB^oma sup $ ; Ingenium sacri miraris abejje Maronis j TSljc q uemquam tanta bella sonare tuba ? Sint M ecœnates , nec deerunt 9 Flacce , Marones j Et tibi Virgilium / Flebat & abduBas Tityrus œger oves : Rift 1 LIBER X VIII. CAPUT VII. 24* Rifit T uscus Eques , paupertatemque malignant Reppulit , & c eleri jufjit abire fuga . Accipe divitias , & vatzm maximus ejlo , Tu , l icet , tit nostrum , dixit $ Alexin ames . Adstabat domini menjis pulcherrimus ilk, Marmorea f undens nigra Falernamanu j Et libata dabat roseis carchejia labris , Qua p oterant ipjum follicitare Jovem . Excidit attonito pinguis Galatea 'Poeta $ Thestylis t it rubras mejfibus ustagenas . Trotinus Italiam concepts, tit ARM A VIRUMQUE , Qui m odo Quid Varos Marfofque loquar > ditataque Vatum lamina X m agnus erit quos numerare labor . Ergo ero Virgilius , fi 'munera Mecœnatis Des mihi . Virgilius non ero ? Marfus ero . . Villam in Tiburte habuisse Virgilium , sunt qui pu- tant, Viliæ proximam Mecœnatis . cum tamen ne« que locum designent $ neque ullus hoc Auctor scri- pserit, quos quidcm pcrlegerim j neque ex ipso Vir- gilio rei hujus lumen ullum nobis affulgeati idasse- verare non ausim . Quamquam , in Tiburtino ver- satum fuisse Poetam praeclariflimum frequenter , cum Augusto & Mecœnate , ex hactenus expositis certissimum sit. Unde & in suo eximio Opere Tibur- tium sæpe mentionem fecisse existimo $ quemadmo- dum testimonia ejus singula suis locis jam hue ad- duximus . gratificaturum scilicet Urbi de se Bene- merenii, & gratifiimum sibi hospitium atque ocium præ 24* V ETUS LATIUM PROFANU M . praebenti ; t urn ipsis Patroais suis munificentiflimis, in quorum Tiburte Villa splendide ac regie aleba- tur . Virgilianum tamen nomine in Agro Tiburte Fundum nescio quern vetustus Codex circa Saiutis annum cmxlv. scriptus , & ab Ferdinando Ughel- lio relatus inter Tiburtinorum Antistitum Acta sub Hucberto Tiburtino Antistite memo rat . Jam v ero QJftoratius Flaccus , Lyricorum_* Latinorum Princeps & Choragus , summis , & qui- dem Tibure praesertim , in sua Villa , beneficiis a Mecoenate affectus , totus semper in Patroni laudi- bus , quacumque arrepta occasione , fuisse perspici- tur , Qui enim Carminum Libros ab Mecœnatis in- vocatione fiierat exorsus , Mecœnas a t avis edite Regibus , 0 £s Trœjidium tt duke T)ecus meum ! idem , post frequentiffimas ubique insertas ejusdem laudes 3 ultimo Carminum suorum Libro five Gene- re, Epistolis scilicet,Mecœnatem ipsum appellando, *6.Mp.i.i.i* ab pangendis versibus desiit Trima d itle mihi ,j'umma dicende Camoena , Speffatum satis laudibus p ersæpe effunditur ; cui proinde amicitia junctus fuisse dicendus est , & beneficiis ab eo affe- ctus . versatum autem frequenter in Tiburte Pro- pertium cum Mecocnate , & illud facile pei suaserit; quod Hostia Propertii arnica , quæ sub Cynthia, vo- cabulo potisfima Propertiani Operis est materies , Viliam habuit Tibure , Poetae ipsius amici testimo- nio : 17. it. el 14.;. j. Candida q uageminas oftentant culmina tunes , Et c adit in patulos lymph a Aniena lacus . Apud quam pariter sepukam earn, tradit idem Propertius iis versibus : 18. its.*** Hie T iburtina jacet aurea Cynthia terra . Accejjit ripœ laus , Aniene , tuœ . Ut fufius , ubi de ipsius Cynthiæ Villa , sermo re- dibit . Ceterum per Horatium innotuisse Mecœnati Propertius videtur . Et Joannes Antonius Vulpius germanus frater meus in Commentariis ad Catul- lum Tibullum atque Propertium, inter hujus de- scribendum vitam , ilium ipsum fuisse Propertium existimavit , de quo Horatius Satyra Libri Primi nona scripsit : lham f orte via sacra 9stcut r.ieus est mos , Nescio q uid meditans nugarum , totus in illis . Occurrit q uidam notus mihi nomine tantum . Cetera, multisque conjecturisin medium adductis opinionem suam Vulpius consirmavit, & similli- mam vero reddidit 3 Propertii vitam , studia , mo res cum iis , quae de Garrulo illo interpellatore tota ea s48 V ETUS LATIUM PROFANUM . ea S atyra Horatius tradidit , conferendo ; ut non ovum ovo similius dixeris . Ceterum Propertius , cum serius fortasse in Mecœnatis amicitiam tan dem aliquando fuisset insinuatus * secundum Elegia- rum Librum , primæ ejus Elegiæ titulo ad Mecœna- tem praefixo , illi dedicasse videtur . quamvis & ilia, & Libri Tertii septima pariter Mecœnati inscripta , i sese ab Heroicis beliicarum rerum argumentis Car mine tractandis tamquam imparem excuset . ait enim Mecœnas E ques Etrusco de sanguine T{egum f Intrasortunam q ui cupis ejfe tuam : Quid me scribendi tarn vaftum minis in œquor ? TS^on s um aptamex grandiavela rati . Cetera . Q uæ postquam exemplis adductis illustra- verit , ad ipfius Mecœnatis laudes ita convertitur : At t ua , Mecœnas , vita prœcepta recepi 5 Cogort t exemplis te super are tuis . Cum tibi Romano dominasin honor e Secures , Et l iceat medio ponerejura soro : Vel tibi Medorum pugnaces ire per hostes , Atque o ner are tuamfixa per arma domum . Et tibi ad effeclum vires det Cæsar j & omni Tempore t arn saciles injinuentur opes : Tarcis i tt in tenues humilem te colligis umbras % Velorum p lenoS subtrahis ipse finus , Crede mihi magnos æquabunt ista Camillos ^fudicia j t f venies tu quoque in ora virum : Ca- LIBER X VIII. CAPUT VII. 24? Cæsaris f cs famœ vestigia j un5la tenebis . Mecœnatis trunt ver a trophœa , fides . Seque illi plurimum debere profefliis , ejusque per- petuum fzivorem exoptans , Carmen denique sic concludit : uMollis t cœptœ Fautor cape lorajuventœ , Dexter aque immijjis da mihi figna rotis . . Hoc m ihi , Mecœnas , laudis concedis .& ate eft Quod ferar in panes ipfe fuijfe tuas . Qua mente autem Mecœnas in fovendis iitteris ac litteratis viris totus esset, ipfe patefecit in Oratione, quam habuit ad Augustum, de dimittendo retinen- dovelmperio, deliberantem . Cujusverba, si ex Dione in Latinum converfa femel recitavero , ut tanti Viri fapientissima proecepta de colendis Iitte ris , & prima juvenum aetate illis infbrmanda, opti- meque instituenda , omnibus patefiant ; finem de_j Tiburte Villa Mecornatis , ipfoque Mecoenate , lo- quendi, faciam . Cum itaque ea 1* Oratione Mecoe- nas Augusto , ut retineret Imperium , fuasisset ; de H,/l'l,k''1' optime per ipfum Imperatorem constituenda Re- publica quamplurima dissent , præcipitque* conve- nientissima, singulis fua quæque adhibenda , ægris partibus restituendis remedia commostrans . De pri ma autem hominum ætate informanda sic omnium optime : Hoc quoque te fummopere honor 9 instituas-, ut Tatricii , Equeftrifque Ordinis homines , dum adhuc pue~ ritiam agunt , ludos litterarios frequentem : adolefcentes autem faSii equos & arma traftare discant 1 ad utrum- I i q ue ajo V ETUS LATIUM PROFANUM. que D ocloribus publicis certo ftipendio conduSiis. Ita enim Jiatim a puero difcentes ac exercemes omnia ea, quœ adul- Us sum usurpanda , ad omnia negocia aptiores habebis . Optimi enim ac egregii Trincipis eft, non modo ipfe ut cm- ma ex ojjicio agat j verum , ut$ qua ratione etiam reliqui omnes quam optimi flam, profpiciat. Id autem tu ita prœ- Jtabis , fi non permittas , omnia eos ex libito agere , ac deinde delinquemes corrigas : Jed fi priujquam peccave- rim quicquam , omnia eos doceas , quœ. exercemes <& tibi & fibiipfis majori fint ujui : ac fi omnem occafionan , pro- pter dvvitias , nobilitatem , aut aliam quamcumque prœ- ftantiam vitœ 9per defidiam, mollitiem, aut pra-va ftudia ducendœ , occajionem prœcidas . Etenim permuhi, metuen- tes , ne ifiiufinodi bonorum nomine , invidiœ ac periculis Jint obnoxii , multa seipfis indigna agunt , quo tutius vive- re po [fint . atque inde mijericordiam conjequuntur : qui a hoc ipjum inique eis accidijje njidetur , quod Jibi retle t7- vere opinati fint . ad Trincipem vero <& damnum bom's Viris dejiituto , imde a liquid mali sacinoris edere pojfit . aut , fi nihilomi- nus aliquid molietur; conviclum supplicio affice . neque eft9 quodvereare 9 ne quis tibi id vitio vertat ; qui non magis propter punitum malum culpaberis , quam medicus pro~ pter usta , aut excisa corporis vitia : ille vero ab omnibus accusabitur , qui eodem , quo reliqui , modo educatus ac institutusj periculum tibi creare ausus suerit . Ac de Sena- toribus quidem &' Equitibus hatlenus . Hæc Mecœnas de optimis Artibus ac litteris instituenda educanda- que nobiiium juvenum prima aetate sapientillime_j apud Augustum disseruit j evicitque sua Oratione , ut Augusti ipsius sæculum vere aureum , undique Litteris & Litteratis Viris ( manum ipsc inter pri mos operi præstantissimo admovens ) felicissimc de- cucurrerit. Contra T iburtinam Mecoenatis & Augusti Villam , ultra Anienem , in Agro Sabino Tiburte , Villa Quintilii Vari Consulis erigebatur loco , qui ex Veteris Heri nomine priseum vocabulum adhuc fe r vat , & dicitur Quintigliolo . & exiguum , intra_» Villae fines , sacellum , ubi Deiparæ Virginis ima go servatur , frequentia , & cultu populi , ac prodi- giis , clara : La Madonna di Quintigliolo . Locus est amoenissimus , ponendæque Villæ a Quintilio sa- pientistime electus. Namque Collis assurgit triplici Vaile circumdatus . in Meridiem ea , quam alluit Anio præceps & confragosus . hinc in Villam Me- coenatianam , ipsamque urbem Tibur , prospectus I i 2 e rat $ aji V etus latium profanum. erat $ t arn prope , ut ex utraque ripa stuminis , in- traque Villas quisque suas, Quintilius atque Mccœ- nas , exclamantes, exaudiri vicissim potuerint . Qua vcro Quintilii Rus Occidentem solem spectabat j ager Tiburtinus atque Romanus , ad Urbem usque longe lateque jacebat j ita ut de ipsa Villa prospe- ctantibus liber undique longissime latissimeque pro spectus esset , ad ipsum Tyrrhenum mare . Plaga_, vero Septemtrionum tertiasedebat Vallis,ad usque Corniculanos Montes atque Sabinos porrecta vastis- sime . matutina tamen regio ab imminente Monte , quem Tlagulæ dixerunt * modo dt Sans Angelo in TiaoJa 5 protegebatur . Tribus , Kircherus , diligens horum locorum inspector , atque dimensor , tribus, inquam , areis sibi invicem suppositis distinctam_* Quintilii Villam Tiburtem fuisse, existimavit . cujus hoc testimonium. In editissimo Clivositum habuit, supra quem primo quædam totius fabricae veluti substructio & fundamentum , sub figura sere qua- drata cernitur ; intra cujus penetralia cisterna visen- dam se præbet , scalarum ordinibus , per quas ad aquas descensus dabatur , quamcommodissimis . supra hoc fundamentum , aliud sane eximium pala- tium extructum fuisse colligitur ex columnaruni-j abacis & lem niseis ,ceterisque ornaments j uti & ex conchis 3 intra quas aqua saiuberrima , scil. Martia, turn ad domesticos usus , turn ad ludicrorum dele- ctationem, derivabatur ; ex copiosa vicini fontis sca- turigine , qui in hunc usque diem ad San£ii Angeli in Tla LIBER X VIII. CAPUT VII. 273 Tlagula s catet . quemadmodum ex ductu intra mon- tem excavato , qui non uno loco adhuc juxta Viam ad Villam descendentibus conspicuus est , manifeste constat . Ingens circa Palatium area quaquaversus extensa , atque æquata , quæ nunc Oliveto pulcher- rimo impletur . Supra hanc excelsiori adhuc in Cli- vo specula constructa colligitur j unde is , quem de- scripsi in subjectas valles atque regiones pulcherri- mus atque amœnissimus dabatur prospectus . Certe ex iis, quæ nondum interiere, vestigiis, Trizom'a Vil la fuisse plane deprehenditur . Apposuit Rircherus idem , a fe , juxta hactenus descriptas reliquias , concinnatam Villæ imaginem . quam si non ornati- bus ac fastigiis , situ certe ac fundamentis , a vero non admodum abhorrere, crediderim . At Anto nius Regius & Joannes Maria Zappius Historici Ti- burtini , oculati & ipsi ac quotidiani testes , Qiiinti- lii Villam enucleatius adhuc pervestigare conati sunt . neque irrito quidem conatii . muita enim de ejus ruderibus scitu digna prodiderunt . Duplicem itaque AquæDuctum ad Vari Villam olimeuntis distinxerunt alterum , per quem Anienis ipsius aqua eo derivabatur , cujus identid^m specus juxta Viam ad Divi Antonii , loco Horatianæ Villæ, de scendentibus ad Quintilii , apparet, altus palmos decem , latus sex . Alterum vero interiorem S sub ipso Monte Plagulæ excifum , quo aquam illam de- scendisse autumaat , quæ vulgo dicitur di Sans Ange la . quam que non una, neque inani conjectura ,Mar tiæ 254 V ETUS LATIUM PROFANUM . tiæ r amum fuisse , mecum plures existimarunt . De quo , suo loco , fuse disserendum erit . Huic,sive ser- vandæ, five etiam absordibus, si quasin itinere contraxisset , expurgandæ , inserviisse Piscinam il- lam, quæ adhuc prope ipsum Quintilii Villæ locum intacta visitur , credibile est . Quam nos quoque nu- per inspeximus diligenter ac dimensi fuimus . cum elapso Autumno Anni M. dccxxxv. hæc loca simui cum Viro Clarissimo , vestigandæque Antiquitatis studiosissimoJosephoAlexandro Furietto Bergoma- te in Romana Aula Præsule gravissimo ac sapientis- simo , minutissime , tot post alias adhibitas per vi- ginti ferme annos lustrationes , dispiceremus . Pisci nae structura illi omnino similis est , quam vidimus apud Bajas , quaeque Mirabilis dicitur . Ceterum Ti- burtina hæc Quintilii minori ambitu concluditur , utpote quæ passus humanos quadraginta longa est , lata vero duodecim . Pilis vigintiquatuor lateritiis sustentatur antiquum tectorium adhuc servantibus , quemadmodum & in muris ambientibus ex parte_> cernitur . Ceterum imum solum , ac proinde altitu- dinem ædificii, ingesta terra occultavit . Pilæ autem, ut dixi , adhuc antiquo teclorio convestiuntur , & muri circumquaque . quibus nihilominus crustæ ii- læ, quas tanarum vulgo appellant adhæserunt . quæ, num aquae olim intra Piscinam defluentis exductu , autservatæ , num stillicidii , quod exipso Piscinæ fornice tot sæculorum spatiis irrepserit , præsertim cum superior cameræ pars sub dio , pluviis ac fri- go LIBER X VIII. CAPUT VII. 2$s goribus p ateat , vestigia dicenda fint , decidere mi- nimeausim. Iitamen, qui crustas illas sedimenta ipfius aquae ex Ductu defluentis fuisse interpretan- tur 5 iidem ex eo , aquam illam Martiam esse non potuisse, colligere congruenter existimant $ cunu. Martia omnium saluberrima , immunis ab iis pur- gamentis foret . Quare Piscinam , ad Anienis potius purgandas aquas eo derivatas , Limariam idcirco , constituunt . Qui nihilominus invicto , ut ipsi qui- dem fibi videntur , argumento , contra Martiæ per hæc loca cursum , non pugnant . Cum propter hoc ipsum Martia saluberrima esse potuerit , quia scili cet, quidquid purgamenti vel sedimenti,aut ex fon- te, aut ex itinere contraxisset , faciliime id totum in ipsis Ductibus , aut Piscinis relinqueret . unde ad Salientes & Lacus nonnisi purgatissima perveniret , atque prodiret . Verum hæc alias . Nunc ad Quin- tilii Villam quod attinet ; animadvertit cum Regio Zappius , Anienis Aquas illo perductas , plures in fontes fuisse distributas ; maxime vero quatuor or- natissimos , ante ipsum Villæ vestibulum extantes . quorum sinus altos palmos triginta sese dimensum confirmat . Supra hos xysti latissime porrigebantur, vermiculatis pavimentis egregii operis instrati.Ho- rum in medio area passus longitudinis centum , la- titudinis sexaginta extensa atque æquata. Huicsub ipso monte Plagula , supremum impositum Villæ ædificium $ quod apto nomine Speculam Rircherius nominavit. in Septemtriones vero Porticus conti nua *$ ViHae s patium detecta est , rudium adhuc & impo- litorum ; qui vel ab Quintilio , vel certe alio aliquo ex ejus posteris , feu Villæ heredibus , hue compor- tati & congregati , ut elaborati deinde ac politi no* vosin ornatus distribuerentur , non immerito judi* cati sunt . Gemmarum species videbantur , carbun- culos, topatios , jafpides , smaragdos , vividissimis coloribus imitatæ $ qui in uno eodemque lapidesi- mul immixti erant , aureis quoque atque argenteis venis quibusdam intersecantibus . Neque elaboratu difficiles admodum $ quare gemmarum instar poliri atque illustrari cœperunt , summoque in pretio esse; cum antea vel nescirentur omnino , vel certe tam- quam nullius pretii aut usus negligerentur . At In* nocentius Cardinalis a Monte , vulgo Montinus , dum a Sancto Pio Quinto Pontifice Tibure relega- tus esset , cum tædii fallendi gratia fodi circa villas Tiburtes imperasset , in hac Quintiiii defossum ho- rum lapidum pretiosorum thesaurum detexit ; vim tantam , quæ viginti probe onerandis jumentis fuf- fecit . Romamque , & in longinquas quoque terras , ingenti pecunia ab avidis hospitibus comparati , di- ftratti sunt. Novumque illis nomen impositum-. 'Breccia di Tivoli . Quamquam eorum Fodinæ Tibu- te nunquam fuerint* fed aliunde ab Villæ Dominis, ipfo fortafTe Quintilio , in eum locum fuislent con gregati . rudis & inæqualis figuræ ma(Ta erant , & duorum palmorum crafsitudinem qui maximi , non excedentes . mensæque ex illis atque abaci elegan- Rk t if 258 V ETUS LATIUM PROFANUM. tissime c ompacti in virorum Principum ædibus col- locari meruerunt . Quin & minutissimas corumdem rcliquias , postquam tanto in pretio esse cœperunt , qui minutiffime scrutarcntur non defuerunt . quæ , vcl igne circa sæpcs ambustae , multum nihilominus venustatis adhuc retinebant . Ex integris atquc in- corruptis unum , eximiæ magnitudinis , vidisse fe , apud Vincentium Mancinum Tiburtem civem cla- rislimum , ac Romæjurifconfultimmum , ab Joan ne Dominico Ciaccia iili dono datum , Joannes Ma ria Zappius testatus est $ in orbem , prægrandis in- star pilæ , quam dicimus palla a maglio . Cujus pul- chritudinem , pretiofilsimarum gemmarum cumu- lum complectentem , infinitis quamqum laudibus , commendare tamen promeritis fe satis non posse , figniiicavit. Sub unoquoque e xystis ejufdcm Villae Numi plurimi reperti fuerunt argentei , quos Con- sulares appellant , live %omajiarum Familiarum $ eo quod , Rempublicam administrantibus Coniiilibus, & NominiBus Familiarum infculpi confuessent . de narii 3 mincjulii , pretium æquabant . quam vis lati- tudine minores , crassitudine majores 5 ut jam de si- milibus notissimum est. Quamquam autem Vesti- • nus fossoromnes ferme furto fustulerit j fexnihilo- minus, ejus rapacitatem qui effugerant , cognofci ac defcribi sic potuerunt . Primus in anteriori facie Romam in curru a quadrigis tracto repraefentabat . in posteriori litteræ c. cassivs . Secundus caput mu- liebre cum inauribus , forte ipfius Romas . retro rp. c as- LIBER X VIII. CAPUT VII. ^9 p. c rassvs m, f. In arnica tertii facie mulier palmam præ manibus gestans . in postica roma . Quartum itemquadrigæ ornabant adverfum ; aversum vero litterae favstvs latin vs . In quinto quadrigae simi- liter Victoriam palmatam trahentcs . retro pansa . In sexto denique quadrigae eædem , & notae censvr E ruinis quoque Villae Tiburtis Quintilii Vari ab Hercule Ciaccia Tiburtino educta sunt , Zappio auctore, monumenta alia quamplurima & argu- menta ornatissimorum quondam ædificiorum ex- tructorum ibidem, terminos , puta, philosopho- rum , ac numinum vultus exhibentes $ statuas , co- lumnas ,capitella , bases $ marmorea omnia elegan- tisque artificii , & aure.um Augusti saeculum osten- dentis . praecipue vero eximiam Columnam, altam palmos duodecim . Hujus apexacutus, instarpy- ramidis ; cui cuspis ferrea infixa signum aliquod olim sustentasse credita est . mediam ipsam colum nam fascia circumambiebat , coronis sex oleaginis expressa , quae truncis alligabantur . Sub hac fce- ptrum , cui mappa involuta , Imperatoris militum gestamen , quamquam mappa ad Ludorum & Spe- claculorum editionem , quae , projecta in Circum_. mappa ab Imperatore , signo dato , aliquando in- ceperunt, fpectasse potuit . Sub hac corona distri- "X butæ muliebres figuræ sex expansis brachiis , cru- ribufque divaricatis Geniorum cultu vestitæ , Vi ctoria* imaginem referentes . Quae omnia ad Quin tilii Vari gesta num forte alluserint , ut vult Zap- Rk 2 p ius, atfo V ETUS LATIUM PROFANUM , pius , a ffirmare non aufim . Nifi enim Quintilium in Syria victorias dixerimus retulisse , ubi Præses suit j certe ejus in Germania expeditiones tantuav abfuere ab victoriis , ut potius in exemplum infeli- ciisimi Imperatoris Clades Variana, & Vari ipsius exitus,adduci debeat in sempiternum.Quæ jam exe- quar,si modo Quintilium hunc Varum Rus habuisse Tibure , Horatii ad eum , testimonio , confirmave- ro . Ilium itaque Villam habuisse in Tiburte , loco a nobis descripto hactenus, praeter constantissimam, & antiquissimam Tiburtinorum , per manus tradi- tam famam , & nomen loci , Quintiliolum vulgo Quintigliolo j ex Horatii , ad ipsum Quintilium , car- minibus edocemur , ajentis : Nullam , V are , sacra vlte prius fever is- arbor em , Circa mite solum Tiburis , & mœnia CatiJi . Ode quartadecima Primi Libri , quae inscribitur ^ADQniNTiLiUM Varum . Nam v igesima quarta Libri ejusdem , cui titu- lus : Quintilii mortem deflet , & cujus initium : Quis defiderio Jit pudor aut modus tarn cari capitis ? & infra : Ergo Quintilium perpetuus sopor urget \ cui pndor , <& ju- Jiitia soror incorrupta fides , nudaque verbis : 2 °. Quintilius Cremonenfis , Virgilii £t Horatii £ familiaris, moritur . Hunc Servius Virgilii cognatum appellat 5 quod etiam vicinia Cremonæ ac Mantuae urbium , eorum patriæ , suadet . Potuitque Virgi- lius Quintilii hujus ex morte indoluisse plurimum , utaitHoratiuSi cum Virgilius adhuc quinquen nium a Cremonenfis Quintilii morte superstes fue- rit . Excessisse namque ilium ajunt , nonnisi U. C. An. dccxxxv. Augusti xlv, C, Sentio Saturnino QJLucretio Vespillone Consulibus , Illud q uidem revocari posse in aliquod du- bium videtur , de quo Quintilio locutus alibi Hora- tius fuerit , cum de emendandis diiigenter carmine bus agens , inquit in Arte Poetica ; Quintilio fi quid recitares , corrige , sodes , Hoc y ajebat , <& hoc . melius te pojse negares , Bis terque expertum fruflra $ delere jubebat , Et male tornatos incudi redder e versus , Si defendere deliclum , quam vertere malles 5 Non ultra verbum % aut operam fumebat inanem , Quin fine rivali teque £t tua solus amares . Dubium , inquam , creari posset de quo Quintilio , hæc nobis Tint accipienda , num de Cremonensi , an de Varo, quern in Tiburte Villam habuisse dicimus. utrumque enim in Poesi versatum fuisse , nobis Hi storic tradunt , At de Cremonensi Quintilio hie quoque locutum Horatium ut credam , id facit$ quod de ejus in corrigendis amicorum carminibus judicio adhibito , tamquam de præterito ac mortuo lo LIBER X VIII. CAPUT VII. i6y loqui v ideatur ; dum dicit : Quintilio Ji quid red tares , corrigefodes , Hoc , ajebat $ £t hoc . cum interea Quin* tilius Varus viveret , dum Horatius Poeticam scri- psit . Quamquam t amen hæc ita se habeant •> etiam Quintilius Varus nihilominus , qui magnificam , a nobis dcscriptam , Villam in Tiburte possedit , Poe- ta suit i & Poetarum, praecipue vero Virgilii & Ho- ratii , amicus. Bellicis quidem ille rebus vacavit plurimum unde & Syriam Præses annos octo ad- ministravit. ex qua divitias plurimas asportavit, turn Romam , turn in suam Tiburtinam Villam . quam forte de Syriæ manubiis potissimum ædifica- verit i ac pretiosos etiam lapides ,gemmarum velu- ti genus quoddam , de quibus supra memoravimus, in ejusdem ornatum Villæ , ex Syria advexisse , ve- risimile est . Quern Tiburtini Civem esse dicunt suum j & præter Villam ab illo ædificatam , etiam Pagum five Oppidum , aut antiquo vocabulo , pro- prie Vicum in Agro Tiburtino-Sabino-Æquicolano , domibus frequentem , extruxisse , vetustum ab illo vocabulum adhuc retinentem Vicum Vari , Vico Va- ro octavo pi. m. ab Tibure lapide positum , in_» Orientem Solem, nonnulli existimant. Quern Va riant Strabonis parker credunt . De quo , cum ido- neos testes , aut gravia Veterum testimonia non in- venerim $ quid asseverem , non habeo . Illud tamen vocabulum melius multo ab Vari, quam ab Varronis nomine derivari , censcrem . Præcipue , cum ex ipsa *tf4 V ETUS LATIUM PROFANUM. ipsa Q uintilii Vari Villa , quam in Tiburte ex Ho- ratii testimonio Nullam , V are , sacra vite prius sever is arbor em Circa mite [ohm Tiburis h mœnia Catili , cxtitisse, certissimum est $ Varum ipsum alia quo- que prædia in Agro Tiburtino habuisse , suaderi poslit , facilius , quam Varronem de cujus Villa Tiburte veteres non meminerunt . Quamquam au- tem Quintilius arma secutus fuisset , quibusAugu- iiiCæsarispropinqui suigratiam inter primos sibi conciliaverat j studiis nihilominus litterarum pari- ter vacavit . & Philosophiæ operam dedisse ilium in Venetia Provincia , ubi Asinio Pollioni Præsidi co mes fuerat , una cum Virgilio Marone , tradunt , qui in eum Poetam commentati flint; ac potislimum Ruæus noster: eaque communia studia amicitiae ori- ginem Quintilio Virgilioque fuisse . qui per Quinti- lium Mecœnati primum , deinde Augusto dicitur innotuisse ; & amissos agros , prope Mantuam , in Andino suburbio , ubi natus , recuperasse . unde & ipsi Quintilio gratus Poeta , venerabiliter non semei assurgit . Sextamque Eclogam , ejus fe jussu scripsis- se , illique inscripsisse , testificatur , his versibus : Nunc ego ( namque super tibi erunt, qui dicer e laudes> Vare , was cupiant , & tristia condere btlla ) Agrcstem tenui meditabor arundine Musam . Non injujfa cano : jiquis tamen hœc quoque , fi quis Captus amore leget $ te noftrœ , Vare , myrictz , Te nemus omne canet : nec 'Phœbogratior ulla est , Quam LIBER X VIII. CAPUT VII. it? Quam f ibi , qua Vari præscripfit pagina nomen * Hie enim Quintilium Varum , qui Villam ha- buit in Tiburte a Virgilio compellatum , certissi- mum esse debet . Duos enim Varos , duosque Quin- tilios ea ætate floruisse , cognoscimus . Alfenum_# Varum, & Quintilium Varum nostrum, rursumque hunc ipsum Quintilium , & Quintilium Cremonen- sem . At hie Varus a nemine ex idoneis auctoribus nominatur. EtHoratius in ejus deflenda morte_j Quintilium tantum , & Eusebius , aliique , constanter appellavere.ac proinde Grammaticuiorurn tantum- modo error fuerit , sicubi Cremonenfi Quintilio Va ri cognomentum appiclum reperiatur . De hoc igi- tur sermo non suit in Ecloga Virgilii sexta . fed ne- que de Varo Alpheno . Quamquam enim constet , inter Virgilii aequales , & ipsum fuisse j ejus tamen vitæ institutio , ab Virgilio , recitatis versibus , il ium minime compellatum , optime persuadet . Namque Alphenus Varus , Servii Sulpitii Jurifcon- sulti discipulus , jurisconsultus & ipse suit Celebris : qui ex arte sutoria $ aut , ut volunt alii, tonsoria , ad Consulatum adrepsit, an. U.C. dcclv. sutorem il ium , exemplaria Horatii , fuisse , testificantur om- nia , quae ego quidem viderim . n. „. s^ua. ut A lsenus moratufque h ie ab Horatio ,propter vafritiem. qui pariter ab Horatii interpretibus Cremonenfis fuiste creditus est . Htric tamen non putamus dicatam^. sextam Virgilii Eclogam $ turn quia nulla laude bel- lica , fed una forensi claruit $ tum quia cum fittor di- catur fuisse $ nee ad Consulatum , nisi diu , post obi- tum Virgilii , pervenerit , viginti scilicet totos an- nos ; non videtur ejus fortuna , tum cum Eclogoc scriberentur , satis Virgilii fortunæ præstitisse $ ut hie illi tarh cfFusis laudibus adularetur . Restat igi- tur, ut Virgilius hac Ecloga Quintilium Varum nostrum compellaverit,Augustipropmquitate, gra tia , rebus gestis insignem $ quoeum simul præce- ptis institutisque Philosophise imbutus fuerat in Ve- netia Provincia $ per quern Mecoenati & Augusto innotuit $ cujusque una Cum optimatum aliorum , acpræsertim Asinii Pollionis,&pera , amissos agres recuperaverat . Quod etiam evidentiflime confir- matur ex nona Ecloga $ quam , extemporancum veluti Carmen,pluribus ex segmentis five fragmen- tis consutum , scripsisse Virgilius videtur ; eo ma- xime tempore , vel certe ea occasione , quando Ro- mam ad Augustum interpellandum pro amislis Marituanis agris suis fe contuierat & Vari ope il- los recuperaturus erat . Ait enim ibi Moeris Virgi lii puer pastor de ipso Virgilio , sub Menalcæ no mine : Immo h œc ; c\uœ Varo nec dim perseSIa canebaf. Vare y tuum nomen {super et modo Mantua nob is $ Man LIBER X VIII. CAPUT VII. 2*7 Mantua < vœ miser a, nimium wcirta Cremonœ \ ) Cantantes sublime ferent super æther a cycni . Quare Ruæus, hanc ipsam Eclogam Quintilio Varo oblatam , existimat , a Virgilio , Libelli cujusdam supplicis loco , ad amissas possesliones recuperandas. Quern denique Quintilium Varum , si non Poetam, certe Poetarum & Amatorem 3 & aptum Judicem , Maro idem hac ipsa Ecloga significavit , dum ceci- nit : e£s m secere poetam Tierides : font & mihi Carmina $ me quoque dicunt Vatem Tajiores 9 fed non ego credulus illis ; hi am neque adhuc Varo wideor, nec dicer e Cinna Digna •> Jedargutos inter Jirepere anfer olores . Varo enim hie constanter legendum , non Vario ( ut male apud Servium ) ex Ruæo , & ex ipsa anteriori Vari Quintilii appeilatione cognoscimus. Cum hoc, itaque , versatos Virgilium atque Horatium fre quenter , credimus in Tiburtino ; & in magniiica_» Villa Quintiliolo e regione Mecoenatianæ . Ita ut Poetarum & Poetis faventium virorum Principum Chori ac Caetus in Anienis ripis , atque inter con- sita , mobilibus rivis irrigua , pomaria , celebrati fuerint . Cum a utem , Quintilium Varum , Tiburtes , ex veteri fama atque opinione , Civem fuisse dicant suumj ejusque imagines turn antiquitus turn in prae- sens publice fervent cum Tihurtini titulo appicto j licet hujus pervetusti rumoris nos neque vindices , L 1 2 n e 262 V ETUS LATIUM PROFANUM . neque a ssertores esse velimus non abs re nihilomi- nus erit , hie , quæ de ipso Quintilio , ex probatissi- mis Scriptoribus , Vellejo Paterculo, Dione Cassio, Cornelio Tacito , & Svetonio Tranquilio accepi- mus , legentium ob ocuios ponere . Vellejus itaque Hist^riarum libro altero sic memoravit : Tantum quod ultimam imposuerat Tannonico ac Delmatico Bella Cæsar manum $ cum intra quinque consummati tanti opt' ris dies , funeftœ ex Germania epistolœ , cœfi Van , truci- datarumqite Legionum trium , totidemque alarum , quam nobili onus samilia , te s ortunœ, circumroentus ; cum ne pugnandi quidem egrt* gie occajio , in quantum voluerant , data ejfet miseris $ ca- stigatis etiam quibusdam gravipoena , quia Romanis <& armis tt animis us suijjent $ inchjus Jilvis , paludibus , injidiis , ab eo hojie ad internecionem trucidatus tjt% quern ita semper , more pecudum , trucidaverat $ ut vitam , aut mortem ejus , nunc ira , nunc venia , temper aret . T)uci ' plus ad moriendum 9 quam ad pugnandum animi suit , quippe qui , paterni , avitique exempli successor 3 se ipse transfixit. Ate Trœficlis Caftrorum duobus> quam clarum exemplum L. Eggius , tam turpe Cejonius prodidit . qui , cum longe maximam partem absumsisset acies , auclor de- ditionis 9supplicio , quam prœlio morimaluit . At Volum- nius Legatus Vari , cetera quietus ac probus , diri auSior exempli 9spoliatum equite peditem relinquens , suga cum alis %henum peter e ingrejsus est . quod faSlum ejus Fortu* na ulta est . non enim dejertis supersuiti sedDesertor occi- dit . Vari Corpus semjustum hostilis laceraverat seritas . Caput ejus , abfa'J/um , latumque ad Maroboduum , & ab eo mijfum ad Cœsarem , gentilitii tandem tumuli sepultu- ra honoratum est . Hactenus Vellejus . Nos autcm , Quintilii caput illatum tumulo , credimus , Gentili- tio , qui Tibure extructus fuerit j aut Via Tiburti- na , aut Valeria, juxta ipfum Vari Vicum $ aut cer- te , ad exitum ipsius Quintilii Villæ Tiburtis. quod verisimillimum cuique fict , Veterum Latinorum perpetuum morem recordanti $ sepulcra Gentilitia juxta Consulares Vias , ad Villarum exitus, consti- tuendi . quodque de Cnei Pompeji Magni Capite , ac LIBER X VIII. CAPUT VII. %7i ac r eliquiis ceteris, factum, didicimus ex Plutarcho. quas Cornelia uxor ex Ægypto asportatas in Gen- tilitio Pompejæ Gentis tumulo , apud ipsius Magni Pompeji Prætorium , five Rus Albanum , condidit, juxta Appiam Viam . Quod autem ait Vellejus, Quinttlium Varum in Germania sibi manus confci- vilse , patris & avi secutus exemplum $ de ejus qui- dem patre idem ipsc Vellejus memoraverat, eodem Historiarum Libro secundo , quod in pugna Philip- pens! Varus Quintilius cum fe injignibus honorum vela- pisset : Adeo , inquit, consternatum , serum 3 ut per con- tinuos menses barba capilloque fummij/b s caput interdum foribus illideret , wafer ans $ Quintili Vare Legiones red" de . diemque Cladis quotannis mœfium habuerit , ac lugu- brem , Ceterum ab Germanico reliquias Varianæ Cladis collectas , compofitas , & justis peractis , tu- itf. AnuaU 1*1* mulatas memorant a*. Tacitus , & ipse Svetonius , pulchreque de Taciti narratione miserabilis ejus cxitii facies apparet . Ait enim , Germanici res ge- stas persecutus : Chauci , cum auxilia pollicerentur , in commilitium adfcitifunt . Brucleros sua urentes% expedita sum manu L. Stertinius , mijju Germanici , fudit j inter* que cœdem fct prœdam, reperit undevicefimæ Legionis aquilam cum Varo amijf'am . TDuclum inde agmen ad ul- timos BruSlerorum : quantumque , Amifiam <& Luppiam amnes inter , vajlatum : baud procul Teutoburgienfi faU tu , in quo reliquiæ Vari, Legionumque infepultœ diceban- tur . Igitur cupido Cæfarem invadit folvendi fuprema mi- litibus , Ducique ; permoto ad miserationem omni , qui aderat , exercitu , ob propinquos , amicos $ denique ob ca- jus bellorum , <& sortem hominum . TrœmiJJ'o Cœcina , ut occulta saltuum fcrutaretur , pontesque fct aggeres humido paludum , t> fallacibus campis imponeret ; incedunt mœ- ftos locos , vijuque ac memoria deformes . Trima Vari Ca- ftra , lato ambitu, & dimenjis principiis , trium Legionum manus ojlentabant : dein jemiruto vallo, humili fojja , ac- cifœjam reliquiæ consedijje intelligebantur . Medio campi al~ LIBER X VIII. CAPUT VII. %7% albentia o jja , ut sugerant , ut reftiterant , disjeBa vel ag- gregata . adjacebant fragmina telorum , equorumque au tus,Jimul truncis arborum ante fixa ora , Lucis propinquis barbarœ arœ , apud quas tribunos ac primorum ordinum Centuriones maBaverant . £? Cladis ejus fuperftites , pu* gnam aut vincula elapji, referebant , hie cecidijfe Legatos, illic raptas aquilas $ primum ubi vulnus Varo adaclum ; ubi infelici dextra , & fuo iBu mortem iwvtnerit ; quo tri* bunali concionatus Arminius : quot patibula captivis, qua. ferobes : utque stgnis <£t aquilis per fuperbiam illuferit , Igitur Romanus , qui aderat exercitus ,fextum post Cladis annum , trium Legionum ojja , nullo noscente , alienas re* liquias , an Quorum , humo tegeret , omnes ut conjunBos t ut consanguineos , auBa in hostem ira , mœstifimul £s in-* fenfi condebant . Trimum conftruendo tumulo cespitem Cajar posuit 9gratiJ/imo munere in defunBos i difperfas reliquias uno tumulo humaturus colligere fua manu £r comportare primus aggrejsus est . Sed & illud memoria dignum , quod Tacitus refert, Cæcinæ ac- cidisle in his ipsis locis cum exercitu deprenso , in quibus antea Quintilius . 7$j>x, inquit, per diverfa in- M m q uies 274 V ETUS LATIUM PROFANUM. .quies ( h e. inquieta ) cum Barbari , festis epulis , lœto cantu , aut truci sonore subje&a vatlium ac resultantia ' complerent : apud %omanos invalidi ignes , interrupts 'voces , atque ipfi pajfim adjacerent vallo , oherrarent ten' toriis , injomnes magis quam pervigiles . Ducemque ter~ ruit dira quies . nam Quintilium Varum sanguine obli~ turn , & paludihus emerj'um cernere & audire visus est , itlut vocantem ; non tamen obsecutus ; tf manum inten- dentis repulijse . Certe Arminius suos in Cæcinam_> extimulans , identidem inclamitabat : En Varus , tr eodem iterum sato viSlæ Legiones . Tandem . nihilomi- nus , Arminius ipse , cum Segimero patre , devicti ab Romanis , illis sese dedere coacti sunt. data utri- que venia . facile Segimero ; cunctatius filio ( Armi- nio ) quia Quintilii Vari Corpus inlufisse dicebaturj eodem Tacito auctore . Atque hæc finis Quintilii fa- torum . hie exitus ilium forte tulit, Legiones cæfas, & capta videntem Castra, tot quondam Populis Sy- riæque potenti Præfectum. latet ingens cefpite^ truncus , avulfumque humeris Caput 9 & fine no mine corpus . quemadmodum de Priamo Virgilia- nus miferabatur Æneas . LIBER X VIII. CAPUTVIII. 179 C A P U T V III. T)e Q uinti Horatii Flacci Toetœ Tiburtino Seceffu . Ost Q uintilii Vari descriptam hacte- nus Villam Tiburtem, ascendentibus dexteram Anienis ripam , e regione Mecoenatianæ , contra ipfiim Tibur , Locus occurrit , in quo pervetusta fa- ma est , & constantissima , Quintum Horatium Flac- cum Venusmum Poetam Lyricorum Latinorum_. principem Villam suam habuisse $ cujus delicias & amoenitatem elegantissimis versibus passim com me- morat, atque commendat . Sitam fuisse hanc Villam tradunt eo loco , qui nunc dicitur Sam* Antonio , in ulteriore Anienis ripa , mille circiter passus ab Ti- bure , propter fluminis ambitum has ripas distermi- nantem . Ibi jamdiu Sacra Ædes in honorem Pata- vini Antonii Sanctissimi Deo Optimo Maximo dedi- cata , cui Collegium Religioforum Virorum , quos Tertii Ordinis Beati Patris Assisiatis Francisci appel lant , ædificatum adhaefit. Cujus in substruction ibus vetustissimorum ædificiorum rudera nondum peni- tus absumta sunt . apparetque identidem murorum pars opere reticulato compo{itaa& fornices antiquis- simi , nobili quondam ædificio sustentando, excitati. quod tamen non illud Horatii nostri fuisse existima- verim $ cum ex pluribus Poetæ ipsius testimoniis constet , Villam Horatii Tiburtem fuisse permodi- cam i ut jam infra iifdem recitatis , liquefcet : ve* M m 2 r um 27tf V ETUS L ATIUM PROFANUM . rum m agnifica ilia rudera , quæ hoc loci nondum penitus periere , probabilius multo crcdiderim , partem extitisse Viilarum Manlii Vopisci , sub Do- mitiano Poetæ nobilis ; cujus Tiburtinum Præto- rium Duplex circa hæc loca magnificentiffime ex- truclum , & pretiofislime ornatum , Pub. Statius Pa- pinius peculiari Carmine commendavft . quod no- vo nos Commentario nuper illustratum bis edidi- mus . Putamus enim , ipsam QuintiHoratii Poetæ Villam Tiburtem , ab Vopisco , processu temporis , inhabitatam ; & in ampliorem multo formam edu- ctam i pluribusque , ultra citraque Anienem , ædi- ficiis constructis auctam fuisse . Ceterum huic Ve- tustæ Famæ , quod hoc loci , ubi Divi Antonii & Ædes Sacra , & Collegium visitur , in Anienis ripis, prope , & contra Tibur , Villa fuerit. Horatii Flac- ci poetæ, sufFragati sunt Scriptores plerique omnes, quotquot Viilarum Tiburtinarum positus vestiga- verunt .acpræcipue Fulvius Cardulus , Franciscus Martius , Antonius Regius , Marcus Antonius Ni- codcmus , A thanasius Rircherius , aliique , qui de Tjburtium rebus explicatius memoraverunt . Qui- bus proinde nos quoque libenter , nec injuria , aut temere , ut mox patebit , subscribimus . In p rimis enim certislimum est, Horatium Villam habuisse in Agro Tiburte , circa ripas Anie nis 5 ibique plurimum degisse , loci amoenitate de- lectatum . Vitæ enim ejus Scriptor perantiquus, qui merito Eruditis Viris jam Svetonius esse puta- tur , LIBER X VIII. CAPUT VIII. a77 tur , i ta meminit . Vixit plurimum in secejsu ruris fui Sabini , am Tiburtini : domufque ejus ostenditur circa Ti- burnt luculum . non quod ( ait Janus Rutgersiius Vc- nusinarum Lectionum capite trigesimo ) non quod Horatius duo praedia possederit, Sabinumunum, Tiburtinum alterum : fed quod ejus prædium fines utriusque regionis attingeret . Ex quo pariter origi- nem possis dignoscere pervetustæ illius famae , quæ constantissime apud Tiburtes semper invaluit » at- que ad nostram usque hanc ætatem pervenit 5 quod Locus Ædium Divi Antonii , situs fuerit Villæ Ho- ratianæ , scilicet , ex eo , quod diu ejusdem Horatii Domus eo loco fuerit ostensa j quam servatam diu crediderim in tanti Vatis memoriam , & Tiburtinae mansionis gloriam , ab Tiburtibus 3 Horatio , quasi voluntario Give suo gloriantibus meritisfime.quem- admodum & Venusiae , accepi , in medio foro , ad nostra usque tempora , confervatam fuiffe ejusdem Horatii paternam domum , in qua natum Civem hunc fuum celeberrimum , Venusini , ex antiquisti- ma, a majoribus per manus tradita & accepta fama, credebant. Fuifle nam que Tiburni Luculum , sive Lucum , forte etiam templum in hac vicinia , pluri- bus supra significavimus . Porro nullum aliud vali- dius testimonium de Villa Horatii Tiburte , deque ipsius in ea frequenti ac geniali mansione , quam-# ipsius Poetæ toties repetitum celeberrimis carmini- bus adduci polsit . Itaque Carmine, quo, alias aliis, fibi Tiburtinam , præ cunctis , regionem placere , ait, *78 V ETUS LATIUM PROFANUM . ait, a dMunatium Plancum Tiburtem, Consula- '* rem Virum , sic cecinit : «. Me n ec tarn pattern Lacedæmon . Nec tarn Lariffæ percujjit campus opimœ $ Quam d omus Albunea refonantis , "Et prœceps Anio , 43 Tiburni Lucus , tf uda Mobilibus Tomaria Rivis . En , ut hie graphicc situm Villæ fuae Tiburtis Poe- ta descripsit , qualem , profecto , loco ab vetusta fa- ma nobis significato refpondere plane videmus . e regione scilicet Domus Albuneæ refonantis , nunc Tempio della Sibilla , vicino alia Cafcata $ cujus oppor- tunislimus hinc est prospectus ad ipsum Anienis De- jectum , nunc La Cafcata, quern Poeta prœcipitem Anienem dixit $ £t prœceps Anio . prope nemorofas sil- vas , quas adhuc cernimus in Anienis ripis , quae olim Tiburni Lucus , Ac denique juxta Tomaria Mo- bilibus Rivis irrigata $ quos meritissime interpreta- mur , multiplices parvos Anienis Dejectus , Tibur- tina subjecta pomaria , oliveta , pergulas , vineas , felicissime perpetuo irrigantes , & aColonis, quo- cumque voluerint , deductos , atque ideo Mobiles , vulgo Le Cafcatelk . Describit r ursus Tiburtini hujus sui amoenos Recessus fibi unice dilectislimi idem HoratiuSj aptif- simeque loco a fama nobis tradito deferiptio conve- i. Ef.n.L-1. nit . sic enim ad Quintium : a, Ne p ercuncleris , fundus meus , optime Quinti , Arvo pafeat herum , an baccis opukmet olivœ $ To LIBER, X VIII. CAPUT VIII. 27? Tomise n & prat is , an amiSla stilus ulmo ; Scribetur tibi forma loquaci ter , t> situs agri . Cominui momes ; nisi dijfocientur opaca Valle j fed ut veniens dextrum latus afpiciat Soli Lœ-vum difctdens curru fugiente vaporet . Temperiem laudes . quid fi rubicunda benigne Coma -vepres tf pruna ferant ? fi quercus & ilex Multa fruge pecus , mult a dominumjwvet umbra t Dicas adduclum propius frondere Tarentum . Tons etiam rivo dare nomen idoneus $ ut nec Frigidior Thracam , nec purior ambiat Hebrus ; Infirmo capiti fluit utilis , utilis afoo . Hœ Latebræ dukes . etiam ,fi quæris , amœnæ , Incohimem tibi me profit ant Septembribus horis . J am vcro in hortis ad Dlvi A ntonii , in suburbiis Ti- buris , mente mine consistamus obtutumque no strum in Orientaiem Solis plagam convertamus . Ecce tibi Cominui momes , nempe il Monte di Sam'An* gelo in Tiaola , delta Vigna Leville , Monte delle Croci , &c. usque ad Viam Valeriam , modo delli%eali9 ubi Vallis aperitur Opaca , utpote nemorosis umbris undique hinc atque hinc in ripis Anienis consita , usque ad Divi Antonii , ipsum Horatianae Villæ si- tum . igitur : Cominui momes , nisi diJJ'ocientur opaca valle . Ex hac valle primus Solis Orientis aspectus , & quidem dextro sibi latere venientis , patet . Via_> en im Valeria, nunc liReali9 matutinum Solemin Vallem , Horatianam olim , nunc Antonianam , de xtro venientibus Romam latere immittit . En igitur Con* 28o V ETUS LATIUM PROFANUM . Continui M ont es , nisi dissocientur opaca valle ; fed ut ve- nies dextrum latus adspiciat Sol. qui cum gyraverit per meridiem $ quo tempore Vallis Horatiana protegi- tur ab Montibus Affliano , & Tiburtino, atque adeo ab ipsa Tiburtina Urbe : tandem vespertinis horis ex agro Tiburte Romano rursus Vallem Horatia- nam, ac potiflime lævum ejus latus, illustrat, & vaporat , ac tepefacit , ut ait Vates elegantissime : Lævum difcedens curru fugiente vaporet . Temperiem itaque jure laudes . nam neque nimiis caloribus nec nimio frigori subjectus locus est. Quod & alibi signl- ficavit , loci ejusdem ipse herus , ruris delicias & fa- lubritatem in universum commendas , de suo reli- qua metitus : 3. ad Fuscum Aristium : Vrbis amatorem 'Fuscum salvere juhemus %uris amatores : hac in re scilicet una Multum disjimiles , ad cetera pene gemelli , Fraternis animis , quidquid negat alter £s alter , Annuimus pariter vetuli notique Columbi . Tu nidum jer-vas : ego laudo ruris amœni Rivos , <& musco circumlita saxa , nemusque . Quid quœris ? vivo <& regno , fimul ista reliqui , Quœ vos in cœlum effertis rumore secundo , Vtque Saeerdotis fugitivus , liba recuso 5 Tane egeo , jam mellitis potiore placentis ♦ Vivere nature fi convenienter oportet , Tonendæque domo quærenda eft area primum % T^ovifti ne locum potiorem rure beatc ? Eft ubiplus upeant hiemes > ubi gratior aura LIBER X VIII. CAPUT VIII. 281 Leniat & r abiem Cams a & momenta Leonis , Cum Jemel accepit Solem furibundus acutum ? Eft ubi depellat somnos minus invida cura ? Deterius Libycis olet , am nitet , herba lapillis ? Turior in vicis aqua tendit rumpere plumbum , Quam^qua perpronum trepidat cum murmure rivurnt Nempe inter varias nutritur Silva Columnas $ Laudaturque domus longos qua profpicit agros , Naturam expellas furca ; tamen usque recurret , Et mala perrumpet furtim fasti diaviclrix , En , ut Rus suum commendat Poeta ab temperie , vel in summa hieme , vel in ferventisiima aestate 5 ab aquarum salubritate , munditie , & copia 3 ab lon- gis & amœnis prospectibus j ab intimo ac solitario receflu; ab nemoribus & silvis gratas præbentibus umbras . Quæ omnia I^oco a nobis defignato quam- aptislime convenire , nemo non videt . Quod autem plurimum in hac Tiburte Villa vixerit Horatius , pluribus idem locis significavit . nam & de fe Ly- ricos Latinos versus ex optimis Graecis factitante locutus , ait ad Antoniumjulum , ; Ego apis Matinœ 4.. t r • more m odoque . , r i Grata c arpent is thyma , per lab or em » _ - 'Vlurimum , circa nemus , wvidique Tl B ur 1 s rip as , operofa parnjus Carmina j ingo . j r: ■ Jam v ero , fere semper se in Tiburtino Receflu de- gisse , ibidemque Clarum evasisse Poetam , & om- N n n era 282 V ETUS LATIUM PROF ANUM . . n emfanaam adeptum, Carmine adMelptfmenem Musam tcstificatur j nam , postquam neque pugil- latu , neque equestri exercitacione , neque bellicis rebus fe Clarum confessus est j omnem ait , gloriam suam exCarminibus, quse in Tiburtino , umbras 1. (w.j. z.4- inter atque aquas , finxisset , fore prodicuram . r. Quern t u, Melpomene setfitl V. ' TStafcentem pheido lumine- videYis 3 Ilium non labor IJIhmius Clarahitpugilem : non- equus jttnpiger * Curru ducei Achaico *.t • ViSlorem : n eque res bellica Debt's Ornatum foliisducem $ > • . - QuodregimtumidascQntiide&ii'ltiinas , " O ftendet Capiiolw : Sed , q ua Ti BUR aqua fertile praflmmt $ Et s piff* nemorum coma $ - • • • *v fingtnt Æolio Carmine nohilem \ L Ubrpfariter afii^d^ertas licet fitum Villse hujus fuæ riobis hie qudqtfe Poetam defignare j nempe in Suburbiis Tiburis , ad Anienis ripas : ak enim , qua i ..*.t> ? .v Tibur aqua fertile prafluunt i h. e. ameurbem fluunt , utpote, commodum , illas in loco Horatianæ Vil- læ constituto , nunc quoque prafluere , & fertile Tibur efficere , quifque videmus . Ceterum , cum Romæ , præ opibus , sumo & strepitu Urbis , ut ipfe inquit , acanoris verfibus meditandis plurimum impedire- t\xt } ideirco Romæ Tibur constanter præferre con- fuevit . sic itaque ad Mecccnatcm in maritimam ru^ LIBER X VIII. CAPUTVIIL 28.3 sticatationem a b Tiburtina ilium avocare conan? tem 6. , Miloi j am non T{egia Roma > Sed v acuum Tibur placet 9 am imbelle Tarentum Vacuum scilicet curis & officiis Urbanis , pangen- dorum carminum hostibus importunissimis . Deni* que votum illud Poetae nostri suit celeberrimum , ut Rure suo Tiburtino placidam , honestam , nec ci- thara carentem senectam condere posset . cui nos quoque non semel subscripfimus $ Carmine ad Se- ptimium : . TiBUR A rgeo pojitum Colono 7. 7. eSit m a Sedes utinam fenedlœ ! Sit m odus lasso , maris & viarum : Militiœque \ \ Tamque a rdenter atque constanter hanc coeli soli- que plagam atque regionem adamavit •> ut omnibus vel delicatissimis & amoenissimis locis prætulerit . unde ad secundas partes , ac veluti suppetias latu- rum , Tarentum ipsum a Veterum Romanorum_j meras Delicias , invocavit j & infortunium maxi mum ducturus erat , si Tibure procul , vitam finire sibi contigisset . Subdit enim statim : „ iVnde f Tares prohibent iniquæ j 1 , . T>ulce p ellitis ovibus Galeji Flumen , < & regnata petam Laconi Rura T halanto , ■ . Tarentinam r egionem describens . Ceterum mobili- tatem animi sui aliquando confessus est ; ut optima- Nn 2 r um. a84 V ETUS LATIU& PROFANUM. rum , s ibique utiliflimarum , rerum taedio , ex ægri- tudine, afficeretur : quas inter, & Tiburtinam man- > sionem commemorat , ad Celsum 8. Albinovanum . Si q uœret, quid agamy dic> multa tf pulcra minantem, Vivere nec reSle , nec suaviter : baud quiagrando Contuderit vites , oleamque momorderit æfius : Nec quia longinquis armentum agrotet in arvis : Sed quia mente minus validus 9quam corpore toto , Nil audire velim , nil dijcere , quodlevet œgrum . Ft dis ojfendar media's , irafcar amicis , Cur me funefio properent arcere veterno . Qua nocuere J'equar ,fugiam qua prosore credam , l^oma Tibur amem ventofus 9 TlBURE Romam . In quo testimonio , diligenter notandum est , ad ver sus plurium annosorum senum alte conceptum & alta mente repostum errorem * ab Veterum Scri- ptorum , quds quidem ego legerim , nemine , mul- -toque minus ab Horatio ullibi, certoque certius hie , Tibur ventofi vocabulo nominatum fuisse . Esto, ventis , saluberrimis tamen, quammaxime pateat . Hoc enim loco diserte Horatius ( quod exemplaria omnia habent ) non Tibur , fed feipfum ventofum h. e. mobilem & instabikm ; & ad quemcumque ventum flexi* u bilem nominavit .; ut alibi dixerat : 9- T^gn ego ventofa plcbis fuffragia venor . quod & ipsa ratio , & sermonis totius contextus evincit . Nec tamen ideirco cessant, aut ceslaturi videntur annosi isti senes , quo ties Ti- bure acrior flat ventus , usurpare , veluti prover- -bium ab Horatio proiatum , Ventosum Tibur . Vel LIBER X VIII. CAPUTVIII. Vel q ui a 10. nil reSium , nip quod placuit phi , ducunt; «>. «#r. i~ Velquia t urpe putant parere minoribus 5 6* qua . *" *' Imberbes d idicere 9senes perdenda fateri . Quoties nihilominus Horatius ea animi ægritudine liber erat , qua sub vitæ finem tantummodo laboras- se colligi potest, ex ilia ad Albinovanum Epistola i toties constanter Tiburtina Rusticatione est delecta- tus , & propositum ursit j nec nisi invitus Romam abstrahi ad oflicia consueverat . inter quæ etiam , animo ad rusticas suas Latebras revolabat $ & expe dites quantocitiuslicuisset Urbanis negotiis , corpo- re pariter quamcitislime sese referebat . Præclarum de hoc testimonium ejus habemus in Epistola ad Villicum , in qua etiam & Villæ , & Ruris , & vici- ni Pagi situm & nomen , & cetera , singiliatim ex press habemus : u. H. Villice p lvarum 3 tf mihi me reddentis agelli , Quernu t fastidis habitatum quinque focis , tf Quinque b onos soli turn TSariam dimmer e Tatres $ Cert e mus ,fpinas animo ne ego font us , an tu Evellas a gro $ ts melior pt Horatius , an res . Me , q uamvis Lamiæ pi et as Tu m ediastinus tacita prece rura petebas : Nunc Vrbem ter ludos ter balnea Villicus optas . Me constare mihifcis , ter di feeder e triflem , , Quandocumque trahunt iirvifa negocia Romam . Non eadem miramur : eo difeonvenit inter Mequt ts te . nam qua deserta tel inhospita tefqua Credit' 9 amœna vocat , mecum qui [emit $ ter odit Qua tupulcra put as .fornix tibi , ter unclapopina Incmiunt Vrlis defiderium , video $ ter quod Angulus isle ftret piper tes thus ocyus uva . eJS(jc vicina fubest , vinum prabere taberna , Quœ pojjit tibi : nec meretrix tibicina , cujus Ad strepitum [alias terra gr avis : ter tamen urges cfampridem non tacla ligonibus arva ; bovemque T)isjunclum cur as , ter Jlriclis frondibus exples . Addit opus pigro rivus , fi decidit imber $ Multa mole docendus aprico parcere prato . *Nunc , age , quid nostrum concentum dividat , audi. Quern tenues dtcuere toga , nitidique capilli % Quern [cis immunem Cynara placuijfe rapaci $ Quern bibulum liquidi media de luce Falerni s Cœna brevis juvat , ter prope rivum fomnus in herba . Nec lustjje pudet $ Jed non incidere ludum . Non ifthic obliquo oculo mea commoda quifquam Lt'mat , non odio obfeuro morjuque venenat . %Jdent vicini glebas tef [axa moventem . Cum fervis Vrbana diaria rodere mavis . Borum tu in numerum voto ruis . invidet ufum Lignorum , tef pecoris , tibicalo argutus , ter borti, Optat LIBER X VIII. CAPUT VIII. 2S7 Optat e phippia bos piger : optat arare caballus . Quamjeit ut er que 9 lib ens , cenfebo , exerceat art em . Totam recitandam fuisse hanc epistolam „ utpote rei, qua de agimus , opportunist! mam , acqtius qui* libet Lector a nec a studiisnostris profanus , per se- se videbit . neque nobis succensebit tamquam_ nimiis , in Horatianis testimoniis hue adducendis , ubi de ipsius Horatii Villa & Rusticatione sermo est . Nam , præterquam quod bonæ frugis omnia_» hæc , & quæ deinceps testimonia afferemus, plenif- sima sunt ; quid gravius , validius , aut certius super hoc argumento , auctoritatis , in medium proponi poslit , non video . Pergam igitur alacris cæpta via , allatrator«s , si qui forte occurrant , nihii moratus . Itaque Horatius fe Rurk fui frequentationem vei mediis ipsis in Urbanis offieiis atque negoeiis maxi- me optasse , difeFtius adhuc significavit Satyra Li- bri secundi fexta : , rHoc e at in votis . modus agri non ita magnus , Hortus ubi , <& tetlo vicinus jugis aquœ sons , Et paullum fifoœ super his for et . auBius , atque *Dj melius fecere . bene eft , nihil amplius oro , Maja nate $ nifiut propria hœc mihi munera faxis . Et aliquibus interjectis , de fuis rure studiis , ac fe licitate , ita perscquitur : • E rgo ubi me in Montes , s' a i88 V ETUS LATIUM PROFANUM . Multis d einde conqucritur, quod vel invitus, etiam per hiemem summam , & radente Aquilone ter ras , brevislimisque brumalibus diebus , rure Ro- mamsese conserre , ut acnicorum officiis , & dome- sticis etiam litibus adesset , identidem cogeretur . Post quae , sic exclamat ; 'Perditur h œc inter mifero lux , non fine annipartem l ubentissime, testificatur . inde quoque, ad paucas horas , Romam adlitcs & Urbana ami- coriim ofliciaitasse $ uttamen , salvo &composito die , ( quod ajebat Plinius junior de suo Laurentino ) . • - Villam Suburbanam , utpote Tiburtem , repeteret. "' * ibi rure vero & barbaro , non otiosis ordinato myr- tetis lætatum esse, inimicum cœnis sumtuosis. quod etiam alibi significavit, inquiens ad Numonium_. u.f/.iM.N V ailam.-x*. Rure m eo poflum quidvis fuferre , patique . Solum quoque incessisse plurimum , licostendit ad i4- oj.it.L.L Aristium m« _ N amque me silva lupus in Sabina Dum m eam canto Lalagen , tf ultra Terminum , curis Et infra : Vt m ihi devio ripas , te> vacuum nemus Mirarilibet ! Etd a Mecœnatem privatæ vitse commoda com- 16. smvt.6. mendans : L,i' u n unc mihi curto Ire l icet mulo 9 vel fihbet , usque Tar en turn , Mantica cui lumbos onere ulceret t atque fques armos . Objiciet fordes nemo mihi , quas tibi , Tulli , Cum Tiburte Via , Trœtorem quinque jequuntur Te LIBER X VIII. CAPUT VIII. 2^1 Te p ueri , lasanum portatites , œnopborumque . Hoc ego commodius quam tu ,prœdare Senator 9 Multis atque aliis vivo , quacumque libido eft 9 Incedo solus . Ingens t amen , tot inter Ruris sui Tiburtini five Sabini commoda , periculum Poeta subiit , prope funeratus arboris ictu . & ilium (ejus 17. verba) trim- IT< u iiJC( f cus iliapsus cerebro sustulerat $ nisi Faunus ictum ^ dextra levasset, Mercuriaiium custos virorum . Un- de & Carmen execratorium scripsit in eamdem ar- borem , cujus casu in agro Sabino pene oppressus fuerat.18. l9. a*n.z.i. fIlk t nefasto te pofuit die , Quicumque p rimum , tit jacrilega manu Troduxit , a rbos 9 in nepotum Terniciem o pprobriumque pagi , Et nonnullis interjectis : file v enena Colcbica, Et q uicquid ufquam conspicitur nefas Traftavit 9 a gro qui statuit meo Te t riste lignum , te caducum in D omini caput immerentis . Et paullo post , periculi gravitatem exaggerans , & casus improvisi imprudentiam j Quid q uifque -vitet , numquam homini satis Cautum e st in boras . Sed i mprovifa lethi 0 o 2 V is 2s>i V ETUS LATIUM PROFANUM . Vis r apuit , rapietque Gentes . Quam pent furvœ regna Troserpinœ Et judicantem vidimus Æacum ! Cetera . Contigisse i d sibi ait Kalendis Martiis , quo die_, quotannis Libero , in gratiarum actionem , pro in- columitate sacrificasse confirmat , & epulatum cum amicis; quorum omnium primum Mecœnatem, ex Urbe , Tibur invitat . i*. Martiis , c œlebs quid agam , Kalendis , Quid v elint stores , Vestris a micum fontibus > & choris , eNon m Thilippis 'versa acies retro j Devota n on extinxit arbos ; Nec S icula Talinurus unda . Sed & illud verisimillimum 5 eonsecraffe Horatium Dianae pinum pulcherrimam Viilæ suæ imminen- tem , grati animi ergo , quod ab alia arbore Villae suæ , decidente, oppreflus non fuisset $ quam fortas- fe pinum itidem fuisse non temere aliquis diceret : a 1 . M onti um cuftos , nemorumque . i . • • • • •• if • ••••••••• , hnminens v illœ tua pinus esto , Quam p er exaSios ego lœtus annos , Verris o bliquum meditantis iSium Sanguine d onem . Sed jam mihi per Horatiana Rura , five potius Ho- ratianorum Carminum amoenislimas Silvas , ultra terminum vaganti , manum injicit , & pedem cohi- bet eruditorum non nemo $ & tamquam Tiburtina- rum partium studiosum plus æquo , atque aberran- tem a vero nonnihil , pro Sabinis me postulat de re- petundis . Ait enim : quamquam omnes probe-* no verimus , neque inficias quisquam ire poslit , Ho ratium Flaccum Poetam celeberrimum & celebra- tissimum , humanæ vitæ recte traducendæ magi- strum ( quantum homo non Christianus potest ) optimum , Villam habuisse in Tiburte , de qua plu- ra ■ 2.P4 V ETUS LATIUM PROFANUM . ra & p raeclara ipsius Poetæ hue bene congestasunt testimonial attamen videtur hie Historicus indulge- re nimium Tiburtinæ regioni, cui adaptavit ea om- nia quæcumque Horatius idem de suis rusticationi- bus memoravit , Cum ceteroquin Hie idem & alibi 'Villas habuisse videatur •, & Præneste, & Tusculi , & fortasse Bajis j & omnium maxime in Sabinis a Tibure remotioribus. Quibuscum proindeVillis sua- rum rusticationum laudes dispertiendæ fortasse fue- rint 5 neque omnes , coeco veiuti quodam impetu , in unam unicam Tiburtinam continuo congerendae. Et de Villa quidem Horatii Tusculana , illud esse^» potuerit testimonium , eo Carmine , quo , se para- tissimum , ait, Mecœnati in Actiacum bellum ituro, fiiturum comitem , ex mera necessitudine , & in «. od. i. sp. ejus a a. spem gratiæ , sic : Libenterhoc . , Satis s uperque me benignitas tua Dita excel- LIBER X VIII. CAPUT VIII. 2^ excelsae , u rbis . Cujus ob speratam dilatationem se negat Mecœnati comitem iturum in Bellum Actia- cum . cum satis superque ab ejus benignitate fe di- tatum eatenus profiteatur. Quid n os ad ista, quæ Eruditi Viri fortasse no- bis objecerint , respondebimus ? Bona utique verbaj nos scilicet tantum abesse, ut negemus , Horatium & alibi Villas habuisse , quam Tibure ; ut potius Villam , eum in Tusculano Monte , ipsi urbi Tuscu- lo proximam possedisse , probabiliter existimaveri- mus, ac meminerimus in nostro de Tusculanis Com- mentario: 23. allatorum modo carminum testimo- ytF?* nip dudti . Verumtamen laudes omnes, quas ex ipso Horatio hue adduximus , nullatenus Tusculanae Viilæ aut Rusticationi , accomodari queant ; cum in iis , de ripis fluminis , de Vailis opacæ umbris , de sontibus, & rivis ubique sermo : quorum nihii esse potuit in Villa superni Tusculi candente, procul, immane quantum , a fluvio quocumque , & opacis Vailibus. Qupd ipsum reponam objicienti mihi Ho- ratii Villam in Prænestino j quam ibidem habuisse Poetam non imprudentis est conjectare -> turn ex ve- tusta Prænestinorum fama , putantium , Villam Ho* ratii Poetæ extitisse olim in attiffimis Praenestinis montiL us , loco , qui hodieque dicitur S.Gio. in Cam- po Orazj , turn ex iis versibus ejusdem , ad Caliio- pen.24. m o*+i. 3. '" ' ! . . y ester , Camœna ., wester , in ar duos i -, Toltgr Sabinos j feu mihi frigidum ?ra- I iS>* V ETUS LATIUM PROFANUM . Trænefle , f eu Tibur supinum , Sen liquidœ placuere Hajæ , tiiSs, Q.uæ nos quoque in 2s. Ltbro de Prænestinis attigi- mus . Reponam scilicet , ea omnia , quæ nos hacte- nus ex Horatio adduximus testimonia pro ejus Vil- . la Tiburte , aliena csse plurimum ab natura & situ Prænestinæ fuæ Villæ , si quam vere ipse habuit in Prænestino . Cum Tiburtinæ tepores & valles , & ripae , & rivi , & prata, reliqua denique ornamenta, in quorum laudibus totus Poeta est , Prænestinis fri- goribus & sublimitatibus , & a flumine ac rivis di- stantiæ , minime convenire poslint . Quod parker de Bajanis Villis , si tamen ullam Horatius habuit in Bajano , dicendum erit j remotas illas longe ab Ur- be, ex vicinia ipsius Romæ commendari non potuis- se j quod sæpislime in allatis hue testimoniis pro Ti- burtina , facit Horatius . Præterquamquod non be- ne semper quis colligat , ex eo quod Poeta in aliquo amœno ad rusticandum loco , fe libenter fuisse com- memorat j propriam ideirco ipsum Villam ibidem habuisse. cum potius contrarium constet ex pluribus ejusdem Carminum locis ubi fe modicis ditatum_, redditibus profitetur . Et in amicorum , quorum greges habuhTe feimus, & quidem potentislimorum ac ditislimorum , Villis Bajanis , Prænestinis , Tu- sculanis, Albanis, aliis, diverfatum fæpiusj eas proinde nominasse aliquando cum laude , merito af- feverare posiimus . Fateor tamen in Sabinis Villam ab Horatio, Rura , Prædia , Mansionem , Delicias, ut LIBER X VIII. CAPUT VIII. 2*7 eut a s possessa , nominari persæpe . quinimmo ilium sese tamquam Sahinum non semel computasse . Jed bac omnia eadem cum Tihurtinis , de quihus modo nos , fuijse , ajo . Quod ex ipsius Poetæ verbis clarissimis ostendam , si semel ea omnia testimonia contulero , quæ de Sabinis suis prædiis sunt apud ipsum . 26. «. g**f i- In p rimis itaque, fe puerum a parente ex Apu lia in Sabinos deportatum testificatur , Carmine ad . Calliopen ; in quo , postquam narravit , fe puerum a Musis fronde nova tedium fuisse aliquando , in_* Monte Vulture Apulo , prope patriam Venusiam , ut tuto ab atris corpore viperis dormiret , & ursis j subdit continuo , de se itidem adhuc puero : Vester , Camœnœ , wester, in arduos Tollor Sahinos . Rursum se in Sabinis a puero educatum innuit, gar- ruli cujusdam importunitatem lepidissime suggil- lans , sic : 27. •* Confice . n amque instat fatum mihi trifle , Sahella , Quod p uero cecinit , divina mota anus urna . Hunc n eque dira venena , neque hosticus auferet enfis, Nec l aterum dolor , am tujjis , nec tarda podagra . Garrulus h unc quando consumes cumque $ Joquaces Sifapiat 9 v itet 9Jimul atque adoleverit œtas . En ut nutricem sibi in Sabinis fuisse significat ; feu certesibi puero in Sabinis degenti augurium istud ab Sabina anu factum aptissime fingit . Quinimo fe ipfum Sahellum nomina vit, dum de fe locutus, aiti^s. i%. Itf, u. remit , negat atque Sahellus . Pp D e 2*3 V ETUS LATIUxM PROFANUM . De i pso autem Rurc suo in Valle Sabina sitq sic di- zp.od.i.1.,. jferte: 2p. Cur i nvtdendis postibus , iy novo Sublime ritu moliar atrium X Cur Valle permutem Sabina ' " Divitias opero /lores ? De v ino ibidem a se expresso sic parker ad Mecoe- 30. qj. ici.t. natem : 30. Vile p otalis modicis Sabinum Cantharis , Grœca quod ego ipfe testa Condi turn levi , datus in theatro Cum t ibi plaufus , Chare , Mecœnas eques : 1 Rursum de sua in Sabinis silvis frequenti ac solita- ji. Qi.xz.i.u ria inambulatione : 31. T^jtmquee m Jilva lupus in Sabina , Bum meam canto Lalagtn 9 Soracte Monte in Sabinis , quern Villæ Horatianæ proximum fuisse significat . tVides u alta flet nive candidum Soracle \ nec jam fustineant onus Silvœ lab or ant es ,geluque , FJumina c onstiterint acuto ? Dijsohe frigus 9 ligna super foco Large reponens $ atque benignius LIBER X VIII. CAPUT VIII. 299 Deprome q uadrimum Salina , 0 T aliarche , merum diota . Et ad Davum servum , Saturnalitia dominum in* crepandi libertate plus justo jam abutentem ; cui opus in agrum 3 3. suum Sabinum minitatur : «• N/ r apis ; accedes opera agro nona Sabino . Cetera de genere hoc , adeo sum multa , loquacem delassare valent Fabium . fed tamen audi , quo rem deducam . Certislimum est apud omnes, Horatium in Tiburtino Villam habuisse j in eaque , tamquam in deliciis suis electislimis , plurimam annorum suo- rum partem vixisse . quod hactenus nube testimo- niorum evidentistime ostensum est. Atqui haec ipsit fima Tiburtina Villa suit in Sabinis . De illaigitur semper ipsum locutum , jure Optimo dicere possu- mus , quoties Sabina prædia sua nominavit . Quod autem Tiburtina Horatii Villa in Sabinis fuerit» jam sic ostendo . Sabinorum Regio , per omnes , a Latio Veteri disterminabatur Aniene fluvio inter* fluente . Locum vero Tiburtinæ Horatii Viliæ , quern dicimus ilium , ubi modo apud Tibur Ædes Patavino Divo Antonio sacra consurgit , in ulterio- re Anienis ripa , nempe in Sabinis situm videmus . Fuit igitur Tiburtina Horatii Villa in Sabinis . Ad- de , quod Plinio , ipfi Tiburtes cum sua Civitate , Sabinis accenfiti suntj eo quodpotiflimam agrorum partem ultra Anienem in Sabinorum regione habe- rent 5 licet ipsi in Oppido cis Anienem sito, adeoquc P p 2 v e- 3oo V ETUS LATIUM PROFANUM . vere i ntra Latii Fines , inhabitarent. Ceterum de- nominationis hujus controversia , Villæ scilicet 27- burtis an Sabinœ cognominandæ , etiam ante Horatii tempora excitata suit . Cum Catulli Villa Horatia- næ Tiburti proxima ab aliis Tiburs , quia in subur- biis Tiburis sita , ab aliquibus Sabina , quia in ripa ulteriore trans Anienem, in Sabinorum regione coi- locata erat , nominari consuevisset . De quo elegans est Heri sui Catulli Epigramma $ quod supra in hu- jus Libri exordiis attigimus , & infra totum recita- bimus opportunius . Quare omnia , quae de Sabinis suis Horatius meminit , optime nos , de ejus Tibur- tino intelligi posse , atque adeo intelligenda esse di- cimus . cum id Quodi f pudica mulier in partemjuvet , Domum , a tque dukes liberos , Sabina qualis , aut perufta folibus Ternicis u xor Appuli ) Sacrum vetustis extruat lignis focum , Laffi s ub adventum viri $ Claudensque textis cratibus latum pecus , Distent a s iccetubera^ Et horna dulci vina promens dolio , Dapes i nemptas apparet : Nunc , f lu saeculi effemmatos mores & luxuriam, & degeneres ab antiqua virtute Romanos , inscctatus, Sabinorum suorum fortitudinem & optimæ plenam 3*. od. t.t-h frugis educationem , summis extulit laudibus ; tf. Non h is juventus orta parentibus Infecit œquor sanguine Tunieo $ 'Vyrrhumque 9 Nos Vix t amen , hactenus recitatis , disputatis , & dc- monstratis evincam , ut ne quis ukerius objectet de duplici Horatii Sabina Villa . Sunt cnim , qui omni- no Villam Horatii Sabinam ab Agro Tiburtino, ut- pote altcram a Villa Poetæ Tiburtina , procul con- stituant , in vicinia Sabini montis , qui modo dicitur Monte Libretto , quem Lucretilem appellation existi- mant a Poeta . in cujus pariter vicinia fiierit locus Vfitca nominatus , ubi Fons Blandufiœ splendidior vi tro , Digentia rivus , Baria pagus , & Mandela $ Fanum denique Vacunœ : dequibus omnibus hæc testimo- nia : 37- 37. cw.17.f- r. Velox a mœnum fœpe Lucretilem Mmt a Lyceo Faunus $ t?~ igneam Et a liquibus interjectis : Vtcumque d ulci , Tyndari 9 fistula Valles , tf Vft/cœ cubamis Ldevia perfo?mere faxa . Di me tuentur : dis pietas mea Ft Mufa coYdi eft . hinc tibi copia Manabit ad plenum benigno T^uris honor um opulenta cornu . Binen i reduffia valle Caniculœ Vitabis æstus . tEn u signisicat hie Poeta in Lucretili monte/e præ- dia 3o4 V ETUS LATIUM PROF AN UM . dia h abuisse , ubi suarum greges caprarum pasce- bantur prope Usticam in Sabinis mediterraneis & ab Agro Tiburtino remotioribus . quo , tamquam in Villam suam, invitat Tyndaridem ad calores æstivos vitandos . Sed hæc nihilum me movent , ut non in sentcntia persistam de Vnicis Uoratii Trœdiis Sabinis in Tiburtino constituendis . namque repono , in Lucretiiem dimisrise Horatium caprarum suarum gregem , utpote in rcgionem consueta Tiburte-» adhuc frigidiorem , & per æstivum tempus pascuis aptiorem j quo etiam ipsum, animi cauffa3aliquan- do divertisse , non abnuam . verum non in Villam suam. Quod autem hæc pascuorum mutatio fieret in aestivis caloribus , five potius iis imminentibus, ipse ,u. Efd. i. Horatius alibi signisicavit , ad Mecoenatem : 38. Tecusque C alabris ante Sidus fervidum Lucana mutet pascua . */.8./.x. & ad Celsum Albino vanum 39- TSljc q ui a longinquis armentum œgrotet in arvis . Qui mos pascua permutandi hodieque in istis regio- nibus viget j puta in Apulia , Latio , Æquis , Sabi nis . Pergunt nihiiominus Duplicis Horatianae Vil- læ Patroni objectare , ajentes , aptari minime posse Viilæ Sabinæ Tiburti , quæ Horatius "his versibus 40. B p. u- fci. prodidit , 4®. Villice f ilvarum , <& mihi me reddentis agelli , Quern tu fastidis habitatum quinque focis , ks Quinque bonos folitum Bariam dimittere 'Patres . 41. £ /.i3./.i. Et ad Lollium : 41. Me LIBER X VIIL CAPUT VIIL 30s Me c fuoties reficit gelidus Digentia rivus , Quern M endela bibit rugofus frigore pagus , Quid J ' emire putas , quid credis , amice , precari ? Denique ad Fuscum Aristium Urbis amatorem f post longam rusticantium commendationem ; 4». 41. Hæc t ibi diSabam pofi Fanum putre Vacunæ , Excepto , quod non fimul ejfes , cetera lœtus . Jam vcro , inquiunt , quis meminit in Tiburtc de Vico Baria , de Pago Mandela, de Rivo Digentia , de Fano putri Vacunœ deæ ? attamen hæc omnia Vi- ciniam Horatianæ Villæ Sabinæ constituisse , ex al- latis ipsius Poetæ hue versibus constat . De alia igi- tur diversa ab Tiburte , adhuc tamen in Sabinis Villa , in ipsis locutus est . Verum neque his victus do manus , aut dare possum . ajo enim vel hæc om nia fuisse olim circa Villam Tiburtem j quamquam nulla eorum amplius memoria ad nos pervenerit , utpote locorum obscurissimorum , & peculiarium nimis , atque ita dixerim , municipalium , & priva- torum Horatianæ Villæ Tiburtis $ vel , Horatium ex Tiburte Villa, fe. in ealoca, procul in Sabinis sita , contulisse aliquando, ut in amicorum Villis ibi extantibus rusticaretur . Atque hæc ut cogitem , conjectem , atque respondeam , invictum facit 4J. il- «• oj. ie. u%. ludHoratii ejusdem testimonium jam recitatum » ubi de semetipso prædicat : Satis b eatus unicis Sabinis Etantiqui ejusdem Horatii vitæ Scriptoris aliud , pariter jam adductum . 44. Vixit plurimum in secejj'u J£H^W*J Q_q R u* vu " 3<5tf V ETUS LATIUM PROFANUM . Ruris f in Sahini aut Tiburtini : Domufque ejus oftenditnr circa Tilurni Luculum . Ceterum, ubi nam fuerint Ba rt a Vicus ; Mandela rugosus frigore Pagus ; gelidus Ligentia rivus ifanum putre Vacunœ deæ , Gramma- tici certant , & adhuc sub judice Us est . quemadmo- dum & Lucretilis Mons , & Vallis Vfttca . Alii enim Lucretilcm, ut ab hoc incipiam, putarunt esse Mon- tcm vulgo Monte Libretto , haud ita procul a Fabari, hodie Farfaro & Farfa , flu vio in Sabinis mediterra- neis , Reatinos agros versus ; alii prope Tibur , iti- dem in Sabinis , Montem reliquos sublimitate supe- rantem , vulgo Monte Germaro . & congruenter Vfti- cam vallem laevigatis saxis conspicuam , & sub Lu- cretili veluti accubantem , dixerunt vallem proxi- mam alterutri monti . Porro Vicum Bariam non_» incongrue dixeris esse Variant Strabonis ac Ptolo- meij loco qui modo dicitur Vico Varo , forte de Quintilii Vari Conditoris ac domini nomine cogno- minatum . qui in Codicibus Horatianis pro Varia, Baria fit , frequentissima V consonantis in 'B facta permutatione . Et ejus versus sententia : quern tu fa- Jlidis habitatum quinque focis , tf Quinque bonos folitum Bariam dimittere Tatres, talis fuerit, ut viilicus agelli Horatiani fastidierit fundum ipfius Horatii tam- quam nimis infrequentem & folitarium,utpote ha bitatum quinque tantum focis , five familiis , qua- rum patres itare folerent statis diebus, ad dicendam sementiam de communi re rustica , in oppidulum Bariam , tamquam rusticanæ circa Tibur regiuncu LIBER X VIII. CAPUT VIII. 307 læ o ppidum princeps & caput . Atque hoc vere si- gnificat verbum illud dimittere ; ita ut Baria non fue- rit quidem nomen Agelli Horatiani Tiburtis , fed Oppiduli prope ipsum, ad quod certis diebus Agel- lus HoratianusTiburs habitatus quinque focis,quin- que J>atres familias dimittere , sive allegare consue- verit . quemadmodum ex rusticis Tribubus circa Romam , puta Pupinia , Lemonia , Aniensi , Sca- ptia, ceteris, in Urbem convenire Patressive Co- mitiales Viri ad ferenda suffragia consueverant » Quid autem de Mandela dicemus rugoso pago præ frigore ? interpretati sunt aiiqui deloco inSabinis prope Fabarim , nunc Farfa , fluvium , cui nomea modo Toggio Mirteto $ rivum autem Digentiam Rio del Sole , quern inter Fabarim & Fanum Vacunae mi- sceri cum Tiberi crediderunt . Sed huic interpreta tion Horatianus textus reclamat : qui diserte dicit , rivum Digentiam bibi a pago Mandela . si autem_. Mandela pagus fuerit, ubi modo Toggio Mirteto , nullo modo rivus ill! fubjectus est , modo appellatus 'i^/o del Sole , fed Galamino fl. & Vacunæ fanum ion- gius hinc abfuit ; neque ulli rivo proximum fuisse apparet , fi id eo loco suit , ut permulti existimant , qui nunc Vacone dicitur , in extremis Sabinis , prope Ocricuios . Alii itaque , hæc loca in di versa admo- dum Sabinorum plaga constituta esse , putaverunt j scilicet ultra Tibur milliario pi. m. nono , juxta_» Æquicolas . & Bariam , five Variam , ubi nunc Vi- co Varo, collocaverunt 5 Mandelam pagum , miile Qjq 2 c ir 3o8 V ETUS LATIUM PROFANUM . circiter p assus distantem ab Varia in Septemtriones, qui modo Hardela Vicus, & palatium feu Villa, cum Æde Divo Vincentio Ferrerio Sacra , ab loco- rum istorum domino recens extructa, prope oppi- dulum Cantahpo in ditione Vincentii Nunii Patricii Romani , optimi viri, ac eximia in Deum ac Supe- ros pietatc , & effumlima in pauperes mifericordia & largitate insignis , qui Bardelœ Dominus & Canta* h/pi Marchio nominatur . Rivum vcro Digentiam , hi fluviolum, modo Licenza dictum intcrpretantur , ad radices cognominis Castelli pariter Licenza ap- pellati, in Ursinorum ditione ( quamquam Castei- lum aliquibus Latine Liquentia, unacum proximo fluviolo nominetur ) Denique putre Vacunœ fanum , de quo Horatius , situm hi opinantur , ubi nunc Ca- fle.llum , Liquentiæ & Cantalupo proximum , dici- tur LB^occa giovam , ex eo adducti , quod nuperrime vctus Dedicatio detecta fuerit in marmore , Vacu- næ deæ hoc loco olim facta. Verum incertifsima^ hæc omnia -> quæque stabiliri non ita facile queant . Quare eorum omhTa incertitudine 3 iiiud tantum in rem meam confirmaverim de illis, (i ab vicinia Vil- læ Horatianæ Tiburtis multum abfuerunt , Poe- tam tamquam de fuis , five a fe poffeisis Villis in Sa- binorum regione *•> minime locutum $ verum tam quam delocis , in quæ quidem aliquando. diverte- ret, non tamen ut Villam fuam Sabinam feu Tibur- tinam , in qua vixisse eum plurimum satis beatum mit a s Sahinis , ejus vitæScriptor antiquus testifica- tur. LIBER X VIII. CAPUT VIII. jop t^r . c 'v-n Domus Horatii circa Tiburni Luculum in ri tino suburbio , eodem Scriptore tcste , diu ofk .\\ rucrit . Geterum Vacuna dea ( postcujus pu tts }. . e. pervetustum , & squallore obsitum , ruino- sum , fatiscens , atque dilabens , five etiam inter pa- lua s extructum , fanum, dictasse Horatius earn Epiftolam Fusco Aristio amico suo scribit ) Vacuna, inquam,dea, vacantium five otiosorum dea fuisse credita olim perhibetur. & Horatii Vetus Interpres in hunc locum sic habet : Vacuna apud Sabinos pluri- mum colitur : quidam Dianam , nonnulli & Cererem e/fe dixerunt , alii Venerem , alii.Vicloriam 9 deam Vacation nis , quod fad at Vacare curis . Sed Varro , in primo re turn divinarum , Minervam dicit $ quod ea maxime hi gaudent , qui fapientiœ vacant . Hæc ille . Huic Agri- coke , cum a laboribus ruris vacarent, ut postper- ceptos fructus requiescerent , per hiemem vota sol- vebant, & sacrificabant . Unde Ovidius in Fastis:^* v-Libx-v&T J^unc quoque cum punt antique sacra Vacunœ. Ante Vacunales Jiantque Jedentque focos . Si autem Vacuna Dea plurimum suit ab Sabinis culta , quod ait Vetus Horatii interpres ; æque be- ne putre ejusdem fanum potuit esse in extremis Sa binis prope Ocriculos , loco , qui ex vetusto nunc dicitur Vacone -y & aliud insimul ejus sacellum . in alia -Sabinorum di versa plaga , ubi reperta Vacunae marmorea facta Dedicatio, apud Oppidulum Roc- cagio Horatii S abinis Praediis atque deliciis in Tiburtino , novo etiam excmplo poflint constabiliri , quod nem- pe Poeta & de aliis mansionibus aliquando locutus fuerit 9 quibus delectatum sese aliquando significat j quin tamen ipsum propriam in illis Viiiam habuis- se , exinde colligere debeamus . Dc Pelignis , ut alia missa faciam , hscc habet : ad Telephum Historias & od.ip.i.i. scribenteni : 4*. Quo C hium pretio cadum Mercemur ; quis aquam temperet ignibus ? Quo p ræbente domum , tf quota Telignis caream frigoribus , taces . Numquid e nim in Pelignis ilium Vi|lam ha- buisse continuo dixeris > sxmul hæc legeris ? pu- taverim . vcrum , ubicumque tandem ille diversa- retur $ se quæfisse , ait , tepidum hospitium , & a frigoribus , quæ ex Pelignorum regione, per algen- tes ventos , invadere vicinos Sabinos solebant , re- motum , ubi quoque illud animadvertendum, quod sæpius monuimus , hie de amicorum Villis esse ser- monem $ apud quos Horatius. libenter ac persae- pe diverteret $ ait enim , quo prœbewe domum , & quota , jcil. hor a , Telignis caream frigoribus , h. e, ad accensum ignem circa renidentes lares , calefiam . Parva a utem fuisse Rura Horatii Tiburtia , & ^►rivatum admodum cultum suum, turn Romae , turn vero in ipsa Villa sua Tiburtina , diserte pluri- bus ipse Poeta testificatur . Nam & paupertatenu. 47. ot it. «.*.: suam Mecœnatisdivitiis opponens, 47.wz/£/,inquit, par- LIBER X VIII. CAPUT VIII. 3n parva r ura. Atque alibi : 48- me pascunt olivœ, me cicho- 4a. 0d. n. /. rea , levesque mahœ , & ad puerum ministrum suum: * Tersicos odi , puer , apparatus $ Difplicent nexœ philyra corona j Mine seclari , rosa quo locorum [era m oretur . Simplici myrto , nihil allabores % Sedulus euro -y neque te miniftrum • Dedecet myrtus , we rfr&* 4p. ' vite hihentem. 4*<«.|t./. Etrursum deparabili suo victu *o. vilique supelle- »«, a,,,,..*.*. ctile , qua utebatur etiam in Urbe , nedum in suo Tiburte Secessu : inde d omum me Ad porri ts ciceris refero laganique catinum . Cœna miniflratur pueris tribus . mumb & a Aquis fæpislime commendavit . Abum- ni ott^i* bris:^2. me g elidum nemus Nympharumque leves cum satyris chori Secernunt populo . Ab umbris & aquis : Est q ui nec veteris pocula Mafia , % Nec part em soli do demere de die Spernit , n unc viridi membra sub arbuto . . ... Stratus , nunc ad aquœ lene caput sacra . » ■ -i . ■ - Ab umbris , ad Munatiiim Plancum Tiburtem, Vi- rum Confularem , post Tiburtinj Secessus eximias jj. 04.7'i'H: laudes j n. Seue t fulgent i a fignis Caftra tenent $ feu densa tenebit Tiburis umbra tui . Ab umbris , quibus protectum fe Lyrica pangere ^. o*j».i,i. consuevisse innuit 3 ad barbiton suum s*. Tbscimur $ s quid vacui sub umbra \ -• Lufimus tecum , quod <& hunc in annum Vivat tt plures $ age , die Latinum , Barbite , Carmen . Ab umbris , & ab aquis , quibus fiimmopere fe de- ed. j. /. *. lectatum significat : ad Qjf- Delium : Qua pinus ingens , alhaque populus Vmbram hospitalem consociare amant Ramis ; & obliquo laborat Lympha sugax trepidare rivo . Ab umbris, ad Pompejum Varum veteremami- cum , LIBER X VIII. CAPUT VIII. 313 cum , q uern fessum a militiæ laboribus sic in vita t in Villam s uam 1 ft* - '■ $6. 04.1. t. 5. Tompeimeorum p rime Sodalium , Cum q uo moranttm fœpe diem mero Fregi > c oronatus nitentes Malobathro S yrio capillos . Et nonnullis interjectis : Longaque f effum militia laius Depone s ub Lauru mea . Ab umbris , & ab aquis , Q^Hirpinum ad potan- dum invitans . S7- n. od. u. u-. Cur n on sub aha vel platano , Evincet u lmos . turn violaria , £s -: " ■ M yrtus , Spar get oli-vetis odorem Fertilibus domino priori . Dum spisa ramis laurea fervidos Excludes iclus . Ab umbris , & ab aquis , fe quietillimc in siio rusti- ss. od. i. /. j. co Secessu degere latenter innuens : s9. Somnus agrefiium Lents virorum , non humiles domos Faftidit , umbroj'amque ripam , Non Zepbyris agitata Tempe . Ab umbris , & ab aquis , dum Blandusiæ fontem in prædio suo sic commendat : «o. od. ij. 1. j. 60. 0 Fons l&landujiæ fplendidior vitro ! Et nonnullis omislis : Te f lagrantis atrox hora caniculœ l^jfcit tangere : tu frigus amabiU FeJjJs vomere tauris Trœbes , iy pecori vago . . lies nobilium tu quoque fontium , Me dicente cavis impojitam ilicem Saxis , unde hquaces Lymph & defiliunt tuœ . Quamquam e nim aperte hie minime constet , utrum sons iste apud Horatianam Villam fiierit $ laudes tamen , quibus eum cumulat Poeta , & sacri- fkium , quod illi destinat S facile id perfuaserint . Ab umbris & ab aquis j ad Mecœnatem , fe unicis fuis LIBER X VIII. GAPUT VIII. 31s suis S abinis contentum , nil cupientium nudum Ca- stra p etere dum profitetur . ffi. 4. 0*i*j.j< Tura r ivus aqua 3 fihaque jugerum Taucorum , & f egetis certa fides mea9 Fulgentem i mperio fertilis Africa Fallit forte beatior . Et interjectis nonnullis : Importuna t amen pauperies abeft . Neci f plura velim , tu dare deneges . Ab umbris , dum annuum 3 quod Nonis Decetnbri- bus faciebat Fauno , sacrificium dcferibit : *«• «* ««. Fame n ymploarum fugiemum amator , Ter meos fines 9 & aprica rura% Lenis incedas , abeafque parvis Æquus a tumnis . Si tener pleno cadit hœdus anno , Larga nec defunt Veneris Sodali f Vina crater a . vetus ar a muho e. , Fumat o dore . Ludit herbofo pecus omne campo , Cum tibi Nona redeunt Decembres : Festus in pratis vacat otiofo Cum b ove pagus . Inter audaces lupus err at agnos : Spargit agrejles tibifiha frondes : • Gaudet invifam pepulijfe fofsor Ter p ede terrain . Ab u mbris & ab aquis , Mecœnatem invitans in Rr 2 R u- 3i Rura s ua , ut sese ab æstivis Canicularium dierum caloribus eripiat. od.».i.l> e tipe temora. 63. l^ec s emper tidum Tibur 3 & Æfetlœ Decline contempleris arvum , fcr Telegonijuga parricide . Fastidiofam defere eopiam , 4+ a m. 1.4. scribit tempora : Condit q uisque diem collibus in suis , Et vitem viduas ducit ad arbores . Ab umbris & aquis , veris reditum in suo Tiburti- no conspiciens atque commendans : 41- 0*7. a 4. £s- Dijsugere nives . rtdeuntjamgramina campis , Ar LIBER X VIII. CAPUT VIIL 317 Arhoribusque c oma . Mutat t erra 'vices . <& decrescentia ripas Flumina p rœtereunt . Ab aquis & ab umbris , Virgilium ad otiandum in- vitans per vernum tempus . 66. «*, ot* yam n ec prata rigent 9 nec fluvii firepunt Hiberna n inje turgidi . Nidum p onit , Ityn flebiliter gemens , Infelix a vis . Et i n fine Carminis , Villae suæ opportunitatem ad otiandum signisicans , subdit : Mi f ee fluhitiam confiliis brevem . Duke e st defpere in loco . Ab umbris denique & ab aquis , inter Fortunatas describendum Insulas , piorum sedes , exemplis ab Tiburtini sui fertilitate 67. atque amœnitate proba- tfr. EftdtH QA. bilker sumtis : Germinat f cf numquam fallentis termes olivæ % Suamque p ulla ficus ornat arborem . Mella c ava manant ex ilice, montibus altis Lew's c repante lympha defilit pede . Et inter Rusticæ Vitae laudes , Ab umbris & 69. ab Mf*d.i. aquis : Libet j acere modo sub antiqua ilice , nModo i tenaci gramine , Labuntur a ltis interim ripis aqua : Queruntur i n filvis aves , Fontefque l ymphis objirepunt manantibus , Somnos q uod invitet leves . Præ- 3x8 V ETUS LATIUM PROFANUM . Præter a lia testimonia , quæ in superioribus jam adduximus . unde Tiburtini Soli naturam ar- boribus & aquis frequentem atque felicem olim fiiisse , prout nunc quoque cernimus esse , perpetuo nobis infinuavit & inculcavit . Anienis vero Deje- ctum & prolapsum , ad Tibur peculiariter respexis- sc videtur non semel j ductis inde comparationibus . nam præter modo allatos versus , - montibus a ltis ; Lew crepante lympha defilit pede : Etalios Labuntur a ltis interim ripis Aqua % Quigraphice nobis Horatii Viilam e regione Loco- rum & Aquarum cadentium , vulgo le Cafcatelle ob oculosponunt : inter Pindari laudes , ilium sic deci- denti stumini( Anieni , puto ) comparavit : •f . Q d- >. J. 4. 6$. Monte decurrens velut amnis , imbres Quern super notas aluere ripas , Fernet , immenfufque ruit prosundo Tindarus ore . Et ad Mecœnatem , humanarura rerum vicissitudi- nes stumini comparans : 70. 94, %p. 1. j. 7°. cetera fluminis Ritu f eruntur > nunc medio alveo Cum pace delabentis Etrufium In mare ; nunc lapides adefos , Stirpefque raptas 9 Cum s era diluvies quietos Irritat a mnes . Quandoquidem autem olivis & uvis præcipue insi- gnes Tiburtinos Colles modo videmus; eospersimi- li gloria , etiam Horatii aetate floruisse , idem ipse_» utrumque frustum sæpius commemorans &com- mendans dubitare nos minime sivit . Et dc olivis haec quidem : 71. N ott attagen^onicus jucundior quamleSladepinguis «• fit* ot*, jimis olinja r amis arborum . Et rursum Me p afcunt olivœ ^mei*. cichorea , levesque mahœ . 7t. od, ,,,/. Ete d agro suo : 73. „.*.,*,.,. Ar Et villarum , maxime Tiburtinarum , quas sibi vi- cinas aflidue spectabat , luxum insectatus : is. 7j. od. iy./. *. turn v iolaria Spargent o livetis odorem , Ter t ih bus domino priori , Interque Fortunatarum Infularum 7*. laudes ; Germinat & n umquam salient is termes olivæ . Et de frugi cœna locutus : Nigrisque> m eft okis hodie Locus . 77. satjr.%. Denique T arentinæ regionis delicias recensens , quas tamen secundo post Tiburtes , loco , tamquam sup- 32o V ETUS LATIUM PROFANUM suppetias, s ibi ab Tiburtinis prohibito allaturas 1*. O J. 4.1.1, eXOptat.78. Ilk t errarum mihi prater omnes Angulus r idet , ubi non Hymetto Mella d ecedunt j iHridique certat T$acca Venafro ; Et ex okis 3 quas inter ,carmina fingere solitus, du- cta similitudine . 79- Nilimra e st ok am , nil extra est in nuce duri . Optimum deinde suis ex Tiburtibus olivetis oleum exprimere fe significans , inquit : s4tyr,u.i, 80. ungor olivo , *Nj>n q uo fraudatis immundus Natta Jucernis , Et rursum malo utentem oleo avarum flagellans: 81. Cujus o dorem oki nequeas perferre . Magna proinde cur a sese electislimum oleum adhi- bere curasse innuit : Hetiuaquam s atis in re una consumere cur am : Vt J iquis solum hoc , mala ne fint vina , laboret , u. ^//m.<.». Quali persundat pisces 82. Jecurus olivo . nEt i duplicis juris describenda natura : i?i Iiid. Simplex e dulci 83. conftat olivo . Immo & s uum Tiburtinum oleum etiam ad amico- rum coenam invitatus , secum tamen , utpote ele- ctum , afFerre consuevisse videtur Horatius ; ex iliis versibus, quibus ilium Davus servus objurgat : o r - / 84. iufjmt ad fe 84.* 5 t jr. 7'1't- r r 1 ? Mecœnas J erum Juv lumina prima venire Cotmnjam : nemon' oleum seret ocyus ? Nisi LIBER X VIII. CAPUT VIII. ja« Nisi t amen de lucerna & laterna , qua comitatus Poeta cœnas amicorum peteret, mavis simplicius interpretari . Uvas a utem Tiburtes commemorat , & com- mendat in primis , ad Quintilium *f. Varum : %1. ^u. L,i. Nullam , V are,sacra vue prius severis arborem Circa m ite solum Tiburis £s mœnia Catili . Et in beatae Vitae Rusticæ laudibus : Certantem t t wvam u. purpurœ , s«. spe^am, Quam i llam optime interpreteris , quæ vulgo dici- *' tur Tergolese di Tivoli . nTurn i agri sui descriptione , ad Quinctium : an a rnica vitibus 87. ulmo . ' *7' s'-l6'L'u EtadCelsum 8 8. i%.bp.%.l.i. non q uiagrando contuderit vises . Et ad Villicum suum 89. «p. *.i+i*u angulus i ste feret thus ocyus wva . Et ad Julum Florum . »<>• sf, t. l. t. das n ummos , accipis wvam . Et inter a Davo suo sibi exprobrata vitia: pi. S at, 7. L.i. An hie peccat , sub noclem qui puer 91. uvam Furtiva mutatstrigili . qui pr&dia vendit Nil servile gulœ parens habet ? Denique quotiescumque vina laudat & compota- tiones , in quibus tarn multus est . quotiesque um* bras , & umbrosa otia , umbrosasque manfiones ex- tollit 1 quæ certe magnam partem in Tiburtinis ab vitibus & pergulis componi consueverunt.Siquidem omnium pulcherrime , lent œ ( quod pastor ille Vir- Ss g i- 322 V ETUS LATIUM PROFANUM. 9x.Bd.9. g ilianus 92. ajebat ) lentœ texunt umbracula vites . Et diserte ipse Horatius asseveravit , ad puerum mini- strum suum «,W,,,,L1, 93. neque te mi nijirum Dedecet m yrtus , neque me sub arcla Vite bibentem . Poma dcnique Tiburtia commendavit Horatius $ quorum per haec quoque tempora ferax est regio . Siquidem locis omnibus prætulit secessum suum, 94' O d.i, L. I. 9^ Trœceps A nio , & Tiburni Lucus tf uda Mobilibus p omaria rivis . Et pulchritudinem eorumdem pomorum præpo- 9i- satJT. 4. suit reliquis : 9S- Ticenis c edunt pomis Tiburtia fucco , Nam f acie prœftant . Ubi tamen notandum est , hanc sententiam ex Catii Epicurei persona prolatam fuisse $ cum revera in_, quo cedantPicenis pomis Tiburtia, non invenerim$ cum succi plena smgulisAutumnis jamdiu experiarj succumque in ipsosApriies servantia deprenderimj qualia Carpenjia quæ vocant Spinea pira, dum haec scriberemus , tamdiu servata , comesta sunt . De quibus non immerito locutum poetam dixerim, 96. M fod. ». cum inter Vitæ Rusticae laudes exclamavit fy. Vt g audet injiti-va decerpens pit a ! Et ad Quinctium in ruris sui descriptione : 97. M f.i«. L.i. Tomis ne 97- an pratis . cetera . Servos e tiam vernas Tibure natos , altos 6c educa- LIBER X VIII. CAPUTVIII. 323 tosn i pretio fuisse commemorat , ad Julium Flo- rum *8. Si q uis forte veto puerum tibi vendere natum Tibure , velGabiis $ (y tecum Jicagat: hie Ex q uibus omnibus hactenus commemoratis, quan- topere Horatius Tiburtino suo delectatus fuerit, quotque quantisque laudibus Tiburtem Rusticatio- nem in coelum extulerit , & posteritati perpetuo commendaverit , supra ceteras , ubique terrarum , delicias , planislime constare poterit . Verum t ot inter Agrorum Tiburtini five Sa- bini commoda , magnum istud fuisse incommodum videri possit , ut frequentibus lupis infestarentur . quos tamen innocuos sibi & suis ; nunc deorum sin- gulari in fe beneficio, nunc Fauni potissimum, quern facrificio stato Nonis Decembribus venerabatur , atque piacabat 3 nunc AugustiCæfarisimperio pa- catis rebus , extitisse , fibi plaudit Poeta . Et de fe quidem : eNamque m fiha 99- lupus in Sabina , Dum m eam canto Lalagen , Innuens v ero eximiam Sabinorum luporum magni- tudinem , subdit : Quale p ortentum neque militaris nDaunia i latis alit efcuktis , Nec J ubœ tellus generat 3 Leonum Arida nutrix . De alumnissuis, tumservis turn pecoribu* , Fauni benesicio incolumibus : Inter a udaces 100. lupus err at agnos . Denique de universo Sabino agro Nec v irides metuunt colubras , TVfec M artiaks hædilia im. htpos . Quam luporum frequentiam in agro Sabino & per hos dies coloni , pastores præsertim atque bubulci , adhuc dolent 5 & ejusdem agri Pagis nominaimpo- sita de luporum ululatu Cantalupo , quod duplici in Sabinis oppido nomen est , & Morlupo juxta Sabinos de Lupi morte, testincantur . Sed jam , utajunt , manum de tabula . Vicinam H oratianae Villæ Tiburti Villulam habuisse Cervium nescioquem hominem frugi , & privata rusticaque vita contentum , coiligimus ex his Horatii ipsius verbis , inter Ruris sui Tiburtini describendas cœnas prolatis . 102. Cervtus , h œc inter , vicinus garrit aniles Exe r fab ell as . namfi quis laudat Arelli Sollicitas i gnarus opes } fic incipit . olim Rujlicus u rbanum murem mus pauper e fertur AccepiJJe c avo . cetera . Ex LIBER X VIII. CAPUT VIII. 32* Ex q uibus etiam, Arellium ipsum divitem ; Villam Horatianæ & Cervianæ proximam , & utraque de- licatiorem habuisse, in Tiburte $ non temere quis collegerit. Verum reliquarum Tiburtium Antiqua- rum Villarum circa Anienis Ripas , singillatim monimenta jam exequemur . CAPUT I X. Tiburtinum M anlii Vopisci , ts reliquœ circa Anienem Villan i Tiburte . On m odo Horatianæ continuatam , fed & iplius olim partem Villam Manlii Vopisci in Tiburte extitisse credimus . Nobilissimum.hujus Encomium P.Sta- tius Papinius egregio Carmine nobis reliquit j quod nos peculiari bis edito Commentario nuper illustravimus . Ex quo parker , juxta Anie nem , Duplicem habuisse Villam Manlium Vopi- scum Poetam & ipsum celebrem , Statio supparem , cognovimus : circa hæc plane loca , quæ inter supe- riorem ac inferiores fluviiDejectus subSibyllæTem- plo , in utraque ripa visuntur . ut proinde locus ipse Horatianæ Villæ in Vopiscanæ alterius ultra Anie nem , concessisse partem merito dici possit . Cum- que Statiana harum Villarum Descriptione melio- rem ullam aut fideliorem dare posse nos diffidamusj ecce hue illam sartam tectamque proferimus . 1. L> i tCarmin. j. TI- jatf V ETUS LATIUM PROFANUM . TIBURTINUM M ^NLII VOPISCI Cernere s acundi Tibur glaciate Vopisci Si quis , Talis hiems feclis . frangum sic improba solem Frigora -? cPiseumque domus non œstuat annum ! Ipja W4nu tenera tetlum scrip fiffe njoluptas . Tune Venus Idaliis unxit sastigia succis , Termulfitque comis , blandumque reliquit bonorem Sedibus ; h coheres Am q uid partitis diftamia tecla trichoris \ Quid te , quœ mediis fervata penatibus , arbor , Tecla per , 42 poftes , liquidas emergis in auras ? Quo non Jub domino fzvas paffura bipennes ? Et nunc , ignaro , for fan vel lubrica Nais , Vel non abruptos tibi demet Hamadryas annos . Quid refer am altemas gemino super aggere menfas $ Altentejque Lacus , altofque ingurgite fontes ? Teque per obliquum penitus quœ laberis amnem , Marcia ? tf audaci tranfcurris flumina plumbo ? An [ohm Joniis sub fluttibus Elidis amnem Dulcis ad Ætnœos deducat femita portus ? lllis ipse antris Anienus 9fonte reliSlo s Notle sub arcana , glaucos exutus amiclus , Hue illuc sragili profternit pecloramusco : Am ingens in Jiagna cadit , vitreafque natatu Tlaudit aquas . ilia recubat Tiburnus in umbra , Illie sulphureos cupit Albula mergere crines . Hœc Domus Ægeriœ Nemorakm abjungere Thaben , Et Dryadum Anxuris . t > Sedes ,Thrygio quas mitis alumna Debet anus . cedant quœ tejam folibus arSlis , Avia nimbosa revocabunt Littora bruma . Scilicet hie illi meditantur ponder a mores . ; We premitur fœcunda quies , virtu/que ferena Fronte gravis 9sanusque nitor , luxuque carentes i Delicia , quas ipse , suis digrejfus Athenis , Mallet , deferto , senior Gargettius , horto . Hœc yper 4j Ægeas hiemes , Tliadumque nivofum Sidus , & Oleniis dignum petiijfe sub astris . Si Male 'œ credenda ratis , Siculosque per œstus Sit dumb , a umbris & æstivis frigoribus , aquarumque copia , usibus , & lufibus , potissimum Duplicem hanc Vopisci Villam in Anienis ripis fuisse com- mendabilcm . Quamquam autem in loco Tiburtinæ Urbi summoeniano , extra Portam Sancti Angeli, sinistrorsum deorsum , sub Sybiliæ Templo , circa- que ipsum , & contra , in ulteriori Anienis ripa , ad Divi Antonii , ipsæ prope ruinæ veterum ædifi- riorum funditus interierint j ob præcipitem , in_. quo fundata fuerant descensum , & assiduas tot sæ- culorum alluviones , & tempestatum injurias ; di- ligenter nihilominus eosdem saltus vestigantibus occurrunt identidem per eum tractum , murorum ac substrustionum fragmenta , & rudera antiquisli- morum Prætoriorum . &Loco nomen corruptum quidem , fed e veteri domino derivatum persevera- re , nonnulli , ». ad hunc diem , tradiderunt Lopisco* ne , quasi Vopiscone . Rursus pavimentorum tefTelia- to opere conflructorum segmina non ita pridem in iisdem ripis refossa sunt . lapilli scilicet varii , parva referentes mustacea, albi, nigricantesque marmo- rei , loco qui colonis dicitur // Tiano della T{egina , quasi Vopisci Villa ibi antiquitus exurrexerit, Vil- larum Tiburtinarum quondam Regina, & omnium ornatissima. Ibidem inimavalle, & inter fauces Anienis, supraque infraque saxosi, at intermedio eo spatiolenis, atque mitilsimi , præruptas quasdam & extantes ansas , quasi prisci vestigia pontis sese deprendisie , piures testati sunt . 6c nomen quoque in « ea LIBER X VIII. CAPUT IX. 331 ea v icinia ponticulo il Tome , five il Tajso del Lupo . Quæ omnia cum iis quæ de Tiburtino Duplici Man- lii Vopifci Prætorio , æstatibus maxime apto , ceci- nit Statius allato Carmine , convenire facile pote- runt . Quæ parker omnia & iingula præfentes re- censuimus ac pervestigavimus novislime,Salutis An no mdcgxxxix. dum , per Autumnum , de more, Tibure rusticaremur . vidimusque , Tiburtino Bo- schio Duce Glaro Viro , nos humanislime perfun- dum suum deducente ac docente, antiquas Vopisca- narum Villarum geminarum substructions ipfo ha- ctenus a nobis Loco significato extantes adhuc hinc atque hinc , Aniene medio, atque inferto , ut ait Sta tius . nempe vastissimorum fornicum utrinque re- spondentium sibi vestigia reticulati muripartes. quodque caput est , pontis five tranfitus ad utriuf- que ripæ commercia non obfcurum residuum . ubi pariter fubterraneis in fpecubus arte excavatis latif- fime ac profundiffime, ipsiufque Anienis capacibus, naturae lufus quamplurimos , ac miræ varietatis , in stillicidio effictis tophis, crustis, five lapidibus, mar* mora pulcherrima & precioiifsima imitantibus, ele- gantiffime. fpecum denique ad aereas palumbes mi- nufculas congregandas , excipiendas, nidulantefque multiplicandas . Ceterum ipfe Statius in Epistola_* ad L.Aruntium *. Stellam Patavinum , Confularem JJr/r* Virum , eumdemque poetam elegantiffimum , de Vopifco fuo clarissimum testimonium protulit.Afo/z- iius certe Vopifcus dicat a s itu Jitterasjam pœne fugientes , folet ultro quoque nomine meo gloriari , tf Villam Tiburtinam fuam a no- bis defer ipt am unodie . Nihil tamen opcrum Vopisci hujus ad nos pervenit.Alterius quidem Vopisci, qui Flavius est prænominatus, Historiam habemus non- nullorum Imperatorum . Tiburtinorum vero Præ- toriorum dominus Manhus Vopiscus ex antiquis- sima fortasse Manliorum , & celeberrima Romana Gente fuerit, ex quaTorquati prodierunt . Vopifcos ait Plinius , a priscis Latinis illos fuisse cognomina- tos , qui cum gemello altero fœtu a matre concepti, 4- nfjr. **r.t.7> post ejusdem abortum , soli edebantur in luccm . 4. Vopifcos a ppellabam e geminis , qui retenti utero nafce- rentur , altero interemto abortu . Namque maxima , etfi rara , circa hoc miracula exiftunt , Neque tamen , ita natos Manlium aut Flavium Vopifcos , recte inde asseveraveris , nam ejusmodi cognomina in primis quidem , quibus imposita fuere , fuam originem ser- vaverunt . at in reliquis , usus, & majorum ita ap- pellatorum memoria , saepistime ratio suit . Neque enim Marcos omnes Martio menfe, neque Tiberios pro- pter Tiberim, aut quod Claudicaverint Claudios , aut C#- cutientes Cœcinas atque Cœcilios , aut Strabones aut Co- clites cognominatos Veteres , vere dixeris ex legiti- ma harumce appellationum ratione . verum , ob majorum ilium primum , qui ea de caussa sic fuerat cognominatus.Neque de Vopisci Tiburtino hie plu- ra disserenda sunt . Gum cetera omnia minutia sime in nostro ad ipsum Statii Carmen Duplici , bis- > LIBER X VIII. CAPUT IX. 333 bisque c dito Commentario abunde disseruerimus . In u lteriore vero ipsa Anienis ripa ( quam- quam excelso loco , in montibus ) Catulli fuisse Vil la cum Fundo perhibeturj de qua ipse meminit Car mine mox recitando . Sitam hanc , tradunt , circa locum , modo SanfAngelo in Tiaola , Patrum Olive- tanorum, quos appellant ; autpaullo superiore loco, ubi excisorum ædificiorum rudera adhuc apparent- De Villa sua Tiburte, five Sabina una cum Fundo , ita herus ejus Catullus : s. 1* *t>gr>w 0 F unde nofier , feu Sabine t feu Tiburs , Name t ejse Tiburtem autumant quibus non est Cordi C atullum lœdere . at quibus cordi est , Qiiovis S abinum pignore este contendunt . Sed f eu Sabine , five Notti m 9sed ipJiSextio ferat frigus $ Qui t une Yuri , V illula nofira , nonadAuflri Flatus o ppojita est , nec ad Favonj , Nec f œvi Boreœ , aut Apeliota : Verumd a millia efuindeeim & ducenta . 0 v entum horribikm , atque pestilentem ! In q uo ludit lepide Catullus in voce oppojita , quæ & cœli plagam , ad quam vergeret Villula , si- gnificabat $ & pretium, ad quod venalis proponeba- tur , velut sub hasta . Unde pariter & Villæ ipsius salubritatem & pretium colligimus . Ceterum ven- tus Aptliotis sive Apeliotes ( nam pluribus id vocabuli n egocium forte facesset ) ventus est Subso- lanus Latinis , & «>J rS to/a apo tu iltu sive apoiliu sub sole Græcis nominatus , qui ab Oriente Sole æquino- ctiali flat j nobis vento di Levante , sub sole veluti exoriente positus . Est autem Catulli sententia , Vil- luiam quidem suam salubribus esse vends exposi- tamj LIBER X VIII. CAPUT IX. 33s tarn* q uod emptores primum omnium quæritare so* lent i ita ut a nullo ex quatuor oppositis cardinals bus ventis quos nominat , nimium vexaretur j ve- rum venalem earn esse caro . utpote expositam ve- num & ad audionem, sestertia nummum quindecirn miilia & ducenta . quod grande precium emptores & cupidos deterriturum , providebat , ab ejus em- ptione multo magis, quam si insalubri alicui ex no- minatis ventis fuisset Villula exposita . Quare pre* cium ipsum argutissime vocat centum horribilem at- que peftikntem . Hanc Tiburtinam Catulli Villam_, vetus & constans , ut ajebam , fama est apud Tibur- tes,in eo Colle fuisse ad dexterum Anienis latus, qui dicitur di Sans Angelo in Tiaola . Antoniufque Re gius Historicus Tiburtinus ait, subjedam huic Colli valiem , Truglia , five Tu'tla hodieque did , vocabu- lo quasi a Catullo aliquatenus derivato. de quo non disputo . IUud certum $ hoc loco ornatislimam anti- quitus Villam fuisse . namque inter fodiendum ad plantandas vineas , pavimenta refossa funt fegmen- tis nobilissimorum variorum marmorum compacta. Intraque hujus Villae ambitum sons suit adhuc fu- perstes aquae faluberrimæ , quæque cum laudatissi- ma Marcia certare potuerit , in tantum ut etiam ipfius Marciæ , deperditæ jamdiu , pars a pluribus doctis viris credita fuerit . Unde & Archintus & Roccius loci domini disperfam congregaverunt , & in subjectam Vallem deduxerunt, antiquæ itidem Viilæ partem 3 ubinunc quoque piscina extat . circa quam, 33* V ETUS LATIUM PROFANUM. quam , i nter veterum ædificiorum rudera , Colum- nam me vidisse marmoream memini , pluribus fe- mineis insculptam in summitate figuris valde ele- ganter -9 Gratias, vel Musas , aut certe Virtutes va- rio lusu repræsentantibus . Constanter quoque colo- ni , ac pastores , haec loca frequentiflime pervagan- tes, asse verant , Aquam hanc, in Villa olim Catuiii credita scaturientem , mergi subterraneo specu -9 & infra Tiburtinæ Urbis Collem , prope Anienem, ad locum qui dicitur Tonticelli erumpentem , Rivum Aquae Aureœ vulgo AccoriayAquoria, five Fontana dell' Acquacoria efficere . cum , assiduo ab ipsis experi- mento adhibito , festucae , aut paleæ , quisquiliæve ejusmodi , a se jactæ in fontem five lacum aquae Ca- tullianae , vulgo di S. Angtlo , eaedem omnino emer- gere ad Aquæ Aureae fontem deprensae sint . - F uisie quoque in Anienis ripis Villam Hpstiae mulieris ab Sex. Aurelio Propertio Poeta sub Cyn thia nomine & adamatæ & versibus celebratae , de ipso Propertio didicimus . a quo parker , hancfe- minam in ejusdem Anienis ripis , in Tiburtino , ad fuæ Villæ exitum , sepulcrum habuisse , cognovi- 7. 2/^.14./ j- mus . Et de Villa quidem : 7. Nox m edia ; <& dominœ mihi venit epiftola noftræ Tiburee , m , mijfajujjit adejse mora . Candida quageminas ostendunt culmina tunes , Et cadit in patulos lympha Aniena lacus , De sepulcro autem, ex ipsius Cinthiae defunctae per- 1. Ei*{.7-t>4- sona ad Propertium : 8. Tel LIBER X VIII. CAPUT IX. 337 Telle e deram tumulo . mihi quœ , pugnante corymbo , Mollia c ontortis alligat offa comis . 1{amoJis Anio , qua pomiser incubat arvis , Et n umquam Herculeo numine pallet ebur : Hoc carmen media dignum me scribe columna , Sed b reve , quod currens veSlor ab Vrbe legat , Hk Tiburtina jacet aurea Cynthia terra , Accejjit r ipœ laus , Aniene , tu& . Profecto , licet hujus sepulcri , ubi fuerit , locum de- terminare potissimum nequeamus ; ilium tamen ex his versibus , & juxta Viam Consularem , & in ter* ra Tiburtina , ut ait Poeta , nimirum in Agro Ti- burte a & ad ripas Anienis Villæ Gynthianæ proxi- mum 3 de more Veterum , fuisse , colligimus . in_j ipso autem Viæ Tiburtinæ limite,ante ipsum Tibur extitisse colligi potest , ex ilio versu : fed breve , quod currens ve&or ab Vrbe legat . Certe n on longe ab ipsa Tiburte Via , in Ripis Anienis , prope locum , quo illi miscentur Aibulae Aquæ , veterum ædificiorum rudera nondum peni- tus periere , Villam magnificentissimam ibidem an- tiquitus extructam fuisse indicantia . Loco nomen CeJ'arano. deductum ut quidam existimarunt a C Ju lio Caesare Dictatore , cujus Villa fuerit . alii vero a Cœfoniis quasi Cœfonianum Prætorium inter Gentis ejusdem latifundia constructum . Nam de Dictato- ris Villa non admodum probabilis esse conjectura videtur . cum Julius Cæsar continuis ab Urbe pro- cul , atque adeo ab Italia ipfa , bellis distractus, Or- V v b is 38 3 VETUS LATIUM PROEANUM . bisque T errarum imperio sibi comparand© unice_» intentus , Villarum secessibus & ocio vacasse nui- quam legatur . Quare alii Cesarano did locurrr hunc , quo de agimus , non dc Caji Julii Caesaris possession ne , verum de Caji Caesaris Caligulæ Imperatoris in eo , extructo Praetorio , existimaverunt . Praeci- pue cum Caligulam ut Svetonius refers ( quam- quam natum Antii,quod nos quoquein Antiatibus commemoravimus ) Tibure nonnulli per adulatio- nem , editum fuisse dixerint ; quo ex Urbe Herculi sacra, laudisaliquida fortitudine injuvenem Prin- cipem derivarent. Qua ex fama , licet falsa atque adulatoria , illud nihilominus coliigi posse videtur , Cal gulam cum parentibus in Tiburte, a puero , versari fuisse solitum . ex qua consuetudine , tam- quam & ibi natus fuisset , nonnuliorum opinio pro- dierit . Quod a utem Cæsoniæ Gentis hoc loci Præto- ria fuerint , sepulcrales inscripti Lapides duo inde refossi extra dubii aleam collocaverunt . En illos . L. C AESONIVS . C. F. QVIRINA . LVaLLVS MACER. RVPINIANVS . COS. FRATER ARVALIS JRAEF. VRBI . ELECTUS AD COGNOSCENDAS VICE CAESARIS COGNITIONES • PROCOS. PROV. AFRICAE . XXV1RO SENATVS CONSVLTO R. P. CVRANDAE . CvRATOR AQVARVM ET MIN1CIAE CVRATOR . AL15EI . TIBERIS . ET . CLOACARVM . VRBIS . LEGATVS . PROV. AFRICAE . EODE . TEMPORE . VICEPROCONSVUS . CVR. R. P. TVSCOLANORVM . CVRATOR R. P. SVESSANORVM PRAETOR. KANDIDATVS . QVAESTOR. CANDIDAT. ILECIVS . IN . FAMILIAM . PATRICIAM . X. VIR. STLlTIliVS . IVDICANDIS. Quo LIBER X VIII. CAPUT IX.' ?3? Quon i Lapide Manutius scribendi rationem pecu- liarem adnotavit potissimum in verbis albei , TV- sgolanorvm & kandidatvs, litteris B pro V: Q item pro v : & k . pro c . suppositis. Alter vero Cæ- soniorum Lapis in Fundo Tiburte Cejarano refoslUs sic habuit : C. C AESONIO . C. F. QVIR. MACRO . RVFINIANO . CONSVLARI . SODALl . AVGVSTALI . COMITI IMP. SEVERI . ALEXANDRI . AVG. CVR. R. P. LANIVINOR. H. PROCOS. PROV. AFRICAE . CVR. AQVAR. ET . MINIC. LEG. AVG. PR. PR. GERMAN. SVPERIORIS CVR. ALVEI. TIBERIS . CVR. R. P. TEANENS. LEG. AVG. PR. PR. PROV- LVSITAN. C VR. R. P. TARRICINENS. PROCOS. PROV. ACHAIAE . LEG. LEG. VII. CLAVD. CVR. R. P. ASCVLAN. LEG. PROV. ASIAE . PR. LEG. PROV. BOETIC TRIB. PL. QVAESTORI . PROV. NARBON. TRIB. LEG. I. ADIVTRIC DONATO . D0NIS_. MILITARIB. A . DIVO . MARCO . III. V IR. CAP1TALI. PATRI . DVLCISSIMO . ET . INCONPARABILI CAESONIVS . LVCILLVS . FILIVS . CONSVLARIS Hunc L apidem ad Vicum Corcollo translatum Gru- terus p. recensuit ac retulit . Vel igitur Cæsoniæ t*r Gentis locus hie fuerit , ante Caji Cæsaris Caligulæ imperium -9 vel Cæsoniis tune ab ipso Cajo donatus, quando ex hac Gente Caesoniam adamavit & uxo- rem duxit . Ad Caesonios certe spedasse , & in eo- rum fundo fuisse , inscripti ibidem detecti Lapides , dubitare rieminem sinunt . Ceterum , i n Anienis ripis , ad Lucanum Pon- tern, exitum habuisse Villam Plautiorum , adhuc Vv 2 i bi- 34© V ETUS LATIUM PROFANUM . ibidem i llorum inscripta sepulcra confirmant . Vi- suntur ilia adhuc extantia , quamvis lacera crudeli- ter ora , ad Pontem Lucanum Via Tiburtina . quo rum preecipua suit moles rotunda Augusteæ & Ha- drianalis molium sepulcralium Romae quodammo- do æmula,& instar multum habens sepulcri Metellæ Q^Cretici Filiæ & Crasli uxoris , quod est Via Ap- pia vulgo Capo di Bove. Plautiorum haec Moles vivo Tiburtino secto & quadrato compacta Lapide egre- giis marmoreis tabulis convestita undique antiqui- tus suit s statuisque pulcherrimis ornatissima . & fronte in Via Tiburtina vergente columnis aliisque ornamentis maxime insigni. Præcipue vero mar moreis candidis Tabulis prægrandibus quinque in- scriptis, quae prætereuntibus viatoribus Plautiorum lamiliae decora cognoscenda exhibebant . Harum tres saeculorum injuria barbarorumque , qui etiam sepulcralem molem undique perforarunt immaniffi- mc , jamdiu perieruntj superstitibus , miraculo pene dixeris , duabus adhuc . quarum altera , quae media suit inter ceteras collocata , grandioribus incisa no- tis a quolibet haud difficile perlegi poslit j altera ta- men quæ illi proxima est , Tibur pergentibus , le- ctionis admodum fugientis ac vix non desperatæ vi- situr , utpote quæ minutioribus ac sese invicem præ M.PLAV- LIBER X VIII. CAPUT IX. 341 M. P LAVTIVS . M. F. AN. SILVANVS COS. V II. VIR. EPVLON. HVIC SEWATVS TRIVMP-IALIA ORNAMENTA . DECREVIT OBES R IN ILYRICO BENE GESTAS LARTIA . CN. F. VXOR A. PLAVTIVS . M. F. VIRGVLANIVS VlxiT . A NN. IX. Altera v ero sic habere visa est : TI. P LAVTIO . M. J. SILVANO . A ELIANO PONTIF. S ODALI . AVG III. V IR. A A A. F. F. Q. TI. CAESARIS • LEGAT. L EG. V. IN GERMANIA . PR. VRB. LEGAT. ET . COMITl . CLAVD CAESARIS . IN BRITANNIA . CONSVLI . PROCOS. ASIAE . LEGAT. PROPRAET. MQESIAE . IN . QVA . PLVRA . QVAM . CENTVM . MIL EX NVMERO . TRANS DA^IVVIANOR. AD . PRAESTANDA . TRIbVTA . CVM . CONIVGIB. AC . LlBERIS . ET . PRINCIPIB. AVT . REGIBVS Svls • TRANSDVXIT . MOTVM . ORlENTEM . SARMATAR. COMPRESSIT • QVAMVIS . PARTE . MAGNA EXERCITVS , AD . IXPEDITIONEM . IN . AKMENIAM . MISISSET . JGNOTOS . ANTE . AVT . INFENSOS . P. R. REGES . SIGNA. ROMANA . ADORATVROS . IN . RIPAM . QVAM . TVEBATVR . PERDVXIT . REGIBVS . BASTARNARVM . ET RHOXOLANORVM . FIUOS . DACORVM . BRATR. CA- 34* V ETUS LATIUM PROFANUM . VTCAPTOS . A . HOSTIB. EREPTOS . REMISIT . AB ALlQvIs EORVM . OPSIDES . ACCEPIT . PER QVEM . PACEM . PROVINCIAE . ET . CONFIRMAVIT . ET . PROTVLIT . SCITHARVM QVOQVE , REGE MACHERRONENSI QVAE . EST , VXTRA . BORVSTENEN. OBSIDIONE . SVMMOTO . PRlMVS . EX . EA , PROVINCIA . MAGNO . TRITICI . MODO. ANNONAM , P. R. aDLEVAVIT . HVNC . LEGATVM . It* . HISPANIAM , AD . PRAEFECTVR. VRB. REMISSVM . SENATVS . IN . PRAEFECTVR. TRIVMPHALIBVS . ORNAMENTIS . HONORAVIT , AVCTORE . IMP. CAESARE . AVGVSTO . VESPASIANO . VERBIS. EX ORATIONE . EIVS. Qj_ I. S.S. MOESIAE . ITA . PRAEFVIT • VT . NON . DEBVERIT . IN ME . DIFFERRI . HONOR. TRIVPHALIVM . EIVS . ORNAMENTORVM . NISI . QVOD . LATIOR . El CONTIGIT . MORA . TITVLVS . PRAEFECTO . VRBIS . HVNC . IN , EADLM . PRAFECTVRA . VRBIS . IMP. CAESAR. AVG. VESPASIAN VS . ITERVM . COS. FECIT . Quae o mnia lectu & intellectu difficilia non erunt , si notas illas q^.i. s. s. Qua infra scripta sum legendas esse , semel monuerimus . quemadmodum in quarta hujusce Inscriptionis linea , notae iiivir a. a. a. f.f. ita legi debent: Triumvir Auro Argmto Æri Flando Fe* riundo. Quæstor, Nam p.r. bis reipetitx/Populum Roma- nu?n significare , quis nesciat ? Est etiam in summo œdificio Fragmentum inscripti Lapidis hujusmodi .: : : M f. an. s : : : : : : ir. epu :: : : :: triv: :: :: : rnamen : : : : : : res in ilyrico bene lartia . in. f. : : : quod LIBER X VIII. CAPUT IX. quod e asdem videtur notas habuisse , ac Primus a nobis hie descriptus Lapis , qui proinde ex antiquo nimium corroso ac dissracto restitutus videri posset. Num autem Tiburtina origine Plautiorum Familia fuerit , inquiremus infra , ubi de Claris Civibus & Familiis Tiburtibus sermo erit . Hie tantum addi- disse sufficiat , Plautiorum Villam & Prædia sese ex Ponte Lucano Tibur versus extendisse ; eaque occu- passe loca , quæ nunc vineis consita , la Contrada di Taterno nominantur . quas inter & Fundus Collegii Tiburtini Soc. Jefii est 'Patemo parker denominatus. Porro in hac Plautiorum Villa contigisse videtur ii- lud , quod de Tibicinibus Roma pulsis , & Tibure exulantibus , supra 10. a nobis inter vetera Tibur- le. Cfftt, tu. tinæ Reipublicae monumenta narratum est. illos *UfLibT' nempe a Plautio , five Censore , five Consule , cal- Ude invitatos Rure suo Suburbano Tiburte, largiuf- que potatos , per dolum , atque inscios utpote_» ebrios , Romam fuisse reductos. Quod in Vil la Plautiorum Tiburte contigisse , non obscure ex Ovidio colligi possit.n.Ait enim earn historiam n.F#».i4. referens : Servierat q uidam quantolibet ordine dignus Tibure , f ed longo tempore liber er at . %ure dapesparat ille suo , turbamque canoram Convocat . adsestas convents ilia dopes . Quo d autem Rus idem in Via Tiburtina fuerit, Ro mam inter & Tibur $ quale Plautiorum suit ad Pon- tem Lucanum poeta idem signisicare potuit his ver- sibus % 344 V ETUS LATIUM PROFANUM . esibus , d tibicinibus curru ductis ex hac Villa Ti- burte per dolum Romam . Sollieitant [ omnos tempus mowfque merumque , "Totaque fe Tibur turba redire putat . Denique quod Plautiorum hæc Rure facta fuerint , inde quis eruat , quod Plautius auclor rei totius no- minetur: Tlautius , u t pojfent specie numeroque Senatum Fallere , personis imperat ora tegi . Proxime Plautiam , pariter in Anienis ripis , Pater- ni Consulis Prætorium feu Rus fuisse credidit Mar- tius , loco , qui nunc quoque in Tiburtino ultra Pon- tem Lucanum dicitur Tatemo , & Contrada di Tater- no . aut etiam deductum nomen a Paterno illo , ad .fj./.x. quern prædivitem Martialis «.fcripfit sic : Nummi cum tibifint opesque tantœ , Quantas Civis habet , Taterne , rarus . Quidquid tamen de hoc fuerit iilud est certum Ru re Paterno in Agro Tiburte optima vina nunc quo que produci . Ceterum & a liæ quamplurimae circa Anienem Villæ in Agro.Tiburte olim extiterunt $ ad eas ex- truendas & incolendas vicini , & ex alto delabentis , inque plurcs rivos serpentis fluminis allectis oppor- tunitace proceribus . Harum vestigia passim obvia fiunt , abtertio circiter infra Tibur lapide curfum_» fluminis furfum fequentibus^ atque ultra Tibur, circa Valeriam Viam , ad Sublaqueum usque, ubi Villa Neronis suit , in qua ilie pene oppressus turbi ne , LIBER X VIII. CAPUT IX. 34* ne y a tque ictus fulmine , super coenam , locum fecit rumoribus Romanæ Plebis de Rubellio Blando Ti- burte propinquo ejus successore in imperium eidem sufficiendo . eo quod , in quit Tacitus , u. is casus in Sublacenfi Villa contigerat in Tiburtium finibus . Certe S yphacis Regis Numidiæ Villam non longe ab Aniene fuisle , juxta Viam olim Valeriam , dudum vero Li Reali , pervetusta apud Tiburtinos estfama. Qui etiam vocabulum ipsum Li Reali ex ipsius Regis Villa & mansione eo loci , derivatum existimant; quasi Regalia ejusVillæ Ædificia fuerint cognominata . Unde Antonius Regius > Syphacis Villam extructam , memoravit loco , qui in ipsa-^ Valeria Via non longe ab Anienis ripis , dicitur San Marcello $ ubi ingentia magnificæ antiquæ Villæ ve stigia , inter Zacconiorum & Bonfiliorum vineta . Ibidem , Regii ejusdem atque Ligorii testimonio , sons five fontis locus refossus , binis conchis ex can- dido marmore , quæ acceptam aquam alio effunde- bant . moles fulcris leoninos pedes repræsentantibus sustentabatur . Detectum quoque ibidem sepulcrum in Crucis figuram constructum , item marmoreum. intra quod fenestellæ in circuitu , collocandis accen- dendisque luminibus destinatæ . Monumenti longi- tudo extrinsecus palmos tres & quadraginta , lati- tudo viginti æquabat . intrinsecus vero longitudo triginta & octo , latitudo tredecim extendebatur . Cujus autem humanis ossibus id Sarcophagi ibi con-, stitutum , nullus hominum asseverare certo potue- X x r it . 346 V ETUS LATIUM PROFANUM . rit . N um ipsius Syphacis is tumulus ? quidquid af- firmarc audeasj temere fuerit. Inventa præterea ibi dem plurima ekctissimi marmoris fragmenta. quæ Paullus Quintus Pontifex Maximus Romam addu- ci, &in pretiostffimi elegantiffimique Sacelli in Dei- parse honorem a fese exædificati ornatique fplendo- rem in Basilica Liberiana Exquiiina , pulcherrime collocari mandavit . Ceierum , quod Locus ab An tonio Regio adfignatus Villæ Syphacis, earn Vil- lam antiquitus vere complexus fuerit, levis tantum de nomine Viæ propinquæ //' Reali deducta est con- jectura , Quam improbare nonimmerito poUis; fi vulgatum istud Viæ vocabulum , corruptum dixe- ris ex ipfo vetusto Viæ Valeria nomine . quasi ex Via Valeriali, duabus primis ablatis litteris , ab vul- gobrevitatisin nominandis rebus semper amantiisi- mo , Via ipsius truncum ex vetusto permanserit co- gnomentum Le riali feu Li reali . Sunt enim, qui Sy« phacisTiburtinum fecessum circa smistram Anienis ripam collocent , contra Viam Valeriam ac prope Viatrium , quod perGeranum compendio Subla- queum ducitj loco qui dicitur V Aquaregna% five Qua- regna * quasi ex vocabufo Aquaregia , derivato co- gnomine . Inde vocabuli deducta origine quod Re- giæ Syphacis Villæ ibi aquarum fontes fuerint pul- cherrimi , ac vere Regii . Sacellum ibidem in Deipa- ræ honorem visitur excitatum , vulgo la Madonna del? Aqua regna , & Collegii Tiburtini Soc.Jefuvi- nea haud ita procul consita La Vigna dell* Aqua regna. Ce LIBER X VIII. CAPUT IX. 347 Ceterum S yphax Numidiæ ex parte Rex suit. Ma£ fylifque Africæ Populis imperitavit. Idem cum-. Carthaginienfibus icto contra Romanes fbedere, suas Sociorumque copias adverfos Scipionem 6c Le- liumeduxit. Verumabhoc, ope potissimum Ma- fanissæ vel Masmissæ , alterius Numidiæ partis Re gis , Romanorum amici, captus, Romamquede- ductus ; postquam Africani triumpho pompa potif- sima infer viisset , Albam in carcerem ab Senatu di- missus est . Tibur denique translatus , in amoeno , circa Anienem , Viilæ ab ipso ornatæ , secessu , su- premam obivit diem . Quæ fuse Livius, Plutarchus, Solinus , Mela , Valerius Maximus , aliique perfe- cuti funt . Cujus in historia memoranda? illæ de So- phonisba uxore Syphacis tragœdiæ cujus aures non impleverunt ? cum hæc Regina , capto a Mafanissa pro Romanis marito, ipfum MafanhTam, dum_» blandius,ne fe in triumphum ludibrio duci Romam sineret , deprecatur $ captiva captivum fui adeo fe cit 1 ut in ipfo nondum plene partæ victoriæ tumul- tu j ad nuptias , amoris vim difFerre diutius non va- lentem , adegerit . Verum improbato ab Scipione , mox ut refeivit , Mafanissæ temere facto ; eodem- que Sophonisbam cum ceteris captivis , quo Ro mam mitteretur , ab novo marito , repetente $ Ma fanissa ven en um infelicimmæ,& incautius quam par erat, amatae , novæ nuptæ hauriendum remisit ; per nuncium , qui , præter earn, evadendi reliquam nul- lam viam factam esse sibi, nuntiaret. Quod impigre; Xx 2 n on 349 V ETUSLATIUMPROFANUM. non h umilis mulier , neutri bene nupta marito, haurire non trepidavit : Grande Georgii Triflini Vicetini cothurnorum argumentum futura . De vi- cto Syphace , & annuo ejus victoriæ festo die cele- brato quotannis Romæ Ovidius sic memoravit , ad diemoctavum Ralendas Quintiles, sivejunii quar- M. F*t. «. ta & vigesima $ quam dicit 14. meliorem anteriori die vigesima tcrtia atra , ob Romanorum caedem a Poe- nis ad Thrasymenum . Tostera l ux melior .super at Majimjsa Syphacem $ Et cecidit telis Hajdrubal ipse suis . CAPUT X . C.CaJjii % M .Bruti , Tifonum, Centroniorum , Trajani Imp. aliorumque in Tihurtinis Collibus atque Campis olim Villa . N s umma Tiburtini Collis planicie , qua Meridianam atque Occidentalem cæli plagam prospectat , Villae pluri- mæ antiquitus surrexerunt, deliciis omnibus ac ornamentis exculthlimæ. Quas inter , prima omnium occurrit extra Portam Tiburtinæ Civitatis pergentibus , quam Sanclœ Cru- cis dixerunt , Villa Caii Cajjii unius ex Julii Cæsaris percussoribus , & quidem antesignanis . loco qui ex veteri Cajfiano jamdiu communiter Carciano appella- tur . Sic antiquissima fama tenet apud Tiburtes , Marco Antonio Nicodemo , Antonio Regio , & Joan- ■ * LIBER X VIII. CAPUT X. 349 Joanne M aria Zappio auctoribus, quos Ful vius Car- dulus & Athanasius Rircherius , aliique Scriptores permulti unanimiter secuti sunt . Et Vetustus Co dex ab Ughellio inter Sacrorum Tiburtinorum An- tistitum monimenta , sub Hucberto Antistite , circa Reparatae Salutis Annum cmxlv. inter reliquaTi- burtis Agri Loca & Praedia , Cajfiamim quoque_. Fundum & C. Cajjii Vilhm diserte nominavit . Villæ hujus non obfcura vestigia visuntur euntibus ultra Deiparæ Sacellum , cui nomen ex Veteri Santa Ma ria , five la Madonna di Carciano , sub Tyrocinii Ro- mani Societatis Jesu prædiolo , vulgo il Monte feu Monte di Carciano . ibi namque infra Villam Saler- nam (quam Jo. Baptista Salernus S.R.E. Cardinalis Soc. Jefu paucis anteobitum annis extruere coepe- rat, atque imperfectam reliquit),in ipfaVia,Aquæ- ductus occurrit , fubterraneo specu atque opere ef- fosso monte , altus palmos sex , latus quatuor , qui Anienis aquas ad C. Ca(sii Villam antiquitus de- portabat. hujus fpecus, ne sceleratis hominibus , tenebras ad male agendum quærentibus & latibula, defer viret , publico Magistratuum jusTu occlufus apparet . ex hoc autem fpecu Viam intersecante , ad Calsianam Villam primo , ad alias deinde infra.* ipsam , derivatas aquas , fontium ibidem structuræ adhuc extantes confirmant. Si enim tantifper ex hoc loco , ubi Aquæductus cernitur obstrufus fpecus , deflexeris , ab Tibure dextrorfum, vetustilfimorum murorum tractum invenies opere reticulato com- po 3?o V ETUS LATIUM PROFANUM. pofitorum , u bi fontis olim ex alto crumpentis , & hemicycli & areæ latissimæ vestigia occurrent. Xy- sti quoque & cœnaculi per continuos subtus extru- ctos fornices in altum educti pars Theatro olim im- minentis , ut quidem locum diligenter inspiciens , pronunciavit Michael Angelus Bonarotus Picturae Sculpturæ atque Architectonices , Trismegistus ille celebratissimus . qui veterum ædifkiorum elegan- tiam ac soliditatem minutissime atque attentissime , praeserrim inTiburtino, perscrutari , callidissime- que imitari confuevit. Xysti ipsius pavimentum pretioso opere tessellatum fuisse apparebat, minutis variorum marmorum segmentis hac atque iliac di sperse adhuc extantibus. Ornatissimam quoque_» porticibus Viilam columnarum fragmenta ostende- runt , & statuarum passim refossa capita , truncique ac bases, ex columnis Africanæ & Caristiæ digno- sci aliquatenus potuerunt s aliaeque viridi e marmo- re vividissime refulgente . Tribus quatuorve com- planatis, infra aliam alia , Scænæ instar atque Thea- tri , areis imposita Cassiana Villa olim fuisse vide- tur. Ad quarum singulas e fontibus præcipites aquæ descendebant . in monte qui Cafous dicitur Zappio , pulcherrimis undique prospectibus amoc- niihmo.quamquamprimaria Villæfrons Meridia- nam inter &Occidentalem Solisfaciem fpectasse vi- deri possit. Octodecim Ædificium totum distindum ad inhabitandum spatiis , five coenaculis, fe depren- disse Zappius idem testificatur $ columnarum ferie cir- LIBER X VIII. CAPUTX. 3*1 circumornatum u ndique , licet simplicioris ordinis, quem Tuscum appellavere , Harum altitudo suit pal- mos quindecim . Unius quoque ex areis longitudo palmos fexaginta$ quadraginta vero latitude re- pcrta . ruderum quoque ac fragmentorum ex omni pulcherrimorum ac pretiosissimorum marmorurn specie vis incredibilis . Porro Marcus Antonius Ni- codemus alium quoque locum in Tiburte asserit Carciano denominatum , quem Regius ilium exifli- , mavit qui dicitur Carciano lontano , ad hujus , in quo Cassianam Villam descripsimus haclenus, eertum discrimen j cui ex vetusto Cajfianum , jamdiu Carciano simpliciter &sme addito cognomentum adhæsit. Num autem &illud Carciano lontano, Cassianum_» Praediumsive Rusfuerit, Scriptorum nullus quæ- sivit . quod tamen Veterurn Romanorum divitias % atque adeo ipsius C. Caffii opulentiam & dignita tem animo volventibus ', inverisimiie minime appa- reat . Regius , fundum qui dicitur , inter Oliveta , Jerocomium versus , Carciano lontano , ait in Colie_, Tos/iano situm , Fuftignano quoque quasi Fauftiniano dictitatum . ubi areæ plures ad ædificia complana- tae, & ingentia ædificiorum dilapsorum fundamina, interque dirutas murorum veterurn solidissimorum altitudines , sinus ad Caput five Frontem Villae , ut videtur , ad effundendum olim aquæ fontem , exca- vatus atque exornatusj cui vulgo nomen Grotta Ta- pak , nescias unde deductum . Hanc ipse Regius f di vinantis in morem , vel Trajanalis Villa , de qua-. 3*2 V ETUS LATIUM PROFANUM . infra , a pud Jerocomium partem , vel Adrianœ fuisle suspicatus est : \t\Coccejorum, vel Cejonoirum , ex qui- bus L. Ælius Verus M. Aurelii Imperatoris pater adoptione Adriano conjuncti . Leves omnes conje- cturæ atque inanes . de quibus optime illud queat ufiirpari : rumorts vacui $ njerbaofue inania j & par fol- licito fabula [omnio . C. Cassii Villa in loco exinde_» Carciano denominate in ruinis jacet propemodum tota . ex eaque in dies ab materiariis fabris coemen- ta ad Tiburtina ædificia educuntur . plurimaque ad nobiles Seminarii Romani ac Tyrocinii Soc. Jesu & Salernitanam extruendas in ea vicinia Villas edu- cta sunt . Pretiosiora tamen ditislimæ Antiquitatis monumenta centum ferme abhinc annis refodit ex Cassiano Prætorio magnificentissimo Ferdinandus Medices Cardinalis primo, deinde Magnus Etru- riæ Dux j & Francifcus Bandinus Piccolomineus Senensis Antistes , perpetuus fere , dum in Romana Curia verfaretur, Tiburtini Seceslus hospes & in- dagator , Ceterum C .Caslius Tiburtinæ hujus Villse do- minus, Longinus cognominatus est , Quæstorque_5 Crafli in Syria suit U. C. dccii. ante Jefu Christi adventum lii. quo Imperatore fuo a Parthis deleto, Caslius cum reliquiis exercitus congregatis Osacem Parthorum Regis Vicarium vicit Barbarofque ex Syriæ Provincia expulitj usque ad Antiochiam pro- vectus . Pompejanarum partium studiosilsimus , Magno tamen Pompejo fublato , in gratiam Cæfa ris LIBER X VIII. CAPUT X. 353 ris r ediit . Cui nihilominus paullo post necem ell machinatus . & inter Conjurationis Triumviros Ca- pitales , ita dixerim , ordines duxit $ tanto odio , ut conjuratorum quemdam hserentem , & qua Cæsari undique circumvento vulnus instigeret , addubitan- tern , confirmasse Cassms dicatur , ut strenue forti- terque feriret, his verbis : Feri^ licet per cnput meum , pugionem tranfadigere cogereris . Quod factum est cele^ bribus illis Idibus Martiis UG. dccx. ante J. Ch. Adventum xliv. Porro in Tiburtina sua Villa ni* gerrimam hanc telam orditus Caflius existimatur , quo sæpe cum amicis divertere consueverat . Eo- demque , a patrato facinore , quod Tarricidium po- stea nominatum est, statim se retulit . Mox Africam Provinciam sortitus , ad Brutum paullo post Athe- nas sese recepit . quocum Syria & Macedonia potiri conatus est . Pugna denique Philippensi ab Octavio victus , licet ipse cum suis strenue pugnaslet , nc in hostiles manus vivus veniret , ab Liberto Pindaro sese interfici jussit . U. C. dccxii. Ilium Vellejus Pa- terculus cum Bruto Collega comparans ab beliica virtute ac fortitudine commendavit . Litteras quo- que & litteratos hominescoluisse hunc Castium me- morant. interque Giceronis epistolas nonnullae ab eo scriptæ leguntur . idemque Tullius , turn Philippi- carum Orationum altera , turn aliis libris , honorisi- cum illicontulittestimonium . Ceterum ex antiqua Romana Gente Gaflius prodierat , quæ in duas di- stincta Familias plurimum floruisse videtur . Visceli- Y y n o 354 V ETUS LATIUM PROFANUM. riorum P atriciam alteram , alteram Longinorum Pie* bejam . utramque tamen Consularem . Hujus Gen- tis celebre monumentum Via Cajsia suit ab uno ex Cassiis munita , quæ in Etruriam duccbat . juxta__. quam etiam suit oppidum Forum Cajsii nuncupatum , eo loco , ubi nunc Deiparæ Sacellum Santa Maria di TorCaJji denominatum. Cajfiamim quoque adapum ab uno ex Cassiis Judice integerrimo & severidimo ori- ginem habuit . dequo Cicero , aliique veteres Scri- ptores sæpius meminerunt . quod tale erat . Viden* dum , cui botio suerit . scilicet in accusationibus reo- rum , ad veritatem ab calumniis discriminandam & detegendam , illud primum omnium ac potissi- mum investigandum , & attendendum , cuinam ex accusatis patratum delictum , quo de accusantur , in bonumcesserit , five utilitati fuerit . ille enim,cui utile fuerit admissum scelus , idem admisisse , cete- ris paribus , probabilissime judicandus est. Fuerunt etiam præter plures in Romana Republica Confu tes , alii Cassii iliustres . ut Cassius Parmensis Poeta item inter Cæsaris percussores , de quo ad Tibul- i.x.i.^.4.*.3* lum Horatius : r. Scribere q uod CaJ'sj Tarmenfis opufcula wine at . Et Titus Cassius Severus Orator maledicentissimus, ob maledicta , in Crctam Infulam, mox in Seriphon deportatus , ubi mcritas , in summa rerum inopia extinctus, caninæ linguae pœnas dedit, vixpanno Ca LIBER X VIII. CAPUT X. 3$s Caligulæ I mperatoris Dux , qui Cajum ipsum inita cum suis conjuratione interfecit. Cajus Cassius Lon- ginus Jurisconsultus Celebris sub Nerone , in Sardi nian! deportatus ab ipfo, fed ab Vcspasiano revoca- tus . a quo Cajsianorum Jurisconfiiltorum Secta deno- minata . Cassius denique Avidius Heliodori Sy ri Filius bellicis rebus geslis in Romano exercitu cla- rus Dux i qui aliquando a suis militibus Imperator est acclamatus . verum , tertio post mense , ab Cen* turione interfectus est $ qui M. Aurelio Philofopho Caefari gratificaturus, Castii Ducis fui caput abscif- sum, munus portavit, Num autem Dion Cassius Græcus Historicus egregius ad Cassiam Romanam Gentem fpectaverit , deter minare non aufim . Ceterum. C Cassius Longinus ex antesignanis Caefaris percussoribus, cujus Villam defcripsimus in Tiburtino , Epicureorum de Secta suit . Quare Ti- burtes Hortos suos frequentasse ilium ex Præcepto- ris fui instituto in Hortis philosophandi , verisimil- limum est : ac proinde Villam ipsam deliciis omni bus affluentem excoluisse atque ornasse . In quam Ductibus Aquam ab ipfo derivatam Anienis fiiisse diximus . quod crustæ , quas tartarum vocant, evi- denti argumento effe possint in ipfo fpecu ad lapidis duritiem atque crassitiem condenfatæ adhuc extan- tes . quas vestigia aquarum Anienis , harumce re- rum periti esse , norunt • Fuerunt autem hi Ductus Anienis , five Anienis Veteris appellati ; ad Anienem T^ovum , qui simul cum Aqua Claudia , altius , ab Yy 2 C lau 31* V ETUS LATIUM PROFANUM. Claudio I mperatore in Urbem , atque adco ipsos Urbis altislimos Colles antea fitientes , Coelium & Palatinum , deductus est , discriminandum ab illis . Quis autem , Martiæ Aquæ saluberrimæ bencficio Cassianum Tiburtinum caruisse sanus existimabk > cum Plinii testimonio , Romani inter praecipua deo- rum Urbi collata beneficia earn Aquam computa- verint $ & in Villarum usus atque delicias interce- pta pene tota olim fuerit. Neque tamen ideirco praecipuum ejus Aquae cursum circa Cassianum fuifc se collegeris . cum brachio tantum ex Ductu prin cipe corrivato , & in Cassianam , & in ceteras vici- nas Villas , Martiam derivatam , certo certius sit pronunciandum . Cassianæ T iburti Villæ proximam Marci Bruti Jurcconsulti fuisse , ilia inferius paulio , vetustiffima lama tenet . Ejus nos rudera putamus ilia , quac ab Tibure descendentibus per Oliveta , Hadrianam Villam versus, sub Casliana occurrunt, in ViaTeret- ta, ut inscriptus ibidem lapis earn nominat . De Ru- re M.BrutiJureconsulti, qui Marci Bruti Oratoris pater suit , in Tiburte , meminit Cicero , & in Li- broaltero deOratore, & in Oratione Cluentiana , ubi Tiburtem ipsum Fundum una cum Privernati & Albano , & balneis Urbanis , & amplislimo patri- monio uni verso , divendita fuisse, dicit ab ipso Mar co Brutofilio, ex testimonio Crassi Oratoris* con tra eumdem adversarium sibi declamantis ac debac- chantis . Tullii verba utrobique ex initio trium Li bel LIBER X VIII. CAPUT X. 3*7 bellorum. M Bruti patris hæc sunt ; Cum enim Bru tus duos leclores excitafet , tf alteri de Colonia Harbo- nenfi , CraJjiOrationem legendam dedijjet , alteri de Lege Servilia , quem LIBER X VIII. CAPUT X. i$9 quem C æsar , dum telis in Curia confoderetur , di- xisse fertur : k« LIBER X VIII. CAPUT X. i*i Tiburtino s cripsisse , atque ad Pisones in eadem Ti- burte Rusticatione versantes misisse , verisimilli- mum est . Ibi Poeta post aliquot , initio versus f Piso nes suos sic compellat : *• «* Credite , T isones , ifti tabula fore Librum ttu Terfimilem , cujus velut agrifomnia , van* Fingentur species , ut nec pes , nec caput uni Reddatur formœ . Atque in ejusdem Operis decursu sic iterum : 0 Major juvenum , quamvis £t voce paterna Fingeris ad reSlum , tf per te fapis : hoc tibi diSum Tolle memor ; certis medium fa tolerabile rebus %ecle concedi . Consultus juris tf Aclor Caujjarum mediocris , abest minute diserti Mejsalœ ; nec scit quantum Cascellius Aulus ; Sed tamen in pretio est . Mediocribus ejje Toetis "Njn di 9 non homines , non concejfere column* , Vtgratas inter menfas Symphonia difcors , Ft crajsum unguentum , 6* Sardo cum melle papaver Offendunt $ poterat duci quia cœna fine istis : Sic animis natum inventumque poemajuvandis , Sipaullum a fummo discejfit , ver git ad imum . Ludere qui nescit , campeftribus abstinet armis , IndoSlusque pilæ , discive , trochive quiefcit , Ne [pipe risum tollanHmpune Corona . Qui nescit , versus tamen audet fingere . quid ni t Liber fa ingenuus ; prœsertim census equestrem Summam nummorum , vitioque remotus ab omni , Tu nihil invita dices faciesve Minerva . Zz I d 3*2 V ETUS L ATIUM . PROFANUM . Id t ibi judicium est , ea mens .Ji quid tamen olim Scripferis $ in Meet descendat judicis aures , Et patris , & noftras : nonumojue prematur in annum . Membranis intus pojitis , dekre licebit Quod non edideris . nefeit vox miff a revert i . Callii , Brutorum atque Pisonum Villas inter , Lo cus est inter Oliveta vulgo Santo Marco appellatus , ubi Divo Marco Divinæ Historiæ quatuor ex Scri- ptoribus uni Sacellum olim suit dedicatum . Nunc dirutum omnino , loco tamen antiquam servat ap- pellationem . Ibi forte olim Villa Publii Taplii Ca- pitonis, certe sepulcrum suit . cujus sepulcralem La- pidem ibidem refossum his notis incisum Gruterus retulit : 7. bur- , t it v£de S.Msni. H IC SACRVM CAPVT TERRA COOPERIT VIRI DIVINI PV DLII T APLII CAPITONIS , QVI VLTRA MENTEM HABVIT MORTALES , VLTRA SACRA DIIS IMMORTALIBVS DEDIT QVI COELVM LATVM HABITANT . AEDIFICAVIT AVTEM HANC SEPVLTVRAM LGSTREPTVS NONIVS ARTHEMON Sed & Q ^Cæcilii Pii Metelli Scipionis Villam lucu- lentissimam in descriptarum vicinia sitam memora- *c^* deii* vit Antonius Regius . 3. aitque locum , qui intra Ti- VjUe < STivoli. burtem urbem modo concluditur , occupasse j Caji MariiViilæ, dequamox, proximam. inqueMe- tellianae ruinis plures fuisse excitatas Tiburtes ur- banas domos , & Sacras Ædes . Cœpisse iilam ab lo co Sacelli Santtx Mariœ in Colle Marii nuncupati , sub Soc. Jefu Costegioj ac proceiTisse perloca nunc la Nunziata, & SanTietro ad Viam usque Romanam & G en~ LIBER X VIII. CAPUT X. 3*3 & G entilium ædes j quibus proximo in horto mufi- va opera pavones repraesentantia fuerunt detecta . quin etiam Metellianum istud Rus Atestinae modo Villae amœnissimæ partem illam occupasle Regius confirmat , ubi sons manat , qui dicitur Dell'Ovato 5 ubigrandis Albuneæ Sybilise Tiburtinae statua visi- tur . quo in loco inter construendum fontem parvu- la antiquo opere statua Dianam referens refossa est . rursumque in propinqua huic fbnti domo Satyriscus candido e marmore, dum fbderetur , in imo solo de^ tectus , cum Veterum aedificiorum nobiliflimorum_. ruderibus non obscuris . Loco nomen adhuc ex Ve- teri perdurare putatur campei ello quasi Campus Metelli, ait Regius cum Nicodemo . Ejusque amoc- nitatem designari existimat , ex alio Vetusto loci ejusdem nomine, in Tiburtino Tabulario extante, Voile Gaudente . Denique hujusce Villae dominum ait fuisse Publium Cornelium Scipionem Nasicam , qui exadoptione Quintus Cæcilius Metellus Pius Sci- pio postea fuerit cognominatus . Certe de Scipio- nis Tiburtino ( num tamen de hoc , quod Regius as sent , non disputaverim . ) mentionem fecit Cicero in Antonium admodum false: ^inimicitias mihide- nunciavit : adejj'e in Senatu jujfn ad XHI. Kalendas OSlo- bris . ipfe interea decem (2 feptem dies de me in Tiburtino Scipionis dedamitavit , fitim quœrens . hœc enim ei caufja ejfe folet declamandi , in quo Scipionis Tiburtino sub- stitisse pariter Antonium dies septemdecim ad con- gregandum exercitum a caede Cæsaris , quo iliam_» Zz 2 u l 3*4 V ETUS LATIUM PROFANUM . ulciscerctur , p utavit M. Antonius Nicodemus Ti- burtinus Historicus ; qui tamen corripitur a Regio ajente per id tempus 'a coede Cæsaris fedisse M. An- tonium postea Triumvirum R. P. C. in Villa Tibur- te Basli clicntuli sui. Tibur vcnisse M. Antonium, ab Julii Caesaris caede , Appianus quoque Alexan- drinus , Bellorum Civilium tertio, diserte memora- vit . aitque ilium eo cum exercitu acceffisse , quod conjuratorum factionem mctueret . Tiburi quoque conventum Antonium ab omni ferme Senatu , & Equestris Ordinis plurimis, veluti Consulem , & ab Populi pariter numero non exiguo . Qui cum eum- dem in militum Sacramentis excipiendis occupa- tum invenissent , piurimosque e veteranis ad eum concurrentes viderent , prae virium ejus timore illi adhaerere decreverunt . Quibus peractis , Tibure_> Antonius Ariminum discessit. Ccterum dehac qui- demTiburtina Villa Metelli, postea Scipionis , lo- cutum Ciccronem eumdem , in Libro De Oratore Secundo , non male existimaveris , ubi de lepidis facetiis atque responsis disputans ait $ Vt ego , qui in deletlu , Metello , cum excusationem ocuhrum a me non acciperet , £s dixijjet , Tu igitur nihil vides ? Ego vero s inquam , a Torta Efquilina video Villam tuam . Metellianæ p roxima suit Mariana Villa, eo fun- data loco , qui Collis Marii cognominatus est . Unde Sanblœ Mariœ in Colle Marii appeilatum est Sacellumj quod vulgo nunc dicitur La Caritd , sub P.P. Soc. Je- su novo Collegio Tiburte . quod spatium extra Pri- scae LIBER X VIII. CAPUTX. 3*7 scæTiburtinæ U rbis muros suit olim ; ampliato deinde pomoerio ab Friderico Imperatore hujus nominis primo . C. Marius Senior septies Consul nomen in Romana Historia celebratiflimum , Tibu- re quod Rus haberet , & sua simui ex amicis ejus permulti optimatium , earn Urbem in partes suas contra L. Syllanvarmare , frustra eo Cinna Coliega dimisso, qui primores Tiburtinorum sollicitaret , conatus est . Unde Tibur Victoris Syilae furorem evasit , Crispus i tem Sallustius Historicus nobiiislimus, de quo Martialis , cum grano salis , ut ajunt , intel- ligendus, ne suus Tito Livio Patavino Romanæ Historiæ Principi fraudetur locus , 10. Hie e rit , ut perhibent doclorum corda virorum , Crispus 'B^omana Trimus in Hiftoria , Crispus , inquam , Sallustius prædia Tibure ha- buisse dicitur cum Prætorio, ubi modo muriCi- vitatis & Porta , quæ dicitur di Santa Croce . Re- giusque id asserens ait, eo loci corruptum de_> Sallustiano feu Sallustino prædio nomen perseverare Loftoino , aut Lustrino ; quemadmodum , inquit , ex Marliano cognoscimus,Romæ Sallustianorum Hor« torum olim sedi cognomentum factum Lustrico . Ti- burtinæ hujus Sallustianæ Villae vestigia detecta fuerunt , Fratrum Minorum , quos appellant , ia ædibus , ad Sanctæ Mariæ Majoris , feu DPvi Fran-* cisci , & in Atestinorum Ducum PalatiOi pavimenta scilicet testacea ex opere telsellato compacta* muro- rum $66 V ETUS LATIUM PROFANUM. rum c rassissimorum antiquislimorum rudera in Bo- ream j aquarum receptacula atque alia Sail ustiani saeculi monimcnta . Sallustianæ p roxima fortasse Lolliana suit . Ex qua Lapis in Sacram Divæ Mariæ Majoris Ædem Fratrum Minorum translatus cernebatur talibus in- scriptus notis : HIC . L OCVS . ITA . VTI . MACERIA CLVSVS . EST . AD . RELIGIONEM SEPVLTVRAE . LOLLIARVM ATTICILLAE . FILIAE . ET . STACTES VXORIS . ET . M. LOLLI . AMARANT1 Ex q uo a me saepius recensito , utpote in medio ejus- dem Ædis pavimento prostante, praeter Lollias At- ticillam & Stactem , habes M.Lollium Amarantum in ambitu maceria cluso ad religionem sepultum^ fuisse . quos omnes Lolliæ Gentis Romæ Celebris Libertos extitisse non dubitamus. quorum nativa nomina fuerint Atticilla, Stacte , atque Amarantus. quibus deinde adoptaverant dominorum suorum appellationem Lolliorum. Quorum Gens Romæ , li cet Plebeja, Celebris tamen suit, & Consularis, Nam Lepido & Lollio Cols. Horatius Flaccus annum se_j quartum & quadragesimum implevisle memoravit, LtU Bpistola ad Librum suum : ». tForte m urn fi quis te percunclabitur avum : • Me quater undenos fciat implevifle Decembres $ Collegam L epidum quo duxit L ollius anno , Hunc sibi amicum idem Poeta Confident dixit non unius LIBER X VIII. CAPUT X. 367 unius a nni , eumdemque summis laudibus commen- davit : 13. non e go te meis Chants i nornatum fikbo : Totve t uos patiafjabores Impune , L olli 9 carpere lividas Obliviones . e ft animus tibi 'B^erumque p rudens , <& fecundis Temporibus , d ubiifque reSlus $ Vindex a vare fraudis , & abftinens dDucentis a fe cunftapecuniœ : Confulque n on unius anni $ Sed q uoties bonus atquefidus yudex h oneftum prœtulit utili $ tt Reject t a lto dona nocentium Vultuf 1 t per obftantes catervas Explicuitjua v ifior arma . Eurxidem quoque Lollium Oratorem Romæ cele- bremfuisseiigaificavit Horatius initio Epistolæ ad ipsum u. Trojani b elli Scriptorem , maxime Lolli , Dum tu declamas %oma , Trœnefte relegi . Ad quern rursus præcepta scripsit ,quibus sese Au- gusto Cæsari probaret , per aiiam fcpistolam , quæ sic incipit : 14- Si b ene te novi , metues , liberrime Lolli Scurramis fpeciem prœbere , profejfus amicum , In qua etiarn Lollianae Villæ,fortasse Tiburtis men* tioncm fecit : tu 3(5-8 V ETUS LATIUM PHOFANUM , tu c ede potentis amici Lenibus imperiis . quotiesque educet in agros JEtolis oner ata plagis jumenta , canefque $ Surge , <£s inhumanœ Senium depone Camosna , Cœnes ut pariter pulmenta laboribus emta , Romanis folenne viris opus , utile jam a , Vitœque h membris : præfertim cum valeas : & Vel curfu super are canem , vel per LIBER X VIII. CAPUT X. 169 per l intres exhibendæ Lacum certe præberent . Cc- terum Lollium hunc , filium alterius , quem Con- sulem non unius anni dixit Horatius crediderim . cum ex præceptis, quæ ill! tradit,& ex Ludo Actia- cæ pugnæ , ex viribus denique robustis , a quibus ilium commendat f satis eum juvenili adhuc floren- tem ætate fuisse , Poeta significaverit . Si tamen Lol* lius Consul , ilie suit M. Lollius , de quo Vellejus ir. if. Paterculus Horatii laudes de ilio , blanditiæ potius Hi/t>r'" atque adulationes dicendæ erunt $ cum Vellejus M. Lollium velut avarum , & vitiosissimum homi- nem traduxerit ; eumdemque , cum Legatus in_» exercitu esset in Germania , ignominiosissimam , & ab Variana secundam Cladem accepisse memora- verit . Ne autem aut Horatium aut Vellejum men- titos dixerimus , rectius illos de diversis duobus Lolliis locutos fuisse ratiocinabimur . Ceterum m orem ilium veras pugnas repræ- sentandi umbratilibus certaminibus , quem refert Horatius ab Lollio usurpatum in Navali Actiaca_* relata Rure Paterno , adhibuisse etiam Fuscum sub Domitiano , inter Optimates Romanos nominatum a Juvenale , hi poetæ ipsius versus testificantur , Fu scum inter Proceres ab eo Imperatore convocatos in Albanum ad consulendum de eximiæ magnitude nis allato rhombo condiendo ac percoquendo annu- merantis : i*. i**-*** Et q ui vulturibus fervahat viscera Dacis , Fufcus 9 m armorea meditatus prœlia Villa , A a a Q uem 370 V ETUS LATIUM PROFANUM . Quern n os Fuscum eumdem fuisse existimamus , ad quern Martialis , qui suit Juvenali coævus , scripfitj ejus Tiburtini Ruris venaticas silvas , & oleas & vi- . Efigt. xt. neas commemorans , atque commendans : 1 7. '' 1 Sic Tibwtinœ crescat tibi Jiha Tianæ , Et p roperet cœsum sœpe redire nemus ! Nec TarteJJiacis Tallas tua , Fusee , trapetis Cedat , & i mmodici dent bona musta lacus \ Sic fora mirentur , ftc te Tallatia laudent 5 Excolat & g emidas plurima palma fores ! Otia dum medhts prœftat tibi parva December , Exig e , f ed certa quos legis aurejocos . Scire libet verum : res eft. hœc ardua : fed tu Quod t ibi vis dici , dicere , Fusee , potes , Ex quibus , si de uno eodemque Fusco uterque poe- ta meminit , ilium bello Dacico periisse cognosci- mus , præiia antea umbratilia meditatum in Villa sua marmorea h. e. marmoribus exornata undique , in Tiburtino , ubi & silvæ venatibus aptæ , & olea- rum proventus uberrimus , & electissimus , Hispa- narum aemulus , ceteroquin probatissimarum oliva- rum apud Tartesson , & copiofissima vitium satio , ac vini ubertas. ipsumque Fuscum Saturnalium die- rum spatio , quod Decembris medium ferme occu- pabat in Tiburtinum hoc fuum divertere fuisse so- litum ; ubi a servis con vicia in dominos impune tune congcrentibus , Libertate Decembri , ut ait Horatius, utentibus , quando ita majores voluerant , verum sibi dici exaudiret . Quan- LIBER X VIII. CAPUT X. 371 Quando a utem Juvenalem in manus sumpsi- mus i ilium & de Centroniorum Tiburtina Villa ma- gnificentissima sicloquentem audiamus : 18. Ædificator er at Centronius . & modo curvo Littore Cajetœ 9 fumma nunc Tiburis Arce , • Nunc Trœneftinis in montibus , aha parabat Culmina Villarum , Grœcis longeque petitis Marmoribus , vincens Fortunœ atque Herculis œdem , Vt Spado vincebat Capitolia nofira Tofides . Dum fic ergo habitat Centronius , imminuit rem , Fregit opes . nec parva tamen mensura reliBœ 'Partis erat . totam ham turbavit filius amens , D locum q uamvis incertum , adsignabimus Tiburtinis in summis Collibus . quamquam illos etiam in pla- nicie hac , qua de loquimur , habuisse Villas , jure_» ncgare quis possit ? praecipue cum Ædificatores ejfcnt , ac passim in amœnis locis Villas extruerent . Quod tamen dicimus , hoc est j locum il Varco in Tiburtina planicie male assignari ab Regio ut Villæ Centro- nianæ Tiburtis abjuvenale commemoratæ sedem , adductis pro illo perperam Poetæ verfibus nuperri- me recitatis . Quare potius il Varco sedes fuerit Villa Claudii Liberalis -> cujus sepulcrum An.Salutis mdcxi. eo loci detectum est cum inscripto Lapide j quern tamen fossorum aut pracdii dominorum avaritia aut inscitia nobis invidit . in quo parker sepulcro nomis- mata duo exigui moduli inventa perhibent , Septi- mii Severi Imp. vultum referenda . Ceterum Cen- tronius pater , de quo Juvenalis , qui Tiburtinæ cel- fifsimæ Villæ dicitur ædificator , Centronius Pifa- %jf^»z^4. n us ille fuisse videtur, cujus Tacitus ip. meminit, qui Domitiano Imperatore , sub quo & ipse Juvena lis, commodum , vixit . Sed & M artialis, argutis ille Epigrammatonli- bellis toto notus in Orbe Martialis , Tiburtinis est delectatus deliciis . prædiolumque & Villulam ha- buisse inTiburte dignoscitur. Ad quam cum fre- quentius , quam par esset , Matbo quidam ejus ami* cus atque hospes accederetj impulit eum Martialis, • ut ipfum fundum a fe emeret . Quod cum fecisset «•/*/.»./, * M atho i his verfibus ilium Poeta derisit . 2®. Ho LIBER X VIII. CAPUT X. 373 Hospes e ras nostri semper , Matho , Tiburtini . Hoc emis . impofui . rus tibi Tu c olts Arginji regnum , Faustine , Coloni , Quo te bis decimus ducit ab Vrbe lapis . Horrida fed fervent Nemexi peclora monstri ; Nec s atis est , T$ajas igne calere fuo . Ergo tfacri sorites , <£s littoragrata , valete , Nympharum p ariter , Nereidumque domus . Herculeos Colles gelida vos vincite bruma . Nunc Tiburtinis cedite frigoribus . Ubi notandum , Faustini Tiburtinum vigefimo ab Urbe Lapide situm , ultra ipsam Tiburtem Civita- tem milk passus quatuor fuisse , aut saltern duo . prout alii aliter diversis ætatibus Tiburtinae Civi- tatis ab Roma distantiam computaverunt .* Cete- rum Martialis etiam Romæ prope locum habita- vit , qui Tila Tiburtina dicebatur , ex aliqua Colum- næ specie, Veterum Tiburtinorum monumento , sic zi. if. h. 1. 1, nominatus : ait enim ad Paullum : 23. Mane d omi nisi te ciam , q ua itur ad Vaticanum , juxta Eivi Phiiippi Nerei , ubi Ursinortrœ hactenus Ædes , nunc Ga- brielliorum -3 vel certe dirutus alius in ea vicinia. Si- quidem intra proximum ædibus illis Palatium , quod est in ejusdem Viæ Pontificiæ angulo , Sacel- lum est Deiparæ Virginis imagine perantiqua nobi- le , quod domesticos licet intra parietes , festo nihi- lominus ejusdem Virginis Aslumptionis octiduo quotannis publica frequentia solemniter celebratur jamdiu dudumque , & in præfens procuratur ab II- lustristimO PræfuleViro præclariffimo Josepho Her- culanio Senogaliiensi feu Pergulano, novo actatis nostræ Petrarca , om-ique scientia & liberali disci- plina instructissimo , splendlde ibidem inhabitante, mihique amicissimo . qui sacratas Uni Deiparæ Mu* fas postquam & Etrufca i:» ejus laudem bina suavis- sima divina volumina , quibus titulus Maria %imt di Neraclo , & nitidissimum ingeniofilfimumque Pa- storiuin Drama La Sulamitide æternitati commen- davit i ad domesticum idem Sacellum fuum orna- tiffimum , nobililsimis coram Urbis convocatis pro- ceribus Patronæ fuæ Sanctiffimæ laudes in annos fingulos muficis conclufas modulis , omnique con census genere refultantcs , elegantifsimis carmini- bus celebrare confuevit . In eo namque Sacello , Sa- cram illam Deiparæ imaginem ex Arcu proximo Tiburtino illuc translatam fuijfe , marmori incifum legimus . Ad M artialem autem & ejus Tiburtem Vil la m , unde paullum confulto digrelsi fumus j ut re- dea 37* V ETUS LATIUM PROFANUM . deamus j i llud non omittendum , lepidissimum Poe- tam multum fuisse in Tiburtinæ regionis laudibus ; iecessu nempe , aere , aquis , filvis , firigoribus , fru- ctibus , agri denique univerfi deliciis commendan- dis . quæ iingula ejus testimonia a nobis in hoc Com- mentario recensita , ac opportune sedibus unaquæ- que suis collocata Lector invenerit . Quamquam & Nomentanum suum Agro Tiburtino eonterminum sæpius celebraveritj quemadmodum ad Libri hujus calcem , inter Nomentana monumenta dicemus . Ceterum T iburtinis in Collibus amœnissimis , qua Occidentem Solem prospectant , perpetuisque Olivetis cireumvestiuntur , post Caslianum , tertio ferme ab Tiburtina Urbe milliario , Locus est Græ- co vocabulo ^erocomion vocitatum , vulgo Gericomio, & corruptius adhuc Cmcomoh',q\iod Sacrum Tagum, live Sacerdotum Villam bene poslis interpretari . Ibi olim Trajani Imperatoris Villam extitisse , sunt qui testantur . in qua templa numinibus aedificata , & propeilla, Vicum Sacerdotum domibus frequen- tem , unde loco nomen , fuisse existimarunt . Cujus opinionis neque assertor neque impugnator fieri possum , validis antiquorum monumentis ac testi- moniis in partem utramlibet destitutus . Certe Vii- lae ibidem olim extructæ argumenta non defunt , vetustissimorum murorum reliquiæ j quas etiam in adeundo , ab Tibure, occursantes in Via deprendas, loco præsertim , qui dicitur Grotta Tapak . Imo ve- ro & ante hunc , eadem Via euntibus sinistrorsum pa LIBER X VIII. CAPUT X. 377 pariter , i n montis latere , regione , quæ Tiburtinis Scriptoribus dicitur Contrada di Carciano d'apprejso , feu peculiarius degli Arcinelli , ab Aquaeductibus su per arcus olim hac iter habentibus, conspicua occur- runt veterum ædificiorum rudera ; circuitus nem- pe murorum peramplus in Valle Colli subdita ma- gnis quadratis lapidibus constructorum , non ob- seuris adhuc fontium olim erumpentium vestigiis extantibus s cum hemicyclo in Meridiem ad apri- candum, aliisque veterum ædificiorum argumen- tis . quae tota passim regione eadem pervagantibus, identidem sese ofserunt , vel Jerocomium, superiore itinere , vel ad Hadriani Villam , inferiori pergen- tibus . Quorum imaginem , ut quidem sua extabant aetate, Kircherus accurate repræsentavit. Unde_> perpetuis hi Colles Villarum ædificiis circumdati undique fuisse evidentissime apparent. Jerocomium autem Piorum Principum Carpensium jamdudum in ditione est , una cum proximis Oppidulis Casape ex CasaTii, & San Gregorio quæ Rirchero sedes an tique Saxulæ in Tiburtinis existimatur j & Santa Maria Nuova Auguflinianorum Excalceatonm , quos appellant , una cum Sacra Æde Deiparæ Virginis , modico eleganti Collegio . De his tamen infra expli cates , ubi de Agro Tiburte, ejufque Oppidis olim ac finibus , dhTeremus . Infra Jerocomion , Villa est cultissima Prætoriis pluribus distincta ab Lothario ex vetustifsima Comitum Principum Romae fami- lia aedificata , vulgo La Catena . Ad quam Innocen- B b b t ius 373 V ETUS LATIUM PROFANUM. tius X III. P. M. eadem ex familia , semel Pontificia comkatus majestate divertit . tVerum , u ad viciniora Tiburtinæ Urbi loca vestiganda revertamur $ %ubdliorum Villa , qui ori- gine Tiburtes fuerunt , in Tiburtino certe fuisse memoratur . Quæ in monte nunc Ripoli exurrexisse quibusdam , apud Regium, credita est . quasi ex Ru- belliis vocabulo %ipoli derivato. Ibi enim desccnden- tibus ad Viam , quæ dicitur VAqua regnai occurrerc complanatarum arcarum ad fubstructiones vesti gia , & antiquorum murorum rudera, asseruit . Mi- hi autem non semel scrupulus est injectus dubitan- di , num aqua ilia , quæ ex hoc monte , ubi nunc Cappuccinorum 7>T. Contubernium , in Tiburtinam Urbem influit , modico arcuum ductu , ad Pii II. Pontificis Veterem Arcem , vulgo la Rocca , dici- turque communiter Aqua T^evelleje , Rubellensis an- tiquitus dicta fuerit : & de Rubelliorum Villa, quæ vel in Afiliano vei certe proximisMontibusforet, derivata sit . Vocabulum tamen Ripoli , ubi parvu- la Tyrocinii Romani Soc, Jesu vinea fata est , re- centissimum sunt qui existiment , ab ipso nupero ejus Vineæ satore impositum , Florentinis domesti- cis e suis prædiis isthuc translatum . Quidquid ta men de incertissimis hisce vocum originibus fuerit 5 Rubellios Tiburtes certo certius fuifse fcimus. quod infra ubi de Claris Viris Tiburtibus & Familiis age- mus , fusius dicetur. Quare Villam eofdem habuuTe in Tiburte , vero quam maxime proximum existi- ma LIBER X VIII, CAPUT X. 37* mamus . T iburtinis hisce in Montibus vestigia Col- legii Sacrarum Virginum quondam hie extructi adhuc superant , loco , qui dicitur it Monte delk Mo* nache , qui adhuc in Sacrarum Virginum Romae ad Divi Laurentii in Pane & Perna in Viminali prope Suburram , possessione est . Villam ibidem Roma- nis sæculis extitisse verisimile est . eo quod , ut fae- pius jam in hoc Opere admonui, fere semper posted loca ab antiquis inhabitata , licet diu in ruinis jacen- tia, ad novas substructiones & ædes collocandas eligere consueverint . Proxima item his locis est Villa , quam Thilonardam de heri familia appel lant . quam Ennium Philonardum S. R. E. Cardina- lem excitasse memorant . quaeque jam squallet, ac rimarum plena undique fatiscit, atque'dilabitur . In hujus etiam area Vetustam Villam stetisse , vix du- bitaverim . Denique in horum supercilio Montium five Coliium Tiburtinorum , in amoenam Vallem prospectante , vulgo Voile degli Arci & Fojso degU Ar" n,abpluribus diversarum Aquarum Arcuatis Du- ctibus Romam olim euntium , sedet Villa , nuper Cruciorum , modo Lolliorum Tiburtinorum , ubi Tatroni Villam olim ædisicatam autumavit Fulvius Carduius noster in Notis ad Acta Sanctorum Sym- pherusæ & Socior. MM. Tiburtinorum . ex frag- mentis nempe lapidum , qui patroni nomen inci- sum habebant ibidem erutis . Fuisse autem Patro- num hunc L. Ælii Commodi Antonini Imp. liber- turn & familiarem dicunt. quod etiam ex nomisma- Bbb 2 t ibus I -' 380 V ETUS LATIUM PROFANUM . tibus h ie refoslis confirmatum est . Trans Anienem quoque non procul a Via Valeria , nunc li %e:ali, lo cum modo ionigliano de Turpiliano Rure contor- tum , divinantur Tiburtinarum rerum Scriptores , tamquam ibi olim Turpiliae Gentis Prætoria . Hinc T ibur versus , rursum cis flumen retro- cedentibus Locus occurrit in Vicinia suburbii Laqua- regna , vulgo Covone aut Cavone , veterum aedisicio- rumVillis insignis, subpraedio Collegii Tiburtini Soc. Jesu . Hie Cauponios five Coponios illustres anti- CAVPONIVS L . F. GEMINVS CAVFONIA L. F. GEMINA Nicodemus i dem Coccejos prædia Tiburi suburbana habuisse putavit , loco $ qui dicitur Carciano , aut Carciano lontano . At de Cajsiano Rure potius quam de Coccejano ceteri Antiquarii unanimiter vocabu- lum Carciano derivatum melius existimarunt . Cete- rum, LIBER X VIII. CAPUT X. 381 rum , a liis Coccejorum Villa in Monte , qui dicitur Cocciano melius collocaretur . nam Cocirino locum in- tra ipsam urbem Tibur , potius de Sirenorum origi- ne ductum , quasi Collis Serenus , ipse Nicodemus ve« luti Serenæ Gentis ibi praedia, auguratus est . Prope Plautiorum quidem Villam in planicie ad Lucanum Pontem , nunc quoque regio Serena dicitur . Nam quid ilia nimis antiqua atque obscura commemoro? Servium Tullium Romanorum Regum Sextum , Corniculi , five certe ex serva Corniculana Romae natum , origine Tiburtem ( cum Corniculum & Corniculani Montes in Agro Sabino-Tiburtino illi existimentur dicti , qui nunc Monticelli) Villam ha- buisse , loco , qui ex veteri dicitur Servitola t Verum piget jam incertiflimas corruptissimarum vocum origines frustra venari . Ilia p robabilior de C. Marii Villa , loco ubi in- tra Tiburtinam Urbem Sacellum est SanSiœ Maria in Colle iW^r/appellatum . Extraque ipsam Urbem in_j planicie ultra Anienem in Agro Tiburtino-Sabino , ubi nomen HaJJi feu VaJJi Græco atque Hifpanico more B. pronunciato j quod Praetoria fuerint Ven- tidii Bafsi ex mulione Confulis , rebus apud Parthos gestis celebratifsimi cujus in Triumphalibus Fastis tale est monimentum : P. V ENTIDIVS P. F. PROCOS. EX TAVRO MONTE ET PARTHEIS AN. DCCX... V. K. DECEM Bbb 3 Q uam- r 3a 8 VETUS LATIUM PROFANUM . Quamquam h æc Bassi Pretoria alii constituant in prædio Vetriano five Midriano, Collegii Tiburtini Soc. Jesu Patribus attributo ab Gregorii XIII. Sum- mi Pontificis munificentia , cum SanBi Sabæ Mona- choram Trioraws antea fuisset. In hujus enim latifun- dii campis sepulcreta nuperrime refossa sunt magnis tegulis atque imbricibus compacta j supra quæ in- gentis molis monumentum Tiburtino secto ac qua- drato & perpolito lapide constructum fucrat . ibi- demque Sarcophagi plures lapidei eruti cum mar- morearum & columnarum & tabularum fragmen ts ; cælatarum quoque exiguarum statuarum capi- tibus & membris reliquis , operis aliquibus rudio- ris , quibusdam tamcn perclegantis . Ibi supra Sar- cophagum , disjectum tamen ac vacuum , in candi- do politissimo marmore grandioribus perpulchris inscripto litteris fæpius legimus : MATTVCIAE L . F. POMPEIO MACRINO COS. Quos C onfutes ita conjunctos in tota Consularium^ Fastorum ferie rcpcrire non suit, unde inter Suffettos atque omissos communiter , reputati sunt . De quo tamen alibi melius . Iisdem in Vitriani latifundiis sub enata sponte ficu , capsula quædam eburneaar- genteis ornatibus , verum diffracta undique , refossa est Anno Salutis xMdccxxxvi. ad infantuli ossa , feu cineres . eodemque in agro politorum atque subti lise LIBER X VIII. CAPUT X. 383 lissime e laboratorum marmorum varii coloris fra- gmenta passim occurrunt sparsa undiquc , nobilissi- morum Villæ magnificentissimæ pavimentorum.* certæ reliquiæ. Ibidem quoque monumentum aliud inter arandum a bubulcis detectum fueratj marmo- reus scilic. Lapis, aliis Tiburtinus , verum perpoli- tus , & cordis figuram referens , ingenti mole . in«» quo ipsc quoque præsens has notas legi : DIS M ANIBVS HERENNIAE . LAMPAD CONCVBINAE HERENNI . POSTVMI CV1VS . OSSA . EX . SARDINIA . TRANSLATA . SVNT Infra v ero avicula insculpta erat . Quod monumen tum dum auro gravidum a rusticis ipsis aratoribus creditur , in frusta , frustra tamen , comminutum est ; cum solido e saxo fuisset excisum . Profecto Vi- trianum adeuntibus , in Sabinis pariter fefe offert Campus Lepidi vulgo Campo Limpido ubi M. Lepidi e Triumviris R.P.C. unius prædia Antiquarii collo- cata cum Villis dicunt . Atque sinistrorsum ulterius pergentibus, Aquas Albulas versus, CoJsmiorum> quos aliqui Cafjinios nominaverunt , Villas, exfe- pulcrali ita inscripto Lapide , veterum inter muro- rum disjecta rudera reperto . COSSINIAE . O ' L. CAESIAE POSSIDONIO t . COSSJNIO . O L. DISCO SE- 384 V ETUS LATIUM PROFANUM. SEXTIAE P . L. EVGENEAE IN. FR. P. XI. IN. AG. P. XV. Certe C oflinia Gens Tiburtina suit , de qua cum ce- teris infra . Lucii vero Munatii Planci umbrosas in Tiburte silvas Horatius diserte in Carmine ad eum- dem nominavit $ ubi , Tiburtinæ regionis post egre ts od, 7.1. 1. gias laudes , sic infit : »4. Sic t u sapiens jinire memento Tristitiam , vitœque labor es , Molli y Tlance 3 mero : feu te fulgentia fignis Cajira tenent : feu densa teneht Tiburis umbra tui . De quo Viro , Tiburtium Gloria , quaecumque me- moratu digna , ubi de Tiburtibus Claris Viris , in fra explicabimus . Atticum v ero Aurelii Symmachi Consulis amicum Villam Tibure habuisse , quam in summis aestivis caloribus frequentabat , de Symmachi ad »j. i.%Bf.iv ipsum Epistola sic cognovimus: is. Retrahere nos t Campaniægremio Tiburtis Agri laudibus studes. Eft ille9ut pradicas , in tuo Rure denfus cupreffis , tffontium largus, £s mcntano ftufrigidus . Sedhœc mi hi dejideranda ,Jite mora uberiore tenuijfent . Nunc proper ato in Vrbem redi- tu , nefiio quam mihi faftiditi loci fufpicionem dedisti . ha* bent enimjœpe voluptates fatietatem . Qiiod fi it a est $ fa- tisfaclum Formiis puto , quibus renunciaveras , cum tibi etiam prœlata dijpliceant . Vale . In T iburtino pariter,quinque milliariis ab urbe z6. vror.v.p* Tibure, Rus suit M.Pedonii.quod ex Lapide patuit ibi refosso, hæc habente: 26. pt- LIBER X VIII. CAPUT X. 38? PEDONIANVM F IN M. PEDONIVS M. F. ANIENS CEREO EQ^ROM TER: Et M arci Mesii , sub Tiburtini Montis radicibus , de q uo 27. ibidem eductus Lapis contra locum , qui t7. u.*,Mt hodiediciturGwoz. ' M. M ESIO M. F. ANIEN AVTIMO E O^ ROM. VIXIT ANNIS LXXXIII. M. IU D. VIII MESIA IELICITAS VX. FIDELISSIMA DECREP. EX TESTAM F. CVRAVIT Turn e tiam Xrysippam quamdam Li vise Auguflæ Libertam, retecta in Agro Tiburte Lapidis inscripti fragmenta Rus possedisse , fignificarunt . a8. »s. xr/. Et J ambejam Familiam , cujus monumentum sim* tale suit. DIS M ANIBVS M. IAMBEIVS L. F. ANIEN POLINVS EQVES ROMANVS SING. STIP. SIBI ET SVIS HEREDIBVS FECIT ET CAIAE IAMBEIAE M ARCIANAE MATRI CARISSIMAE SARCOPHAG. P. VNO MARM ET AL. PRO AVRELIAE VXOR . SVAE FIQELISSIMAE ET FILIIS NOSTRIS. FINIS P ARTIS PRIMÆ LIBRI DECIMIOCTAVI . TA- 38* TABULÆ M ONUMENTORUM AC R UDERUM,' In q uibus Veterutn Tiburtinorum Ædificiorum adhuc apparent vestigia s in hoc Libro express* . LIBRI D ECIMIQCTAVI PARTE PRIMA. Tab. I . rn Emplum Herculis Tiburtinijuxta veterum Scripto- 1 rum went em . Tab. I I. Statua Ægyptia Ttburc ad Anttftitis Ædes prostans . Tab. I ll, Templum vulgo Sibylla , prout Tibure bodieque visitur , juxta omnes Architeclonica Artis regulas adifcatum . V.Tab, I Sibylla Tiburtina die! a Albvnea . T, A b V. Album a Sibylla Tiburtina , ut creditur , statua 9 prout in Villa Atejlina Tibure vijitur . I.Tab. V Leucotboa ac Melicerta , ut fertur^ antique Jlatua 5 Ti bure 5 in Hortis Atestinis * Tab. V II. Area & Columna antiqui Templi , quod aliiVesila , alii For tuna olim Sacrum put aver unt \ quemadmodum Ti bure ad ÆdemDivo Georgio dedicatam visttur. Tab. V III. Templum Antiquum Tibure extra Portam Romanam* quod vulgo dicitur Tujfs . Tab.X. I Mecœnatis VillaTiburtina Pars extra Port am Romanam^ vulgo Del Colle . .Tab. X C. Mecœnatis Villa Tiburtina Pars ad ripam Anienis FluminJs . Tab.I. X Vejligia Villa Quintilii Vari Tibure , nunc w/^tfQuin- ^ tigliolo. Tab. X II. & Horatii Flacci Villa Tiburtina Vicinia . Tab. X III. Plautiorum Sepulcrum prout nunc occurrit in Via Tibur- - t ina ad Lucanum Pontem . Tab. XIV. Antiqua Villa Tiburtis Ingentis Area Vestigia^ loco , qui edicitur L Piagge9 $«Cona di quattro saccie forte olim P ifonum , non it a procul a regione vulgo Li Piso- ni,dHi P isonetti . Tab. XV. Antiqua Villa Tiburtis {forte Pifonum ) vestigia^ prope locum v ulgo Ii Pisoni, & li Pisonetti inter Oliveta0 ubi hodie d icitur Magnano . 3*Z Ordo c ollocandarum Tabularum PARTIS P RIMÆ LIBRI DECIMIOCTA VI. Tabula I . pagina i$6. Tabula I I. pag. 156. Tabula I II. pag. 198. V.Tabula I pag. 198. Tabula. V pag. 198. TabulaI. V pag. 198. Tabula V II. pag. 21 6. Tabula V HI. pag. 216. TabulaX. I pag. 274. .Tabula X pag. 274. TabulaI. X pag. 274. Tabula X II. pag. 324. Tabula X III. pag. 348. Tabula X IV. pag. 360. TabulaV. X pag. $60. . / \,10, 2 %L(