Pamięć – Teraźniejszość
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Spis treści Przeszłość – pamięć – teraźniejszość 5 Od Redakcji ARTYKUŁY 7 Jerzy Kałążny Do kogo należy historia? Refleksja literaturoznawcy 23 Julita Makaro Pamięć o sąsiedztwie narodowym. Wokół wystawy „Obok. Polska- -Niemcy. 1000 lat historii w sztuce” 39 Ernest Kuczyński Przeciwko zapomnieniu. Jürgen Fuchs i pamięć o drugiej niemieckiej dyktaturze 59 Pierre-Frédéric Weber O przemianach pamięci oficjalnej w Europie po 1989 roku. Państwo a pamięć w Polsce i we Francji 71 Jolanta Mikołajczyk Ochrona grobów ofiar wojen jako komponent polityki pamięci prowadzonej przez państwo. Podstawy prawne i przykłady realizacji *** 91 Dariusz Łukasiewicz Mentalność pruska, mieszczańska, protestancka czy kapitalistyczna? Prusy 1806-1871 121 Tadeusz Kotłowski Problem niemieckich reparacji po I wojnie światowej 139 Dariusz Jeziorny Międzynarodowe znaczenie Austrii w okresie rządów Karla Rennera w ocenach dyplomacji polskiej 159 Katarzyna Jedynakiewicz-Mróz Geneza i okoliczności powstania Ruchu „Freies Deutschland” wśród jeńców niemieckich w ZSRR (1941-1943) MATERIAŁY 185 Marek Andrzejewski Z dziejów niemieckiego hymnu 199 Bohdan Piętka Więźniowie z różowym trójkątem w KL Auschwitz 229 Agnieszka Dylewska Dagmar Leupolds Vaterroman „Nach den Kriegen“ als Zwischenreich von Identitätsfindung und Gedächtnis 224 Michał Siekierka Pamięć polityczna a pamięć społeczna w kształtowaniu się relacji polsko – ukraińskich po 1991 r. 254 Monika Wójcik-Żołądek Od Königsberga do Kaliningradu. Nazwy miast jako miejsca pamięci 273 Małgorzata Praczyk Kopiowanie miejsc pamięci. Przypadek Pomnika Poznańskiego Czerwca 1956 286 Łukasz Skoczylas Od/budowa Zamku Królewskiego w Poznaniu i spory o poznańską pamięć społeczną OCENY I OMÓWIENIA 299 Christian Myschor, Wyżsi urzędnicy pruskiej administracji prowincjonalnej w Poznańskiem 1871-1918 (omów. Zygmunt Zieliński) 302 Sabina Bober, Bóg i człowieczeństwo w niemieckich obozach koncentracyjnych (omów. Zygmunt Zieliński) 305 Günther Morsch, Agnes Ohm, Zapomniana zagłada? Polska i czeska inteligencja w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen na początku drugiej wojny światowej; Agnes Ohm, Anna Pukajlo, Horst Seferens, Polska mniejszość w KZ 1939 – 1945. Działacze i działaczki polskich organizacji w Rzeszy Niemieckiej w obozach koncentracyjnych Sachsenhausen i Ravensbrück (Die polnische Minderheit im KZ 1939 – 1945. Mitglieder polnischer Verbänder im Deutschen Reich in den Konzentrationslagern Sachsenhausen und Ravensbrück) (omów. Bogumił Rudawski) 308 Rolf-Dieter Müller, Wspólny wróg. Hitlerowskie Niemcy i Polska przeciw Związkowi Radzieckiemu (mów. Olaf Bergmann) 314 Andrew Demshuk, The Lost German East: Forced Migration and the Politics of Memory, 1945-1970 (omów. Maciej B. Stępień) 3 17 Mirosław Ossowski, Literatura powrotów – powrót literatury. Prusy Wschodnie w prozie niemieckiej po 1945 roku (omów. Roman Dziergwa) 320 Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak (red.), Litera- tura polska wobec Zagłady (1939-1968) (omów. Jerzy Kałążny) 324 Anna Zofia Musioł, Erinnern und Vergessen. Erinnerungskultu- ren im Lichte der deutschen und polnischen Vergangenheitsdebat- ten (omów. Agata Domińska) 330 Eliza-Maria Hiemer, Generationenkonflikt und Gedächtnistradie- rung: Die Aufarbeitung des Holocaust in der polnischen Erzählpro- sa des 21. Jahrhunderts (omów. Dominika Gortych) Z KRONIKI NAUKOWEJ 335 Bernard Linek, Magdalena Moj Totalitaryzm i pamiętanie. Śląskie doświadczenia i ślady nazizmu oraz komunizmu Szanowni Czytelnicy „Przegla˛du Zachodniego”, skupiony woko´ł tematu pamie˛ci biez˙a˛cy numer kwartalnika Instytutu Zachodniego ukazuje sie˛ w roku waz˙nych w dziejach Europy rocznic. Kwestie poruszone przez literaturoznawco´w, historyko´w, socjologo´w i politologo´wsa˛jednak istotne nie tylko dla rachuby kalendarza. Niemal kaz˙de z przedstawionych zagadnien´ skłania ro´wnoczes´nie do refleksji nad pamie˛cia˛,be˛da˛ca˛ swoistym narze˛dziem badan´ przeszłos´ci oraz miara˛ oceny teraz´niejszos´ci. Poczynaja˛c od two´rczos´ci literackiej, przez oficjalne sposoby przypominania wydarzen´ z przeszłos´ci i ich uczestniko´w,az˙ po onomastyczne i materialne formy upamie˛tniania w przestrzeni publicznej – wskazane w zamieszczonych tekstach przykłady dowodza˛, jak bardzo przeszłos´c´, przenikaja˛c teraz´niejszos´c´ niczym codex rescriptus, zmusza do nieustannego namysłu i badan´. Lez˙a˛cy w naturze ludzkiej subiektywizm, powikłane losy Europy ostatniego stulecia, obecne warunki swobody podejmowania temato´w w two´rczos´ci i badaniach, a wreszcie stopniowe przejmowanie głosu przez kolejne pokolenia powoduja˛,z˙e – nie bez zaniedban´, pomyłek czy dozy zarozumiałos´ci – jestes´my s´wiadkami krystalizowania sie˛ nowych sposobo´w kultywowania pamie˛ci i jej oddziaływania na teraz´niejszos´c´. Trafne przyro´wnanie tego procesu do pradawnych palimpsesto´w pozwala zauwaz˙yc´, z˙e nie dochodzi w nim do zerwania cia˛głos´ci czy zatarcia pamie˛ci, lecz do naniesienia kolejnej warstwy interpretacji, kto´ra po latach staje sie˛ niemniej pasjonuja˛cym z´ro´dłem pozwalaja˛cym odkrywac´ nowe aspekty i znaczenia. Dowody takiego zwielokrotnienia pamie˛ci odnajda˛ czytelnicy teksto´w zwia˛za- nych z najnowszymi dziejami Niemiec i ich sa˛siado´w. Wa˛tek nawarstwiaja˛cych sie˛ wzorco´w odnajdziemy w teks´cie o pruskiej mentalnos´ci, a kolejne artykuły przybliz˙aja˛ burzliwy okres tuz˙ po zakon´czeniu wojny s´wiatowej w 1918 r. Zamieszczone w biez˙a˛cym numerze „Przegla˛du Zachodniego” materiały syg- nalizuja˛ takz˙e ogrom podobnych wyzwan´ w sferze pamie˛ci odnosza˛cych sie˛ do wschodnich sa˛siado´w Polski. Jest ro´wniez˙ – bardzo aktualna – tematyka lokalna, zwia˛zana z Poznaniem. Godny polecenia jest dział recenzji i omo´wien´, spo´jny pod wzgle˛dem tematycznym i ukazuja˛cy nowe konteksty w badaniach znanej prob- lematyki. Zapraszam do lektury! Natalia Jackowska vacat PRZEGLA˛D ZACHODNI 2014, nr 2 JERZY KAŁA˛Z˙NY Jerzy Kała˛z˙ny Poznan´ DO KOGO NALEZ˙Y HISTORIA? REFLEKSJA LITERATUROZNAWCY Do kogo nalez˙y historia? Niemiecka pisarka Julia Franck, zbieraja˛c materiały do antologii teksto´w wspomnieniowych na dwudziestolecie obalenia muru berlin´skiego, wielokrotnie spotykała sie˛ z odmowa˛ potencjalnych autoro´w, motywowana˛ brakiem bezpos´red- nich dos´wiadczen´ zwia˛zanych z tym wydarzeniem. Sprowokowało ja˛ to do sformułowania kilku zasadniczych pytan´ dotycza˛cych wspominania wydarzen´ z przeszłos´ci: „Kto moz˙e opowiadac´, kto chce wspominac´, kto´z˙ chciałby zabrac´ głos (...), do kogo nalez˙y historia? (...). Tylko Niemcy [moga˛ opowiadac´ – przyp. JK] o swojej historii, o podziale i granicy? Tylko ofiara o ofiarach? Tylko s´wiadek naoczny o swoich czasach? Kto moz˙e, komu wolno, kto musi – i kto komu wydaje zakaz?” 1 Kto i jak moz˙e, powinien ba˛dz´ musi opowiadac´ o historii „kro´tkiego stulecia” (Eric Hobsbawm) rozpie˛tego mie˛dzy I wojna˛ s´wiatowa˛ i upadkiem muru berlin´s- kiego? Jak obchodzic´ sie˛ z pamie˛cia˛ o takich wydarzeniach, jak wojna (zwłaszcza II wojna s´wiatowa), Holocaust, ucieczki i wype˛dzenia, wreszcie podział Niemiec? Ta „zła przeszłos´c´” (Christian Meier) i pamie˛c´ o niej jest w Niemczech nadal przedmiotem dyskusji i refleksji, w kto´rych niepos´lednia rola przypada pisarzom 2. Na kluczowe z perspektywy kultury pamie˛ci pytanie Julii Franck: „Do kogo nalez˙y historia?”, a wie˛c kto, dlaczego, kiedy, jak i gdzie wspomina przeszłos´c´, nalez˙y odpowiedziec´: w duz˙ym stopniu do pisarzy włas´nie i do ludzi zajmuja˛cych sie˛ badaniem i interpretowaniem literatury. Tacy pisarze, jak Günter Grass, Martin Walser, W. G. Sebald, Christa Wolf i Uwe Tellkamp inicjowali swoimi publika- cjami waz˙ne debaty publiczne, kto´re w latach 90. ubiegłego i na pocza˛tku naszego 1 J. Franck (red.), Grenzübergänge. Autoren aus Ost und West erinnern sich, Frankfurt a.M. 2009, s. 21-22. 2 Por. Ch. Meier, Das Gebot zu vergessen und die Unabweisbarkeit des Erinnerns. Vom öffentlichen Umgang mit schlimmer Vergangenheit, München 2010. 8 Jerzy Kała˛z˙ny stulecia prowadziły do niekiedy daleko ida˛cej polaryzacji stanowisk na temat włas´ciwego ba˛dz´ niewłas´ciwego obchodzenia sie˛ z przeszłos´cia˛. Dotyczyły one historii narodu niemieckiego (powies´c´ Szerokie pole (1995) G. Grassa), dziecin´stwa w III Rzeszy (powies´c´ Ein springender Brunnen (1998) M. Walsera), dyskursu ofiar (wykłady z poetyki W.G. Sebalda (1997) i nowela Ida˛c rakiem (2002) G. Grassa) oraz rozrachunku z NRD (m.in. opowiadanie Was bleibt? (1990) Christy Wolf oraz powies´c´ Der Turm (2008) U. Tellkampa). Jes´li do tej listy dorzucimy dyskusje woko´ł takich filmo´w, jak Lista Schindlera (1993) Stevena Spielberga albo Z˙ycie jest pie˛kne (1997) Roberto Benigniego, otrzymamy wykaz najwaz˙niejszych debat historycznych po przełomie 1989͞1990 r., w kto´rych sztuka reprezentowana gło´wnie przez literature˛ i film odegrała niezmiernie istotna˛ role˛ w kształtowaniu obrazu przeszłos´ci i jej interpretowaniu 3. O zwia˛zanych z opowiadaniem historii najnowszej zagadnieniach szczego´ło- wych, kto´re wyartykułowała Julia Franck, be˛dzie jeszcze mowa w kon´cowej cze˛s´ci artykułu. Tu jednak zacznijmy od kwestii natury ogo´lniejszej, to znaczy wskazania i kro´tkiego opisania tych dziedzin i obszaro´w, na kto´rych toczy sie˛ naukowa debata mie˛dzy historykami, literaturoznawcami oraz przedstawicielami innych dyscyplin, zwłaszcza kulturoznawcami. Do cze˛sto poruszanych temato´w nalez˙a˛ m.in. wzajem- ne relacje literatury i historii oraz status metodologiczny nauk o literaturze i o historii, historiografia obu dziedzin, nauki o kulturze i ich wkład do transdyscyp- linarnos´ci, historia pamie˛ci