Dersim'de Neoliberal Dönemde Yeni Sermayenin Oluşumu Ve Işçi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DERSİM’DE NEOLİBERAL DÖNEMDE YENİ SERMAYENİN OLUŞUMU VE İŞÇİ SINIFININ DÖNÜŞÜMÜ Nülifer AKTAĞ 2501150629 Tez Danışmanı Dr. Öğr. Ü. Sinan Yıldırmaz İstanbul-2019 ÖZ DERSİM’DE NEOLİBERAL DÖNEMDE YENİ SERMAYENİN OLUŞUMU VE İŞÇİ SINIFININ DÖNÜŞÜMÜ NÜLİFER AKTAĞ Dersim, bugüne kadar akademik çalışmalarda daha çok etnik kimliği, tarihi, kültürel ve dini farklılıkları bakımından ele alınmıştır. Dersim’de, cumhuriyetin kuruluşundan bu yana yaşanan ekonomik gelişmeler, üretici sınıfların durumu, çalışma ve üretim koşulları ve deneyimlerine dair çalışmalar oldukça azdır. 1990’ların ortalarına kadar tarımda geçimlik üretim ve basit meta üretimine benzeyen bir ekonomiyle yaşayan Dersim, bu süreçte zorunlu köy boşaltmalarıyla birlikte ekonomik anlamda büyük parçalanmalar yaşamıştır. Bu süreçten sonra nüfusu radikal bir şekilde düşen Dersim’de, köyden göç edenlerin önemli bir kısmı Türkiye’nin diğer şehirlerine ya da Avrupa’ya göç ederken daha az bir kısmı ise şehir merkezine yerleşerek burada vasıfsız işçiler haline gelmiştir. Dersim’de, klasik anlamdaki şehirli sınıflar ise pek gelişememiştir. Yatırımlar daha çok dışarı göç eden Dersimlilerin girişimleriyle 2000’li yıllardan sonra oluşmaya başlamıştır. Dersim’de sermayenin gelişimi bir diğer yandan AKP’nin bölgedeki siyasi yönelimine paralel olarak geliştirdiği neoliberal ekonomik politikalarla teşvik edilmiştir. Bu çalışmada Dersim’in üretim ilişkileri açısından tarihsel arka planı ve daha önce bölgede yaşanan çeşitli üretim deneyimleri ışığında, neoliberal dönemde bölgede yaşanan üretim rejimleri ile işçi sınıfı oluşumu ve deneyimleri bölgede gelişen üç tip sermaye üzerinden incelenecektir. Bunlardan ilki yerli yatırımların ilk ve önemli örneklerinden biri olan bir su şirketi. , ikincisi devlet teşvikiyle kurulan bir tekstil fabrikası, üçüncüsü ise küçük üreticilerin dayanışma yoluyla kurduğu tarımsal kalkınma kooperatifidir. Bu üç sermaye tipinde ne tür çalışma deneyimlerinin yaşandığı işçi, üretici ve sermayedarla yapılan görüşmeler aracılığıyla incelenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Dersim, Neoliberalizm, İşçi Sınıfı, Çalışma rejimleri, Fabrika, Kooperatif. ii ABSTRACT CAPITAL FORMATION AND THE TRANSFORMATION OF THE WORKING CLASS IN DERSIM IN THE ERA OF NEOLIBERALİSM NÜLİFER AKTAĞ Dersim, has been the subject of academic studies with regard to its ethnic identity, history, culture and religion. Since the foundation of the republic, the studies dealing with the economic developments, the status of productive classes, conditions of labour and production, labor experiences and productivity have been very few in Dersim. Until the mid-1990s, the region had experienced major economic disintegration with the forced village evacuations. After this period, Dersim’s population suffered a radical decline. A significant part of it which settled in the city center turned into unskilled workers. The urban classes in the classic sense have not developed much. Investments have been mainly made on the initiatives of Dersim migrants after the 2000s. On the other hand, the development of capital in Dersim has been stimulated by AKP’s neoliberal economic policy developed in parallel with its political orientation. The thesis deals with formation of capital and transformation of the working class in Dersim. The topic will be discussed on the basis of three types of the capital. The first example of them is a water company, the first investment of the domestic capital. The second is a textile factory that initiated by the support of the central government. The last piece is the agricultural development cooperative founded via the association of local small manufacturers. To understand the working regime of these three types of capital we have analyzed the results of our survey in which workers, manufacturers and investors participated. Keywords: Dersim, Capital, Neoliberalism, Working-class, Working regime, Factory, Cooperative iii ÖNSÖZ Bu tezde daha çok kültürel, dilsel, dini ve siyasi farklılıklarıyla ülke gündeminde olan ve bu sebeple tarihi sıkça tartışılmış ve araştırılmış olan Dersim’e dair eksik kaldığını düşündüğüm politik-ekonomi alanına dair bir çalışma yapmaya çalıştım. Resmi tarihin normun dışına iterek ötekileştirdiği ve uzun yıllar kendi içerisinde kapalı ve çokça araştırılmamış bir ekonomiyle yaşayan Dersim’de 2000’li yıllarla birlikte devletin neoliberal ekonomi politikaları kapsamında yaşanan gelişmelerin ne tür deneyimler, mücadeleler ve kazanımlar ortaya çıkardığını elimden geldiğince açıklamaya/göstermeye çalıştım. Bunu yaparken farklı sermaye tiplerindeki işçileşme deneyimlerini yansıtması ve şehrin üretim ve çalışma hayatına dair genel bir tablo sunabilmesi için yerli sermaye, dışarıdan gelen sermaye ve küçük üreticiler üzerinden üçlü bir örneklem üzerinden çalıştım. Bu konuyu seçerken sevgili hocam Sinan Yıldırmaz’ın rolü oldukça büyüktü. Tez yazımına dair gerçekleştirdiğimiz bir sohbet esnasında ona Dersim’den bahsederken bu konuyu yazmamı öneren ve beni teşvik eden oydu. Tez süresi boyunca paylaştığı bilgi ve deneyimlerle ve her anlamda dayanışmacı ve dostça olan tutumuyla bu tezi yazabilmemi sağladığı için ona teşekkür ediyorum. Her zaman dostça bir paylaşım ve dayanışma içerisinde olduğum bölüm arkadaşlarıma, özellikle Fatma, Feride ve Başak’a da emekleri ve destekleri için ayrıca teşekkür ediyorum. Tezin en önemli bölümünü oluşturan, işçilerle ve üreticilerle yaptığım röportajlardır. Çok yorulmalarına ve vakitlerinin dar olmasına rağmen bana zaman ayırıp bilgi, deneyim ve fikirlerini samimiyetle ve açıkça paylaşan işçilere ve üreticilere çokça teşekkür ediyorum. Geçmiş dönemde yaşanan üretim süreçlerini ve deneyimleri öğrenmemi ve anlamamı sağlayan ve bilgilerini benimle paylaşan yol arkadaşlarıma ve yakınlarıma; bu çalışmayı gerçekleştirirken işçilere ulaşmam konusunda bana yardım eden ve kendisi de tekstil fabrikasının eski bir emekçisi olan ablam Eylem’e; tez çalışmam boyunca bana her zaman destek olan ablam Sevim’e ve annem Zeynep’e; bu çalışmayı yaparken her anlamda yanımda olan, çalışmayı yapmamı kolaylaştıran ve bana yardım eden yol arkadaşlarıma ve dostlarıma da teşekkür ediyorum. iv Çalışmanın “insanın insana dost olacağı” günler için emek dünyasına ufak da olsa bir katkı sunacağını umuyorum. v İÇİNDEKİLER ÖZ ................................................................................................................................ ii ABSTRACT ............................................................................................................... iii ÖNSÖZ ....................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... vi KISALTMALAR LİSTESİ ...................................................................................... ix GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 4 TEORİK VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE ............................................................... 4 1.1. Neoliberalizmin Ortaya Çıkışı ve Özellikleri ................................................... 4 1.2. Türkiye’de Neoliberalizm ve Gelişimi............................................................ 10 İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 17 DERSİM’DE EMEĞİN TARİHİNE BİR BAKIŞ ................................................ 17 2.1. 1938 Öncesinde Dersim’in Sosyoekonomik Yapısı ....................................... 17 2.1.1. Yoksulluktan Kaynaklanan Talan ve Kelepur ......................................... 23 2.1.2. İlk Nüfus Sayımı ...................................................................................... 25 2.1.3. Ağalık ve Toprak Mülkiyeti ..................................................................... 26 2.2. 1938 Harekâtı, Zorunlu İskân ve Geri Dönüşler ............................................. 28 2.2.1. 1938 Sonrası Durum ................................................................................ 32 2.2.2. 1947Affı, Dönüşler ve 1950’lerde Dersim’de Sosyoekonomik Yapı ve Yaşam ................................................................................................................. 36 2.2.3. 1960’lı Yıllar Sonrasında Dersim’de Sosyoekonomik Yapı ve Gelişen Sosyalist Hareketlerin Etkileri ........................................................................... 39 2.3.1. 1960’larda Dersim’de Sosyoekonomik Yapı ve Üretim .......................... 40 2.3.2. 1960’lardan ‘70’lere Dersim’de Toplumsal Yaşam, Üretim ve Deneyimlere Dair Bazı Tanıklıklar .................................................................... 43 2.3.3. Bir Tür İmece Usulü Çalışma Olarak “Yerğat” ....................................... 45 2.3.4. Yerğat’ın Politikleşmiş Bir Devamı Olarak Köylerde Gönüllü Çalışma . 47 2.3.5. Kolektif Bir Üretim Girişimi olarak “Geyiksuyu/Deşt Toprak İşgali” .... 50 2.4.1. 1980 12 Eylül Darbesi Sonrası Çatışmalı Sürecin 1994 Köy Boşaltmalarına Evirilmesi: Zorunlu Göç, Mülksüzleşme, İşçileşme ................. 54 2.4.2. 1994 Köy Boşaltmaları ve Zorunlu Göç .................................................. 56 2.4.3. 1994’ün Sonuçları: Mülksüzleşme, İşçileşme,