URZĄD MIEJSKI w PARCZEWIE

PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY NA LATA 2007-2015

MARZEC 2008

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Spis treĞci

W S T ĉ P...... 4 1. Aktualna sytuacja spoáeczno-gospodarcza na obszarze objĊtym wdraĪaniem planu...... 7 1.1. PrzestrzeĔ i Ğrodowisko...... 7 1.1.1. PoáRĪenie, powierzchnia, ludnoĞü...... 7 1.1.2. ĝrodowisko przyrodnicze...... 10 1.1.3. Turystyka...... 24 1.1.4. Zagospodarowanie przestrzenne...... 26 1.1.5. Identyfikacja problemów w obszarze zagospodarowania przestrzennego...... 40 1.2. Sfera spoáeczna...... 41 1.2.1. Sytuacja demograficzna...... 41 1.2.2. Warunki i jakoĞüĪycia mieszkaĔców, w tym poziom bezpieczeĔstwa...... 52 1.2.3. Identyfikacja problemów w sferze spoáecznej...... 63 1.3. Sfera gospodarcza...... 64 1.3.1. Gáówni pracodawcy - struktura i trendy...... 64 1.3.2. Struktura podstawowych branĪ na terenie gminy...... 65 1.3.3. IloĞü osób zatrudnionych w danych sektorach...... 68 1.3.4. Rolnictwo...... 69 1.3.5. Gospodarstwa rybne...... 72 1.3.6. Identyfikacja problemów w sferze gospodarczej...... 72 1.4. Infrastruktura techniczna...... 73 1.5. Infrastruktura spoáeczna...... 82 1.5.1. Stan szkóá, iloĞü uczniów...... 82 1.5.2. Stan sáXĪby zdrowia ...... 83 1.5.3. Stan obiektów sportowych...... 84 1.5.4. Stan obiektów dziedzictwa kulturowego...... 85 1.5.5. Identyfikacja problemów w zakresie infrastruktury technicznej i spoáecznej...... 87 1.6. Zarządzanie...... 88 1.6.1. Uwarunkowania budĪetowe realizacji przedsiĊwziĊü inwestycyjnych...... 88 1.6.2. WáasnoĞü nieruchomoĞci...... 90 1.6.3. AktywnoĞü mieszkaĔców...... 91 1.6.4. Identyfikacja problemów w zakresie zarządzania...... 91 2. Zadania polegające na poprawie sytuacji na obszarze Gminy Parczew...... 92 2.1. Dziaáania zmierzające do poprawy stanu Ğrodowiska naturalnego, gospodarki wodnej oraz zwiĊkszenia standardu Īycia mieszkaĔców gminy...... 92 2.2. Dziaáania w zakresie poprawy infrastruktury komunikacyjnej gminy...... 93 2.3. Dziaáania w zakresie kultury, turystyki i rekreacji...... 93 2.4. Dziaáania w zakresie poprawy stanu infrastruktury spoáecznej...... 95 2.5. Hierarchia realizowanych zadaĔ...... 96 3. Realizacja zadaĔ i projektów w ramach Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew...... 98 4. Powiązania projektów z innymi dokumentami...... 108 4.1. ZgodnoĞü Strategii z Polityką Strukturalną Unii Europejskiej oraz kierunkami rozwoju województwa lubelskiego w latach 2007 – 2013...... 108 4.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego ...... 110 4.3. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej...... 115 4.4. Program Operacyjny „Kapitaá Ludzki” na lata 2007 – 2013...... 117

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 2 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

4.5. ZgodnoĞü Strategii z Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013...... 119 4.6. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego...... 122 4.7. Strategia Rozwoju Powiatu Parczewskiego...... 122 4.8. Strategia Rozwoju Gminy Parczew...... 123 4.9. Podsumowanie zgodnoĞci z dokumentami nadrzĊdnymi...... 124 4.9.1. Strategia ZrównowaĪonego Rozwoju Polesia Zachodniego na lata 2004 – 2013...... 125 4.9.2. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010...... 125 4.9.3. Plan gospodarki odpadami dla województwa lubelskiego...... 126 4.9.4. Program usuwania wyrobów zawierających azbest dla terenu województwa lubelskiego...... 126 4.9.5. Program Rozwoju Alternatywnych ħródeá Energii dla Województwa Lubelskiego...... 126 5. Oczekiwane wskaĨniki osiągniĊü Planu Rozwoju Lokalnego...... 127 6. Plan finansowy na lata 2007 - 2015...... 130 7. System wdraĪania...... 136 8. Sposoby monitorowania, oceny i komunikacji spoáecznej...... 139 8.1. Monitoring realizacji / postĊpu zadaĔ Planu Rozwoju Lokalnego...... 139 8.2. Ocena realizacji Planu Rozwoju Lokalnego...... 140 8.3. Wspóápraca pomiĊdzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarządowymi...... 141 8.4. Upowszechnianie rezultatów realizacji Planu Rozwoju Lokalnego...... 141 Wykaz wystĊpujących w tekĞcie opracowaĔ: ...... 143 Sprawozdanie z konsultacji spoáecznych...... 145

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 3 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

W S T ĉ P

Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew -zamiennie PRL - jest Ğredniookresowym dokumentem planistycznym, mającym na celu okreĞlenie gáównych zamierzeĔ inwestycyjnych, przewidzianych do realizacji na terenie gminy w latach 2007 - 2015 przy zaangaĪowaniu Ğrodków wáasnych gminy oraz zewnĊtrznych Ĩródeá finansowania, a w szczególnoĞci funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.

W niektórych przypadkach, gdzie moĪna juĪ na obecnym etapie szczegóáowo zdefiniowaü zamierzenia inwestycyjne gminy, wskazano planowane przedsiĊwziĊcia, konieczne do realizacji w latach 2007 – 2015. JednakĪe naleĪy podkreĞliü, iĪ nie są obecnie znane w peánym ksztaácie wytyczne okreĞlające zasady wykorzystania Ğrodków Unii Europejskiej. Wiadomym jest, Īe w latach 2007 - 2015 Ğrodki bĊGą rozdysponowane m.in. przez 16 Regionalnych Programów Operacyjnych, Program Operacyjny „Infrastruktura i ĝrodowisko”, Program Operacyjny „Kapitaá Ludzki” oraz Program Operacyjny Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013.

PRL zostaá opracowany w oparciu o zamierzenia dotyczące dáugo i Ğredniofalowego rozwoju gminy zawarte w zaktualizowanej Strategii Rozwoju Gminy Parczew, która okreĞla Jáówne kierunki rozwoju, pozwalające na konkretyzacjĊ zamierzeĔ inwestycyjnych w oparciu o dostĊpne Ğrodki. NaleĪy jednak nadmieniü, iĪ zmieniająca siĊ rzeczywistoĞü, a w szczególnoĞci, pojawiające siĊ nowe szanse wsparcia rozwoju gminy, wymusza równieĪ uaktualnienie ww. dokumentu.

Kolejnymi dokumentami, które daáy podstawy do opracowania zaáRĪHĔ finansowych PRL są uchwaáy budĪetowe za lata poprzednie i rok bieĪący, które pozwalają okreĞliü realne moĪliwoĞci finansowe dziaáDĔ wáadz gminy.

Opracowanie PRL dla Gminy Parczew ma duĪe znaczenie zarówno dla wáadz samorządowych, jak i spoáecznoĞci lokalnej, gdyĪ pozwala na szczegóáowe okreĞlenie zamierzeĔ zaspakajających najwaĪniejsze potrzeby mieszkaĔców i okreĞlenie moĪliwych Ĩródeá finansowania tych inwestycji, szczególnie za strony funduszy strukturalnych Unii

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 4 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Europejskiej. JednoczeĞnie warunkiem powodzenia caáego zamierzonego procesu rozwoju tej jednostki samorządowej jest komplementarnoĞü PRL z innymi dokumentami tego rodzaju.

Dokument zostaá opracowany przy bardzo duĪym zaangaĪowaniu pracowników UrzĊdu Miejskiego w Parczewie oraz spoáecznoĞci lokalnej, ludzi którzy wspóápracowali przy realizacji tworzeniu niniejszego dokumentu i z którymi zostaáy skonsultowane jego zapisy.

Na koĔcu opracowania zamieszczono sprawozdanie z konsultacji spoáecznych, które miaáy miejsce w trakcie opracowywania niniejszego dokumentu.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 5 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Obszar i czas realizacji

Planu Rozwoju Lokalnego

Obszar:

Czas realizacji: lata 2007 - 2015

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 6 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

1. Aktualna sytuacja spoáeczno-gospodarcza na obszarze objĊtym wdraĪaniem planu.

1.1. PrzestrzeĔ i Ğrodowisko.

1.1.1. PoáRĪenie, powierzchnia, ludnoĞü.

Parczew poáRĪony jest na terenie Polesia Zachodniego, u ujĞcia Konotopy i Káodzianki do Piwonii. Jest waĪnym wĊ]áem komunikacyjnym. Zbiegają siĊ tu drogi z wielu kierunków: àĊcznej, Wáodawy, Lubartowa, MiĊdzyrzeca Podlaskiego, Radzynia Podlaskiego, Biaáej Podlaskiej i Sosnowicy. Miasto jest oddalone o 63 km od Lublina, o 51 km od przejĞcia granicznego w Sáawatyczach i o 182 km od Warszawy. Przez miasto przebiega linia kolejowa – àuków.

Kartogram 1. PoáRĪenie gminy w kraju i regionie (oznaczona kolorem czerwonym na kartogramie).

ħródáo: Strona internetowa: www.wikipedia.org - Gmina Parczew

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 7 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Parczew ma status gminy miejsko-wiejskiej, poáRĪonej centralnie w póánocnej czĊĞci województwa lubelskiego. Gmina Parczew zajmuje powierzchniĊ 14.623 ha, w tym miasto 805 ha. Na jej terenie zamieszkuje ok. 15.000 osób (miasto liczy ok. 10.300 mieszkaĔców).

Tabela 1. Porównanie podstawowych danych [na dzieĔ 31.XII.2006] Województwo Gmina Porównanie do... [w %] Wyszczególnienie jedn. Polska lubelskie parczewski Parczew kraju wojew. powiatu

Powierzchnia 2 km 311889 25121,5 952,6 146,2 0,05 0,58 15,35 (obszar lądowy)

LudnoĞü tys. 38125 2172,766 36,466 14,857 0,04 0,68 40,74

*ĊstoĞü os./km2 122 87 38 102 - - - zaludnienia ħródáo: Dane z Banku Danych Regionalnych GUS ; opracowanie wáasne

Gmina znajduje siĊ w obrĊbie Polesia Zachodniego w mezoregionie Równina Parczewska na pograniczu z mezoregionem Równina àĊczyĔsko-Wáodawska. Obszar miasta naleĪy w caáRĞci do zlewni rzeki Piwonii Parczewskiej, która jest prawostronnym dopáywem TyĞmienicy. W skáad gminy wchodzi miasto Parczew oraz wsie: Zaniówka, Przewáoka, Wola Przewáocka, Welin, Michaáówka, Wierzbówka, Jasionka, , Buradów, Królewski Dwór, , , Sowin, , Laski, , Pohulanka, Kolonia , Babianka i TyĞmienica.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 8 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Kartogram 2. Podziaá administracyjny województwa lubelskiego.

ħródáo: US Lublin; „Województwo lubelskie - podregiony, powiaty, gminy - 2007”; stan w dniu 31.XII.2006

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 9 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

1.1.2. ĝrodowisko przyrodnicze.

Budowa geologiczna Najstarszymi utworami geologicznymi, nawierconymi na badanym terenie na JáĊbokoĞci ok. 3000 m, są krystaliczne skaáy proterozoiku. BezpoĞrednio na nich zalegają osady mezozoiczne, zakwalifikowane do serii jurajskich i kredowych. NaleĪą one do zespoáu osadów wypeániających NieckĊ Lubelską. W okolicach Parczewa utwory jurajskie mają miąĪszoĞü ok. 100 m i wystĊpują na gáĊbokoĞci ok. 600 m. Natomiast gáĊbokoĞü zalegania osadów kredowych wynosi od kilkunastu do kilkudziesiĊciu metrów. Utwory trzeciorzĊdowe zostaáy znacznie zniszczone przez lądolód. Na nich znajduje siĊ przypowierzchniowa pokrywa, na którą skáadają siĊ plejstoceĔskie skaáy czwartorzĊdowe o zróĪnicowanej gruboĞci. Dolina Piwonii wypeániona jest torfami oraz namuáami, a czĊĞciowo równieĪ piaskami i muákami rzecznymi teras nadzalewowych. Akumulacyjną równinĊ budują piaski i muáki rzeczno-peryglacjalne, zalegające na glinach zwaáowych. Muáki stanowią liczne przewarstwienia piasków, zarówno drobno-, jak i Ğrednioziarnistych. Wyksztaácone są jako pyáy, piaski pylaste i piaski gliniaste. Dla oceny moĪliwoĞci wykorzystania osadów do celów zagospodarowania przestrzennego najistotniejsze jest okreĞlenie ich przepuszczalnoĞci. Biorąc pod uwagĊ tĊ cechĊ naleĪy stwierdziü, Īe ogólnie na terenie miasta i gminy moĪna wyróĪniü dwa rodzaje osadów. W zagáĊbieniach bezodpáywowych oraz w dolinach wystĊpują torfy i piaski holoceĔskie, bĊGące utworami o wysokim wspóáczynniku przepuszczalnoĞci. Pozostaáy obszar charakteryzuje siĊ wystĊpowaniem osadów o Ğrednim wspóáczynniku przepuszczalnoĞci.

RzeĨba terenu Wspóáczesny obraz rzeĨby terenu Gminy Parczew uksztaátowany zostaá w najwiĊkszym stopniu poprzez procesy mające miejsce w czasie zlodowacenia Ğrodkowopolskiego oraz przez zjawiska klimatyczne powiązane bezpoĞrednio z przedpolem Oądolodu zlodowacenia baátyckiego, które swoim zasiĊgiem nie objĊáo tego rejonu. Formy wklĊVáe, w tym przede wszystkim doliny rzeczne, stanowią zasadniczy rys morfologiczny omawianego obszaru. NajwiĊksze znaczenie ma gáĊboko wciĊta dolina Piwonii. Dno doliny przechodzi w terasĊ erozyjno-akumulacyjną, wytworzoną prawdopodobnie podczas zlodowacenia póánocno-polskiego. PrzejĞcie to wykazuje

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 10 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

niejednolity charakter. W rejonie zachodniej granicy Parczewa jest áagodne, natomiast poniĪej miasta zaznacza siĊ wyraĨny zaáom. ZasiĊg den pozostaáych dolin rzecznych (Konotopy, .áodzianki oraz cieku spod Lasek) jest trudny do zinterpretowania, ze wzglĊdu na ciąJáRĞü ich przejĞcia w poziom akumulacyjny. Doliny rzek wypeánione są utworami organogenicznymi o duĪej miąĪszoĞci. Przedstawiając formy uksztaátowania terenu decydujące o przewodnich cechach krajobrazu zaznaczyü naleĪy, iĪ wymieniona dolina Piwonii stanowi granicĊ pomiĊdzy dwoma obszarami morfogenetycznymi. Niewielkie fragmenty miasta leĪące na póánoc wzglĊdem tej doliny są czĊĞcią terenu, na którym wystĊpują wzgórza moren czoáowych. Formy te zostaáy przemodelowane przez procesy erozyjno-denudacyjne, czego Ğladem są np. wydmy. Natomiast na poáudnie od doliny Piwonii rozciąga siĊ páaska, rozlegáa i prawie w caáRĞci piaszczysto-muákowa równina akumulacji rzeczno-peryglacjalnej. Utwory tworzące WĊ równinĊ powstaáy w wyniku akumulacji szeroko rozlewających siĊ rzek, które páynĊáy z poáudnia na póánoc, wykazując nieznaczne odchylenia na wschód. Charakter wyksztaáconych osadów wykazuje, iĪ tworzyáy one sandry na przedpolu lądolodu (czyli na póánoc od Parczewa, a na poáudnie od strefy moren czoáowych). Zwarta przestrzennie powierzchnia równiny, nachylona w kierunku póánocnym, jest w czĊĞci zachodniej urozmaicona przez obecnoĞü nieduĪych, rzĊdu póátorametrowych zagáĊbieĔ terenowych o róĪnej genezie. PrzewaĪają formy powstaáe po wytopieniu siĊ tzw. martwego lodu. Zaobserwowaü je moĪna szczególnie w okolicy linii kolejowej i ul. Polnej. Równina jest takĪe porozcinana na kilka czĊĞci przez doliny cieków wpáywających do Piwonii - .áodzianki, Konotopy i strugi spod wsi Laski.

Gleby DominująFą rolĊ odgrywają bielice wáDĞciwe wystĊpujące na wierzchowinie. 6ą to gleby zakwaszone. Powstaáy w warunkach klimatu cháodnego oraz wilgotnego pod roĞlinnoĞcią borową. Wytworzyáy siĊ ze skaá ubogich w skáadniki zasadowe, szczególnie zaĞ z utworów piaszczystych róĪnej genezy. Na opisywanym terenie przewaĪają bielice wyksztaácone na piaszczysto-gliniastych utworach pochodzenia wodno-lodowcowego, Jáównie na glinach zwaáowych, piaskach i piaskach pylastych. Bielice okreĞlane są jako gleby Ğredniej jakoĞci. Dna dolin rzecznych, jak równieĪ obniĪenia terenowe o sáabym odpáywie wód powierzchniowych wyĞcieáane są przez gleby bagienne, torfowe oraz murszowe. Proces bagienny zachodzący w warunkach beztlenowych sprzyja odkáadaniu siĊ utworów

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 11 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

organicznych w przypowierzchniowej warstwie gleby. W warunkach sáabszej anaerobiozy proces ten prowadzi do odkáadania muáów, a gdy panują warunki caákowicie beztlenowe, powstają torfy. SpoĞród gleb torfowych na omawianym terenie najwiĊcej jest gleb wytworzonych z torfów przejĞciowych. Gleby murszowe powstaáy z przeksztaácenia gleb torfowych w miejscach, gdzie poziom wód gruntowych ulegá obniĪeniu wskutek zabiegów melioracyjnych. Stan chemiczny wszystkich gleb jest dobry. Nie stwierdzono w nich metali ciĊĪkich i innych substancji toksycznych, nie są równieĪ zasolone.

Wody powierzchniowe Gmina Parczew charakteryzuje siĊ stosunkowo dobrze rozwiniĊWą siecią hydrograficzną. Caáy obszar leĪy w obrĊbie zlewni rzeki TyĞmienicy oraz Piwonii Parczewskiej, bĊGącej najwiĊkszym prawostronnym dopáywem TyĞmienicy. Piwonia jest Jáówną rzeką miasta Parczewa, posiadająFą uregulowane na caáej dáugoĞci koryto. Do wodnych form powierzchniowych, znajdujących siĊ na obszarze miasta oprócz rzek naleĪą: niezbyt liczne, odciĊte zakola; zbiornik retencyjny zlokalizowany w dolinie Piwonii, a takĪe zagáĊbienia bezodpáywowe, okresowo podmokáe.

Wody podziemne WystĊpowanie wód podziemnych determinowane jest przez cechy budowy hydrogeologicznej, rzeĨby oraz klimatu. Opierając siĊ na miejscowych warunkach wodnych oraz przydatnoĞci opisywanego obszaru dla budownictwa wydzieliü moĪna tereny charakteryzujące siĊ nastĊpującymi gáĊbokoĞciami wystĊpowania pierwszego zwierciadáa wody: 0-2 m: Wody w tym przedziale gáĊbokoĞci znajdują siĊ gáównie na obszarze dolin rzecznych oraz zagáĊbieĔ terenowych. WystĊpują one w aluwiach wyksztaáconych jako osady piaszczyste i organogeniczne. PoniewaĪ warstwĊ wodonoĞQą pokrywa seria namuáów i torfów, zwierciadáo wody jest nieznacznie napiĊte. Wskutek wahaĔ sezonowych i rocznych wystĊpuje lokalne zrównywanie siĊ zwierciadáa z powierzchnią topograficzną. 2-5 m: Wody na tej gáĊbokoĞci obejmują najrozleglejsze tereny równiny rzeczno- peryglacjalnej. Tworzą doĞü zasobny zbiornik, z którego do niedawna pobierano wodĊ do celów gospodarczych. CzĊĞü z nich jest zasilana przez opady atmosferyczne, czĊĞü zaĞ nie wykazuje podatnoĞci na ten rodzaj zasilania. Roczna i wieloletnia amplituda wahaĔ zwierciadáa wynosi 0,5 - 2,0 m. Na jakoĞü wód tego poziomu wpáywają lokalne warunki

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 12 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

hydrogeologiczne, szczególnie zaĞ obecnoĞü osadów o obniĪonej przepuszczalnoĞci (np. muáków) w stropie warstwy wodonoĞnej.

Przyroda Na terenie miasta oraz Gminy Parczew naturalne warunki Ğrodowiska przyrodniczego zostaáy caákowicie i nieodwracalnie zmienione poprzez dotychczasowe uĪytkowanie terenu. Najistotniejszą rolĊ odegraáo wprowadzenie intensywnej budowy oraz rolnictwo. RóĪnorodnoĞü biologiczna jest obecnie zredukowana do gatunków synantropijnych (towarzyszących czáowiekowi), w tym szczególnie ruderalnych (zasiedlających podáRĪa sztucznie wytworzone przez czáowieka). WĞród nich wyróĪniü moĪna kilka zespoáów spotykanych w Gminie Parczew:

Zbiorowiska upraw roĞlin zboĪowych i okopowych Zespóá Digitarietum ischaemi RoĞliny tego zbiorowiska związane są z glebami piaszczystymi. NaleĪą do nich takie gatunki jak: palusznik nitkowaty, ZáRĞnica zielona, wáRĞnica sina, sporek polny, cháodek drobny, mietlica pospolita, iglica pospolita, chrząstkowiec polny. Digitarietum ischaemi wyksztaáca siĊ zazwyczaj wĞród upraw Īyta, owsa, áubinu, rzepaku, a takĪe czĊsto w uprawach roĞlin okopowych: tytoniu, marchwi i ziemniaków. Jest zbiorowiskiem bardzo rozpowszechnionym w Polsce, w tym takĪe na LubelszczyĨnie, szczególnie na Polesiu Lubelskim. Związany jest z glebami bielicowymi, wytworzonymi z piasków sáabogliniastych i luĨnych o kwaĞnym odczynie. Zespóá Echinochloo-Setarietum W zbiorowisku tym panują gáównie trawy: chwastnica jednostronna, perz wáDĞciwy, wáRĞnica zielona, wáRĞnica sina i nielicznie wáRĞnica zielona oraz wáRĞnica sina. WystĊpuje prawie wyáącznie w uprawach roĞlin okopowych: ziemniakach, burakach i marchwi, a ponadto w lnie, rzepaku, prosie, tytoniu. Rozwija siĊ na sáabo kwaĞnych glebach bielicowych. Zespóá ten jest groĨny dla roĞlin okopowych, zwáaszcza kiedy zwiĊksza siĊ zwarcie i liczebnoĞü chwastów. Zespóá Lamio-Veronicetum politae Charakteryzuje siĊ wystĊpowaniem roĞlin o odczynie obojĊtnym i alkalicznym: przetacznik OĞniący, przetacznik perski, jasnota purpurowa, jasnota róĪowa, gwiazdnica pospolita, kurzyĞlad polny i bluszczyk kurdybanek. NajczĊĞciej wystĊpuje na glebach brunatnych, wytworzonych z utworów pyáowych i lessów, rzadziej zaĞ na glebach skrytobielicowych.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 13 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Na podáRĪu bardziej przepuszczalnym i mniej Īyznym ustĊpuje gatunkom zespoáu Echinochloo-Setarietum. ObecnoĞü tego zbiorowiska wskazuje na korzystne dla wiĊkszoĞci upraw warunki wilgotnoĞciowe i tlenowe w glebie. Jednak czĊsto osiągają w nim duĪe zwarcie groĨne chwasty np. perz wáDĞciwy, ostroĪHĔ polny, czy teĪ mlecz polny.

Zbiorowiska ruderalne Zespóá Lepidietum drabae W zbiorowisku tym dominuje pieprznik przydroĪny (wiosnówkowy). Znaczny udziaá mają teĪ stokáosa miĊkka, Īycica trwaáa, piĊciornik gĊsi, wiechlina roczna, a takĪe babka lancetowata. Zespóá wyksztaáca siĊ w miejscach ruderalnych (zwáaszcza na nasypach kolejowych), rzadziej na gruzowiskach i osiadáych wysypiskach. Zespóá Ivaetum xanthiifoliae *áówny gatunek tego zespoáu, iwa rzepieniolistna, na teren Polski dostaáa siĊ z Ameryki Póánocnej podczas ostatniej wojny. Wchodzi w skáad zbiorowisk ruderalnych. Nieliczną domieszkĊ w skupieniach iwy stanowią: glistnik jaskóácze ziele, jasnota biaáa, pyleniec pospolity, pokrzywa zwyczajna, komosa biaáa oraz bluszczyk kurdybanek. Ivaetum xanthiifoliae na LubelszczyĨnie towarzyszy prawie wyáącznie nasypom i dworcom kolejowym, a znacznie rzadziej przychaciom oraz zaniedbanym ogródkom dziaákowym. Na Īyznych wysypiskach ziemi osiąga wysokoĞü ok. 1,5 metra. Natomiast na luĨnych piaskach nasypów kolejowych iwa jest maáo dorodna - czĊsto nie przekracza kilkunastu cm wysokoĞci. Nie jest gatunkiem niebezpiecznym dla upraw, gdyĪ nie rozprzestrzenia siĊ intensywnie. Zespóá Sicyo-Echinocystidetum Panującym pnączem jest kolczurka klapowana, obok której wystĊpują takĪe inne pnącza: harbuĨnik kolczasty, kielisznik zaroĞlowy, rdest zaroĞlowy, rdest powojowaty oraz gatunki siedlisk nitrofilnych: bylica roczna, pokrzywa zwyczajna, jasnota biaáa, brodawnik jesienny, piĊciornik gĊsi, áoboda rozáRĪysta, komosa biaáa, mierznica czarna i lucerna nerkowata. Zespóá Sicyo-Echinocystidetum wystĊpuje w parkach, Īywopáotach i na páotach przydomowych. Pnącza, szczególnie kolczurka klapowana, posiada liczne Īyáto-biaáe kwiaty, ma kolor ĞwieĪej zieleni. Niewiele jest danych na temat caáego zbiorowiska, jak i dominującej w nim roĞliny.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 14 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Obszary i obiekty prawnie chronione (istniejące oraz projektowane)

Wyrazem wysokich walorów Ğrodowiska przyrodniczego są tworzone (zgodnie z „Ustawą o ochronie przyrody”) obiekty prawnie chronione. Z utworzonych dotychczas na terenie Gminy Parczew naleĪy wymieniü rezerwat wodno - torfowiskowy „Jezioro Obradowskie” i pomniki przyrody. Projektowane jest teĪ utworzenie torfowiskowego rezerwatu przyrody „GoĞciniec”. Nie naleĪy teĪ zapominaü o lasach ochronnych, które zostaáy objĊte ochroną ze wzglĊdu na rolĊ wodochronną, jako ostoje zwierząt oraz drzewostany nasienne, stanowiące cenne elementy rodzimej przyrody. Wojewódzki Plan Zagospodarowania Przestrzennego przyjmuje rozwój stref ochronnych Ğrodowiska przyrodniczego poprzez utworzenie m.in. Parczewskiego Parku Krajobrazowego (PPK) wraz z otuliną. W Gminie Parczew, w granicach parku znajduje siĊ zachodni fragment Lasów Parczewskich z Doliną TyĞmienicy. Otulina PPK, obejmuje zachodni skrawek gminy (na zachód od drogi Ostrów Lubelski - Parczew) i jej Ğrodkowy fragment - poáRĪony na poáudnie od miasta.

Gatunki chronione fauny: Ostoje gatunków chronionych na terenie gminy wystĊpują w piĊciu stanowiskach: - puchacza (piĊü stref ochronnych w leĞnictwie Laski); - orlika krzykliwego (dwie strefy ochronne w projektowanym rezerwacie przyrody „Gosciniec”); - oráa bielika (trzy strefy ochronne w leĞnictwie Laski); - bobra europejskiego (w dolinie Bobrówki); - wydry (w TyĞmienicy i Piwonii Parczewskiej).

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 15 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Opisane w tym rozdziale obszary ochrony Ğrodowiska i turystyki obrazuje zamieszczona poniĪej mapka. Mapa 1. Turystyka z elementami ochrony Ğrodowiska w Gminie Parczew

ħródáo: Opracowanie wáasne UrzĊdu Gminy Parczew

Rezerwaty przyrody Rezerwat „Jezioro Obradowskie” Rezerwat o powierzchni 81,79 ha powstaá w 1975 roku obejmując pierwotnie dystroficzne, obecnie humusowe, eutroficzne jezioro Obradowskie (12 ha lustra wody) oraz otaczające je torfowisko przejĞciowe i fragmenty boru sosnowego. Rezerwat zostaá utworzony ze wzglĊdu na ochronĊ ekosystemu wodno-torfowiskowego. WystĊpują tutaj chronione

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 16 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

gatunki roĞlin: wierzby (Salix lapponum, S. myrtilloides), brzoza niska (Betula humilis), turzyce (Carex chordorrhiza, C. limosa, C. dioica), rosiczki (Drosera intermedia, D. anglica), widáak torfowy (Lycopodiella inundata) i inne. Poziom wód jeziora zostaá obniĪony w 1956 roku przez rowy melioracyjne. RoĞliny zielne torfowiska przejĞciowego zamierają gromadnie na skutek opanowywania ich przez lasy brzozowe i olchowe.

Projektowany rezerwat „GoĞciniec” Rezerwat ma objąü poáudniowo-zachodnią czĊĞü Lasów Parczewskich z fragmentem zabagnionej doliny rzeki Bobrówki (meandry, zbiorowiska roĞlin wodnych i szuwarowych). W latach 1979 - 1980 reintrodukowano tutaj bobra europejskiego, który zaadoptowaá siĊ i zasiedla równieĪ obszary poáRĪone poza granicami projektowanego rezerwatu. Krajobraz odznacza siĊ mozaiką naturalnych Ğrodowisk skupionych wokóá rzeki Bobrówki, páynącej w naturalnym korycie przez zabagnioną dolinĊ. Obszar tego rezerwatu ma byü stosunkowo duĪy: 172,92 ha, z czego 75,46 ha naleĪy do Gminy Parczew. Rezerwat ma otaczaü ponadto otulina o powierzchni 97,24 ha.

Pomniki przyrody wystĊpujące w Gminie Parczew (numeracja zgodna z Mapą 1): 1 - Wiąz szypuákowy rosnący na grobli stawów rybnych w Babiance – obwód 295 cm, wysokoĞü 25 m; 2 - Wiąz szypuákowy rosnący na grobli stawów rybnych „Prokop” - obwód 425 cm, wysokoĞü 20 m; 3 - Dwie lipy drobnolistne obok cmentarza wojennego w TyĞmienicy – obwody 400 cm, wysokoĞci 22 i 23 m; 4 - Grupa 5 dĊbów szypuákowych rosnących na skraju wsi Buradów (oddziaáy leĞne 45 i 46 LeĞnictwa Laski, NadleĞnictwa Parczew) – obwody od 317 do 400 cm i wysokoĞciach 20 – 22 m; 5 - Dąb szypuákowy rosnący w pobliĪu wsi Pohulanka (oddziaá 19 LeĞnictwa Laski, NadleĞnictwa Parczew) – obwód 340 cm, wysokoĞü 24 m; 6 - Wiąz szypuákowy rosnący na dziaáce Pana Jana Sobianka we wsi Wierzbówka – obwód 370 cm, wysokoĞü 30 m;

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 17 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Obszary Natura 2000

Dyrektywy są podstawowymi aktami prawa miĊdzynarodowego (obowiązującymi w Unii Europejskiej), a do zawartych w nich uregulowaĔ muszą byü dostosowane przepisy krajowe. Ochrona przyrody poĞrednio objĊta jest kilkoma dyrektywami (np. związanymi z gospodarką wodną, odpadami, rolnictwem itp.), ale dwie z nich w caáRĞci poĞwiĊcone Vą temu zagadnieniu:  Pierwsza z nich to tzw. Dyrektywa Ptasia (79/409/EWG) nakazująca ochronĊ wszystkich gatunków ptaków Īyjących dziko, oraz ochronĊ siedlisk ptaków (wymienionych w zaáączniku I), poprzez wyznaczenie ich jako obszarów specjalnej ochrony (OSO).  Druga to Dyrektywa Siedliskowa, zwana równieĪ Habitatową (92/43/EWG), wskazująca m.in. typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki fauny i flory, dla których paĔstwa czáonkowskie zobowiązane są wyznaczyü specjalne obszary ochrony (SOO). ChociaĪ pojĊcie oraz zasady tworzenia sieci Natura 2000 wprowadza Dyrektywa Siedliskowa to jednak sieü jest konstruowana i bĊdzie funkcjonowaü w oparciu o te dwa akty prawne. Docelowo 15-20% obszaru naszego kraju zostanie objĊtych tą formą ochrony prawnej. W chwili obecnej na obszarze Gminy Parczew wyznaczone są dwa OSO utworzone dla ochrony siedlisk ptaków: OSO Dolina TyĞmienicy i OSO Lasy Parczewskie. Przedstawione poniĪej krótkie opisy odnoszą siĊ do caáych obszarów ochronnych, nie tylko do ich zasiĊgów na terenie gminy.

Obszar Specjalnej Ochrony „Dolina TyĞmienicy” Obszar obejmuje dolny i Ğrodkowy odcinek doliny TyĞmienicy (od Ostrowa Lubelskiego do Kocka) do ujĞcia rzeki do Wieprza. Zmeliorowaną w wiĊkszoĞci dolinĊ zajmują wilgotne áąki z fragmentami turzycowisk oraz miejscowo wystĊpującymi zaroĞlami wierzbowymi i olszynami. Znajduje siĊ tu kilka niewielkich kompleksów stawów, liczne torfianki i starorzecza oraz kompleks stawów w Siemieniu (790 ha – 2 duĪe i 12 maáych stawów). W tym kompleksie 20% powierzchni duĪych stawów i 40-50% powierzchni wielu stawów maáych zajĊte jest przez szuwary trzcinowe i paákowe. Otoczenie obszaru stanowią tereny rolnicze.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 18 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Obszar obejmuje równieĪ krasowe zapadlisko wypeánione torfem, zajĊte przez torfowisko przejĞciowe poroĞniĊte áozą z osiką i brzozą oraz otaczający je Las WólczyĔski i skrawki pól uprawnych, a takĪe doáy potorfowe, zajĊte obecnie przez kilkadziesiąt torfianek. W ostoi ptasiej o randze europejskiej, wystĊpuje co najmniej 25 gatunków ptaków z Zaáącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, 13 gatunków z Polskiej Czerwonej KsiĊgi (PCK). W okresie lĊgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nastĊpujących gatunków ptaków: batalion (PCK), bączek (PCK), bąk (PCK), bielik (PCK), báotniak áąkowy, Eáotniak stawowy, mewa czarnogáowa, mewa maáa (PCK), podróĪniczek (PCK), puchacz (PCK), rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, sowa báotna (PCK), zielonka (PCK), cyranka, JĊgawa, krakwa, krwawodziób, kulik wielki (PCK), perkoz rdzawoszyi, pustuáka, rybitwa biaáoskrzydáa (PCK), rycyk. W stosunkowo wysokim zagĊszczeniu wystĊpuje bocian biaáy, dubelt (PCK), derkacz i rybitwa biaáowąsa (PCK). W okresie wĊdrówek duĪe koncentracje osiąga bielik, a stawy w Siemieniu są pierzowiskiem dla ok. 250-550 osobników áabĊdzia niemego. WaĪna jest ostoja wydry Lutra lutra i kilku zagroĪonych gatunków ryb. Wymienione gatunki roĞlin to gatunki prawnie chronione w Polsce.

WielkoĞü wystĊpowania siedliska w ww. obszarze charakteryzuje poniĪsza tabela.

Tabela 2. StopieĔ pokrycia poszczególnych klas siedlisk w OSO „Dolina TyĞmienicy”

Klasy siedlisk Pokrycie siedliska w [%] bagna 1,00 grunty orne 8,00 lasy iglaste 1,00 lasy liĞciaste 5,00 lasy mieszane 0,00 áąki i pastwiska 65,00 tereny luĨno zabudowane 0,00 tereny rolnicze z duĪym udziaáem elementów naturalnych 4,00 zbiorniki wodne 15,00 ]áRĪone systemy upraw i dziaáek 1,00 ħródáo: Opracowanie wáasne UGP, na podstawie Standardowych Formularzy Danych obszarów Natura 2000

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 19 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Obszar Specjalnej Ochrony „Lasy Parczewskie” Obszar obejmuje kompleks leĞny „Lasy Parczewskie”, usytuowany pomiĊdzy Kanaáem Wieprz-Krzna, a rzeką TyĞmienicą, wraz z przecinającymi je áąkami „OchoĪa”. Od zachodu lasy przylegają do doliny TyĞmienicy. Od wschodu, póánocy, a takĪe czĊĞciowo od poáudnia obszary leĞne sąsiadują z polami uprawnymi. Caáy kompleks leĞny poáRĪony jest w zlewni rzeki TyĞmienicy, a odwadniają go jej dopáywy OchoĪa i Piwonia-Bobrówka oraz Konotopa. BezpoĞrednio w sąsiedztwie lub w niewielkiej odlegáRĞci od Lasów Parczewskich poáRĪonych jest kilka kompleksów stawów rybnych i jezior (Jez. Czarne GoĞcinieckie, Jez. Kleszczów i Jez. Miejskie). PrzewaĪają bory sosnowe i bory mieszane, lokalnie wystĊpują olsy, grądy, áĊgi jesionowo-olchowe oraz zanikające obecnie bory bagienne i torfowiska przejĞciowe. W ostoi ptasiej o randze europejskiej w tym obszarze wystĊpuje co najmniej 23 gatunki ptaków z Zaáącznika I Dyrektywy Ptasiej, 5 gatunków z Polskiej Czerwonej KsiĊgi (PCK). Znajduje siĊ tu równieĪ jedno z nielicznych stanowisk lĊgowych podgorzaáki. W okresie lĊgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nastĊpujących gatunków ptaków: bielik (PCK), podgorzaáka (PCK), puchacz (PCK), trzmielojad. W stosunkowo wysokim zagĊszczeniu wystĊpuje bocian czarny i dziĊcioá biaáogrzbiety (PCK).

WielkoĞü wystĊpowania siedliska w ww. obszarze charakteryzuje poniĪsza tabela.

Tabela 3. StopieĔ pokrycia poszczególnych klas siedlisk w OSO „Lasy Parczewskie” Klasy siedlisk Pokrycie siedliska w [%] bagna 2,00 grunty orne 5,00 lasy iglaste 46,00 lasy liĞciaste 8,00 lasy mieszane 19,00 lasy w stanie zmian 0,00 áąki i pastwiska 11,00 tereny luĨno zabudowane 0,00 tereny rolnicze z duĪym udziaáem elementów naturalnych 2,00 zbiorniki wodne 5,00 ]áRĪone systemy upraw i dziaáek 2,00 ħródáo: Opracowanie wáasne UGP, na podstawie Standardowych Formularzy Danych obszarów Natura 2000

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 20 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Podsumowanie najwaĪniejszych informacji o obszarach Natura 2000 znajdujących siĊ w Gminie Parczew przedstawia poniĪsza tabela.

Tabela 4. Zestawienie podstawowych informacji dotyczących OSO „Dolina TyĞmienicy” i OSO „Lasy Parczewskie”

Obszary Natura 2000 Dolina TyĞmienicy Lasy Parczewskie Typ Obszar Specjalnej Ochrony (OSO) Obszar Specjalnej Ochrony (OSO) Kod i data opracowania PLB060004; 2002-10-05 PLB060006; 2002-02-15 Powierzchnia w [ha] 7 363,66 14 024,30 Region biogeograficzny Kontynentalny Kontynentalny

Informacja przyrodnicza  Ptaki wymienione Botaurus stellaris (bąk) Ciconia nigra (bocian czarny) w Zaáączniku I Ixobrychus minutus (bączek) Ciconia ciconia (bocian biaáy) Ciconia nigra (bocian czarny) Aythya nyroca (podgorzaáka) Dyrektywy Rady Ciconia ciconia (bocian biaáy) Pernis apivorus (trzmielojad) 79/409/EWG Haliaeetus albicilla (bielik) Haliaeetus albicilla (bielik) Circus aeruginosus (báotniak stawowy) Circus aeruginosus (báotniak stawowy) Circus pygargus (báotniak áąkowy) Circus pygargus (báotniak áąkowy) Porzana porzana (kropiatka) Aquila pomarina (orlik krzykliwy) Porzana parva (zielonka) Bonasa bonasia (jarząbek) Crex crex (derkacz) Crex crex (derkacz) Philomachus pugnax (batalion) Grus grus (Īuraw) Gallinago media (dubelt) Bubo bubo (puchacz) Caprimulgus Larus melanocephalus (mewa europaeus (lelek) czarnogáowa) Alcedo atthis (zimorodek) Larus minutus (mewa maáa) Picus canus (dziĊcioá zielonosiwy) Sterna hirundo (rybitwa rzeczna) Dendrocopos medius (dziĊcioáĞredni) Chlidonias hybridus (rybitwa biaáowąsa) Dendrocopos leucotos (dziĊcioá Chlidonias niger (rybitwa czarna) biaáogrzbiety) Bubo bubo (puchacz) Lullula arborea (lerka) Asio flammeus (sowa báotna) Sylvia nisoria (jarzĊbatka) Alcedo atthis (zimorodek) Ficedula parva (muchoáówka maáa) Luscinia svecica (podróĪniczek) Ficedula albicollis (muchoáówka Sylvia nisoria (jarzĊbatka) biaáoszyja) Lanius collurio (gąsiorek) Lanius collurio (gąsiorek) Emberiza Emberiza hortulana (ortolan) hortulana (ortolan)  Regularnie Podiceps grisegena (perkoz rdzawoszyi) wystĊpujące Anser anser (gĊgawa) Anas penelope (Ğwistun) ptaki migrujące Anas strepera (krakwa) (nie wymienione Anas querquedula (cyranka) w Zaáączniku I Anas clypeata (páaskonos) Dyrektywy Rady Bucephala clangula (gągoá) 79/409/EWG) Falco tinnunculus (pustuáka) Limosa limosa (rycyk) Numenius arquata (kulik wielki) Tringa totanus (krwawodziób) Larus argentatus (mewa srebrzysta) Chlidonias leucopterus (rybitwa biaáoskrzydáa)

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 21 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

 Ssaki Lutra lutra (wydra) (wymienione w Zaáączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG)  Ryby Rhodeus sericeus amarus (róĪanka) (wymienione w Misgurnus fossilis (piskorz) Zaáączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG) Inne waĪne gatunki  Ryby Alburnoides bipunctatus (piekielnica) Silurus glanis (sum europejski)  RoĞliny Betula humilis Frangula alnus Ledum palustre Nuphar lutea Nymphaea alba Autorzy informacji Zakáad Ornitologii PAN GdaĔsk; Instytut Zakáad Ornitologii PAN GdaĔsk; Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków; Ochrony Przyrody PAN Kraków; TECHMEX SA Bielsko- TECHMEX SA Bielsko- Biaáa (GIS data statistics); WZR woj. Biaáa (GIS data statistics); WZR woj. lubelskiego: Lubelskie Towarzystwo lubelskiego; Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne; Z. Jaszcz; Departament Ornitologiczne Ochrony Przyrody Mĝ. ħródáo: Opracowanie wáasne UGP, na podstawie Standardowych Formularzy Danych obszarów Natura 2000

Inne formy ochrony

MiĊdzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” (MRBPZ) Utworzony zostaá po wieloletnich staraniach w roku 2002, w skáad rezerwatu wchodzą m.in. Parczewski Park Krajobrazowy. MRBPZ na terenach Polski obejmuje Pojezierze àĊczyĔsko-Wáodawskie, fragmenty Równiny Parczewskiej, Garbu Wáodawskiego i Pagórów Cheámskich. Rezerwat rozciąga siĊ od rzeki Bug, poniĪej Woli Uhruskiej na poáudniowym wschodzie, do Stawów SiemieĔ w dolinie TyĞmienicy na póánocnym zachodzie (obejmując poáudniową czĊĞü Gminy Parczew w granicach projektowanego PPK). Rezerwat podzielono na trzy strefy o róĪnych zakresach XĪytkowania i ochrony. W strefie buforowej prowadzona jest gospodarka leĞna, rolna i rybacka zgodna z przyrodą i krajobrazem oraz znajdują siĊ obiekty obsáugi dydaktycznej, turystycznej i naukowej. àączna powierzchnia MRBPZ to prawie 200 tys. km2, z czego polska strefa ma áączną powierzchniĊ okoáo 140 tys. ha.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 22 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

NaleĪy podkreĞliü, Īe w rejonie MRBPZ znajdują siĊ elementy interregionalnej sieci Natura 2000 i tzw. Krajowej Sieci Ekologicznej (EKONET – PL) oraz program CORINE gromadzący informacje o ostojach przyrody rangi miĊdzynarodowej.

Proponowane ostoje CORINE Biotopes: Lasy Parczewskie, doliny: TyĞmienicy i Bobrówki, jezioro Obradowskie.

Projektowany Parczewski Obszar Chronionego Krajobrazu W jego skáad ma wejĞü caáa czĊĞü gminy poáRĪona na poáudnie od linii Koczergi – Sowin, obejmująca ok. 290 km2, od Uhnina i Biaáki w Gminie DĊbowa Káoda, po Beácząc w Gminie . Ta czĊĞü Gminy Parczew stanowi korytarz ekologiczny miĊdzy Poleskim Parkiem Narodowym, a systemem obszarów chronionych „Maáego Mazowsza”. Celem ustanowienia systemu jest zapewnienie powiązaĔ przestrzennych i funkcjonalnych miĊdzy obszarami chronionymi (Parczewski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Pojezierza àĊczyĔskiego, Poleski Park Narodowy) w skali regionalnej i ponadregionalnej. Zasady funkcjonowania systemu naleĪy podporządkowaü ochronie Ğrodowiska. Za funkcje uzupeániające uznaje siĊ rekreacjĊ, gospodarkĊ leĞQą i rolno - hodowlaną podlegająFą rygorom ochrony wód.

Uwarunkowania ochrony Ğrodowiska Gmina Parczew posiada dobre warunki Ğrodowiskowe. Zalicza siĊ do nich: - wystarczające zasoby wód podziemnych; - dobry stan chemiczny gleb; - znaczną powierzchniĊ terenów odznaczających siĊ korzystnymi warunkami dla zabudowy; - powiązanie miasta, poprzez Przyrodniczy System Miasta i Gminy (PSMiG) z obszarami o wysokich walorach przyrodniczych (np. Lasy Parczewskie).

W granicach administracyjnych miasta Parczew nie wystĊpują obszary, czy obiekty objĊte prawną ochroną. Jedynym gatunkiem chronionym fauny, wystĊpującym w rejonie rzeki Piwonii, jest wydra i bóbr europejski.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 23 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

1.1.3. Turystyka.

Turystka jest jednym z elementów, na którym gmina moĪe budowaü swój dalszy rozwój. Gmina poáRĪona jest w ciągu historycznego szlaku handlowego Kraków-Wilno, co jest wielkim atutem i potencjaáem do wykorzystania. Parczew jako jedno z najstarszych miast zaáRĪonych na LubelszczyĨnie posiada Ğredniowieczne zaáRĪenie urbanistyczne wraz z podziemnymi Ğladami osadnictwa i rozwoju miasta w postaci warstw i obiektów archeologicznych oraz wiele unikatowych budynków, budowli sakralnych i Ğwieckich. Na terenie gminy znajdują siĊ równieĪ stanowiska archeologiczne z róĪnych epok, wskazujące na początki osadnictwa. Ponadto gmina charakteryzuje siĊ waĪnymi, wpáywającymi pozytywnie na rozwój turystyki, walorami przyrodniczo-krajoznawczymi. Parczew i jego okolice wyróĪniają siĊ wyjątkowym piĊknem lasów i jezior, torfowisk i mokradeá, bogactwem flory i fauny. Czyste, nieskaĪone powietrze i wody, a takĪe wielokulturowa historia tych terenów są dla turystów gwarancją niezwykle udanego wypoczynku. Biorąc powyĪsze pod uwagĊ moĪna stwierdziü, Īe dominujący nacisk powinien zostaü poáRĪony na rozwijanie róĪnych form aktywnego wypoczynku. Przede wszystkim konieczny jest rozwój turystyki pieszej i rowerowej, a takĪe innych form, np.: jazda konna, wĊdkarstwo, áowiectwo, itp…

Obecnie na terenie Gminy Parczew istnieją niĪej opisane szlaki turystyczne. Szlaki turystyczne piesze: W województwie lubelskim jest 78 nizinnych pieszych szlaków turystycznych PTTK o áącznej dáugoĞci 3 185 km. Na terenie Gminy Parczew znajdują siĊ dwa z nich:  Szlak czerwony („partyzancki”) Nr katalogowy: LU – 5515 Początek: Urszulin PKS Przebieg: Kol. Wola WereszczyĔska – Jamniki – Zawadówka – Zaáucze Stare –Jez. UĞciwierz –Jez. RogoĪno – Jez. Krasne – Ostrów Lubelski Koniec: Parczew PKP 'áugoĞü: 104,7 km

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 24 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

 Szlak zielony („leĞny”) Nr katalogowy: LU – 5516 Początek: Parczew PKS Przebieg: „GoĞciniec Ostrowski” – obok miejscowoĞci: Sowin, , , OchoĪa – Rezerwat „Lasy Parczewskie” Koniec: Biaáka – skrzyĪowanie za jeziorem 'áugoĞü: 29,0 km Drogi rowerowe:  Szlak czerwony („Szlak Dzikiej Przyrody”) Początek: Parczew – Bazylika Mniejsza Przebieg: od parkingu przy Bazylice, gdzie umieszczona jest tablica informacyjna z mapą i opisem trasy – ul. Wojska Polskiego w kierunku wsi Laski – w miejscowoĞci Pohulanka wąską asfaltową drogą wjeĪGĪa siĊ w kompleks Lasów Parczewskich – na trasie bąGĨ w pobliĪu szlaku poáRĪone są 4 rezerwaty przyrody: dwa wodno-torfowiskowe „Jez. Obradowskie” i „Torfowisko przy Jez. Czarnym” oraz dwa leĞne: „Królowa Droga” i „Lasy Parczewskie” Koniec: Sosnowica – ĞcieĪka dydaktyczna „Borek” 'áugoĞü: 42,0 km (na terenie gminy – 9,0 km) Trasa ta wyznaczona zostaáa przez czáonków Stowarzyszenia na Rzecz Wspierania Rozwoju Regionalnego w Parczewie. Usytuowanie szlaków turystycznych opisanych powyĪej obrazuje Mapa nr 1, zamieszczona na stronie 16 .

Obecnie na etapie projektowania jest kilka ĞcieĪek rowerowych wraz z niezbĊdną infrastrukturą. Trwają uzgodnienia i prace koordynacyjne z samorządami i organizacjami spoáecznymi sąsiednich gmin.

Ponadto zaplanowane jest zagospodarowanie zbiornika wodnego w Parczewie, który zwiĊkszy atrakcyjnoĞü terenów gminy pod wzglĊdem turystycznym.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 25 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Tabela 5. Obiekty zbiorowego zakwaterowania w Gminie Parczew Lp. Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 1. Obiekty caáoroczne 2 2 2 2 2 2. Miejsca noclegowe 38 41 41 41 41 3. Osoby korzystające z noclegów 1 159 2 255 1 944 1 259 1 181 w tym: turyĞci zagraniczni 154 138 101 109 110 4. WynajĊte pokoje ogóáem b.d. b.d. 945 668 632 w tym: turystom zagranicznym b.d. b.d. 58 58 66 5. Udzielone noclegi ogóáem 1 861 3 207 2 361 2 116 1 600 w tym: turystom zagranicznym 355 339 103 143 155 ħródáo: Dane z Banku Danych Regionalnych GUS; opracowanie wáasne

Zaáączona tabela pokazuje, Īe w gminie od 2002 roku nie przybyáo nowych caáorocznych obiektów turystycznych. W ostatnich trzech latach drastycznie spadáa liczba osób korzystających z noclegów. Dane te pokazują koniecznoĞü promowania wĞród przedsiĊbiorców inwestowania poáączonego z wykorzystaniem Funduszy Unijnych w celu powstania w gminie nowoczesnej bazy noclegowej zachĊcającej przyjeĪGĪających turystów do skorzystania z noclegów. BliskoĞü Pojezierza àĊczyĔsko-Wáodawskiego i Poleskiego Parku Narodowego, Lasy Parczewskie, Dolina TyĞmienicy, są dodatkowym atutem dla rozwoju turystyki oraz agroturystyki na terenie Gminy Parczew.

1.1.4. Zagospodarowanie przestrzenne.

Rys historyczny

Parczew (dawniej Parczów), naleĪy do jednych z najstarszych miast Lubelszczyzny. Jak podaje Jan Dáugosz, osada o tej nazwie istniaáa juĪ w XIII wieku. Prawa miejskie Parczew otrzymaá w 1401 roku z rąk Wáadysáawa Jagieááy i wkrótce zacząá siĊ szybko rozwijaü. Rozkwit miasta za Jagiellonów nastąpiá gáównie dziĊki poáRĪeniu na pograniczu ziem Polski i Litwy oraz na szlaku handlowym z Krakowa do Wilna. W 1413 roku na zjeĨdzie w Horodle, Parczew zostaá wyznaczony na miejsce sejmików i zjazdów polsko-litewskich. Staá siĊ odtąd waĪnym oĞrodkiem Īycia politycznego kraju. GoĞcili tu wszyscy królowie z dynastii Jagiellonów. Zapadáo tu wiele waĪnych dla obu krajów decyzji. Ostatni Sejm Parczewski odbyá siĊ w 1564 roku za Zygmunta Augusta. Omawiano sprawĊ

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 26 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

dalszej unii z Litwą. Na zakoĔczenie obrad nastąpiáo przyjĊcie przez króla i senat uchwaá soboru trydenckiego, dziĊki czemu Polska uniknĊáa walk religijnych. W wiekach XV-XVII Parczew byá siedzibą niegrodowego starostwa. Jako miasto warowne posiadaá trzy bramy: Lubelską, Cheámską i àomaską. TuĪ obok miasta wznosiáa siĊ królewska rezydencja zwana Zamkiem, a na rynku staá Ratusz. Miasto posiadaáo dwie áDĨnie, cztery máyny, kilka browarów oraz prawo skáadu na sól. W XVI wieku znajdowaáy siĊ tu trzy koĞcioáy, cerkiew i synagoga, a takĪe szkoáa i szpital. Wraz z wygaĞniĊciem dynastii Jagiellonów nastĊpuje zanik ĞwietnoĞci Parczewa. W czasach panowania ostatniego króla polskiego Stanisáawa Augusta, miasto zaczĊáo dĨwigaü siĊ z upadku. Wzrosáa liczba mieszkaĔców, nastąpiáo RĪywienie rzemiosáa i handlu. Niebawem nastąpiáy zabory, które ponownie zahamowaáy rozwój. Pewien wpáyw na oĪywienie miasta miaáo zbudowanie w 1898 roku linii kolejowej z Lublina do àukowa. W latach miĊdzywojennych Parczew rozwijaá siĊ powoli i nieco przekroczyá liczbĊ 10.000 mieszkaĔców. 10 wrzeĞnia 1939 roku miasto byáo bombardowane przez niemieckie samoloty. Pod koniec wrzeĞnia w Parczewie i okolicy zatrzymaáa siĊ Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie”, dowodzona przez generaáa F. Kleeberga. W dniach 23 i 30 wrzeĞnia w pobliĪu Parczewa, pod Jabáoniem i Milanowem, ĪRánierze tego ugrupowania stoczyli krwawe walki z nacierająFą od wschodu Armią Czerwoną. Miasto i okoliczne wsie byáy wielokrotnie bombardowane przez sowieckie samoloty. 7 paĨdziernika do Parczewa wkroczyli Niemcy. W latach okupacji Parczew byá silnym oĞrodkiem konspiracyjnym, a okoliczne Lasy Parczewskie stanowiáy bazĊ dla wielu ugrupowaĔ partyzanckich. Dnia 22 lipca 1944 roku utworzono w Parczewie gimnazjum (dzisiejsze I Liceum OgólnoksztaáFące im. M. Kopernika) a w kilka lat póĨniej szkoáĊ zawodową. Pierwsze lata powojenne byáy doĞü trudne. Na oĪywienie gospodarki i aktywnoĞü mieszkaĔców wpáynĊáo dopiero utworzenie w 1955 roku Powiatu Parczewskiego. Miasto zaczĊáo rozbudowywaü siĊ. Wybudowano siedzibĊ dla urzĊdów: powiatowego i miejskiego, przychodniĊ lekarską, szpital, liceum i szkoáy podstawowe. Wybudowano szereg nowych ulic, zmodernizowano juĪ istniejące. W szybkim tempie rozwijaáo siĊ budownictwo mieszkaniowe. Powstaáy zakáady przemysáowe i obiekty uĪytecznoĞci publicznej. W roku 1978 miasto zostaáo odznaczone KrzyĪem Grunwaldzkim II klasy. Od pierwszego stycznia 1999 roku Parczew staá siĊ ponownie siedzibą Powiatu Parczewskiego.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 27 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

ZróĪnicowanie kulturowe Parczew i jego okolice, podobnie jak wiele miast Lubelszczyzny, od wieków zamieszkiwali ludzie róĪnych narodowoĞci. Jedną z liczniejszych narodowoĞci stanowili ĩydzi, mieszkający w Parczewie od co najmniej XVI wieku. Na przestrzeni wieków stanowili niezmiennie ok. 50 % mieszkaĔców miasta. Zajmowali siĊ gáównie handlem. W wieku XIX parczewscy ĩydzi byli w wiĊkszoĞci zwolennikami chasydyzmu. W chwili wybuchu II wojny Ğwiatowej w Parczewie Ī\áo okoáo 5 tysiĊcy ĩydów. Na początku 1942 roku Niemcy utworzyli getto, w paĨdzierniku tego samego roku zlikwidowali je, wywoĪąc prawie caáą ludnoĞü narodowoĞci Īydowskiej do obozu zagáady w Treblince oraz do getta w MiĊdzyrzeczu Podlaskim.

Strefy ochrony konserwatorskiej

Studium WartoĞci Kulturowych zawiera analizĊ zasobów kulturowych i wartoĞci krajobrazowych miasta. Ponadto przedstawia wytyczne i zalecenia, jako zagadnienia planistyczne dla caáego miasta. Ustala nastĊpujące strefy ochrony konserwatorskiej: - strefa Ğcisáej ochrony konserwatorskiej obejmująca obszar miasta wpisany do rejestru zabytków, czyli obszar miasta lokacyjnego (historyczne, Ğredniowieczne zaáRĪenie urbanistyczne miasta Parczew wraz z warstwami archeologicznymi); - strefa ochrony konserwatorskiej obejmująca zasiĊgiem historyczne przedmieĞcia miasta „Stare”, „Nowe”, „Nowy Parczew”; - strefa ochrony ekspozycji obejmująca dolinĊ rzek Piwonii i Konotopy; - strefa ochrony krajobrazu pokrywająca siĊ czĊĞciowo ze strefą ochrony ekspozycji poszerzoną o nieliczne enklawy zieleni; - strefa ochrony archeologicznej pokrywająca siĊ czĊĞciowo ze strefą Ğcisáej ochrony konserwatorskiej;

Obszary zabytkowe

Na podstawie analizy rozwoju historycznego Parczewa, na terenie wspóáczesnego miasta moĪna wyodrĊbniü cztery charakterystyczne jednostki strukturalne, tworzące wspóáistniejący ukáad urbanistyczny:

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 28 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

¾ Centrum – Stare Miasto – obszar miasta lokacyjnego, rozwiniĊty w XVIII wieku. Historyczne Ğredniowieczne zaáRĪenie urbanistyczne miasta Parczewa wraz z podziemnymi Ğladami osadnictwa i rozwoju miasta w postaci warstw i obiektów archeologicznych – rejestr zabytków woj. lubelskiego nr BP A/195 publ. w Dzienniku UrzĊdowym Województwa Lubelskiego Nr 220 poz.7846 Teren, na póánocnym zachodzie oparty o rzekĊ PiwoniĊ, ma zachowany Ğredniowieczny ukáad miasta zaáRĪonego na prawie magdeburskim. Istotnym elementem kompozycyjnym jest rynek (88 x 104 m) pomiĊdzy „równolegáymi” do rzeki Piwonii ulicami stanowiącymi gáówne osie kompozycyjne na kierunku póánocny-zachód –> poáudniowy-wschód. Wraz z prostopadáymi do nich ulicami tworzą regularną sieü urbanistyczną, zachowaną od czasów Ğredniowiecza. Szczególną cechą tego ukáadu są drogi gospodarcze, tzw. miedzuchy. TkankĊ przestrzenną tworzy zabudowa przewaĪnie z XIX i XX wieku. Są to dwukondygnacyjne kamienice mieszkalne z usáugami na parterze lub czynszowe bez oficyn. Usytuowane są zawsze kalenicowo w linii zabudowy. Zabudowa gospodarcza wzdáXĪ granic dziaáki. Na obrzeĪach centrum (pomiĊdzy ul. Szeroka i rzeką Piwonią) oraz przy ul. Nowej i Nadwalnej wystĊpuje typ zabudowy wiejskiej (mieszkaniowej i gospodarczej) oraz wolnostojące wille. Obszar ten posiadający pierwotnie funkcje handlowe i reprezentacyjne, utrzymuje historyczną funkcjĊ centrum gáównie handlowego, ale równieĪ czĊĞciowo administracyjnego. Funkcje te Vą uzupeánione tkanką mieszkaniową.

¾ WieĞ Stary Parczew – wieĞ przedlokacyjna, Nowy Parczew Teren, na póánocy oparty o rzekĊ PiwoniĊ, na wschodzie o rzekĊ KonotopĊ, ma zachowany pierwotny ukáad kompozycyjny z placem znajdującym siĊ na skrzyĪowaniu gáównych ciągów komunikacyjnych, ulic: Krzywej, Wojska Polskiego, Kolejowej i Bema. Plac ten, poáRĪony na styku z obszarem centralnym (bez wątku kompozycyjnego), w XIX wieku peániá funkcjĊ reprezentacyjną (Magistrat, Posterunek Policji, Szkoáa Carska), która jest kontynuowana do dziĞ (Urząd Miejski, Starostwo Powiatowe). Zachowane na przedlokacyjnym ukáadzie ulice zabudowane są wolnostojącymi budynkami mieszkalnymi (pierwotnie o charakterze rolniczym) na duĪych dziaákach. Jest to przewaĪnie stara zabudowa drewniana typu wiejskiego, wille podmiejskie, eklektyczne kamienice z koĔca XIX i pocz. XX wieku, a takĪe wspóáczesne obiekty „katalogowe”.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 29 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

¾ PrzedmieĞcie Stare – „ĩydowskie” Teren poáRĪony równolegle do rzeki Piwonii, na wschód od obszaru centralnego pierwotnie (XVI w.) byá przeznaczony na osadnictwo Īydowskie. Na styku z obszarem centralnym powstaá rynek („Targ BydlĊcy”), przy którym zlokalizowano w póánocnej pierzei – boĪnicĊ oraz w pierzei poáudniowej - cerkiew. Pozostaáa czĊĞü tego terenu miaáa charakter zabudowy przedmiejskiej (wzdáXĪ obecnej ulicy Nowowiejskiej) i rolniczej (przy ul. Piwonii) na dziaákach o róĪnych planach. W czĊĞci wschodniej ok. r. 1566 zaáRĪono cmentarz Īydowski – kirkut. Zostaá on zniszczony w czasie II wojny Ğwiatowej. Teren ten peáni obecnie funkcje terenu zielonego, parku.

¾ PrzedmieĞcie Nowe – „Polskie” Teren poáRĪony równolegle do rzeki Konotopy, na poáudniowo–wschodnim kierunku od obszaru Centrum, wzdáXĪ ukáadu komunikacyjnego bĊGącego kontynuacją kompozycji ukáadu miasta lokacyjnego (obecnie ul. KoĞcielna). Podstawową funkcją tego terenu jest funkcja mieszkaniowa (zabudowa mieszkaniowa podmiejska i rolnicza). Przy ul. KoĞcielnej powstaáy waĪne dla struktury przestrzennej miasta obiekty: zespóá koĞcioáa parafialnego pod wezwaniem Ğw. Jana Chrzciciela i dawny szpital. W sąsiedztwie koĞcioáa parafialnego od pocz. XIX wieku funkcjonuje cmentarz rzymsko – katolicki z zachowanym ukáadem pierwotnym.

Miejsca komponujące przestrzeĔ miejską

¾ Plac WolnoĞci – centralny punkt kompozycji urbanistycznej (rynek miejski) od wieku XV do dziĞ. Prostokątny, z ulicami w naroĪach i zabudową pierzejową wokóá. Pierwotnie miaá funkcjĊ reprezentacyjną (ratusz, koĞcióá, waga) oraz handlową (targi, kramy), a od początku XX w. takĪe rekreacyjną (po nasadzeniu zieleni w okresie miĊdzywojennym). W latach 30-tych wewnątrz rynku postawiono halĊ targową z centralnie umieszczoną wieĪyczką zegarową. Obecnie hala podzielona jest na maáe, pojedyncze sklepiki dostĊpne z zewnątrz.

¾ *áówny plac „Nowego Parczewa” (dawnej wsi przedlokacyjnej) – powstaáy w rozwidleniu szlaków komunikacyjnych, nie ma charakteru przestrzeni komponowanej. Usytuowany tu Magistrat nadaá mu funkcjĊ placu reprezentacyjnego jednak bez cech przestrzennych.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 30 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

¾ Rynek KoĔski – wyznaczony w XV w. ul. Szeroką i obwaáowaniami. Obecnie maáy placyk bez szczególnego charakteru otoczony drobną zabudową.

¾ Plac targowy bydlĊcy – powstaáy przy szlaku komunikacyjnym, pomiĊdzy drogami, z czasem przejmowaá funkcje handlowe i reprezentacyjne dla PrzedmieĞcia ĩydowskiego i Ruskiego. W XVII wieku znajdowaáy siĊ tu obiekty kultu: boĪnica i cerkiew unicka, a takĪe mykwa. Obecnie przestrzeĔ placu jest zdezorganizowana. Budynek dawnej mykwy wyremontowany na dom weselny stanowi atrakcyjną dominantĊ lokalną. Dawna synagoga funkcjonująca obecnie jako substandardowy obiekt handlowy bezwzglĊdnie wymaga rewaloryzacji.

¾ Cmentarze Cmentarz rzymsko–katolicki przy koĞciele parafialnym pod wezwaniem Ğw. Jana Chrzciciela, czynny. ZaáRĪony w r. 1801 pierwotnie przestrzennie powiązany z koĞcioáem, wielokrotnie powiĊkszany, w latach 1905 – 1913 ogrodzony murem. Na planie wydáXĪonego prostokąta, podzielony trzema wzdáXĪnymi alejami na cztery duĪe kwatery. Do dziĞ zachowany ukáad pierwotny cmentarza i duĪa iloĞü nagrobków. Drzewostan w zaniku. Cmentarz Īydowski – kirkut. ZaáRĪony ok. roku 1566, zniszczony w czasie II wojny Ğwiatowej. Obecnie ogrodzony park, z pomnikiem ofiar II wojny Ğwiatowej. Brak Ğladów po dwóch starych cmentarzach: pierwszym katolickim przy nieistniejącym juĪ koĞciele przy rynku w centrum, oraz przy równieĪ nie istniejącej juĪ cerkwi unickiej w poáudniowej stronie targu bydlĊcego (PrzedmieĞcie Ruskie).

Osie i dominanty W ukáadzie urbanistycznym wspóáczesnego miasta wyraĨnie jest widoczna dominująca oĞ kompozycyjna ukáadająca siĊ na kierunku póánocny wschód – poáudniowy zachód z „nanizanymi” na nią kolejnymi placami miejskimi. Tworzy ją ciąg ulic: 11 Listopada – Warszawska – Kolejowa, nakáadający siĊ na historyczne trakty. Ze wschodniej pierzei rynku (Plac WolnoĞci) wychodzi znacznie póĨniej powstaáa oĞ ul. KoĞcielnej (na kierunku póánocny-zachód –> poáudniowy-wschód), przy której wznosi siĊ dominanta przestrzenna krajobrazu miasta – wieĪe koĞcioáa parafialnego pod wezwaniem Ğw. Jana Chrzciciela.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 31 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Charakterystycznym elementem kompozycji ukáadu miasta Ğredniowiecznego byáy zachowane do dziĞ w rysunku przebiegu fortyfikacje miejskie.

Obiekty zabytkowe

Budynki unikatowe na terenie Centrum: ¾ Hala targowa – rynek miejski /Plac WolnoĞci – rejestr zabytków woj. lubelskiego nr BP A/291 publ. w Dzienniku UrzĊdowym Województwa Lubelskiego Nr 220 poz.7846 Wzniesiona w roku 1938 wg projektu Artura Bernhardta. Murowana, parterowa nakryta dachem dwuspadowym. Nad czĊĞcią Ğrodkową niewielka wieĪyczka zegarowa nakryta daszkiem namiotowym. Plan jej nawiązywaá do dawnych jatek i kramów rynkowych – wydáXĪony prostokąt o ukáadzie dwutraktowym z sienią przelotową na osi gáównej. Obecnie zatarte podziaáy wewnĊtrzne i elewacyjne. Kapliczka przydroĪna – ul. KoĞcielna – z II poáowy XVIII wieku, murowana.

Budynki unikatowe na terenie „Nowego Parczewa”: ¾ Dawna Szkoáa Carska – ul. Wojska Polskiego 2 – wzniesiona pod koniec XIX wieku, murowana, dwukondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym. Na planie prostokąta z ryzalitami w naroĪach i w czĊĞci Ğrodkowej elewacji frontowej.

Budynki unikatowe na terenie „PrzedmieĞcia Starego – ĩydowskiego”: ¾ BoĪnica – synagoga – rejestr zabytków woj. lubelskiego nr BP A/155 publ. w Dzienniku UrzĊdowym Województwa Lubelskiego Nr 220 poz.7846 Wybudowana przez gminĊ Īydowską w koĔcu XIX wieku (po 1873 roku) w stylu eklektycznym. Murowana, na planie prostokąta z trójosiowym ryzalitem w czĊĞci Ğrodkowej, akcentującym wejĞcie dla kobiet i salĊ modlitw. Po bokach znajdowaáy siĊ symetryczne klatki schodowe i pomieszczenia szkoáy. Dwukondygnacyjna bryáa nakryta dachem áamanym czterospadowym, jednokondygnacyjne pomieszczenia szkoáy miaáy dachy jednospadowe. Elementy dawnych artykulacji zachowaáy siĊ na górnych czĊĞciach elewacji. Do roku 1939 obiekt peániá funkcje kultowe.

¾ Mykwa – wybudowana na początku XX wieku, o cechach architektury modernistycznej, murowana. Na planie wydáXĪonego prostokąta z dwukondygnacyjnym przedsionkiem.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 32 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Po II wojnie Ğwiatowej przebudowana na salĊ widowiskowo – kinową. Obecnie mieĞci siĊ tu dom weselny.

¾ Dawny cmentarz Īydowski (kirkut) - zaáRĪony ok. 1566 roku. W ksztaácie prostokąta, ograniczony ulicami Parkową, 11-Listopada , Piwonia i Lubartowską. Zniszczony w czasie II wojny Ğwiatowej. Obecnie teren zamieniony na rodzaj parku z pomnikiem w jego póánocno-wschodniej czĊĞci, poĞwiĊconym ofiarom II wojny Ğwiatowej .

Budynki unikatowe na terenie PrzedmieĞcia Nowego – Polskiego: ¾ Zespóá koĞcioáa p.w. Ğw. Jana Chrzciciela, rejestr zabytków woj. lubelskiego nr BP A/34 [A/108] publ. w Dz. Urz. Woj. Lubelskiego Nr 220 poz.7846 w skáad którego wchodzą: - koĞcióá parafialny, murowany, wybudowany w latach 1906 – 1914. BudowĊ rozpocząá w roku 1906 ks. Stanisáaw Wierzejski wg planów architekta powiatowego Wáadysáawa Woááodko. Konsekrowany w roku 1915. Jest to koĞcióá murowany w stylu neogotyckim, zaáRĪony na planie wydáXĪonego prostokąta, trójnawowy z transeptem. Fasada flankowana dwiema ustawionymi ukoĞnie kwadratowymi wieĪami. Dach nad nawą gáówną i bocznymi – jednolity, dwuspadowy. Nad prezbiterium dach trójspadowy. WieĪe zwieĔczone stromymi RĞmiobocznymi ostrosáupami heámów. Trójkątne szczyty fasady i ramion transeptu flankowane wieĪyczkami i ozdobione sterczynami. - drewniana plebania – rejestr zabytków woj. lubelskiego nr BP A/240 [A108] publ. w Dzienniku UrzĊdowym Województwa Lubelskiego Nr 220 poz.7846, wybudowana w latach 1918-1923 na planie prostokąta, jednokondygnacyjna. Od frontu – kolumnowy portyk. Dach tzw. „polski”. - kapliczka przedpogrzebowa, murowana, z lat 1918-1925 wzorowana na istniejącej wczeĞniej, z ostatniego üwierüwiecza XIX wieku, zniszczonej podczas poĪaru koĞcioáa w roku 1918. Powstaáa na planie prostokąta zbliĪonego do kwadratu, jednokondygnacyjna, nakryta dachem dwuspadowym. - dawny szpital drewniany przy ul. KoĞcielnej wzniesiony okoáo 1905 roku, drewniany, jednokondygnacyjny. ZaáRĪony na planie prostokąta, dwutraktowy. Nakryty dachem czterospadowym. Od frontu ganek z daszkiem dwuspadowym. Po II wojnie Ğwiatowej adaptowany na internat szkolny. Od lat 60-tych prywatne mieszkania.

Biuro Doradcze PLUS Andrzej Pryzowicz 33 . Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Parczew na lata 2007 – 2015 .

Budynki do bezwzglĊdnego zachowania i rewaloryzacji na terenie Centrum: Rynek /Pl. WolnoĞci nr 1, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 3, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 5, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 7, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 9, dom /kamienica, murowany, ok. 1910 r.. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 11, dom /kamienica, murowany, 1. üw. XX w. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 15, dom /kamienica, murowany, pocz. XX w. Rynek /Pl. WolnoĞci nr 17, dom /kamienica, murowany, pocz. XX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 1, dom /kamienica, murowany, pocz. XX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 2, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 4, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 6, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 8, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 10, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 12, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 14, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 16, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 18, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 20, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 22, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 24, dom /kamienica, murowany, 1935 r. ul. 11 Listopada /Rynek nr 26, dom /kamienica, murowany, k. XIX w. ul. 11 Listopada /Rynek nr 28, dom /kamienica, murowany, ok. 1920 r. ul. 11 Listopada /Rynek nr 30, dom /kamienica, murowany, ok. 1920 r. ul. 11 Listopada /Rynek nr 38, dom /kamienica, murowany,