Fabels Van Liefde Tot Spelen Waarin Herkenbare Liefdeskwesties Aan De Orde Kwamen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Klassieke mythologie was een geliefd onderwerp bij de rederijkers van de zestiende eeuw. Vooral de Metamorfosen van Ovidius vormden een bron van inspiratie. Deze fabels werden bewerkt van liefde Fabels tot spelen waarin herkenbare liefdeskwesties aan de orde kwamen. Er zijn negen van deze zogeheten mythologisch-amoureuze spelen over- geleverd, geschreven en opgevoerd vanaf het einde van de vijftiende eeuw, vooral in de Zuidelijke Nederlanden en Holland. Fabels van liefde maakt duidelijk hoe de omgang met de klassieke mytho- logie veranderde in de periode van de Middeleeuwen naar de moderne tijd. Het boek gaat in op de verandering van de teksten van de spelen, op de dramaturgie en opvoering, en op de overlevering in handschrift en druk. De heidense mythologie bood ruimte om te experimenteren met de uitbeelding van erotiek en emoties, terwijl de didactische dramaturgie tegemoetkwam aan de sociale en ethische behoeften van die tijd. De mythologisch-amoureuze spelen droegen daarmee bij aan de introductie, verspreiding en acceptatie van antieke mythologie in de volkscultuur en aan de ontwikkeling van een effectieve liefdesdidactiek. Anke van Herk promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam op een onderzoek naar de mythologisch-amoureuze spelen van de rederijkers. Momenteel werkt zij als docent Nederlands in het voortgezet onderwijs. Anke van Herk Anke van Herk Rederijkersserie ISBN 978 90 8964 339 1 Amsterdam University Press www.aup.nl Fabels van liefde Het mythologisch-amoureuze toneel 9 789089 643391 van de rederijkers (1475-1621) A U P Fabels van liefde Reeds verschenen in de Rederijkersserie Bart Ramakers (red.) Spelen en figuren Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne tijd Niet meer leverbaar Nelleke Moser De strijd voor rhetorica Poëtica en positie van rederijkers in Vlaanderen, Brabant, Zeeland en Holland tussen ca. 1450 en ca. 1620 Niet meer leverbaar Bart Ramakers (red.) Conformisten en rebellen Rederijkerscultuur in de Nederlanden (1400-1650) Niet meer leverbaar Anne-Laure Van Bruaene Om beters wille Rederijkerskamers en de stedelijke cultuur in de Zuidelijke Nederlanden (1400-1650) ISBN 978 90 5356 561 2 Arjan van Dixhoorn Lustige Geesten Rederijkers in de Noordelijke Nederlanden (1480-1650) ISBN 978 90 8964 104 5 Samuel Mareel Voor vorst en stad Rederijkersliteratuur en vorstenfeest in Vlaanderen en Brabant (1432-1561) ISBN 978 90 8964 174 8 Fabels van liefde Het mythologisch-amoureuze toneel van de rederijkers (1475-1621) Anke van Herk Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van de J.E. Jurriaanse Stichting, de Dr. C. Louise Thijssen-Schoute Stichting en Stichting OAPEN.nl. Deze publicatie verschijnt als online publicatie in de OAPEN library (www.oapen.org) en in gedrukte vorm. OAPEN (Open Access Publishing in European Networks) is een samenwerkings- verband voor het ontwikkelen en implementeren van een duurzaam Open Ac- cess-publicatiemodel voor wetenschappelijke boeken in de geesteswetenschap- pen en sociale wetenschappen. De OAPEN Library heeft tot doel de zichtbaar- heid en vindbaarheid van kwalitatief hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek te verbeteren door het bijeenbrengen van peer reviewed Open Access-publicaties uit heel Europa. Dit is de handelseditie van het academische proefschrift Fabels van liefde uit 2009. Afbeelding omslag: © Berlijn, Kupferstichkabinett, Staatliche Museen zu Berlin, Inv. 78 D 5, fol. 57r. Ontwerp omslag: Neon, design and communications / Sabine Mannel Ontwerp binnenwerk: Heymans & Vanhove, Goes ISBN 978 90 8964 339 1 e-ISBN 978 90 4851 466 3 (pdf) e-ISBN 978 90 4851 706 0 (ePub) NUR 621 / 676 © A. van Herk / Amsterdam University Press, 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati- seerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stich- ting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgeverij heeft ernaar gestreefd alle copyrights van in deze uitgave opgenomen illustraties te achterhalen. Aan hen die desondanks menen alsnog rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Amsterdam University Press. Inhoud Hoofdstuk 1 Fabels van liefde / 11 1.1 Vraagstelling / 12 1.2 Mythologisch-amoureuze spelen van zinne / 12 Mythologisch / 13 Amoureus / 14 Spel van zinne / 14 1.3 Het corpus / 14 De christelijk-allegorische spelen / 15 Pyramus en Thisbe (Brugge) / 15 Pyramus en Thisbe (Amsterdam) / 17 Pluto en Proserpina / 17 De ‘Bourgondische’ spelen / 18 Narcissus en Echo / 18 Jupiter en Yo / 19 Mars en Venus / 20 De humanistische spelen / 21 Aeneas en Dido / 21 Cephalus en Procris / 23 Leander en Hero / 24 Iphis en Anaxarete / 25 1.4 Opzet van dit boek / 26 Hoofdstuk 2 ‘Den Hoochgeleerden ende wijdt-Beroemden Poeet’ / 29 2.1 Inleiding / 29 2.2 Antieke mythologie tussen middeleeuwen en vroegmoderne tijd / 29 Metamorfosen in de middeleeuwen / 30 Metamorfosen in de zestiende eeuw / 34 2.3 Mythologie in de spelen / 36 Christelijk-allegorische spelen / 36 Pyramus en Thisbe (Brugge) / 36 Pyramus en Thisbe (Amsterdam) / 37 Pluto en Proserpina / 38 Mythologie als beeld voor het ‘leven naar den vleze’ / 40 Bourgondische spelen / 41 Narcissus en Echo / 41 5 Mars en Venus / 44 Jupiter en Yo / 45 Mythologie en liefde, Bourgondische contexten / 47 Humanistische spelen / 48 Aeneas en Dido / 48 Cephalus en Procris / 52 Leander en Hero / 54 Iphis en Anaxarete / 56 Mythologie als spiegel / 57 2.4 Conclusie / 57 Hoofdstuk 3 ‘Om speelwijs te verhalene’ / 61 3.1 Inleiding / 61 3.2 Dramatisering: gespeelde verhalen / 64 Prologen en epilogen / 65 Sinnekens / 67 Andere personages / 72 Goden / 72 Ouders / 76 Bedienden / 77 Stedelingen / 78 De rol van de verliefden / 81 Perspectiefwisseling / 81 Stijl / 83 Lengte van de verzen / 84 Responsierijm en rijmafhechting / 85 Rijm- en strofevormen / 87 Rondelen / 88 Refreinen / 89 Balladen / 91 Echogedicht / 91 Liederen / 92 3.3 Enscenering: gespeelde verbeelding / 93 Het toneel / 94 De toneelfaçade / 94 Spel in de compartimenten / 94 Gebruik van de bovenruimte / 99 Toernooi en jacht, planten en dieren / 100 De figuren / 102 Ridders en jonkvrouwen, prinsen en prinsessen / 102 Goden / 106 De uitbeelding van naakt / 108 Muziek / 110 3.4 Opvoeringscontext: het speelveld / 111 Meispelen / 111 Een opvoering in delen / 115 6 FABELS VAN LIEFDE De locatie / 117 3.5 Conclusie / 118 Hoofdstuk 4 ‘…Ende plaisant om lesen’ / 121 4.1 Inleiding / 121 Rederijkersdrama in handschrift / 122 Rederijkersdrama in druk / 123 4.2 Handschriften / 127 Een Antwerps regiehandschrift: Cephalus en Procris / 127 De collectie van Reyer Gheurtsz, Amsterdam in de jaren 1550 / 128 Wie was Reyer Gheurtsz? / 129 Herkomst van de teksten / 129 De plaats van de mythologisch-amoureuze spelen in de collectie / 132 Pyramus en Thisbe in de Haarlemse collectie van Trou Moet Blijcken / 138 4.3 Drukken / 141 Pyramus en Thisbe (Brugge), ca. 1520-1616 / 141 Een katalysator: de Spiegel der minnen, Haarlem 1561 / 145 Den handel der amoreusheyt, Brussel 1583 / 146 Het loon der minnen, Hoorn 1600 / 150 Den handel der amoureusheyt, Rotterdam 1621 / 151 Compilatie en bewerking / 152 De uitgave door Van Waesberghe / 153 De illustraties / 154 Het Nachleben / 156 4.4 Conclusie / 156 Hoofdstuk 5 ‘Spiegelt u allen die minne draegt’ / 159 5.1 Inleiding / 159 5.2 Liefde als ideaal: het ‘hoofse’ model / 160 Omtrekken van een verschijnsel / 160 Hoofse liefde in de spelen / 164 ‘Hoofsheid is een ernstig spel’ / 164 Hoofse thema’s en begrippen / 166 ‘Reyne minne’ / 166 Gradus amoris / 170 Liefde en eer / 176 Schaamte en schande / 179 Heimelijkheid / 181 Trouw en standvastigheid / 184 Liefde als ideaal, tot besluit / 185 5.3 Liefde als natuurverschijnsel / 186 Een andere blik / 186 Ratio en sensualitas / 186 Liefde als ziekte / 187 Astrologie / 190 INHOUD 7 Liefde als natuurverschijnsel in de spelen / 190 Astrologie en planeetgoden / 190 Temperamentenleer / 192 De zintuigen en de ziel / 194 Liefde als ziekte / 196 De sinnekens / 197 Liefde als natuurverschijnsel, tot besluit / 200 5.4 Liefde als een gevaar / 201 De strijd tussen ratio en sensualitas – ethisch-religieuze aspecten / 201 Begeerte en verstand in de spelen / 205 Bourgondische spelen / 205 Christelijk-allegorische spelen / 207 Humanistische spelen / 209 ‘Quod licet Iovi, non licet bovi’: antieke mythen als negatieve exempla / 212 Liefde als gevaar voor de sociale orde / 215 Liefde en huwelijk in de mythologisch-amoureuze spelen / 219 Maatschappelijke positie en liefde / 225 5.5 Conclusie / 225 Hoofdstuk 6 ‘Fabula acta est’ / 229 6.1 Resumé / 229 6.2 Mythologie als ruimte voor een veranderend discours / 234 6.3 Transformaties en constanten / 235 Noten / 237 Bibliografie / 277 Index / 303 8 FABELS VAN LIEFDE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Afbeelding 1: Den handel der amoureusheyt, Jan