links en rechts in de politiek

Uitgave van het Wetenschappelijk Bureau van de SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 12, nummer 11, december 2010 Links en rechts INHOUD 3 Progressief of conservatief in de politiek 8 ‘Gelijk hebben’ versus ‘gelijk krijgen’: 13 Het gebruik van de termen links en Rechts betekende toen dus in Een andere rechts stamt uit de tijd van de Franse Nederland: confessioneel. Links interpretatie revolutie. Bij de eerste bijeenkomsten betekende alles wat dat niet was, dus 14 van de volksvertegenwoordiging in socialisten maar ook liberalen. We Twintig jaar 1789 plaatste de koning de mensen kunnen het ons nu niet meer voorstel- 16 die hij het meest vertrouwde rechts in len, maar de liberalen werden in de De heilige oorlog de vergaderzaal, waar hij zelf ook zat. negentiende eeuw dus als links van De mensen die door de koning het beschouwd. Dat bleef trouwens zo tot 18 meest werden vertrouwd waren na de Tweede Wereldoorlog. Coöperaties als onderdeel van uiteraard niet de voorstanders van een een gedemocratiseerde economie revolutie maar de mensen die de Toch vond er langzaam aan ook in 20 bestaande orde in stand wilden Nederland een kentering plaats want Coöperaties, de geschiedenis houden. De rechtszittenden, de na de invoering van het algemeen 21 rechtsen waren dus de behoudenden, kiesrecht en de scheiding van kerk en Een nadere uiteenzetting de conservatieven. De linksen staat, was het doel van de liberalen wel 22 daarentegen waren de voorstanders zo’n beetje bereikt. Alle burgers waren het rijke rooie leven van verandering: de progressieven. nu voor de wet gelijk en dat was toch 24 een van de hoofddoelen van de Franse opinie In de loop van de negentiende eeuw Revolutie die immers Vrijheid, werden de aanduidingen links en Gelijkheid en Broederschap beloofde. rechts voor respectievelijk progressie- Met dat derde doel hadden de ven en behoudenden in steeds meer liberalen overigens niet zoveel. Dat Europese landen gebruikt. Ook in was meer iets voor de socialisten. Colofon Nederland werden die termen steeds De liberalen vonden het wel welletjes Spanning wordt uitgegeven door het vaker gehanteerd, maar de scheidslijn en schaarden zich steeds meer in het Wetenschappelijk Bureau van de SP liep hier vooral tussen confessionelen behoudende kamp. In de jaren zestig Een abonnement kost 12 euro per jaar voor en niet-confessionelen. en zeventig waren mensen als Harm SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De van Riel en Hans Wiegel van de VVD betaling gaat per incasso. De in Nederland gebruikte indeling in het prototype van de rechtse, conser- Abonnementenadministratie confessionelen en niet-confessionelen vatieve liberaal. Niets vooruitstre- Vijverhofstraat 65 had nog wel iets met Frankrijk te vends! De politieke partijen die toen 3032 SC Rotterdam T (010) 243 55 40 maken want de confessionelen nog links werden genoemd, waren F (010) 243 55 67 keerden zich tegen de gevolgen van socialisten (PvdA, PSP), communisten E [email protected] die revolutie. Zo heette een protes- en een groepje afgescheiden katholie- Redactieadres tantse partij die is opgegaan in het ken (PPR) en een nieuwe sociaal- libe- Vijverhofstraat 65 CDA de Anti-Revolutionaire Partij rale partij (D’66). Die maakten zich 2032 SC Rotterdam sterk voor verandering. De verande- (ARP). Natuurlijk waren ze ook tegen T (010) 243 55 35 een socialistische revolutie, maar op ringen die zij nastreefden, kwamen tot E [email protected] de eerste plaats waren ze tegen de uitdrukking in het motto van het Redactie Franse Revolutie. kabinet-Den Uyl van 1973: ‘de Sjaak van der Velden herverdeling van kennis, macht en Arjan Vliegenthart inkomen’. De tegenstelling liep nu Tekstredactie niet meer langs religieuze lijn, want er Daniël de Jongh waren progressieve christenen en heel Redactieraad conservatieve niet-gelovigen. Hans van Heijningen Tiny Kox Inmiddels lijkt de tijd rijp om de begrippen links en rechts, en progres- Basisontwerp sief en conservatief nog eens kritisch Thonik en BENG.biz onder de loep te nemen Het zijn Vormgeving verwarrende tijden nu zelfs voorstan- Antoni Gracia ders van de neoliberale maatregelen Robert de Klerk zich met droge ogen progressief Gonnie Sluijs kunnen noemen. Daarover gaat Foto cover deze Spanning. Robin Utrecht / ANP

2 SPANNING december 2010 Progressief of conservatief, van een verdeelde oppositie wordt niemand wijzer Tekst: Arjan Vliegenthart

We leven in turbulente tijden. Het nieuwe kabinet- Volgens GroenLinks-leider Halsema valt de oppositie Rutte-Verhagen dreigt met ingrepen in de verzor- uiteen in een progressief en een conservatief deel. De SP gingsstaat die Nederland een stuk killer en asocialer en delen van de PvdA zouden conservatief zijn en niet mee zullen maken. Daarbij worden CDA en VVD onder- willen denken over welke hervormingen in de 21ste eeuw steund door een PVV die niet alleen een hele bevol- nodig zijn om onze welvaartsstaat in stand te houden. kingsgroep weg zet, maar ook haar sociale masker Halsema wordt in deze opvatting bijgevallen door Alexan- direct na de verkiezingen heeft laten vallen. Alle der Pechtold van D66, die zich al langer niet thuis voelt bij reden voor de oppositie om de handen ineen te slaan het label ‘links’ en op zoek wil naar wat hijzelf het ‘lege en te bezien waar wij met elkaar een vuist kunnen politieke midden’ noemt. maken tegen het regeringsbeleid. In plaats daarvan lijken sommige partijen, GroenLinks en D66 voorop, Beide politici definiëren hun nieuwe positie vooral ten liever de oppositie te willen verdelen dan te vereni- opzichte van de SP. En dat is stiekem toch ook wel iets waar gen. Dat helpt Nederland niet verder. de SP trots op mag zijn. Om twee redenen: allereerst omdat we klaarblijkelijk een politieke stroming van betekenis zijn, waartegen je je kunt afzetten, en ten tweede omdat de SP een partij is met heldere standpunten waar je het zowel mee eens als mee oneens kunt zijn. En dat is maar goed ook. In de politiek gaat het er immers ook om duidelijk te maken

SPANNING december 2010 3 waar de verschillen tussen de politieke partijen liggen en van de pensioengerechtigde leeftijd, het niet versoepelen klaarblijkelijk is de SP een partij met een heldere positione- van het ontslagrecht en het vasthouden aan de werkloos- ring. heidsuitkering voor ontslagen werknemers als conservatief bestempelen. Zij willen immers iets anders. Maar de ironie Maar vreemd blijft het wel om, nu rechts aan de macht is, van de geschiedenis wil dat dit nu juist verworvenheden zijn links op te willen delen. Vooral omdat het er daarmee op van een maatschappelijke strijd die door die partijen lijkt dat er geen belangrijkere politieke tegenstellingen zijn progressief werd genoemd. dan de verschillen tussen de oppositiepartijen onderling. Ook wordt zo de indruk gewekt dat er geen acutere Overigens lijken rechtse partijen een stuk minder moeite te politieke strijd te voeren is dan met partijen met wie je hebben met de term conservatief, maar dan bedoelen zij er samen in de oppositie zit. wel iets heel anders mee dan Halsema en Pechtold. Dat laatste is toch allerminst het geval. De bezuinigingen Onlangs liet CDA-minister Hans Hillen weten dat hij vindt van het kabinet dreigen grote groepen in onze samenleving dat zijn partij vooral een conservatieve partij zou moeten te raken: jong-gehandicapten, huurders, scholieren, zijn. Burgers zouden voor hun zekerheden niet allereerst studenten en mensen met een minimuminkomen. Zij naar de politiek moeten kijken, maar vooral naar zichzelf dreigen de rekening te moeten betalen van de crisis die en hun omgeving. De samenleving is volgens rechtse door banken en wegkijkende politici werd veroorzaakt. En aanhangers van het conservatisme een organisch geheel in hun verzet tegen deze plannen lijken de oppositiepar- waarin mensen zelf voor elkaar zorgen. Te veel overheids- tijen elkaar toch probleemloos te kunnen vinden. Ook op optreden zou organisch samen leven alleen maar verstoren. onderwerpen als de bezuinigingen op kunst, cultuur De politiek is volgens hen dan ook vaker een deel van het en ontwikkelingssamenwerking zijn de linkse partijen probleem dan een deel van de oplossing. ondanks hun verscheidenheid het met elkaar eens dat het huidige regeerakkoord de verkeerde weg is voor Kortom, wat conservatief nu precies is, blijft onduidelijk. onze samenleving. Deze punten van overeenstemming Dat geldt overigens ook voor de term progressief. Was het zullen de komende tijd, in ieder geval zolang de huidige in de 19e en 20e eeuw progressief om voor de opbouw van regering er zit, politiek van groter belang moeten zijn de verzorgingsstaat te zijn, nu is het afbreken ervan – ook dan de vermeende tegenstellingen tussen links-progressief wel moderniseren genoemd – het nieuwe progressieve en links-conservatief. denken. Met een beroep op de mondialisering (de opkomst van nieuwe wereldmachten zoals India en China) en de Lege begrippen economische concurrentiekracht moeten bevochten Toch is het goed om eens te bekijken wat er achter deze rechten volgens rechts omvergeworpen worden. Of dit nu discussie schuil gaat. Wat zijn progressief en conservatief daadwerkelijk bijdraagt aan de genoemde doelstellingen, nu eigenlijk voor kwalificaties en wat betekenen ze in het een sterke economie in de 21ste eeuw, is wetenschappelijk huidige politieke debat? Wie deze vraag stelt, komt al vrij zeer omstreden. Geregeld verschijnen er studies waarin snel tot de conclusie dat deze twee begrippen discussies wordt aangegeven dat georganiseerde zekerheid op langere eerder bemoeilijken dan vergemakkelijken. termijn economisch verstandiger is dan een economie Het lijkt er vooral op dat de twee termen etiketten zijn waarin werknemers makkelijk aangenomen en ontslagen waarmee partijen zich graag tooien of waarvan zij anderen kunnen worden. De term progressief heeft echter voor veel beschuldigen. mensen een positieve klank, die verbonden is met vooruit- gang. Geen wonder dus dat partijen als GroenLinks en D66 Dat laatste geldt vooral voor het begrip conservatief. Al in zich daar graag mee willen tooien. 1918 stelde de katholieke politicus Nolens vast dat in Nederland niemand zich graag als conservatief laat Voorbij conservatief en progressief bestempelen: ‘Er zijn er die misschien nog liever beschul- Behalve deze onduidelijkheid over wat nu precies progres- digd worden van brandstichting dan te zijn conservatief.’ sief en conservatief is, is er ook een inhoudelijke reden Die kwalificatie lijkt vandaag de dag ook nog voor veel waarom de SP weinig met deze tweedeling kan. Op veel van politici te gelden. Zeker als het gaat om traditioneel linkse wat er de afgelopen eeuw in Nederland is bereikt, kunnen partijen, lijkt de term conservatief besmet te zijn. Conserva- we trots zijn. Denk daarbij aan de verzorgingsstaat die tief op links, dat zijn vooral de anderen die het niet eens ervoor zorgt dat mensen nooit buiten hun schuld helemaal zijn met de voorstellen van de eigen partij. Het is dan ook buiten de boot kunnen vallen, een economische infrastruc- niet zo gek dat Pechtold en Halsema het in stand houden tuur die tot de beste in de wereld behoort, een onderwijs- systeem dat kinderen over het algemeen kansen biedt om zich te ontwikkelen, en een samenleving waarin nog lang niet iedereen alleen maar aan zichzelf denkt. Voor sommi- gen mogen deze dingen vanzelfsprekend lijken, maar zodra we buiten onze landsgrenzen kijken of even terug in onze geschiedenis gaan, blijken dit eigenlijk uitzonderlijke omstandigheden.

Tegelijkertijd is Nederland nog lang niet af. Sterker nog, er is alle reden om ons zorgen te maken voor de keuzes die de Nederlandse politiek de afgelopen decennia voor Neder-

4 SPANNING december 2010 land heeft gemaakt. De politiek van privatisering die sinds plan om strafrechtelijke boetes inkomensafhankelijk te de jaren ’80 uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië maken. Dat voorstel moet het doen met ‘slechts’ 44% naar ons land is overgewaaid, ondermijnt juist een aantal voorstanders. van onze maatschappelijke verworvenheden. De economi- sche crisis waarin de wereld en daarmee ook Nederland de Zoeken naar overeenkomsten in de oppositie afgelopen jaren terecht is gekomen, maakt daarnaast Er is dus ook voor socialisten in Nederland voldoende werk duidelijk dat een groot deel van de internationale econo- aan de winkel. Daarbij valt overigens op dat veel van de mie losgeslagen is van de maatschappij waaraan zij eigenlijk bovengenoemde plannen ook op de steun van kiezers van dienstbaar zou moeten zijn. Zo bezien is er ook geen enkele GroenLinks en de PvdA kunnen rekenen. En ook veel reden om achterover te leunen en vast te houden aan wat kiezers van partijen als de ChristenUnie en D66 kunnen we nu hebben. zich in deze plannen vinden. Zo bezien is de scheidslijn tussen conservatief en progressief vaak een stuk minder De SP is daarom de partij van de sociale hervormings belangrijk dan wat sommigen ervan zouden willen maken. agenda. Niet hervormen om het hervormen, maar hervor- Het zou dan ook helemaal niet zo vreemd zijn als oppositie- men op basis van heldere ideeën over hoe ons land er over partijen elkaar opzoeken op terreinen waar ze het met een aantal jaar uit zou moeten zien. Dat betekent dat op elkaar eens zijn. heel wat terreinen de handen uit de mouwen gestoken moeten worden. De financiële architectuur moet op de Ironisch genoeg zouden we daarbij wat kunnen leren van schop; banken moet weer ten dienste komen te staan van de manier waarop VVD, CDA en PVV elkaar hebben de gehele economie in plaats van er roofbouw op te plegen. gevonden. Want tussen en in deze partijen zijn er veel meer Ook ons zorgstelsel zal toekomstgericht gemaakt moeten verschillen dan de huidige regering doet vermoeden, worden. Nederlanders worden over het algemeen steeds getuige alleen al het fameuze CDA-congres over de ouder en zullen meer zorg nodig hebben. Dat vraagt om deelname aan deze regering. Op rechts lijken de partijen innovatieve aanpassingen waarbij mensen die in de zorg vooral te kijken naar wat zij samen zouden kunnen doen, in werken uitgedaagd worden verantwoordelijkheid te nemen plaats van welke verschillen er tussen de partijen zijn. Een voor het werk. Uit onderzoek onder huisartsen en mensen dergelijke houding zou de oppositiepartijen ook goed die in de Jeugdzorg werken, blijkt dat velen het beste van doen. hun werk willen maken. Dat vraagt om een politiek die deze inzet steunt in plaats van dwarsboomt. Dergelijke Want zolang rechts regeert, zal links oppositie moeten beroepseer is ook volop aanwezig in het onderwijs, maar voeren. Dat is overigens geen straf, maar een inherent wordt vaak belemmerd door managementlagen die vooral bestanddeel van onze democratie. De plannen van het op regels sturen in plaats van op persoonlijke kennis van kabinet stuiten op brede maatschappelijke weerstand. Dat kinderen en hun behoeften. Op deze terreinen zal dan ook bleek uit de demonstraties tegen de bezuinigingen op veel moeten gebeuren, niet in de laatste plaats door de kunst en cultuur, de opkomst bij de WSW- en Wajong-mani- politiek die kritisch kijkt naar de rol die zij heeft gespeeld festatie in Den Bosch die veel groter was dan verwacht en in het ontstaan van de problemen die zich op dit moment uit onderzoek van De Hond, die vaststelde dat van links tot in de zorg en het onderwijs voordoen. rechts Nederlanders tegen de plannen zijn om te bezuini- gen op mensen met uitkeringen en arbeidsbeperkingen. Overigens kan de SP daarbij rekenen op veel steun uit de 77% van de Nederlanders is tegen het voorstel om banen te samenleving, bleek uit onderzoek van Maurice de Hond schrappen in de sociale werkplaatsen. 73% is tegen het onder 1200 mensen. Van de 20 belangrijkste standpunten bezuinigen op uitkeringen voor mensen met een arbeidsbe- uit het laatste verkiezingsprogramma krijgen er 19 steun perking en 68% geeft aan dat werken onder het minimum- van meer dan de helft van het electoraat. Daaronder zijn loon ongewenst is. Op al deze terreinen zouden de meeste onze voorstellen als het houden van de AOW-leeftijd op 65 oppositiepartijen elkaar moeten kunnen vinden in hun (55% totale electoraat voor), een stop invoeren op markt- verzet. werking in de zorg (67%), geen JSF-vliegtuigen aanschaffen (75%), het laten bijdragen van banken aan de kosten van de Zowel praktisch als op theoretisch niveau is een scheiding financieel-economische crisis (85%) en een verbod op tussen links-progressief en links-conservatief niet produc- bonussen bij banken die met staatssteun overeind zijn tief. Theoretisch omdat het onduidelijk is wat beide gehouden (92%). begrippen nu eigenlijk betekenen en praktisch omdat linkse verdeeldheid vooral rechts in de kaart speelt. En Ook is er veel steun voor invoering van een 65% toptarief daar zouden we niet aan mee moeten willen doen. voor inkomens boven dat van de minister-president (57%), inkomensafhankelijke kinderbijslag (69%), een 5%-verho- ging van het sociaal minimum (59%). De voorstellen van de SP op het terrein van de zorg doen het ook goed bij de hele bevolking, zo stelt het onderzoek van De Hond vast. Brede steun is er voor het afschaffen van het eigen risico in de zorgverzekering (58%), het invoeren van een inkomensaf- hankelijke zorgpremie (60%) en het behoud van het zorgverzekeringspakket (82%). Het enige voorstel dat geen meerderheid krijgt van de Nederlandse bevolking is het

SPANNING december 2010 5 ‘Gelijk hebben’ versus ‘gelijk krijgen’: een tas met een boodschap Tekst: Hans van Heijningen

Iedereen die politiek actief is in de linkse beweging is zich ervan bewust ontwikkeling van de arbeidersbewe- dat er een spanning zit tussen gelijk hebben en gelijk krijgen. Neem nu ging. de kritiek op het neoliberalisme, zoals die vijftien jaar geleden al in zijn boeken naar voren bracht. Die boeken laten zich lezen Meer dan ratio als de samenvatting van het nieuws van de afgelopen jaren en zetten al Binnen zowel de sociaal-democrati- de partijen, die het neoliberalisme de afgelopen decennia omarmd sche als de communistische beweging hebben, in hun hemd. En toch is het niet zo dat de kiezers bij de Tweede ontstond al vroeg het bewustzijn dat Kamerverkiezingen van juni jl. massaal hun rug toekeerden naar al die de emancipatie van de arbeidersklasse politici die te ruim baan gaven aan de vrije markt. en het veroveren van de politieke macht veel meer vereisten dan het Daarmee komen we op de vraag hoe de objectieve belangen van de overbrengen van de politieke bood- je mensen overtuigt van de juistheid meerderheid van de bevolking zou het schap via de wetten van de ratio. Zo van jouw kritiek op het bestaande volk de strijd aangaan met haar ontstond er steeds meer oog voor de beleid en hoe je hen wint voor jouw uitbuiters en onderdrukkers (de geuren, kleuren, geluiden en gebaren alternatieven. Kort samengevat doe je bourgeoisie) en ten langen leste die pasten bij de inhoud van de dat door aan te sluiten bij hun overwinnen. Het kapitalisme zou boodschap. Dit besef kwam tot uiting belevingswereld, met kritiek en overgaan in het socialisme en in het zingen van de Internationale, oplossingen te komen die mensen uiteindelijk zou de mensheid uitko- het symbool van de hamer en sikkel, begrijpen en aannemelijk vinden en men bij een maatschappij waarin de vaandels van vakbonden en door de boodschap zo te verpakken niemand in materieel opzicht iets te partijen, affiches en muurschilderin- dat mensen die overtuigend en kort zou komen en de zelfontplooiing gen, zangkoren en lees- en later aantrekkelijk vinden. Het inzicht dat van mensen centraal zou staan (het filmclubs. In die traditie stonden ook de verpakking van de boodschap net communisme). schrijvers en dichters als Herman zo belangrijk is als de inhoud van de In de praktijk bleek het toekomstper- Gorter en Henriette Ronald Holst en boodschap, is de afgelopen ander- spectief van Marx en Engels moeilij- niet te vergeten Chris van Abcoude, halve eeuw toegenomen. Een kwestie ker te verwezenlijken dan gedacht. de geestelijk vader van Kruimeltje en van voortschrijdend inzicht. Hoewel de werkende klasse getalsma- Pietje Bell die met zijn schelmenro- tig superieur was aan de burgerij, mans de armoede onder de arbeiders- Rationele analyse bleek het lang niet eenvoudig om deze jeugd van die tijd een gezicht gaf. In Karl Marx en Friedrich Engels voorsprong om te zetten in klinkende een latere fase ontwikkelde zich de hadden vooral oog voor de rationele overwinningen. Dit droeg ertoe bij dat cultuurbeweging van de Belg Hendrik analyse. Midden negentiende eeuw er zich eind negentiende en begin de Man en de SDAP’er Koos Vorrink. ontdekten zij via studie, observatie en twintigste eeuw een splitsing binnen In de jaren dertig werkte de Oosten- logisch nadenken belangrijke de arbeidersbeweging voordeed: één rijkse communist Wilhelm Reich − om bewegingswetten met betrekking tot vleugel (de sociaal-democratische) nog een ander voorbeeld te noemen menselijke samenlevingen. Het koos ervoor om via de strategie van − aan een synthese tussen marxisme historisch materialisme kwam er in geleidelijke hervorming tot verbete- en psycho-analyse in de hoop op die essentie op neer dat de onderbouw ring van levensomstandigheden van manier psychische blokkades op en (de materie, de economie) de de werkende bevolking te komen weerstanden tegen verandering te bovenbouw (het denken, de relaties (daarbij inbegrepen de achturige slechten. tussen klassen en personen, de werkdag en het algemeen kiesrecht). cultuur) bepaalde. In relatie daarmee De andere vleugel wilde de natuurlijke De spanning tussen gelijk hebben en gaven zij aan dat maatschappijen loop van de geschiedenis bespoedigen gelijk krijgen leidde indirect ook tot voortdurend veranderen via dialecti- door een revolutie te bewerkstelligen. de zwartste bladzijden in de geschie- sche processen (van these en antithese Op basis van de Oktoberrevolutie in denis van links. Tijdens de dertiger naar synthese) en op die manier een Rusland koos de meerderheid van jaren maakte de term ‘vals bewustzijn’ steeds hoger niveau van ontwikkeling deze vleugel uiteindelijk voor de in de Sovjet Unie furore: delen van de bereiken. Het denken van Marx en opbouw van partijen die gekenmerkt bevolking zouden door toedoen van Engels ontwikkelde zich in een tijd werden door een cellenstructuur en de bourgeoisie en haar handlangers waarin de technologie zich stormach- zich voorbereidden op de gewapende het juiste pad verlaten hebben en tig ontwikkelde (de stoommachine, revolutie. Deze splitsing tussen dienden gecorrigeerd te worden. elektriciteit) in combinatie met het sociaal-democraten en communisten Diegenen die niet horen wilden verlichtings- en vooruitgangsdenken. drukte gedurende de gehele twintig- moesten maar voelen, voor hun eigen Op basis van kennis van en inzicht in ste eeuw een groot stempel op de bestwil. Onder het mom van de

6 SPANNING december 2010 rechts want we handelen uit angst en hebzucht’ (NRC Next van 24 novem- ber jl.). Uit hersenonderzoek zou blijken dat ons brein zijn beslissingen in essentie neemt op basis van emotie. Rechts zou er gemakkelijker en beter in slagen om de juiste snaar bij mensen te raken omdat hebzucht en angst dominant zijn in de hersenen (de amygdala). Linkse mensen daarentegen zouden een grotere mediale prefrontale cortex (een hele mond vol) hebben, waardoor zij meer gewicht zouden toekennen aan normen en waarden. Hebzucht en angst zouden zij binnen de perken proberen te houden op basis van rationele argumenten.

Hoewel wij, socialisten, op basis van het bewustzijn van de jongeren in die wijsheid spontaan op 0-1 zouden kwestie. Cursisten waren in die visie staan, is de wedstrijd gelukkig nog dictatuur van het proletariaat (de geen lege vaten die naar believen niet verloren. In Een tijd voor empathie werkende bevolking) bepaalde de gevuld konden worden, maar perso- van evolutionair bioloog Frans de partij wat juist en onjuist was: vrijheid nen met ambities, boosheid en Waal lezen we bijvoorbeeld dat werd opgevat als inzicht in de noodza- dromen die serieus genomen dienden primaten – waartoe ook de mens kelijkheid. Het opsluiten van echte en te worden. Ga je aan die emoties behoort – in de loop van de evolutie vermeende vijanden van het socia- voorbij, dan kun je net zo goed tegen sociale mechanismen ontwikkeld lisme in concentratiekampen bracht bomen en dolfijnen gaan praten. hebben als conflictoplossing, verzoe- het socialisme verschrikkelijk in ning, empathie en moraliteit. diskrediet. Niet alleen in de Sovjet- Samenwerking en solidariteit zitten Unie van Stalin maar ook in tal van Politieke menselijke identiteit dus wel degelijk in onze genen. landen die zich na de Tweede Genetisch en neurologisch onderzoek Daarmee komen we op de vraag wat Wereldoorlog bevrijdden van de naar zaken die onze identiteit links moet doen om op 1-1 en koloniale overheersing ontaardde het betroffen (hetero- en homoseksuali- uiteindelijk op 2-1 uit te komen. Het communisme tot een ideologie van teit) of ons gedrag (criminaliteit en antwoord is tweeledig: de tijd werkt in onderdrukking in plaats van bevrij- andere vormen van grensoverschrij- ons voordeel en tot de evolutie zover ding. dend gedrag) waren in de zeventiger is, doen wij er goed aan om de jaren absoluut taboe in linkse zuurgraad van onze boodschap te Na 1945 pakten socialisten en kringen. Veel linkse mensen waren beperken, ons van humor en cynisme communisten in Nederland de oude van mening dat het gedrag van te bedienen, gebruik te maken van draad weer op: naast een beroep op personen niet door genetische maar naming-and-shaming en optimisme de analyse en de rede, werd gepro- door sociale omstandigheden werd uit te stralen. Wie voortdurend beerd om tot meer gemeenschapszin bepaald. Achteraf kunnen we ‘brand, brand’ roept, maakt mensen te komen. De sociaal-democratische constateren dat de herinnering aan de bang en bange mensen klampen zich zuil deed dat met de VARA, het Vrije gruwelijkheden van het nazisme, dat vast aan foute leiders. Natuurlijk zijn Volk, het NVV, de AJC, het NIVON, joden, homoseksuelen, zigeuners en wij, politiek links activisten, allemaal Morgenrood, de Paasheuvel, woning- zwakbegaafden via vergassing en vol van de inhoud van onze bood- bouwverenigingen enzovoorts. De verbranding uit de weg had geruimd, schap en concentreren wij ons op de communisten deden dat met De nog te vers was om wetenschappers argumenten die de juistheid van onze Waarheid, de EVC, het ANJV, de onbekommerd en onbevangen in de boodschap bevestigen. Maar realiseer Hannie Schaft- en Februaristaking- hersenen te laten rondstruinen op je dat ‘Een mens is meer’ van Karel herdenking en niet te vergeten de zoek naar raskenmerken. Glastra van Loon, de liedjes van Bob Waarheid-feesten. Fosko, de posters van Thonik en de In de jaren zeventig ontstonden er, Na de millenniumwisseling is dit SoepExpress van Joep van Lieshout vooral onder invloed van de ontwikke- laatste taboe definitief gesneuveld geen randversieringen zijn, maar een lingen binnen de Duitse vakbeweging zodat er nu vanuit alle mogelijke essentieel onderdeel uitmaken van wie (IG Metall), nieuwe inzichten met disciplines onderzoek wordt gedaan we zijn, wat we doen en waar we voor betrekking tot het scholen en organi- naar drijfveren die ons gedrag staan. Bij de boodschap gaat het niet seren van jongeren. Oskar Negt en bepalen. Dat levert voor socialisten alleen om de inhoud maar ook om de Deppe Wolfinger ontwikkelden een geregeld ongemakkelijke informatie verpakking. Een tas met een bood- politieke pedagogie die aansloot bij op. Een recent voorbeeld: ‘Het brein is schap dus!

SPANNING december 2010 7 ‘Een volk wars van betutteling’ De gevolgen van Wilders’ succes voor SP, GroenLinks en PvdA

Tekst: Dick Houtman en Peter Achterberg, respectievelijk hoogleraar cultuursociologie en universitair docent sociologie.

Nog maar tien jaar geleden werd Nederland gere- In de tussentijd verdween Fortuyns LPF weer net zo snel als geerd door het Kabinet-Kok II. De aanslagen van 11 zij was opgekomen en gebeurde hetzelfde met Rita september 2001 moesten nog plaatsvinden, Fortuyn Verdonk. In het licht van deze grote electorale wispelturig- moest De puinhopen van acht jaar paars nog schrij- heid op rechts valt nog maar te bezien of de gedoogcon- ven, Van Gogh fietste nog onbekommerd door structie van CDA, VVD en PVV robuust genoeg zal zijn en , was koud twee jaar of de PVV een blijvertje is. De Kamermeerderheid waarover Tweede Kamerlid voor de VVD en was het nieuwe kabinet kan beschikken is immers minimaal en zelfs nog niet eens politiek actief in Den Haag. Het de affaires rond PVV-Kamerleden maken de constructie er lijkt allemaal een eeuwigheid geleden nu Nederland, natuurlijk ook niet stabieler op. slechts tien jaar later, wordt geregeerd door een Het is inmiddels wel duidelijk dat de geest van het nieuwe kabinet van CDA en VVD met gedoogsteun van rechtse populisme in Nederland electoraal gezien uit de Wilders’ PVV. fles is en daar voorlopig ook niet meer gemakkelijk in terug te duwen zal zijn. In dit artikel schetsen wij eerst de belangrijkste achtergronden en karakteristieken van dit

8 SPANNING december 2010 nieuwe rechtse populisme en gaan wij vervolgens in op de on-Nederlandse ‘wij’. Het ‘wij’ van de ‘gewone’ en ‘hardwer- gevolgen van zijn electorale succes voor SP, GroenLinks en kende’ Nederlanders naar wie de politieke klasse niet wil PvdA, de drie linkse politieke partijen in dit land. Wij luisteren, verblind als zij is door politieke correctheid en steunen daarbij op onderzoek dat wij de afgelopen tien jaar wereldvreemd multiculturalisme. En daar was ineens een hebben verricht naar veranderingen in de politieke cultuur politicus die de moed had om het allemaal hardop te van Nederland en andere westerse samenlevingen. zeggen. ‘Professor Pim’, zoals zijn aanhangers hem liefkozend noemden, leek dan misschien oppervlakkig De politieke cultuur van een ontzuilde beschouwd wel een van ‘hen’ (want: professor), maar was samenleving toch duidelijk een van ‘ons’ (want: Pim). Fortuyns verkie- Nieuw links en nieuwe sociale bewegingen als de homobe- zingsoverwinning was dan ook weinig anders dan een weging en de vrouwenbeweging richtten zich in de jaren abrupte aanpassing van de partijpolitieke verhoudingen zestig en zeventig op het ontmantelen van de verzuilde aan een inmiddels ingrijpend veranderde cultuur. verhoudingen, het openbreken van het regentendom en het Sindsdien is het rechtse populisme niet meer weg te denken beëindigen van morele en religieuze bedilzucht. Individu- uit de Nederlandse politiek. Het is gebaseerd op een ele vrijheid en culturele tolerantie waren de leidende en specifieke invulling van de Nederlandse identiteit, waarin elkaar wederzijds versterkende morele principes van deze de afwijzing van bemoei- en bedilzucht centraal staat, en nieuw-linkse politieke cultuur. Sindsdien is, in samenhang die tot uitdrukking komt in enerzijds de verwerping van met ontzuiling en secularisering, allerhande gedrag dat morele betutteling en anderzijds een hartgrondige afkeer voordien door velen als afwijkend of zelfs moreel verwerpe- van regenteske politieke en bureaucratische elites. lijk werd beschouwd steeds meer aanvaard geraakt: echtscheiding, openlijke homoseksualiteit, het verrichten Op zoek naar een Nederlandse identiteit van betaalde arbeid door vrouwen, ongehuwd samenwo- In het ontzuilde Nederland heeft populistisch rechts het nen, seks voor het huwelijk, ongehuwd moederschap, et Nederlandse ‘wij’ sinds Fortuyn steevast benoemd in de cetera. Natuurlijk zijn er nog steeds christelijke groeperin- vrijheidsminnende termen die bijna een halve eeuw terug gen en politieke partijen die zich verzetten tegen de door nieuw links werden gemobiliseerd en sindsdien teloorgang van de godvrezende natie die Nederland ooit gemeengoed zijn geworden. ‘Wij Nederlanders’ zijn in deze was, maar zij zijn niet langer in staat om een politieke vuist optiek een vrijheidslievend volk wars van betutteling dat te maken. niet bereid is om inbreuken hierop te aanvaarden. Het Naarmate Nederland veranderde in een goeddeels meest zichtbare gevolg hiervan was de afgelopen tien jaar ontzuilde en seculiere natie, waarin individuele vrijheid een demonisering van de islam, omdat die met deze een nagenoeg onaantastbaar en vrijwel algemeen aanvaard identiteit onverenigbaar zou zijn. Politici maakten zich de recht werd, raakte de destijds voor nieuw links nog vanzelf- afgelopen jaren druk over radicaliserende moslims, imams sprekende verbinding tussen individuele vrijheid en die vrouwelijke ministers de hand weigeren te schudden, culturele tolerantie steeds meer omstreden. Enerzijds hoofddoekjes, boerka’s en boerkini’s, immigratie, integra- werden religieuze en moreel-traditionele bedilzucht steeds tie en inburgering. In de populistische demonisering van meer afgewezen als onverenigbaar met individuele vrijhe- de islam klinkt de erfenis van de jaren zestig door: ‘Moslims den als die van meningsuiting, van homo’s om voor hun moeten gewoon net zo progressief worden als wij: ze geaardheid uit te komen en van vrouwen om te kiezen voor moeten hun eigen vrouwen meer vrijheid en onze vrouwen levenslopen die ooit waren voorbehouden aan mannen. meer respect geven, ze moeten onze homo’s met rust laten, Anderzijds werd verdraagzaamheid ten opzichte van en ze moeten van onze vrijheid van meningsuiting afblij- groepen die geen deel uitmaakten van dit ‘volk wars van ven.’ betutteling’ – etnische minderheden, en dan met name de Een prinses die in het openbaar het bestaan van ‘de’ moslims – steeds omstredener. Sinds de jaren zestig heeft Nederlandse identiteit in twijfel trekt, krijgt in dit klimaat de oude culturele polarisatie over christelijk moreel de volle laag van critici. Dat bruggenbouwer kon traditionalisme dan ook steeds meer plaatsgemaakt voor uitgroeien tot een politicus die bijna net zo omstreden is als een nieuwe. Het gaat daarbij niet zozeer om een polarisatie Geert Wilders is al even veelzeggend. En wie nog bezwaar tussen autochtonen en allochtonen, maar om een post- durft te maken tegen schofferende of neerbuigende confessionele culturele polarisatie tussen laag opgeleiden uitingen jegens moslims wordt inmiddels beschuldigd van en hoog opgeleiden. een bijna grenzeloze naïviteit en het verkwanselen van de Het culturele onbehagen onder vooral laag opgeleide vrijheid van meningsuiting. In dit klimaat heeft ‘thee Nederlanders over de welwillende beleidsmatige omgang drinken’ in korte tijd een hele nieuwe betekenis gekregen, met etnische minderheidsgroepen bleef lang beperkt tot de namelijk die van bestuurlijke lamlendigheid, de boel de spreekwoordelijke borreltafels, maar dat veranderde door boel laten en het verkwanselen van onvervreemdbare toedoen van Fortuyn. Het taboe op politieke incorrectheid principes. en culturele intolerantie verdween als sneeuw voor de zon en de onvrede drong de Haagse politiek binnen. De zin De Haagse kaasstolp en de mensen in de ‘Pim zei wat wij dachten’ raakt de kern van het populisme samenleving dat Nederland sindsdien in zijn greep heeft. Daar was Een tweede gevolg van de ontzuiling is een drastisch ineens dat karakteristieke en tot op dat moment tamelijk gewijzigde verhouding tussen burger en politiek. Wisten laag opgeleide burgers zich vroeger vertegenwoordigd door hun zuilelites, met het verdwijnen van de zuilen is men gevoelsmatig eerder ‘tegenover’ de overheid komen te

SPANNING december 2010 9 staan. De hieruit resulterende ‘kloof tussen burger en afkeer van ‘achterkamertjespolitiek’. Politici, en inmiddels politiek’ is door de opkomst van het populisme sinds 2002 allang niet meer alleen rechts-populistische politici, keren een politieke kwestie geworden en inmiddels een eufemis- zich van de weeromstuit zelf ook steeds meer af van de ‘in me geworden voor een regelrechte haat tegen een overheid zichzelf gekeerde’ politieke instituties met hun ‘eindeloze die velen beschouwen als het belangrijkste obstakel in hun procedures’ en ‘rigide overlegstructuren’. Wat er in Den jacht op persoonlijk levensgeluk. Ook hierin klinkt voor de Haag gebeurt, zo benadrukken zij daarmee, is eigenlijk goede verstaander het geluid van de tegencultuur van de helemaal niet belangrijk. Het gaat immers om ‘de echte jaren zestig en zeventig luid en duidelijk door, al kwam de problemen’ van ‘echte mensen’, ook wel aangeduid als ‘de turbulentie destijds dan van links en inmiddels van rechts. mensen in het land’, ‘de mensen in de samenleving’ of ‘de Van ‘onze belastingcenten’ – zo heet het in dit populisme mensen in de arme wijken’. Politici nemen kortom steeds immers – worden weliswaar ministeries vol papierschuivers, meer afstand van het politieke bestel waarvan zij zelf deel vergaderaars en managers betaald, maar dat brengt de uitmaken en benadrukken juist steeds vaker hoe dicht zij oplossing van de problemen, waarmee gewone Nederlan- bij ‘de man of vrouw in de straat’ staan. ders (‘Henk en Ingrid’) kampen, geen stap dichterbij. In plaats van krachtdadig op te treden verdoen politici en Het rechtse populisme en de linkse partijen ambtenaren hun tijd en produceren zij slechts ‘een onophoudelijke diarree aan wereldvreemde nota’s, notities, De aantrekkingskracht van het populisme op rapporten en toekomstscenario’s’. Omdat dit alles wordt laag opgeleide kiezers gefinancierd van ‘onze belastingcenten’ is hier volgens de De populistische voorstelling van ‘het volk’ als een ondeel- populisten gewoon sprake van uitbuiting van burgers door bare eenheid voedt kortom niet alleen een xenofobe ‘zakkenvullende plucheplakkers’, die alleen maar geïnteres- afwijzing van ‘het andere’, ‘het vreemde’ en het ‘niet-eige- seerd zijn in hun eigen portemonnee, hun eigen macht en ne’, maar ook een afkeer van politieke, bestuurlijke en hun eigen ‘linkse hobby’s’. bureaucratische elites. Een dergelijk populisme heeft vooral aantrekkingskracht op laag opgeleiden, van wie uit Tekenend voor de gewijzigde politieke cultuur zijn het een grote hoeveelheid onderzoek bekend is dat zij minder toegenomen gebruik van de aanduidingen ‘de Haagse tolerant zijn ten aanzien van ‘afwijkende’ groepen dan kaasstolp’ en ‘het Haagse gedoe’, evenals de toegenomen hoog opgeleiden. Dat was in de jaren vijftig zo en dat is nog Foto: Spaarnestad Photo / Hollandse Hoogte Hollandse / Spaarnestad Photo Foto:

10 SPANNING december 2010 Tabel 1. Percentage hoog opgeleiden (HBO/WO) en gemiddeld economisch egalitarisme, etnocentrisme en wantrouwen (schaalscores van 1-5) onder GroenLinks-, SP- en PvdA-stemmers.

Partij % hoog opgeleiden Economisch egalitarisme Etnocentrisme Wantrouwen

GroenLinks 65 3,18 1,97 2,42

PvdA 40 3,18 2,38 2,61

SP 27 3,20 2,84 2,85

PVV 25 2,84 3,85 3,29

Bron: Eigen onderzoek onder de Nederlandse bevolking (november 2008).

steeds zo en het geldt voor alle westerse liberaal-democrati- progressieve partijen zich daarbij meer inzetten voor een sche samenlevingen. Precies vanwege deze weinig welwil- welwillende omgang met cultureel verschil, werden deze lende omgang met cultureel verschil vormt de maatschap- partijen minder aantrekkelijk voor laag opgeleide kiezers. pelijke onderlaag – destijds nog steevast aangeduid als ‘de Precies het omgekeerde gold voor rechtse partijen: arbeidersklasse’ – niet de ‘natuurlijke’ bondgenoot van naarmate ze zich meer profileerden met rechtse stellingna- linkse en progressieve politieke partijen. men rond deze culturele thema’s, werd hun aantrekkings- Naarmate de omgang met cultureel verschil hoger op de kracht op laag opgeleiden groter. Nu in de Nederlandse maatschappelijke en politieke agenda kwam te staan en politiek vraagstukken rond economische verdeling steeds inzet van de politieke strijd werd, en naarmate linkse en meer overvleugeld zijn geraakt door vraagstukken rond immigratie en integratie, misdaad en straf, en leefbaarheid en veiligheid, is de verbinding tussen de maatschappelijke onderlaag en de linkse politieke partijen dan ook steeds meer verbroken. Met haar anti-islamitische retoriek, harde opstelling inzake immigratie en pleidooien voor aanpas- sing door nieuwkomers aan de Nederlandse samenleving weet Wilders’ PVV bij uitstek laag opgeleiden aan zich te binden, net zoals Fortuyns LPF dat al eerder deed.

De PVV en de linkse partijen Zo drijft het rechtse populisme een wig tussen laag opgeleide kiezers (de ‘arbeidersklasse’, de ‘minder bedeel- den’, de ‘mensen die het minder breed hebben’) en de op het socialistische gedachtegoed gebaseerde politieke partijen die vanouds hun economische belangen beharti- gen. Hoewel dit voor zowel SP, PvdA als GroenLinks geldt, hebben ze toch niet alle drie evenveel ‘last’ van de PVV. Dat komt doordat ze elkaar veel ontlopen waar het gaat om culturele thema’s rond tolerantie – de thema’s waarmee de PVV zich bij uitstek profileert en die verantwoordelijk zijn voor het gemiddeld genomen lage opleidingsniveau van haar achterban (zie Tabel 1).

Waar het gaat om economische verdelingsvraagstukken (‘economisch egalitarisme’) is de aanhang van de drie linkse partijen weliswaar progressiever dan die van de PVV, maar de verschillen moeten niet worden overdreven. In feite neemt de PVV-aanhang voor wat betreft deze kwesties slechts een middenpositie in en is zij in deze (economische)

iller / Hollandse Hoogte Hollandse / iller zin ‘linkser’ dan die van CDA, D66 en VVD. Daarbij dient uiteraard ook nog te worden aangetekend dat de PVV sinds ons onderzoek (november 2008) verder naar links is opgeschoven (dit gebeurde met name tijdens de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van juni 2010). Laag Foto: Amaury M Foto: opgeleide Nederlanders die vanouds op linkse partijen

SPANNING december 2010 11 stemmen zullen zich hierdoor thans waarschijnlijk nog het in PVV-jargon te zeggen: voor de grachtengordelelite minder laten weerhouden naar de PVV over te stappen dan die dol is op moeilijke brillen, kunst en linkse hobby’s): enkele jaren terug. haar achterban is zowel hoger opgeleid als cultureel Bezien wij vervolgens de overige vergelijkingen tussen de toleranter dan die van beide andere linkse partijen en vier partij-achterbannen. Met ‘etnocentrisme’ doelen wij op daarmee in beide opzichten het verst verwijderd van de een afwijzende houding ten aanzien van etnische minder- PVV-aanhang. heidsgroepen en met ‘wantrouwen’ doelen wij op wat De aanhang van de SP, en in nog sterkere mate die van de sociologen meestal aanduiden als ‘anomie’: het ontbreken PVV, is aanzienlijk etnocentrischer en wantrouwender dan van vertrouwen in andere mensen, alsmede in de samenle- die van GroenLinks. Voor wat betreft deze twee culturele ving als geheel, dus inclusief overheid en politiek. Etnocen- thema’s is de ideologische afstand tussen GroenLinks en SP trisme en een dergelijk wantrouwen hangen volgens veel ongeveer even groot als die tussen SP en PVV, wat betekent onderzoek sterk met elkaar samen en dat is niet verwonder- dat de SP-aanhang ongeveer even ver rechts van die van lijk in het licht van de twee eerder genoemde componenten GroenLinks staat als links van die van de PVV. Daarmee is van het populisme. de overstap naar de PVV voor SP-kiezers kleiner dan voor Waar het om deze opvattingen gaat, zijn de verschillen de aanhang van GroenLinks, zodat de SP meer electorale tussen de drie linkse partijen onderling en die tussen deze concurrentie van de PVV ondervindt. De SP is dan ook en de PVV dan ook aanzienlijk groter dan in het geval van meer dan GroenLinks een ‘arbeiderspartij’: haar achterban economisch egalitarisme. De achterban van GroenLinks is is beduidend lager opgeleid en wat dat betreft vergelijkbaar in deze het verst verwijderd van die van de PVV, wat met die van de PVV. Dit betekent dat de SP gemakkelijker betekent dat de directe electorale concurrentie tussen deze dan beide andere linkse partijen het volume van het twee partijen het kleinst is. GroenLinks belichaamt dan cultureel-rechtse geluid wat verder kan opdraaien wanneer ook meer dan beide andere linkse partijen de geest van de de concurrentieslag met de PVV dat vereist. nieuwe culturele politiek van de jaren zestig en zeventig, gekenmerkt door individuele vrijheid en culturele toleran- De achterban van de PvdA, ten slotte, neemt voor wat tie. Dit partijprofiel kwam begin 2006 treffend tot uitdruk- betreft culturele thema’s een positie tussen GroenLinks en king toen de liberale jongerenorganisatie JOVD Femke SP in. Als vanouds breed samengestelde volkspartij van Halsema tot ‘liberaal van het jaar’ uitriep. GroenLinks is arbeiders en schoolmeesters verkeert zij echter in een dan ook bij uitstek de partij voor de culturele elite (of, om aanzienlijk lastiger parket dan beide andere linkse partijen. Met de opvolging van door Job Cohen lijkt de partij te hebben gekozen voor stevige oppositie tegen de PVV, ongetwijfeld tot genoegen van het hoger opgeleide deel van haar achterban (de ‘schoolmeesters’). De keerzijde hiervan is het risico dat de partij hiermee het lager opgeleide deel van haar achterban (de ‘arbeiders’) van zich vervreemdt. Misschien verklaart dat de terugval in de peilingen na de opvallend goede verkiezingsuitslag in juni van dit jaar. Hoe dit ook zij: door te kiezen voor ferme oppositie tegen Wilders en de PVV riskeert de PvdA het verlies van haar ooit massale aanhang onder laag opgelei- den. Wanneer dat inderdaad gebeurt, dan zal de aanhang van de PvdA steeds meer gaan lijken op die van Groen- Links en zal haar electorale basis versmallen. Voor een grote volkspartij met aanzienlijke bestuurlijke verantwoor- delijkheden kan de thans ingezette koers kortom verstrek- kende gevolgen hebben.

Besluit: ideologische en electorale concurrentie met de PVV De linkse politieke partijen wedijveren in Nederland op Onlangs verscheen een nieuwe uitgave van ‘Kritiek, jaarboek twee verschillende manieren met de PVV: zij doen dat voor socialistische discussie en analyse’ met daarin verschil- zowel electoraal als ideologisch. Voor wat betreft de lende artikelen van wetenschappers over linkse antwoorden electorale concurrentie ondervindt de SP de meeste last op het rechts-populisme. De bijdrage van Dick Houtman en van de PVV, juist omdat de ideologische concurrentie in Peter Achterberg, die in deze Spanning afgedrukt staat, is haar geval het geringst is. Omgekeerd ondervindt Groen- een bewerkte versie van het artikel dat de auteurs voor dit Links ideologisch gezien de meeste last van de PVV, en tijdschrift schreven. electoraal gezien juist de minste, doordat zowel de partij zelf als haar achterban het politieke gedachtegoed van de ‘Kritiek, jaarboek voor socialistischediscussie en analyse’ is PVV verder van zich werpen dan beide andere linkse verkrijgbaar in de betere boekhandel, maar kan ook besteld partijen doen. Met haar heterogener samengestelde worden. U kunt hiervoor een e-mail sturen naar de redactie achterban bevindt de PvdA zich, ten slotte, in de weinig ([email protected]) benijdenswaardige positie dat zij aan beide vormen van concurrentie tegelijkertijd blootstaat.

12 SPANNING december 2010 Een andere interpretatie Tekst: Hans van Heijningen en Arjan Vliegenthart

Op grond van culturele wezenskenmerken zou de Nederlandse ging nu 24 procent voor Wilders en arbeidersklasse neigen tot xenofobe afwijzing van ‘het andere’ en dat gold ook voor de Partij voor de tot demonisering van de islam. De vraag is echter of dit klopt. Dieren (18 procent) en de VVD (13 procent). Waar laag opgeleid en beneden Laag opgeleide kiezers keren zich Zeggen dat het politieke landschap modaal in Nederland vanaf de niet van links af vanwege haar diffuus is en de kiezers zich gedra- zeventiger jaren mee te maken welwillende omgang met het gen als shoppende burgers lijkt een hebben, zijn de ingrijpende herstruc- culturele verschil, maar omdat PvdA veiliger standpunt dan te beweren turering van de economie die hun en GroenLinks de concrete proble- dat de PVV en de SP communice- positie verzwakt heeft, processen van men die met massa-immigratie rende vaten zijn. Dat een deel van de stadsvernieuwing die de sociale samenhingen, lange tijd ontkend keizers die in november 2006 SP cohesie onbedoeld ondermijnden, en hebben en zaken op hun beloop gestemd heeft in 2010 PVV gestemd de verloedering en toenemende hebben gelaten. De SP past in die zin heeft, is vooral te verklaren uit het criminaliteit in delen van de steden. niet in het lijstje linkse (grachtengor- feit dat de SP in 2006 kiezers uit alle Deze verslechteringen vielen samen del-)partijen die zich ‘moderniseer- hoeken en gaten aan wist te trekken. met de gevolgen van de massa-immi- den’, hun historische achterban in de Verder lijkt het niet onzinnig te gratie die al in een eerdere periode steek lieten en commissariaten veronderstellen dat kiezers op was begonnen. Migranten waren niet gingen verzamelen. De SP was haar afzonderlijke standpunten kunnen de oorzaak van de problemen tijd (te) ver vooruit door al in de shoppen, maar veel mensen het toch waarmee Nederlandse autochtonen zeventiger jaren aandacht te vragen wel in hun eigen richting zoeken. Dat te maken kregen, maar maakten die voor de integratieproblemen die ons met andere woorden verschuivingen problemen wel groter en complexer boven het hoofd dreigden te groeien zich vooral binnen blokken (CDA, (concurrentie op de arbeidsmarkt, en daardoor van alle kanten de wind VVD, PVV aan de ene kant en PvdA, concurrentie op de woningmarkt, van voren kreeg. GroenLinks en SP aan de andere oververtegenwoordiging van kant) voordoen. De definitieve allochtone jongeren in de criminali- Een ander punt van discussie is of er uitkomsten van het nationaal teit, vijandigheid ten opzichte van nu daadwerkelijk zo veel uitwisseling kiezersonderzoek zullen hier nog homoseksualiteit onder een deel van is tussen SP en PVV. Op grond van uitsluitsel over geven. de islamitische jeugd). de scores wat betreft etnocentrisme en wantrouwen wordt het waarschijn- Alles overziend, kan de opstelling lijk geacht, dat laag opgeleiden nog van de werkende bevolking ten makkelijker naar de PVV uitwijken opzichte van migranten en linkse nu die partij met een aantal sociaal- partijen veel beter verklaard worden economische standpunten naar links op grond van haar concrete ervarin- opschuift. Vooral de SP zou daar gen met migranten en linkse partijen gevaar van te duchten hebben. Uit dan op grond van haar veronder- cijfers over electorale verschuivingen stelde antropologische wezens- die vlak voor de Kamerverkiezingen kenmerken. 2010 zijn verzameld1, blijkt dit beeld wel enige nuancering te behoeven. Volgens dat onderzoek zou de SP immers weliswaar 14 procent van haar kiezers uit 2006 kwijt raken aan Wilders, maar een vrijwel even grote groep (13 procent) aan de PvdA. De SP-kiezers uit 2006 waaierden dus 1. Raimon Leeuwenburg, Annelieke van eerder uit dan dat ze massaal naar den Heuvel, Myrte de Jong, Simon rechts vertrokken. De PVV haalde Wajer, Mariëtte Glim, ‘De kiezer op het haar stemmen overal vandaan. Van pluche. Tweede kamerverkiezingen de mensen die in 2006 niet stemden 2010 in zicht’, juni 2010

SPANNING december 2010 13 Twintig jaar GroenLinks Tekst: Sjaak van der Velden

22 November, Den Haag. Mannen met designbrillen, niet voor hun ogen maar bovenop hun grijze haardos, en vrouwen met modieuze kleding vullen een zaaltje in Dudok Den Haag. Ze zijn in afwachting van de presentatie van een boek over hun partij; over twintig jaar GroenLinks.

In 1990 besloten vier partijen definitief samen te gaan in uitzondering van de al eerder genoemde vleugel binnen de GroenLinks, nadat ze eerst vier jaar hadden samengewerkt PvdA) niet sociaal-conservatief maar sociaal-progressief. in Groen Links. Dat betekende het einde van de Commu- Wie de lezing van Halsema aanhoorde of leest kan niet om nistische Partij van Nederland (CPN), de Pacifistisch de conclusie heen dat zij de hele erfenis van links bij de Socialistische Partij (PSP), de Politieke Partij Radicalen vuilnisbak heeft gezet (voor de liefhebbers, dat kan op (PPR) en de Evangelische Volks Partij (EVP). Hoewel, http://tweedekamer.groenlinks.nl/node/56911). Eigenlijk einde. Ze bestonden al zo goed als niet meer en hadden zoals Wim Kok in 1995 namens de PvdA deed. Contouren samen drie zetels in de Tweede kamer en minder dan benoemen is natuurlijk mooi en geen zinnig links mens zal tienduizend leden. Het was een fusie uit zwakte, om te tegen haar contouren zijn. Het gaat er natuurlijk wel om redden wat er nog te redden viel. welke invulling je aan die contouren geeft. Strijden voor Na een welkomstwoord door Gerrit Voerman van het behoud van de verzorgingsstaat is volgens haar ouderwets, Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen wijzen op de kapitalistische belangen die de politiek van (DNPP) en de partijvoorzitter van GroenLinks (Henk de Europese Unie sterk beïnvloeden is niet minder Nijhof) was het woord in Dudok aan een van de auteurs van ouderwets, en bescherming van het ontslagrecht is al het boek. Dik Verkuil wees in een gesproken column op het helemaal ouderwets. Het zal ook niet voor niets zijn dat grote gevaar dat een stem op Halsema tot een rechtse Halsema niet meer zozeer over links spreekt, maar eerder regering leidt. Volgens hem was dat al twee keer gebeurd. over progressief. Beide keren (in 2003 en 2010) betekende een stem op Progressief is eigenlijk een leeg begrip. Het staat voor GroenLinks dat de PvdA net niet de grootste partij werd en veranderingsgezind, maar de aanhangers van het neolibe- Cohen naast het premierschap greep. Het gevolg was ralisme die in de jaren tachtig de macht naar zich toe Balkenende II en Rutte I. Hij raadde zijn vrouw om die trokken wilden ook verandering. Zij wilden een eind maken reden af om op Halsema te stemmen. Ook al vond en aan de verzorgingsstaat, die onder invloed van vooral de vindt hij haar partij sympathiek. arbeidersbeweging tot stand was gekomen en iedereen een menswaardig bestaan wilde garanderen. Ook wilden zij een De contouren van Halsema eind maken aan de macht van de georganiseerde werkne- Tijdens het debat waarmee de boekpresentatie werd mers, de vakbonden. Eigenlijk probeerden ze een eind afgesloten, merkte voormalig GroenLinks-kamerlid maken aan alles wat leek op collectief handelen van Vendrik terecht op, dat deze argumenten voor tactisch mensen. Ze waren de kampioenen van het ongebreidelde stemmen eigenlijk onzin zijn. Rechts heeft gewoon de individualisme. Goed beschouwd waren die neoliberalen meerderheid en daar gaat het om. Hoe halen we de de progressieven van dat tijdperk, als je veranderingsgezind meerderheid van de stemmers naar links toe. Een pro- gelijk stelt aan progressief. Links wil van oudsher ook bleem dat in dit verband ook ruim aan de orde kwam, was verandering, maar niet verandering om het veranderen de vraag wat dat links dan eigenlijk is. maar veranderen in een bepaalde richting. Naar een De toespraak van fractievoorzitter Halsema liet er duidelijk maatschappij met meer zeggenschap voor de gewone geen twijfel over bestaan. Ze wil graag met de PvdA onder bevolking, daar heeft links altijd voor gestreden. de dekens, maar in ieder geval met D66 want in de PvdA bestaat nog steeds een vleugel die meer op de SP-lijn zit. Scenario’s voor de toekomst Die vleugel binnen de PvdA, en de SP dus ook, noemde zij Tijdens de bijeenkomst in Den Haag sprak ook Paul sociaal-conservatief. Dat zijn volgens haar mensen die bang Lucardie, een van de andere auteurs van het boek. Hij zijn voor veranderingen, mensen dus die het niet eens zijn schetste op basis van de analyse van twintig jaar Groen- met haar ‘contouren’ voor een progressieve politiek: Links uit het boek een aantal toekomstscenario’s voor de internationalistisch, toekomstgericht, veranderingsgezind, partij. De partij zou kunnen marginaliseren, bijvoorbeeld antibureaucratisch en democratisch. Binnen die contouren doordat ze als groene partij radicaliseert, maar alles wijst er ziet zij wel heil in de samenwerking tussen PvdA, volgens Lucardie op dat dit een onwaarschijnlijk scenario GroenLinks en D66. Die zijn namelijk (natuurlijk met is. Omgekeerd behoort groei ook niet echt tot de mogelijk-

14 SPANNING december 2010 heden. Dat is erg afhankelijk van de ontwikkeling van periode 1992 – 2002/2010 vergrijsd. In het begin bestond andere partijen en dan met name de PvdA en D66. Vooral de partij uit dertigers en veertigers, in 2002 uit veertigers als de laatste krimpt of zelfs verdwijnt zal GroenLinks en vijftigers. Niet onderzocht is het ledenverloop, maar daarvan kunnen profiteren. Fusie als derde scenario werd omdat GroenLinks in die periode niet erg was gegroeid door Lucardie ook niet erg waarschijnlijk geacht, maar zijn gaat het mogelijk om dezelfde mensen. Die vergrijzing is woorden lijken weleens te kunnen worden gelogenstraft dan logisch, de leden uit 1992 waren in 2002 inderdaad door de werkelijkheid. Halsema hield al tijdens de bijeen- tien jaar ouder. Veel nieuwe aanwas van jongeren was er komst die mogelijkheid open en ook elders binnen de blijkbaar niet. partij gaan stemmen in die richting op. Als beoogd Ongeveer tachtig procent van de leden was ongelovig, fusiepartner wordt dan vooral D66 genoemd. werkte (76 procent) en had hoger onderwijs (universiteit of Op basis van hun onderzoek schatte Lucardie de kans hbo, 83 procent) genoten. Werken deed men afgelopen jaar groter dat GL zich zal consolideren. In de Tweede Kamer vooral in het onderwijs (19 procent), de gezondheidszorg zal ze nooit meer dan zestien zetels halen en meestal ergens en de sociale dienstverlening (15 procent) of bij het tussen de vijf en elf. Een enkele keer zal GL misschien openbaar bestuur (16 procent). De studies die men volgde worden gevraagd aan de regeringstafel aan te schuiven als lagen vooral op het terrein van de sociale wetenschappen dat electoraal zo uitkomt. Een niet al te riant vooruitzicht (30 procent) terwijl het percentage bèta’s slechts 6 procent lijkt me. bedroeg. Drie procent van de leden beschouwde zichzelf als migrant. De achterban van GroenLinks Op basis van deze cijfers kunnen we stellen dat de leden Het boek van Lucardie en Voerman belicht de geschiedenis van GroenLinks (naar de achtergrond van de stemmers is van GroenLinks vanuit verschillende invalshoeken. helaas minder onderzoek gedaan) een bijzondere groep Het zou te ver gaan om die op deze plaats allemaal te vormen. Ze zijn veel hoger opgeleid dan de rest van de behandelen, maar een punt wil ik er nog wel uitpikken. bevolking (80 procent hoger onderwijs terwijl slechts 28 In mijn eigen omgeving hoor ik wel eens zeggen dat procent van de totale bevolking hbo of WO heeft) en tellen GroenLinks een grachtengordel-partij is. Een partij dus minder migranten onder hun gelederen dan de totale van goedbetaalde hoogopgeleiden die zich als een soort bevolking, waarvan 11 procent migrant is. Ook de onkerke- stoottroepen zien van een nieuwe wereld waarin het lijkheid is bij GroenLinks veel verder voortgeschreden dan individu allesbepalend is. onder de rest van de bevolking, waar in 2009 slechts 44 In ‘Meer vertrouwen in de staat dan in de straat?’ zijn drie procent niet tot een kerkgenootschap behoorde. Interessan- leden-onderzoeken naast elkaar gezet. In 1992, 2002 en ter dan deze demografische kenmerken zijn de opvattingen 2010 is onderzocht wie de leden van GroenLinks waren. van de leden. Die zijn soms fors opgeschoven in de afgelo- Weliswaar zijn de onderzoeken door een verschil in aanpak pen twintig jaar. niet goed vergelijkbaar, maar de schrijvers durven toch wel In 1992 vond 62 procent van de GroenLinks-leden dat de een aantal conclusies te trekken. GroenLinks is in de werknemers het in bedrijven voor het zeggen moeten krijgen. In 2002 was daar nog maar 27 procent van over en dit jaar was het zelfs gedaald tot 19 procent. De helft van de leden vond in 2002 dat de particuliere onderneming het beste middel is om economische problemen van Nederland op te lossen; in 2010 was dat gedaald tot 44 procent. De crisis had zijn uitwerking blijkbaar niet gemist. Ondanks de verschuivingen in opvattingen die zich hebben voorgedaan, bleef een zeer grote meerderheid van rond de 87 procent van mening dat er nog steeds belangrijke klassentegenstellingen bestaan in de huidige maatschappij. Ook op gebieden als abortus, verdraagzaamheid en dierenrechten veranderde er niet veel in de opvattingen van de leden.

De toekomst Zonder nu een poging te ondernemen om net als de schrijvers van het GroenLinks-boek een scenario te schrijven voor de toekomst, lijkt een ding wel vast te staan. De partij die eind jaren tachtig ontstond uit een samengaan van communisten, pacifisten en progressieve christenen heeft inmiddels alle banden met haar grotendeels socialisti- sche verleden doorgesneden. Alles lijkt ondergeschikt te worden gemaakt aan de mogelijkheid om mee te mogen reageren. Gezien de sociale herkomst van de het ledenbe- stand lijkt het consolidatiescenario van Lucardie echter wel aannemelijk. Een partij die zo duidelijk op een tamelijk klein deel van de bevolking is georiënteerd, zal niet makkelijk een groter deel van het electoraat aantrekken.

SPANNING december 2010 15 Boekbespreking De heilige oorlog van Martin Bosma Tekst: , medewerker SP-Tweede Kamerfractie Foto: Peter Hilz / Hollandse Hoogte

‘Zowel voor de buitenlanders, als voor de met hen wonende en werken- tegengaan van ‘massa-immigratie’ de Nederlanders, is het van het grootste belang de ‘vlees-noch-vis- ooit een sociaaldemocratisch doel situatie’ om te zetten in een toestand waarvan iedereen weet wie en was. Zo zei Drees in 1974: ‘Men gaat wat hij is. (…) In ieder geval is met de uitvoering van onze voorstellen te mensenmassa’s concentreren waar de voorkomen dat het kapitaal een soort tweederangsburgers zal laten moeilijkheden het grootst zijn.’ Hij ontstaan om daarmee tegenstellingen onder de arbeiders op te roepen’ voorspelde dat de grote steden qua Toen de SP dit in 1983 schreef, waren de rapen gaar. huisvesting en leefklimaat in ‘een uitzichtloze situatie’ terecht zouden ‘Crypto-fascisme!’, riep de multicultu- maar kiest hij de sociaal-culturele komen. Een analyse die ook vandaag rele linkse kerk. Kritiek op het falende route. Een gevaarlijk pad, zo blijkt nog opgaat. De PVV’er vertelt er niet integratiebeleid was uit den boze. De gaandeweg in het boek. bij dat Drees, net als de SP destijds, SP stelde vast, na jaren van onderzoek juist ook opkwam voor de hardwer- onder zowel de gastarbeiders als de ‘een uitzichtloze situatie’ kende migrant die vaak in erbarme- oorspronkelijke bevolking, dat het Bosma laat de lange geschiedenis van lijke omstandigheden leefde en integratie- en immigratiebeleid was de SP op het terrein van integratie werkte. Dergelijke selectieve keuzes mislukt. De partij schreef: ‘Het onvermeld. Dat kan haast geen komen de geloofwaardigheid van wanbeleid van de zijde der opeenvol- vergissing zijn. Het lijkt erop dat het Bosma’s betoog niet ten goede. gende regeringen met betrekking tot Bosma slecht uitkomt dat een electo- De ‘linksmens’ is aan de beurt bij het immigratiebeleid - of juist het niet rale concurrent al in de jaren tachtig, Bosma. Deze kosmopolitische geesten voeren van dat beleid - maakt het nog toen Bosma zelf nog journalist was bij hebben dankzij hun multiculturele dringender orde op zaken te stellen’ onder andere de ‘linkse staatsom- idealen bewust toegewerkt naar het Ook Martin Bosma trekt in zijn boek roep,’ een kritische analyse maakte realiseren van een multiculturele ‘De schijn-élite van de valsemunters,’ over het falende integratiebeleid in samenleving waar de bevolking nooit die conclusie. Al maakt hij niet de Nederland. Veel liever, hij doet het om gevraagd heeft. ‘De schaduwkan- sociaaleconomische analyse van de SP, veelvuldig, deelt hij de SP in bij ‘de ten van hun idealen laten ze graag linkse kerk.’ Partijen als de PvdA, D66 over aan de gewone man, die in oude en GroenLinks die, volgens Bosma, wijken mag vaststellen dat hij de het multiculturele project ongevraagd laatste Nederlander in zijn eigen straat bij gewone mensen door de strot is en dat het hem aan geld ontbreekt hebben geduwd. te verhuizen.’ Bosma vreest enclave- Bosma verwijst naar Willem Drees om vorming en banlieue-achtige toestan- zijn stelling te bevestigen dat het den. ‘Misschien hebben we over vijftig

16 SPANNING december 2010 jaar ook een Gazastrook in Amster- volledig de plank mis. Niet de hippies Marijnissen die succesvol pleitte voor dam of Rotterdam,’ schrijft hij. en kabouters maar de grootindus- een parlementair onderzoek naar het De waarschuwingen voor toenemende triëlen en hun sigaren rokende falende integratiebeleid. segregatie zijn vaak terecht, maar liberale vrienden hebben de Neder- Bosma reikt, in lijn met zijn partij, landse grenzen opengegooid voor de De gematigde islam geen oplossingen aan om die segrega- gastarbeiders. Het neoliberale bestaat niet tie te bestrijden. De immigratiestop ‘vrijheid-blijheid’-verhaal van de Net als zijn partijleider heeft Bosma er voor moslimlanden maakt problemen Nederlandse elite draaide uit op het geen vertrouwen in dat het wel goed in Slotervaart en Kanaleneiland niet slopen van maatschappelijke verban- komt met de moslims in Nederland. kleiner. En juist de kabinetsmaatrege- den en het wegkijken van de integra- ‘Er bestaat geen gematigde islam’, zei len om inburgering te bemoeilijken tieproblematiek. Geinspireerd door Geert Wilders eerder. Maar wie ooit en integratieprojecten te stoppen lieden als Ronald Reagan, waarvan met een Turk een biertje heeft maken de problemen in de wijken nota bene Martin Bosma een portret gedronken, weet dat die redenering groter. boven zijn bed heeft hangen, werd onzinnig is. Rekkelijken en preciezen verstandig integratiebeleid weggezet heb je overal. Onder gereformeerden, Het doorgeslagen als onzinnige overheidsbemoeienis. kapitalisten en zelfs op de partijraad ‘sixtiesfeestje’ van de SP. Zou de islam een uitzonde- Bosma redeneert dat de ‘kosmopoliti- Blinde vlek ring zijn en enkel één absolute en sche elite’ op geen enkele wijze In dat opzicht is het gebrek aan onveranderbare verschijningsvorm rekening houdt met mensen die sociaaleconomische analyse bij Bosma hebben die dan ook nog eens door minder vertrouwen hebben in open een gemiste kans. Tenzij – en dat ligt álle volgelingen hetzelfde wordt grenzen. De vrijgevochten generatie meer voor de hand – Bosma een uitgedragen? Lijkt me niet. van de jaren zestig nam met tevreden- bewuste blinde vlek heeft gecreëerd Gevaarlijk wordt het dan ook wanneer heid afscheid van oorspronkelijke voor de sociaaleconomische oorzaken PVV’ers consequent ontkennen dat er linkse waarden als ‘discipline, van immigratie. Door zich te beper- een gematigde islam kan bestaan. netheid, arbeidsethos, matigheid, ken tot een culture kijk op immigra- Bosma introduceert het fenomeen respect voor ouderen en waardering tie, hoeft de PVV’er niet te erkennen taqiyya. ‘Voor zowel shi’ieten als voor onze geschiedenis en nationale dat zijn partij in wezen neoliberaal is, sunnieten geldt de opdracht – niet symbolen.’ Massa-immigratie is als evenals haar moederpartij, de VVD. alleen de mogelijkheid, maar echt de zodanig de resultante van dit doorge- Wie de schuld van de mislukte opdracht – om je ware bedoelingen te slagen individualisme. ‘Multikul is de integratie in de schoenen schuift van verdoezelen’, zegt Bosma. kroon van de sixties,’ stelt Bosma vast. de linkse elite en de islam hoeft niet te Met die verwijzing begeeft Bosma zich Door het ‘sixtiesfeestje’ te koppelen zien hoe gastarbeid vooral aangemoe- op glad ijs. Immers, als er geen aan de massa-immigratie slaat Bosma digd is door grote bedrijven (op zoek gematigde islam bestaat, zoals de PVV naar goedkope arbeid) en rechtse beweert, dan moeten we er vanuit politieke partijen. Argumenten voor gaan dat álle moslims de koran en dus het beperken van immigratie, zoals taqiyya bloedserieus nemen. Conse- het voorkomen van concurrentie op quentie: alle moslims zijn verdacht van arbeidsvoorwaarden en verdringing het hebben van een dubbele agenda. op de arbeidsmarkt, horen we hooguit Dat is tendentieus en zet op een uit opportunisme van de PVV. Ook gevaarlijke manier een hele bevol- bekritiseert Bosma nergens in zijn kingsgroep in een kwaad daglicht. boek het bedrijfsleven, dat wél de Bosma twijfelt niet, hij weet alles. Die vruchten heeft geplukt van goedkope standvastigheid en zijn onverbidde- buitenlandse arbeid maar veelvuldig lijke vijanddenken maken het boek steken heeft laten vallen als het gaat onnodig demagogisch van toon. Dat is om het scholen, huisvesten en jammer. Bosma heeft terechte kritiek integreren van buitenlandse werkne- op zakkenvullende elites en wegkij- mers. Als puntje bij paaltje komt kende politici. Maar helaas, zonder verkiest de PVV de werking van de grondige sociaaleconomische analyse vrije markt voor het bedrijfsleven. blijft zijn uitwerking van het uit de Terecht rekent Bosma af met ‘de hand gelopen ‘sixtiesfeestje’ en zijn linkse kerk’ voor zover die iedere beschuldigen van alles wat links, vorm van kritiek op migratie en communistisch en islamitisch is, gastarbeid weghoont. Zo stelt hij: ‘De hangen in oppervlakkigheid. Tweede Kamer heeft in de jaren Die tendentieuze afkeer, en het tachtig en negentig nooit één principi- gebrek aan enige reflectie op dertig eel debat gevoerd over de massa-immi- jaar neoliberale, rechtse politiek, gratie.’ Deze kritiek sluit aan bij de maken zijn kritiek minstens net zo Martin Bosma, Schijn-élite van vaststelling van de SP dat integratie ideologisch geladen als het wereld- de valse munters, Amsterdam: decennialang verwaarloosd is door de beeld van de islamitische vijand die Bert Bakker 2010, 376 p. overheid. Niet voor niets was het Jan hij in het leven roept.

SPANNING december 2010 17 Coöperaties als onderdeel van een gedemocratiseerde economie

Tekst: Reinout Heijdra en Sjaak van der Velden

Het is opvallend hoe goed coöperaties en coöpera- tieve ondernemingen presteren, vooral ook in de huidige financieel lastige tijden. Dit blijkt onder andere uit een rapport van de Internationale Ar- beidsorganisatie (ILO) waarin staat dat ‘coöperatie- ve bedrijven over de hele wereld laten zien bestand te zijn tegen de crisis’. Volgens het rapport ‘The impact of the crisis on worker and social coopera- tives’ uit 2009 van de International Co-operative Alliance is het goede resultaat te danken aan ‘hun vermogen om zekerheid en flexibiliteit te A comPetitive combineren terwijl ze hun doel najagen om duurza- me banen te creëren.’ Het is ook geen kleine bewe- ging: 800 miljoen mensen in meer dan honderd landen zijn aangesloten bij een coöperatie. Niet gek euroPe? dus dat de Verenigde Naties 2012 hebben uitgeroe- the cAse for cooPerAtives pen tot het jaar van de coöperaties. KicK-off event • 16 november 2010 • 9.00-12.00 hours room AsP A1G2 • euroPeAn PArliAment • brussels Hedendaagse coöperaties zijn in er allerlei vormen en lAunch of A series of events leAdinG uP to 2012, the un internAtionAl yeAr of cooPerAtives maten. Gert van Dijk, hoogleraar Theorie en Praktijk van coöperaties aan de universiteit van Wageningen stelt dat ‘coöperaties democratische gemeenschappen vormen waarbij de zeggenschap bij de leden berust. Ze varen in konvooi maar blijven baas over hun eigen schip, en over de koers van het konvooi. De vereniging van leden ziet niet in cooPerAtion with: hosted by: dennis de JonG meP alleen toe op goed bestuur, maar formuleert ook de doelstelling van de onderneming’. Wat de verschillende vormen van coöperaties dus als overeenkomst hebben, is dat het algemeen belang voorop staat. En dat kan overdui- delijk niet gezegd worden van aandeelhoudersondernemin- gen. Nu coöperatieve ondernemingen ook nog eens over de gehele linie aantoonbaar goed functioneren, zet SP-Brussel zich in om deze meer democratische vorm van onderne- woordiger Europese retail/consumenten-coöperaties), men te bestuderen en de aandacht te doen toekomen die Cooperatives Europe (vertegenwoordiger alle Europese het verdient. cooperaties) en pensioenverzekeraar PGGM waren bereid een bijdrage te leveren. De bedoeling is om gezamenlijk in SP-bijeenkomsten in Brussel 2011 met vervolgbijeenkomsten per deelsector dieper in te Als coöperaties succesvol zijn, waarom is deze onderne- gaan op specifieke problemen. mingsvorm zo onbekend en wordt zij niet meer gestimu- leerd? Met dit als uitgangspunt heeft de SP-Brussel het Bijeenkomst 16 november 2010 initiatief genomen om een reeks bijeenkomsten te organi- Na een inleiding door SP-Europarlementariër Dennis de seren rond het thema coöperatief ondernemen. Jong kwamen respectievelijk een vertegenwoordiger van de Onder de uitdagende titel ‘A Competitive Europe? The Europese Commissaris van Interne Markt, Barnier, en Case for Cooperatives’ heeft op 16 november jl. de aftrap vertegenwoordigers van de banksector, de retail sector en van de reeks plaatsgevonden. In deze eerste algemene pensioenfondsen aan het woord. bijeenkomst is het coöperatieve landschap doorlopen Rabobank sprak namens de coöperatieve banksector. en zijn de globale belemmeringen voor deze onderne- Rabobank bestaat uit meer dan 140 zelfstandige, lokale mingsvorm in kaart gebracht. De diversiteit binnen de coöperaties. De centrale coöperatie Rabobank Nederland coöperaties blijkt duidelijk uit de deelnemers: Rabobank, behartigt de belangen van de leden (de lokale banken). supermarktketen Coop Nederland /EuroCoop (vertegen- Oorspronkelijk was het zo dat ondernemers die geld leenden verplicht werden lid te worden van de lokale coöperaties, maar sinds enkele jaren is het lidmaatschap vrijwillig. De eurofractie is natuurlijk niet naïef: Rabobank is een commerciële instelling en in het verleden zijn er

18 SPANNING december 2010 diverse klachten geweest van consumenten. Niettemin stelt dan ook dat voor hen specifieke regels en soms hebben de leden meer macht dan bij niet coöperatieve uitzonderingen nodig zijn. Zo kan bijvoorbeeld voor banken. Dit blijkt uit het feit dat de bonussen bij Rabobank coöperatieve banken een argument zijn dat ze een minder door toedoen van de leden veel lager liggen. Verder blijkt risicovolle bedrijfsvoering voeren. Hierdoor zou voor deze dat de Rabobank door haar structuur behoed is voor banken andere kapitaalvereisten moeten gelden. SP-Brussel onverantwoorde speculaties. Hierdoor heeft ze de crisis is van mening dat dit en andersoortige interessante beter doorstaan. De afwijkende positie van Rabobank voorbeelden bestudeerd dienen te worden. Wellicht is voor wordt gewaardeerd, zo blijkt ook uit de cijfers van een coöperatieve ondernemingen een differentiële benadering onderzoek naar het vertrouwen van de klanten van deze gerechtvaardigd. bank in vergelijking met het vertrouwen in de vier andere grote Nederlandse banken. De Europese Commissie zelf is echter van mening dat ze voldoende oog heeft voor coöperaties. Hierbij verwijst ze EuroCoop, de Europese koepelorganisatie van consumen- naar de Verordening uit 2003 waarmee het statuut van de ten-coöperaties, presenteerde vervolgens haar visie namens Europese coöperatieve vennootschap in het leven is 29 organisaties, waaronder de supermarktketen Coop geroepen. Hiermee moet de oprichting van een grensover- Nederland. In het bedrijfsleven is het gebruikelijk om te schrijdende coöperatie gestimuleerd worden. Verder wordt zeggen dat je er voor de klant bent, maar bij Coop is dat gewezen naar een mededeling uit 2004 waarin de Commis- daadwerkelijk zo. Dit blijkt uit het feit dat maatschappelijke sie coöperaties promoot richting de lidstaten. Feit blijft dat doelstellingen onderdeel vormen van de statuten. De tot op heden slechts 17 Europese Coöperaties zijn opgericht slogan van het bedrijf luidt: ‘Bij Coop bent U de baas’. Dat en dat er maar twee mensen binnen de Commissie werken is ook letterlijk zo: alle klanten met een kaart zijn lid van de op de afdeling sociale economie waaronder de coöperaties coöperatie en hebben daarmee de mogelijkheid van vallen. Het coöperatief ondernemen blijft onbekend. Het medezeggenschap binnen de organisatie. In de praktijk kan niet anders dan dat beleidsmakers van de Europese betekent dat gezien de grootte van de groep klanten Commissie bedrijven hoofdzakelijk blijven benaderen als natuurlijk weinig. Toch hebben afgevaardigden van zijnde aandeelhoudersondernemingen. De Commissie is klantenpanels, de winkelcommissies, zitting in de leden- echter wel bezig om in 2012 te komen met eventuele raad, die rechtstreeks communiceert met het coöperatiebe- voorstellen om het vennootschapstatuut te verbeteren. stuur. Het is interessant te zien dat Coop meer wil doen met Met de SP-bijeenkomst is bewerkstelligd dat de vertegen- het coöperatieschap door de klanten via internetpanels en woordiger van Europees Commissaris Barnier, in het kader -forums een nog actievere rol te laten spelen binnen de van de herziening van het statuut, ook aan de slag wil gaan beleidsvoering. Verder is door de wijze van bedrijfsvoering met concrete ideeën om voor coöperatieve bedrijven de kans groter dat winkels in kleine plaatsjes behouden nadelige Europese regelgeving aan te passen. Afgesproken blijven, wat een positieve uitwerking heeft op de leefbaar- is dat de Eurocommissaris naar aanleiding van de SP-bij- heid. Tenslotte neemt ook bij Coop het management eenkomsten voor de zomer 2011 een wensenlijst krijgt die genoegen met een lager salaris. hij onder andere kan gebruiken in het kader van de door PGGM benadrukte tot slot het belang van coöperaties in de hem voorgestelde ‘European Social Business Act’. Met de moderne economie. In 2008 besloot PGGM om het beleid bijeenkomsten en de wensenlijst houdt de SP druk op de en de uitvoering van pensioenen te splitsen. Voor het Europese ketel. Door het constructief aandragen van uitvoeringsdeel werd een passende wettelijke structuur ideeën probeert de SP extra waarborgen in het statuut te gezocht. Uitgangspunten waren dat de klant gezien moet krijgen, bijvoorbeeld over medezeggenschap, waardoor de worden als belangrijkste partner, dat de cliënten invloed op Europese regelgeving beter toepasbaar is en het coöpera- het beleid moeten hebben, zakendoen niet losstaat van de tief model verbetert. maatschappij, winst geen doel op zich is en dat het model solide dient te zijn. Het coöperatieve model heeft dit Dennis de Jong: ‘De Commissie dient ervoor te zorgen dat allemaal in zich, vandaar de keuze van PGGM. De vertegen- in alle onderdelen van EU-beleid en in het bijzonder in het woordiger vroeg zich in dit licht zelfs ook af waarom concurrentiebeleid regels worden aangepast om rekening overheden de mogelijkheid van coöperatieve bedrijven niet te houden met de specifieke eigenschappen van coöpera- hebben benut bij de vermarkting van publieke diensten. tieve bedrijven. Nu pakken deze te vaak nadelig uit, of worden coöperatieve bedrijven helemaal vergeten. Aan Europa en de coöperatie coöperatieve bedrijven wordt over het algemeen te weinig Bijna alle sprekers gaven aan dat de Europese Commissie aandacht besteed, zoals bij de omzetting van staatsbedrij- voornamelijk oog heeft voor aandeelhoudersondernemin- ven in private ondernemingen is gebleken. Waarom is PTT gen en winstmaximalisatie. Ook kwam aan bod dat Post bijvoorbeeld nooit omgezet in een coöperatief bedrijf? uitzonderingsbepalingen die landen vanwege het bijzon- Waarschijnlijk zouden de werknemers en de consumenten dere karakter van de coöperatie in de wet hebben staan dan veel beter af geweest zijn.’ volgens Brussel in strijd kunnen zijn met Europese interne- De Jong eindigde als volgt: ‘Coöperatieve bedrijven zijn marktregels. Europese regelgeving is klaarblijkelijk niet natuurlijk niet heiliger dan de paus en veelal voor verbete- goed toegesneden op coöperaties. Een aantal deelnemers ring vatbaar. Toch zijn ze als ledenorganisaties naast een antwoord op de crisis ook een weg naar een zekere democratisering van de economie. Alle reden om het coöperatieve model te onderzoeken, eventueel te verster- ken en uit te venten.’

SPANNING december 2010 19 Coöperaties, de geschiedenis Tekst: Sjaak van der Velden

De vroege socialistische beweging kende drie pijlers: De meeste van de huidige coöperaties behoren tot een de vakbeweging, de politieke partijen en de coöpera- andere soort dan de door de arbeidersbeweging in het tie. Van die drie zijn eigenlijk alleen de vakbeweging leven geroepene. Het gaat hier om samenwerkingsverban- en de politieke partijen overgebleven en bekend. den niet tussen arbeiders maar tussen ondernemers. De Coöperaties zijn in ieder geval een stuk minder bekendste van dat soort, hoewel misschien niet veel bekend. Ze waren er vooral in twee vormen: ver- mensen weten dat het coöperaties zijn, zijn de Rabobank bruiks- en productieve coöperaties of, zoals men ze en FrieslandCampina. toen ook wel noemde: associaties. De verbruikscoö- De Rabobank is voortgekomen uit de landbouwwereld. Ver peraties waren bedoeld om gezamenlijk dingen in te verborgen in de naam zit die afkomst nog. Rabo staat kopen en zo het hoofd te bieden aan te dure verko- namelijk voor Raiffeisen1-Boerenleenbank en is in 1972 pers van vooral levensmiddelen. Van dat laatste ontstaan door een fusie tussen twee coöperatieve boeren- hadden arbeiders vaak last; hun inkomen was laag banken die op hun beurt ook het resultaat van een en dan moesten ze ook nog eens bij dure winkels dat fusieproces waren. Oorspronkelijk was het zo dat onderne- karige loon besteden. Deze vorm van coöperatie mers die geld leenden verplicht werden lid te worden, vond in diverse kringen trouwens weerklank; ook maar sinds enkele jaren is het lidmaatschap vrijwillig. Als onder sociaal-liberale ondernemers. De productieve coöperatie heeft Rabo nog steeds leden, 1,8 miljoen, maar coöperaties waren onder socialisten vooral populair ook ruim 27.000 personeelsleden. omdat ze lieten zien dat arbeiders in staat waren om De geschiedenis van FrieslandCampina begon al in 1870, een alternatief te vormen voor het kapitalisme. Wel toen boeren plaatselijke zuivelfabrieken stichtten. Ze waren die vroege socialisten er van overtuigd dat de deden dat om hun marktpositie te versterken, maar ook de coöperaties het kapitalisme niet konden omvormen, afzet van hun melk veilig te stellen in een tijd dat er nog daarvoor ontbrak het ze aan kracht. geen moderne koelingstechnieken bestonden. Die plaatselijke fabrieken gingen later samen in regionale Het bekendste Nederlandse voorbeeld van een productieve zuivelfabrieken, die op hun beurt in de jaren zestig associatie is waarschijnlijk de kolonie Walden, in 1898 opgingen in de eerste landelijke merken: DOMO in gesticht door de schrijver Frederik van Eeden. Het Groningen en Drenthe, Coberco in Gelderland en experiment duurde nog geen tien jaar en ging ten onder Overijssel en Melkunie Holland in het westen van het land. aan lamlendigheid van een deel van de bewoners. Toch, Na een voortgaand fusieproces gingen alle coöperaties, en ondanks de problemen waar Walden en andere coöpera- ook een aantal buitenlandse, in 2008 op in FrieslandCam- ties tegen aan liepen, hebben arbeiders het keer op keer pina. FrieslandCampina is tegenwoordig de grootste weer geprobeerd. Tientallen drukkerijen, sigarenmakerbe- zuivelcoöperatie ter wereld, met 15.300 leden-melkveehou- drijven, bouwbedrijven, landbouwbedrijven en zelfs een ders in Nederland en Duitsland, die allen mede-eigenaar fietsenfabriek en een scheepswerf hebben voor de oorlog en toezichthouder zijn. op coöperatieve grondslag bestaan. De grootste groei vond Dit soort ondernemerscoöperaties is uiteraard van een plaats na de spoorwegstaking van 1903 toen vele arbeiders heel ander kaliber dan de coöperaties die uit de arbeiders- waren ontslagen en een alternatief zochten, en tijdens de beweging voortkwamen. Arbeidersbeweging en onderne- revolutionaire woelingen na de Eerste Wereldoorlog. merscoöperaties kunnen zelfs lijnrecht tegenover elkaar In de jaren zeventig van de vorige eeuw was sprake van een komen te staan. Een tamelijk recent voorbeeld daarvan is bescheiden opleving van de coöperatieve gedachte. Jonge de massale staking in 1986 bij melkfabrieken voor loons- activisten begonnen kleinschalige bedrijfjes om niet bij verhoging en arbeidsduurverkorting; ze stonden lijnrecht een baas te hoeven werken en in een enkel geval nam het tegenover de directies van de coöperaties en boeren personeel een bedrijf over dat door de eigenaar gesloten dreigden zelfs met acties tegen de stakers. Ook in 1987, dreigde te worden. Er bestaat tot op de dag van vandaag 1989, 1990, 1991, 1992, 1994, 1998, 2000 en 2002 vonden nog steeds een klein netwerk van alternatieve, vaak zulke stakingen plaats. Zelfs bij de Rabo is een keer coöperatieve bedrijfjes. Een voorbeeld daarvan is ‘Solidair gestaakt, in 1992, tegen een reorganisatieplan. – Werken aan de Samenwerkingseconomie’. Het feit blijft dat ook bij ondernemerscoöperaties het De geschiedenis van de coöperatieve beweging is een algemeen belang meer voorop staat en dat ze de crisis aaneenschakeling van successen en tegenslagen. Het beter doorstaan dan gewone bedrijven die geen leden grootste probleem was vaak hoe aan voldoende kapitaal te hebben, maar aandeelhouders. Deze successen maken het komen; zeker in tijden van een slechte conjunctuur was het de moeite waard om de moderne coöperatie nader te voor coöperaties een bijna niet te nemen horde. De onderzoeken. Daarom is het goed dat de SP in Brussel een bekende voorman van de Nederlandse arbeidersbeweging, reeks bijeenkomsten organiseert over coöperaties. Domela Nieuwenhuis, had dit al voorspeld met zijn opmerking dat de arbeiderscenten niet op kunnen tegen 1 De naam Raiffeisen was een eerbetoon aan de eerste de rijksdaalders van het kapitaal. boerenleenbank die in Duitsland was opgericht door ene Friedrich Wilhelm Raiffeisen

20 SPANNING december 2010 Een nadere uiteenzetting Tekst: Max van den Berg, SP kerngroep Amsterdam West

In Spanning van afgelopen november stond een interessant artikel over Roestam Effendi, het Indonesische de muiterij op de Zeven Provinciën (Rijke Rooie Leven 62). Het stuk kamerlid van de CPN, was het met verdient een correctieve aanvulling. De schrijver stelt dat de CPN haar deze stellingname eens. Hij verlang- revolutionaire instelling verloor toen ze midden dertiger jaren de leuze de daarom al in 1935 de vorming van ‘Indonesië los van Holland nu’ liet varen. Waarom werd deze leuze over- een Indonesische Volksmilitie boord gezet? Een verklaring. aangezien hij het Koninklijk Neder- landsch-Indisch Leger (KNIL) te Parallel met het opkomen van heen, hadden eerst Korea en vervol- zwak vond om aan Japanse agressie Hitler-Duitsland greep ook het gens Mantsjoerije onder de voet weerstand te kunnen bieden. Zes jaar agressieve militaire feodalisme van gelopen. Via het beruchte incident later, na Pearl Harbour, bleek de Japan om zich heen. De Japanse aan de Marco Polobrug in Peking juistheid van de CPN-politiek. leiders, vervuld van een racistische werd de oorlog tegen de Chinese Indonesië werd onder de voet minachting voor de volkeren om hen Republiek ontketend. Het daarop gelopen. volgende bloedbad in Nanking, een Het kostte het leven van een miljoen van de grootste oorlogsmisdaden uit romoesja’s (Indonesische dwangar- de geschiedenis waarbij in korte tijd beiders in Japanse werkkampen). Op 300.000 mensen werden afgeslacht, Java kwamen rijstboeren in opstand bevestigde het gevaar van de Japanse tegen verplichte levering aan Japan agressie. en studenten kwamen in verzet tegen Onder deze omstandigheden stelde het verplichte kaalscheren van hun de CPN voor om samen met een hoofd volgens Japanse maatstaven. gedemocratiseerd Indonesië in Na 1945 ging de CPN, in samenwer- gemenebest-verband één front te king met de PI, als enige politieke vormen tegen het Japanse imperia- partij de strijd aan tegen de koloniale lisme. Dit standpunt werd onder- oorlog. Een halve eeuw later pas steund door de in Indonesië illegaal erkende de Nederlandse regering dat werkende Partai Komunis Indonesia ze bij het Indonesische vraagstuk aan (PKI) en lokale democratische de ‘verkeerde kant van de geschiede- kringen. In Nederland werd door de nis had gestaan’. Perhimpunan Indonesia (PI), de De hele geschiedenis van de CPN progressieve organisatie van Indone- heeft in het teken van solidariteit met Het Indonesische CPN-Kamerlid sische studenten, hetzelfde standpunt het vrijheidsstreven van het Indonesi- Roestam Effendi ingenomen. sche volk gestaan.

SPANNING december 2010 21 22 SPANNING december 2010 Stomp niet af, Stomp Terug!! Tekst: Ron Blom

‘De ondergeschiktheid is de ziel van de militaire dienst’, aldus het Reglement op de Krijgstucht. Veel jongeren legden zich hier niet bij neer. Zij wilden ‘niet afstompen’ en zagen verzet daartegen als legitiem: ‘Stomp Terug!!’ Dat was de toepasselijke titel van een affiche uit 1972 waarmee de linkse soldatenbewe- ging in de vorm van de ‘witte BVD’, de Bond voor Dienstplichtigen, zich sterk maakte voor de vrijheid van meningsuiting.

Enkele jaren eerder, op 4 augustus weigeraars. Al snel wilde een groep in Op 16 september van datzelfde jaar 1966, was de Vereniging van Dienst- het leger actie gaan voeren in plaats hief de VVDM zich op tijdens een plichtige Militairen (VVDM) opge- van alleen daarbuiten. Deze activisten laatste congres, met als thema ‘het richt. In 1969 werd deze soldatenvak- besloten in 1970 tot een naamswijzi- democratisch gehalte van het leger’. bond formeel gesprekspartner van de ging: Bond Voor Dienstplichtigen Ik hield daar een kritische inleiding minister van Defensie. Al snel (BVD). De dienstweigeraars gingen onder de titel ‘VVDM opgeheven, organiseerde de VVDM, als onderdeel verder in de Vereniging Dienstweige- missie geslaagd?’ Inmiddels zijn we van de wereldwijde jongerenrevolte, raars (VD). weer enkele jaren verder. De krijgs- radicaliserende, spraakmakende Tussen 1970 en 1984 waren ongeveer macht is niet verdwenen. Veel van de acties over de groetplicht, zoals op de duizend jonge mannen en vrouwen verworvenheden van de dienstplichti- ‘Nationale Groetdagen’ waarop de kortere of langere tijd actief in de genbeweging zijn weer teruggedraaid. dienstplichtigen niet alleen hun BVD. Het was een allegaartje aan Het zijn nu vooral jonge beroepsmili- meerderen groetten maar ook antimilitaristen: van linkse sociaal- tairen (mannen en vrouwen) die voor iedereen die zij tegenkwamen. Acties democraten, pacifisten, anarchisten, een beperkt aantal jaren tekenen. waren er verder voor de vrije haar- ‘sponti’s’ tot en met stalinisten en Eigenlijk is er sprake van een econo- dracht, vrijheid van meningsuiting en trotskisten. De BVD stelde zich tot mische dienstplicht, vergelijkbaar met voor compensatieregelingen van taak om het kapitalistische leger van de gang van zaken in een land als de bijvoorbeeld weekeinddiensten. Op binnenuit te ondermijnen. Na 1985 VS. Sociaal zwakkeren en minderhe- zijn hoogtepunt in de zeventiger jaren werd dit voortgezet door de leger- den zijn oververtegenwoordigd in het van de vorige eeuw telde de dienst- groep van jongerenorganisatie Rebel. repressieve staatsapparaat. Voor plichtigenbond meer dan veertigdui- Als revolterende jongeman uit een socialisten blijft het van groot belang zend leden. Dat kwam neer op circa arbeidersmilieu van lichting 85-5 koos om zich te bekommeren om de positie 80 procent van alle dienstplichtigen. ik niet voor het dienstweigeren maar van de ‘arbeiders in uniform’. Niet Het was duidelijk dat de jongeren, die voor werken in het leger. Er was werk omdat ons bloed sneller gaat stromen in de burgermaatschappij al met genoeg. Mishandelingen bij de van het militaire avontuur, maar diverse acties voor democratisering in pantserinfanterie in Oirschot haalden omdat we er ons van bewust zijn dat aanraking waren gekomen, deze regelmatig het nieuws. Datzelfde gold militarisme en oorlog een sta-in-de- ervaringen ook mee zouden nemen voor de publicatie ‘Het leger maakt weg vormen om die andere, betere tot voorbij de kazernepoort. een man van je’ over de homovijandig- maatschappij dichterbij te brengen. De zogeheten vermaatschappelijking heid en alomvattende disciplinering Door bewust op te komen tegen van het leger was een belangrijk doel in het leger. Gedurende mijn dienst- onrecht en voor een menswaardig van de soldatenbeweging. Het leger tijd raakte ik steeds meer betrokken alternatief kunnen we invulling zou niet ingezet moeten worden bij bij het soldatenwerk. Als dagelijks blijven geven aan het motto ‘Stomp maatschappelijke onrust, zoals bestuurder van de VVDM demon- niet af, stomp terug!!’. Niet alleen in stakingen. De VVDM onderhield dan streerde ik in uniform tegen de het leger, maar ook in de burgermaat- ook nauwe contacten met de FNV en plaatsing van kruisraketten in schappij. Liever staande sterven dan sloot zich daar in 1990 bij aan. Op Woensdrecht. op je knieën leven. Voor mij was de Europees vlak werd de bond lid van diensttijd een solidaire leerschool. ECCO (European Conference of Dienstplicht opgeheven, Conscripts Organisations). missie geslaagd? In 1996 werd de dienstplicht opge- Maak het leger schort en dus niet, zoals velen denken, onbetrouwbaar afgeschaft. In principe kan de staat bij In 1967 was ook de Bond voor conflicten wederom dienstplichtigen Dienstweigeraars (BVD) opgericht als oproepen om de gevestigde orde bij te vakbond voor tewerkgestelde dienst- staan bij in- en externe conflicten.

HET RIJKE ROoIE LEVEN Deel 62

SPANNING december 2010 23 opinie Ook in de oppositie heeft samenwerken zin

de twee weken naar de verkiezingsdag protesterende studenten te ondersteu- toe wisten we ons weer te verdubbelen nen, omdat we allemaal vinden dat en daarmee het verlies binnen de studeren geen luxe mag worden. perken te houden. We verloren tien zetels maar bleven een van de grote Dit is – hopelijk – pas het begin. Als partijen van Nederland. Een verlies we rechts willen bestrijden, met zijn met een gouden randje, noemde ik hardvochtige en kortzichtige beleid, het. dan moeten we op links samenwer- ken. Met alle verschillen die tussen Na de verkiezingen heb ik die koers ons bestaan. Je hoeft niet iets met proberen vast te houden. Eenvoudig elkaar te hebben om toch iets aan was het niet. De verkiezingsuitslag was elkaar te hebben, ik maar. En ik complex en PvdA, GroenLinks en heb er veel zin in. Ik voel het aan D66 lonkten naar de VVD voor de alles: 2011 kan een mooi jaar worden Fractievoorzitter SP vorming van een paarsplusregering. voor hen die samen willen werken aan Ik zag meer in regeren over links met een menselijker en socialer Neder- een christendemocratisch randje. Die land. Als dat lukt, zijn we allemaal variant is echter helaas nooit onder- beter af. zocht. Paarsplus wel, maar dat werd ‘U kunt veel van me zeggen, maar niet niks. We kregen een rechts minder- dat ik te vroeg gepiekt heb!’ Zo heidskabinet van VVD en CDA, reageerde ik eind mei in het eerste gedoogd door de PVV. Maar ook in grote lijsttrekkersdebat in Carré op de oppositie heeft samenwerken zin. de opmerking dat mijn partij er knap Dus ben ik op dat pad doorgegaan, beroerd voor stond in de peilingen ook al werd dat aanvankelijk door van dat moment. Het was niet anders. nogal wat mensen behoorlijk naïef Waar we in 2006 grote winnaar gevonden. Maar ik ben blij dat we die waren, met 25 zetels, stonden we op koers gekozen hebben – hoe lastig het die dag op amper een derde daarvan. soms ook is. Ik kende de oorzaak: we hadden de verkiezingen van 2006 gewonnen Terugkijkend zie ik enkele mooie maar de daarop volgende formatie momenten. Het voorstel om met een verloren. We werden ondanks onze gezamenlijk alternatief voor de winst buiten het kabinet gehouden bezuinigingen voor 2011 te komen, door PvdA en CDA – en dat veran- leidde, na wat onderling gedoe, tot derde ons in de ogen van veel mensen een opmerkelijk resultaat. Bij de van winnaar in verliezer. Wat heb je financiële beschouwingen legden aan een grote SP als die niet gaat PvdA, SP, D66 en GroenLinks voor meeregeren? Ik begreep het. het eerst een gezamenlijk alternatief op tafel, als uitdaging aan de rechtse We hebben een moeilijke tijd gehad. regering. En ook buiten de Kamer Het afscheid van viel mij kwam het tot een gezamenlijk zwaar. Agnes heeft twintig jaar optreden, in dit geval van SP, PvdA, geknokt voor onze partij. Mede FNV en de CG-Raad. Samen steun- dankzij haar steun, inspiratie en wijze den we het indrukwekkende protest lessen ben ik gekomen waar ik nu van mensen met een beperking, ben. Ik ben heel blij dat het haar nu Wajongers en werknemers in de goed gaat. sociale werkvoorziening tegen de lawine aan bezuinigingen die op hen Vanaf de eerste dag dat ik Agnes als afkomt en hen hun toekomst af- partijleider opvolgde, heb ik op één neemt. In de Bossche Brabanthallen boodschap ingezet: de SP wil samen- stonden we schouder aan schouder. werken met iedereen die het menselij- Dat voelde goed, bij iedereen. En even ker en socialer wil, zeker in deze later stonden PvdA, SP en de lande- crisistijd. Die boodschap sloeg aan. In lijke studentenvakbond ook samen de