STOP DE BELASTINGPARADIJZEN!

UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 17, nummer 6, juni 2015 STOP DE BELASTING- INHOUD 3 PARADIJZEN! DANKZIJ NEDERLAND LOOPT GRIEKSE SCHATKIST MILJOENEN MIS 6 DE DIEFSTAL VAN 5.800 MILJARD Nederland is een belastingparadijs. Zo rekent het CPB kabinetsbeleid en 7 Niet voor u en mij en ook niet voor het verkiezingsprogramma’s door en doet ‘HET PROBLEEM ZIT IN HET SYSTEEM’ midden- en kleinbedrijf, maar voor de het beleidsonderzoek. David Hollan- 10 superrijken en voor multinationals. Zo ders laat aan de hand van een aantal HET NEOLIBERALE WERELDBEELD sluizen multinationals via lege voorbeelden zien dat de adviezen van VAN HET CPB brievenbusfirma’s jaarlijks ongeveer het CPB gekleurd zijn door een 13 4.000 miljard door Nederland neoliberaal wereldbeeld. EXPERIMENT PROMOTIESTUDENTEN IS om aan de belastingdiensten in de ORDINAIRE BEZUINIGING landen waar zij actief zijn te ontko- hekelt in een 14 men. Een van de landen die hierdoor opiniestuk het experiment van NEDERLANDSE MEDIA PARTIJDIG gedupeerd worden is Griekenland, dat minister Bussemaker met promovendi OVER VAROUFAKIS dankzij het door de EU – en dus ook aan universiteiten die niet meer als 16 door Nederland – opgelegde bezuini- werknemer maar als student worden NA POLITIEKE VRIJHEID OOK gingsbeleid, een enorme humanitaire beschouwd en daardoor 12.000 euro ECONOMISCHE VRIJHEID? crisis doormaakt. Stichting Onder- minder verdienen voor hetzelfde werk. 18 zoek Multinationale Ondernemingen TUSSEN INDIVIDUEEL LEED (SOMO) publiceerde in dit verband Verder in Spanning keert David EN COLLECTIEVE ACTIE onlangs een rapport, waarin het Cana- Hollanders zich tegen de partijdige 20 dese mijnbouwbedrijf Eldorado Gold berichtgeving van Nederlandse media VOLWASSEN LOON VOOR VOLWASSEN WERK centraal staat. Indra Römgens, die als over de onderhandelingen tussen de onderzoeker aan SOMO verbonden is, Griekse minister van Financiën vertelt erover. Varoufakis en zijn ambtgenoten uit de Eurogroep. COLOFON Naast Nederland bestaan er ook Spanning wordt uitgegeven door het belastingparadijzen, waar de privéver- Het aantal mensen dat hulp zoekt Wetenschappelijk Bureau van de SP mogens van de superrijken en voor psychologische problemen is de Een abonnement kost 12 euro per jaar voor multinationals daadwerkelijk beheerd afgelopen decennia flink gestegen. SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De betaling gaat per incasso. worden, zoals Zwitserland, Hongkong, Psycholoog Arjen Noordhof gaat in op Abonnementenadministratie Singapore en Luxemburg. Hierover de vraag hoe deze maatschappelijk Snouckaertlaan 70 gaat het boek van de Franse econoom ontwikkeling begrepen moet worden 3811 MB Amersfoort Gabriel Zucman. Hij heeft berekend en hoe een socialistische politiek ten T (088) 243 55 40 dat er wereldwijd 5.800 miljard aan aanzien van geestelijke gezondheids- E [email protected] privévermogens verborgen wordt zorg kan worden vormgegeven. Redactieadres gehouden. De belangrijkste oplossing Snouckaertlaan 70 die Zucman aandraagt om de De SP wil de economie democratise- 3811 MB Amersfoort belastingparadijzen aan te pakken is ren door werknemers zeggenschap te T (088) 243 55 35 een wereldwijd financieel kadaster, geven over hun werk. Eduard van E [email protected] waarin precies staat wie welke Scheltinga bespreekt twee initiatieven Redactie Tijmen Lucie waardepapieren heeft. in de zorg die laten zien hoe democra- Hans van Heijningen tisering van de economie in de David Hollanders Als je het nieuws volgt en een boek praktijk werkt. Tekstredactie leest als Dit kan niet waar zijn van Joris Daniël de Jongh Luyendijk, bekruipt je het idee dat we Op de achterkant aandacht voor Redactieraad niets geleerd hebben van de financiële Young & United, de jongerenbewe- Tiny Kox crisis van 2008. Spanning sprak erover ging die zich inzet voor volwassen met , financieel loon voor volwassen werk. Onlangs Arjan Vliegenthart woordvoerder voor de SP, en vroeg presenteerde Young & United de Basisontwerp hem waarom de financiële sector nog publicatie WTFact met daarin de Thonik en BENG.biz steeds vrij spel lijkt te hebben. feiten over werkende jongeren. Vormgeving Robert de Klerk Gonnie Sluijs Het CPB speelt een belangrijke rol in Illustratie cover de politieke economie van Nederland. Len Munnik

Tenzij anders vermeld, is op de inhoud van deze publicatie de Creative Commons Naamsvermelding-Niet Commercieel-GeenAfgeleideWerken 3.0 Nederland licentie van toepassing. creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl

2 SPANNING JUNI 2015 DANKZIJ NEDERLAND LOOPT GRIEKSE SCHATKIST MILJOENEN MIS

Tekst: Tijmen Lucie Foto: archief Indra Römgens ©

Nederland is een belasting-paradijs. Niet voor u en voor mij, maar voor want je wilt niet beschuldigd worden multinationale bedrijven die via Nederlandse brievenbusfirma’s van overdrijving. belasting ontwijken. Eén van deze bedrijven is het Canadese Eldorado In ons laatste rapport hebben we Gold, dat zich in Griekenland schuldig maakt aan mensenrechten- berekend wat belastingontwijking van schendingen en daar ernstige schade aan het milieu toebrengt. één bedrijf betekent voor Grieken- Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) land. Dit ging om een paar miljoen. publiceerde er onlangs een rapport over. Spanning sprak met Indra We hebben alleen maar één trucje Römgens, een van de auteurs van Klatergoud. kunnen onderzoeken, maar je mag ervan uitgaan dat er meer zijn. Wat ››Waarom wordt Nederland een ››Wat zijn de belangrijkste gevolgen onderzoek moeilijk maakt is dat veel belastingparadijs genoemd? van belastingontduiking en -ontwij- belastingontwijking binnen bedrijven ‘Nederland is een belastingparadijs king door multinationals in Neder- gebeurt. Ze schuiven met winsten voor multinationale bedrijven, omdat land voor andere landen en voor de tussen verschillende dochters, zodat het een aantal verdragen en regels Nederlandse burger? ze zo min mogelijk belasting hoeven heeft die het mogelijk maken om geld ‘Er zijn verschillende cijfers voor wat te betalen. bijna onbelast door ons land te laten het betekent voor andere landen. Dat Wat het voor de burger precies stromen. Je hebt belastingparadijzen zijn altijd schattingen, want er is te betekent, is moeilijk te zeggen. Een als de Bahama’s of Barbados die als weinig informatie publiekelijk bekend. cijfer dat veel gebruikt wordt voor de eindstation dienen, Nederland is meer De organisatie Christian Aid heeft EU als geheel is een verlies van 150 een tussenstation. Het grote aantal becijferd dat ontwikkelingslanden 160 miljard aan belastingontwijking. Voor belastingverdragen, de deelnemings- miljard per jaar mislopen. Volgens Nederland zou dit een verlies beteke- vrijstelling, het ontbreken van Oxfam lopen ontwikkelingslanden nen van ongeveer 7 miljard, maar dit bronbelasting op uitgaande rente- en meer mis aan belastinginkomsten dan is een heel grove schatting. Feit is dat royaltystromen en het gemak waar- ze aan ontwikkelingshulp krijgen. ook Nederlandse bedrijven te weinig mee je ‘lege’ brievenbusfirma’s op SOMO heeft berekend dat alleen al belasting in Nederland betalen, kunt zetten, maken Nederland door Nederlandse belastingverdragen omdat zij bijvoorbeeld naar België aantrekkelijk voor multinationals om 28 ontwikkelingslanden 550 miljoen uitwijken. Daar krijgen wij als burgers investeringen en leningen doorheen euro mislopen. Er zijn dus meerdere vervolgens de rekening van gepresen- te laten lopen.’ cijfers die laten zien in welke orde van teerd.’ grootte je moet denken. Deze ››Vaak wordt gezegd dat het gunstige schattingen zijn vaak nog conservatief, ››Wat zou de Nederlandse regering belastingklimaat voor multinationals kunnen dan wel moeten doen om en rijke individuen Nederland veel belastingontwijking tegen te gaan? inkomsten en werkgelegenheid ‘Zij zou actie moeten ondernemen op oplevert. Hoe kijk jij daar tegenaan? twee verschillende niveaus. Belasting- ‘Het levert inderdaad banen op voor ontwijking betekent ten eerste dat mensen die werken bij advocaten-, bedrijven gebruik maken van verschil- accountants- en trustkantoren die len tussen landen. Je moet dus altijd brievenbusfirma’s beheren. Maar dit internationaal samenwerken om dit gaat slechts om maximaal een paar probleem aan te pakken. Nederland duizend banen en het geld dat we zou zich daar actief en progressief eraan verdienen is minimaal. De voor moeten inzetten, wat nu niet het Stichting Economisch Onderzoek geval lijkt, omdat de regering baat (SEO) kwam in 2013 uit op een heeft bij de huidige praktijk. Op bedrag van 1 à 1,5 miljard aan internationaal niveau zou je ernaar belastinginkomsten. Dit is zeer weinig Indra Römgens is politicologe en als moeten streven om gaten in het als je bedenkt dat er in Nederland onderzoeker verbonden aan SOMO. Zij belastingsysteem te dichten. twaalfduizend brievenbusfirma’s zijn, houdt zich bezig met onderwerpen als Ook op nationaal niveau zou je waar jaarlijks 4 duizend miljard euro belastingontduiking en -ontwijking door maatregelen moeten nemen. Bijvoor- doorheen stroomt. Bovendien is het multinationals en met hervormingen in de beeld door bronbelasting te heffen op de vraag of die 1,5 miljard niet te financiële sector. Ze is daarnaast lid van het uitgaande rente- en royaltystromen. hoog is ingeschat. Er zijn ook bronnen programmateam dat onderzoek doet naar Veel landen doen dat wel, maar die zeggen dat het richting 0 gaat.’ de praktijken van multinationals in Nederland niet. Mede daarom zitten conflictgebieden. hier veel brievenbusfirma’s.’

SPANNING JUNI 2015 3 ››En welke maatregelen zouden op weliswaar gesproken over een zocht. Een collega van mij is daarna in Europees of zelfs mondiaal niveau dergelijk voorstel (geharmoniseerde contact gekomen met mensen van een genomen moeten worden tegen belastinggrondslag), maar in sterk Griekse solidariteitsbeweging die in belastingontwijking? afgezwakte vorm. Die transparantie- Nederland demonstreerden tegen het ‘Het huidige systeem zou eigenlijk maatregelen liggen wel binnen de Canadese mijnbouwbedrijf Eldorado radicaal anders moeten. Een groot mogelijkheden. Bedrijven worden Gold, dat in Nederland een brieven- probleem is bijvoorbeeld transfer binnenkort binnen de OESO verplicht busfirma heeft en tegelijkertijd een pricing. Dit houdt in dat bedrijven bij om hun gegevens te publiceren aan de enorme negatieve impact op milieu en benadering een marktprijs zoeken belastingautoriteiten. De volgende lokale bevolking in Griekenland . Zij voor transacties binnen hun eigen stap zou moeten zijn dat ze ook voor vroegen ons eenzelfde onderzoek te onderneming (transacties binnen het publiek openbaar worden.’ doen naar de belastingpraktijken van bedrijven zijn goed voor 60 procent dit bedrijf, omdat ze daar niets vanaf van de wereldhandel, –red.). Maar ››Hoe stelt Nederland zich op in wisten. Wij vonden dit een mooie kans hier kunnen ze makkelijk misbruik dezen? om samen te werken met Griekse en van maken door te stellen dat zij geen ‘Voor de Nederlandse overheid heeft Nederlandse sociale bewegingen die prijs kunnen bepalen, omdat hun het de hoogste prioriteit dat wij een zich inzetten voor Griekse burgers die product zo uniek is. Voor belastingau- aantrekkelijk land blijven voor zich verzetten tegen de mijn en toriteiten is deze manipulatie nauwe- investeringen. Daarbij gaat het niet daarom crimineel vervolgd en door de lijks na te gaan, omdat het onmogelijk om de kwaliteit, maar om de hoogte politie mishandeld worden. is miljoenen transacties binnen een van de investeringen. Er wordt wel Uit ons onderzoek blijkt dat de bedrijf te registreren. Voor het publiek gezegd dat Nederland wil voorkomen Griekse overheid in de afgelopen twee is het helemaal ondoorzichtelijk, dat ontwikkelingslanden de dupe jaar ten minste 1,7 miljoen euro aan omdat bedrijfscijfers naar buiten worden van belastingontwijking, maar belastinginkomsten is misgelopen, komen in een geconsolideerde in het beleid zien we daar weinig van omdat Eldorado Gold via een jaarrekening. Van de onderlinge terug. We krijgen ook vaak te horen ingewikkelde holdingstructuur transacties en hoe die tot stand zijn dat Nederland binnen de OESO rente-inkomsten van het Griekse gekomen zie je niets meer terug. maatregelen tegenhoudt, terwijl dit in dochterbedrijf via een Nederlandse Daarom zou je naar een andere basis publieke uitlatingen juist ontkend brievenbusfirma bijna onbelast naar van belastingheffing toe moeten, wordt.’ Barbados doorsluist. Dit is mogelijk waarbij je kijkt naar een bedrijf op gemaakt door beleid van de EU, van mondiaal niveau. Dus kijken naar ››Is de OESO het juiste niveau om Nederland en van Barbados. Met dit waar het bedrijf actief is, waar de beslissingen te nemen? rapport hebben we willen laten zien productie plaatsvindt en waar de ‘Nee, de OESO vind ik niet het dat de EU en Nederland zich hypo- verkoop. Op basis van een bepaalde geschikte platform. Er wordt gezegd criet opstellen, omdat zij Griekenland formule ken je vervolgens aan dat de OESO efficiënt is en veel kennis aan de ene kant dwingen om keihard verschillende landen waar het bedrijf bezit. Maar efficiëntie is geen argu- te bezuinigen, met een humanitaire opereert het heffingsrecht toe. Een ment, want de OESO is niet democra- crisis tot gevolg, en aan de andere bedrijf produceert en verkoopt tisch. Slechts 34 landen hebben een kant actief meewerken aan belasting- bijvoorbeeld zoveel goederen in stem en de rest mag meepraten als ze ontwijking door multinationals in Japan, dan krijgt Japan zoveel worden uitgenodigd. Als je als land Griekenland, waardoor het land heffingsrechten op de winst van het niet aan tafel zit, heb je een grote kans miljoenen aan inkomsten misloopt.’ hele bedrijf. Daardoor wordt transfer dat het ten koste gaat van jou. Daarom pricing minder een probleem. pleiten ngo’s op VN-niveau voor een ››Staat het geval van Eldorado Gold Een minder radicaal voorstel is dat intergouvernementeel orgaan met op zich? multinationals transparanter zouden politiek mandaat en voldoende ‘Nee, dit is geen uitzondering. Het moeten zijn. Dat ze over een aantal financiële middelen om onderhande- bewijs daarvoor werd door de CEO financiële data als winst, omzet en lingen te faciliteren waarbij iedereen van Eldorado Gold zelf geleverd toen belastingbetalingen per land rappor- kan meepraten.’ hij zei dat iedereen gebruik maakt van teren. Dan kun je zien waar ze actief Nederlandse holdingmaatschappijen. zijn en wat ze toevoegen aan een ››Eind maart verscheen jullie rapport En dat is ook zo. Wat deze casus goed samenleving. Dit heet Country-by-Coun- Klatergoud over het Canadese laat zien is hoe belastingontwijking try-reporting. Ook zou er meer open- mijnbouwbedrijf Eldorado Gold dat door een bedrijf in de praktijk heid moeten komen over de rulings onder andere actief is in Griekenland gebeurt. Maar Eldorado Gold is geen (deals tussen multinationale bedrijven en via Nederlandse brievenbusfirma’s uitzondering, want bijna alle multina- en de belastingdienst) die Nederland belasting ontwijkt. Waarom hebben tionals hebben een brievenbusfirma en Luxemburg afgeven.’ jullie onderzoek gedaan naar dit in Nederland en een ruling met de specifieke bedrijf? belastingdienst.’ ››Wordt daar momenteel werk van ‘In 2013 hebben we onderzoek gedaan gemaakt? naar de relatie tussen brievenbus- ››Wat zijn de belangrijkste aanbeve- ‘Die radicale oplossing is lastig. Die is firma’s in Nederland en mensenrech- lingen uit jullie rapport? nu op mondiaal niveau onhaalbaar. tenschendingen. Dit hebben we toen ‘Een van de belangrijkste aanbevelin- Binnen de Europese Unie wordt er voor acht mijnbouwbedrijven onder- gen is dat Nederland een bepaalde

4 SPANNING JUNI 2015 ››De media-aandacht voor belasting- SO M O ontwijking lijkt wat verflauwd in Nederland. Hoe zorg je ervoor dat je Fool’s Gold de druk op de politiek houdt? ‘Ik vind het lastig om in te schatten of How Canadian firm Eldorado Gold destroys the Greek de media-aandacht daadwerkelijk environment and dodges tax through Dutch mailbox companies minder is geworden. Het Financieele Dagblad deed bijvoorbeeld veel onderzoek, dat is nu minder. Andere kranten die eerst weinig over belas- tingontwijking schreven doen dat nu wel, zoals NRC en Trouw. Ons rapport werd ook heel goed opgepikt door de Nederlandse media. De interesse is er dus wel, alsook de politieke relevantie. Zowel in Neder- land, als in de EU, als bij de OESO, als bij de VN staat het onderwerp dit jaar op de agenda. Er is dus nog genoeg momentum om er aandacht voor te vragen. Maar de media heb je wel echt SOMO nodig en daarom zoeken wij ook nadrukkelijk de samenwerking. De Nederlandse regering beweegt weinig, March 2015 dus we moeten meer mensen hebben

Fool’s gold | noun [U] UK die wat weten over belastingontwijking 1. a yellow metal that looks like gold 2. something that you are very attracted to that en die het niet langer pikken dat zij you later find is not worth very much meer belasting moeten betalen en de grote bedrijven steeds minder.’

››Welke rol zou de SP volgens jou kunnen spelen in het onder de verantwoordelijkheid heeft voor zijn Wiebes heeft in een korte verklaring aandacht blijven brengen van dit belastingbeleid, omdat het zoveel gezegd dat het de verantwoordelijk- onderwerp? louche bedrijven aantrekt. Nederland heid van Griekenland is, waarmee hij ‘De SP doet al behoorlijk veel. Wat geeft ze immers huisvesting en geeft dus wegloopt van de Nederlandse nodig blijft, is dat jullie je achterban ze ook nog eens belastingvoordelen. verantwoordelijkheid. Een uitgebreide mobiliseren om tegen belastingontwij- Nederland zou deze bedrijven dus inhoudelijke reactie moet nog komen.’ king in protest te komen. Daarnaast is moeten reguleren. het goed om de samenwerking met de Een andere belangrijke aanbeveling is ››Is er wat veranderd sinds aan vakbonden te zoeken om de link te gericht aan de EU, want zij zou de macht is? leggen tussen belastingontwijking en bronbelasting moeten instellen als ‘Ja, zij proberen er wel voor te zorgen arbeidsomstandigheden. Als grote geld de Europese grenzen over gaat. dat de schendingen van de mensen- bedrijven immers geen of minder Binnen de EU is bronbelasting rechten en de schade die door de belasting betalen, ontstaat er een gat afgeschaft, maar een land als Neder- mijnbouwactiviteiten van Eldorado in het overheidsbudget, wordt de land heft ook geen bronbelasting als Gold aan het milieu worden toege- belasting op arbeid hoger en bezui- het geld bijvoorbeeld naar Barbados bracht, zoals de kap van een eeuwen- nigt de overheid op publieke voorzie- gaat. Je zou daarom de Europese oud bos, gestopt worden. Een van de ningen. Ook op politiek niveau moet buitengrenzen moeten sluiten voor speerpunten van Syriza is ook om je vooral samenwerking zoeken, want geld dat richting belastingparadijzen belastingontwijking van bedrijven aan om een Kamermeerderheid te halen verdwijnt. Deze casus laat goed zien, te pakken. Zij willen hier veel geld tegen belastingontwijking heb je de dat je dit niet aan de landen zelf moet mee binnenhalen, net als met de PvdA toch nodig. Hoe moeilijk dat overlaten, maar op Europees niveau aanpak van belastingontduiking door ook kan zijn. Verder ik dat de SP dient te regelen. Verder geven we nog rijke Grieken. De vraag is alleen in zich moet blijven inzetten voor enkele transparantie-aanbevelingen hoeverre de Griekse regering hier nog maatregelen die misschien nu niet aan de Nederlandse overheid en iets over te zeggen heeft. Dat maakt politiek haalbaar zijn, maar wel op de pleiten we voor uitwisseling van het lastig. En bedrijven hebben agenda gezet moeten blijven worden.’ informatie met Griekenland.’ tegenwoordig veel middelen om hun recht te halen. Dus Syriza wil wel, ››Hoe was de reactie van het kabinet maar ik durf niet te zeggen of ze ook op de publicatie? succes zullen hebben.’ Het rapport Klatergoud (Eldorado Gold) is ‘Daar wacht ik nog op. Staatssecretaris te lezen op: www.sp.nl/Zkc

SPANNING JUNI 2015 5 DE DIEFSTAL VAN 5.800 MILJARD

Tekst: Tijmen Lucie

Belastingparadijzen als Zwitser- bankrekeningen in belastingparadij- registers bestaan al, bijvoorbeeld in land, Luxemburg, Hongkong en zen. Dit is enorm. Ter vergelijking: de Zweden of van privé-ondernemingen. Singapore bloeien als nooit te netto buitenlandse schuld van Maar het streven zou moeten zijn dat voren, maar volgens econoom Griekenland bedraagt 230 miljard ze samengaan in een wereldwijd Gabriel Zucman is het niet te laat euro. kadaster en onder controle staan van om het tij te keren. In Belasting- Als gevolg van de fraude van de een publieke instantie. paradijzen komt hij met een plan superrijken lopen overheden jaarlijks De totstandkoming van het mondiale van aanpak waarin twee elemen- 130 miljard aan belastinginkomsten financiële register zou volgens ten centraal staan: dwang en mis. Zucman geeft het voorbeeld van Zucman gepaard moeten gaan met controle. Frankrijk dat zonder de kapitaalvlucht een wereldwijde, progressieve van de rijkste inwoners naar belasting- vermogensbelasting. Een idee dat ook Gabriel Zucman (1986) is een jonge paradijzen in 2013 een staatsschuld al werd geopperd door Thomas Franse econoom die werkzaam is aan gehad zou hebben van 70 procent van Piketty. Een derde en laatste oplossing de London School of Economics. het bbp in plaats van 94 procent. die Zucman naar voren brengt is Samen met Thomas Piketty deed hij gericht tegen het ontwijken en onderzoek naar de ontwikkeling van SANCTIES EN CONTROLE- ontduiken van belastingen door kapitaal en vermogen van 1700 tot INSTRUMENTEN multinationals. Vooral om het 2010, wat als basis diende voor Alle pogingen die tot nu toe zijn manipuleren van transferprijzen Kapitaal in de 21ste eeuw. In zijn pas genomen om een halt toe te roepen tegen te gaan zouden bedrijfswinsten verschenen boek bindt Zucman de aan de kapitaalvlucht naar offshorege- niet per land, maar wereldwijd belast strijd aan met belastingparadijzen. bieden, zoals de Amerikaanse Foreign moeten worden. Een plan waar al Om te beginnen met Zwitserland: het Account Tax Compliance Act (Fatca) langer voor wordt gepleit door ngo’s oudste en nog steeds grootste en de Europese Spaarrichtlijn, als SOMO. belastingparadijs ter wereld, waar hebben volgens Zucman gefaald. En bovendien de uitvoerigste gegevens wel omdat er twee cruciale elementen NEDERLAND over bekend zijn. Zucman laat zien ontbraken: dwang en controle. Hij Zucman heeft al met al een vlot hoe Zwitserland, dankzij het bankge- stelt dat dreigen met sancties de enige leesbaar en informatief boek geschre- heim, tot de jaren tachtig een mogelijkheid is om belastingparadij- ven. De oplossingen die hij aandraagt monopoliepositie had op het verber- zen op de knieën te krijgen. Dit om belastingparadijzen aan te pakken gen van vermogens. Sindsdien zijn er kunnen zowel financiële als handels- zijn juist, maar het is de vraag of ze wel een aantal andere belastingpara- sancties zijn. Zucman noemt de (binnen afzienbare tijd) gerealiseerd dijzen bijgekomen, waarvan Singa- mogelijkheid van invoerrechten, die kunnen worden. De invloed die het pore, Hongkong, de Bahama’s, de bijvoorbeeld door een coalitie van grootkapitaal op de politiek uitoefent Kaaimaneilanden, Luxemburg en Europese landen aan een belastingpa- is immers zeer groot. Helaas noemt hij Jersey de belangrijkste zijn. Maar van radijs als Zwitserland opgelegd Nederland, dat toch ook vaak als concurrentie is nauwelijks sprake, kunnen worden, om daarmee de belastingparadijs bestempeld wordt, want een groot deel van de in gederfde inkomsten vanwege het niet in zijn boek. In een interview met Singapore en Hongkong geregistreer- bankgeheim terug te halen. Het enige de Volkskrant zei hij dat je Nederland de vermogens wordt nog altijd belastingparadijs dat door Europese voor wat betreft het beheren van beheerd door Zwitserse banken. Op verdragen beschermd wordt tegen privévermogens niet kunt vergelijken basis van de laatste officiële statistie- exportsancties is Luxemburg. Als met belastingparadijzen als Zwitser- ken uit 2013 heeft Zucman berekend Luxemburg niet wil meewerken, dan land. Zucman erkent wel dat Neder- dat het totaal aan buitenlands zal er als uiterste maatregel gedreigd land een belangrijke rol vervult in vermogen in Zwitserland, ongeveer moeten worden met verwijdering uit internationale belastingconstructies 1.800 miljard euro bedraagt. Dat is de EU, aldus Zucman. van multinationals, waardoor circa 30 procent van het totaal aan Naast sancties tegen ‘niet-coöperatie- bedrijven als Google extreem weinig offshore-vermogens. Europa is ve gebieden’, zullen er controle-instru- belasting betalen. hofleverancier met 1000 miljard, maar menten gecreëerd moeten worden. de kapitaalvlucht van 120 miljard uit Daartoe zal in de eerste plaats een Afrika is mogelijk nog rampzaliger wereldwijd financieel kadaster tot voor de mensen daar. stand moeten komen, want alleen zo De ‘diefstal’ beperkt zich niet tot kunnen gegevens automatisch Zwitserland. Wereldwijd staat volgens uitgewisseld worden met de belasting- berekeningen van Zucman 8 procent diensten. Een dergelijk mondiaal Gabriel Zucman van het totaal aan privévermogens, register van waardepapieren op naam Belastingparadijzen oftewel 5.800 miljard euro, op is zeker mogelijk. Vergelijkbare Uitgeverij Boom

6 SPANNING JUNI 2015 ARNOLD MERKIES OVER DE FINANCIËLE SECTOR ‘HET PROBLEEM ZIT IN HET SYSTEEM’ Tekst: Tijmen Lucie Foto: Sander van Oorspronk

Het lijkt wel of de financiële sector onderzoek tegen ABN wegens Arnold Merkies is namens de SP niets geleerd heeft van de crisis mogelijke fraude in Dubai. Behalve woordvoerder Financiën in de Tweede van 2008. Bankbestuurders Peter Wakkie zitten alle commissaris- Kamer. ontvangen nog steeds torenhoge sen nog op hun plek. Daarbij gaat bonussen en salarissen, er minister Dijsselbloem voorbij aan de worden nog altijd enorme bubbels maatschappelijke discussie die is gecreëerd en het toezicht op de losgebarsten. Hij heeft maling aan de gesteld moeten worden. Het maakt wel financiële sector lijkt tekort te meerderheid van de Nederlandse degelijk uit van wie de bank is en hoe schieten. Waarom is er zo weinig bevolking, die wil dat ABN een deze georganiseerd is. Je ziet het veranderd? overheidsbank blijft.’ verschil al met de Rabobank. Een coöperatieve bank gedraagt zich ››Om met de actualiteit te beginnen. ››Wat zou er volgens de SP met ABN anders, want deze hoeft geen rekening Het kabinet heeft kort geleden Amro moeten gebeuren? te houden met wisselende beurskoer- besloten om nog dit jaar het eerste ‘ABN zou een voorbeeldbank moeten sen.’ deel van ABN Amro naar de beurs te worden, een volksbank. Daarbij hoort brengen. Wat vind jij van deze een ander gedrag van het bestuur en ››Heeft de Rabobank niet evengoed beslissing? van de Raad van Commissarissen. Ik vuile handen gemaakt, bijvoorbeeld ‘We waren het überhaupt niet eens zeg nadrukkelijk bestuurders en bij de manipulatie van de Libor-rente? met de beslissing, laat staan met de commissarissen, want gewone mede- ‘Ja, ook bij de Rabobank is veel snelheid waarmee ABN weer naar de werkers hebben ook last van het misgegaan, maar diversiteit in het beurs gebracht wordt. De rust en het gedrag van hun leidinggevenden. Niet bankenlandschap helpt wel. Je wilt vertrouwen in de bank zijn nog lang het commerciële belang, maar het immers niet drie dezelfde soort niet hersteld. Er loopt zelfs nog een maatschappelijke belang zou voorop banken hebben. Daarnaast is goede

SPANNING JUNI 2015 7 regulering nodig, die je blijft aan- scherpen, want banken zoeken steeds de mazen in de wet.’

››De afgelopen tijd stonden de kranten weer bol van de verhalen over bonussen en salarisverhogingen voor bestuurders van banken en andere financiële instellingen die door de staat (lees de belastingbetaler) overeind zijn gehouden. Hoe kan het dat hier maar geen verandering in komt? ‘Er is wel iets veranderd. Zo is er een Europese bankenunie met centraal toezicht gekomen. Het probleem zit hem echter vooral in het systeem en niet zozeer in de mensen, zoals Joris Luyendijk ook zegt. Het is aan ons als politici om dit systeem te veranderen. Daarbij hebben we wel te maken met het grootbedrijf en het grootkapitaal die internationaal georganiseerd zijn en steeds meer invloed uitoefenen. Zij kunnen wetgeving aan hun laars lappen en landen tegen elkaar uitspelen. Je ziet ook dat regels die zijn aangescherpt weer worden versoepeld onder zware druk van de financiële ‘ING topman Ralph Hamers heeft 28 procent sector.’ salarisverhoging gekregen en noemt zichzelf een ››Gaat de maatschappelijke veront- moedig man’ waardiging dan helemaal voorbij aan bankbestuurders? ‘Ja, in die wereld denkt men zo. Bij ABN hadden we nog wat te zeggen, omdat de bank nog in overheidshan- den is. Daar konden we druk uitoefe- pakken, zowel voorstellen van mij als economie in het algemeen. Als nen op de bestuurders om af te zien van andere partijen. Terwijl de partij kapitaal bijna onbelast overal heen van de bonus van 100 duizend euro. op dit punt niet gebonden is aan het kan gaan, neemt speculatie alleen Bij ING niet. Topman Ralph Hamers regeerakkoord. Als de PvdA de maar toe. Terwijl je speculatie kunt heeft 28 procent salarisverhoging topsalarissen in de financiële sector aanpakken. Het is niet gemakkelijk, gekregen en noemt zichzelf een wil aanpakken, dan gebeurt het ook, maar je kunt ervoor zorgen dat je geld moedig man. Daar kunnen we niets want met de PvdA heb je een meerder- via de centrale banken in de reële tegen doen. heid.’ economie pompt en niet in de Dat heeft ook te maken met de financiële markten. Daar moet je de kwalijke rol van de PvdA. De PvdA ››Als je De schaduwelite van Ewald economie dan wel op inrichten, wat heeft zich verschillende malen kwaad Engelen en Dit kan niet waar zijn van helaas niet gebeurt. Als een bubbel nu gemaakt over salarisverhoging, maar Joris Luyendijk leest, krijg je het idee uit elkaar spat, worden de kosten heeft niks willen doen om dit tegen te dat we niets geleerd hebben van de ervan afgewenteld op de gewone gaan. Ik wilde bijvoorbeeld een norm crisis van 2008 en dat er niets burger en niet op de kapitaalbezitter.’ voor topsalarissen in de wet vastleg- veranderd is in de financiële sector. gen, want dan kun je handhaven. Nu is Hoe kijk jij daartegenaan? ››Kan een financiële crisis zich op er geen enkele norm, alleen een ‘De belangrijkste zaken zijn niet termijn weer voordoen, zoals Luyen- gedragscode die je als bank kunt opgelost, want er worden nog steeds dijk zegt? volgen of niet. Je zou er daarom voor enorme bubbels gecreëerd, die ‘Ja, men zegt altijd dat dit nooit meer kunnen kiezen om het bestuur onder vervolgens uit elkaar spatten. Kijk gebeurt, terwijl we vóór 2008 al veel de cao te laten vallen, waardoor voor maar wat er nu bij de obligatiemarkten crises hebben gehad. Denk maar aan iedereen dezelfde regels gelden. Maar gebeurt. Vanwege de lage belasting- de savings and loan crisis, de Zuid-Azië- de PvdA heeft consequent tegen barrières gaat geld steeds makkelijker crisis en de internetbubbel. Die voorstellen gestemd om de vaste over grenzen heen. Dat is gunstig voor hadden allemaal met geldspeculatie te salarissen van topbestuurders aan te het kapitaal, maar slecht voor de maken en dat gaat gewoon door. De

8 SPANNING JUNI 2015 periodes tussen crises worden steeds stellen namelijk dat ze alle activiteiten overzichtelijke banken en verzekeraars korter en de bubbels worden steeds voor hun klanten doen en niet voor zijn veel functioneler en minder heviger en spatten steeds harder uit zichzelf. Daar kun je natuurlijk over risicovol. Het risico van een Europese elkaar. discussiëren. Bij SNS had je je bankenunie is dat de schaal van de Ik ben het ook met Luyendijk eens dat bijvoorbeeld kunnen afvragen of de banken alleen maar groter wordt en je wel een internationaal financieel vastgoedpoot niet gescheiden had dat moeten we voorkomen.’ systeem hebt, maar geen internatio- moeten worden. Dat zit niet in die nale regels. Als je geen wereldregering voorstellen. Ook een scheiding van ››Wat zou je als individuele burger hebt en kennelijk ook niet in staat buitenlandse onderdelen zou goed kunnen doen om verandering af te bent om wereldwijd afspraken te zijn, maar gebeurt niet. dwingen in de financiële sector? Zie Foto: United Photos / Hollandse Hoogte © maken om ordening in het financieel Het toezicht van DNB is vervangen jij bijvoorbeeld iets in de oproep van systeem te brengen, dan zou je het door de ECB. De grootste 130 banken Rutger Bregman om over te stappen meer op lokaal niveau moeten vallen nu onder het toezicht van de naar Triodos of ASN? organiseren. Daar valt sowieso veel Europese Centrale Bank. Hoewel het ‘Ik denk dat het goed is als mensen voor te zeggen, want banken vervullen gewone toezichtwerk nog steeds door bewuster voor een bank kiezen. hun functie beter als ze een band de nationale centrale banken gedaan Helaas is het moeilijk om naar een hebben met de lokale economie. Dan wordt. De vraag is of het toezicht ook andere bank over te stappen. Dat is weten ze wie hun klanten zijn, dus strenger wordt, wanneer je alles op slecht geregeld in Europa. Maar je zou welke bedrijven en welke consumen- een hoop veegt. Zeker gezien het feit wel meer kunnen kijken naar aan wie ten.’ dat het toezicht in het verleden jouw bank geld uitleent. Of de gefaald heeft, zoals in het geval van bedrijven of personen aan wie ze ››Wat is er tot nu toe met de belang- DSB of SNS. Daarnaast bestaat het krediet verstrekken zich niet schuldig rijkste aanbevelingen van de commis- gevaar dat als je toezicht centraal maken aan mensenrechtenschendin- sie-De Wit gebeurd (hogere kapitaal- maakt, het zich meer onttrekt aan de gen of milieuvervuiling. Dan kom je buffers) banken, splitsing van publieke controle. Ik pleit daarom op het terrein van duurzaam bankie- spaar- en zakenactiviteiten, afzonde- voor veel meer openheid en verant- ren. Daar kun je als consument druk ren buitenlandse onderdelen van een woording van de ECB, niet alleen naar op uitoefenen. Ik probeer er in de bank, scherper toezicht DNB, beter het Europees Parlement, maar ook Kamer ook voor te zorgen dat alle informeren van de Tweede Kamer? naar de nationale parlementen toe. banken maatschappelijk verantwoord ‘De kapitaalbuffers zijn wel wat We hebben binnenkort nog maar heel gaan ondernemen en dat consumen- opgeschroefd, maar er valt nog veel weinig inspraak als er iets met onze ten het recht krijgen om te weten wat aan te doen. Zo hoef je geen risicoge- banken gebeurt, want dat wordt dan er met hun spaargeld gebeurt en waar wogen buffers aan te houden voor niet meer in Nederland bepaald. Daar dat in geïnvesteerd wordt.’ obligaties van landen, omdat deze als moet verandering in komen. We niet-risicovol worden bestempeld. moeten weer zelf verantwoordelijk ››Wat gaan jij en je SP-collega’s doen Terwijl bijvoorbeeld Griekse obligaties worden voor onze banken.’ om onze kritiek op de financiële op dit moment uiterst risicovol zijn. sector en onze alternatieven meer Verder gaan de niet-risicogewogen ››Welke maatregelen zouden er door over het voetlicht te brengen? buffers maar mondjesmaat omhoog. de politiek genomen moeten worden ‘Verschillende zaken. Ik heb net al Men wil die in Nederland naar 4 om de financiële sector weer op orde duurzaam bankieren genoemd. Daar procent brengen, maar Europees zit te brengen? heb ik een initiatiefnota voor inge- men nog op 3 procent, dus het is maar ‘Je wilt in de eerste plaats een diend, die recent in de Kamer is de vraag of wij er 4 procent van cultuuromslag bewerkstelligen door besproken. Die nota gaat onder kunnen maken. Nederland zal paal en perk te stellen aan de bonus- andere over transparantie en over daarom moeten eisen dat de kapitaal- sen en de hoge salarissen. Er zitten nu eisen aan banken om goede dingen te buffers in Europa omhoog gaan en nog te veel gaten in de wetgeving, doen met jouw geld. Daarnaast blijven dat Nederland het recht heeft om zelf waardoor misbruik mogelijk blijft. wij ons sterk maken voor internatio- hogere buffers aan te houden. Andere maatregelen die genomen nale afspraken om speculatie en Splitsing van spaar- en zakenactivitei- zouden moeten worden, zijn een beter bubbels tegen te gaan en blijven we ten zou zeker goed zijn. Dat geeft veel toezicht op nieuwe financiële produc- ons inzetten voor maatregelen om meer zuiverheid. Dan heb je banken ten, scheiding van nuts- en zakenban- belastingontwijking aan te pakken. die verantwoorde risico’s mogen ken en een harde aanpak van specula- Ook willen we voorkomen dat er nemen, maar heb je ook spaarbanken tie en lobbyisme. Ook daar heeft de concurrentie ontstaat op toezicht, die conservatiever zijn en waar je SP plannen voor ingediend. Verder want dan krijgen de financiële veilig je geld kunt stallen. Deze zou er iets gedaan moeten worden aan instellingen het voor het zeggen.’ scheiding is nog niet gemaakt. Er zijn de schaal van de banken, want nu wel verschillende commissies geweest maken Rabobank, ING en ABN Amro die met voorstellen zijn gekomen voor met z’n drieën de dienst uit. DNB splitsing, maar de vraag is welk effect heeft in het verleden bewust op deze deze hebben. Maak je activiteiten schaalvergroting aangestuurd en doet De initiatiefnota van Arnold Merkies over mogelijk splitsbaar of splits je ze echt? nu hetzelfde met de verzekeraars. Ik duurzaam bankieren is na te lezen op: Dat is een belangrijk verschil. Banken verzet me daartegen, want kleine, www.sp.nl/ZkT

SPANNING JUNI 2015 9 HET NEOLIBERALE WERELDBEELD VAN HET CPB

Tekst: David Hollanders

In de politieke economie van Nederland speelt het Centraal Planbureau een discussie waard. Het CPB voert een belangrijke rol. Het rekent kabinetsbeleid en partijprogramma’s die discussie evenwel niet. door, beoordeelt hoe relevant publicaties van internationale instituties als de OESO voor Nederland zijn, geeft second opinions bij evaluatie- VOORBEELD II: PUBLIEKE EN studies en doet beleidsonderzoek. Het CPB heeft echter ook een PRIVATE SCHULDEN specifieke maatschappijvisie, die aansluit bij de dominante stroming in In 2013 bracht het CPB een rapport de economie (neoklassiek) en de politiek (neoliberaal). Daarmee is het uit over de overheidsschuld, waarover CPB 70 jaar na de oprichting ver afgeraakt van de doelstellingen van het persbericht stelt dat die sinds 2007 oprichter Tinbergen. flink gestegen is. Dat klopt, maar de oorzaak ontbreekt: de verschuiving In het volgende zal ik twee typen VOORBEELD I: ZORG EN van private schulden van ING en ABN kritiek met betrekking tot het CPB HERVERDELING AMRO naar de overheid. Het persbe- bespreken. In de eerste plaats is er de In 2013 bracht het CPB een rapport richt vervolgt: ‘Boven een bepaald ‘traditionele’ kritiek. Deze houdt in uit: Solidariteit in de zorg onder druk. De niveau kan de schuld de rente dat de CPB-modellen rusten op strekking was: ‘Het zorggebruik neemt opstuwen en een belemmering aannamen die niet (geheel) opgaan, toe (..) vooral bij mensen met een vormen voor de economische groei.’ dat de voorspellingen die het CPB lagere opleiding. Hoger opgeleiden Dat is deels gebaseerd op onderzoek doet over zeer lange perioden (tot maken minder vaak gebruik van de van de economen Reinhart en Rogoff, 2070) en over het komende jaar (voor zorg, terwijl zij steeds meer moeten waarin inmiddels meerdere, ernstige economische groei) in de meeste bijdragen aan de zorgkosten van fouten zijn ontdekt. De studie stelt gevallen niet uitkomen en dat de blik anderen.’ Een ‘oplossing’ voor dit echter dat de resultaten ‘ongewijzigd’ exclusief economisch is – met wegla- ‘probleem’ is volgens het CPB: blijven na de ‘codeerfout’. ting van sociologische, antropologi- ‘Verlaging van de collectieve zorgkos- Hoe dat ook zij, waarom worden sche en historische inzichten. ten, bijvoorbeeld via een grotere rol private schulden – en de omvang van voor private zorg.’ banken als direct gevolg – niet Terechte kritiek – ik kom er op terug Herverdeling in de zorg is volgens het geproblematiseerd? Daar is geen – maar toch dient deze onderscheiden CPB problematisch. Als dat zo is, dient inhoudelijke reden voor. De private te worden van een tweede bedenking opgemerkt dat het pensioenstelsel ook schulden in Nederland zijn – histo- die zelden ter sprake komt, maar massaal herverdeelt, zij het van risch én internationaal – zeer hoog. Er cruciaal is voor een politiek-economi- mensen met een laag inkomen naar is daarbij ook een (minder bekende) sche analyse van het CPB. Het eerste mensen met een hoog inkomen (de vuistregel dat private schuld – in 2011 type kritiek suggereert namelijk dat eerste groep heeft een lagere levens- afgeleid door economen van de Bank realistischer aannamen, bescheiden- verwachting). Toch problematiseert of International Settlements (BIS) – de heid met voorspellen en een bredere het CPB dat niet. Integendeel, het pleit groei belemmert als deze groter is dan blik, de oplossing zijn. Dat is zeker voor verhoging van de pensioenleef- 85 procent van het bbp. Nederland zit nuttig, maar het probleem zit dieper. tijd, waardoor de herverdeling en daar ver boven. Het CPB heeft namelijk een ideologi- daarmee de ongelijkheid verder sche vooringenomenheid die bepaalt toeneemt. Het planbureau schrijft wél VOORBEELD III: TOPTARIEVEN hoe en wat het onderzoekt. Die rapport na rapport over intergenera- INKOMSTENBELASTING vooringenomenheid is bovendien tionele herverdeling. Het is dus niet zo In een onlangs verschenen onderzoek geen toeval, maar uitkomst van dat pensioenen een terrein beslaan over grensregio’s staat: ‘Een belang- toenemende invloed van het kabinet waarop volgens het CPB herverdeling rijke manier om het vestigingsklimaat en ministeries op het CPB. Maar eerst irrelevant is. van Nederlandse grensregio’s te het wereldbeeld in enkele voorbeel- Maar het CPB negeert dan wel weer de verbeteren is het verminderen van de den. hoge – en stijgende – kosten van grensbarrières die ontstaan door pensioenfondsen: op basis van verschillen in cultuur, taal, beleid en jaarverslagen geschat op 5,3 miljard instituties.’ Kortom, het is mogelijk euro, wat volgens toezichthouder DNB om cultuur, taal en instituties aan te nog een onderschatting is. Overwe- passen; en het is ook wenselijk, opdat gende dat het salaris van vermogens- het vestigingsklimaat voor private beheerders soms op zeven nullen bedrijven verbetert. eindigt – volgens staatssecretaris Vergelijk dit met het in 2013 versche- Klijnsma ‘bizar’ – is kostenbeheersing nen rapport Een hoger toptarief in de

10 SPANNING JUNI 2015 Foto: Spaarnestad Photo / Hollandse Hoogte © Foto: Peter Hilz / Hollandse Hoogte ©

Oprichter van het CPB en winnaar van de ‘Nobelprijs’ voor de De huidige directeur van het CPB en voormalig ambtenaar van het economie Jan Tinbergen. Ministerie van Financiën Laura van Geest.

inkomstenbelasting levert geen hogere EEN NEOLIBERAAL WERELDBEELD eigen ondergang als gevolg van belastingopbrengst op. Daarin stelt het In bovenstaande voorbeelden gaat het klimaatverandering kan het wereld- CPB dat een hoger toptarief onwense- niet zozeer over technische discussies beeld niet veranderen. lijk is, omdat het averechts werkt. In over elasticiteiten, multipliers en het bijzonder ontmoedigt het ‘een betrouwbaarheidsintervallen, maar DE KEUZES ZIJN VAAK INTUÏTIEF succesvolle carrière of ondernemer- over de uitgangspunten van analyse, Er zijn veel meer voorbeelden te geven schap’ en versterkt het ‘prikkels voor impliciete aannamen en onuitgespro- – ontslagrechtvermindering werd belastingontduiking’. ken doelen: een wereldbeeld. bijvoorbeeld bij de doorrekening van partijprogramma’s met een bonus Het CPB vermeldt niet dat de toptarie- Dat wereldbeeld komt nog eens tot beloond – maar het beeld is duidelijk. ven veel hoger geweest zijn (bijvoor- uitdrukking in een recent rapport Nu stelt het CPB dat het uitgaat van, beeld 91 procent in de VS na de over klimaatverandering: ‘Door het en zich aansluit bij, de wetenschappe- Tweede Wereldoorlog en 72 procent smelten van het Noordpoolijs wordt de lijke consensus. En de consensus is nu in Nederland in de jaren zestig), noordelijke zeeroute tussen Noord- eenmaal dat publieke schulden een zonder dat dit de groei verkleinde oost-Azië en Noordwest-Europa probleem zijn en dat ontslagrecht (integendeel). Wat mijns inziens commercieel levensvatbaar.’ En: ‘Voor verminderd moet worden. Ook dat onthullender is, is de aanname dat Nederland is de opening van de wringt echter. Ten eerste kan men belastingontduiking een natuurver- noordelijke zeeroute van bijzonder twisten over de validiteit van dat schijnsel is, dat niet tegengegaan kan belang, gezien de strategische ligging uitgangspunt (wetenschap is geen worden. van de Rotterdamse haven. Naar stemmen tellen) en over de invulling verwachting nemen haar handelsvolu- van het begrip consensus, want er zijn mes met Noordoost-Aziatische landen ook economen die wijzen op het significant toe en ze kan mogelijk probleem van private schulden dienen als een knooppunt van nieuwe (Bezemer) en de nadelige gevolgen wereldwijde waardeketens.’ Zelfs de van ontslagrechtafbraak (Klein-

SPANNING JUNI 2015 11 ‘Het CPB wordt wel gezien als de belangrijkste rekenmeester voor de politiek, maar is in het neoliberale Nederland steeds meer een thuisfluiter’

knecht). Ten tweede is het CPB niet Toevallig of niet, komen zij tot een grond als directeur heeft het kabinet consequent. geheel andere conclusie: de duidelijk gemaakt wat de missie is van Het CPB neemt het oordeel van is geen optimaal valutagebied. het CPB: geen onafhankelijk weten- gerenommeerde instituten niet schappelijk onderzoek, maar loyaliteit zonder meer over. Let wel, dit is mijns Het wereldbeeld van het CPB komt aan het kabinet en een lijntje naar het inziens zeer terecht, reputatie is geen treffend uit in een tweet van de ministerie van Financiën. Met het inhoudelijk argument. Maar het CPB persvoorlichter: ‘Kunnen we die kale centraliseren van de persvoorlichting vecht alleen uitkomsten aan als die Griekse minister een maandje of wat is de boodschap aan medewerkers ingaan tegen het eigen neoliberale totaal negeren. Is het beste voor helder: geen controversiële rapporten, wereldbeeld. Zo stelt een OESO-arti- iedereen...’ Het gaat er niet om laat staan spraakmakende uitspraken. kel uit 2014 dat ongelijkheid tot ongelukkige tweets – vaak getikt in Dat verwacht je bij DNB, maar niet bij minder economische groei leidt. De een opwelling – uit te vergroten. Het het CPB. Ook op andere wijze wordt studie is verricht volgens de econome- gaat om iets anders. Persvoorlichters het personeel gedisciplineerd. trische regelen der kunst. In een kort vermijden uit hoofde van hun functie Bonussen, flexwerk en reorganisaties briefje aan de Tweede Kamer stelde alles wat ook maar controversieel zou zijn geïntroduceerd. Vooral het lagere het CPB echter dat het niet relevant kunnen zijn. Zij weerstaan menselijke wetenschappelijk personeel is hier het was voor Nederland. Een van de spotzucht omwille van de diplomatie. slachtoffer van. argumenten was dat in Nederland de Kennelijk wordt het bespotten van de Het CPB is nooit een academische ongelijkheid niet toegenomen was. Griekse minister van Financiën en vrijplaats geweest en heeft die Behalve dat dit weersproken wordt professor economie Varoufakis ten pretentie ook nooit gehad. Het was door onderzoek van de WRR, is dit tijde van de grootste sociale, humani- altijd een plek waar belangen en niet wat de OESO stelde. Het stelde taire en economische crisis in de prioriteiten van het kabinet in het oog dat verlaging van de ongelijkheid leidt westerse wereld sinds 1945 niet als werden gehouden. Dat was in elk geval tot meer economische groei. Met de potentieel controversieel gezien. Het duidelijk. Er is nu echter al bijna geen logica van het CPB had Zuid-Afrika is als de oom die op verjaardagen georganiseerde tegenspraak meer. Zo tijdens de Apartheid geen probleem foute grappen maakt. De grappen zijn af en toe zijn er nog lichtpuntjes, zoals met ongelijkheid zolang deze maar best aan te horen, maar je realiseert je een rapport waarin de impliciete niet groter zou worden. Het komt er dat de oom kennelijk denkt dat de staatssteun aan banken wordt echter op aan de ongelijkheid te onderliggende logica als vanzelfspre- gekwantificeerd, maar die wegen niet verminderen – indien niet om morele kend door iedereen gedeeld wordt. op tegen het dominante wereldbeeld redenen dan ook en juist om economi- waarin Nederland geen belastingpara- sche redenen, aldus de OESO. Op het TOT SLOT dijs is en zich moet richten op de statistisch model ging het CPB verder Rest nog de vraag: hoe het wereld- export door een lagelonenland te niet in. beeld te verklaren? Het CPB opereert worden, klimaatverandering onzin is Het is niet de enige keer dat het CPB niet in een vacuüm en weerspiegelt de en de publieke sector moet worden OESO-rapporten in twijfel trekt. dominante stroming in de economie uitgekleed. Onlangs nuanceerde het CPB een (neoklassiek) en de politiek (neolibe- Het CPB wordt wel gezien als de studie, die – in de woorden van het raal). Net zoals het planbureau belangrijkste rekenmeester voor de CPB – constateert ‘dat de productivi- economisch Keynesiaans en politiek politiek, maar is in het neoliberale teit en de productiviteitsgroei in de sociaaldemocratisch angehaucht was Nederland steeds meer een thuisflui- Nederlandse steden achterblijven ten toen Jan Tinbergen er de scepter ter. Dit kan het einde betekenen van opzichte van steden in andere zwaaide (1945-1955). Het is ondenk- het CPB als wetenschappelijk instituut. OESO-landen.’ Het CPB weerspreekt baar dat een CPB-directeur nu zou En dat zou – 70 jaar nadat Tinbergen die conclusie. In het onderzoek over schrijven: ‘Een rechtvaardige sociale het CPB oprichtte – politiek kwalijk en de euro en het befaamde week-inko- orde kan het best omschreven worden wetenschappelijk doodzonde zijn. men dat daar aan te danken zou zijn, als een menselijk socialisme, omdat baseert het CPB zich op onderzoek het doel zou zijn om gelijke kansen geïnitieerd door de Europese Com- binnen en tussen alle landen te missie. Het negeert de literatuur over creëren, met aan de basis universele, optimale valuta-gebieden van Mundell menselijke waarden.’ (Nobelprijswinnaar) en Eichengreen. Toch is er ook iets meer aan de hand. Met het aanstellen van een ambtenaar van het ministerie van Financiën zonder enige academische achter-

12 SPANNING JUNI 2015 EXPERIMENT PROMOTIESTUDENTEN IS ORDINAIRE BEZUINIGING VOOR HETZELFDE WERK €12.000 MINDER VERDIENEN IS RECHTSONGELIJKHEID

Tekst: Sandra Beckerman Foto: Sander van Oorspronk

Deze week discussieerde de niet rechtvaardigen. Zoals de minister Tweede Kamer over een voorstel zelf al in haar brief aangeeft: uit van de minister om een experi- internationale vergelijkingen blijkt het ment te starten waarbij 10% van Nederlandse systeem van werknemer- de promovendi niet meer als promovendi van hoge kwaliteit. werknemer maar als student Nederlandse promovendi publiceren wordt gezien. bijvoorbeeld veel en goede weten- schappelijke artikelen. Dit systeem Onlangs verdedigde ik mijn proef- verslechteren om internationaal schrift. Een proefschrift waar ik vijf vergelijkbaar te zijn lijkt nogal jaar aan heb gewerkt als promotiestu- vreemd. Veel promovendi komen nu dent. Het experiment van de minister Sandra Beckerman is archeologe en speciaal naar Nederland vanwege ons is namelijk niet nieuw. Er waren al fractievoorzitter voor de SP in de goede systeem, in Delft is bijvoorbeeld experimenten. Sterker, de hoogste Provinciale Staten van Groningen. de helft van de werknemer-promoven- bestuursrechter van dit land, de Raad di niet-Nederlands. Nederland scoort van State, sprak zich al uit tegen het internationaal hoog op kwaliteit maar invoeren van promoveren als student. vendi, geen dertiende maand, geen minder op kwantiteit: het aantal Deze rechter was bang dat het vakantiegeld, ze bouwen geen gepromoveerden ligt lager dan het afnemen van de status van werknemer pensioen op en hebben geen recht op Europees gemiddelde. Uit recente zou leiden tot een daling van het ww. Voor hetzelfde werk €12.000 cijfers van de VSNU blijkt dat het wetenschappelijk niveau. Hoewel het minder verdienen is uitbuiting. huidige systeem onder druk staat, 1 een goede wetenschappelijke traditie op de 3 promovendi maakt zijn is om oude experimenten eerst te Naast dat het promoveren als student proefschrift nooit af en slechts 1 op de evalueren voordat je nieuwe start, financieel onaantrekkelijk is, kan het 10 haalt de eindstreep binnen 4 jaar. heeft de minister dat nooit gedaan. ook inhoudelijk onaantrekkelijk zijn. Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat Daarom hierbij mijn eigen evaluatie. Veel werknemer-promovendi geven promovendi die onder slechtere les. Dat is goed voor hun eigen omstandigheden moeten promoveren Ik heb een geweldige tijd gehad als ontwikkeling en de ervaring is goed minder snel zouden afhaken. Meer promovenda met vrijheid om mijn voor hun latere positie op de arbeids- promovendi betekent niet automatisch eigen onderzoek vorm te geven in markt. Dat promovendi les geven is meer gepromoveerden. Als de samenwerking met en begeleid door ook goed voor de universiteit zelf. minister het internationaal beter wil ervaren collega’s, waardoor ik me kon Universiteiten uit (UvA), doen én meer gepromoveerden wil, ontwikkelen als wetenschapper. Mijn Maastricht, , Delft, dan moet ze vooral investeren. bureau stond tegen het bureau van Nijmegen en Rotterdam en diverse Bijvoorbeeld in tijd voor de promotor een collega aan, wij zaten in hetzelfde Leidse faculteiten hebben al aangege- om de promovendus goed te begelei- project, deden vergelijkbaar onder- ven niet mee te willen doen aan het den. Daar rept de minister nu niet zoek, volgden vergelijkbaar onderwijs nieuwe experiment van de minister, over. De doelen die de minister in en gaven beiden geen colleges. Het mede omdat promotiestudenten geen haar brief noemt zijn of ridicuul of verschil: hij was werknemer, ik les mogen geven. niet haalbaar door een zoveelste student. Rechtsongelijkheid dus. De experiment met promotiestudenten. minister zegt dat de beurs van de Welke doel kan de minister na de De werkelijke reden van dit experi- promovendus vergelijkbaar is met die negatieve adviezen van de Raad van ment lijkt toch vooral een ordinaire van een eerstejaars werknemer-pro- State, diverse universiteiten en de bezuiniging te zijn. Een bezuiniging movendus. Hierbij wordt wijselijk promovendi zelf dan hebben? De die op korte termijn geld oplevert, verzwegen dat promovendi met een minister geeft in haar besluit aan dat maar op lange termijn ons duur kan arbeidscontract in hun eerste jaar ze hiermee wil aansluiten bij interna- komen te staan. Helaas werd €2.062 bruto verdienen en in hun tionale systemen, promoveren in een motie van SP en D66 om te laatste jaar €2.638 per maand. Volgens Nederland aantrekkelijk wil maken stoppen met het experiment door een cijfers van de VAWO uit 2007 lopen de voor buitenlandse wetenschappers en meerderheid in de Tweede Kamer promotiestudenten over de gehele het aantal gepromoveerden wil verworpen. promotieperiode €12.000 mis. verhogen, zodat de kennissamenle- Promotiestudenten krijgen, in ving verder kan worden ontwikkeld. Dit artikel verscheen eerder in licht tegenstelling tot werknemer-promo- Slechte argumenten die uitbuiting gewijzigde vorm op www.joop.nl

SPANNING JUNI 2015 13 NEDERLANDSE MEDIA PARTIJDIG OVER VAROUFAKIS Tekst: David Hollanders Foto: Dmitris Sulzics / Hollandse Hoogte ©

Onlangs weersprak de Griekse In Trouw stond onder de kop ‘Euro- Over (1) kan men twisten. Al zou minister van Financiën Varoufakis groep ergert zich kapot aan traag Varoufakis ‘de wind van voren’ negatieve beweringen die onlangs Griekenland’: ‘De Griekse minister hebben gekregen, dan is dat wat mij in veel internationale kranten – Varoufakis van Financiën heeft zojuist betreft niet belangrijk, maar andere inclusief Nederlandse – over een verbaal pak slaag gekregen van al denken daar kennelijk anders over. hem gedaan zijn. De beweringen zijn ambtgenoten uit de eurozone. (..) Over (2) kan men niet twisten. Tenzij betroffen onderhandelingen in “Stoom afblazen” is een veelgehoorde men er zelf bij geweest is, zijn al dan Riga eind april. De beweringen omschrijving van wat er achter de niet anonieme bronnen de enige wijze zijn, zo stelt Varoufakis, aantoon- gesloten deuren gaande was. De om (meer) duidelijkheid te krijgen. Of baar onjuist. Hij heeft naar eigen ministers zijn buitengewoon geïrri- (3) zo is, weet ik niet, ik neem het aan. zeggen opnamen. teerd over de trage voortgang van de Over (4) kan men niet van mening onderhandelingen. (..) In de wandel- verschillen. De lekkende ambtenaren Het is goed de beweringen van gangen van de hypermoderne en politici hoeven voor hun baan geen Nederlandse kranten nog eens te nationale bibliotheek van Riga waar vrees te hebben. Integendeel, de bezien, niet omdat het voorval zelf nu de bijeenkomst plaatsvond, deden de crediteurlanden zijn oppermachtig en zo belangrijk is – het is één van de vele uren ervoor al geruchten de ronde dat het politiek geïsoleerde Griekenland schermutselingen tussen partijen de Griekse minister ongenadig hard zou – als het dat al zou willen – geen (Europese Centrale Bank en Euro- werd aangepakt.’ enkele mogelijkheid hebben om pese Monetaire Unie) die vorderingen NRC Handelsblad berichtte: ‘Volgens ambtenaren of politici te ontslaan, of

In de wandelgangen deden de uren ervoor al de ronde dat de Griekse minister ongenadig hard werd aangepakt

van private banken hebben overgeno- bronnen van persbureau Bloomberg het hen zelfs maar moeilijk te maken. men en een debiteur (het Griekse heeft de Griekse minister van Anonimiteit is hier een vorm van volk) – maar omdat de berichtgeving Financiën tijdens de lafheid, omdat niet de zwakke partij erover vragen oproept over betrouw- Eurogroep bijeenkomst vandaag in beschermd wordt, maar de sterke baarheid, werkwijze en competentie Riga de wind van voren gekregen van partij (crediteuren) juist de mogelijk- van de (Nederlandse) journalistiek. zijn collega’s, omdat hij nog altijd niet heid krijgt de zwakke partij te met een lijst met concrete hervormin- beschadigen. Varoufakis kan zich ‘DE WIND VAN VOREN’ gen op de proppen is gekomen.’ lastig tegen anonieme bronnen Nu, wat was de berichtgeving van verweren, terwijl onduidelijk blijft wat verschillende kranten over Riga? ANONIEME BRONNEN de belangen van de bronnen zijn. De Volkskrant stelde dat Varoufakis Bovenstaande roept de vraag op of (Zijn het ECB’ers? Is het de politiek vrijdagochtend gemangeld werd door bronnen (alle aanwezigen zijn assistent van Dijsselbloem? Is het zijn EU-collega’s, die steeds wanhopi- belanghebbenden) onafhankelijk zijn Dijsselbloem zelf?) ger en gefrustreerder raken over de – en of deze anoniem opgevoerd Hoe dat ook zij, Het Financieele Dagblad onwil van Athene om te hervormen en mogen worden. Wat betreft het laatste, berichtte enkele dagen later: ‘De te bezuinigen. ‘We zijn ver en snel de een anonieme bron dient alleen zware aanvallen op de Griekse verkeerde kant op gegaan. Ik zie niet gebruikt te worden als het (1) een minister van Financiën Yanis Varoufa- hoe we nog een akkoord kunnen misstand aantoont, (2) de misstand kis tijdens de informele Eurogroep in bereiken’, zei de Duitse minister niet op andere wijze aangetoond kan Riga en het daaropvolgende telefoon- Schäuble. Hij werd daarin bijgevallen worden, (3) de anonieme bron bij de tje van naar door Oostenrijk, Slowakije, Luxem- hoofdredactie bekend is, (4) de bron premier hebben succes burg, Malta en Slovenië, zo blijkt uit anoniem moet blijven, omdat hij/zij gehad.’ Deze uitspraak is onthullend een vertrouwelijk verslag van de anders repercussies te vrezen heeft om minstens twee redenen. Ten eerste vergadering van de ministers van (bijvoorbeeld ontslag voor klokkenlui- ziet het Financieele Dagblad de uitkomst Financiën. ders). – Varoufakis zou een minder promi-

14 SPANNING JUNI 2015 De Griekse minister van Financiën Varoufakis te midden van zijn ambtgenoten uit de eurozone tijdens onderhandelingen in Riga op 24 april.

nente rol toebedeeld hebben gekre- en ‘een verslag’, voldoen daar niet anonieme, partijdige bronnen die gen – als een succes. Ten tweede laat aan. maar één doel hebben: de Griekse de krant onvermeld van wie de minister afschilderen als incompetent, ‘aanvallen’ kwamen, namelijk onder NIET ONAFHANKELIJK irritant, pedant, amateuristisch en andere van de media. Concluderend, het voorval zelf is oneerlijk. Terug naar de recente verklaring van – nogmaals – triviaal. Tientallen Varoufakis. Wie er niet bij geweest is, incassomedewerkers van de ECB en Ooit leenden de private banken weet niet wie er gelijk heeft. Dat is de EMU willen geld zien van een man Deutsche Bank, BNP Paribas en ING vaak zo in de journalistiek. Een die namens de Griekse bevolking honderden miljarden euro’s aan journalist moet dan – als hij/zij wérke- probeert te onderhandelen. Tijdens Griekenland. Zij verdienden hier lijk belangrijk vindt wat er tijdens het een werkdiner worden vervolgens óf miljarden mee. De oninbare schuld bewuste diner gebeurd is – minstens wel óf niet harde woorden gesproken werd in 2010 verplaatst naar het twee, (onderling) onafhankelijke en zijn aanwezigen óf wel óf niet duo-incassobureau dat ECB en de bronnen hebben, hoor en wederhoor geïrriteerd. Is dat echt relevant? Nee EMU heet. Zij willen geld zien. En de toepassen en het gehoorde vervolgens natuurlijk. Wat evenwel ernstig is, is media wil het met hen. De Nederland- neutraal opschrijven. Bronnen als ‘de dat Nederlandse kranten onverifieer- se media zijn daarmee bijna gelijk aan wandelgangen’, ‘volgens Bloomberg’ bare uitspraken doen op basis van een PR-afdeling van een incassobu- reau. Bijna, want PR-afdelingen van incassobureaus pretenderen in ieder geval niet onafhankelijk te zijn.

De Nederlandse media zijn bijna gelijk aan Dit artikel verscheen ook op een PR-afdeling van een incassobureau www.ftm.nl

SPANNING JUNI 2015 15 NA POLITIEKE VRIJHEID OOK ECONOMISCHE VRIJHEID?

Tekst: Eduard van Scheltinga Illustratie: marcelkoopman.nl ©

‘Keuze is geen vrijheid, echte jaar uitgekeerd aan de eigenaars: de zijn. Bedrijven zoals Rabobank, vrijheid is de mogelijkheid om de werkers en consumenten. De coöpera- Achmea en Coop staan ook geregis- keuzeopties te veranderen’, sprak tieve beweging kende een bloeiperi- treerd als coöperatie, maar die de Sloveense filosoof Slavoj Zizek ode rond 1860 dankzij de steun van blinken niet direct uit in zeggenschap op 28 mei in de Amsterdamse socialistische partijen en vakbonden. op de werkvloer. Bij Coop kreeg het Westerkerk. Om meer economi- Deze beweging bleef lang bestaan, winkelpersoneel bijvoorbeeld geen sche vrijheid te verkrijgen wil de maar rond de jaren zeventig van de overuren uitbetaald, ondanks dat ze SP de economie democratiseren vorige eeuw raakte zij in verval. hierover meerdere keren bij hun door de zeggenschap van werk- Coöperaties sloten hun deuren of leidinggevenden aan de bel getrokken nemers over hun werk te vergro- verminderden hun democratische hadden. Pas na een tijd actie voeren, ten. In dit artikel probeer ik een zeggenschap. met ROOD samen, kregen de paar lessen te trekken uit twee supermarktmedewerkers loon naar initiatieven voor democratisering De laatste paar jaar lijken coöperaties werken. We moeten ook niet vergeten op de werkvloer in de zorg: weer aan een opmars bezig. Het dat het woord ‘coöperatie’ alleen Buurtzorg en Helpgewoon. VPRO-programma Tegenlicht wijdde maar slaat op wie juridisch de er onlangs nog een aflevering aan en eigenaar is. Het is niet meer dan een Sinds 1919 hebben we politieke coöperaties zelf hebben het over een rechtsvorm. vrijheid. Sinds dat jaar kunnen alle nieuwe beweging. Er wordt zelfs volwassen mannen en vrouwen gesproken over ‘de nieuwe economie’. DEMOCRATISCH WERKEN BIJ stemmen, verkozen worden en een Is er inderdaad sprake van een nieuwe BUURTZORG EN HELPGEWOON partij oprichten. Sinds dat jaar coöperatieve beweging? Sinds 2007 De zorgorganisatie Buurtzorg is een hebben alle volwassen Nederlanders houdt het CBS cijfers bij over het stichting waarbij de werknemers veel formeel de vrijheid om het politieke aantal coöperaties in Nederland. zeggenschap op de werkvloer hebben. landschap te veranderen. Maar hoe Waren er in 2007 nog 1.285 coöpera- Zij zijn georganiseerd in zelfsturende staat het met onze economische ties, dit jaar zijn er al 2.005 bedrijven wijkteams. Per team zijn de zorgwer- vrijheid? De werkers van Nederland als coöperatie geregistreerd. Dat is kers volledig verantwoordelijk voor de zijn immers het grootste gedeelte van een flinke groei, maar het aantal zorg die ze verlenen. Ik sprak hierover de week gebonden aan wat ze wel of andere geregistreerde bedrijven is net met de directeur van Buurtzorg, Jos niet mogen doen van hun managers. zo snel gegroeid. Daardoor is het de Blok. Ik vroeg hem waarom aandeel van coöperaties in de Buurtzorg een stichting is en geen DE COÖPERATIEVE BEWEGING economie vrijwel onveranderd coöperatie. Hij legde me uit dat Volgens velen staat Engeland aan de gebleven: rond de 0,13 procent. Buurtzorg een centraal kantoor heeft wieg van de coöperatie. Aan het einde Daarbij moet opgemerkt worden dat dat de wijkteams faciliteert. Vijfender- van de achttiende eeuw werden daar er sinds 2007 een grote groei van het tig medewerkers verrichten de coöperatieve meelfabrieken geopend. aantal eenmanszaken is. Dat zijn lang administratieve handelingen voor De welgestelde Robert Owen zag niet allemaal mensen die uit vrije wil negenduizend zorgwerkers. Hij voordelen in deze arbeidsverhoudin- zzp’er geworden zijn. Daar zitten vertelde dat hij uit eigen ervaring weet gen en stelde het Britse parlement in bijvoorbeeld postbodes tussen die dat zorgwerkers vooral gewoon zorg 1816 voor om coöperatieve gemeen- eerst ontslagen zijn en dan hetzelfde willen verlenen. Volgens hem hebben schappen op te richten. Het idee was werk doen als zzp’er, maar dan voor zij niet de behoefte om zich bezig te om zelfvoorzienende democratische een stukloon en met een bestelbus die houden met contracten of financiën. gemeenschappen te stichten waar ze zelf moeten aanschaffen. Als je Dit is een belangrijk verschil met een mensen samen woonden, werkten en rekent met hetzelfde aantal eenmans- werknemerscoöperatie, waarbij de zich konden ontspannen. In de zaken als in 2007, dan zou het aandeel leden hier wel verantwoordelijk voor praktijk maakte dit idee plaats voor coöperaties nu 0,19 procent zijn. Dat is zijn. ‘Mensen willen vooral eigenaar coöperatieve winkels, waar werkers en nog steeds erg weinig, maar betekent zijn van hun werk en niet per se van consumenten lid van waren en die wel een lichte groei. het bedrijf’, aldus Jos de Blok. De door hen gezamenlijk op democrati- wijkteams van Buurtzorg bestaan uit sche wijze bestuurd werden. Een Deze cijfers laten zien dat er nog geen 10 tot 12 gelijkwaardige werkers. Ze bekend voorbeeld is de Rochdale Society sprake is van een derde coöperatieve beslissen per team zelf hoeveel of Equitable Pioneers, die in 1844 werd golf en we moeten ons ook afvragen patiënten ze hebben, hoe ze de zorg opgericht. De winst die de winkel hoe democratisch deze coöperaties verlenen en welke medewerkers ze maakte werd aan het einde van het aannemen. Nieuwe zorgwerkers bij

16 SPANNING JUNI 2015 Buurtzorg vragen zich vaak af hoe het direct te willen beantwoorden, laten kan dat andere organisaties zo weinig Buurtzorg en Helpgewoon in elk geval hart hebben voor hun personeel. Jos zien hoe we binnen een kapitalistisch de Blok zegt daarover: ‘Overal zetten doen. Andere leden zijn Schoonge- systeem toch kunnen werken aan een managementstructuren mensen onder woon (in de schoonmaakbranche) en menselijke economie. Om eigenaar druk gezet om productie te draaien. binnenkort Klusgewoon. Gewoondoen van je werk te zijn, moet je als werker Wij zeggen tegen onze werkers, kijk probeert nieuwe democratische in de eerste plaats een vast contract wat je nodig hebt en zorg dat je over je initiatieven op te zetten en te onder- kunnen krijgen. Zonder vast contract eigen werk tevreden bent.’ steunen. Eén van de kernregels van de heeft het immers geen zin om te coöperaties die zijn aangesloten bij spreken over eigenaar zijn van je werk. Een ander democratisch initiatief is Gewoondoen, is dat ze niet te groot Onze strijd voor fatsoenlijke contrac- Helpgewoon. Deze zorgcoöperatie is mogen worden. Elke coöperatie ten is daarom al een stap in de goede onlangs van start gegaan in Oude bestaat daarom uit 20 tot 25 mensen. richting. Maar Helpgewoon laat zien IJsselstreek. De zorgwerkers die ik Zo kan de zeggenschap van alle dat we ook verder kunnen gaan. Het daar sprak vertelden gepassioneerd werkers gegarandeerd worden. Nieuwe initiatief om de zorgcoöperatie op te over hun organisatie: sinds ze van het werkers krijgen na een tijdelijk richten is in Oude IJsselstreek door het juk van hun managers bevrijd zijn, contract meteen een vast contract. gemeentebestuur genomen. In de ervaren zij een grotere vrijheid in hun Interessant aan Helpgewoon is dat het plaatsen waar de SP in de gemeente werk, maar ook in hun persoonlijk initiatief om de zorgcoöperatie op te meebestuurt zouden wij dit voorbeeld leven. Niet langer zien zij zichzelf als richten vanuit het gemeentebestuur kunnen volgen. Zo zetten we een monddode radertjes in een mecha- gekomen is. Een aantal zorgwerkers concrete volgende stap in de richting nisch geheel, maar als mensen die werd bij elkaar gehaald en met de hulp van democratisering van de economie. verantwoordelijkheid dragen voor het van Gewoondoen van Remmelt In 1919 dwongen we onze politieke hele bedrijf. Als coöperatieleden zijn Schuuring werd Helpgewoon opge- vrijheid af. Nu nog onze economische de werkers allemaal eigenaar van het richt. vrijheid. bedrijf en daarmee ook verantwoorde- lijk voor de gehele bedrijfsvoering. Ze NA POLITIEKE VRIJHEID DE houden zich vooral met zorg bezig, ECONOMISCHE VRIJHEID? maar ook met de publiciteit en de Buurtzorg en Helpgewoon roepen een administratie. Naar eigen zeggen filosofische vraag op. Is er sprake van ervaren ze vooral vrijheid in hun werk, economische vrijheid wanneer je Meer informatie over Buurtzorg en omdat ze voor het gehele bedrijf eigenaar van je werk bent of alleen Helpgewoon: verantwoordelijk zijn. Helpgewoon is wanneer je eigenaar van het hele buurtzorgnederland.com lid van de moedercoöperatie Gewoon- bedrijf bent? Zonder deze vraag nu www.helpgewoon.com

SPANNING JUNI 2015 17 GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG TUSSEN INDIVIDUEEL LEED EN COLLECTIEVE ACTIE

Tekst: Arjen Noordhof Foto: Free Images CC

In de afgelopen decennia is het ring. Ernstige problemen die vaak voor commercieel denkende ggz- aantal mensen dat hulp zoekt minstens zoveel ellende geven als bedrijfjes lucratief om nieuwe vraag voor psychologische problemen lichamelijke ziekten. Hoewel de naar diagnoses te zoeken of zelfs te flink gestegen. Niet als gevolg van problemen reëel zijn, zijn de “stoornis- creëren. Vanzelfsprekend pogen ook een toename van hersenziektes sen” – die er de oorzaak van heten te farmaceutische bedrijven op dezelfde of van betere mogelijkheden zijn – dat niet. Er zijn geen helder ‘markt’ winst te maken. Een deel van hersenziektes op te sporen. De afgebakende stoornissen waarvan we de verklaring kan dus gezocht worden therapiekamer is een steeds zouden weten hoe ze de problemen in een toegenomen aanbod op een dominantere plaats geworden om veroorzaken. De DSM-diagnostiek is politiek gecreëerde ‘markt’, die men onvrede te uiten en te streven dan ook niet gebaseerd op het de laatste jaren dan weer dwangmatig naar verandering. detecteren van bekende stoornissen en top-down onder controle probeert zoals die in de natuur bestaan, maar te brengen. Onvrede wordt geïndividualiseerd. op het pragmatisch afbakenen van Soms is dat nuttig en kan psychologi- bestaande problemen waarvoor Dat neemt niet weg dat achter de sche hulp uitkomst bieden. Maar het mensen hulp zoeken. kunstmatige DSM-labels vaak reële kan ook een lapmiddel zijn voor problemen schuil gaan. Het zijn alleen maatschappelijke problemen. Een Psychiaters, psychologen en andere niet per se individuele ziektes maar toename van burn-outs kan ook het hulpverleners hebben echter wel veel collectieve problemen. Waar komt de gevolg zijn van tijdelijke contracten, ervaring met en kennis van psychische grote vraag naar psychische hulpverle- schuldenproblematiek, toenemende problemen en allerlei middelen om te ning precies vandaan? Op individueel concurrentie tussen collega’s of helpen ze op te lossen – of ermee om niveau begint iedere psycholoog ook wantoestanden rond de bijstand en te gaan. Er zijn zeer veel aanwijzingen met deze vraag: wat brengt u hier? verplichte onbetaalde tewerkstelling. voor de effectiviteit van psychothera- Zoveel patiënten, zoveel antwoorden. Psychologische hulpverlening kan het pie en voor sommige mensen kan Diagnostiek dient dus heel persoonlijk politieke, collectieve aspect naar de medicatie ook uitkomst bieden. Maar – veel persoonlijker dan via DSM – te achtergrond drukken. er zijn geen algemeen geldende, werk te gaan. Twee algemene thema’s bewezen ziekteverklaringen. De grens keren tussen alle specifieke kwesties De toename van de geestelijke tussen wie wel en niet een stoornis veel terug en lijken uit sociaal gezondheidszorg roept belangrijke hebben, is mensenwerk. Onvermijde- oogpunt bijzonder relevant. Enerzijds: vragen op voor een socialistische lijk, maar het roept wel de vraag op ‘Ik ben niet opgewassen tegen het politieke partij: hoe deze maatschap- welke mensen dit doen, op basis leven, het lukt mij niet te voldoen aan pelijke ontwikkeling te begrijpen en waarvan ze die macht hebben en in alle eisen, ik voel me slecht, angstig, hoe een socialistische politiek ten wier belang ze die macht uitoefenen. somber, zonder energie en ik krijg het aanzien van de geestelijke volksge- niet meer voor elkaar daar iets tegen zondheid vorm te geven? De toename van het aantal DSM-diag- te doen.’ Dit thema noem ik demorali- Vooraf: wie in Nederland verzekerde noses is deels precies te begrijpen satie en het staat tegenover de psychologische hulp zoekt moet vanuit dit perspectief. Sinds de mogelijkheid om actief je eigen leven tegenwoordig een diagnose krijgen invoering van marktwerking moeten vorm te geven. Anderzijds: ‘Ik sta middels het systeem van de Diagnostic artsen werken met zogenaamde alleen, hoor er niet bij, het lukt niet and Statistical Manual (DSM). Hiermee diagnose-behandel-combinaties (dbc). om relaties op te bouwen, ik duw verklaart de betreffende hulpverlener Voor psychische klachten is de dbc anderen weg of anderen duwen mij dat die persoon een patiënt is die een direct gekoppeld aan een DSM-diag- weg.’ Dit thema noem ik isolatie en het stoornis heeft. Dat wil zeggen: diegene nose. Geen DSM-diagnose, geen dbc. staat tegenover het gevoel deel te zijn voldoet aan een afgesproken verzame- Geen dbc, geen vergoeding voor van een gemeenschap en daarin een ling criteria die verondersteld worden behandeling. Hierdoor kregen zowel gewaardeerde eigen plaats te hebben. de oorzaak te zijn van lijden of sociaal patiënt als behandelaar een belang bij Samenvattend ervaren veel patiënten disfunctioneren. Het aantal van dit het stellen van een diagnose en in dat ze machteloos zijn en er alleen soort diagnoses is flink gestegen en zekere zin ‘straf’ voor het uitstellen of voor staan. Therapie kan een dappere achter die vele diagnoses gaat veel leed afzien van een diagnose. Het werd poging zijn om te bezien op welke schuil: verdriet, angst, pijn, sociaal wijze iemand daar zelf aan bijdraagt onvermogen, woede, grote verwar- en iets aan kan veranderen.

18 SPANNING JUNI 2015 men ongewild de patiënten slechts als slachtoffers neerzetten. Ten tweede moet een geloofwaardig alternatief worden gezocht voor een al te eenzame strijd tegen de eigen onmacht om te voldoen aan de eisen van de concurrentie-maatschappij.

Een socialistische beweging heeft hier mogelijkheden die therapie niet heeft: de uitnodiging om deel te nemen aan een gezamenlijke solidaire strijd. Een strijd die gestoeld is op een analyse waarin de maatschappij niet noodza- kelijk bestaat uit concurrerende Een toename van burn-outs kan ook het gevolg zijn van tijdelijke contracten, schulden- zelfzuchtige enkelingen en die problematiek, toenemende concurrentie tussen collega’s of wantoestanden rond de gebaseerd is op een ethiek die draait bijstand en verplichte onbetaalde tewerkstelling. om het idee dat ieder dient te krijgen naar behoefte en bij te dragen naar vermogen. Hiermee wil ik geen politiek de spreekkamer insluizen – Vanuit socialistisch oogpunt denk ik minder DSM zijn we er nog niet. therapie moet zeer individualistisch, dat je dergelijke pogingen van harte Therapie is inherent een individuele apolitiek en ‘asociaal’ kunnen zijn en zou moeten ondersteunen en degenen poging tot verandering, waarbij de heeft daarmee mogelijkheden die die ze ondernemen zeker niet verder bredere maatschappelijke context als socialisme niet heeft. Ik wil wel moet beschamen door ze – zeer min of meer gegeven wordt be- aangeven dat socialisme direct kan onterecht – weg te zetten als zwakke- schouwd: de patiënt beweegt ten aansluiten op de problematiek die veel lingen, klagers of verwende mensen. opzichte van een onbeweeglijke mensen naar de therapeut drijft en De conservatief-liberale gewoonte om achtergrond en ziet zich genoodzaakt mensen kan uitnodigen buiten en te roepen dat mensen hun eigen tot aanpassing. Dit kan best een voorbij de therapie te zoeken naar verantwoordelijkheid maar moeten behulpzaam perspectief zijn, maar politieke antwoorden om onmacht en nemen en niet moeten zeuren. vanuit socialistisch oogpunt is het isolatie te doorbreken. En omgekeerd Tegelijkertijd is het ook niet produc- problematisch als deze aanname van doen patiënten en hulpverleners er tief om grote groepen mensen te onveranderlijkheid en noodzakelijke goed aan zich te verdiepen in de beschouwen als lijdend aan een aanpassing, maatschappelijk domi- kapitalistische maatschappelijke ernstige mentale stoornis. Dit nant wordt. Ons lijden en ‘disfunctio- context waarin zij hun gesprekken suggereert dat de oorzaak primair bij neren’ speelt zich namelijk niet af in voeren en naast therapeutische ook een individuele ziekte ligt en de een vacuüm of natuurtoestand, maar politieke mogelijkheden te overwegen natuur dwingt ons zoals gezegd zeker in een kapitalistische, neoliberale in de strijd voor betere leefomstandig- niet tot een dergelijke conclusie. De maatschappij waarin de mogelijkhe- heden. veel voorkomende problematiek van den om zelf het leven vorm te geven demoralisatie en isolatie is er denk ik en een gewaardeerde plaats in de GEBRUIKTE BRONNEN: ook niet bij gebaat. Bijvoorbeeld gemeenschap in te nemen zeer • Paul Verhaeghe. Identiteit. vanwege het reële gevaar voor ongelijk verdeeld zijn. Dit is een • Jim van Os. De DSM voorbij! Persoon- stigmatisering en verdere ondermij- context waarin het concurreren op lijke diagnostiek in een nieuwe ggz. ning van het zelfvertrouwen. Vanuit (zogenaamde) markten wordt • Trudy Dehue. Betere Mensen. Over socialistisch oogpunt lijkt me daarom aangemoedigd en het verliezen van gezondheid als keuze en koopwaar. dat gezocht moet worden naar een deze concurrentieslag als persoon- laagdrempelige, inkomensonafhanke- lijke, individuele tekortkoming wordt lijke toegang tot goede psychische aangerekend en ervaren. Binnen deze hulpverlening – die nodig is en blijft context zou therapie erop kunnen – met daarbij tegelijk een spaarzaam uitdraaien dat men uitvallers en gebruik van diagnoses. Dit is binnen achterblijvers in de concurrentie wijst de huidige inrichting van de ggz op hun individuele tekortkomingen, echter niet mogelijk. Daar zouden we helpt om die onder ogen te zien en ons tegen moeten verzetten, want er oplapt om opnieuw de strijd aan te zijn wel degelijk alternatieven. Zo gaan. Hier zou een socialistische heeft de psychiater Jim van Os recent kritiek ten eerste moeten opmerken een boek geschreven waarin hij dat het verkeerd is structurele sociale zinvolle voorstellen doet voor een misstanden toe te schrijven aan Arjen Noordhof is universitair docent bij de diagnostiek zonder DSM (zie onder). individuele tekortkomingen. Maar dat afdeling Psychologie aan de Universiteit Maar met een laagdrempelige ggz en is nog niet voldoende, want dan zou van Amsterdam

SPANNING JUNI 2015 19 VOLWASSEN LOON VOOR VOLWASSEN WERK Tekst: Eduard van Scheltinga

Dit jaar ben je misschien wel beneden bijgesteld en vervolgens Maar 90 procent van de jongeren met achttien geworden. Je mag nu bevroren. Terwijl jongeren soms al een onzeker contract wil veel liever autorijden, trouwen, stemmen, jarenlang hetzelfde werk doen, krijgen een vast contract. Dat is ook logisch, verkozen worden en je bent ze toch minder betaald dan een want nu wissel je vaak noodgedwon- verplicht om een zorgverzekering collega van 23 jaar of ouder die net gen van baan of zit je zelfs langere tijd te nemen van 100 euro per begint. 86 procent van de meer dan zonder werk. Daarbij kan het elke maand. Kortom, je bent volwas- tienduizend jongeren die de enquête week weer een verrassing zijn hoeveel sen. Je bent klaar met je oplei- van Young & United hebben ingevuld uur en op welke dagen je moet ding en je werkt. Je zou graag op wil daarom dat jongeren een normaal werken. Daardoor is het lastig om je jezelf gaan wonen, maar je kunt loon van minstens 9 euro per uur leven naast je werk in te delen en een dit niet betalen. Want ondanks dat krijgen. bestaan op te bouwen. je volwassen bent, krijg je een jeugdloon. Ook al omdat er voor veel jongeren geen werk is. Zeker voor jongeren met Half loon voor heel werk, met een een mbo-opleiding is het nu heel onzeker contract. Dat kan zo niet lastig om aan de slag te gaan. De langer. Daarom strijdt Young & banen waarvoor zij in aanmerking United voor respect voor jongeren: komen worden nu vaak vervuld door volwassen loon voor volwassen werk. studenten van het hbo of de universi- Onlangs publiceerde Young & United teit. Maar liefst driekwart van de de feiten over werkende jongeren in banen op mbo-niveau wordt nu het boek WTFact, met bijdragen van WTDE FEITEN OVER WERKENDE JONGEREN INF NEDERLAND gedaan door onderwijsvolgers. Nu is zowel jongeren als wetenschappers en er niks mis mee als jongeren naast deskundigen. hun studie een bijbaan hebben, maar wel als dit leidt tot verdringing van Slechts 15 procent van de jongeren werk. In dit kader is het afschaffen van kan financieel op eigen benen staan. de studiefinanciering een heel slecht Dit heeft vooral te maken met het feit idee. Deze maatregel zal er immers dat zij ongeacht opleiding of werkerva- toe leiden dat studerende jongeren ring minder verdienen dan volwasse- ACT nog meer zullen moeten gaan werken, nen voor hetzelfde werk. En volwassen waardoor er nog minder banen ben je op de Nederlandse arbeids- overblijven voor mbo’ers. Een markt pas op je drieëntwintigste. Als studiebeurs die hoog genoeg is om achttienjarige mag je weliswaar Vaak wordt gezegd dat als jongeren van rond te komen zal daarentegen stemmen en trouwen, maar heb je normale lonen krijgen uitbetaald, de juist werkgelegenheid creëren, omdat maar recht op 45,5 procent van het jeugdwerkloosheid verder zal toene- studenten dan zelf kunnen kiezen of loon van iemand die drieëntwintig men. Hier is echter geen enkel ze naast hun studie willen werken of jaar of ouder is. Europees gezien is empirisch bewijs voor. Sterker nog, er niet. Nederland hiermee een buitenbeen- is wel empirisch bewijs voor het tje. Met € 3,75 is alleen Portugal een tegendeel. Groot-Brittannië heeft in Volwassen loon voor volwassen werk, nog slechtere beschermer van de 2010 de leeftijd waarop werknemers dat is waar Young & United voor sociaaleconomische positie van recht hebben op een volwaardig strijdt. Het eerste succes is al geboekt. jongeren dan Nederland: hier vindt minimumloon verlaagd van 21 naar In april schafte schoonmaakbedrijf men € 3,94 voor een 18-jarige 20 jaar, zonder dat dit een noemens- DJM het jeugdloon af. Bij dit bedrijf voldoende. waardig effect heeft gehad op de krijgen voortaan alle 18-jarigen € 9 Nadat begin jaren zestig het mini- werkgelegenheid. per uur uitbetaald. Zaak is nu dat de mumloon werd ingevoerd, volgde in politiek volgt en ervoor zorgt dat 1974 het minimumjeugdloon voor Naast een laag loon hebben de meeste binnenkort alle jongeren van 18 jaar jonge werkenden van 15 tot en met 22 jongeren ook een onzeker contract. en ouder het volwassen minimumloon jaar. Dit jeugdloon, dat aanzienlijk Vaak wordt dan gezegd dat jongeren ontvangen. lager was dan het volwassen mini- een flexcontract helemaal niet erg mumloon, is in de jaren tachtig ook vinden, omdat ze dan zelf kunnen Zie voor de volledige publicatie: nog eens tot tweemaal toe naar bepalen wanneer ze willen werken. www.sp.nl/Zkq