FIETSTOCHT ‘GYSBERT JAPICX’

Start bij het geboortehuis van Gysbert Japicx aan de Wipstraat nummer 6 in . Geopend: maandag van 13.30-17.00 uur. Dinsdag t/m vrijdag van 09.00-12.30 uur en van 13.00-17.00 uur. In juli en augustus zaterdags van 11-15 uur. In juni en september zaterdags van 11-13 uur.

In het museum kom je meer te weten over het leven van Gysbert Japicx en het werk dat hij nagelaten heeft. Gysbert Japicx, die in 1603 werd geboren, wordt gezien als de grondlegger van de geschreven Friese taal. In zijn tijd werd deze taal niet (meer) geschreven, maar nog wel gesproken. Gysbert had een grote interesse in taal, ging naar de Latijnse school en werd later schoolmeester in Witmarsum. Daar hoorde hij een taal die hij niet kende, waar hij liefde voor kreeg en waarin hij vele gedichten heeft geschreven. Ook voelde hij zich verbonden met de kerk, hij was voorzanger in de grote Martinikerk in Bolsward en vertaalde veel psalmen vanuit het Nederlands naar de Friese taal.

Gysbert zijn vader was eveneens bekend, hij was burgemeester van de stad Bolsward en was een kistemaker (iemand die mooi houtsnijwerk kan vervaardigen). Het houtsnijwerk in de raadzaal van het stadhuis is van zijn hand. Tevens hield hij zich bezig met het ontwerp en de bouw van het stadhuis zoals dat vandaag de dag nog te zien is. Het stadhuis werd tussen 1614 en 1617 gebouwd.

Gysbert Japicx (Holckema) trouwde met Sijcke Salves Nicolai Rolwagen uit Leeuwarden. Samen kregen ze 6 kinderen, die allen overleden aan de gevreesde ziekte; de pest. Ondanks het vele verdriet dat dat gegeven moet hebben, is Gysbert altijd doorgegaan met dichten.

Zijn werk is pas na zijn dood uitgegeven door eveneens een goede dichter, vriend Gabbema. Het eerste werk Friesch Rymlerije werd uitgegeven in 1668. Dit boek ligt in de vitrine in het museum over het leven van Gysbert Japicx. Later zijn er veel boeken over Gysbert Japicx en zijn werk geschreven en is er onderzoek gedaan naar datgene wat hij achterliet. Gysbert heeft zijn eigen spelling van de taal moeten bedenken en tot op de dag van vandaag is dat de basis onder de Friese schrijftaal.

De fietstocht brengt je langs Witmarsum, het dorp waar hij lesgaf, maar neemt je ook mee in het leven van de nazaat van Gysbert, dat zich deels afspeelt in . Het gaat om een ‘vergeten verhaal’, maar zeker interessant. Geniet vooral van het weidse Friese platteland, zoals Gysbert dat ook deed. De natuur en de liefde waren voor hem grote inspiratiebronnen. Hij is een groot dichter geweest en moet een enorm creatief en intellectueel brein gehad hebben om literatuur op een zo’n bijzonder hoog niveau nagelaten te hebben.

Geniet!

Deze route is samengesteld door de Gysbert Japicx Holckema Stichting voor de Open Monumentendag 2019 en de activiteiten rondom de Gysbert Japicxpriis útrikking 2019.

De route staat uitgeschreven op route.nl onder nummer 1200739

Knooppunt 6: op de Appelmarkt in Bolsward.

Je staat nu dichtbij het stadhuis dat tussen 1614 en 1617 gebouwd is. Het stadhuis wordt beschouwd als het hoogtepunt van het ‘Friese maniërisme’, een bouwstijl uit de 17de eeuw. In 1614 werd op de kenmerkende plek aan de Jongemastraat een nieuw stadhuis gebouwd, als vervanging van het pand dat hier sinds 1474 had gestaan. De ontwerper van het gebouw was Jacob Gysbert, burgemeester van de stad en van beroep kistenmaker. Hij liet het gebouw optrekken in de stijl van het Fries- maniërisme (Late Renaissance). Enkele kenmerken van deze stijl zijn trappen aan de voorzijde van een pand en doorlopende zuilen. De uitvoering van het project was in handen van Abraham Jacobs, de stadstimmerman. Hij werd bijgestaan door Marten Dominici, stadsmetselaar en een aantal steenhouwers, waaronder Jan Pyters, Hans Lourens en Hans en Hendrik Minneman. Het bouwwerk werd voltooid in 1617.

Het souterrain van het pand diende oorspronkelijk als waag. Wanneer een stad stadsrechten bezat, dan mocht de stad een eigen waag gebruiken en hier belasting op heffen. Een waag stond symbool voor eerlijke handel; in het stadhuis is nog één weegschaal aanwezig. De bel-etage (iets verhoogde begane grond) heeft horizontale zandstenen banden en ionische zuilen, uitgevoerd in baksteen. De balustrade, op de eerste verdieping, gaat over in een topgevel met rolwerk. Vanaf de voorzijde is de achtzijdige klokkentoren goed te zien. In deze klokkentoren hangen klokken van klokkengieters Hans Falck (1578-1653) en Petrus Overney (1636-1711). Op de rand van de grote klok staat geschreven: ‘tel zorgvuldig de uren welke mijn stem verkondigt: een van die vele zal uw laatste zijn.’ Ook is een carillon te zien, deze werd in 1955 in het stadhuis geplaatst.

Bij de ingang van het stadhuis pronken enkele beelden. In de nis boven de deur zien bezoekers Justitia, een Romeinse godin en personificatie van het recht. Naast haar staan Spes, godin van hoop en Fides godin van de loyaliteit. Het is geen toeval dat deze goden over het stadhuis waken. Direct achter de ingang ligt namelijk de vierschaar, een ruimte waarin vroeger recht werd gesproken. Dit gebeurde door een ‘Wethouderschap’ en vond plaats in de vierschaar. In het stadhuis van Bolsward hangt om deze reden ook een schilderij van het Salomonsoordeel, een verhaal uit de Hebreeuwse Bijbel. Salomon was koning van Israël, toen hij op een dag werd benaderd door twee vrouwen. Beide vrouwen waren zwanger geweest en hadden een kind gekregen, maar één van de baby’s was overleden. Beide vrouwen claimden de moeder te zijn van het nog levende kind. Salomon besloot daarop de baby in tweeën te delen, omdat beide vrouwen immers recht hadden op de helft. De ene vrouw ging akkoord met dit voorstel, de andere barstte in tranen uit en gaf het kind uit handen. Toen wist Salomon wie de echte moeder was: de vrouw die haar kind liever levend zag, dan in haar eigen armen. Salomon staat nog altijd symbool voor wijsheid en het maken van de juiste beslissingen.

Boven in de vierschaar zit sinds 1955 een gemeentelijk museum. Deze ‘Oudheidkamer’ bevat diverse voorwerpen uit de geschiedenis van de Bolsward, waaronder zilveren lepels en bekers, 18de -eeuws aardewerk en bijzondere munten die in de stad zelf geslagen zijn. Per 1 januari 2011 is de gemeente Bolsward opgegaan in de gemeente Súdwest-Fryslân. Hiermee ging ook de oude functie van het stadhuis verloren. Momenteel wordt er gewerkt om van het pand een historisch centrum te maken. In de toekomst moeten hier lezingen worden gegeven en (kunst) exposities worden georganiseerd. De drie Bolswarder Musea (oudheidkamer, Titus Brandsma Museum en it Gysbert Japicxmuseum) krijgen een plek in het centrum. Ook het Gemeentelijk archief, de bibliotheek en het Gemeenteloket worden binnen het gebouw gerealiseerd. Het nieuwe historisch centrum zal in 2021 haar deuren gaan openen. Bron: isgeschiedenis.nl

Volg Knooppunt 5 – 1 – 4 – 75

Deze route neemt je mee door de binnenstad langs de prachtige landerijen richting Witmarsum. Het is ook een deel van de Elfstedenroute. Gysbert zal deze route vast te voet eens afgelegd hebben om van het dorp Witmarsum terug te keren naar de stad Bolsward of andersom. Het is een andere tijd geweest. Een tijd zonder verharde wegen, maar ook zonder windmolens en zoveel bedrijvigheid. De stad Bolsward was nog niet zo groot als nu. Het was nog de tijd van stadspoorten en bij knooppunt nummer 5 bevind je je ter hoogte van de Blauwpoort (waar nu de Blauwpoortsbrug is).

Voordat je in Witmarsum komt, fiets je door , een klein dorp in de Greidhoeke van . De kerk ligt op een terp aan de Witmarsumervaart. Schettens is dan ook een terpdorp. Pas in de 19e eeuw kwam er aan het dorp een lintbebouwing. Aan het einde van Schettens fiets je over een verhoogde brug. Deze is aangelegd om wat groter vaarverkeer doorgang te bieden. De brug heet -de draai-, omdat hier vroegen een draaibrug zat. Vervolg je route naar Witmarsum.

*Voor Witmarsum aan de rechterkant passeer je een Groencentrum. Neem vooral een kijkje, het is de moeite waard! De vreugde en het plezier van bloemen kwamen ook voor in het leven van Gysbert Japicx. Hij werd vaak verrast met anjelieren, die zijn zoon Salves meebracht. Maar ook Sijcke, de vrouw van Gysbert, had een stoffenwinkel in Bolsward. De vrolijke bloemmotieven hebben vast vreugde gebracht aan het werk dat zij deed. De stoffenwinkel had Sijcke aan de Snorckstrjitte in Bolsward (nu de Broerestraat). Gysbert en Sijcke hebben ook op it Heech gewoond (Hoogstraat), daar hadden zij bij hun huis een grote bloementuin.

Richting Knooppunt 75: Witmarsum.

Gysbert was gedurende zijn werkzame leven schoolmeester in Witmarsum van 1625 tot 1635. Waarschijnlijk is hij ook schoolmeester in Beetgum geweest en daarna is hij teruggegaan als schoolmeester naar Bolsward. Van Gysbert als schoolmeester bestaat een gravure die in het bezit is van het Rijksmuseum. Vervaardiging ca 1650 door Hendrik D. Jzn Sluyter, 1865 – 1870. Over Gysbert werd gezegd (uit overlevering) dat hij vaak afdwaalde in gedachten en dat de leerlingen dan zeiden; ‘Master docht wer sa gek’. Hij is vast in gedachten geweest, werd meegenomen in de meest prachtige gedichten en woorden die zijn geest binnenvielen.

In Witmarsum staat een standbeeld van Gysbert Japicx; een stenen borstbeeld op een betonnen zuil. Vervaardigd door Jentsje Popma, beeldhouwster en schilder. Het beeld is in 1966 geplaatst, 300 jaar na de sterfdatum van Gysbert Japicx in 1666. Het borst- beeld staat aan de andere toegangsweg van Witmarsum. Vanaf het kerkplein (middenin het dorp) fiets je over de van Aylvaweg. Aan het einde van deze weg staat het beeld van Gysbert Japicx. Na het bezichtigen fiets je terug naar het kerkplein en vervolg je de route. De Koepelkerk in Witmarsum stamt uit het jaar 1633. De pastoor van deze kerk heette Menno Simons. In 1535 deed hij afstand van de Rooms-Katholieke kerk. Vervolgens werd hij voorman van de Doopsgezinden. Ter herinnering aan Menno Simons is er net buiten het dorp een obelisk geplaatst. Dit monument staat aan It Fliet. Dit is tevens ook de plaats waar “het oude preekhuis” stond. Knooppunt 75

Je verlaat langs de Gysbertjapiksweg! het dorp en gaat richting knooppunt 99. Je bent nu bij de Grauwe Kat. Naamsverklaring is dat -kat- als woord voor 'sluis' in gebruik was. Het was aanvankelijk een uitwateringssluistype waarbij de afsluitende klep kon worden opgetrokken (zoals een kat 'poes' iets met zijn poot omhoog kan trekken). Grauwe staat voor de kleur grijs. Grauwe Kat is ontstaan aan de oostelijke dijkvlak van de Pingjumer Halsband (ringdijk) in de tweede helft van de 19e eeuw.

Je vervolgt je route over de Hemertwei richting Burgwerd (knooppunt 33 en knooppunt 7).

Langs de Hemertweg kom je halverwege een molen tegen. Dit is de Heimerter Mole, een poldermolen van het type Spinnenkop. De molen is gebouwd in 1811 en bemaalde 141 hectare land. De molen is gerestaureerd en is nu een Rijks- monument. De molen wordt nog altijd als hulpmolen ingezet om de polder te kunnen bemalen. De Hemerterlaan /dijk waarover je fietst is een oude polderdijk van zo’n 1000 jaar oud. De dijk moest de polder behoeden voor zeewater.

Burgwerd

Deze route brengt je naar Burgwerd. Niet zomaar, maar met een reden. Gysbert Japicx overleed aan de pest. Zijn vrouw… en tijdens zijn leven ook 5 van zijn 6 kinderen, kwamen te overlijden aan de ‘swarte dea’ (de pest). Na zijn dood had hij nog één zoon, zoon Salves. Salves was heelmeester op Ameland en kwam terug naar Bolsward om zijn ouders tijdens de ziekte te verzorgen. Salves werd zelf ook besmet met de pest en kwam kort na de dood van zijn ouders ook te overlijden. Gysbert Japicx, zijn vrouw Sijcke en zoon Salves werden bijgestaan door pleegdochter Antje. Antje was een dochter van Gysbert zijn zus Jancke die al jong gestorven was, net als haar man Arjen Buwes.

Dochter Antje groeide op in het gezin van Gysbert Japicx en overleefde uiteindelijk haar pleegvader en -moeder (oom en tante) en was erfgenaam van een groot deel van de bezittingen uit de familie van Gysbert Japicx. Antje was 18 jaar toen zij opnieuw wees werd, maar deze keer van haar oom en tante. Rond haar 25ste jaar kreeg Antje een zoon. De vader was Willem van Velsen (zoon van de toenmalig burgemeester van Bolsward). Kort na de geboorte verdween de naam Willem van Velsen, waarschijnlijk door overlijden. Zoon Adrianus erfde van vader Willem van Velsen State Grons, dat gelegen was tussen Burgwerd en . Moeder Antje trouwde later met Klaas Jacobs en deze nieuwe man erkende Adrianus als zijn zoon. Ze gingen wonen op State Grons en allen namen ze de achternaam Grons aan (van State Grons). Antje kreeg bij Klaas nog 2 dochters, eerst dochter Jancke, daarna dochter Antje (Klazes). Deze Jancke en Antje zijn dus volle zusters. Adrianus Grons de halfbroer (immers van vader Willem van Velsen) en Hiltje Grons als halfzus. Zij was een dochter uit een eerder huwelijk van Klaas Jacobs. prent: 1700 Adrianus Grons bleef op State Grons wonen en trouwde in 1713 met Ydtje Reijnertz Buwalda (naam wordt ook wel anders gespeld als Yttje Reijnertsz…) Samen kregen zij 7 kinderen, waarvan 4 zonen en een dochter op jonge leeftijd kwamen te overlijden (Hiltje, Jacob, Hiette, Rein en Willem) Claes* en Reinier Grons studeerden Rechten in Franeker. Ook zij werden niet oud en moeder Ydtje overleefde haar man en al haar zeven kinderen. De kinderenzijn allen gestorven tussen 1723 en 1735. Vader Adrianus werd 54 jaar en overleed in 1726. Moeder Ydtje werd 76 jaar, ze overleed in 1755. Ydtje bleef tot haar dood op Sathe / State Grons wonen met 9 koeien, 5 paarden en 40 pondemaat land.

De kerk in Burgwerd kreeg, nadat een eerder orgel verdween (bij de reformatie?), pas in 1735 weer een orgel. Daarmee ging de wens in vervulling van de twintigjarige student * Claes Grons, die hij in 1734 had geuit op zijn sterfbed: “dat uit zijn goederen een orgel zal worden bekostigd voor de kerk te Burgwerd”. Zijn moeder Ytdtje Buwalda heeft hiervoor gezorgd. Een tekstbord op de galerij herinnert hier nog aan.

Het orgel werd gebouwd door de in Leeuwarden gevestigde Johann Michaëll Schwartzburg, die een knecht was van de beroemde Christian Muller. Het werd in 1736 opgeleverd en gekeurd door Rynoldus Popma van Oevering, organist te Leeuwarden. Op 24 juni van dat jaar werd het orgel in gebruik genomen, waarbij Ds. J.L.E. Colerus een preek hield over Psalm 47 vers 7

In 1948 werd het instrument gerestaureerd en uitgebreid met een tweede manuaal en vrij pedaal door de orgelbouwer fa. Flentrop uit Zaandam. Van 2010 tot 2012 is het orgel door de orgelbouwers fa. Flentrop uit Zaandam grondig gerestaureerd en teruggebracht in de oorspronkelijke staat met één klavier en een pedaal, zoals origineel bedoeld. Ook waren de oudste verflagen terug te vinden en is het orgel geschilderd in deze kleuren. Het orgel heeft nu de klank en de uitstraling terug van 1736.

Het hele gezin Grons / Buwalda ligt in de kerk van Burgwerd begraven. Vader Adrianus (zoon van Antje Arjens / pleegdochter van Gysbert Japicx en Willem van Velsen) Moeder Ydtje Buwalda en alle 6 zonen. De rijkversierde grafsteen is ontworpen door beeld- en steenhouwer Jacob Bruinsma en werd geleverd door Berend Storm (Meester Steenhouwer) tussen 1727 en 1730. Ydtje Buwalda laat ‘haar’ State Grons en haar kapitaal na aan haar schoonzusters Jancke en Antje en familielid Reiner Buwalda. Hij boert op State Grons tot 1784 met 15 koeien en 10 paarden.

Later wonen hier Ype Hollander, dochter Oeke met Sjoerd Sibles van der Werf, zoon Sible Sjoerds. In 1878 wordt de state verkocht aan mejuffrouw N. Dorhout. Van 1878 tot 1906 werd de boerderij gepacht door Hessel Jetzes Schuurmans en van 1906 tot 1921 door Rinze van der Meulen. Romke Kroondijk en Lammigje de Jong kwamen in 1921 op de boerderij. Zoon Auke volgde zijn vader in 1946 op, die werd in 1967 weer opgevolgd door zoon Romke die gehuwd was met Femmegje Algra. In 1976 kocht Romke Kroondijk de boerderij van de familie Dorhout-Mees. De boerderij was op dat moment 130 pondemaat groot.

In 1980 werd het oude woonhuis afgebroken en gedeeltelijk vervoerd naar het openluchtmuseum in Arnhem. Vervolgens is er een nieuw woonhuis gebouwd. Sinds 2001 wonen Rindert Kroondijk en Boukje Vellinga op de boerderij. Bron: Burgwerd – Hichtum.nl

Van knooppunt 7 (Burgwerd) naar knooppunt 6 (Bolsward)

Je verlaat het dorp Burgwerd en fietst over de trekweg langs de Boalserter feart. In 1648, dus in de tijd van Gysbert Japicx, werd er een pad langs de vaart aangelegd. Vaarboom en zeil werden overbodig, paarden namen hun plaats in. Voor personen- en goederenvervoer is de Trekweg tot halverwege de vorige eeuw van groot economisch belang geweest.

De Bolswardervaart speelde in de Middeleeuwen een belangrijke rol in het leven van de Greidhoekers. Wegen waren er in die tijd niet veel. De wegen die men had waren de polderdijken. Deze waren niet verhard en vaak zeer slecht begaanbaar. Men gebruikte de wateren voor vervoer en voor de afvoer van overtollig water.

Bestaande natuurlijke waterlopen werden met elkaar verbonden. En zo ontstond als hoofdader de vaarweg tussen Bolsward en Leeuwarden. Veel rechte stukken waren er niet, dus het varen vergde veel geduld en kracht. Stond er een stevige bries, dan kon het zeil worden gehesen, maar het bleef lastig laveren. Bij gebrek aan wind schakelde de schipper over op handkracht. Bron: Burgwerd.info

Sinds mei 1994 bestaat er een gedichtenroute aan het fietspad langs de Bolswardertrekvaart naar Bolsward. De gedichten-route is deels verloren gegaan, wellicht kom je nog een publicatie tegen!

Bij een haakse bocht in het fietspad doemt voor je of aan je rechterkant het dorp Hichtum op. Tussen Hichtum en waar je nu fietst, staat de boerderij van de familie Kroondijk, dat eerder State Grons was. Deze plek, mooi landelijk gelegen, net buiten de stad Bolsward, is de plek waar Antje Arjens (pleegdochter van Gysbert Japicx) leefde met haar man Klaas Jacobs, zoon Adrianus, dochter Jancke, dochter Antje en stiefdochter Hiltje.

Vervolg het trekpad naar Bolsward. De route neemt je mee langs de Grote Martinikerk in de stad. Stap vooral even van de fiets om een kijkje in en rondom de kerk te nemen.

Foto: Wikipedia: Martinikerk Bolsward

Antje Arjens (pleegdochter van…) ligt begraven in de grote (Sint) Martinikerk in Bolsward met… haar dochter Jancke (en diens echtgenoot Frans Braaksma) haar man Klaas Jacobs…

‘dochter’ Hiltje Klazes (en diens echtgenoot Jan Reiners) haar ouders Jancke Jacobs Holckema (zus van Gysbert Japicx) en Arjen Buwes Riemersma.

*Dochter Antje Klazes ligt begraven in , zij trouwde met Wibrandus Jacobus van Loon. De Martinikerk en Gysbert Japicx

In het zuiderdeel tegen de zijwand van de kerk staat een wit marmeren borstbeeld van Gysbert Japicx. Het is vervaardigd door J.P. Gabriel en op 7 juli 1823 onthuld. ‘Tegenover het graf van de dichter geplaatst’ Bron: Hulde aan Gysbert Japicx Volume 1 - 1823

In het Zuiderbaarhok (direct na de ingang links) van de kerk had Gysbert Japicx 2 graven. Volgens overlevering was tot 1823 ook de grafsteen van Gysbert Japicx in de kerk aanwezig. Op de afgeschilferde steen waren de initialen G.I. te lezen. Bron: Hulde aan… Volume 2 - 1823

De kinderen van Gysbert Japicx en Sijcke Salves, met geboortejaar:

16… Aaltje

1637 Antje

1641 Salves

1644 Jacob

1647 Jacob

1650 Antje

Op 26 mei 1654 betaalt Gysbert Japicx 6 gulden voor het openen van een graf in de Martinikerk. Het gaat hier om een volwassen graf. Waarschijnlijk om zijn eerst geboren kind, dochter Aaltje, die voordat hij in Bolsward terugkwam geboren werd. Gysbert schrijft dan:

Indien ik de troost en de verkwikking van de psalmen niet had, ik verging in mijn ellende.

In 1656 opent Gysbert 2 kindergraven in de Martinikerk voor Antje, geboren in 1637, en Jacob, geboren 1644. Jacob werd 8 jaar en Antje 5 jaar.

Na de dood van Jacob uit 1647 en Antje uit 1650, bleef Gysbert over met vrouw Sijcke en zoon Salves. Zij komen alle drie te overlijden in het najaar van 1666. Op een afrekening van 8 oktober 1666 staan de kosten van 3 doodskisten en de begrafenis op één rekening.

Bron: Hulde aan Gysbert Japicx – 1823

Gysbert Japicx werd in 1636 voorzanger in de Martinikerk, tevens was hij toen schoolmeester in de stad Bolsward. In juni 1966 werd aan de Noordzijde van de Martinikerk een standbeeld van Gysbert Japicx onthuld door Koningin Juliana. Bijzonder detail: bij de onthulling ging het om een afgietsel van gips. Het bronzen beeld was door de vele veranderingen niet op tijd klaar. Het bronzen beeld werd pas 1½ jaar later geplaatst.

Vervaardiger: Beeldhouwer Wilfried Put uit Amsterdam

Route richting knooppunt 6

Je fietst langs de Dijlakker terug naar het beginpunt van de route en komt weer langs it Gysbert Japicxhûs, geboortehuis en museum van de dichter.

Wil je meer weten over Gysbert Japicx? Loop gerust binnen!