Z Dolnego Śląska

PRODUKTY REGIONALNE I TRADYCYJNE Z DOLNEGO ŚLĄSKA

Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Wybrzeże J. Słowackiego 12-14, 50-411 Wrocław www.umwd.dolnyslask.pl Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Wydział Rozwoju Obszarów Wiejskich 50-411 Wrocław Wybrzeże J. Słowackiego 12-14

tel.: (71) 776-93-50 (71) 776-91-33 (71) 776-90-30 fax: (71) 776-94-00

e-mail: [email protected] [email protected] [email protected]

Opracowanie graficzne: Media Conslting Agency, Andrzej Krzyśków www.mcamedia.pl

Opracowanie mapy: Wydział Geodezji i Kartografii UMWD – Dział DSIP

Zdjęcia produktów udostępnione zostały przez producentów i wytwórców.

Nakład: 1.500 sztuk

Publikacja sfinansowana ze środków budżetu województwa w ramach zadania: Realizacja zadań związanych z rozwojem obszarów wiejskich.

Wrocław 2010 PRODUKTY REGIONALNE I TRADYCYJNE Z DOLNEGO ŚLĄSKA 2 Szanowni Państwo!

W katalogu, który mają Państwo przed sobą, prezentowane są charakterystyczne dla województwa dolnośląskiego produkty regionalne i produkty wytwarzane metodami tradycyjnymi. Ich róż- norodność jest wyjątkowa i niepowtarzalna. Dolny Śląsk jest jednym z europejskich regionów, w którym na skutek II wojny światowej osiedliła się ludność z innych części Europy. Wynikająca z tego wie- lokulturowość jest dużym atutem i świadczy o bogactwie naszego dziedzictwa. Na obszarze naszego regionu kultywuje się oprócz zwy- czajów i tradycji lwowskich, wileńskich, małopolskich, kieleckich i rzeszowskich również zwyczaje i tradycje czeskie, romskie, jugosło- wiańskie, greckie a także niemieckie. Najsilniej jednak zaznaczają się tradycje mające korzenie kresowe. Produkty wytwarzane metodami tradycyjnymi prezentowane są coraz częściej na targach i wystawach zarówno w kraju jak też za granicą. Znaczącą formą promocji tych produktów jest Lista Produktów Tradycyjnych (LPT) prowadzona przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Dynamicznie rozwijające się sieci sklepów z żywnością regionalną, a także promocyjne stoiska w sieciach supermarketów powodują, że praktycznie z dnia na dzień tradycyjnie wytwarzane produkty znajdują wielu zwolenników i nabywców. Działania nasze zmierzają w kierunku utworzenia dolnośląskiego menu. Promocja produktów regionalnych na kar- tach najlepszych restauracji w sieciach hoteli na Dolnym Śląsku będzie doskonałą wizytówką naszego regionu, a kulinarne wspomnienia odwiedzających nasz region stanowić będą swoistą pamiątkę z Dolnego Śląska. Jestem przekonany, że publikacja IV edycji katalogu zachęci producentów z województwa dol- nośląskiego do ubiegania się o umieszczenie produktów w kolejnej jego edycji. Będzie też inspiracją do złożenia wniosku o wpis na Listę Produktów Tradycyjnych, a także do rejestracji dolnośląskich specjałów w europejskim systemie ochrony. Członek Zarządu Województwa Dolnośląskiego

Włodzimierz Chlebosz 3 Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Wybrzeże J. Słowackiego 12-14, 50-411 Wrocław www.umwd.dolnyslask.pl Kamiennogórski ser pleśniowy Blue cheese from Kamienna Góra

Historia produkcji Kamiennogórskiego sera pleśniowego sięga lat 50. The history of production of blue cheese in Kamienna Góra is dates back ubiegłego wieku. W ofercie Spółdzielni Mleczarskiej KAMOS znajdują się from the 50s of the last century. In offer of Diary Cooperative KAMOS we śmietany, mleko świeże spożywcze, twarogi, kefiry, maślanki, jogurty, ale can find cream, fresh milk, cottage cheese, kefir, buttermilk and yoghurt, but największą chlubą firmy jest Kamiennogórski ser pleśniowy (ser z przeros- the biggest pride of the company is blue cheese from Kamienna Góra (chee- tem błękitnej pleśni). Ten wykwintny i aromatyczny ser cieszy się bardzo se with overgrown blue layer). That exquisite and aromatic cheese is very dużą popularnością wśród smakoszy. Jest doskonałym komponentem sała- popular among gourmets. It is great ingredient of salads, stuffing and pies. tek, farszów i zapiekanek. Może być również podawany samodzielnie, jako It can also be served separately as a luxury appetizer with red wine. The luksusowa przekąska z czerwonym winem. Stanowi nieodłączny element cheese can be an inseparable part of exclusive banquets, as well as family ekskluzywnych przyjęć bankietowych, a także rodzinnych spotkań. meetings.

4 produkty mleczne / dairy products KAMOS Spółdzielnia Mleczarska 58-400 Kamienna Góra, ul. Towarowa 41, tel. +48 75 744 33 21 Sery krowie „Wańczykówka” Cow cheeses „Wańczykówka”

„Wańczykówka” to nazwa gospodarstwa ekologicznego położonego w ma- „Wańczykówka” is the name of an ecological farm which is situated in the lowniczym krajobrazie Karkonoszy. Produkowane przez gospodarzy sery są picturesque landscape of the Karkonosze. Cheeses produced by the owner jednymi z najbardziej znanych serów wytwarzanych z niepasteryzowanego are among those of the most known, which are made from non-pasteurized mleka krowiego na bazie podpuszczki naturalnej. Sery charakteryzują się cow milk on a base of natural rennet. These chesses are characterized with łagodnym i niepowtarzalnym smakiem. Formowane są kształty: okrągły, a mild and unmistakable taste. Various shapes are formed: round, triangle trójkątny i prostokątny. Po uformowaniu sery trafiają do solanki na około and rectangular. After having been formed the chesses are placed in brine 24 godziny. Następnie leżakują na drewnianych deskach w chłodnej piwni- for about 24 hours. Next they mature on wooden planks in a cool basement. cy. Im dojrzalsze sery, tym intensywniejszy jest ich zapach. Sery mają bia- The white-yellow to yellow colours of these cheeses become darker whilst ło-żółty do żółtego kolor, który staje się ciemniejszy w miarę dojrzewania. they mature. Matured cheeses have smooth surface, sometimes with the Sery dojrzewające mają gładką powierzchnię, niekiedy z odciskiem formy, print of a mould, and are homogenous in cross section. They are enriched w przekroju jednolite. Wzbogacane są różnymi dodatkami: orzechami, piep- with various additions: nuts, pepper, fenugreek, herbs, cumin, red pepper or rzem, kozieradką, ziołami, kminkiem, papryką, czosnkiem niedźwiedzim. ramsons. These chesses are served as a snack or in salads, fried in oil or olive Sery podaje się jako przekąskę w sałatkach, smażone na oleju lub oliwie oil with the addition of tomatoes. They are presented at markets and fetes z dodatkiem pomidorów. Sery prezentowane są na targach, jarmarkach where they are becoming more and more popular. i festynach na których zdobywają coraz większą popularność.

produkty mleczne / dairy products 5 Gospodarstwo ekologiczne Wańczykówka 58-405 Krzeszów, ul. Św. Anny 9, tel. +48 75 742 30 76 Ser zgorzelecki Zgorzelec Cheese

Recepturę sera Zgorzeleckiego przywieźli ze sobą uchodźcy greccy, którzy The recipe for Zgorzelec Cheese was brought by Greek refugees who settled po II wojnie światowej osiedlili się w Zgorzelcu i jego okolicach. Ser wytwa- in Zgorzelec and its neighbourhood after the Second World War. The cheese rzany jest tradycyjnymi domowymi metodami z mleka owczego i koziego, is produced by traditional household methods from sheep and goat milk z dodatkiem mleka krowiego. W procesie produkcji, konserwacji i dojrze- with the addition of cow milk. In the process of production, conservation wania używa się serwatki, soli i podpuszczki lub koagulantu bakteryjnego. and maturing, whey, rennet or coagulant are used. Maturing lasts from two Dojrzewanie sera trwa nawet do 3 lat. Przebiega zazwyczaj w kamiennych hours to as long as three years and is done in stone vessels. The taste and naczyniach, a od jego przebiegu zależy smak i gęstość produktu. Ser ten density of the product depends on it. Usually, the cheese is characterized by charakteryzuje łagodny, lekko słonawy smak. Ser jest w przekroju biały, its mild, slightly salty taste. The cheese is white in cross section, smooth and z lekko żółtawym odcieniem na zewnątrz, gładki. Formowany jest w lekko with a little yellow shade on the outside. It is formed into little flattened balls spłaszczone kule 20-centymetrowej wielkości i wadze 2 kg. Podaję się go with diameter of 20 cm and 2 kg in weight. This cheese is served as a snack, jako przekąskę, w sałatkach, smażony na oleju lub oliwie z dodatkiem pomi- in salads, fried in oil or olive oil with the addition of tomatoes. Tasting the dorów. Degustacja serów towarzyszy imprezom związanym z kulturą grec- cheese also accompanies events connected with Greek culture, such as the ką, tj. Festiwal piosenki greckiej, który corocznie odbywa się w Zgorzelcu. Greek Song Festival which takes place annually in Zgorzelec. Presently the Ser wytwarzany jest obecnie w niewielkich ilościach, okazjonalnie lub na cheese is produced in small amounts, occasionally or to order. The product zamówienie. Produkt został wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych. was written into the List of Traditional Products.

6 produkty mleczne / dairy products Gospodarstwo rolne, Wojciech Majewski tel. +48 602 471 988 Ser łomnicki Łomnica Cheese

Tradycja wytwarzania sera łomnickiego pochodzi z lat 40-tych XX wieku, The tradition of producing Łomnicki cheese comes from the 40s of the 20th a historia wytwarzania związana jest z terenami międzywojennej Kozłowsz- century and the history of that production is connected with interwar areas czyzny – województwo wileńskie. Obecnie jest wytwarzany w gospodar- of Kozłowszczyzna – Vilnius province. Currently the cheese is produced on stwie ekologicznym Kozia Łąka w Łomnicy koło Jeleniej Góry. Produko- the ecological farm Kozia Łąka in Łomnica near Jelenia Góra. It is made wany jest z surowego mleka koziego, często z dodatkiem naturalnych ziół of raw goat’s milk, often with natural herbs and seasoning like garlic, cara- i przypraw, takich jak czosnek, kminek, mięta, szałwia, lubczyk czy orega- way-seed, mint, sage, lovage or oregano. The taste of the cheese is delicate, no. Smak sera jest delikatny, nieco słony i lekko kwaśny. W 2009 roku ser somewhat salty and a little bit sour. In 2009 Łomnica cheese gained the first łomnicki zdobył I miejsce w konkursie „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”. Ser place in a contest „Our Culinary Heritage”. In 2010 the cheese was registered w 2010 r. został wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych. on the List of Traditional Products.

produkty mleczne / dairy products 7 Gospodarstwo ekologiczne „Kozia Łąka” Łomnica, tel. +48 608 55 45 71, +48 602 77 93 83 Ser kozi z Kamieńca Wrocławskiego Goat cheese from Kamieniec Wrocławski

Ser kozi z Kamieńca Wrocławskiego – to rodzaj koziego żółtego sera Goat cheese from Kamieniec Wrocławski. This is a type of long-maturing dojrzewającego, jaki wytwarza Pani Małgorzata Wójcik we własnym cheese produced by Ms Małgorzata Wójcik on her own ecological farm. gospodarstwie ekologicznym. Tradycja wytwarzania sera podpuszczko- The tradition of the rennet cheese production comes down from genera- wego, przekazywana z pokolenia na pokolenie, została przywieziona, tion to generation and was originally brought from as far as Marianówka aż z miejscowości Marianowka, spod Tarnopola. Łagodny, słodki smak village in the neighbourhood of Tarnopol. The smooth, sweet taste of sera jest efektem starannie dobranej paszy dla kóz. Państwo Wójcikowie the cheese is the effect of carefully chosen fodder for goats. The family wytwarzają również inne, nie mniej smaczne, rodzaje sera z dodatkiem also produce different, but equally tasty types of cheese with the addi- lokalnych ziół. Ich sery można degustować podczas Jarmarków, wystaw tion of local herbs. Their cheeses can be tasted at Market Fairs, ecological produktów ekologicznych i bezpośrednio w gospodarstwie. Ser kozi products fairs and directly on their farm. Goat cheese from Kamieniec z Kamieńca Wrocławskiego zdobył wyróżnienie, w sierpniu 2007 r., Wrocławski won a distinction in the final of the whole-Poland contest w finale ogólnopolskiego konkursu „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”, „Our Cuisine Heritage” in August 2007, and in 2008 it was awarded zaś w 2008 r. otrzymał nagrodę w konkursie na „Ekoprodukt Dolnego in the „Eco-product of Lower Silesia” contest. Ś l ą s k a”.

8 produkty mleczne / dairy products Gospodarstwo ekologiczne, Małgorzata Wójcik 55-002 Kamieniec Wrocławski, ul. Kolejowa 43, tel. +48 71 318 54 07 Ser podpuszczkowy Rennet cheese

Ser podpuszczkowy twardy, wyrabiany według tradycyjnej receptury z mle- Rennet hard cheese is made according to the traditional recipe from cow ka krowiego. Wędzony w wędzarni wypalanej drewnem owocowym. Ser milk. It is dry-smoked in a smokehouse heated with fruit-tree wood. The ma słony smak i swoisty zapach, idealnie pasuje do kanapek, sałatek oraz cheese has a salty taste and peculiar smell which perfectly matches with jako przekąska zarówno na zimno jak i na ciepło. Ser produkowany jest bez sandwiches, salads. It can be served as cold or warm appetizer as well. The konserwantów. Mleko do produkcji sera pochodzi z własnego gospodar- cheese is produced without preservatives. The milk, which is used in a pro- stwa. Wyrób cieszy się ogromnym zainteresowaniem i znany jest w całym duction, comes from own farm. The product gained popularity and is well- regionie. W gospodarstwie wytwarzany jest również ser podpuszczkowy -known in the whole region. On the farm there is also produced rennet hard twardy z ziołami. Proces produkcji oparty jest na tej samej recepturze co ser cheese with herbs. The process of production is based on the same recipe wędzony, z tą tylko różnicą, że ten typ sera nie jest owędzany i dodana jest as smoked cheese, with a little difference, that this type of cheese is smoked do niego mieszanka ziołowa. with addition of herb mix.

produkty mleczne / dairy products produkty mleczne / dairy products 9 Gospodarstwo ekologiczne, Małgorzata Wójcik Stanisława Pasternak 55-002 Kamieniec Wrocławski, ul. Kolejowa 43, tel. +48 71 318 54 07 Lutomierz 29, tel. +48 74 818 13 52 Kaszanka boleścińska Boleścin Black Pudding

Produkcję kaszanki boleścińskiej rozpoczęto w latach siedemdziesiątych Production of Boleścin Black Pudding started in the 1970’s according to the według receptury pochodzącej z Małopolski, przywiezionej przez nowego recipe which originates from Lesser Poland and which was introduced by a new kierownika masarni. W masarni stosowane są tradycyjne metody wyrobu butchery manager. Traditional methods of the black pudding production are kaszanki, oparte na domowych sposobach. Kaszanka boleścińska jest koloru used in the butchery, they are based on household methods. Boleścin black pud- czarno-fioletowego, ma osłonkę z jelita naturalnego, w przekroju okrągła, ding is of black-purple colour and is covered with natural intestine, it is round o kształcie typowej kiełbaski o długości 15-20 cm. Cechą charakterystyczną in cross section and has the shape of a typical sausage of 15 to 20 cm in length. wyrobu jest wyraźnie wyczuwalny smak czosnku i pieprzu. The characteristic of the product is its distinctive taste of garlic and pepper.

10 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS Masarnia RSP Boleścin 58-112 Grodziszcze, Boleścin, tel. +48 74 852 24 67 Kiełbasa boleścińska Boleścin Sausage

Produkcję kiełbasy boleścińskiej rozpoczęto w tym samym okresie, co wytwarzanie kaszanki boleścinskiej. W masarni stosowane są tradycyjne, oparte na domowych, metody produkcji. Kiełbasa boleścińska produkowana jest bez konserwantów, w oparciu o własną produkcję trzody chlewnej, skarmianej paszą na bazie własnych zbóż, wytwarzaną we własnym gospodarstwie, dlatego cieszy się ogromnym popytem i znana jest w całym regionie. Powierzchnię kiełbasy stanowi osłonka z naturalnego jelita, która jest równomiernie pomarszczona i ściśle wypełniona farszem. Składnikami kiełbasy Boleścińskiej są kawałki mięsa chudego oraz kawałeczki tłuszczu, równomiernie wymieszane z tradycyjnymi przyprawami, wędzona jest zimnym dymem z drewna olchowego.

Production of Boleścin Sausage started in the same period as production of black pudding. Traditional, based on household methods, which are applied in the butchery, The Boleścin Sausage is produced without preservatives, with their own pigs, which are fed on the farm feed from their own wheat. That is why it is very popular and well known in the whole region. The sausage is covered with natural intestine which is regularly creased and filled with stuffing with various ingredients and pieces of lean meat and small pieces of fat are evenly placed inside. The smoked sausage is seasoned with salt, pepper and garlic which gives it its own particular taste. It is smoked in a traditional way, only with alder wood.

Produkty mięsne / MEAT PRODUCTS 11 Masarnia RSP Boleścin 58-112 Grodziszcze, Boleścin, tel. +48 74 852 24 67 Mięso w kawałkach niemczańskie domowe Niemcza Home Meat in Pieces

Tradycja konserwacji mięsa w słoikach jest znana i stosowana od początku XX The tradition of conservation of meat in jars has been known and used since wieku. W rodzinnej masarni Galicja produkuje się mięso w słoikach o pojem- the beginning of the 20th century. In the family butchery „Galicja”, meat in ności ¾ litra, zgodnie z recepturą mającą swoje źródło w tradycji konserwacji one-litter jars is produced according to the recipe which has its source in the mięsa w słoikach z okolic Wołynia. W skład produktu wchodzą różne rodzaje tradition of meat conservation from Wołyń region. The product consists of mięsa wieprzowego (łopatka, szynka, karczek, boczek oraz polędwiczki wiep- various types of pork (shoulder, gammon, neck, bacon and pork sirloin) which rzowe) krojonego w kawałki, które są marynowane na sucho przyprawami is chopped into pieces, dry marinated with spices for four days and next seaso- przez okres czterech dni, a następnie doprawiane solą, pieprzem, czosnkiem ned with salt, pepper, garlic and herbs. Thanks to the fact that it is pasteurized i ziołami. Dzięki trzykrotnej pasteryzacji mięso nie ulega psuciu i przez pół three times, the meat does not go bad easily and keeps all its taste values for roku zachowuje wszystkie walory smakowe. half a year.

12 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS PPMG „Galicja”, Maria Matusiewicz 58-230 Niemcza, ul. Ogrodowa 6, tel. +48 74 837 69 26 Szynka strzelińska Strzelin ham

Historia wytwarzania szynki sięga czasów przedwojennych. Smak jej już The history of production that ham dates back to prewar times. The taste wówczas zaspakajał gusta nawet najbardziej wyrafinowanych smakoszy of it, since then, has satisfied the taste of even the most sophisticated gour- tego produktu. Smak był na tyle znany i rozpoznawalny, że przepis na jej mets. The taste was so well-known, that the recipe lasted till now. The secret wytwarzanie przetrwał do czasów współczesnych. Tajemnica tkwi przede lies in its preparation. Raw ham meat is gained from piglets. The meat ready wszystkim w przygotowaniu. Surowe mięso szynkowe pozyskiwane jest to prepare weights 3-4 kg. After forming the ham it begins the process of z warchlaków. Szynka przygotowywana do przyrządzania waży 3-4 kg. Po first dry next wet curing for about 30 days. During that process there is uformowaniu szynki następuje proces peklowania suchego, potem mokre- used the full range of characteristic spices, which gives a unique taste and go przez okres około 30 dni. W procesie peklowania używa się całej gamy aroma. After finishing curing the ham is fried lightly brown and blanched charakterystycznych przypraw, co dodaje szynce niepowtarzalnego smaku for about 4 hours, then it is baked in 200 degrees centigrade for 1 hour. i aromatu. Po zakończeniu peklowania szynkę obsmaża się na złoty kolor, The ham prepared in that way is served either warm and cold. The expert po czym jest parzona przez około 4 godziny, a następnie zapiekana w temp. of its preparing is the restaurant „Sezam” in Strzelin, the workers of which 200 °C przez 1 godz. Tak przygotowaną szynkę podaje się na ciepło i na assiduously cultivate the tradition of its preparation. zimno. W jej przyrządzaniu specjalizuje się restauracja „Sezam” ze Strzeli- na, pracownicy której z wyjątkową pieczołowitością pielęgnują tradycji jej wytwarzania.

Produkty mięsne / MEAT PRODUCTS 13 Restauracja „Sezam”, 57-100 Strzelin, ul. Wrocławska 37 tel. +48 71 392 02 16, +48 609 197 430 Kiełbasa z dziczyzny Venison sausage

W skład kiełbasy wchodzi mięso z dziczyzny, boczek wieprzowy, czosnek, przy- Venison, pork bacon, garlic, spices and corn – these are the ingredients of the sau- prawy i sól do peklowania. Aby przygotować kiełbasę, najpierw pekluje się mięso. sage. To prepare the sausage it is necessary to pickle the meat, part of it is cut into Część mięsa kroi się w kostkę, a część mieli. Po wymieszaniu dodaje się czosnek small squares and part is minced. After mixing, garlic and spices are added and i przyprawy bez konserwantów, nabija mięso w jelito i poddaje wędzeniu. Tak the meat is inserted into intestines without preservatives. The sausage prepared przygotowana kiełbasa ma wyborny smak i naturalny aromat. Produkt wytwarza- in such way has a magnificent taste and natural aroma. The product is produced ny jest na obszarze Borów Dolnośląskich, gdzie wśród miejscowej ludności wciąż in the area of the Lower Silesia Forests where the tradition of venison dishes, the żywe są tradycje przetwarzania dziczyzny, w którą obfitują Bory Dolnośląskie. pride of the region, are still alive among local people.

14 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS Gospodarstwo Agroturystyczne „AgroRelax”, Alicja Wyszyńska 59-724 Osiecznica, Bronowiec 19, tel. +48 510 912 103 Udziec wieprzowy wędzony z Zamku Kliczków Smoked pork haunch from Kliczków Castle

Technologia produkcji udźca wieprzowego wędzonego opisana została The technology of producing „smoked pork haunch” was described in archival w archiwalnych informacjach uzyskanych z przekazów słownych od pomoc- information gained from a spoken source – mainly from cook’s aid of pre-war nika kucharza przedwojennych właścicieli Zamku Kliczków, rodziny zu Solms owners of the Kliczków Castle, the family zu Solms Baruth. The „smoked pork Baruth. Udziec wieprzowy wędzony z kością poddaje się marynowaniu w spe- haunch” with a bone is marinated in special marinade with salt and herbs like cjalnej zalewie z dodatkiem soli i ziół, tj. tymianek, rozmaryn, czosnek, ma- thyme, rosemary, garlic, marjoram, pimento, bay leaf and juniper. The mari- jeranek, ziele angielskie, liść laurowy, jałowiec. Zalewę wymienia się sześcio- nade is exchanged six times, every 3-5 days, depends on the season of the year. krotnie co 3-5 dni w zależności od pory roku. Następnie produkt jest wędzony Next, the product is smoked in alder and oak wood for about 30 hours. It is dębiną oraz olchą przez ok. 30 godzin. Jest to specjalność restauracji w Zamku a specialty of the restaurant in Kliczków Castle near Bolesławiec. Kliczków koło Bolesławca.

produkty mięsne / MEAT PRODUCTS 15 Zamek Kliczków, tel. +48 75 734 07 00 do 02 Pasztet z dzika z Zamku Kliczków Wild boar pâté from Kliczków Castle

Tradycyjny przepis przyrządzania pasztetu z dzika sporządzanego dziś w restauracji Zamku Kliczków zachował się dzięki pieczołowicie przechowywanym i przekazywanym z pokolenia na pokolenie przepisom kulinarnym w postaci rękopisów ostatnich przedwojennych właścicieli Zamku Kliczków. Bory Dolnośląskie to obszar leśny, w którym do dziś żyje wiele gatunków zwierzyny leśnej, dlatego też w regionalnej kuchni dziczyzna odgrywa wielką rolę. Do wyrobu pasztetu z dzika używa się tu mięsa z dziczyzny, wątroby z gęsi, gotowanych jarzyn, boczku, suszonych grzybów, jaj, śmietany i przypraw (rozmaryn, pieprz, sól, czosnek, jałowiec). Po połączeniu wszystkich składników, przy- gotowaną masę zawija się w ciasto francuskie i zapieka w piecu w temperaturze 160 °C przez ok. 40 minut. Tak sporządzony pasztet układa się na półmisku z musem borowikowym.

The traditional recipe of preparing the pâté from wild boar, which is served in the restaurant in Kliczków Ca- stle, was kept, thanks to recipes assiduously stored and passed from one generation to the next, in a form of ma- nuscript of the latest prewar owners of Kliczków Castle. Lower Silesian forests are woodlands, in which we can find many species of forest-dwelling game. That is why it plays a vital role in the regional cuisine. To prepare the pâté from wild boar it is used meat from game, goose liver, boiled vegetables, bacon, dried mushrooms, eggs, cream and spices (rosemary, pepper, salt, garlic, juniper). After mixing all the ingredients the prepared mass is rolled in French pastry and baked in a stove in 160 degrees centigrade for about 40 minutes. Such prepared pâté is placed on a platter with bolete mousse.

16 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS Zamek Kliczków, tel. +48 75 734 07 00 do 02 Pasztet z selera Celery pâté

Pasztet jest charakterystycznym produktem lokalnym Krainy Wzgórz Trzeb- Celery pâté is a specific local product from Wzgórza Trzebnickie, prepared by nickich, przygotowywanym przez Koło Gospodyń Wiejskich z Głuchowa Gór- Village Women’s Club from Głuchów Górny. It is a natural product, without nego. Jest to produkt naturalny, bez konserwantów o szczególnych walorach preservatives, with special dietetic values. The way of producing it is an old dietetycznych. Sposób produkcji to stara receptura z Kresów Wschodnich, recipe from Polish eastern frontier brought from Tarnopol as a cultural he- przywieziona z Tarnopola jako dziedzictwo kulturowe rodziny Kaczkowskich. ritage of Kaczkowscy family. Sometime the pâté was served on tables during Pasztet był kiedyś serwowany na stołach podczas większych uroczystości ro- the most important family occasions, now it is an element of integration of dzinnych, a dziś jest elementem integrującym mieszkańców Głuchowa Gór- Głuchów Góry residents and the promotion of the region. In the composition nego i promującym region. W skład tego wyjątkowego produktu wchodzą: of this unique product we can find: a celery root, an onion, eggs, chicken’s liver korzeń selera, cebula, jaja, wątróbka z kurczaka i specjalnie dobrany zestaw and specially selected mix of spices. The whole is formed and baked in a stove przypraw. Całość formuje się i zapieka w piecu opalanym drewnem przez ok. which is heated with wood for about 2 hours. After baking the surface of the 2 godziny. Powierzchnia produktu po upieczeniu jest jasno brązowa z szarym product is light brown with a grey shade. Cut in half is solid, though can be odcieniem, na przekroju – jednolita masa, a konsystencja łatwo smarowna. easily spread.

produkty mięsne / MEAT PRODUCTS 17 Koło Gospodyń Wiejskich w Głóchowie Górnym tel. +48 71 312 76 60 Świnka pieczona po zaciszańsku Zacisze Roasted Pig

Jak podaje wiele źródeł – mięso wieprzowe na wsi spożywane Served in villages and almost only on special occasions. The meat było w niewielkich ilościach i to niemal wyłącznie z okazji świąt. was smoke-dried and almost always served in this form. Roasting Mięso konserwowano poprzez wędzenie i spożywano przeważnie of such dish started commonly only in the interwar period. The w formie wędzonki. Pieczenie mięsa zaczęło się upowszechniać product „Zacisze Roasted Pig” originates from the family farm dopiero w okresie międzywojennym. Produkt „Świnka pieczona of the producer. The specific taste results from the method of po zaciszańsku” pochodzi z gospodarstwa rodzinnego wytwórcy. preparation and ingredients of traditional recipe. Prepared pork Specyficzny smak produktu wynika ze sposobu przyrządzania carcasses are cooled for 24 hours and next seasoned with salt, i stosowania tradycyjnej receptury. Przygotowane tusze wiep- pepper and herbs and left in a cold store at a temperature of rzowe schładza się przez jedną dobę, a następnie przyprawia –40C. Protruding pieces of meat are protected with aluminum solą, pieprzem, ziołami i pozostawia przez dwie doby w chłodni foil before roasting. Roasting takes place over a fire prepared w temperaturze –4 0C. Przed pieczeniem odstające części tuszy from wood of leafy trees and lasts about 6-10 hours. A pig roasted zabezpiecza się folią aluminiową. Pieczenie odbywa się na ognis- in such way is served with buckwheat, bread or potatoes boiled ku przygotowanym z drewna drzew liściastych i trwa 6-10 go- in their skins and next sliced and fried in oil to a golden colour. dzin. Tak upieczoną świnkę podaje się z kaszą gryczaną, pieczy- The product was written into List of Traditional Products. wem lub z ziemniakami gotowanymi w mundurkach, a następnie pokrojonymi w plasterki i podsmażanymi na tłuszczu na kolor złoty. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

18 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS Zygmunt Mularczyk 59-820 Leśna, Zacisze 30, tel. +48 603 700 203 Peczenica Peczenica

Peczenica to oryginalna nazwa przyrządzanego według specjalnej receptury Peczenica is the original name of a piglet or a boar prepared according to prosiaka lub dzika, pieczonego w piecu chlebowym z dodatkiem kaszy lub a special recipe, roasted in a bread oven with the addition of gruel or wrapped w cieście chlebowym. Potrawa ma niepowtarzalny smak i aromat. Tradycję in bread pastry. The dish has unrepeatable taste and aroma. The tradition of pieczenia prosiaka przywieźli na Dolny Śląsk w latach 40-tych przesiedleń- roasting piglet was brought to Lower Silesia by settlers from former Yugoslavia cy z byłej Jugosławii. Wówczas była to potrawa wykwintna, przyrządzana na in the 1940’s. In those days it was an elaborate dish, which was prepared only specjalne okazje. Z czasem jednak peczenica stała się daniem bardziej po- for special occasions. It is believed, only descendants of Yugoslavian immi- wszechnym, serwowanym podczas uroczystości rodzinnych bądź wydarzeń grants have the skill to prepare it properly. lokalnych. Umiejętność jej przyrządzania posiadają wyłącznie potomkowie Jugosłowian.

produkty mięsne / MEAT PRODUCTS 19 Gospodarstwo agroturystyczne „Dom Leśnika” 59-140 Chocianów, Duninów 2, tel. +48 76 819 59 04 Salceson zawidowicki Zawidowice Brawn

Tradycja produkcji salcesonu jest tak długa, jak tradycja wiej- The tradition of brawn production is as long as the tradition of skiego świniobicia i zwyczaju robienia wędlin podrobowych. pig-sticking and giblets cold meats making. Brawn has always Wśród nich najważniejszy był i jest salceson, wyrób jedyny been the most important among them. It is the only product of w swoim rodzaju. Salceson zawidowicki produkowany jest its kind. Zawidowice Brawn is produced according to recipes w oparciu o receptury wielu kultur i związanych z nimi tradycyj- of many interlinked cultures and traditions brought by people nych przepisów, które przynieśli ze sobą osiedlający się na tych settling in these area in the 1940’s and 1950’s. It is made from terenach w latach czterdziestych i pięćdziesiątych dwudziestego boiled tongues, hearts and cheeks of pig. No pelt or fat is added. wieku. Powstaje z gotowanych ozorów, serc i polik świńskich. It is strongly seasoned with pepper and a huge amount of garlic. Nie dodaje się do niego skórek ani tłuszczu. Przyprawiany jest Boiled and cut into big pieces the meat is soaked with seasoned mocno pieprzem i dużą ilością czosnku. Pokrojone na duże ka- stock from the boiled head. The stock is specially strained to avo- wałki ugotowane mięso zalewane jest przyprawionym wywarem id it being murky. During cooling down, brawns are often turned z gotowania głowizny. Wywar jest specjalnie odcedzony aby nie so the meat is evenly located in the whole cross section. był mętny. W czasie studzenia salcesony są często odwracane aby mięso równomiernie rozkładało się na całym przekroju.

20 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS Masarnia Urbanowski 56-420 Bierutów, Zawidowice 40b, tel. +48 71 315 74 23 Kiełbasa domowa krucha zawidowicka Zawidowice Homemade Tender Sausage

Tradycyjne polskie świniobicie to przede wszystkim kiełbasa. W każdym re- Traditional Polish pig-sticking, most of all, is sausage making. In every regionie smakuje ona trochę inaczej. Kiełbasa domowa krucha zawidowicka – gion it tastes a little bit different. Zawidowicka Homemade Tender Sausage is to połączenie wielu tradycji wędliniarskich, które przyniosła ze sobą ludność a connection of many cold meat preparation traditions, which were brought by osiedlająca się na tych terenach w czasach powojennej migracji. Powstaje people who settled in these areas during post-war migration. It is made from z mięsa wieprzowego. Dzięki stosowanej recepturze jest krucha i w charakterys- pork. Thanks to the used recipe, it is tender and during cutting falls apart in tyczny sposób rozpada się przy krojeniu. Przyprawiana jest grubo mielonym a characteristic way. It is seasoned with thickly ground pepper, salt and garlic pieprzem oraz solą i czosnkiem, co nadaje jej wyjątkowego smaku. Zwieńcze- which gives it an unforgettable taste. To finish, it is hung in a smokehouse niem dzieła jest powolne wędzenie w wędzarni opalanej drzewem liściastym, which is heated with wood from leafy trees. Thanks to this Zawidowice Ho- dzięki temu zawidowicka kiełbasa domowa wyróżnia się piękną złoto-brązową memade Tender Sausage distinguishes itself from the others with its golden- barwą i charakterystycznym aromatem. -brown colour and characteristic aroma.

produkty mięsne / MEAT PRODUCTS 21 Masarnia Urbanowski 56-420 Bierutów, Zawidowice 40b, tel. +48 71 315 74 23 Kiełbasa nożem krojona z Zawidowic Cut‑by ‑Knife Sausage from Zawidowice

Źródła historyczne podają, że dawniej na wsiach świnię bito Historic sources state that in the past pig-sticking was an event wyłącznie od święta, a jeśli okazja była wyjątkowa, to i wyroby for special occasions only so the final products had to be very musiały być specjalne. Tak powstała kiełbasa nożem krojona special too. That is the origin of Cut-by-Knife Sausage from Za- z Zawidowic. Jej unikatowość polega na sposobie rozdrabniania widowice. It is unique because of the way it is cut up before in- mięsa przed nadzianiem w jelita. Powstaje wyłącznie z mięsa serting into intestines. It consists of pork gammon only which is szynki wieprzowej, które krojone jest nożem w kostkę i dopra- cut into little squares by knife and seasoned with thickly ground wiane grubo tłuczonym pieprzem, czosnkiem i solą. Nadziewana pepper, garlic and salt. It is stuffed into specially chosen, quite w specjalnie wybrane, dość grube w przekroju, naturalne jelita thick, pork intestines and wrapped up on a special smoking-stick. wieprzowe i zakręcana jest w okrągłe pętka na kiju wędzarni- Thus it is placed in a smokehouse where is dry-smoked for a long czym. W tej postaci trafia do wędzarni, gdzie wędzi się długo time in smoke from leafy trees into a dark-brown colour which is w dymie z drzewa liściastego na ciemny, brązowy kolor, czemu also the reason for its magnificent aroma. zawdzięcza również swój wspaniały aromat.

22 produkty mięsne / MEAT PRODUCTS Masarnia Urbanowski 56-420 Bierutów, Zawidowice 40b, tel. +48 71 315 74 23 Karp milicki żywy Milicz Live Carp

Tradycja hodowli karpia milickiego zapoczątkowana została przez zakonni- The tradition of Milicz carp breeding was started by monks of the Cistercian ków cysterskich, którzy rozpowszechniali w średniowieczu gospodarkę sta- Order who propagated pond management in the Middle Ages. Thanks to the wową. Dzięki ich pracy powstały liczne kompleksy stawowe, rozbudowywane monks’ work, many pond complexes were created, later extended by further przez kolejnych właścicieli, w tym rody niemieckie, zamieszkujące na tych owners, among others, German families who lived in this area. In the 19th terenach. W XIX wieku część największych zbiorników została podzielo- century the bigger part of reservoirs were divided or drained and turned into na bądź trwale osuszona i zamieniona na pola uprawne. Dziś znajdują się fields. Today the biggest pond district in Poland can be found here, one of the tu największe obszary stawowe, jedne z największych w Europie. Przyjazne biggest in Europe. Eco-friendly ways of breeding carp, healthy, natural feed środowisku metody hodowli karpia, zdrowa naturalna karma, stała opieka and permanent veterinary and ichthyologic care have crucial meaning for the weterynaryjna i ichtiologiczna mają zasadnicze znaczenie dla wysokiej ja- highest quality of Milicz carp so valued by inhabitants of Lower Silesia. The kości karpia milickiego, tak cenionego przez mieszkańców Dolnego Śląska. product was written into the List of Traditional Products. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

Produkty rybołówstwa / Fish products 23 Państwowy Zakład Budżetowy „Stawy Milickie” w Rudzie Sułowskiej 56-300 Milicz, Ruda Sułowska 20, tel. +48 71 384 71 10 Karp milicki wędzony Smoked Milicz Carp

Karp milicki, w całości lub w płatach, jest wędzony ciepłym powietrzem, po Milicz carp, whole or in slices is dry-smoked by warm air after being given uprzednim solankowaniu. Wędzenie odbywa się w tradycyjnej wędzarni, opa- a soak in brine. Smoking takes place in a traditional smokehouse with use of lanej drewnem olchowym. Tradycyjny sposób wędzenia nadaje mięsu ryby alder wood. The traditional way of smoking gives the fish delicious taste. The wyborny smak. Produkt ten prezentowany był na wielu konkursach o cha- product was presented in many contests of a regional character and at fairs in rakterze regionalnym oraz na targach w kraju i za granicą. Produkt uzyskał Poland and abroad. It received a prestigious award „Pearl 2007” in the Whole- prestiżową nagrodę „Perła 2007” w ramach ogólnopolskiego konkursu „Nasze -Poland contest „Our Cuisine Heritage”. Kulinarne Dziedzictwo”.

24 Produkty rybołówstwa / Fish products Gospodarstwo Rybackie „Ruda Żmigrodzka”, Regina i Krzysztof Raftowiczowie 55-140 Żmigród, Radziądz 85, tel. +48 71 385 60 26 Karp milicki faszerowany Stuffed Milicz Carp

Farsz wykonuje się z oczyszczonego z ości mięsa karpia, bułki wcześ- The stuffing is made from carp meat cleared from bones, bread roll niej moczonej w mleku, świeżej natki pietruszki, przysmażonej cebu- previously soaked in milk, fresh parsley leaves and fried onion. All li. Wszystkie składniki dokładnie rozdrobnione i wymieszane, stano- ingredients are carefully minced and mixed and stuffed into fish skin. wią wypełnienie ściągniętej skóry. Nafaszerowanego karpia zawinię- Stuffed carp is wrapped in a linen cloth and boiled in vegetable stock. tego w lnianą ściereczkę gotuje się w wywarze z warzyw.

Produkty rybołówstwa / Fish products 25 Restauracja „Lema”, 56-300 Milicz, ul. Wojska Polskiego 58,m tel. +48 71 384 04 56 Restauracja „Parkowa”, 56-300 Milicz, ul. Piłsudskiego 2, tel. +48 71 384 12 81 Restauracja „Relaks”, Ośrodek Karłów, 56-300 Milicz, ul. Poprzeczna 13, tel. +48 71 384 23 92 Karp milicki smażony Fried Milicz Carp

Oprawionego, dobrze umytego karpia okłada się cebulą pokrojoną w krążki Flayed, well rinsed carp is covered with sliced onion and put aside for about i odstawia na około 12 godzin. Po upływie tego czasu zdejmuje się cebulę, kroi 12 hours. Next the onion is taken off, the carp is cut into pieces and rubbed karpia w dzwonki, naciera solą i pieprzem. Dzwonki smaży się na rozgrzanym with salt and pepper. The pieces of carp are then fried on both sides in heated oleju z dwóch stron. Osobno smaży się cebulę. Karp po usmażeniu i obłożeniu oil. Onion is fried separately. After frying and covering with onion the carp is zarumienioną cebulą gotowy jest do spożycia. ready to be served.

26 Produkty rybołówstwa / Fish products Restauracja „W Starym Młynie”, Bogusława i Piotr Niewiadomscy 56-300 Milicz, Niesułowice 25, tel. +48 71 383 32 31 Pstrąg kłodzki Kłodzko Trout

Ziemia Kłodzka bywa nazywana „krainą pstrąga i lipienia” z racji Kłodzko area is called „the land of trout and grayling” because there licznego występowania tych gatunków ryb w krystalicznie czystych are plenty of these kinds of fish in the crystal clear mountain rivers górskich rzekach i potokach kotliny kłodzkiej. To na tej podstawie and streams of the Kłodzko Valley. Thus fish farming has been run od wielu lat prowadzona jest hodowla ryb w tym regionie. Już przed in this area for many years. Prior to the Second World War there II wojną światową istniała wylęgarnia pstrąga w Ścinawce Średniej, was a trout breeding ground in Ścinawka Średnia which is situated położonej w południowej części województwa dolnośląskiego. Pozys- in the southern part of the Lower Silesia Region. Gaining material kanie materiału zarybieniowego i hodowla pstrąga w obszarze Kot- for ponds and trout breeding in the area of the Kłodzko Valley is liny Kłodzkiej prowadzona jest w stawach zasilanych z naturalnych run in ponds where water comes straight from natural streams with źródeł wód o optymalnej dla rozrodu pstrąga temperaturze wody an optimal temperature for trout of 10-11 0C. Kłodzko trout is bred, 10-11 0C. Pstrąg kłodzki jest hodowany m.in. w gospodarstwie Pana among other places, on Mr Marian Ćwikła fish farm. Marcina Ćwikły.

Produkty rybołówstwa / Fish products 27 Pstrąg kłodzki – smażony Fried Kłodzko Trout

Po dokładnym oczyszczeniu i umyciu pstrąg obtaczany jest w suchej panierce After flaying and rinsing trout, it is coated in dry bread crumbs seasoned with wymieszanej z odpowiednią ilością specjalnych przypraw. Smażony jest na the right amount of special spices. It is deep-fried in heated oil and served rozgrzanym oleju o odpowiedniej głębokości i podawany z masłem czosnko- with garlic butter prepared according to a special recipe. Well fried, crunchy wym, przygotowanym według własnej receptury. Dobrze wysmażona, chru- skin and juicy meat create a delicious and healthy meal. piąca skórka i soczyste mięso stanowią wyśmienity i zdrowy posiłek.

28 Produkty rybołówstwa / Fish products Marcin Ćwikła 57-410 Ścinawka Średnia, ul. Piłsudskiego 5a, tel. +4874 871 50 00, [email protected] Pstrąg kłodzki – wędzony Smoked Kłodzko Trout

Oczyszczoną i umytą rybę marynuje się przez 12 godzin w odpowiednio przy- The flayed and rinsed fish is marinated in appropriately prepared garlic brine gotowanej zalewie czosnkowej, następnie tradycyjnym sposobem jest wędzona for 12 hours and next it is dry-smoked in a traditional way in warm smoke ciepłym dymem, używając drewna olchy lub dębu. Ryba przygotowana w ten from burnt alder or oak wood. Fish prepared in such way stands out with its sposób wyróżnia się złocistą, połyskującą skórką i specyficznym aromatem. golden shining skin and specific aroma. It is served either warm or cold with Podawana jest zarówno na ciepło jak i na zimno z dodatkiem chleba z masłem the addition of bread and garlic butter. czosnkowym.

Produkty rybołówstwa / Fish products 29 Marcin Ćwikła 57-410 Ścinawka Średnia, ul. Piłsudskiego 5a, tel. +4874 871 50 00, [email protected] Pstrąg ślężański Ślęża Trout

Pstrąg od zawsze stanowił jedno ze źródeł pożywienia mieszkańców Trout was for centuries one of the main nourishment for inhabitants podnóża Ślęży. Jak głosi legenda, pstrąg ślężański był pożywieniem of Ślęża Mountain area. According to a legend, Ślęża trout were eaten dla budowniczych i fundatorów wielu kościołów i zakonów na Śląs- by the builders and founders of many churches and monasteries in Si- ku. Legendarny Piotr Włostowic ufundował 77 kościołów i 33 lesia. It is said, gallant medieval Lower-Silesian ruler Piotr Włostowic klasztory, między innymi kaplicę na górze śląskiej Sobótce i kościół founded 77 churches and 33 monasteries and convents here. Among świętej Elżbiety we Wrocławiu. W 1817 r. właściciel dóbr w Sobót- other objects there is a chapel on the Silesian mountain – Sobótka ce-Górce założył browar, a przy nim stawy, w których do dnia dzi- and St. Elizabeth church in Wrocław. In 1817 the owner of estates in siejszego hoduje się pstrąga, wykorzystując wielowiekową tradycję Sobótka – Górka founded a brewery with nearby ponds, where trout w jego hodowli na tym terenie. Położenie stawów w otoczeniu lasów, are bred to this day. It is an old traditional way of breeding. The ponds krystalicznie czysta i dobrze natleniona woda oraz występujące w sta- surrounded by woods, contain crystal clear water rich in oxygen as wach bogactwo naturalnego pokarmu powodują, że pstrąg ślężański well as natural feed available in the ponds, and results in the fact that znajduje tu bardzo dobre warunki do rozwoju. Mięso pstrąga z tego Ślęża trout finds very good conditions for growth. Local trout has obszaru ma niepowtarzalny smak, trafiający w gusta najbardziej wyb- unrepeatable taste, appreciated by the most fastidious gourmets. rednych smakoszy.

30 Produkty rybołówstwa / Fish products Jacek Chmielowski 55-050 Sobótka, ul. Browarniana, tel. +48 660 783 763 Ogórki Konserwowe – Ścinawa Pickled Cucumbers

Historia uprawy i przetwórstwa ogórków w okolicach Ścinawy sięga XIX wieku. W latach dwudziestych w regionie legnickim działało 14 większych i mniejszych firm zajmujących się kwaszarnictwem ogórków, a Legnica nazywana była „miastem ogórka”. Dziś funkcjonuje tu jedynie Zakład Handlu i Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Ścinawie, który powstał w 1958 r. Świeże ogórki pochodzą z produkcji w małych gospodarstwach, w których nie stosuje się środków chemicznych i nawozów mineralnych. Od 1960 r. produkuje się ogórki konserwowe o wielkości 5-9 cm w słojach 0,9 l. Ogórki konserwowe ze Ścinawy mają charakterystyczny słodko-kwaśny smak. Produkt ten prezentowany był na wielu konkursach o charakterze regionalnym oraz na targach krajowych i zagranicznych. W roku 2006 produkt uzyskał prestiżową nagrodę „Perłę” w ramach Ogólnopolskiego konkursu „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

The history of cucumber cultivation and processing in Ścinawa district originates from the 19th century. In the1920’s in Legnica area there were 14 smaller and larger companies which dealt with pickling cucumbers and Legnica was called „cucumber town”. Nowadays there is only Establishment of Fruit and Vegetables Merchandise and Processing in Ścinawa, which was established in 1958. Fresh cucumbers come from small farm productions where no chemicals or mineral fertilizers are used. Since 1960 pickled cucumbers of size 5-9 cm have been packaged in 0,9 litre jars. Pickled cucumbers from Ścinawa have characteristic sweet-sour taste. Such product was presented in numerous contests of a regional character and at Polish and foreign fairs. In 2006, the product won a prestigious award „Pearl” on the Whole-Poland contest „Our Cuisine Heritage”. The product was written into the List of Traditional Products.

Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables 31 Zakład Handlu i Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „Ścinawa”, Teofil Szelwika 59-330 Ścinawa, ul. 1-go Maja 28, tel.+48 76 843 65 40 Ogórki kwaszone ślężańskie Sour cucumbers from Ślęża area

Tradycja oraz oryginalny sposób kiszenia ogórków z okolic Ślęży została przekazana producentom tego produktu przez seniorów rodu Góreckich. Stosowana do dziś receptura i tradycyjny proces kiszenia ogórków pochodzą z lat 30. ubiegłego wieku. Oryginalny smak i zapach ogórków kwaszonych z okolic Ślęży wynika zarówno z oryginalnej receptury i procesu kwaszenia jak też z warunków glebowo-klimatycznych obszaru, na którym są uprawiane. Do kiszenia wykorzystuje się ogórki wyprodukowane w małych gospodarstwach z okolic Ślęży, a także wodę z miejscowych źródeł mineralnych.

The tradition and original way of souring cucumbers from Ślęża area was introduced to their producers by seniors of the family. The recipe used and traditional process of souring dates back to the 1930’s. The original taste and aroma of sour cucumbers from Ślęża area comes not only from the original recipe and proceedings but also from the soil-climate conditions in the area where they are cultivated. In souring process essential are cucumbers from small farms and water from local mineral springs.

32 Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables Gospodarstwo rolne Gór-Pak, Magdalena i Radosław Góreccy 55-081 Mietków, ul. Sobócka 5, tel. +48 71 390 77 21 Kapusta kwaszona ślężańska Sauerkraut from Ślęża area

Proces kwaszenia kapusty nie zmienił się od trzech pokoleń i przez ten okres produkowana kapusta kwaszona zachowuje takie same walory smakowe i zapachowe. Przygotowanie surowca do produkcji odbywa się w sposób tradycyjny, począwszy od przygotowania rozsady, wyboru odmian kapusty najwyższej jakości poprzez agrotechnikę do ręcznego zbioru i samego procesu kwaszenia. W procesie kiszenia dodaje się jedynie sól. Fermentacja przebiega w sposób samoczynny i naturalny bez sztucznych ulepszaczy i konserwantów. Kapusta ma postać średniociętych wstążek koloru lekko żółtego o lekko słodkawym smaku. Charakterystyczny smak i kolor wynika również z warunków glebowo-klimatycznych obszaru, na którym uprawiana jest kapusta, tj. Dolina Bystrzycy. Ten wyjątkowy smak powoduje, że produkt znalazł uznanie klientów zarówno w kraju jak i za granicą. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

The process of souring cabbage has not changed for three generations and sauerkraut produced throughout that period has always been preserving the same taste and aroma values. Material preparations for production are run in a traditional way, beginning with preparation of seedlings, variety of the highest quality cabbages, through agro-techniques to manual harvest and the souring process itself. In the process only salt is added. Fermentation is self-acting and natural without artificial improvements or preservatives. The cut cabbage has the form of average sized bands of a slightly yellow colour and slightly sweet taste. Its characteristic taste and colour also comes from the soil-climate conditions of the area where the cabbage is cultivated, that is the Bystrzyca Valley. This unique taste results in the product being recognized both in Poland and abroad. The product was written into the List of Traditional Products.

Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables 33 Gospodarstwo rolne Gór-Pak, Magdalena i Radosław Góreccy 55-081 Mietków, ul. Sobócka 5, tel. +48 71 390 77 21 Bób z Doliny Baryczy Broad Beans from the Barycz Valley

Bób jest rośliną zielną, jednoroczną. Owocem bobu jest strąk. Strąki bobu są duże, mięsiste, gładkie lub aksamitnie omszone zawierające po 3-4 nasiona. Nasiona są duże, barwy kremowobiałej, zielonej lub żółtej. Bób jest cennym źródłem białka roślinnego, fosforu, wapnia, żelaza i witamin z grupy B. Uprawę bobu w gminie Żmigród rozpoczęło kilka gospodarstw rolnych na początku lat 70-tych. Początkowo w ogródkach przydomowych, później na plantacjach. Obecnie produkuje się tu 500 ton bobu na powierzchni około 100 ha. Największe plantacje są w gminie Żmigród. Wśród konsumentów jest ceniony za wyjątkowy smak. Gospodynie z gminy Żmigród podają bób w sposób tradycyjny – gotowany w łupkach, ale także wykorzystują go jako składnik i dodatek do wielu potraw: sałatek, przetworów lub np. jako farsz do pierogów.

Broad beans are herbaceous annual plants. The fruit of the broad bean is a pod. Broad bean pods are huge, succulent, smooth or velvety mossy which contain 3-4 seeds. Seeds are big, of cream-white, green or yellow colour. The nutritional value of broad beans is high, it is a valuable source of plant albumen, phosphorus, calcium, iron and vitamin B. Broad bean cultivation in Żmigród commune was started by a few farms at the beginning of the 1970’s. Initially in back gardens later on plantations. Nowadays, 500 tons of broad beans is produced in the area of 100 ha. The biggest plantations are in Żmigród. It is most valued by the consumers for their unique taste. Farmers’ wives from Żmigród commune serve broad beans in traditional ways – boiled in their skins, but also they use it as an ingredient and addition for many dishes: salads, preserves or, for instance, as a stuffing for dumplings.

34 Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables Gospodarstwo Rolne Marek Bocianowski 55-140 Żmigród, Dobrosławie 19a, tel.+48 71 385 28 69, [email protected] Krotoszycki ogórek kiszony Krotoszyce sour cucumber

Krotoszyce, położone nieopodal Legnicy, są wsią typowo rolniczą o bardzo dobrych i urodzajnych glebach. Po II wojnie światowej gospodarstwa rolne w Krotoszy- cach objęli przesiedleńcy głównie z okolic Lwowa, Stanisławowa, Tarnopola, którzy kontynuowali tradycję upraw warzyw na tym obszarze, a także tradycje przetwarzania uprawianych warzyw, między innymi ogórka. Produkcją i przetwórstwem ogórków (kiszenie na własne potrzeby) zajmują się członkowie Stowarzyszenia „Nasze Krotoszyce”. Do kiszenia ogórków dodawane są liście wiśni, czarnej porzeczki lub winogron, czosnek, koper i chrzan. Na jakość krotoszyckiego ogórka znacząco wpływa dobrej jakości woda pochodząca ze źródełka św. Jadwigi zlokalizowanego we wsi Rzymówka sąsiadującej z Krotoszycami. Kiszone tradycyjnie ogórki prezentowane są na festynach i imprezach lokalnych, m.in. „Święcie Ogórka” organizowanym co roku w Legnicy. Krotoszyce, is situated near Legnica. It is a typical agricultural village rich in good and fertile soil. After the Second World War, farms in Krotoszyce were inhabited mainly by settlers from areas of Lwów, Stanisławów and Tarnopol who continued the tradition of cultivating vegetables in this area and the traditions of processing vegetables, among others – cucumber. Production and processing of cucumber – souring – is performed for their own needs by members of the „Our Krotoszyce” Association. Cherry tree leaves, blackcurrant or wine and garlic, dill and horseradish are added in the preparation process. The quality of Krotoszyce cucumber is greatly influenced by the high quality water which comes from St Hedwig spring located in Rzymówka, a neighbouring village. Soured cucumbers are traditionally presented at fetes and outdoor events, among others „Cucumber Feast” annually organized in Legnica.

Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables 35 Stowarzyszenie „Nasze Krotoszyce” 59-223 Krotoszyce, ul.Piastowska 40a Jabłka z okolic Krośnic Apples from the area of Krośnice

Sady jabłoniowe są trwałym elementem krajobrazu gminy Krośnice. Pierwsze sady powstały tu ok. 30 lat temu, choć w przeszłości małe przydomowe sady znajdowały się w każdym gospodarstwie. Do tej pory udało się zidentyfikować kilkanaście starych odmian jabłoni. W Krośnicach ma swoją siedzibę ogrodnicza grupa produ- centów MALSAD, która prowadzi produkcję sadowniczą zgodnie z krajowym systemem jakości produkcji – Integrowana Produkcja. Celem nadrzędnym wszystkich producentów jest pozyskanie owoców najwyższej jakości w tradycyjnej technologii przyjaznej dla środowiska i krajobrazu. W planach jest stworzenie przetwórni, w której powstawać będą soki tłoczone na zimno.

Apple orchards are a stable element of landscape of Krośnice commune. The first orchards were established here about 30 years ago, although in the past small back garden orchards were on every farm. Up to now, a dozen or so old kinds of apple trees have been identified in the area. Gardening Producers Group MALSAD has its seat in Krośnice. The group runs fruit – growing production according to the national system of production quality – Integrated Production. The superior aim of all producers is gaining fruit of the highest quality with traditional, ecological and landscape friendly technology. There are plans for creating a processing plant producing cold-pressed juices.

36 Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables Gospodarstwo Sadownicze, Dominik Pochodyła 56-300 Milicz, ul. Wojska Polskiego 43, tel. +48 661 942 310 Konfitura z czarnej jagody Blackcurrant Jam

Owoce czarnej jagody od wieków były znane, cenione i stosowane w medycynie ludowej. Znajdujące się w nich kwasy owocowe, mine- rały, garbniki i antocyjany wpływają leczniczo na układ pokarmowy, krwionośny i działają bakteriobójczo w organiźmie. Przetwory z czarnej jagody są doskonałym dodatkiem do różnego rodzaju ciast i dese- rów. Produkowana w RUNOLANDZIE konfitura z czarnej jagody to gwarancja zdrowia i dobrego smaku. W firmie produkuje się również dżem z czarnej jagody – niskosłodzony oraz jagodę w syropie.

Blackcurrant fruit have been known for a long time, valued and used in folk medicine. Fruit acids, minerals, tans and anthocyanin contained in the fruit have therapeutic influence on the digestive and circulation systems and act as an antiseptic in human body. Preserves from blackcurrant are an ideal addition for various cakes and desserts. Blackcurrant jam produced by RUNOLAND is a guarantee of health and good taste. The company also produce low-sugar blackcurrant jam and blackcurrant juice.

Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables 37 RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Żurawina do mięsa (konfitura niskosłodzona) Cranberry for meat dishes (low-sugar jam)

Żurawina to krzew jagodowy terenów leśnych. Zarówno owoce jak i przetwory z żurawiny skutecznie wspomagają leczenie wielu chorób. Owoce zawierają błonnik, witaminy, sole mineralne, kwasy owocowe i kwas benzoesowy – naturalny konserwant. W medycynie naturalnej od dawna stosowana była w leczeniu chorób nerek i układu moczowego. Zawarte w niej bioflawonidy wpływa- ją pozytywnie na poziom dobrego cholesterolu, obniżając ryzyko zawałów serca. Medycyna ludowa zaleca też stosowanie żurawiny w przeziębieniach i schorzeniach reumatycznych. Produkowana w firmie RUNOLAND konfitura z żurawiny przeznaczona jest jako dodatek do potraw mięsnych, a w recepturze jej wytwarzania stosowane są dodatki posiadające certyfikat ekologiczny.

The cranberry is a berry bush from wood areas. Both fresh fruit and preserves from cranberry efficiently aid the treatment of many illnesses. The fruit contain fiber, vitamins, mineral salts, fruit acids and benzoic acid – natural preservative. In natural medicine it has been used for centuries in the treatment of kidney and urinary system diseases. Bioflavonoids which are contained in cranberry, positively influence the level of good cholesterol, lowering the risk of heart attack. Folk medicine recommends using cranberry for colds and rheumatic illnesses. Cranberry jam produced by RU- NOLAND is used as an accompaniment to meat dishes and in its production recipe only additions which have ecological certificates are used.

38 Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Konfitura z aronii Chokeberry jam

Aronia jest owocem jagodowym pochodzącym z Ameryki Północnej. W Polsce rozpowszechniana jest od około dwudziestu lat. Już Indianie wierzyli, że jagody te są darem Wielkiego Ducha i mają dobroczynny wpływ na zdrowie. Badania naukowców potwierdziły, że są one praw- dziwą skarbnicą witamin, minerałów, przeciwutleniaczy i katechiny. Wszystko wskazuje na to, że składniki aronii mają szansę zrewolucjo- nizować leczenie większości chorób cywilizacyjnych. Owoce mają smak lekko cierpki z gorzkim posmakiem, są bardzo dobrym surowcem do wytwarzania wartościowych odżywczo i smacznych przetworów. Stosuje się ją jako dodatek do deserów w postaci konfitury czy aronii w syropie. Staranny dobór surowca z czystych ekologicznie terenów i stosowanie w recepturze wytwarzania dodatków certyfikowanych ekologicznie, gwa- rantują temu produktowi duży popyt.

Chokeberry is a fruit originated from North America. In Poland it is has become popular for about twenty years. Native Americans believed that these fruit were a gift from the Great Spirit and have a beneficial influence on health. Scientific researchers concluded that they are a true treasury of minerals, vitamins, antioxidants and catechol. Everything indicates that the ingredients of chokeberries have a chance to revolutionize treatment of most of civilization illnesses. Chokeberry have a slightly acid taste with a bitter flavor and are perfect material for producing nutritious and tasty preserves. It is used as an addition to desserts in a form of jam or chokeberries in juice. Careful choice of material from ecologically clean areas and including only additions with ecological certificates in the production process, guarantee great demand for this product.

Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables 39 RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Konfitura z zielonych pomidorów Green Tomato Jam

W gminie Wińsko od wielu pokoleń kultywowana jest tradycja The tradition of frying green tomatoes and producing jam has smażenia zielonych pomidorów na konfitury. Starsi mieszkań- been cultivated for generations in Wińsko commune. Elderly in- cy wsi Brzózka doskonale pamiętają smak i zapach konfitur ze habitants of Brzózka village perfectly remember the taste and aro- swoich rodzinnych stron na Kresach Wschodnich, dlatego, aby ma of the jam from their homeland on the Eastern Borderline of zagospodarować owoce pomidorów po jesiennych przymrozkach, former Polish territory (Kresy Wschodnie) that is why they reach w dalszym ciągu sięgają do prawie zapomnianego już przepisu. for an almost forgotten recipe to deal with tomatoes which are left Konfitury z zielonych pomidorów najlepiej smakują, gdy smażone after autumn ground-frosts. Green tomato jam tastes best fried for są przez wiele godzin w żeliwnym garnku na płycie kuchennej, many hours in a cast iron pot on a wood stove. The jam is sweet, opalanej drewnem. Konfitura jest słodka, koloru jasnej zieleni lub light green or dark brown – it depends on the length of frying ciemnego brązu w zależności od długości smażenia i odmiany and type of tomatoes. Women from Brzózka village bake delicious pomidorów. Gospodynie ze wsi Brzózka pieką doskonałe rogaliki croissants with the addition of green tomatoes. drożdżowe z dodatkiem konfitury z zielonych pomidorów.

40 Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables Agata i Jan Chwiszczukowie 56-160 Wińsko, Brzózka 21, tel. +48 76 389 05 19 Powidła jadwiżańskie Jadwiżańskie confection

Metoda produkcji powideł stosowana była w rodzinie Mackiewiczów od dwóch pokoleń w Nowo Wilejcach koło Wilna. Obecnie tę tradycję podtrzymuje Pan Henryk Nowakowski z Trzebnicy. Owoce do wyrobu powideł pochodzą z sadów położonych na Wzgó- rzach Trzebnickich, obszaru znanego z produkcji owoców. Warunki klimatyczne, dobre nasłonecznienie, niski stopień uprzemysło- wienia i urbanizacji dają w rezultacie wysokogatunkowy produkt. Wyselekcjonowane, zdrowe owoce wkładane są do kotła o pod- wójnych ściankach, w którym odbywa się proces odparowywania przez 3-4 godziny, a następnie przecierane i poddawane dalszemu procesowi wysmażania przez okres trzech dni. Powidła na IX Regionalnej Edycji Konkursu „Nasze Kulinarne Dziedzictwo – Smaki Regionów” zdobyły pierwsze miejsce w kategorii produkty regionalne pochodzenia roślinnego.

The method of producing the confection has been preserved in the Mackiewicz family for two centuries in Nowo Wilejce near Vilnius. Nowadays, that tradition is held by Mr. Henryk Nowakowski from Trzebnica. The fruit which are used to make of the confection comes from orchards located on Wzgórza Trzebnickie, the area known from fruit production. The climactic conditions, good insulation and low grade of industrialization and urbanization give, as a result, a high quality product. Selected healthy fruit is put into a cauldron with double sides, where first it is evaporated for 3-4 hours, then sieved and fried for three days. During the 9th Edition of Regional Contest „Our Culinary Heritage – Regional Tastes” the confection gained the first place in a category of regional vegetable products.

Warzywa i owoce / Fruits and Vegetables 41 Henryk Nowakowski 55-100 Trzebnica, ul. Czereszniowa 14, tel. +48 71 312 10 50, +48 604 504 644 Chleb gogołowicki Gogołowicki Bread

Chleb gogołowicki wypiekany jest od trzech pokoleń przez jedną z rodzin, która przybyła na Dolny Śląsk z Kresów Wschodnich i osiadła we wsi Gogołowice pod Miliczem. Przez wiele lat chleb wypiekano na własny użytek i dla znajomych. Chleb robiony jest na zakwasie i wypiekany trzy razy w tygodniu na liściach kapusty lub chrzanu w opalanym drewnem piecu szamotowym. Chleb ma grubą, chrupiącą skórkę i bardzo długo zachowuje świeżość. Mąka używana do wypieku chleba pochodzi z własnego gospodarstwa producenta. Chleb zdobył uznanie konsumentów z województwa dolnośląskiego, wielkopolskiego, śląskiego oraz turystów z zagranicy. Chleb, a zwłaszcza jego wyborny smak i zapach, docenione zostały przez jury wojewódzkiego konkursu „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”, gdzie zajął I miejsce. Chleb wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

Gogołowicki Bread has been baked for three generations by one of the families who came to Lower Silesia from the Eastern Borderline (Kresy Wschodnie) and settled in Gogołowice village near Milicz. For many years this bread was baked only for their own use. This is a leavened bread and baked three times a week on cabbage or horseradish leaves in a chamotte wood stove. The crust of the bread is thick and crunchy and it keeps fresh for a long time. Flour used for baking the bread comes from the producer’s own farm. The bread gained recognition of consumers from Lower Silesia, Great Poland, Silesia and tourists from abroad. The bread for its exceptional delicious taste and aroma, was recognized by the jury of a Regional contest „Our Cuisine Heritage” where it won the first prize. The bread was written into the List of Traditional Products.

42 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Jan Procajło 56-300 Milicz, Gogołowice 9, tel. +48 71 384 21 91 Raszowski chlebuś z lnem Raszów Little Bread with Linseed

Raszowski chlebuś z lnem jest kontynuacją tradycji wypieku chleba Raszów Little Bread with Linseed is a baking product nurturing the z okazji świąt kościelnych i rodzinnych, pochodzącej z okolic Wilna. tradition of bread baking for special church and family occasions in Od 30 lat wypiekany jest w okolicach Kamiennej Góry. Chleb przyrzą- the Vilnius area. It has been baked in the area of Kamienna Góra for dzany jest na zakwasie, a jego receptura była z pokolenia na pokolenie 30 years. The bread is made with sourdough and the recipe was passed przekazana w rodzinie wytwórców. Początkowo chlebem obdarowywa- from generation to generation in the producer’s family. Initially, friends ni byli znajomi oraz przyjaciele rodziny. Raszowski chlebuś z lnem brał and acquaintances of the family were given the bread as a gift. Raszów udział w powiatowym konkursie „Rękodzieła”, prezentowany jest także Little Bread with Linseed took part in a district „handicrafts contest” na licznych festynach i jarmarkach. Cieszy się wielkim powodzeniem and is also presented at many fairs and fetes. It is very popular among wśród mieszkańców Lubawki, Kamiennej Góry, Kowar, Jeleniej Góry inhabitants of Lubawka, Kamienna Góra, Kowary, Jelenia Góra and i Wrocławia. Ciasto na Raszowski chlebuś z lnem powstaje z mieszanki Wrocław. Pastry for Raszów Little Bread with Linseed includes a mix mąki pszennej, żytniej i razowej, z dodatkiem lnu, czosnku, orzechów of wheat, rye and whole flour, with the addition of flax, garlic, nuts or lub śliwek suszonych. Chleb pieczony jest w piecu szamotowym opa- dried plumbs. The bread is baked in a chamotte wood stove. lanym drewnem.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 43 Agata Szwed 58-400 Kamienna Góra, Raszów 57, tel. +48 693 864 832 Chleb żytni domowy z Pomocnego Homemade Rye Bread from Pomocne

Tradycja wypieku chleba żytniego domowego pochodzi z okolic Nowego The tradition of baking homemade rye bread originates from Nowy Sącz Sącza i od ponad 40 lat jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Chleb area and has been passed from generation to generation for over 40 years. od 1964 roku jest pieczony przez mieszkankę wsi Pomocne w gminie Męcin- Since 1964 it has been baked by an inhabitant of Pomocne village in Męcinka ka na potrzeby własne. Recepturę chleba na Dolny Śląsk przywiozły w 1947 commune for the use of their families. The recipe for the bread had been bro- roku gospodynie pochodzenia łemkowskiego. Obecnie chleb ten prezento- ught in 1947 by women of Lemko origin. Presently this bread is presented at wany jest na festynach wiejskich, dożynkach, konkursach, a także Międzyna- village fetes, harvest festivals, contests, also at the International Bread Fares rodowych Targach Chleba w Jaworze. Tradycyjny charakter oraz długoletnią in Jawor. The traditional character and many-years tradition of bread baking tradycję wypieku chleba potwierdzają liczne dyplomy, zdjęcia oraz artykuły have been certified by many diplomas, press pictures and articles. The bread prasowe. Chleb ma kształt prostokątny długości 30 cm, wysoki na 10-12 cm, has a rectangular shape, is 30 cm in length and 10-12cm in height with a wierzch zaokrąglony, smak lekko kwaskowy. Wyrabiany jest na zakwasie, slightly rounded top, and tastes slightly acidic. It is produced on leaven and a jego cechą charakterystyczną jest wykorzystywanie serwatki do zrobienia its characteristic feature is the use of whey while making the pastry. Materials ciasta. Surowce do wypieku pochodzą z własnego gospodarstwa rolnego. for baking come from the family’s own farm. It is house baked in oak fired Pieczony jest w domowym piecu chlebowym opalanym drewnem dębowym. bread stove.

44 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Aniela Pańczak 59-400 Jawor, Pomocne , tel. +48 76 870 89 10 Chleb wiejski na zakwasie Leavened Village Bread

Wypiek chleba wiejskiego na zakwasie opiera się na recepturze seniorki Leavened Village Bread is based on a recipe of the senior of the Klaczyk fa- rodu rodziny Klaczyk, wywodzącej się z dużej rodziny poznańskiej, obec- mily who comes from a big Poznań family and currently lives in Pomocne nie mieszkającej we wsi Pomocne. Tradycja wypieku jest kultywowana przez village. The family cultivate the baking tradition and have a saying that il- rodzinę, której podejście do chleba charakteryzują słowa często powtarzane lustrates their attitude towards it: „You should be good – like bread….”. The przez seniorów rodu: „Powinno się być dobrym – jak chleb...” Największym biggest value of Leavened Village Bread is the simple method of its making walorem chleba wiejskiego na zakwasie jest prosta metoda jego wykonania and short time required for its preparation and baking. The characteristic oraz krótki czas, jaki poświęca się na jego przygotowanie i wypiek. Charak- taste and appearance of the bread is achieved by the traditional method of terystyczny smak i wygląd chleba otrzymuje się dzięki tradycyjnej metodzie baking. Its Ingredients come from the family’s own farm. It is house-baked wypieku. Surowce do wypieku pochodzą z własnego gospodarstwa rolnego. in oven heated by oak wood. The bread is round, of about 12 cm in height, Pieczony jest w domowym piecu chlebowym opalanym drewnem dębowym. it has a crunchy light brown crust and slightly sour taste. The product applies Chleb jest okrągły, o wysokości około 12 cm, ma chrupiącą jasnobrązową for signing up into the List of Traditional Product. skórkę i lekko kwaskowy smak. Produkt ubiega się o wpis na Listę Produktów Tradycyjnych.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 45 Gospodarstwo Agroturystyczne „Monte Christo”, Piotr Klaczyk 59-400 Jawor, Pomocne 80, tel. +48 76 870 87 25 Chleb podgórzyński Podgórzyn Bread

Podgórzyn jest miejscowością o bogatych tradycjach młynarskich. Do 1950 r. funkcjonowało tu wiele mły- nów rodzinnych. Markę podgórzyńskich wypieków chleba stanowią oryginalne receptury charakterystyczne dla tego regionu. Jedną z lokalnych piekarni jest rodzinny zakład Wdowińskich, który funkcjonuje nieprzerwanie od roku 1970. Piec chlebowy usytuo- wany jest w oryginalnie wyposażonej pracowni, stanowiącej jedną z izb gospodarstwa domowego. Jest to swoisty „żywy skansen” tradycyjnego piekarstwa. W produkcji chlebów podgórzyńskich część mąki pszennej lub żytniej zastępuje się tradycyjnie otrę- bami owsianymi lub dodatkiem płatków owsianych. Chleby wypiekane są dwa razy w tygodniu oraz okazjonalnie: na prezentacje kulinarne produktów regionalnych, imprezy targowe i uroczystości lokalne.

Podgórzyn is a village with rich milling traditions. Many family mills functioned here until 1950. Origi- nal recipes characteristic for this region create a brand of the Podgórzyn batch. One of the local bakeries is a family establishment of the Wdowiński family, who have been baking bread constantly since 1970. The bread oven is situated in an originally equipped workroom which is also one of the rooms of the household. It is a peculiar heritage room of a traditional bakery. In production of Podgórzyn Bread part of the wheat or rye flour is often replaced by oat bran or oat flakes. Bread is baked twice a week and on various occasions – shown at cuisine presentations of regional products, fares and local events.

46 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Krzysztof Wdowiński 58-562 Podgórzyn, ul. Żołnierska 6, tel. +48 75 762 15 48, [email protected] Chleb chłopski z Rogowa Sobóckiego Peasant bread from Rogów Sobócki

Chleb chłopski z Rogowa Sobóckiego – pszenno-żytni wypiekany z maki Peasant bread from Rogów Sobócki is made from wheat and rye flour in w proporcjach 40% mąki pszennej i 60% mąki żytniej. Chleb produkowany proportions of 60% wheat flour and 40% rye flour. The bread is produced in jest metodą tradycyjną na naturalnym zakwasie, w oparciu o starą polską re- a traditional method with use of sourdough and based on an old Polish recipe. cepturę. Nie kruszy się i zachowuje świeżość nawet przez kilka dni, jest bogaty It does not crumble and keeps fresh for a few days, it is rich in biotic substances w substancje biotyczne, spełnia tym samym warunki stawiane żywności wy- and in this way it meets requirements of healthy food. Rogów Bread is hand- sokiej jakości. Chleb poddawany jest obróbce ręcznej i pieczony w piekarni -made and baked in the family’s bakery, which has been established in 1949 rodzinnej, która istnieje od 1946 roku. Chleb wypiekany jest bezpośrednio na – directly on hearths (stone plates) which guarantees unique taste and aroma. kamiennych hertach (powierzchnia wypiekowa), co gwarantuje niepowtarzal- The owner of the bakery came to Rogów Sobócki from the area of Konin with ny smak i aromat. Właściciele piekarni przybywając do Rogowa Sobóckiego the recipe for making this type of bread. przywieźli ze sobą recepturę jego wytwarzania z okolic Konina.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 47 Piekarnia – Cukiernia, Marian Bąkowski 55-050 Rogów Sobócki, ul. Wrocławska 55, tel. +48 71 316 26 38 Chleb z Młyna Jordanów Bread from Mill – Jordanów

Chleb żytni na zakwasie. Produkowany jest według starej rodzinnej recep- Sourdough rye bread. It is made according to an old recipe. Bread is baked tury. Wypiek chleba odbywa się w starym, szamotowym piecu opalanym in an old chamotte wood stove. The bread has a specific taste and keeps drewnem. Chleb posiada charakterystyczny smak i długo zachowuje świe- fresh for a long time. Its high level of fibre is beneficial for digestion pro- żość, a wysoka zawartość błonnika korzystnie wpływa na proces trawienia. cesses. Flour used in the making comes from rye cultivated in the Ślęża Mąka na chleb pochodzi z żyta uprawianego w okolicach Ślęży. Ziarno area. The grain is milled in a mill in Jordanowo Śląskie. The owner of the mielone jest w młynie w Jordanowie Śląskim. Właściciel Młyna jest przed- mill is a representative of the fourth generation of millers in his family. stawicielem czwartego pokolenia młynarzy w swojej rodzinie. Wspólnie Together with his wife they have run bread baking in a small bakery next z żoną od wielu lat prowadzą wypiek chleba w małej przymłyńskiej pie- to the mill, previously for their own needs and since 2007 to fill orders karence, pierwotnie na potrzeby własne, a od 2007 roku na zamówienia from local consumers, regularly three times a week. lokalnych konsumentów regularnie trzy razy w tygodniu.

48 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Zenon Feszczuk 55-065 Jordanów Śl., ul. Wrocławska 18, tel. +48 71 316 11 22 Chleb Komyśniak z Gądkowic Komyśniak bread from Gądkowice

Nazwa chleba Komyśniak (zwany inaczej Komiśniak lub Składany) wywodzi The name Komyśniak (also called Komiśniak or Składany) comes from sol- się od żołnierskiego chleba żytniego wytwarzanego dla potrzeb armii mo- diers’ rye bread made for the Austro-Hungarian army. In that time this bread narchii austro-węgierskiej, który był wówczas najważniejszym składnikiem was one of the most important components of soldiers’ provision. The method prowiantu żołnierskiego. Metodyka jego wytwarzania przetrwała do czasów of producing it survived to present times. Now dough, which is used to prepare współczesnych. Dziś ciasto na Komyśniak robi się z odpowiednio dobranej Komyśniak, is made from especially selected mix of rye and wheat flour, on mieszanki mąki żytniej i pszennej, na naturalnym zakwasie chlebowym bez natural leaven with no bread improvers. The bread is baked in a ceramic sto- dodatku jakichkolwiek polepszaczy. Wypiekany jest w ceramicznym piecu. ve. Kneaded dough rises on boards (without baking tins) and is covered with Wyrobione ciasto garuje się na deskach (bez foremek) i przekłada płótnem. linen. Particular loafs are put into the stove separately and sticked together Poszczególne bochenki wkłada się pojedynczo do pieca i skleja ze sobą bokami. (side by side). After baking the loafs are separated. That is why they have cha- Po wypieczeniu odrywa się chleby od siebie, dzięki czemu mają one charakte- racteristic soft light sides. Thanks to that kind of producing the bread is fresh rystyczne miękkie, jasne boki. Dzięki specjalnej technologii produkcji chleb for a very long time. zachowuje bardzo długo świeżość.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 49 PTH Edward Rybka, Gądkowice 4 tel. +48 71 384 92 27, +48 607 231 469 – Andrzej Bienkiewicz Chleb swojski z Nadolic Swojski bread from Nadolice

Chleb swojski z Nadolic wypiekany jest od 30 lat. Tradycję wypieku chleba zapoczątkowali Państwo Golinowscy po osiedleniu się w Nadolicach Wielkich. Obecnie chleb cieszy się wielkim uznaniem wśród rodziny, ich sąsiadów, znajomych oraz wielu gości. Chleb wyrabiany jest na naturalnym zakwasie, z mąki żytniej, wzbogacanej ziarnami zbóż, uprawianych na rodzinnych polach. Pieczony jest w piecu szamotowym, opalanym drewnem bukowym i dę- bowym, dzięki czemu posiada wyjątkową lekko brązową chrupiącą skórkę i niezwykły aromat. Chleb prezentowany jest na licznych imprezach lokalnych, dożynkach, jarmarkach regionalnych i wszędzie wzbudza zachwyt swoim smakiem. Tradycyjny sposób wytwarzania chleba można zobaczyć podczas wizyty w Domu Chleba, jednej z atrakcji Skansenu Państwa Golinowskich.

Swojski bread has been baked for 30 years. The tradition of baking it comes from Golinowsy family, after their settling down in Nadolice Wielkie. Now the bread is well-thought-off by family, neighbours, friends and many guests. The bread is made on natural leaven, from rye flour, enriched with cereal grains, cultivated on family’s fields. It is baked in chamotte stove heated with beech and oak wood, that is why it has unique light brown crunchy crust and amazing aroma. The bread has been presented during many local events, harvest festivals, regional fairs and everywhere its taste throws into ecstasies. The traditional way of producing the bread is presented in the House of Bread, one of the attractions of the Golinowscy open-air etnographical museum.

50 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Skansen Muzeum Rolne Genowefa i Jan Golinowscy Nadolice Wielkie, 55-003 Czernica, ul. Wrocławska 73, tel. +48 71 318 99 67 Kołacz Czadecki Czadecki Oilcake

Kołacz czadecki to tradycyjne ciasto drożdżowe, wypiekane dawniej z okazji It is a traditional yeast cake which had been baked exclusively for weddings. wesel. Później pieczony z okazji każdych świąt, towarzyszył góralom czadec- Later it was baked on every holiday occasion and accompanied the Czadecki kim we wszystkich ważnych wydarzeniach – od chrzcin po stypę. Ciasto okrą- highlanders in every important event from baptisms to funerals. It is a round głe, wysokie (najczęściej więcej niż 20 cm) o pięknej brązowej skórce i zdo- cake, high (usually over 20 cm) with a beautiful, brown crust and decorations bieniach stosownych do okoliczności której towarzyszy. Wierzch smarowany appropriate for the occasion it is made for. The top is spread with pounded jest rozmąconym żółtkiem, przez co zyskuje piękny kolor i połysk. Gospodynie yolk, which gives a beautiful colour and shine. Preparing it women use the best używają do ich pieczenia najlepszych składników w proporcjach stanowiących ingredients in proportions which are known only to their families, that is the rodzinne tajemnice, dlatego poszczególne kołacze nabierają indywidualnych reason why oilcakes tend to taste different. smaków.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 51 Jadwiga Krop 55-050 Strzegomiany, ul. Wrocławska 11, tel. +48 71 390 36 06 Kołacz ormiański Armenian round wheat cake

Kołacz ormiański jest duży, wysoki, dobrze zarumieniony. Ciasto drożdżowe przygotowane jest i zarabiane w drewnianym korytku. Mąkę na rozczyn zaparza się gorącym mlekiem ugotowanym z laską wanilii. Do ciasta dodaje się żółtek i troszkę szafranu. Ciasto wyrabia się ręcznie przez około godziny. Po wyrobieniu i wyrośnięciu ciasta, dzielimy je na 2 nierówne części (1/3 i 2/3), z których formujemy dwa różne warkocze – jeden mniejszy, drugi większy – z czterech pilustek. Mniejszy kładzie się na większym i wkłada do formy piekarskiej. Uformowany kołacz po wyrośnięciu smaruje się jajkiem i posypuje makiem. Piecze się w piecu chlebowym przez około 40 minut. W Boże Narodzenie na kołaczu układa się opłatek, a na Wielkanoc – Baranka. Kołacz używany jest także przy błogosławieństwie młodej parze przed pójściem do kościoła.

Armenian round wheat cake is big, high and well browned. Leavened dough is prepared and kneaded in a wooden trough. The flour for the leaven is heated in hot milk boiled with vanilla pod. Then yolks and a little bit of saffron are added to the dough. After that it is kneaded by hand for about an hour. When the dough is ready and grown, it is divided into two uneven parts (1/3 and 2/3) from which there are formed two braids – one smaller and one bigger. The smaller one is laid on the bigger one and put into the baking tin. Shaped round wheat cake after grown is spread with an egg and sprinkled with poppy seed. It is baked in a bread oven for about 40 minutes. On Christmas the wafer and on Easter an Eastern lamb are placed on the cake. The round wheat cake is also used during the blessing to bride and groom before they go to the church.

52 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Romana Obrocka Kawiarnia u Apostoła w Chełmsku Śląskim, Anna Antas 55-120 Oborniki Śl., ul. Trzebnicka 28, tel. +48 696 204 442 58-420 Lubawka, ul. Sądecka 17, tel. +48 75 742 22 10 Bomba apostołów Apostles’ Bomb

Pierniki i ciasto piernikowe były bardzo popularnym wyrobem cukierniczym Ginger bread and ginger pastry was a very popular confectioners’ product w okolicach Kamiennej Góry, a ściślej z Chełmska Śląskiego. Już w okresie in Kamienna Góra neighbourhood, more exact in Chełmsk Ślaski. In the in- międzywojennym pierniki te sprzedawano w jednym z najbardziej znanych ter-war period, ginger cakes were sold in one of the most famous hotels in hoteli Chełmska „Goldener Lőwe”. Bomba Apostołów to ciasto piernikowe Chełmsk – „Goldener Lowe”. Apostles’ Bomb is a ginger cake in the shape of w kształcie „domku tkaczy śląskich”. Przygotowywane jest według stuletniej „a house of Silesian weavers”. It is prepared according to a hundred-years-old receptury. W skład ciasta wchodzą: piernik, który stanowi główną konstrukcję, recipe. The cake comprises: ginger cake, which is the main part, whipped cre- bita śmietana lub budyń wypełniające środek oraz polewa czekoladowa, która am or fondant, which fills the middle and chocolate frosting, which is the roof stanowi pokrycie daszku. Ciasto to było od lat jednym z najbardziej popular- tiling. For many years the cake was one of the most popular traditional confec- nych tradycyjnych wyrobów cukierniczych przyciągających turystów. tioners’ products, which has drawn the attention of many tourists.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 53 Kawiarnia u Apostoła w Chełmsku Śląskim, Anna Antas 58-420 Lubawka, ul. Sądecka 17, tel. +48 75 742 22 10 Pierniki trzcińskie Trzciński Ginger Bread

Tradycja wypieku pierników sięga XVII wieku. Piernik, ze względu na wysoką cenę potrzebnych do wypieku składników – miodu i przypraw ko- rzennych, przez długi czas należał do wyrobów ekskluzywnych. Sytuacja ta uległa zmianie po odkryciu możliwości uzyskiwania cukru z buraka cukro- wego. W roku 1802 na Dolnym Śląsku w miejscowości Konary powstała pierwsza na świecie cukrownia w której pozyskiwano cukier z buraków cukrowych. W konsekwencji pod koniec XIX wieku produkcję pierników w coraz większym stopniu zaczęły przejmować ośrodki prowincjonalne i wyspecjalizowane firmy, pracujące w systemie fabrycznym. Przepis na pierniki jest ogólnie dostępny, ale o ich smaku i wyjątkowości decyduje ja- kość głównych składników, najważniejsze to jaja, masło i miód. Od rodzaju miodu zależą w dużej mierze kolor i smak pierników, np. pierniki z miodu gryczanego są bardzo ciemne. Do miodu i masła dodaje się przyprawy: pieprz, któremu pierniki zawdzięczają swoją nazwę, imbir, cynamon, gałkę muszkatołową, kardamon, odrobinę ziela angielskiego i goździki. Pierniki z Trzcińska to także formy ozdobne, tj. piernikowe anioły, szopki, chatki, serca malowane kolorowym lukrem, trąbki i gwiazdy, baranki i koniki.

The tradition of ginger bread banking originates from the 17th century. Ginger bread, because of the expensive ingredients – honey and spices – for a long time belonged to the group of exclusive products. The situation changed after the discovery of possibility of obtaining sugar from white beet. In 1802, in Konary village in Lower Silesia, the first sugar refinery was established where sugar was distracted from white beet. In consequence, at the end of the 19th century provincial centres and specialized manufacturing companies started to take over the production. The recipe for ginger bread is generally accessible but it is the amount of the main ingredients that decides about taste and uniqueness. The most important of them are eggs, butter and honey. The colour and taste of ginger bread depends greatly on honey; for instance, ginger bread made with buckwheat honey is very dark. Spices are added to honey and butter: ginger, hence the name, pepper, cinnamon, nutmeg, cardamom, a little of allspice and cloves. Trzciński ginger bread takes also decorative forms: ginger angels, nativity elements, tiny huts, hearts painted with colorful icing, trumpets, stars, lambs and little horses.

54 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Dorota i Marcin Goetz 58-520 Janowice Wielkie, Trzcińsko 21, tel. +48 606 466 465 Pierniczki z Przemkowa Ginger bread cakes from Przemków

Ciastka piernikowe mają najdłuższą tradycję spośród wszystkich wypiekanych Ginger bread cakes have the longest tradition from all baked products in w okolicach Przemkowa ciast. Podstawowymi składnikami ciasta pierniko- Przemków area. The basic ingredients of ginger bread cakes are flour (most wego są mąka (najczęściej pszenna), cukier, jaja, tłuszcz, miód. Do miodu often wheat), sugar, eggs, fat and honey. Spices are added to honey and but- i masła dodaje się przyprawy: pieprz, któremu piernik zawdzięcza swoją nazwę, ter: ginger, thanks to which ginger bread carries its name, pepper, cinnamon, imbir, cynamon, gałkę muszkatołowa, kardamon, odrobinę angielskiego ziela nutmeg, cardamom, a little allspice and cloves. The whole variety of spices i goździki. Całą gamę przypraw łączy się w dowolnych kombinacjach, dzięki are combined in free combinations thus the cakes have various tastes and czemu pierniki i pierniczki za każdym razem mogą mieć inny smak i aromat. aromas. Those baked here before the war owe their uniqueness to the local Pieczone były tu już przed wojną, a swą wyjątkowość zawdzięczają miejsco- honey which allows them to have a singular and characteristic taste. The wym miodom, które nadają im jedyny i charakterystyczny smak, a sposób ich way of their production is based on tradition cultivated since the beginning wytwarzania jest tradycją kultywowaną od początków XIX wieku. of the 19th century.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 55 Wanda Kuzyszyn, 59-170 Przemków, ul. Osiedle Głogowskie 57 tel.+48 76 831 95 80, +48 663 811 397, [email protected] Begle Begle

Ciastka o nazwie Begle wypieka się na Dolnym Śląsku od bardzo dawna. Cakes of that name have been baked in Lower Silesia area for a very long Przepis na ich wykonanie zachował się w rodzinach pochodzących z rejonu time. The recipe was preserved by settlers who emigrated to Kłodzko Land Ziemi Kłodzkiej. Zgodnie z tradycją Begle pieczone były w okresie wielkiego area. According to the local tradition begle were baked during Great Lent. postu. Podawane w drugą niedzielę postu, a według starego zwyczaju ludo- They were served on the second Sunday of lent in the folk tradition of Kłod- wego na Ziemi Kłodzkiej, młodzież wówczas wędrowała od domu do domu zko Land and according to old custom, youths used to venture from house z gałązkami przystrojonymi kwiatami, śpiewała piosenki niosące przesłanie to house with tree branches decorated with flowers, singing songs about życia. Dziś Begle podawane są gościom w izbie regionalnej przy Gospodar- life and were given the begle in return. Today begle are served to guests in stwie Agroturystycznym „Skowronki” w Radochowie koło Lądka Zdroju a chamber of Agro-touristic Farm „Skowronki” in Radochów near Lądek i w Skansenie „Gottwaldówka” w Kątach Bystrzyckich. Zdrój and heritage village „Gottwaldówka” in Kąty Bystrzyckie.

56 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Gospodarstwo Agroturystyczne „Skowronki”, Kalina Fuglińska 57-540 Lądek Zdrój, Radochów-Skowronki 144, tel. +48 74 814 78 02 Makowe kąski Poppy bites

Produkt pochodzi ze Śląska i jest tradycyjną potrawą wigilijną. W okolicach This product comes from Silesia and is a traditional Christmas Eve dish. Pop- Lądka Zdroju przyrządza się Makowe kąski z mąki, cukru, mleka, rumu, rod- py Bites are made in the neighbourhood of Lądek Zdrój from flour, sugar, zynek, bułki oraz migdałów. Nasączone kromeczki bułki przekłada się masą milk, rum, raisins, bread roll and almonds. Soaked slices of roll are covered makową i po 2 godzinach schładzania podaje się do spożycia w miseczkach. with poppy mixture and after 2 hours of cooling they are served in bowls. The Babcia gospodyni, która dziś wytwarza Makowe kąski, będące najważniejszą Grandmother of a woman who makes Poppy Bites today, which are the most potrawą wigilijną w jej rodzinnym domu, pochodziła z Kamienia Śląskiego. important Christmas Eve dish in her house, came from Kamień Śląski. She W roku 1928 zamieszkała z rodziną na Ziemi Kłodzkiej i również tu przez settled with her family in Kłodzko Land in 1928 and here she also cultivated lata kultywowała kulinarne tradycje świąteczne. Christmas cuisine traditions.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 57 Gospodarstwo Agroturystyczne „Skowronki”, Kalina Fuglińska 57-540 Lądek Zdrój, Radochów-Skowronki 144, tel. +48 74 814 78 02 Ciasto z kruszonką Cake with crumble

Ciasto z kruszonką to jeden z najbardziej popularnych wypieków na Ziemi This is one of the most popular culinary products in Kłodzko region traditionally Kłodzkiej. Tradycja wypieku tego ciasta sięga XIX wieku. O śląskim cieście prepared here since the 19th century. A local poet Herman Bauch (1856-1924) z kruszonką powstał wiersz pn. „Sträselkucha” autorstwa Hermana Bauch’a (1856 praised it in his poem „Sträselkucha”. The cake was baked for various family cele- – 1924). Ciasto pieczone było na okoliczność wszelkich uroczystości rodzinnych, brations, especially in the village. The basic ingredients are flour, milk, fat, yeast, szczególnie na wsi. Podstawowym składnikiem ciasta jest mąka, mleko, tłuszcz, sugar and eggs. In spring to summer time, fruit were added and in winter time drożdże, cukier i jajka. W okresie wiosenno-letnim dodatkiem wzbogacającym poppy or cheese. The recipe for Silesian cake with crumble can be found in the były owoce, a w porze zimowej mak lub ser. Przepis na śląskie ciasto z kruszon- cook book „Grafschaft Glazer Kochbuch”, which includes recipes for dishes pre- ką znajduje się w książce kucharskiej „Grafschaft Glazer Kochbuch”, zawierającej pared in Kłodzko Land before the Second World War. przepisy potraw przyrządzanych na Ziemii Kłodzkiej przed II wojną światową.

58 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Gospodarstwo Agroturystyczne „Skowronki”, Kalina Fuglińska 57-540 Lądek Zdrój, Radochów-Skowronki 144, tel. +48 74 814 78 02 Babinki Stefanii Stefania’s Babinki

Babinki to bułki drożdżowe wypiekane z okazji świąt Wielkiej Nocy przez Stefa- Babinki are yeast rolls baked for Easter by Ms Stefania Wróbel who comes from nię Wróbel pochodzącej z Dąbrówki na Opolszczyźnie, a od 1936 roku zamiesz- Dąbrówka in Opole area and who has been living in Sulistrowiczki in Sobótka kałej w Sulistrowiczkach w gminie Sobótka. Z ciasta drożdżowego, robionego commune since 1936. Babinki are made from yeast pastry from wheat flour, z mąki pszennej, drożdży, cukru, ciepłego mleka, jednego jajka i masła z odro- yeast, sugar, warm milk, one egg and butter with a pinch of salt. Yeast pastry is biną soli, Pani Stefania wypieka babinki. Ciasto drożdżowe wyrabia ręcznie kneaded by hand and when it is ready, it is smoothened, covered with a cloth i, jak już odstaje od skóry rąk, to wygładza i stawia w ciepłym miejscu przykryte and left in a warm place until it grows. From the risen pastry, rolls are made and ściereczką do wyrośnięcia. Z wyrośniętego ciasta formuje wałeczki, z wałeczków next from those rolls various figures are made. Each roll is given a face made of figurki i skręca. Każdej bułeczce daję buźkę z jajka na twardo i wkłada do pieca. hard-boiled egg and then they are placed in an oven. When the rolls are baked Kiedy bułki są już upieczone i ostudzone, maluje się skorupki jajek akwarelami. and cooled, the shell is painted with watercolour paints. Eyes, noses, mouths, Oczka, nos, usta, warkocze, czasem czepek. Bułki są smaczne i bardzo deko- plaits, sometimes a bonnet. These rolls are very tasty and decorative. racyjne.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 59 Stefania Wróbel 55-050 Sobótka, ul Dworcowa 3 Widawskie Dukaty – ciasteczka z wiśnią Widawa Ducats – cakes with a cherry

Widawskie Dukaty to ciasteczka wypiekane w oparciu o tradycyjną, przywiezioną Widawa Ducats are cakes baked from a traditional recipe brought from Kłobuck, z okolic Kłobucka, recepturę przekazywaną od trzech pokoleń w rodzinie Pani which has been passed down through three generations in the family of Ms Ur- Urszuli Maleszka. Ciasteczka są okrągłe, pośrodku dekorowane pyszną kandy- szula Maleszka. The cakes are round and decorated with a delicious candied cher- zowaną wiśnią, która swoim aromatem dodatkowo wzbogaca wyjątkowy smak ry in the middle, which by its aroma adds the unique taste of the product. These produktu. Ciasteczka cieszą się dużą popularnością na lokalnych jarmarkach, cakes are very popular at local fares, exhibitions and feasts. wystawach i biesiadach.

60 Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products Urszula Maleszka Sadków, KGW Leszczynki, tel. +48 71 314 84 22 Widawskie Zawijańce Crescent rolls from Widawa

Widawskie Zawijańce to drożdżowe rogaliki w kształcie półksiężyca nadziewa- Crescent rolls from Widawa are filled with wild rose confection, which enriches ne powidłami z płatków róży, które swoim aromatem wzbogacają ich niepow- their unique taste. The crescent rolls recipe came with settlers from an area of tarzalny smak. Receptura Widawskich Zawijańców przybyła wraz z przesied- Kielce, and was handed over from two generations in the family of Celina Do- leńcami z okolic Kielc i była przekazywana od dwóch pokoleń w rodzinie Pani maradzka. Wild rose leaves are gathered every year by Mrs. Celina’s family on Celiny Domaradzkiej. Płatki dzikiej róży zbierane są rokrocznie przez rodzinę the fields and glades near the River Widawa. That is why the confection captiva- Pani Celiny na polach i polanach przy rzece Widawie, a wytwarzane powidła tes with the taste and aroma. Crescent rolls from Widawa appear during every urzekają smakiem i aromatem. Widawskie Zawijańce towarzyszą przyjęciom family events and are presented on local festivals and fairs. rodzinnym na wszystkich uroczystościach, a także prezentowane są na lokalnych imprezach i jarmarkach.

Wyroby piekarnicze i cukiernicze / Bakery and confectionery products 61 Celina Domaradzka Smalczyk Czarownic Ślężańskich Ślęża Witches lard

Jest to smalec wytapiany ze słoniny i boczku, przyprawiany dużą ilością ziół, tak skomponowanych, że nabiera charakterystycznego, pikantnego smaku. Nazwa smalczyku nawiązuje do „Sabatu Czarownic”, który według legendy odbywa się na szczycie Raduni w Masywie Ślęży w ostatnią noc kwietnia. Produkt przygotowywany jest od wielu lat i prezentowany w trakcie lokalnych imprez organizowanych przez Lokalną Grupę Działania „Ślężanie”. It is lard smelted from pigs fat and bacon and seasoned with a huge amount of herbs composed in such a way that it gathers a characteristic spicy taste. The name of the lard refers to the „Witches Coven” which, according to a legend, still takes place on Radunia peak in Ślęża massive, during the last night of April (Valpurgi’s Night). The product has been prepared for many years and is presented at local events organized by The Local Action Group „Ślężanie”.

62 Oleje i tłuszcze / Oils and fats Elżbieta Pasławska 55-050 Sobótka, ul. Świdnicka 23, tel. +48 606 301 291 Smalczyk ze Smardzowa Lard from Smardzów

Smalec w tradycji kulinarnej dolnoślązaków jest bardzo popularny. Sporządzany jest z różnymi dodatkami. Pod- stawowym jednak składnikiem jest słonina. Smalczyk ze Smardzowa wyróżnia jego skład i sposób przyrządzania. Do wytopionego ze słoniny i sadła smalcu gospodyni dodaje cebulę, drobno starte jabłka i pokrojoną w drob- ną kostkę wieprzowinę oraz przyprawy: sól, pieprz, magi i majeranek. Po starannym wysmażeniu wszystkich skład- ników Smalczyk wlewany jest do glinianych naczyń. Tradycja przygotowywania tego Smalczyku wywodzi się z Wilna, gdzie zamieszkiwała rodzina gospodyni, zanim osiedlili się na Dolnym Śląsku. Smalczyk jest przygotowywany okazjonalnie, zwykle wtedy, gdy w gospodarstwie jest świniobicie. Można skosztować go na jarmarkach i kiermaszach organizowanych przez Lokalną Grupę Dzia- łania Dobra Widawa.

Lard is very popular in Lower Silesian culinary tradition. It is prepared with many different supplements but the basic ingredient is pork fat. The lard from Smardzów is distinguished by its composition and way of preparing. To lard melted from pork fat hostess adds onion, finely grated apples, diced beef and spices: salt, pepper, magi and marjoram. After frying all the ingredients the Lard is poured into the clay dishes. The tradition of preparing the Lard comes from Vilinus, where the family of the hostess lived before they settled on Lower Silesia. The Lard is prepared occasionally, usually when there is slaughter of the pigs on the farm. There is an opportunity of trying it during the fairs and fetes organized by the Local Group Dobra Widawa.

Oleje i tłuszcze / Oils and fats 63 Henryka Cieślak 56-400 Oleśnica, Smardzów 42, tel. +48 71 314 95 85 Miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich Heath honey from Lower Silesia Forests

Cenione przez pszczelarzy wrzosowis- Moors on the area of a military tra- ka powstały w Borach Dolnośląskich ining ground in Lower Silesia Forests na terenie poligonów wojskowych. are very valued by bee keepers. It is Ocenia się dziś, że zwarte kompleksy evaluated that the moors complexes wrzosowisk zajmują około 10 tys. ha. cover an area of about 10.000 ha. There W Borach Dolnośląskich nie istnieje is no stationary apiaries management stacjonarna gospodarka pasieczna, in the Lower Silesia Forests. Apiaries pasieki przywożone są na pożytek are brought to the moors only in the wrzosowy tylko w okresie kwitnienia time when the heath is blooming. wrzosu. Miód wrzosowy jest stosun- Heath honey is relatively rare and the kowo rzadko występującą i najmniej least popular type of honey. It distin- popularną odmianą miodu. Wyróżnia guishes itself by a light russet colour się barwą jasnobrunatną o odcieniu with reddish shade and most impor- czerwonawym, a przede wszystkim tantly by its jelly constitution. It has galaretowatą konsystencją. Ma słabo a slightly distinguished aroma of the wyczuwalny, z czasem zanikający heath, which disappears with time and zapach kwiatu wrzosu i przyjemny, a pleasant slightly bitter taste. Becau- lekko gorzkawy smak. Ze względu na se of its unique characteristics which swoje wyjątkowe cechy, wynikające result from the product location, the z położenia pożytków, miód Wrzo- name of Heath Honey brand from sowy z Borów Dolnośląskich uzyskał the Lower Silesia Forests is protected w 2008 r. ochronę nazwy w systemie by the EU as a Protected Geographical europejskim jako Chronione Oznacze- Marking. nie Geograficzne.

64 Miody / Honey Pszczelarze zrzeszeni w Dolnośląskim Związku Pszczelarzy 50-452 Wrocław, ul. Komuny Paryskiej 72, tel. +48 71 343 42 48 Sudecki miód gryczany Sudeten buckwheat honey

Kwitnąca gryka jest doskonałym po- Blooming buckwheat is a perfect mel- żytkiem dla pszczół. Badania prowa- liferous field for bees. Research carried dzone przez Oddział Pszczelnictwa out by the Department of Apiary of Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa The Institute of Orchards and Floristic w Puławach wykazały, że z 1 ha pola in Puławy has shown that it is possible kwitnącej gryki można przy sprzyjają- to gain from 140 to 220 kg of honey cych warunkach pogodowych uzyskać from 1 ha of blooming buckwheat in od 140 do 220 kg miodu. Na Dolnym appropriate weather. Buckwheat cul- Śląsku uprawę gryki rozpoczęto po tivation started in Lower Silesia after II wojnie światowej. Największe jej the Second World War. The biggest areały znajdują się w rejonie Kotliny fields are in the Kłodzko Valley and Kłodzkiej i Kotliny Jeleniogórskiej. the Jelenia Góra Valley areas. Buck- Miód gryczany ma ciemnobrązową wheat honey has a dark-brown colour barwę i charakterystyczny, silny za- and a characteristic strong aroma and pach oraz zdecydowany smak. Jest taste. It is an in-demand and highly poszukiwanym i bardzo cenionym na valued product at markets because of rynku produktem ze względu na jego its unique qualities in curing heart szczególne właściwości, wspomaga- and circulation system diseases; what jące leczenie chorób serca i naczyń is more, it has a beneficial influence krwionośnych, ponadto korzystnie on metabolism and strengthens the wpływa na metabolizm i wzmacnia immunological system. Because of układ odpornościowy. Ze względu na its values resulting from the location swoje wyjątkowe cechy wynikające of fields where the honey is gathered, z położenia pożytków, z których jest it has been written into the List of pozyskiwany, miód ten został wpisany Traditional Products. na Listę Produktów Tradycyjnych.

Miody / Honey 65 Pszczelarze zrzeszeni w Dolnośląskim Związku Pszczelarzy 50-452 Wrocław, ul. Komuny Paryskiej 72, tel. +48 71 343 42 48 Sudecki miód wielokwiatowy Sudeten multi-flower honey

Pogranicze śląsko-łużyckie było w prze- The Silesian and Lusatia frontier was in szłości miodowym zagłębiem. Świadczy the past a honey paradise. The oldest an- o tym fakt, że najstarsza książka, poświęco- notation in a book published in Görlitz in na pszczelarstwu, wydana została w Görlitz 1568 proves it. In documents from the 13th w 1568 roku. W dokumentach z XIII wieku century, it is stated that in 5 villages in Sile- podaje się, że w 5 wsiach na Śląsku znajdo- sia 204 apiaries could be found. Apiculture wało się 204 ule. Pszczelarstwo szczególnie was particularly developed in the lower si- rozwinęło się w niżej położonych partiach tuated parts of The West Sudety Mountains. Sudetów Zachodnich. Najsłynniejszym The most famous apiary object, formerly obiektem pszczelarskim, znanym niegdyś known throughout the whole of Europe na całą Europę, była pasieka w Dworku was the apiary in a Palace (Höfel) near (Höfel) koło Lwówka Śląskiego. Wyko- Lwówek Śląski. Its 20 wooden bee hives nano tam z drewna 20 uli, które miały were made in the form of human figures. kształt postaci ludzkich. Do dziś zachowa- Twelve of them are preserved until today. ło się 12 egzemplarzy, znanych pod nazwą They are known under the name of „The „12 apostołów”. Pozyskiwany na tym te- 12 Apostles”. Flower honey gained in this renie miód wielokwiatowy wyróżnia się area differs from other kinds by its unique wyjątkowym smakiem i aromatem, od- taste and aroma which originates from the dającym bogactwo roślin miododajnych richness of the honey-giving Sudeten fields. z sudeckich pożytków. Zabarwienie miodu The colour of multi-flower honey varies, wielokwiatowego jest bardzo różnorodne, from light creamy to tea-colour. Usually od jasnokremowego po herbaciany. Zwykle honey produced in spring is light whilst the miody wiosenne są jasne, a letnie ciemne. summer one is dark. After crystallizing ho- Po skrystalizowaniu się miód zmienia za- ney changes colour which varies from whi- barwienie na białe aż do jasnobrązowego. te to light brown. The honey was written Miód wpisany został na Listę Produktów into the List of Traditional Products. Tradycyjnych.

66 Miody / Honey Regionalny Związek Pszczelarzy w Jeleniej Górze 58-500 Jelenia Góra, ul. Wojska Polskiego 25, tel. +48 75 752 49 21 Dolnośląski miód rzepakowy Lower Silesia Rape honey

Pozyskiwanie miodu rzepakowego na Dolnym Śląsku jest ściśle związane z historią uprawy rzepaku. Trudno dziś jednoznacznie wskazać datę, którą można by przyjąć jako początek uprawy rzepaku na tych terenach. Najwcześniejsza licząca się informacja wiąże się z założeniem w 1891 r. firmy A. Stieglera w Sobótce, gdzie powstała pierwsza odmiana rzepaku, która była powszechnie stosowana w okresie międzywojennym i powojennym. Plony rzepaku uzależnione są między innymi od zapylania przez pszczoły. Dla większości pszczelarzy na Dolnym Śląsku miód rzepakowy jest głównym produktem, dlatego też cała gospodarka pasieczna sprowadza się do racjonalnego wykorzystania upraw rzepaku. Z 1 ha rzepaku można otrzymać nawet 240 kg miodu. Miód rzepakowy zawiera łatwo przyswajalne cukry proste z przewagą glukozy i polecany jest dla osób cierpiących na choroby serca. Ciekawostką jest to, że dodany do miodów pitnych, wyczuwalny jest w smaku i zapachu nawet po 2 latach. W stanie płynnym jest bezbarwny lub o lekko słomkowym zabarwieniu, a po krystalizacji ma biało-kremową, drobnoziarnistą konsystencję.

Rape honey in Lower Silesia is closely connected to the history of cultivation of rapeseed plant. Today it is difficult to name the exact date of the beginning of its cultivation in this area. The earliest information is connected with the foundation of A. Stiegler’s company in Sobótka where the first type of rape was planted. This type was commonly used in the inter-war and post-war periods. Harvest of rape depends, most of all, on pollination by bees. For most bee keepers in Lower Silesia rape honey is the main product which is why the whole apiary management concentrates on rational use of rape. Up to 240 kg of honey can be gained from 1 ha of rape. This type of honey consists of easily assimilable sugars with glucose supremacy and is recommended for people suffering from heart diseases. It is curious that when this honey is added to mead, it is easily recognizable even after 2 years. In liquid form, this honey is colourless or slightly yellow and after crystallization it has a white-cream fine grain consistency.

Miody / Honey 67 Pszczelarze zrzeszeni w Dolnośląskim Związku Pszczelarzy 50-452 Wrocław, ul. Komuny Paryskiej 72, tel. +48 71 343 42 48 Miód wielokwiatowy z Doliny Baryczy Multi-flower Honey from the Barycz Valley

Teren, na którym pozyskiwany jest The terrain of „Multi-flower honey miód wielokwiatowy z Doliny Baryczy, from the Barycz Valley” includes the obejmuje obszar Parku Krajobrazo- area of Landscape Park which was wego Dolina Baryczy, który włączony included in European preserved are- został do europejskich obszarów chro- as „Nature 2000”. Multi-flower honey nionych „Natura 2000”. Miód wielo- from the Barycz Valley consists of a kwiatowy z Doliny Baryczy zawiera nectar from many types of plants (513 nektar z bardzo wielu gatunków roślin types of vascular plants were recogni- (stwierdzono występowanie na tym zed in this area). The rich constitution obszarze około 513 gatunków roślin of fields guarantees its unique taste, naczyniowych). Bogaty skład pożyt- aroma and colour. Including flavano- ków gwarantuje niepowtarzalny smak, ids, saponin, mineral salts, amino acids aromat i barwę. Zawarte w miodach and tannin it guarantees high nutrition flawonoidy, saponiny, sole mineralne, and beneficial value. The honey was aminokwasy i garbniki gwarantują wy- written into the List of Traditional soką wartość odżywczą i zdrowotną. Products. Miód wpisany został na Listę Produk- tów Tradycyjnych.

68 Miody / Honey Piotr Czajkowski 53-300 Milicz, Gądkowice 9, tel. +48 71 384 92 88 Miód akacjowy ze Wzgórz Dalkowskich Acacia Honey from Dalków Hills

Robinię akacjową, zwaną potocznie akacją, sprowadził w 1601 roku, jako roślinę Robinia Pseudoacacia commonly called acacia was brought from North America to ozdobną z Ameryki Północnej do Europy, francuski ogrodnik Jean Robin. Sadzo- Europe by the French gardener Jean Robin in 1601. Originally it was mostly planted na była przede wszystkim w parkach. Dziś „akację” spotyka się w całej Europie. in parks. Today „Acacia” is seen throughout Europe. In Lower Silesia Region it can W województwie dolnośląskim w największym zagęszczeniu występuje na obsza- be seen in the biggest groups in the area of Dalków Hills. It is a hill range which rze Wzgórz Dalkowskich. Jest to pasmo wzgórz zajmujących powierzchnię około covers about 1200 square kilometers that spread from Nowogród Bobrzański to 1200 km2 rozciągających się od Nowogrodu Bobrzańskiego do Chobieni. Miód Chobienia. Acacia honey characterizes itself by a very light colour which in liquid akacjowy charakteryzuje się bardzo jasną barwą, w postaci płynnej jest prawie form is almost transparent, but with a tangible aroma of acacia blossom, very mild przezroczysty z wyczuwalnym zapachem kwiatów akacji, w smaku łagodny, bardzo in taste and very sweet. It crystallizes very slowly while kept at 20 degrees Celsius słodki. Krystalizuje bardzo wolno, przechowywany w temp. około 20 0C pozosta- and can remain in liquid form for a few months. It aids in diabetic treatments, je w postaci płynnej przez kilka miesięcy. Wspomaga leczenie cukrzycy, poprawia improves digestion and is recommended for diseases of the digestion system, also trawienie oraz polecany jest przy schorzeniach układu pokarmowego, a także dla recommended for those who are sensitive to pollen. alergików wrażliwych na pyłki roślinne.

Miody / Honey 69 Bazyli Chomiak 67-200 Głogów, ul. Mekrurego 12/2, tel. +48 609 132 401 Dolnośląski miód nawłociowy Lower Silesia Goldenrod Honey

Na Dolnym Śląsku występują wszystkie gatunki nawłoci, tj. nawłoć All types of Goldenrod can be found in the Lower Silesia area: Solidago pospolita, późna kanadyjska, ogrodowa, sina, sercowata, najczęściej virgaurea, Solidago canadensis, Solidago hybrida, Solidago caesia and w suchych lasach sosnowych i mieszanych, wrzosowiskach i przydro- Solidago sphacelata. They can be seen in dry pine and mixed woods, żach, a także pasach ochronnych rzek, podmokłych polach, a w dużych moors and roadsides, but also at riverside protection areas, boggy fields skupiskach na obszarach wyłączonych z produkcji rolnej. Kwitnie za- and in big clusters, but only in rural areas which are not used for agri- leżnie od gatunku od lipca do połowy września. Ze względu na znaczny cultural purposes. It blooms, depending on its type, from July to the obszar występowania, a także długi okres kwitnienia możliwe jest po- mid September. Because of its large area of appearance and long-time zyskanie miodu czystego odmianowo. Miód nawłociowy w stanie płyn- blooming it is possible to gain honey pure in type. Goldenrod honey nym ma kolor od żółtego do bursztynowego, łatwo rozsmarowuje się. in liquid form varies from yellow to amber colour and spreads easily. W smaku i zapachu wyczuwa się pewną ostrość i lekką kwaśność. Za- Slight sharpness and sourness can be distinguished both in taste and wiera olejki eteryczne, flawonoidy, rutynę, garbniki, kwasy organiczne, aroma. It includes ethereal oils, flavonoids, tanners, organic acids, sa- saponiny wspomagające leczenie schorzeń nerek, układu wydalniczego, ponnins and rutine which aid treatments of kidneys, excretory system, prostaty, dróg żółciowych oraz stawów. prostate, bilious and joints diseases.

70 Miody / Honey Pszczelarze zrzeszeni w Dolnośląskim Związku Pszczelarzy 50-452 Wrocław, ul. Komuny Paryskiej 72, tel. +48 71 343 42 48 Orzechy w miodzie Nuts in Honey

Bory Dolnośląskie to obszar, gdzie wciąż żywe są tradycje pszcze- Lower Silesia Forests is the area where apiculture traditions are still larskie. Pszczelarze prowadzący pasieki na tych terenach, poza alive. Bee keepers who run apiaries in this area apart from produ- wytwarzaniem różnych odmian miodów, produkują również inne cing various types of honey also produce other culinary products. produkty. Przykładem są orzechy w miodzie. Zebrane w ogrodach An example of this is Nuts in Honey. Nuts gathered in back gar- przydomowych lub sadach orzechy, zatapiane w ciekłych mio- dens or in orchards are soaked in liquid acacia, lime or multi-flo- dach akacjowych, lipowych czy wielokwiatowych stanowią jeden wer honey and are one of the most tasty honey products. z najsmaczniejszych produktów sporządzanych z wykorzystaniem miodu.

Miody / Honey 71 Pasieka „Młynowo”, Elżbieta i Roman Śmieszkowie 59-170 Przemków, ul. Stawowa 4, tel. +48 76 831 95 51 Plaster pszczeli w miodzie Comb Honey

Plaster miodu to produkt, który powstaje w każdej pa- Comb Honey is a product which is created in every apia- siece. Jest wykorzystywany w leczeniu różnych schorzeń, ry. It is used in the treatment of various illnesses, hay między innymi kataru siennego. Kiedyś powszechnie wy- fever among others. Formerly, bee products were com- korzystywano produkty pszczele w medycynie ludowej. monly used in folk medicine. Knowledge from this area Wiedza z tego zakresu do dziś jest upowszechniana przez has up to now been spread by inhabitants of Lower Silesia mieszkańców okolic Borów Dolnośląskich, a wykorzysty- Forests and use of natural bee products in medicine is be- wanie naturalnych produktów pszczelich w lecznictwie coming more and more popular. jest coraz częściej stosowane.

72 Miody / Honey Pasieka „Młynowo”, Elżbieta i Roman Śmieszkowie 59-170 Przemków, ul. Stawowa 4, tel. +48 76 831 95 51 Pierogi z Sycowa Dumplings from Syców

Pierogi z Sycowa to produkt wytwarzany metodą tradycyjną. Receptura została przywieziona z Wołynia wraz z kulturą kulinarną jego mieszkańców, tj. wsi Wilcze, gmina Silno. Pierogi z Sycowa to mieszanka tradycyjnie wyrabianych pierogów z różnymi rodzajami farszu przygotowywanym według kulinarnych tradycji rodziny Pana Mieczysława Skuzy. W mieszance są pierogi z trzema rodzajami farszu: z kapusty z grzybami, z mięsa oraz farszu z sera i ziemniaków. Farsz z ziemniakami i serem powstaje z ugotowanych ziemniaków połączonych z białym serem, jajem oraz podsmażoną cebulą. Całość wyrabiana jest na jednolitą masę i przyprawiana do smaku solą i pieprzem. Farsz do pierogów z kapustą i grzybami jest przyrządzany z wcześniej przygotowanej kwaśnej kapusty z dodatkiem skwarek i grzybów. Farsz mięsny składa się ze zmielonego, wcześniej ugotowanego mięsa, podsmażonej cebuli z dodatkiem soli, pieprzu i majeranku. Ciasto jest wyrabiane tradycyjnie z mąki, jaj oraz ciepłej wody. Od wielu lat pierogi są dostępne w ofercie gastronomicznej w miejscowej restauracji, odwiedzanej przez mieszkańców i turystów.

Dumplings from Syców – a traditionally made product. The recipe was brought from Wołyń along with the whole traditional cuisine by inhabitants of Wilcze in Silno commune. Dumplings from Syców is a mixture of traditionally made dumplings with various types of stuffing prepared according to the family traditions of Mr Mieczys- ław Skuza. In the mix there are dumplings with three types of stuffing: from cabbage with mushrooms, meat and cottage cheese and potatoes. Stuffing from potatoes and cottage cheese is created by mixing boiled potatoes and cottage cheese with eggs and fried onion. The mix is made into a uniform mass and seasoned with salt and pepper. The stuffing for dumpling with cabbage and mushrooms is prepared from made earlier sauerkraut with addition of pork scratching and mushrooms. Meat stuffing is prepared from minced meat, fried onion with addition of salt, pepper and marjoram. The pastry is traditionally made from flour, eggs and warm water. From many years dumplings have been available in gastronomical offer of a local restaurant which is visited by locals and tourists.

Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals 73 Pierogi z Sycowa, Hotel i Restauracja Maks Mirosław Skuza 56-500 Syców, ul. Jana Pawła II 5, tel. +48 62 785 20 14 Pierogi z Chrząstawy Dumplings from Chrząstawa

W skład farszu do pierogów wchodzi biały ser i ziemniaki w propor- The stuffing includes cottage cheese and potatoes in proportion 2:1 and cjach 2:1 oraz wędzony boczek. Całość łączy się z tłuszczem wytopio- smoked bacon. The whole is mixed with spices and fat smelted from nym ze słoniny i z przyprawami. Ciasto tradycyjnie wyrabiane jest pork fat. The pastry is made from water, flour and eggs. All products z mąki, jaj i wody. Wszystkie produkty wchodzące w skład farszu są included in the stuffing are of high quality and come from natural, pro- wysokiej jakości i pochodzą z naturalnych, proekologicznych upraw. -ecological cultivations. Dumplings from Chrząstawa were many times Pierogi z Chrząstawy były wielokrotnie nagradzane na wojewódzkiej awarded at regional exhibitions contest „Our Cultural Heritage”. wystawie w ramach konkursu „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”.

74 Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals Koło Gospodyń Wiejskich 55-001 Chrząstawa Mała, ul. Stawowa 37, tel. +48 71 318 96 60 Śliwiaki Śliwiaki

Śliwiaki to staropolskie pierogi z suszonych śliwek, podawane głównie jako jedno z dań wigilijnych, bądź jako drugie danie w okresie jesienno-zimowym. Tak jak więk- szość potraw wigilijnych z suszonych owoców, grzybów czy maku, pierogi te sięgają czasów przedchrześcijańskich – były to tzw. potrawy dla „duchów”. Tradycja przygotowywania śliwiaków na Dolnym Śląsku zachowała się w rodzinach repatriantów z okolic Lwowa, którzy po II wojnie osiedlili się w okolicach Wrocławia. Receptura przygotowania pierożków jest niezmienna od lat i bardzo prosta. Podstawą farszu są suszone śliwki węgierki bez pestek, które należy ugotować i odcedzić. Ciasto wyrabia się tradycyjnie z mąki pszennej, jaj i ciepłej wody, a ugotowane pierogi polewa się roztopionym masłem i miodem. Prostota wykonania i bliskość sadów Trzebnickich, w których uprawiane są dobre odmiany śliwek węgierek sprawiły, że potrawa ta jest nadal chętnie przygotowywana przez gospodynie w rodzinach przesiedleńców ze wschodu, a także w rodzinach o innej tradycji, zamieszkujących Dolny Śląsk.

Śliwiaki are Old Polish pierogi from prunes, served mainly as one of the Christmas Eve Supper dish, or as a main course during the autumn-winter time. As the majority of Christmas dishes, made from dried fruit, mushrooms or poppy seed, pierogi date back to pre-Christian times when it was a dish for „ghosts”. The tradition of preparing śliwiaki on Lower Silesia was kept in families of repatriates from areas of Lvov who, after the Second World War settled in the area around Wrocław. The recipe is invariable for years and is very easy. The base of the filling are prunes, without stones, which have to be boiled and drained. The dough is traditionally made from wheat flour, eggs and warm water. Boiled pierogi are covered with butter cream and honey. The simplicity of their preparation and the nearness of Trzebnica orchards, where the best varieties of plums are cultivated, caused that still it is one of the most popular dish prepared by hostess of the families of repatriates, as well as by families with different traditions, but living in Lower Silesia.

Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals 75 Bogusława Gołębiewicz 55-120 Oborniki Śl., ul. Brzeska 28, tel. +48 71 310 80 95 Bigos Wrocławski Wrocław Sauerkraut Stew (Bigos)

Historia Bigosu Wrocławskiego sięga XIX stulecia. Wrocławscy dziennikarze już w 1902 roku publikowali recepturę jego przygotowywania. Podstawą była i jest czerwona kapusta, pochodząca z upraw lokalnych oraz kawałki mięs, takich jak: polędwica wieprzowa, kiełbasa, boczek. Dziś do tego tradycyjnego bigosu dodaje się także piersi z rasy kur Zielononóżek Kuropatwianych. Do przyprawiania używa się jabłek, rodzynek oraz czerwonego wina. Tak dobrana kompozycja składników sprawia, że bigos wrocławski odróżnia się od tradycyjnego bigosu polskiego. Charakteryzuje się delikatnym, słodko-winnym smakiem. Promocją bigosu zajmuje się Dolnośląskie Stowarzyszenie Produktu Regionalnego i Lokalnego we współpracy z szefami kuchni wrocławskich restauracji, którzy serwują potrawę w swoim menu.

The history of Wrocław Sauerkraut Stew comes from the 19th century. Wrocław journalists published the recipe for its preparation in 1902. The base was and is red cabbage which comes from local cultivations and pieces of meat such as pork sirloin, sausage and bacon, and today, from breasts of Green-Legged Chickens are also added to this traditional stew. Apples, raisins and red wine is used for seasoning. A composition matched in such a way causes Wrocław Sauerkraut Stew to be different from traditional Polish Sauerkraut Stew. It is characterized by its gentle, sweet – wine taste. The Lower Silesia Association of Regional and Local Product together with the chefs of Wrocław restaurants who serve the dish on their menu, promote the product.

76 Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals Dolnośląskie Stowarzyszenie Produktu Regionalnego i Lokalnego www.produktyregionalne.pl tel. +48 693 729 200 Czarne gołąbki krużewnickie Black Gołąbki from Krużewnica

Czarne gołąbki krużewnickie to potrawa z kaszy gryczanej, ziemnia- Black Gołąbki from Krużewnica is a dish made of buckwheat, potatoes ków i mięsa, zawiniętych w liście białej kapusty. Podaje się je okraszone and meat mixture which is wrapped up in white cabbage leaves. It is tłuszczem ze skwarkami. Natomiast gołąbki bez dodatku mięsa stano- served with fat with pork scratching. In some regions Lenten gołąbki wią typowe danie Wigilijne. Po II wojnie światowej stały się potrawą without meat are a traditional dish served on Christmas Eve. After the dobrze znaną w naszym regionie, a dziś są bardzo popularnym daniem Second World War, they became a very well known dish in our region obiadowym. Podaje się je m.in. gościom Festiwalu Filmów Komedio- and today they are a very popular dinner dish. They are served to the wych w Lubomierzu. Są wyjątkowo trafną wizytówką miasta. Z jednej guests of Festival of Comedy Films in Lubomierz as well. They are an strony podkreślają ciągłość tradycji, z drugiej nawiązują do kojarzone- exceptionally appropriate showpiece of the city. From one side they un- go z tym miastem filmu „Sami Swoi” i znanych Krużewnik. Produkt derline the tradition and from the other side they refer to the cultish wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych. film „Sami Swoi” which is also inseparably connected to this town. The product was written into the List of Traditional Products.

Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals 77 Jerzy Fidorów, 59-600 Lwówek Śl., Rakowice Wielkie, tel. +48 508 122 271 Anna Jurasińska, 59-623 Lubomierz, tel. +48 75 781 48 74 Kysielnica Kysielnica

Na Dolny Śląsk tradycję przygotowania Kysielicy przywieźli Łemkowie, Kysielicy was brought to Lower Silesia by Lemkos who lived in the area of którzy zamieszkali na terenach powiatów: lubińskiego, legnickiego, wo- Lubiński, Legnicki, Wołowski and Oleśnicki district. The traditional dish łowskiego i oleśnickiego. Tradycyjną potrawą kuchni łemkowskiej jest of Lemkos cuisine is, among others, Sour Rye Soup which is also called Ki- między innymi żur, zwany kisielnicą lub kysyłicią, który zgodnie z recep- sielnica or Kysyłicia, and which is according to the recipe made from flour turą jest przyrządzany na zakwasie z mąki i chleba, przyprawiany solą, leaven and bread, seasoned with salt, garlic and pepper. Today, additionally czosnkiem i pieprzem. Dziś dodatkowo do Kysielicy dodaje się kminku cumin and bay leaves are added to Kysielnica to achieve a more intensive i liścia laurowego w celu otrzymania intensywniejszego aromatu. Łemko- aroma. Lemkos eat it during Easter and Christmas holidays and during wie spożywają go podczas świąt wielkanocnych i bożonarodzeniowych family or local events. Kysielnica is served with potatoes seasoned with fat. oraz podczas uroczystości rodzinnych lub na imprezach lokalnych. Kysiel- The product was written into the List of Traditional Products. nicę podaje się do ziemniaków okraszonych tłuszczem. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

78 Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals Koło Stowarzyszeń Łemków w Przemkowie, Urszula Sinkowska 59-170 Przemków, ul. Gancarska 12/2, tel. +48 76 831 99 21 Śląskie niebo Silesian Sky

Przepis na potrawę Śląskie niebo znaleźć można w Książce Kucharskiej The recipe for Silesian Sky can be found in Kłodzko County Cook Hrabstwa Kłodzkiego, skupiającej przepisy zebrane przez mieszkań- Book, which gathered recipes collected by inhabitants of Kłodzko Land, ców Ziemi Kłodzkiej, jako przepis, pochodzący z Bystrzycy Kłodzkiej as a recipe from Bystrzyca Kłodzka (Habelschwerdt). The product was (Habelschwerdt). Produkt wpisany został na Listę Produktów Trady- written into the List of Traditional Products. Silesian Sky are slices of cyjnych. Śląskie niebo to plastry wędzonego schabu i boczku, polane smoked pork loin and bacon which are soaked in a sauce of dried fruit sosem z suszonych owoców (jabłek, śliwek, moreli i gruszek) podawane (apples, plumbs, apricot and pears) and served with steamed noodles or z kluskami gotowanymi na parze lub knedlami drożdżowymi w plast- yeast dumplings in slices. The product was and is a typical regional dish rach. Produkt był i jest typową regionalną potrawą, przygotowywaną prepared mostly on holidays and family events. najczęściej z okazji świąt i różnych uroczystości rodzinnych.

Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals 79 Gospodarstwo Agroturystyczne „Skowronki”, Kalina Fuglińska 57-540 Lądek Zdrój, Radochów-Skowronki 144, tel. +48 74 814 78 02 Chorut i Gandżabur Chorut and Gandżabur

Chorut – przyprawa do gandżaburu, sporządzana z listków pietruszki, Chorut – it is a spice to gandżabur, prepared from parsley leaves, celery, selera, kopru i estragonu. Zioła mieli się i po zmieleniu mieszamy z wcześ- dill and tarragon. The herbs are blended and then mixed with previously niej przygotowanym roztworem, zwanym huślanką (ugotowane świeże made mixture called huślanka (boiled fresh milk is soured with cream and mleko zakwaszane jest śmietaną i pozostawione do dojrzewania przez left to age for 2 weeks in a cool place – every day it is stirred with a wooden 2 tygodnie w chłodnym miejscu – codziennie mieszane drewniana łyżką). spoon). Such prepared mixture after 2 weeks is mixed with herbs and left Po 2 tygodniach tak przygotowany roztwór wymieszany z ziołami zostawia for one more day. After that it is boiled in a cooper saucepan untill it is się jeszcze na 1 dzień, po czym gotujemy w miedzianym rondlu, aż dadzą possible to form gomułeczki in a shape of a cone. Then they are dried in an się formować gomułeczki w formie stożka. Chorutowe stożki suszy się airy place and kept tightly packed. w przewiewnym miejscu i przechowuje szczelnie zamknięte. Gandżabur – it is tasty soup of Polish Armenians from Kut. It is made on Gandżabur – smakowita zupa Ormian polskich z Kut. Podstawą jest esen- the basis of broth from different kind of meat. The broth is used to boil cjonalny rosół na różnych gatunkach mięsa. Na rosole gotuje się uszka uszka (small dumplings filled with minced meat). When uszka are boiled, z mięsem. Po ugotowaniu uszek, rosół zaprawia się śmietaną zmieszaną the broth is spiced with a mix of cream and grated Chorut. z utartym Chorutem, wlewa się na wrzący rosół, i już nie zagotowuje się.

80 Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals Romana Obrocka 55-120 Oborniki Śl., ul. Trzebnicka 28, tel. +48 696 204 442 Oleśnicki zwój ziemniaczany z kiełbasą A potato roll with sausage from Oleśnica

Przepis przywieziony ze Śląska został ulepszony przez Panią Lidię The recipe came from Silesia and was improved by Mrs. Lidia Nawrot Nawrot z Krzeczyna i stał się lokalnym przysmakiem, prezentowa- from Krzeczyn. It has become a local delicacy, presented as a regio- nym poza gminą Oleśnica jako regionalne danie. Surowcami do nal dish beyond the commune of Oleśnica. The dough is made from jego przyrządzenia są ziemniaki, mąka krupczatka, jajka, masło. Na- potatoes, coarse-ground wholewheat flour, eggs and butter. The filling dzienie składa się z kiełbasy, cebuli, bułki tartej, masła, soli i piep- consists of sausage, onions, breadcrumb, butter, salt and pepper. The rzu. Przygotowanie tej potrawy trwa jedynie godzinę. W smaku jest preparation of this dish lasts only an hour but the taste of it is unusu- niezwykła. Jej walory docenione zostały podczas „Festiwalu Ziemniaka al. The taste values were appreciated during „The Potato Festival 2009” 2009” w Oleśnicy. Jury przyznało tej potrawie pierwszą nagrodę! in Oleśnica. It was awarded with the first prize!

Gotowe dania i potrawy / Ready dishes and meals 81 Lidia Nawrot Krzeczyn 52e, tel. +48 605 214 329 Miętówka z Dobrej Widawy Peppermint liqueur from Dobra Widawa

Miętówka z Dobrej Widawy to nalewka przygotowywana na wyciągu z mięty polnej porastającej doliny rzek Dobrej i Widawy. Receptura przyrządzania nalewki przywieziona została przez przesiedleńców z kresów wschodnich. Nalew- ka przyrządzana jest na spirytusie i odpowiednio przygoto- wanych liści mięty, rodzynek, miodu, dziś dodaje się także pomarańcze. Proces przygotowania nalewki składa się z dwóch etapów. W pierwszym łączy się spirytus i rozdrobnione liście mięty oraz miąższ i skórkę pomarańczy. Dodaję się odpowiednią ilość wody i pozostawia do fermentacji. Fermentacja trwa 4 tygodnie. Po tym okresie nalewka jest filtrowana, po przefiltrowaniu dodawany jest miód i ro- dzynki. Tak przyrządzona nalewka jest odstawiana na kilka- naście tygodni, aż do uzyskania klarowności, po czym jest poddawana procesowi filtracji. Nalewkę można skosztować na corocznym Jarmarku Produktu Lokalnego w Oleśnicy. Do nalewki mogą być dodawane barwniki naturalne.

Peppermint Liqueur from Dobra Widawa is a cordial from Field Mint which grows in the valley of Dobra Widawa river. The recipe for preparation of the cordial was brought by settlers from the Eastern Borderland. The cordial is prepared on the base of spirit and properly prepared peppermint leaves, raisins, honey, today oranges are added. The process of preparation of the cordial has two stages. In the first stage, spirit and shredded peppermint leaves together with orange flesh and peel. Next the right amount of water is added and the mix is left for fermentation. Fermentation lasts 4 weeks. After that period the cordial is filtered and after that honey and raisins are added. Cordial prepared in such a way is left for a few weeks until it clarifies and then again it is filtered. Its taste was appreciated in the contest for the project for a bottle of „Peppermint Liqueur from Do- bra Widawa”. The cordial can be tasted at the annual Fair of the Local Product in Oleśnica. Natural dyes maj be added to the liqueur.

82 Napoje / Drinks Urszula Maleszka Sadków, KGW Leszczynki, tel. +48 71 314 84 22 Brzozownik – napój z soku brzozy i miodu Brzozownik – a drink from the juice of birch and honey

Brzozownik jest napojem wzmacniającym, wytwarza- nym na podstawie receptury wywodzącej się z okolic Zbaraża na Kresach Wschodnich. Dziś tradycję jego wytwarzania podtrzymuje ludność zamieszkująca obszar Borów Dolnośląskich. Brzozownik jest przyjemny w smaku, znany z właściwości leczniczych, pobudza apetyt, jest też doskonałym antidotum na kamienie. Do produkcji wykorzystuje się miód i świeżo pozyskany sok z drzew brzozy. Sok przegotowany z miodem podaje się fermentacji przez około 3 miesiące. Produkt w 2008 roku zajął I miejsce w konkursie na najlepszy produkt lokalny z Borów Dolnośląskich w kategorii „nalewki” (miodo- we, ziołowe, jagodowe).

Brzozownik is an energizing drink, produced on the basis of the recipe originating from the territory of Zbaraż on the Polish pre-war Eastern Borderline. Today its tradition is preserved by the inhabitants of the area of the Lower Silesia Forests. Brzozownik’s flavor is smooth, and the drink is also known for its medicinal properties, it whets ones appetite and is a perfect antidote for kidney stones. Honey and freshly obtained juice from birch trees are used in its production. The juice, prepared with honey, undergoes a fermentation process for about three months. The product won 3rd prize in the contest for the best local product from Lower Silesia Forests in the category of „cordials” (honey, herbal and blackberry).

Napoje / Drinks 83 Gospodarstwo pasieczne, Krystyna i Jerzy Słoneccy 59-724 Osiecznica, Luboszów 1, tel. +48 75 732 16 82 Naturalny Sok Jabłkowy Natural Apple Juice

Pierwszy sad jabłoniowy w gospodarstwie sadowniczym „Maciejowy The first apple-tree orchard on a fruit-growing farm „Maciejowy Sad” Sad” założony został ponad 20 lat temu. Sprzyjający mikroklimat oraz was set over 20 years ago. Favourable microclimate and special integrated specjalne, integrowane metody uprawy pozwalają uzyskiwać w gospo- methods of cultivation allows to gain healthy fruit every year. Their taste darstwie każdego roku wyjątkowe i zdrowe owoce. To właśnie ich smak is appreciated by consumers the most. The process of production is based konsumenci doceniają najbardziej. W gospodarstwie oprócz owoców on squeezing juice from fresh fruit which allows to keep natural vitamins można nabyć sok jabłkowy tłoczony na zimno, naturalnie mętny, paste- and ingredients. The juice is prepared with no add of water, sugar or pre- ryzowany. Proces produkcji polega na wyciskaniu soku ze świeżych owo- servatives. Many scientists emphasize superiority of high-pulp fresh juice ców, co umożliwia zachowanie naturalnych witamin i składników. Sok over filtered ones. The first ones contain four times more compounds jest bez dodatku wody, cukru i konserwantów. Wielu naukowców pod- from polyphenol group than filtered juice. They protect from cancer and kreślało wyższość naturalnych mętnych soków nad klarownymi. Mętne aging process and strengthen the immune system. soki jabłkowe zawierają cztery razy więcej związków z grupy polifenoli niż soki klarowne. Zapobiegają nowotworom i procesowi starzenia się oraz wzmagają ogólną odporność organizmu.

84 Napoje / Drinks Maciejowy Sad, Karczewscy 55-330 Miękinia, Lutynia, ul. Wiśniowa 4, tel. +48 71 317 77 68, fax +48 71 317 77 63, +48 605 331 195, +48 601 569 290 Juha Juha

Juha to kompot z suszonych owoców, w skład którego wchodzą: jabłka, gruszki i śliwki. Prze- pis na Juhę, tak jak Kysielnicę, wywodzi się z tradycji kuchni łemkowskiej. Jak podaje Oskar Kolberg, etnograf badający tereny Łemkowsz- czyzny z XIX wieku, juha była postnym napojem wigilijnym i wielkanocnym, skutecznie też gasiła pragnienie w innych porach roku, np. była przygotowywana przez gospodynie dla osób pracujących w polu w czasie żniw. Obec- nie Juhę przyrządza kolejne pokolenie Łemków, urodzonych i wychowanych już na Dolnym Śląsku, zazwyczaj jako jedno z dań wigilijnych. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

Juha is compote from dried fruit, composed of apples, pears and plums. The recipe for juha, as well as for Kysielnica, stems from the tradition of the Lemko cuisine. According to Oskar Kol- berg, the ethnographer exploring the territory of Lemkivshchyna of the 19th century, juha was a Lenten Christmas Eve and Easter drink, and effectively quenched thirst in other seasons of the year. It was, for instance, prepared by farmers’ wives for people working in the fields during harvest time. Nowadays juha is prepared by the next Lemko generation, born and raised in Lower Silesia, usually as one of the Christmas dishes. The product has been written into the List of Traditional Products.

Napoje / Drinks 85 Koło Stowarzyszeń Łemków w Przemkowie, Urszula Sinkowska 59-170 Przemków, ul. Gancarska 12/2, tel. +48 76 831 99 21 Wino śląskie z winnicy Jaworek Silesian Wine from the Jaworek Vineyard

Początki uprawy winorośli w okolicach Środy Śląskiej sięgają 1216 roku. Większość winnic na tych terenach prowadzona była przez zakonników z klasztoru w Lubiążu. Przez ponad 200 lat miasto znane było jako miasto wina. Dziś przypomina o tym herb miejski. W XVI wieku wystąpiła klęska nie- urodzaju, a toczące się wojny spowodowały, że uprawa winorośli prowadzona była raczej w postaci małych przydomowych winniczek, nie większych niż 1 ha. Winnica Jaworek jest niejako powrotem do tradycji uprawy winorośli na większych powierzchniach w okolicach Środy Śląskiej. Powstają tu wina regionalne z odmian typowych dla tego obszaru, białe, tj. Chardonnay, Traminer, Sauvignon Blanc, Riesling i wina czerwone, tj. Cabernet Sauvignon, Merlot, Zweigelt, Gamay oraz miody pitne na bazie soku gronowego. Obecnie obszar uprawy winorośli w winnicy Jaworek wynosi około 30 ha i jest to największa winnica ekologiczna w Polsce. Produkt wpisany został na Listę Produktów Tradycyjnych.

The beginnings of the grapevine cultivation in the neighbourhood of Środa Śląska go back to 1216. Most of the vineyards on this territory were run by the monks from the monastery in Lubiąż. The town was known as „the town of wine” for over 200 years. The town’s coat of arms reminds us about it today. When the 16th century famine begun and wars broke out, the cultivation of grapevines being kept rather in small adjacent vineyards, not bigger than 1 hectare. The Jaworek vineyard is, so to say, the return to the tradition of grapevine cultivation on broader territories near Środa Śląska. The regional wines are produced there from the sorts typical for the region, i.e. white wines like Chardonnay, Traminer, Sauvignon Blanc, Riesling, and red wines, i.e. Cabernet Sauvignon, Merlot, Zweigelt, Gamay as well as meads on the basis of grape juice. At present, the area of grapevine cultivation in the Jaworek vineyard equals ca 30 hectares and it is the biggest ecological vineyard in Poland. The product has been written into the List of Traditional Products.

86 Napoje / Drinks Winnice Jaworek, Ewa i Lech Jaworek 55-330 Miękinia, ul. Kościuszki 48a, tel. +48 71 396 09 87 Wino śląskie z winnicy Adoria Silesian wine from Adoria vineyard

Winnica Adoria założona została i funkcjonuje od 2005 r. w Zachowicach pod Wrocławiem na powierzchni 3 ha. Dziś winnica już pięknie owocuje, a z dojrzałych owoców powstają wina najwyższej jakości, tj. Chardonnay, Pinot Noir i Riesling, ze szlachetnych szczepów winorośli. Winiarnia wyposażona jest w najnowocześniejsze urządzenia, a większość prac przy uprawie i produkcji wina wykonywanych jest tradycyjnymi metodami. Właściciel winnicy pochodzi z Kalifornii. Rodzinna tradycja i metodyka uprawy, a także produkcji wina przywieziona z Kalifornii przyjęła się również na Dolnym Śląsku.

The Adoria vineyard was set in 2005 in Zachowice, near Wrocław, and occupies the space of 3 ha. Now the vineyard bears fruit. The wine of the highest quality, like Chardonnay, Pinot Noir and Riesling, comes from ripe fruit from the most noble strains of grapevine. the vineyard is equipped with the newest devices, but the majority of work connected with cultivation and production is made in a traditional way. The owner of the vineyard comes from California. The family tradition, the method of cultivating and the way of producing the wine comes from California, and was accepted in Lower Silesia as well.

Napoje / Drinks 87 Winnica Adoria 55-080 Zachowice, ul. Żurawia 33, tel. +48 697 699 560 Piwo Książęce z Lwówka Śląskiego Książęce (prince’s) Beer from Lwówek Śląski

Piwo Książęce produkowane jest w browarze Lwówek Śląski, który szczyci się 800-letnią tradycją browarnictwa. Przywilej warzenia piwa miasto Lwówek Śląski otrzymało od księcia piastowskiego Henryka Brodatego w 1209 roku. Warzenie piwa w tym okresie odbywało się w wielu domach oraz folwarkach podmiejskich. Dopiero w XVIII wieku został wybudowany browar ze słodow- nią z prawdziwego zdarzenia i w związku z tym warzone tu piwo było znacznie lepszej jakości. Browar, jak i wiele innych obiektów użyteczności publicznej, przechodził w historii swojego istnienia wiele zmian, zarówno pod względem ciągłych modernizacji, jak też zmian właścicieli. II wojna światowa spowodowała kilkumie- sięczną przerwę w warzeniu piwa, po której produkcja została wznowiona i trwa do dnia dzisiejszego. Na początku lat 70-tych na stałe do produkcji wprowadzono piwo Książęce w nawiązaniu do dawnych receptur. W procesie produkcji piwa wykorzystuje się tylko naturalne surowce, nie używa się stabilizatorów ani enzymów, dzięki czemu piwo Książęce jest jedyne w swoim rodzaju, ma rzeszę swoich smakoszy zarówno w kraju jak i za granicą.

Książęce Beer is produced in brewery in Lwówek Śląski, which is proud of its 800-years tradition of beer making. The privilege of brewing beer was conferred to Lwówek Śląski by the Piast Prince Henryk Brodaty in 1209. In that time the beer brewing took place in many homes and suburban granges. Only in the 18th century it was built a brewery with a real malt house. Thanks to that the beer brewed in here had a much better quality. The brewery, like other public buildings went through many changes of owners and constant modernization. The Second World War caused a short- -term break in beer production. After that it has been renewed and lasts till now. Książęce beer was, according to the former recipe, permanently brought into production at the beginning of the 70s. In the process of producing beer there are used only the natural re- sources, with no stabilizers or enzymes. That is why Książęce Beer is one of a kind and has got its own wide group of gourmets both in country and abroad.

88 Napoje / Drinks Browar Śląski 59-600 Lwówek Śl., ul. Traugutta 7 Nalewka jagodowa z Borów Dolnośląskich Blackberry Cordial from Lower Silesia Forests

Bory Dolnośląskie to największy w Europie Środko- wej obszar leśny. Ludność zamieszkująca okolice Bo- rów od wieków korzystała z bogactwa runa leśnego, przede wszystkim jagód i grzybów wielu gatunków. Dziś są one podstawowym surowcem wielu potraw lokalnych, które są prezentowane i podawane podczas licznych imprez promujących region. Do Polski moda na nalewki dotarła w XVI wieku wraz z królem Hen- rykiem Walezym. Wówczas zaczęto produkować na- pój zwany krupnikiem. Mieszkańcy Dolnego Śląska, którzy przybyli tu po II wojnie światowej, podtrzy- mywali tradycję produkcji nalewek, w tym również nalewek z jagód. Do produkcji nalewki jagodowej wykorzystywane są owoce i gałązki jagody. Ponadto, ważnym składnikiem jest dobrej jakości woda, cukier i wanilia oraz kwasek cytrynowy.

Lower Silesia Forests is the biggest woodland area in Middle Europe. The inhabitants of the Forests area have been making use of the undergrowth for ages, mostly of berries and mushrooms of all kinds. To- day they are the basic material of many local dishes, which are presented and served during numerous festivals promoting the region. The cordials trend rea- ched Poland in the 16th century, along with the King Henryk Walezy. Then began the production of a drink called „krupnik”. The inhabitants of Lower Silesia, who arrived here after the Second World War continued the tradition of cordials production, including some berry cordials. Both fruit and twigs of blackber- ries are used in the cordial’s production. Good quality water, sugar and vanilla as well as lemon acid are its significant components.

Napoje / Drinks 89 Krystyna Szymela 59-140 Chocianów, Parchów 102b, tel. +48 76 817 12 80 Nalewka z aronii Aronia (Chokeberry) cordial

Nalewka z aronii wzorowana jest na przepisie przywiezionym z kresów wschodnich, o oryginalnej nazwie smorodinówka szla- checka. Sporządzana była w domu rodu Borowskich w Sarnach. Ta oryginalna nalewka przygotowywana jest w gospodarstwie ekologicznym w Jarkowie koło Kudowy Zdrój od 1981 roku. Na- lewka zdobyła „Perłę 2005” za najlepszy produkt w kategorii nalewek w Ogólnopolskim Konkursie „Nasze Kulinarne Dziedzic- two”. Nalewka sporządzana jest z dojrzałych i dorodnych owoców aronii zalewanych roztworem wody, spirytusu oraz cukru. Odsta- wia się je na okres 3 tygodni, a następnie wyciska. Po tym okresie do roztworu dodaje się rozpuszczony w ciepłej wodzie miód (najlepiej wielokwiatowy wiosenny). Zostawia się na kolejne 3 tygodnie i po tym czasie nalewka jest już gotowa do spożycia.

Aronia cordial is made according to a recipe, brought from The Eastern Borderline, and its original name is smorodinówka szla- checka. It was made in the Borowski’s house in Sarny. This original cordial has been prepared on the ecological farm in Jarków near Kudowa Zdrój since 1981. The cordial was awarded with „Pearl 2005” for the best product in the category of cordial in the all-Poland Contest „Our Culinary Heritage”. The cordial is made from ripe aronia berry with a solution of water, spirit and sugar. They are left for three weeks and then squeezed. After this period some dissolved honey (preferably spring multiflorous) is added to the solution. It is then left for another three weeks and after this period of time the cordial is ready for consumption.

90 Napoje / Drinks PPHU EkoAr, Anna i Mirosław Lech 57-343 Lewin Kłodzki, ul. Jarków 9, tel. +48 74 869 89 60, +48 503 031 848 Syrop malinowy z Doliny Baryczy Raspberry syrup from the Barycz Valley

Dolina Baryczy to jeden z obszarów na Dolnym Śląs- ku, na którym rozwija się sadownictwo, w którym duże znaczenie ma uprawa krzewów jagodowych, szczególnie porzeczek i malin. Maliny uprawiane są tu zarówno do celów spożywczych jak i dla przet- wórstwa owocowego. Syrop z malin ma wyborny smak i niepowtarzalny aromat. Uznawany jest za najskuteczniejszy i najzdrowszy lek na pierwsze objawy przeziębienia. Walory lecznicze malin do- cenił już ojciec współczesnej medycyny – Hipokra- tes, który zalecał kurację malinową na wiele chorób. W soku występuje kwas salicylowy (substancja używana m.in. do produkcji kwasu acetylosalicylowego, obecnego m.in. w aspirynie). Malinowe olejki eteryczne działają rozgrzewająco i antyseptycznie, co pomaga pokonać uciążliwe infekcje objawiające się gorączką. Witamino- we bogactwo soku z malin wzmacnia układ odporno- ściowy, co jest szczególnie ważne jesienią i zimą, kiedy najczęściej dopada nas grypa i katar. Innym cennym składnikiem są polifenole – związki o właściwościach antyutleniających, które neutralizują działanie wolnych rodników, przez co działają antyrakowo i zapobiegają przedwczesnemu starzeniu się skóry. Sok ma dużą za- wartość potasu, magnezu i wapnia – pierwiastków, które wzmacniają serce i obniżają ciśnienie oraz mają działa- nie przeciwmiażdżycowe.

The Barycz Valley is one of the areas in Lower Silesia in which fruit farming is being developed, and cultivation of berry bushes, especially currants and raspberries, is of great importance. Raspberries are planted both for comestible and food processing reasons. Raspberry syrup has perfect flavour and unique aroma. It is regarded as the healthiest and the most effective medicine for the first symptoms of cold. The medicinal values of raspberries were already appreciated by Hippocrates, the father of contemporary medicine, who recommended raspberry treatment for many illnesses. Salicylic acid (the substance also used in the production of acetylsalicylic acid, present, among others, in aspirin), can be found in the juice. Raspberry ethereal oils have warming and antiseptic qualities, which helps overcome bothersome infec- tions, manifesting themselves in high temperature. The vitamin richness of raspberry juice strengthens our immunological system, which is of great importance especially in autumn and winter, when we are subject to colds and a runny nose. The other valuable components are polyphenols – compounds with antioxidant qualities, which neutralize the effects of free radicals, owing to which they have an anti-cance- rous effect and prevent the premature ageing of skin. The juice also has a high content of potassium, magnesium and calcium – the elements which strengthen the heart and lower blood pressure, and so have an anti-atherosclerotic effect.

Napoje / Drinks 91 Irena i Andrzej Łaniak 56-320 Wierzchowice, ul. Sadownicza 23, tel. +48 71 384 63 30 Grzybowa gromadka Mushroom Gang

Zbieranie grzybów w Borach Dolnośląskich i ich przetwórstwo rozpowszechniane było przez ludność przybyłą na Dolny Śląsk z Kresów Wschodnich. Dziś stanowi znaczący dochód lokalnej społeczności. Podczas imprez, promujących region, produkt Grzybowa gromadka, tak jak i pozostałe domowe przetwórstwo grzybów, cieszą się dużym powodzeniem. Grzybowa gromadka to marynowane sposobem tradycyjnym grzyby, zebrane w lasach w okolicach wsi Gromadka, w skład których wchodzą zielonka, maślak, podgrzybek oraz kurka.

Picking mushrooms in Lower Silesia Forests and their processing was popularized by the newcomers from the Eastern Borderline to Lower Silesia. Today it is a considerable source of income for the local community. During festivals promoting the region, the product called Mush- room Gang, just like the other home-made mushroom processing is very successful. Mushroom Gang are mushrooms pickled in a traditional way and picked in the woods surrounding the village. The „Gang” consists of such fungi as the Yellow Knight, Slippery Jack, Xerocomus and Chantarelle.

92 Inne produkty / Other products Danuta Bronowicka 59-706 Gromadka, ul. Okrężna 7, tel. +48 75 738 23 15 Borowiki suszone Dried Boletus

Borowiki suszone to produkt firmy Dried Boletus is a product from RU- RUNOLAND z Góry, w której produk- NOLAND company in Góra, where ty wytwarzane są w sposób tradycyjny. the products are produced in a tradi- Suszone borowiki cenione są ze wzglę- tional way. Dried Boletus is valued for du na ich aromat i smak. Produkowane its flavor and aroma. They are produce są z lokalnie pozyskiwanego surowca, of locally obtained materials, delivered dostarczanego do firmy transportem to the company in such a way which gwarantującym utrzymanie jakości guarantees quality preservation (refri- (samochody-chłodnie). Firma posiada gerated lorries). The company has mo- nowe suszarnie, gwarantujące najwyż- dern drying chambers, providing the szą jakość suszenia. W tej postaci pro- highest drying quality. In this form, the dukty przez cały rok mogą być stosowa- dried products can be used for many ne w wielu potrawach. dishes throughout the year.

Inne produkty / Other products 93 RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Podgrzybki suszone Dried Xerocomus

Smakoszom grzybów firma RUNO- RUNOLAND also offers dried Xeroco- LAND oferuje również podgrzyb- mus to their devoted gourmets. They ki suszone. Są to najpopularniejsze are the most popular mushrooms in grzyby w Polsce. Dobrze wysuszone Poland. When well dried and properly i prawidłowo przechowywane długo preserved, they maintain their flavor utrzymują smak i charakterystyczny and characteristic aroma. Dried Xe- aromat. Podgrzybki i suszone borowiki rocomus and Boletus are most often najczęściej dodawane są do świąteczne- added to the festive bigos, dumplings, go bigosu, pierogów, uszek czy też zupy ravioli and mushroom soup. grzybowej.

94 Inne produkty / Other products RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Borowiki marynowane Pickled Boletus

Surowiec do produkcji Borowików mary- Materials used by RUNOLAND for their nowanych używany w RUNOLANDZIE production are the same healthy, uncon- – to również te same zdrowe, nieskażo- taminated mushrooms from Lower Sile- ne grzyby z Borów Dolnośląskich, jak na sia Forests, just like the fascine. In Polish susz. W polskiej tradycji konserwowanie tradition preserving mushrooms has func- grzybów funkcjonuje od dawna. Do naj- tioned for a long time. Boletus belongs to bardziej cenionych i popularnych grzybów the most popular and valued edible mush- jadalnych należą borowiki. Ich zalety wy- rooms. Their quality were praised by the chwalał już Mickiewicz w Panu Tadeuszu. most famous Polish poet of Romanticism I to te właśnie grzyby w postaci maryno- Adam Mickiewicz in his famous „Pan wanej RUNOLAND oferuje swoim wier- Tadeusz”. The very same mushrooms in nym klientom, kontynuując tradycje po- pickled form are offered by RUNOLAND przedników, którzy przez lata przetwarzali to their devoted customers, continuing the na tym terenie runo leśne. traditions held by their predecessors, who had been processing the undergrowth for years.

Inne produkty / Other products 95 RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Podgrzybki marynowane Pickled Xerocomus

Zwane popularnie „czarne łebki” to naj- The so-called called „black heads” are częściej kupowane przez smakoszy grzy- most often bought by gourmets of pickled bów marynowane grzybki. Produkuje mushrooms. They are produced by RU- firma RUNOLAND z grzybów zbieranych NOLAND, from the mushrooms picked w Borach Dolnośląskich. Pochodzą, tak jak in Lower Silesia Forests. Like the other cały pozostały asortyment z terenów nie- assortments, they come from an area not skażonych chemicznie. Do przyrządzania contaminated by chemicals. Ecological marynaty stosowany jest ocet winny eko- vinegar and cane sugar are used for prepa- logiczny i cukier trzcinowy, też ekologicz- ring the marinade. Picked Xerocomus, like ny. Podgrzybki marynowane, podobnie jak all the other kinds of pickled mushrooms pozostałe grzyby marynowane z RUNO- from RUNOLAND, have an ecological LANDU, posiadają certyfikat wyrobów products certificate. ekologicznych.

96 Inne produkty / Other products RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Maślak marynowany, kurka marynowana Slippery Jacks pickled, Chantarelles pickled

Maślak marynowany, kurka ma- Pickled Slippery Jacks and Chan- rynowana to równie smaczne, tarelles are equally tasty, though choć mniej popularne produkty less popular products from RU- firmy RUNOLAND. Pochodzą NOLAND. They come from the z tych samych czystych ekolo- same, ecologically clean Lower gicznie Borów Dolnośląskich. Silesia Forests. In the making, Do przyrządzania marynaty some additives with ecological w ich produkcji stosuje się rów- certificates, are used in the ma- nież dodatki mające certyfikaty rinade preparation. Wide inte- ekologiczne. Duże zainteresowa- rest in RUNOLAND products is nie produktami z RUNOLANDU raised as they do not apply any spowodowane jest faktem nie chemical or genetically modified stosowania w produkcji żadnych additives in their production. dodatków chemicznych czy gene- tycznie modyfikowanych.

Inne produkty / Other products 97 RUNOLAND Spółka Jawna, Bogusław Leśniewski 56-200 Góra Śląska, ul. Podwale 11, tel. +48 65 543 24 26 Jaja od kur Zielononóżek Kuropatwianych Eggs from Kuropatwiana hens

Tradycja chowu kur Zielononóżek Kuropatwianych sięga końca XIX The tradition of breeding these hens goes as far as the end of the 19th wieku. Kury te charakteryzują się pięknym ubarwieniem oraz zielo- century. The hens have characteristic beautiful plumage and green ną barwą skoków, a w warunkach tradycyjnego chowu na wolnych coloured legs, and when traditionally bred in the open chicken runs, wybiegach – bardzo dobrze się niosą. Jest to rodzima, staropolska they lay lots of eggs. This is an indigenous Old Polish breed. Zielo- rasa kur. Po raz pierwszy Zielononóżki zaprezentowano na krajowej nonóżka hens were first presented at a national breeding exhibition wystawie hodowlanej we Lwowie w 1894 roku. W czasach zaborów in 1894 in Lwów. During the times of partitions they constituted stanowiły symbol polskich gospodarstw wiejskich. W 2001 roku a symbol of Polish farms. In 2001, owing to the „Preservation pro- dzięki „Programowi zachowania pierwotnej rasy kury Zielononóżki gramme of the original Zielononóżka Kuropatwiana breed” and co- Kuropatwianej” i współpracy z Instytutem Zootechniki w Krakowie, operation with the Institute of Zootechnics in Kraków, the first com- utworzono pierwsze stada towarowe na Dolnym Śląsku w obszarze mercial flocks were bred in Lower Silesia, in the area of the Barycza Doliny Baryczy. Dolnośląskie Stowarzyszenie Produktu Regionalnego Valley. The Lower Silesian Association of Regional and Local Product i Lokalnego skupia kilkunastu producentów jaj pod wspólnym logo assembles several egg producers under the common logo „Zielono- „Zielononóżka”. W rezultacie wspólnych działań konsument otrzymu- nóżka”. As a result of collective actions, the consumer receives a pro- je produkt o wysokich walorach smakowych i prozdrowotnych. Jaja duct of high gustatory and pro-curative value. The eggs coming from zielononóżki z chowu na wolnych wybiegach mają dodatkowe wartoś- the open area chicken runs have additional nutritive qualities as well ci odżywcze i doskonałe walory smakowo-zapachowe. as perfect gustatory-aromatic values.

98 Inne produkty / Other products Henryka Kozłowska, 56-300 Milicz, Sulimierz 23, tel. +48 71 384 71 43 Irena Piechota, 56-300 Milicz, Postolin 9, tel. +48 71 384 90 38 Zioła – świeże produkty zielarskie z Dobrej Widawy Herbs – fresh herbal products from Dobra Widawa

Zioła z Dobrej Widawy – to świeże produkty zielarskie, takie jak: lubczyk, majeranek, tymianek, kolendra, oregano, bazylia, fiołek rogaty, nasturcje. Zioła te uprawiane są od 70 lat przez rodzinę Szenajchów z Kiełczowa, głównie w celach kulinarnych, leczniczych i ozdobnych. Stosowane są w wielu znanych restauracjach jako przyprawa w kuchni i ozdoba potraw. Niezwykle cenione są jadalne kwiaty rukoli, fiołka rogatego i chabra. Zioła są wysiewane i pielęgnowane zgodnie z kalendarzem księżycowym. Można je zakupić we Wrocławiu, m.in. na placu targowym przy ulicy Bacciarel- lego i bezpośrednio w gospodarstwie.

Herbs from Dobra Widawa – are fresh herbal products, like lovage, marjoram, thyme, coriander, oregano, basil, violet and nasturtiums. These herbs are grown by the Szenajch family from Kiełczów, mainly for culinary, medicinal and decorative reasons. They are used in many well-known restaurants as culinary seasoning and decoration of dishes. Edible flowers of arugula, viola cornuta and cornflower are especially valued. The herbs are sown and grown according to the moon calendar. They can be bought in Wrocław, among other places, in the market square in Bacciarellego Street or directly from the farm.

Inne produkty / Other products 99 Rodzina Szenajchów z Kiełczowa tel. +48 798 656 84 Spis treści Słowo wstępne str. 3 32. Krotoszycki ogórek kiszony 66. Miód akacjowy ze Wzgórz Dalkowskich 33. Jabłka z okolic Krośnic 67. Dolnośląski miód nawłoci owy PRODUKTY MLECZNE str. 4 34. Konfitura z czarnej jagody 68. Orzechy w miodzie 1. Kamiennogórski ser pleśniowy 35. Żurawina do mięsa (konfitura 69. Plaster pszczeli w miodzie 2. Sery krowie „Wańczykówka” niskosłodzona) 3. Ser zgorzelecki 36. Konfitura z aronii GOTOWE DANIA 4. Ser łomnicki 37. Konfitura z zielonych pomidorów I POTRAWY str. 73 5. Ser kozi z Kamieńca Wrocławskiego 38. Powidła jadwiżańskie 70. Pierogi z Sycowa 6. Ser podpuszczkowy 71. Pierogi z Chrząstawy WYROBY PIEKARNICZE 72. Śliwiaki PRODUKTY MIĘSNE str. 10 I CUKIERNICZE str. 42 73. Bigos Wrocławski 7. Kaszanka Boleścińska 39. Chleb gogołowicki 74. Czarne gołąbki krużewnickie 8. Kiełbasa Boleścińska 40. Raszowski chlebuś z lnem 75. Kysielnica 9. Mięso w kawałkach niemczańskie 41. Chleb żytni domowy z Pomocnego 76. Śląskie niebo domowe 42. Chleb wiejski na zakwasie 77. Chorut i Gandżabur 10. Szynka Strzelińska 43. Chleb podgórzyński 78. Oleśnicki zwój ziemniaczany z kiełbasą 11. Kiełbasa z dziczyzny 44. Chleb chłopski z Rogowa Sobóckiego 12. Udziec wieprzowy wędzony 45. Chleb z Młyna Jordanów NAPOJE str. 82 z Zamku Kliczków 46. Chleb Komyśniak z Gądkowic 79. Miętówka z Dobrej Widawy 13. Pasztet z dzika z Zamku Kliczków 47. Chleb swojski z Nadolic 80. Brzozownik – napój z soku brzozy i miodu 14. Pasztet z selera 48. Kołacz Czadecki 81. Naturalny Sok Jabłkowy 15. Świnka pieczona po zaciszańsku 49. Kołacz ormiański 82. Juha 16. Peczenica 50. Bomba apostołów 83. Wino śląskie z winnicy Jaworek 17. Salceson zawidowicki 51. Pierniki trzcińskie 84. Wino śląskie z winnicy Adoria 18. Kiełbasa domowa krucha zawidowicka 52. Pierniczki z Przemkowa 85. Piwo Książęce z Lwówka Śląskiego 19. Kiełbasa nożem krojona z Zawidowic 53. Begle 86. Nalewka jagodowa 54. Makowe kąski z Borów Dolnośląskich PRODUKTY RYBOŁÓWSTWA str. 23 55. Ciasto z kruszonką 87. Nalewka z aronii 20. Karp milicki żywy 56. Babinki Stefanii 88. Syrop malinowy z Doliny Baryczy 21. Karp milicki wędzony 57. Widawskie Dukaty – ciasteczka z wiśnią 22. Karp milicki faszerowany 58. Widawskie Zawijańce INNE PRODUKTY str. 92 23. Karp milicki smażony 89. Grzybowa gromadka 24. Pstrąg kłodzki OLEJE I TŁUSZCZE str. 62 90. Borowiki suszone 25. Pstrąg kłodzki smażony 59. Smalczyk Czarownic Ślężańskich 91. Podgrzybki suszone 26. Pstrąg kłodzki wędzony 60. Smalczyk ze Smardzowa 92. Borowiki marynowane 27. Pstrąg ślężański 93. Podgrzybki marynowane MIODY str. 64 94. Maślak marynowany, kurka marynowana WARZYWA I OWOCE str. 31 61. Miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich 95. Jaja od kur Zielononóżek 28. Ogórki konserwowe – Ścinawa 62. Sudecki miód gryczany Kuropatwianych 29. Ogórki kwaszone ślężańskie 63. Sudecki miód wielokwiatowy 96. Zioła – świeże produkty zielarskie 30. Kapusta kwaszona ślężańska 64. Dolnośląski miód rzepakowy z Dobrej Widawy 31. Bób z Doliny Baryczy 65. Miód wielokwiatowy z Doliny Baryczy 100 PRODUKTY MLECZNE

PRODUKTY MIĘSNE

PRODUKTY RYBOŁÓWSTWA

WARZYWA I OWOCE

WYROBY PIEKARNICZE I CUKIERNICZE

OLEJE I TŁUSZCZE

MIODY

GOTOWE DANIA I POTRAWY

NAPOJE

INNE PRODUKTY PRODUKTY REGIONALNE I TRADYCYJNE Z DOLNEGO ŚLĄSKA