Wewak em

iLukim skel pes 14ples... na 15 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Meri Enga stret Namba 2169 Epril 7 - 13, 2016 28 pes Stori bilong Sista Jadwiga Wantok long Enga Provins...

Stori long pes 7

OL manmeri i stap Moa long 15, 000 i go long ailan bikos ol long Ruprup na manmeri i stap long manmeri i no gat Wewak ailanKadovar ailan longsotol dispela 10-pela kaikai stret. Wewak, Is i sot ailan. “Mipela i nidim long kaikai na wara Mista Bugatar i tok moa sapot. Memba bikos bikpela san ol manmeri Koil na bilong Wewak na bagarapim ples long Biem i kisim bikpela Minsta bilong CS, Jim long tupela ailan. hevi bikos gaden Simatab, i sapotim ol Hot san, na no gat kaikai i sot na ol i no pipel na givim dispela ren i mekim na i no gat kaikai. mani, we mipela i gat wara bilong dring. “Wara long dring tu baim ol bek rais. I no gat ren i bin pun- drai na no gat ren i “Tasol dispela ol long kaikai daun, na gaden kaikai pundaun. Ol sampela bek rais bai pinis long i no karim yet. manmeri i kisim sik tupela mun. Wara tu i Dispela i lukim tasol no gat wanpela wok long sot. praimeri skul na liklik gutpela ripot i kamap “Mipela i luksave haus sik long Kadovar bikos haus sik i olsem birua bilong ailan i pas bikos no pas,”Mista Bugatar i klaimet senis na gat kaikai na wara tok. global woming i long sapotim laip bi- Em i tok Memba bi- bagarapim laip bilong long ol manmeri. long Wewak, Jim ol manmeri long Presiden bilong Simatab, i bin givim ailan. Wewak Ailan LLG, K100, 000 long “Mipela i singaut Pius Bugatar, i autim Wewak Ailan LLG, na long ol arapela dona dispela toktok las wik ol i yusim dispela ejensi na nesenel gav- long Wewak taim em mani long baim 200 man long helpim ol i baim klostu long 200 bek rais long Garamut pipel bilong dispela bek rais na givim i go stua long Wewak. ailan,” Mista Bugatar long ol manmeri long Las wik Sarere na i tok. dispela tupela ailan. Sande, ol man long Mista Bugatar i tok Wewak Ailan LLG i ples i wok long karim ol i no kisim arapela gat moa long 10-pela ol dispela bek rais i go sapot long sampela ailan tasol ol bikpela long ailan na skelim bisnis haus o gavman ailan em, Biem, long ol pipel. ejensi. Dispela em i Ruprup, Kadovar, Solwara i no bin namba wan taim LLG Walis, Tarawai, stap gut tasol ol man presden na lokal Kairuru, Koil, Vokeo, i strongim sait na memba i sapotim ol Mushu na Wei. kisim ol dispela kaikai pipel. 4-pela pes toksave bilong BPNG Ol manmeri Ruprup na Kadovar i kisim 150 bek rais bikos ol i sot long kaikai. insait - Pes 5,6,23 na 24 P2 Wantok Epril 7 - 13, 2016 nius

SimatabTUPELA wimens grup long helpim ol mama long ples Wewak distrik i kisim bikpela helpim long Minista bilong Korek- senal Sevis (CS), Jim Simatab. Minista Simatab, husat i Memba bilong Wewak, i givim K10, 000 long ol mama grup long Poriera Viles long Passam Namba 2 kaunsil wot long las wik Sarere. Long wankain taim narapela bis- nis grup bilong ol mama long Pan- garipma viles tu i kisim narapela K10, 000 gen long Minista Simatab. Tupela ples wantaim i stap long Wewak Rural LLG. Nem bilong bisnis grup bilong ol mama long Poriera em i Pomuyar Sustainable Womens Bisnis Grup (PSWBG). Siameri bilong PSWBG, Jennifer Saruwabe, i tok tenkyu long Memba i skruim helpim i kam long ol mama grup long ples. “Mista Simatab i givim mipela Wimens Kaunsil Rep bilong Wewak Rural LLG, Cecelia Yaken, (namba tu long lephan) i ama- dispela mani long helpim ol mama mas long memba i luksave long ol mama grup long mekim bisnis. i kirapim liklik bekri bisnis long ples. pela komitmen grup na mekim mani long helpim mama long ples na salim tok ama- “Mi laik tk tenkyu tru long em i bin mekim ol yet long ples,”Mista Fimbori i mas na tenkyu i go long Mista Memba bilong mipela,”Misis long Okotoba 10 tok. Simatab. Saruwabe i tok. las yia,” Misis Mista Fimbori i tok Mista “Dsipela em i namba wan taim Ol mama i save mekim scon na Pantumari i tok. Simatab i bin mekim wanpela tok stret mipela i lukim memba i givim fraim flawa na salim long Passam Mista Simatab promis long Oktoba 10 las yia long helpim long ol mama na meri i Nesenel Hai Skul, na dispela yet i bin sik na i helpim dispela tupela mama grup. mekim bisnis long distrik bilong no bin go long helpim bilong Mista Simatab bai “Minista Simatab, lokal memba yumi,” Misis Yaken i tok. strongim na groim liklik bisnis bi- ples long givim bilong yumi, i no man bilng gia- dispela mani Em i tok ol mama i save lukautim long ol. man. Em i man bilong bihainim tok graun na holim famili, na dispela Narapela K10, 000 ya i go long tasol em i bin promis. disisen bilong Mista Simatab long Kambagora Wiarahua Bisnis Grup salim Ekesekyu- “Mi no gat moa toktok long tiv Opisa bilong helpim ol mama grup em i wan- (KWBG). Dispela grup em i bisnis Jeffery Fimbori (werim kep) i givim K10, 000 sek long mekim. Olgeta toktok em yet i bin grup bilong ol mama long Poriera em, Jeffrey Fim- pela gutpela desisen we em bai Dorothy Pantumari (rasta meri) taim Moses Wani i tokim yupela pinis. Mi makim viles. bori, long makim maus bilong em na kam givim dis- helpim komyuniti long benefit. poinim han i go long sek ya long Pangaripma ples, Siameri bilong KWBG, Dorothy maus bilong em pela sek long yupela,”Mista Fim- “Ol mama, mipela i save holim Wewak Rural LLG. Pantumari, i tok ol mama long na givim dispela bori i tok. graun wantaim han na lukautim mani. famili. Tenkyu long memba i luk- Poriera i laik mekim bisnis long sak stap long saksak, paiawut na pik Wimens Kaunsil Rep insait long projek. Mi amamas na tok tenkyu “Dispela mani bai helpim tupela Wewak Rural LLG, Cecelia Yaken, i save long mipela na givim dispela sak, paiawut na pig projek. mama grup ya i statim liklik bisnis helpim,”Misis Yaken i tok. “Bisnis intres bilong mipela i olsem memba i luksave long wan- makim maus bilong ol meri na nius Epril 7 - 13, 2016 Wantok P3 Sir Mekere autim tingting bilong em PASTAIM Praim Minista, Sir yet na ol menesmen na bod Fos Swip. Tok pret ol i givim long ol pisful Mekere Morauta i autim tingting dairekta bilong ol yet, na ol long “Taim ol i traim long arestim Sif protes mas pastaim long las siting bilong em long las wik Trinde bihainim rot bilong lukautim insti- Mejistret, sakim tok bilong Om- bilong Palamen i go tu long midia, olsem ol Papua Niugini pipel i mas tiusen. I gat sampela gutpela budsman Komisen na senis bilong ol i mekim pret ol pipel nating na kirap na toktok long ol hevi nau i Papua Niugini pipel husat i no pret ol polis komisina, arestim ol bagarapim ol propeti na ikwip- wok long kamap long ol insti- long mekim wok bilong ol gut, memba bilong Frod Skwat na Enti men. tiusen bilong gavman we ol poli- tasol ol lida i wok logn mekim save Korapsen Dairektoret na arest bi- “Dispela pasin i mas no ken tisen i wok long mekim senis long ol, na ol narapela husat i wok long het bilong Tas Fos Swip, i kamap olsem wanpela liklik hevi klostu, klostu. long helpim ol lida long bagarapim kamapim bikpela wari. tasol i kamap long wanpela taim Mista Morauta i toktok long ol institiusen i wok long kisim luk- “Ol i rausim mani bilong Tas Fos tasol. Em i hap bilong wanpela pasin bilong ol politisen i yusim save na pei.” Swip na Polis Frod Skwat em i plen long pasim maus bilong midia pawa bilong ol long daunim po- “Ol lain i holim opis na ol pablik bikpela wari na em i stopim ol in- na paulim pablik diskasen long ol Se Mekere Morauta sisen bilong ol pablik sevan na i gat wankain rait na wok long vestigesen bilong planti lida na ol bikpela hevi bilong kantri. mekim ol long abrusim ol fainene- rot,” em i tok. lukautim intres bilong kantri olsem wanwok bilong ol husat i laik “Ol sitisen bilong Papua Niugini sel prosida bilong ranim ol wok bi- “Long kain taim olsem em i gut- wanpela sta i soim rot bilong wok pasim rot bilong jastis. i mas wari long toktok bilong wan- long ol mani na wok. pela long ol institiusen i mas bilong ol,” Sir Mekere i tok. “Taim ol i rausim ol mani em ol i pela sikret polis fos long spai o luk- “Yumi gat liklik lain lida husat i mekim wok long wei bilong lukau- Sir Mekere i tok i gat planti birua minim long pasim rot bilong polis luk still long praivet komyunikesen pret long wanem ol rong ol i tim nesen na ol pipel na i no ken i kamap long gutnem bilong in- fos disisen long ol i mas banisim ol bilong ol pipel na long ol pablik mekim olsem na ol bai mekim bihainim laik na tingting bilong dipendens bilong ol institiusen, politikel na kopret saspek. toktok bilong ol long sosel midia. kain, kain pasin long banisim ol wanpela man o wanpela liklik long mekim ol dispela institiusen “Dispela atek i bungim wantaim “Lo bilong kalabusim ol man yet,” Sir Mekere i tok. grup. Mi save olsem wok bilong bai i no gat strong. Ol dispela ol salens i kamap klostu, klostu ‘long samting ol i mekim i bagara- “I no gat wanpela institiusen, ol sanap long banisim ol institiusen birua em i soim ol i brukim lo, long ol trupela kot disisen na rul- pim sosaiti’ giaman toktok olsem opis holda nau i stap seif we ol em i no isi na i stret tasol, no gat. brukim palamen demokresi na ing na ol eksen na ektiviti bilong ol sikret polis i tok em i no wei bilong politisen i no inap long mekim Tasol em no gutpela long larim ol human rait. atoriti sampela i no gat gutpela wanpela demokresi. Em i bilong nabaut na pretim ol. I no gat wan- lain bilong bagarapim ol bikos ol Bikpela birua tru em i kamap as.” wanpela diktetasip. pela sistem bilong gavman long wokman i no mekim wok bilong ol long indipendens bilong judiseri na Sir Mekere i tok Gavman nau i Midia, na indipenden pablik tok- wok em i seif we ol i no inap long long banisim ol,” em i tok. ol atoriti husat i gat wok long tanim ai bilong em i go longwe tok long ol hevi bilong kantri, em i senisim nating, na i no gat wan- “Long kain taim olsem, i no gat lukautim ol lo bilong kantri olsem long rait bilong olgeta Papua Niug- strongpela pos bilong demokresi pela mani i seif we ol i no inap long wanpela samting em i winim wok Ombudsman Komisen, Royal ini long fridom bilong toktok na na i bikpela hap bilong nesenel di- bagarapim na yusim long narapela bilong ol institiusen i mas sanap ol Papua Niugini Konstabulari na Tas long kamapim bung o asosiesen. velopmen,” Sir Mekere i tok. Simatab em i eksen man MEMBA bilong Wewak, salim timba na mekim Jim Simatab, i no man bi- mani. long toktok planti tasol “Mista Simatab em i em i man bilong mekim gutpela man. Em i wok eksen stret, wanpela man long givim helpim long lik- long ples i tok. lik komyuniti na i go antap Siaman bilong Pasawa long bikpela. Holdings Limited, John Je- “Dispela kampani we mi handuo, i autim dispela siaman long en i no kam- toktok las wik Sarere long pani bilong mi yet wan. Poriera viles long Passam Em i kampani bilong Namba 2 kaunsil wot taim komyuniti na mi lukautim em i lukim olsem Mista tasol,” Mista Jehanduo i Simatab i skruim helpim i tok. go long ol lokal mama Em i tok Pasawa i tok grup long dispela ples. long katim ol diwai na Mista Jehanduo i tok Miting Haus bilong Pasawa Holdngs Limited long Poriera salim long ol man bilong Mista Simatab i bin baim viles, Wewak Rural LLG. ples yet. wanpela somil na ol masin “Sapos wanpela man i memba bilong yumi i masin bilong katim diwai. bilong katim diwai na laik katim diwai na sakim mekim gutpela wok na Mipela i gat liklik kampani givim i go long lokal kam- masin, mipela i save go luksave long ol pipel bi- ol i kolim Pasawa Holdings pani bilong ol asples long katim diwai bilong em. long ples. Limited, na dispela kam- Poriera, Pasawa Holdings Mipela i saplaim lokal “Em i bin helpim mipela pani i wok long katim ol Limited. maket yet,” Mista Jehan- pinis wantaim somil na ol bikpela diwai long bus na “Mi amamas tru olsem duo i tok. Siaman bilong Pasawa Holdings Limited, John Jehanduo Wantok Epril 7 - 13, 2016 P4 lokolnius Bulet bilong polis kilim man PAIRAP bilong bulet o pilai graun long taun. en。 Tasol abrus na long Pils Rapa nait katres long gan bi- Mista Singura i tok strei katres bilong klab i bin strong na long wanpela polis- olsem polisman ya i polis i go na kisim dis- rausim gan long han man long las wiken bin ran long wanpela pela man long sait bi- bilong ol polisman, long Madang i kilim kar taim dispela kar long em. tasol bihain ol i givim indai wanpela yang- klostu bam wantaim Ol lain bilong em i bek i go long han bi- pela man bilong narapela kar, na dis- karim em i go long long ol polis. Simbu provins arere pela i wokim ol pasin- Modilon hausik tasol PPC Singura i tok long wanpela nait dia bilong narapela em i dai bikos em i sinia sajen Mongati, . klab long Madang kar long kros na tro- lusim bikpela blut na bilong Sissano long Madang Provinsal moi wanpela tin i gat tu ol long haus sik i Aitape, Wes Sepik Polis Komanda, bia long en na paitim no hariap tumas long provins i sevim polis . Jacob Singura i tok polis kar stretim em. fos moa long 30 Sinia Sajen, Franz Ol polisman i Polis ripot i tok krisma na long taim Mongati i kisim sas bekim na pairapim olsem taim ol polis- dispela birua i bin long dispela birua we gan long stopim dis- man i bin pairapim kamap em i bin wok i bin kamap ausait pela kar wantaim ol gan planti ol lain olsem ekting rural ko- long Pils Rapa nait pasindia insait long husat bung ausait manda long Madang. arere long Laiwaden Ol pren bilong Papa Somare bai amamasim

80 krismas long Sarere CEPA opisa Mr Luluaki i no amamas long lukim nupela rot AusAID givim mani long wokim JAMES G. KILA i bagarap namel long Madang-Ramu haiwe. Poto:James G. Kila i raitim

PASTAIM rijinol memba bilong AusAID rot projek long Madang-Ramu Madang na long-taim bisnis man long haiwe bagarap kwiktaim Madang, Sir Peter JAMES G. KILA Haiwe na lukim kwesten tru long na rot bai no inap , i raitim bikpela bagarap i wok ol dispela rot bungim hevi. Barter husat em . gutpela pren blong kamap long rot enjinia i wokim em Em i tok dispela Gren Sif Sir Michael OL ENJINIA o save- Dispela seksen ol rot konstraksen kain pasin long Somare, bai go pas Sir Peter Barter bai karim ol pren bilong Sir Michael long Kalibobo Spirit man bilong wokim bilong haiwe i stap kampani i wokim i lukim rot i bungim i go long Wewak. rot i mas kamapim namel long Mipu bagarap kwiktaim hevi o bagarap long wanpela grup . husat bai ron long sip trupela wok na dis- bris long Naru na tru wantu tru em wes- , bilong em Kalibobo Sir Peter i raitim menesing dairekta ol, Sir Mekere pela wok bilong ol i Biribiri maunten Mista Luluaki i tim tru pablik mani Spirit long go ama- long Melanesian bilong Melanesian Morauta na Lady mas stap longpela na wok i bin pinis tok ol sivil enjinia bilong ol pipel bi- masim 80 krismas Nius olsem Gren Sif Turis Sevises, wan- Roselyn, Deim Meg taim long sevim ol moa long wanpela na ol wokman bi- long Australia. Sir Michael bai ama- taim ol klostu pren Taylor na pikinini pipel na bisnis . long rot noken Mista Luluaki i bende bilong Sir . yia i go pinis Michael long masim tu 48 yia bi- bilong Sir Michael bai meri bilong em haus Tasol nau yet sutim tok long tok ol sivil na strak- long em long wok go long Wewak long , Wewak, Is Sepik. Tamail Profesa Ed- Dispela em planti seksin bilong graun o eria long sarel enjinia i mas politiks long Wewak sip bilong em Kali- , . Gren Sif Sir ward Wolfers pas- strongpela salens rot i bagarap pinis hevi i kamap save gut long wok wantaim family bi- bobo Spirit long ama- Michael Somare em i taim Sif Jastis na wanpela sinia opisa na bruk bruk Ol sivil enjinia i bilong ol na wokim long em, ol pren na mas wantaim Gren namba wan praim pastaim gavana bi- bilong Konsevesen nabaut. Kolta ol skul long save long ol rot we i ken stap ol wanwok politisen. . , minista bilong Papua Sif Sir Michael long Madang Sir na Envairomen wokman i putim na graun na save long longpela taim na Ol intanesenel lain tu Niugini na em bai se- Melanesian Nius i Arnold Amet, Pro- Proteksen Atoriti penim gut ya em wokim rot bihainim sevim ol manmeri bai kam long Wewak ( ,) lebretim 80 bonde tok olsem ol bikpela fesa Pater Jan Czuba CEPA Gabriel bruk na luk nogut graun na eria na ol na bisnis husat i long dispela sele- bilong em long Epril lain husat bai ran na pikinini man bi- Luluaki i bin givim tru. i mas save gut long nidim tru rot long bresin. 9, em long dispela long Kalibobo Spirit i long Sir Peter, An- taim em i bihainim Mista Luluaki i putim kamap rot kisim sevis. Sir Peter, husat em go long Wewak em wik Sarere. drew Barter. Madang-Ramu askim bikpela long gutpela hap Strongim save long wok bilong REDD+ WANPELA trening bilong ol Nesenel Trening’ bilong bihainim ol polisi na long strongim tingting bilong ol long digredesen, ol ki samting bilong dis- helpim klaimet senis we bai i gutpela stekholda bilong klaimet senis i bin ol narapela wei bilong helpim mekim wok. Dispela bai helpim ainim REDD+ polisi na ol bikpela long PNG i bihainim long daunim kamap long Kimbe, Wes Nu Briten klaimet senis. mipela long save olsem REDD+ samting bilong plening bilong wok emisen i kamap long diforestesen. long las mun. Wanpela bikpela salens long Strateji em i bihainim ol tingting bi- long REDD +. Long wankain taim ol i strongim I bin gat 37 pipel, sampela bilong ol globol komyuniti tude em long save long nesenel praioriti long wan, wan Ol lain husat i kisim trening i bin go tingting bilong sastenebel ikonomik pablik sevan, ol gavman dipatmen, gut long wanem kain pasin bai ol i sekta.” lukluk raun long Stettin Bei Lamba divelopmen. sivel sosaiti grup na praivet sekta i stretim ol hevi i kamap taim klaimet Dispela woksop em i wanpela hap Kampani loging long Nu Briten Palm “Ol pipel bilong yumi yet wantaim stap insait long dispela woksop. senis i bagarapim ples. bilong ol trening we i bin stat long Oil Limited plantesin na biogas plent. pasin bilong wokim egrikalsa i save Dispela trening em bilong ol Wanpela wei bilong globol rispons 2015 long redim kantri long mekim Dispela i givim sans long ol i lukim stap baksait long katim daun bus na stekholda kisim save long wei bilong em long strongim ol kantri long dau- samting long kamapim save bilong long ai bilong ol yet ol wanem kain diwai na bagarapim fores,” Roy daunim mak bilong emisen o ges nim mak bilong ges nogut i go aut menesim gut REDD+ na Nesenel wei ol lain i mekim wok na ol lain Banka, Projek Kodineta bilong Ne- nogut i save kamap long katim na long ol fores, olsem REDD+ PNG, REDD+ Strateji. husat i stap baksait long ol i mekim senel Fores Inventori projek i tok. bagarapim ol fores (Reducing Emis- olsem wanpela memba bilong Yu- “Mipela i laik kamapim inap save- “Em i gutpela long mi kisim tren- wok long daunim na bagarapim ol- sions from Deforestation and Forest naitet Nesen Fremwok bilong Kon- man na meri husat i gat gutpela save ing bilong klaimet senis stret long ol geta diwai na bus, tasol em i ken Degradation) REDD+. vensen long Klaimet Senis (UNFCCC) long REDD+ inisetiv na wanem kain polisi olsem REDD+. Ol i lainim REDD+ olsem wanpela na Koalisen bilong Renfores Nesen, wei ol i ken mekim em i wok insait kamap olsem wanpela wei bilong Long wok bilong mi olsem polisi wei bilong stopim bagarap we inap em i bin wokim kontribusen bilong long Papua Niugini,” Peter Katapa, sastenebel konsevesen na menes- edvaisa mi mas save gut long ol polisi kamap long klaimet senis na long en long daunim mak bilong globol Projek Menesa bilong FCPF - REDD+ men bilong ol fores insait long PNG. na ol narapela wok wantaim o wei REDD+ i promotim sastenebel divel- emisen wantaim wanpela nesenel redines projek i tok. Ol i lainim tu long wanem samting bilong strongim ol long wok,” Kwaipo opmen long PNG. REDD+ strateji. Joel Scriven na Timothy Boyle bi- dispela ol kampani i save daunim Vali, Polisi edvaisa bilong Praim Min- Klaimet Senis na Divelopmen Terence Barambi, CCDA REDD+ long REDD+ sapot tim bilong UN- hevi bilong ol operesens bilong ol ista Dipatmen i tok Atoriti (CCDA), wantaim sapot bilong Menesa i tok klia long as tingting bi- REDD/UNDP Rijonal Hab long long envairomen. Narapela REDD+ Ekspet Trening Fores Kabon Patnasip Fasiliti REDD+ long dispela trening olsem, “Mipela i Bangkok i bin go pas long givim tren- Las de bilong woksop i gat ol wok bai kamap long Ogas 2016 na redines projek na UNDP i bin redim bungim ol stekholda wantaim long ing. Ol i toktok long ol wok bilong ol diskasen namel long ol lain i kisim bai lukim planti moa stekholda i kam na ranim dispela ‘REDD+ Ekspet mekim ol i save moa long REDD+ na draiva bilong diforestesen na fores trening long ol polisi na ol rot bilong insait long kamapim dispela strateji. nius Epril 7 - 13, 2016 Wantok P7 Stori na Wok – Elizabeth Cox WanpelaNicky Bernard i meri Enga Stretolsem mama bilong ol raitim planti ol yangpela pikinini long hap, long wanem em Gutpela Samting Bilong Wok WANPELA wait meri save helpim gut ol mama Toksave: Sapos yu laik wokim gaden Polen i bin lusim taim ol karim pikinini. kaikai yu mas i gat gutpela samting bilong wok. Sapos yu i gat “tul” yu mas lukautim kantri na ples bilong Planti ol yangpela dokta ol gut. em na kam long long Enga provins i save gut Ol tumbuna i save wok gaden long stik. Papua Niugini na go tru long Sista Jadwiga na Nau planti manmeri kisim pinis spet na wok insait stret long bus nau planti long ol nes long em. Baira o “hoe” em i wanpela nara- bilong Enga Provins. sumatin long Enga save go pela gutpela “tul” o samting bilong wok. Sista Jadwiga Fal- long Yampu long lain wok Sapos stik bilong baira i bruk yu ken wokim iszek, em wanpela Ka- aninit long Sista Jadwiga. gen nupela, em i isi tru. tolik sista, taim ol Sista i kisim wanpela leta Sapos yu laik wokim gut wok, ol tul bilong Katlik Sios long Papua Dairekta bilong Operesen bilong PNG Tribal Foundation Michelle Hau’ofa i givim pinis long em bai muv go yu mas i stap sap na klin olgeta taim. Noken Niugini askim em long larim ol i stap long ren, long gaden na bai wanpela presen i go long Sista Jadwiga long taim em go lukluk raun long sekim long narapela provins na kam, ol bin salim em dispela i mekim em tingting ros i kaikai ain. I gutpela long pailim na ol masin bilong haus sik Tribal Foundation i givim. go long liklik Katolik planti long ol pipel bilong welim (long olpela wel bilong ka o wel bi- Misin na Helt senta long em long liklik helt liklik salens long laip bilong Ileksen na taim ol Yampu na Kompiam Ilek- long kokonas) olgeta wan wan mun. long Yampu ples long senta long Yampu, em manmeri i wok long pait toret long lusim ol. Hangamapim ol tul long ples i drai olgeta Enga. bilong em long wok i wok olsem sista long long ol yet na em go insait “Mi kamap meri Enga taim. Sista Jadwiga i bin misin na wok olsem haus sik na tu wok long bikpela wok stret. pinis na mi bai wari sapos Sapo grup bilong yui yet – yu mas i styap amamas long kam sista long haus sik. olsem misineri. putim gut namba long ol na lukautim ol gut long PNG tasol em i no “Namba wan taim Taim ol mun na yia i wok mi lusim ol ples lain bilong Yampu em wanpela tru. Sapos yu laik traim na kirapim dispela save olsem ples em mi kam long Yampu, long go, Sista Jadwiga i stat mi na provins bilong mi, we liklik Katolik stesin in- wok gaden na ol tul bilong yu in op sap, o bai go long en i save mi kisim taim stret, ol- long kisim strong na ol ples i givim mi strong long wok sait long Kompiam ros nabaut, o handel i bruk na lus, bai dis- gat planti birua. Taim geta nait pilo bilong mi lain i stat long save long em. bilong mi olsem misineri na ilektoret long Enga pela wok i mkeim olsem hatwok tumas na em kam pundaun long save wet long wanem Ol wok em save mekim long wok olsem sista long haus provins, dispela liklik bai manmeri les long lainim wok gaden. Mosbi ol bik manmeri mi save krai olgeta sik”. Sista Jadwiga i tok. Katolik stesin save autim tok bilong God papa bilong Katolik Sios i nait long namba wan helpim tru ol pipel bi- na helpim ol manmeri kisim Sista Jadwiga i stap long Ol Meri Inap Long Mekim Wanem? givim tok save long go taim mi kam. Ol ples long Kompiam na ol bagarap long pait o sik i wok Enga provins klostu 10 yia Sapos yu laik kirapim dispela wok gaden long Enga long mekim lain save putim bus ples klostu long haus long go strong tu long ol olgeta taim em lusim ples na nutrisen progrem long ples bilong yu, wok misin na helpim naip long nek bilong sik sevis bilong ol. lain long dispela Ilektoret. bilong em long Polen na em i gutpela yupela lukluk pastaim long ol ol pipel long hap long mi long mekim wok.” Taim Sista Jadwiga Sista Jadwiga i kamap kam long Papua Niugini. samting bilong wok. haus sik. Sista Jadwiga i tok. Nogut yu lainim ol meri long dispela wok, statim wok bilong em, Sista Jadwiga go Em tok tu olsem, tasol bihain ol i no wokim bikos ol i nogat long Enga long 2007 long dispela liklik taim 2007 em go long samting bilong wok, ol samting bilong ol i na go statim wok bi- stesin, em i bin kisim Yampu em taim stret bruk o ros nabaut. Sampela taim l meri ken sindaun na stori long ol samting bilong wok ol i ken bung na Ganim opim rurel kisim wan wan hap, spet o baira i kam na sapim na welim wantaim. ilektrifikesen long Wabag Sapos ol manmeri long hap bilong yu ol i nogat gutpela samting bilong wok, yu i nap long soim ol we bilong baim samting long V.E.S (Vilis Ekwipmen Saplais) i stap long Lae.

Rait long V.E.S PO. Box 2172 Lae Na askim ol long salim toksave long Sista Jadwiga i sanap wantaim ol yangpela dokta na tupela wanem samting ol i salim, na prais bilong ol wok meri bilong Tribal Foundation long Yampu Stesin. dispela samting. Ol poto: Nicky Bernard

Memba bilong Wabag Robert Ganim i katim ribon long makim pawa saplai i Pussy o bebi taiga?... go long Pokatu we Rural Ilektrifikesen (RE) i bin sanapim pos na putim pawa lain pinis. Poto: Ale Asa Ale Asa i ratim pawa lain na pos pinis. pawa nau na mi bai Dispela projek i lusim kerosin lam na MEMBA bilong Wabag kamap wantaim moa jenerata. distrik, Robert Ganim long wan milien kina Ol pastaim memba i i opim wanpela malti- na bikepla helpim bai tok promis nating long milien kina Rurel Iletri- go long moa long givim pawa tasol fikesen (RE) program 1,000 manmeri wan- Ganim i mekim dispela olsem wanpela impek taim wanpela praimeri tok i karim kaikai na mi projek long Wabag skul, ol haus lotu, stua amamas long em." distrik. na haus slip. Dispela malti-milien PNG pawa wokman Planti lain long kina RE projek i long Maun Hagen i bin Wabag distrik i ama- kamapim 4-pela kilo statim wok long 2013 mas long Robert mita Sakales- na bai planti eria long Ganim bikos ol pas- Sagasabes, Aipus - distrik we i no gat taim memba i tok Iryela, 6 kilo mita pawa bai ol kisim promis nating long Lakemanda -Yampu pawa ananit long dis- kamapim pawa projek long hap bilong pela program. tasol Ganim i kamapim Ambun-Kompiam disr- Yu no inap bilip! Dispela em i wanpela femili pusi long Kiunga. Hia yu lukim pusi i silip wantaim Long wik i go pinis tru wok. tik, 6 kilo mita Sari- mama bilong em liklik Shaleen Anthony Wilson long haus bilong ol long Kiunga. Dispela pusi i traipela tru Mista Ganim i katim Komuniti lida bilong Lakiwi, 5 kilo mita na luk olsem bebi taiga bilong India. Dispela pusi i save laik silip klostu long dua bilong toilet. Sapos yu ribon long salim pawa Pokatu viles, Jimi Sopas -Lai Bris wan- laik go toilet, yu mas tok eskius long pusi pastaim na yu yusim toilet. Papa bilong tupela em i Edukesen i go long 4 kilo mita Yamau I tok, "Mi ama- taim planti moa bai Inspekta bilong Westen provins. Mama bilong tupela, Ruth Wilson turangu i pasim ai long las mun bilong Teremanda - Pokatu mas tru bikos komyu- kamap. Janueri dispela yia. Poto: Lonnie Wilson viles we ol i bin putim niti bilong mi i kisim Wantok Epril 7 - 13, 2016 P8 nius Katolik Profesenel Tripela lain i yusim giaman nem OL polis long Is Nu olsem ol i baim dispela holim pasim ol 3-pela long Lorengau En- Briten (ENB) provins i mani long ol tripela lain na ol i sasim ol na taprais Limited. Ol i bin sapotim Wes Papua holim pasim tripela lain lain. lokim ol long Kokopo pretim ol woklain bi- Paula Haricknen – taim bikpela hap graun, egens lng ol human rait. long ol i bin giaman na Ol kompleina, Nancy polis sel, na nau ol i long stoa wantaim ol Presiden bilong Katolik ol risos na ikonomi. PNG Pasin no gut bilong ol In- yusim nem bilong la Nela na Steven Mari, i weit long sanap long kastoma na stilim K48, Profesenel i raitim bai gat ol wari bilong donesia ami i bin pasim KUUK klen memba na lukim dispela fainensel kot. 500 kes mani wantaim sekyuriti wantaim In- maus bilong ol long taim kisim royelti mani mak stetmen na tupela i tok Long wankain taim ol kago mani mak long KATOLIK Profesenel So- donesia na ol narapela ol i traim long tokaut long K15, 600 long Ag- strong olsem ol dispela long Sarere 13 Mas, K71, 752. saiti bilong PNG i sapo- ikonomik wok bilong en. long ol hevi bilong ol na mark NGIP Limited. tripela lain i giaman na 2016, sampela lain, we Ol polis i ronim ol na tim singaut bilong ol Gutpela tasol gutpela pait long rait bilong ol. Ol i bin holim pasim kisim dispela mani ol i no bin luksave long holim pasim wanpela Pasifik Konprens bilong pasin bilong lidasip in- I luk olsem PNG na Laitia Inara, Ben bikos ol i no memba bi- ol long dispela taim bilong ol na lokim em ol Sios (PCC) bilong In- sait long rijon i stap we? Fiji i larim nating donesia, Fiji na PNG Sapot bilong Vanuatu ikonomik diplomesei bi- Temean na Meriam long klen bilong Nela bikos ol i karamapim long Lorengau polis sel long ol i no mas bungim na Solomon Ailan long long Indonesia i Temean bilong ENB na Mari. fes bilong ol wantaim na em i weit long sanap pait bilong ol Wes helpim ol Wes Papua i karamapim dispela provins bikos fainensel Ol polis i lukim dis- mask, i bin holim bus long kot. Ol polis long Papua pipel bilong kisim wok long kamap strong bikpela hevi long ai bi- stetmen bilong Agmark pela fainensel stetmen naif wantaim gan na i Manus i painim ol nara- fridom bilong ol wan- long ol Wes Papua na tu long ol. Tasol mipela i NGIP Limited strongim olsem em i tru na ol i wokabaut i go insait pela stil man yet. taim ol bagarap bilong long ol lain husat i wok no inap long pasim ai human rait we ol i kisim long pilim sore long ol nating long hevi bilong olsem wanpela nius insait long rijon. ol Wes Papua. stori insait long Post Wes Papua i gat sam- Indonesia em i no Pis Ko Volantia long Vanuatu Courier long 1 Epril pela bikpela hevi bilong wanpela ikonomik 2016 i bin tok long en. human rait na politik. Ol pawahaus long Pasifik. Fiji na PNG em ol i pipel i bin stap long PNG na Fiji i stat long bikpela Melanesia bikpela hevi we ol i bin wokim treid wantaim sainim tok promis kantri long rijon wan- kilim na bagarapim ol Saina, Siapan, Saut Korea, Filipins, Australia na Nu Silan pinis insait long Esia Pasifik rijon na planti narapela kantri long wol. Watpo bai yumi bi- hainim yet Indonesia long mani bilong ol na pasim rot bilong fridom bilong ol pipel bilong yumi yet? Mipela singaut long hevi bilong Wes Papua i mas go het long komiti bilong Yunaitet Nesens long rausim ol long Pisful mas bilong West Papua long Pot Mosbi sam- pawa bilong ol Indone- pela yia i go pinis. Poto:Intanet sia gavman.

Meri makim U.S. Embeseda, Ebert-Gray lukim 36 nupela Pis Ko volantia bilong Vanuatu i sainim tok promis bilong ol.

U.S. Embeseda k o m y u n i t i “Mi amamas tru i gat bikpela save, i Catherine Ebert- ikonomik divelop- long stap hia na go long ol nara- Gray i witnesim men. Wanpela witnes long tok pela kantri long wanpela sere- bikpela salens we promis seremoni makim Yunaitet moni we ol 36 Pis nau i bungim ol ni- bilong nupela Pis Stets long traim Ko Volantia i Vanuatu em long Ko Volantia. long painim rot bi- mekim tok promis daunim hevi bi- Mi gat bikpela long helpim ol tu- bilong ol long Pot long klaimet senis. amamas olsem rangu long wol Vila, Vanuatu long Pis Ko Volantia bai olsem Embeseda long divelopim Epril 1, 2016. skulim ol komyu- bilong Amerika edukesen,helt, Ol volantia bi- niti long lukautim long lukim dispela ikonomik divelop- long Pis Ko i na holim gut en- tok promis sere- men, egrikalsa, wokim trening vairomen na bi- moni. envairomen na yut planti mun long hainim klaimet Olsem ol lain i divelopmen. kalsa, tokples, na senis. kisim trening, yu- Wantaim sevis teknikal trening Long taim bilong pela i stap olsem bilong ol, ol long Vanuatu, wokim tok promis, sampela nam- volanti i kisim save katri we ol i stap Embesseda Ebert- bawan lain tru klia long sevis we i wok long en. Nau Gray i tok amamas putim ol long mak long kantri bilong bilong globol bihain long ol i long ol Volantia mipela long we bi- ikonomi tude. wokim pinis tok long strongpela long long wei bi- Long taim Presi- promis bilong ol, tingting na spirit long komitmen, den John F planti bai lusim bilong wok, na em save na strong bi- Kennedy i kirapim Pot Vila na go long i tok welkam long long mekim wok,” Pis Ko long 1961, ol wok ples bilong ol i kam insait long Embeseda Ebert- klostu 220,000 ol long ol wanem gutpela pasin bi- Gray i tok. Amerika man meri ol wok ol i save long Pis Ko Volan- Em i tokim ol tu long olgeta kain mekim insait long tia husat i save long ol i mas givim krismas i bin wok ol komyuniti bi- helpim long sevis bilong ol pinis long 141 long Vanuatu. kamapim luksave stret long kantri long olgeta Ol bai stap na bilong ol pipel strongim ikonomi hap graun. wok long ol dis- bilng Amerika na bilong Vanuatu Klostu 800 Pis pela ples inap long Yunaitet Stets in- long sanap strong Ko volantia i bin tupela yia long ol sait long ol wok bi- na i go yet. wok pinis long eria bilong helt, long ol long ol Pis Ko i save Vanuatu long taim edukesen, en- lokal skul, heltke, salim ol nam- program i bin stat v a i r o m e n , bisnis na komyu- bawan Amerika long 1990 i kam egrikalsa, na niti senta. man na meri husat inap nau. P10 Wantok Epril 7 - 13, 2016 heltnius Morobe skul luksave

longStori na poto i kam long Wol Wara de Paul Kari bilong Wol Visen Komyunikesen

WOL Wara de i save kamap long wan wan yia, na em i save autim wanpela gutpela samt- ing long dring fres wara. Aninit long bikpela tok- tok, ‘Wara na ol Wok,’ UN-Wara na ol patna i givim sans long ol Wara em i laip – pilai bilong ol Gret 10 boi bilong NAWAEB Hai Skul komyuniti raun long wol long bungim olgeta wok Wol Wara De. Ol bai na Praimer skul na ol lain long maus long planti WV Helt wokmeri, Stella Muriki skulim mama long ol gutpela kaikai bilong we i bin kamap long ol lainim moa long gutpela bilong komyuniti arere. hap kona bilong dispela pikinini. narapela Wol Wara de samting wara inap Ol i wokim pilai drama, komyuniti. bipo na antap long dis- wokim na long save moa song na danis long tok- WVPNG WASH pro- Traibel Faundesen givim bebi bet long pela ol i kamap wantaim olsem gutpela wara em i tok bilong wara. gram i save strongim ol wok Poroman bilong wara human rait, na tu ol “Bikpela amamas i bin bikpela toktok bilong Sopas haus sik wara na gutpela asenda i ken kempein long yusim stap taim ol sumatin i gutpela helt pasin olsem bilong wok long painim wara long kamapim ritim ol poem, wasim han na gutpela sastenebol divelopmen. guptela sindaun long esei,drama na song long senitesen o ples bilong Wol Visen i lukim Wol helt, edukesen o komyu- wara em i bikpela samt- toilet na gutpela we bi- Wara De olsem taim bi- niti divelopmen olgeta ing na ol pipel i mas long lukautim toilet. long givim sans long taim na i no long Wol lukautim gut long em i Wantaim ol narapela Wara na Senitesen na Wara De tasol. stap longpela taim,” pro- helt patna, WVPNG skul Haijin (WASH) na ol Helt Long Mas 22, Wol jek wokman Welly Enas WASH i lainim ol was lain program long i go pas na Visen WASH Projek wok- long Morobe i tok. bilong ol pikinini long ol i kamapim ol ples we o man na meri i holim Wol Ol wokman na meri bi- mas lukautim gut ol lain long komyuniti inap Wara De slebresen long long Wol Visen i wokim pikinini na stretim mekim wok wantaim na Ngariawan Praimeri Skul sampela bikpela awenes komyuniti long ol i gat lainim moa long dispela na Nawaeb Hai Skul wan- toktok long Mentenel na gutpela seif wara na gut- bikpela tingting bilong taim ol sumatin na tisa Pikinini Helt na long orol pela senitesen. bilong Hobu Elementri helt edukesen o helt bi- Nupela bebi woma bilong Sopas Haus sik long Enga. Dr Lino Tom, CEO bilong Enga Provinsal Helt Atoriti, Mr Aaron Luai,Darekta Operesen bilong Tribal Foundation,Michelle Hau’ofa na Dr Guboro Urae i sanap holim nupela bebi woma masin long PMGH toksave long Dengi Fiva Sopas Haus sik long Enga Provins. Poto Nicky Bernard. POT Mosbi Jeneral Haus sik Papua Niugini. pela wik i go, we tupela i lukim ol kain sain bilong sik (PMGH) Sif Ekseketiv Liklik dengi fiva tasol i bin dai pinis. Em i gutpela sapos ol i kisim liklik bi- Nicky Bernard i raitim sindaun long famili na komyu- Opisa, Grant Muddle long save kamapim skin hat, long ol pipel i mas save natang tasol. niti, na pikinini i makim taim i dispela wik i tokaut klia skin skrap, na masol na join olsem Dengi Fiva em i save Em bikos ol i gat strong- PNG Traible Fandesen i givim kam yet, long bihain long wokim long sik Dengi Fiva insait bilong bun i pen. Strong- kamap long wanpela bi- pela banis ol soldia bilong wanpela moa hot bebi bet na gutpela wok i go het yet long bi- long haus sik na long siti. pela dengi fiva we ol i save long ol 4-pela dengi vaires bodi i banisim ol. Tasol pototerapi long wanpela bikpela hain. Traibel Faundesen wan- Mista Muddle i kliaim kolim hemorrhajik fiva, we moskito i save karim taim i gat sain olsem, ol i haus sik long kantri, SOPAS Haus taim GE i gat mama na pikinini tingting long ol pipel long inap long mekim sikman o raun na em i save stap in- save stat long 4-pela o ten- sik long Enga Provins. helt program insait long Enga toktok long sik Dengi Fiva i meri long lusim blut, blut sait long ol hap we ol pipel pela de bihain long Displea presentesen em Provins pinis. kamap insait long Pot presa i go daun (kirap i save stap na mekim wok. moskito i kaikai yu. Michelle Hau’ofa, bilong Traibel Vscan Pailot Program i stap Mosbi siti. nogut) na inap long dai. Taim wanpela moskito i Ol sain bilong dengi fiva Faundesen i bin wokim long las pinis long 7-pela helt fasiliti long Muddle i tok, sampela I gat ol saientis i mekim kaikai wanpela ma o meri i olsem; strongpela skin wik Fonde 31 Mas. Enga. Dispela em i projek bilong lain i kisim sik na i kamap risets nau long painim husat i gat dengi vaires, hat olsem 41 digri selsis Tupela ikwipmen bilong haus GE, wantaim Enga Provinsal Helt long Pot Mosbi Jeneral vaksin bilong dengi fiva. vaires i save kalap long (41C), het i pen, masol na sik i bin kost olsem K40,000. Dis- Atoriti na Traibel Faundesen Haus sik, na ol i bin kisim Tasol pastaim long dispela moskito. Taim moskito i bun na join i pen, pen long pela donesen i bin kam long Jen- wantaim. I gat narapela program tritmen tasol tupela i bin i kamap, em i gutpela long karim vaires i go na kaikai baksait bilong ai bilong yu. eral Ilektrikel (GE), wanpela tu em Ball & Binder program bi- dai. rausim ol ples we moskito narapela man, vaires i save Sampela taim bai yu pilim dona bilong Traibel Faundesen long stopim blut taim mama Planti milien dengi fiva i save karim kiau na kamap go insait long blut bilong olsem yu gat skin resis o Donesen bilong GE Faundesen karim bebi. infeksen i save kamap long planti. dispela man. skrap olgeta hap long bodi, i soim strongpela tingting bilong “Nau mi givim dispela hat bebi wol olgeta yia na em i wan- Em i gutpela long pasim Bihain long yu kamap pilim bel i tanim, tanim na GE na Traibel Faundesen long bet na pototerapi lait long givim pela bikpela sik insait long rot bilong em pastaim orait taim yu kisim dengi yu laik traut, wan wan taim helpim wok bilong helt na Enga gutpela sans long ol liklik bebi Saut Is Esia na ol West olsem banisim ol pipel fiva vaireis pinis, yu gat bai blut i kamap long ol Provinsal Helt Atoriti aninit long husat i nidim spesel kea bihain Pasifik ailan. wantaim ol marasin bilong banis pinis na dispela gam long maus na long lidasip bilong Sir, Peter Ipatas. long mama i karim ol. Dispela I gat wanpela kain kilim binatang o moskito vaires i no inap long kisim nus. Mis Hau’ofa i tok long taim bi- gutpela presen i kam bikos long moskito we i save karim bi- na slip aninit long moskito yu gen, tasol ol narapela Ol pen na skin hat long givim aut ol masin long GE,” Mis Hau’ofa i tok. natang bilong dengi fiva. net. Dispela moskito em i tripela we yu no kisim yet marasin olsem Paraceta- SOPaS haus sik olsem, matenel Peter Loko, bos blong GE in- Dispela moskito i save raun save kaikai man long ol bai inap long kisim yu. mol (Panadol, na o nara- na pikinini helt nem i bikpela sait long PNG i no bin stap tasol long de taim tasol. taun o eben eria olsem Pot Dengi fiva o hemorrhajik pela) inap long daunim pen samting na helt bilong mama na em i bin salim toktok bilong em i Taim em i save kaikai Mosbi. fiva i save go bikpela sapos na fiva. Tasol no ken kisim pikinini em i wanpela indiketa o kam olsem; “GE em i laik long wanpela man o meri husat Mista Muddle i tok, yu kisim gen namba tu ol pen marasin we inap mak bilong soim olsem komyu- sapotim Traibel Faundesen na i gat dengi fiva na i go “Dengi Fiva em i no wan- taim, tri o foa taim. Olsem long kamapim sampela niti na kantri bai go het. Enga Provinsal Gavman long kaikai narapela gen, em pela samting we bai na em i bikpela samting hevi long blut olsem as- Sapos sindaun na helt bilong mekim wanpela bikpela senis save salim dispela binatang mekim yumi long guria na long yu mas was gut long pirin, ibuprofen (Advil, mama na pikinini i orait em i min long ol bebi i no ken dai nating i go long narapela we i pret nating long dispela sik no ken larim moskito i Motrin IB) na naproxen olsem komyuniti na kantri tu bai insait long PNG. save mekim wanpela moa i stap long kantri. PMGH i kaikai yu.” Mista Muddle i sodium (Aleve)yu gat sam- orait. Sapos sindaun bilong tu- GE wokman i tingim wok long sik wantaim dengi fiva. gat ol marasin na wei bi- tok. pela kain sain, yu mas go pela i no orait, komyuniti na Enga bikos em i wanpela provins Em i wanpela kain sik long stretim i stap pinis. Planti pipel, moa long ol long lokal eben klinik kantri tru bai i no orait. tasol we planti bilong ol i bin we i save stap long ol kain Mipela i lukim pinis 12- pikinini na yangpela man klostu long yu na lukim ol Bilong wanem mama i makim wok long en, ausait long NCD na hatpela kantri olsem pela lain insait long ol dis- na meri, bai i no inap long nes na dokta. taim nau, long stretim gutpela Sentral Provins. Epril 7 - 13, 2016 Wantok heltnius P11

“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby” PIHPh: Saveman 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com Nius Multi-Drug Resistant Tuberculosis According to the national health authorities of TB treatment may require a daily regimen of PNG, TB infection in the country is a “national injections, oral medication, and supervised emergency” requiring to be tackled on a war medical care for anywhere between 6 and 24 footing. With one of the highest TB infection months. To prevent MDRTB it is necessary for rates in the world, drug-resistant strains of tu- every TB patient to complete his or her treat- berculosis are causing a disaster in PNG. Approx- ment. imately 30,000 people in the country are newly Prevalence of MDR-TB in PNG infected with TB every year with increasing cases of drug-resistant strains. Multi-drug resistant cases in PNG have in- creased almost by 2% since 2013. The epicen- These drug resistant strains are difficult to treat ters of drug resistant TB are the rural even with the most effective TB medication. Thus, Western and Gulf Provinces. is patients are left with a more severe strain of in- the centre of this epidemic and the rates of fection and less effective treatment options. Un- drug-resistant TB are among the highest doc- derstanding the urgency to curtail the spread of umented globally. As per a study by the na- multi-drug resistant TB , government, public, pri- tional TB control programme 2016, the levels vate sectors and healthcare workers all should of MDR-TB found in PNG are higher than come together to combat the escalation of drug- those reported by high MDR-TB burden coun- resistant cases in PNG. tries such as the Philippines and Vietnam. What is Multi-Drug Resistant –TB? powerful anti-TB drugs, leaving the patient with The higher prevalence of drug resistance in TB bacteria can grow resistance to many TB drugs an even severe strain of TB bacteria that is diffi- this area is because of poor treatment, large num- used to cure the disease; they develop into a cult to cure. ber of patients not finishing the treatment course, unique strain of multi-drug resistant tuberculosis poor quality diagnosis (with smear microscopy) or M-D-R-T-B as it’s known. These strains do not Causes of MDRTB and poor DOTs program execution. respond to isoniazid and rifampicin, the two most Not undergoing proper TB treatment, incorrect Overcrowded settlements and extreme poverty use of antibacterial drugs, use of ineffective for- also play a major role in escalating the spread of mulations of drugs (e.g. use of single drugs, poor MDR-TB infection. quality medicines or bad storage conditions), and discontinuing treatment can all be the reasons for drug resistance. MDR- TB and HIV Solutions to control drug-resistant TB are: In 2014, at least one-third of people living with TB screening tests for timely diagnosis HIV worldwide were infected with TB bacteria. People living with HIV are 20 to 30 times more Curing the TB patient the first time likely to develop active TB disease than people without HIV (WHO 2015). In such immune com- Ensure adequate infection control measures promised cases it becomes more difficult to treat Ensure the appropriate use of recommended sec- drug resistant TB. In PNG with high prevalence of ond-line drugs HIV and AIDS the transmission of MDRTB infec- tion can be even more rampant. Educate public and raise awareness on prevention and treatment P12 Wantok Epril 7 - 13, 2016 sios Yut, Meri na OL Katolik bisop bilong PNG na SI i holim AGM Famili Pastor … Selebretim 50 krismas bilong ol daiosis Barbara Lunge Pater Victor Roche SVD i raitim

Digim Wara i gat Laip ASKIM i go long ol Katolik Sios manmeri long PNG na bilong yu yet Solomon Ailan (SI) long pre long ol bisop bilong ol i bung DIGIM lewa bilong yu i go insait long kamautim nau long Vanimo, Sandaun wara i gat laip insait long yu. Provins long namba 57 Anuel I gat wanpela as bilong wara insait long lewa bi- Jenerel Miting (AGM) bilong long wan wan man na meri na ol i mas bungim ol. wantaim bikpela Wara bilong Laip. Olsem na bai Samting olsem 22 bisop bi- yumi no inap long kisim taim long taim bilong san long PNG na SI bai bung long i kukim yumi, taim hangre long kisim yumi, lusim tupela wik, stat long dispela ol propit bilong ol egrikalsa kes krop bilong yumi wik Mande Epril 4 na bai pinis olsem. long neks wik, Fraide, Epril 15, Yumi mas luksave long tok hait o misteri bilong 2016. bikpela laikim bilong God na yumi mas tok tenkyu Ol i toktok long ol bikpela long dispela olgeta taim. samting i karamapim sios na “Mi ting long ol dispela samting Papa i bin tu, kantri wantaim. Ol Katolik Bisop bilong PNG na SI i selebretim 50 krismas long kirapim ol daiosis. Poto: Pater Victor mekim na mi save brukim skru long en. Em i Papa Long wankain taim tu, bung Roche SVD bilong olgeta lain i stap long heven na long graun, na Katolik Sios long PNG wan- long Siassi Ailan, long PNG. long SI em long 1. Honiara (Asdaiosis), 16.Aitape, na em yet i givim nem long olgeta dispela lain. Mi taim i selebretim 50 yia bihain Pontifikel Institut bilong Foren (Asdaiosis), 2. Auki, 3.Gizo. 17.Wewak, 18. Lae na 19.Van- save brukim skru na prea olsem, Papa i bin makim long kirapim ol Katolik Daiosis Misin (PIME) i bin kirsapim Ol 19 daiosis long PNG na imo. ol planti gutpela gutpela samting tru bilong givim bilong PNG na SI. wok long Wudlak Ailan, Milen long Ailans Rijon em: 1. Het tok bilong AGM bung yupela, olsem na em i ken pulapim Holi Spirit bi- Long yia 1884, PNG na Be. Rabaul (Asdaiosis), 2.Kavieng, long dispela yia i beis long Yia long em long bel bilong ypela, na mekim yupela i Solomon Ailan i bin stap aninit Taim ol yia i go, tupela Manus, 3. Bogenvil na 4. bilong Marimari Pop Francis i stap strong tru. Na long bilip bilong yupela, Krais i long Vikariet Apostolik bilong kantri i bin kam aninit long ol Kimbe. Long Sauten: 5. Pot bin toksaut long en ken i stap long bel bilong yupela. Na pasin bilong Maikronesia na Melanesia na wan wan Apostolik Vikariet na Mosbi (Asdaiosis), 6. Bereina, olsem:Serim Gutnius bilong laikim tru ol arapela, em i ken kamap strong tru in- long lukaut bilong Misineri long Novemba 1966, ol i bin 7.Kerema, 8. Alotau, 9.Daru- Marimari.” sait long bel bilong yupela na mekim yupela i Kongrikesen bilong Sosaiti ov kirapim ol daiosis long PNG na Kiunga. Long Hailans Rijon: Long AGM bung bilong ol sanap strong, olsem graun i save holimpas rop bi- Mary or Marist. SI. 10. Mt.Hagen (Asdaiosis), 11. las yia, ol bisop i bin makim long diwai na mekim diwai i sanap strong. Olsem Long 1845, ol Marist i bin Tude, i gat 19 daiosis long Kundiawa, 12.Goroka, Vanimo olsem daiosis we na ypela i ken kisim strong wantaim olgeta man- stap long San Cristobal long PNG na tripela long SI. 13.Mendi, 14.Wabag na long 2016 AGM bung bilong ol bai meri bilong God, inap long yupela olgeta i ken Solomon Ailan na long 1848, Nem bilong tripela daiosis Momase Rijon: 15. Madang kamap long en. laikim tru ol arapela, em i bikpela tru, na i go long- pela moa, na i go antap tru, na i go daun moa. Yes pasin bilong Krais long laikim tru ol arapela, i ken Vanimo i welkamim ol Katolik Bisop bilong PNG na SI save tru long en. Na olgeta gutpela samting i pulap Pater Victor Roche SVD De namba tu i bin lukim ol long God yet, ol i ken pulap long yupela tu. Strong i raitim bisop i wokim misa lotu long bilong God yet i save wok long bel bilong yumi, na tingim ol misineri i bin wok dispela strong i winim tru tingting bilong yumi. Ol- OL KATOLIK manmeri long long PNG na ol i dai na moa geta samting yumi save askim God long mekim, ol Vanimo, Wes Sepik provins i yuet, ol bisop. i no inap tru long mak bilong strong bilong en. “ bin givim bikpela welkam long Ol i bin askim Pater Stephen Rossetti bilong Luke Institut Efesis 3:14-20 23 bisop bilong PNG na long Amerika long givim tok- Namba wan samting, yumi olgeta i mas save Solomon Ailan (SI) taim ol i go tok long ol bisop long AGM bi- long laikim bilong God em i bikpela tumas na em i sindaun long Anuel Jenerel long ol. go daun moa, i winim bikpela solwara na i go insait Miting (AGM) long Vanimo Het tok bilong dispela AGM tru! Namba tu, laikim bilong God em i op bikpela Daiosis. em, Serim Gutnius bilong moa. Em i op i winim olgeta skai na graun na winim Ples i bin paia taim ol pipel i Marimari na 50 krismas bihain save bilong yu na tingting bilong yu! Namba tri, bin putim kamap ol singsing long kirapim Katolik Daiosis laikim bilong God em i antap tumas i winim heven na danis tumbuna long dis- Ol bisop i painim hap bilong ol long sindaun pastaim long Misa lotu i stat. Poto: Pater Victor Roche SVD bilong PNG na SI long No- i go antap! pela Mande taim namba 57 vemba 15 1966-Novemba 15, Dispela pasin bilong laikim bilong God i mas AGM i bin stat. long Hetkwata bilong Santu AGM wantaim preia na edres 2016. pulimapim lewa bilong yumi i go pulap tru long Dispela em i namba wan Anthony Daiosis long statim bilong presiden. mak. Na yumi olsem ol embaseda bilong God, i taim AGM bilong ol Katolik mas no ken sot long ol lo na pasin bilong kingdom Bisop bilong PNG na SI i bilong God. kamap long Vanimo Daiosis Divain Mesi i selebretim pestode Salens long yumi em olsem yumi mas hangre tru na wantaim bikpela amamas, long go insait moa, opim laikim bilong God moa na welkam long ol bisop na ol SAMTING olsem 600 memba gunan,Ramamal,Volavolo,Ra polis sekpoin i go long long pulimapim yumi i go op moa na i go antap seketeri bilong Konprens bi- bilong Divain Mercy i bin se- baul na 12-pela sab peris bi- Katitrel. Wanpela tumbuna moa long yumi mas lukim tru olgeta pasin bilong long ol bisop, na ol lain i lebretim pestode (bilong Di- long ol. Grup i bin pinis taim singsing na danis grup i bin laikim bilong God. makim gavman i bin kamap vain Mesi) long las Sande long smok bilong maunten paia i wokim “Gomogomo” em Bilong pinisim tok, wanpela fevoret song yumi long Vanimo Gren Sten. Sen Francis Xavier Katitrel bin bagarapim ples. wanpela tumbuna samting ol Wanpela pastaim perisina mas singim olgeta taim long tingim pasin bilong Ol pipel bilong nambis, ol long Kuraga long Rabaul As- i save wokim long ol nupela bilong Pot Mosbi Asdaiosis laikim long i kamaut long as bilong wara i gat laip skul sumatin na sampela wok- daiosis, is Nu Briten Provins. namba wan pikinini mama i Long go pas long selebre- na liklik prea grup bilong em i em long tok Inglis; “ I want to be a channel for the lain long eria i bin bung na karim tasol. sen na Misa lotu, em nupela bin statim Divain Mesi long Sen Martin De Porres river of God. So dig me deep Lord and dig me putim kamap ol singsing na Sen Francis Xavier Kuragaga peris pris, Pater Allen Praimeri skul kwaia na olgeta wide. i want to be a channel of the river of God.” danis na tok welkam long ol long yia 2000 Cosquejo husat i bilong Daio- peris i bin singsing long Hai Dispela song i tok, mi laik kamap rot bilong wara bikman bilong sios. sis bilong Sidni, Australia. Ol Olsem na long mun Febueri Misa. bilong God i gat laip long ran insait long mi na i go Bikpela amamas i bin kisim narapela pater i bin helpim long dispela yia, ol i bin ststim Bihain long misa lotu, i bin aut. ol pipel husat i bin autium long dispela misa lotu sele- nupela Divain Mesi grup. Dis- gat kaikai na entateinmen. Dispela toktok bilong song i mas kamap prea bi- amamas bilong ol olsem stap bresen em Din Pater John pela grup tasol i bin go pas Nau i gat 15 preia grup long long yu long olgeta de long yu lukim tru tok hait o bilong ol bisop long hap em i Rongdiat na Spirituel long ol wok bilong selebresen Dineri tasol moa bai joinim bi- misteri bilong bikpela Laikim bilong God olsem bikpela blesing long ol. Dairekta, Pater Paul Tabalar. wantaim ol memba bilong hainim awenes long dispela i Wara i Gat Laip! Bihain long welkam sere- Ol 600 Divain Mesi memba Sen Michael Peris, Matupit. wok long kamap insait long moni ol lain bilong daiosis i i bin kam long Rabaul Dineri Mesi prosesio i bin stat long bin kamapim, ol bisop i bin go na tripela peris olsem Mala- Dineri. komentri Epril 7 - 13, 2016 Wantok P13 Ol pablik kar pak i mas stap long plen bilong ol taun na siti KOMENTRI TUDE long ol bikpela siti bilong kantri, i gat moa kar na ol PMV na teksi na trak na ol arapela kain masin i save ran long rot. I gat moa pipel i draivim ol kar na planti taim ol rot i no inap long namba bilong ol kar na PMV. Long Mosbi ol rot insait long siti i no inap long namba bilong ol kar. Namel long hap pas seven na 9 klok moning, ol kar i pasim ples na trefik i save ran isi isi tru. I no gat tok long dispela bikos em i pasin bilong siti we moa manmeri na ol kampani i gat kar. Tasol i gat narapela bikpela Jada 016 hevi i wok long kamap nau. I no gat inap pablik spes bilong lusim ol kar. Ol pipel i putim kar nabaut bilong ol pilai graun na i gat spes rapim ol seif ples bilong pakim kar wanpela senis i kamap. nem, ‘nambawan siti’ long Pasifik. long rot o antap long ples bilong bilong putim kar. Ol dispela plen em i wanpela bikpela bisnis long Long taim i gat gutpela lida na I gat strongpela gavana bilong siti wokabaut o long kona bilong rot i stap ples klia na ol pipel i luksave ol arapela hap long wol na i ken ol gutpela wokman na meri husat wantaim ol gutpela manesa husat bikos i no gat ples bilong lusim na soim rispek. kamapim hia tu long ol siti olsem i wok bung, bai ol gutpela senis i i stiaim ol kain kain divelopmen kar. I tambu tru long senisim mak Mosbi. kamap. yumi wok long lukim nau. Insait long Mosbi siti yet, i no na mekim ol kain ples olsem i Populesen bilong ol manmeri We i gat planti salens na planti Nesenel gavman tu i lusim gat spes. Long taim bilong wok, ol kamap ples bilong sanapim haus na ol kar i wok long gro hariap tru politiks i kamap, yumi lukim bikpela mani long divelopim siti. manmeri i save hatwok tru long o kamapim bisnis. Na we ol na yumi mas tingting long taim bi- olsem senis i kamap isi tru bikos Yumi amamas long lukim ol painim spes bilong pakim kar. bikpela opis haus i sanap, i mas hain we siti i mas ran gut na ol ol lida i bisi long pulim na taitim bikpela haus na bisnis i kamap. Ol bisnis i wok long sanapim gat pablik paking spes insait long pipel na bisnis i ken mekim gut namel long ol yet na i no tingim ol Em i mak bilong divelopmen in- moa haus na banisim ples we ol bilding o arere long en we ol wok- wok bilong ol. pipel. sait long bikpela siti bilong yumi. pablik i save putim kar olsem na i man na meri o ol kastoma i ken Yumi ken spendim planti milien Dispela em i piksa bilong ol lida Tasol long wankain taim tu, no gat fri spes moa long pakim pakim kar bilong ol. kina long wokim moa rot bilong ol bilong yumi long PNG tude. mobeta ol i no mas lusim tingting kar. Husat ol lain i save wokim ol kar insait long siti, tasol sapos i no NCD na Mosbi siti i gro hariap long ol liklik samting olsem ol seif Long ol arapela bikpela siti long plen bilong ol bikpela siti i mas gat spes bilong pakim ol dispela tru na planti ol nupela wok i wok ples bilong pablik i pakim kar. wol, i gat gutpela plen bilong ol tingting tu long putim ol pablik kar, ating yumi popaia liklik. long kamap yet long skruim ol Sapos ol i stretim dispela liklik divelopmen i kamap insait long paking spes insait long plen. Insait long las 10-pela yia, pes kain kain divelopmen insait long hevi nau, bai long bihain taim, ol siti. I gat plen bilong ol pablik spes Sapos i no gat inap graun, orait bilong ol taun na siti i senis. Sam- siti. pipel bai luksave long dispela bilong raun na malolo, i gat spes sanapim bilding we ol pablik i ken pela i lukim ol gutpela senis i Mosbi em i bikpela siti bilong hanmak bilong ol lain husat i baim spes bilong pakim kar. Ki- kamap na sampela i no lukim PNG na yumi resis long kisim lukautim siti.

No ken lusim tingting long Bikpela … em i rot bilong bel isi laip

OLPELA buk testamen kalapim na pusim manmeri manmeri i bihainim tingting Proverbs long sapta 9, ves long bihainim em. bilong God. 10 (Proverbs 9:10) i tok long Man nogut, Satan, i kisim Long dispela as, taim as bilong man i kisim save dispela sans na i save pusim manmeri i no wet, i no bi- na save long skelim tingting laik bilong manmeri long hainim lo bilong netsa (na- na mekim ol gutpela disisen wanem samting ol i mas ture), i no larim tingting na em taim man i pret long mekim. disisen bilong em long God God. Satan i man bilong kisim i soim em rot, i save lukim Tasol Proverbs em King ol sot kat. Em i no laik long hevi i kamap long laip bilong Solomon i raitim, man husat bihainim lo tru (natural law) em. Baibel i tok God i givim em long liklik manmeri i laikim bilong mekim ol samting. Long Olpela Testamen dispela save bihainim askim tasol poroman pasin bilong Na manmeri husat strong buk Job 28:28 na buk Sam em i mekim long Bikpela. em wantaim God long lukim bilong ol i no bikpela, i save 111:10 i tok tu long dispela, I tru, pret long God i as bi- gutpela sindaun. laik tru long bihainim tingt- olsem long God manmeri i long kisim save na wan wan Long manmeri i larim ing bilong Satan. Ol i no laik ken gat gutpela na stretpela bilong ol manmeri i sutim Bikpela i soim em long rot long wet. save na rausim tingting na dispela tok i go long laip bi- bilong stap long dispela Long dispela as, planti pasin nogut. long ol yet o long laip bilong graun i no hat. samting i save bagarap, long Tingting bilong no ken Editor Veronica Hatutasi famili, poroman na komyu- Asua tasol long man i gat man taim em bikpela. brukim netsurel lo. niti bilong ol. tingting bilong em yet Man i tok “Mi laikim Long dispela as, Papua Ni- Long tude, ating bikpela (fridom). samting na mi laikim nau ugini i mas oltaim putim komyuniti bilong yumi long Dispela fridom em God tasol.” Dispela tingting em God i go pas long lukim bel Papua Niugini, stat long yet i givim na dispela fridom Satan i gat long em. isi i stap long komyuniti bi- Praim Minista i go daun em bai i no inap long Na olsem em i isi tru long long em. P14 Wantok Epril 7 - 13, 2016 laipstail Epril 7 - 13, 2016 Wantok P15 Wewak em

Boys Town em i wanpela rait hap we yu ken kisim Geit bilong Mercy Secondary School long Yarapos. Matmat bilong Pater W.T. Lierbert long Boys Town. kol win na lukluk i go daun long Wewak taun. Pater Liebert i bin statim National Narcotics Bu- reau na papa bilong Boys Town. WEWAK bai kam laip taim bik grup manmeri long long Wewak i no gat wanpela pipia na rabis. PNG na wol bai bung dispela wik long makim Windjama nambis na Wom nambis i klin gut tru. i nambaskel 80 bonde long Gavana bilong Is Sepik ples!na Olgeta de dispela tupela nambis i save stap klin na papa bilong PNG, Gren Sir Sir Michael Somare. no gat wanpela deti i save stap. Ela nambis long Pot Wewak i stap orait tasol na ol manmeri i redi long Mosbi em i pulap long pipia. amamas wantaim Gren Sif taim lapun man ya i redi Sapos swim long solwara i no inapim yu, orait yu long lusim politiks na stap tasol long ples. ken kisim kar na bihainim Sepik Haiwe o ran I go long Ol biknem hotel long Wewak olsem Village Inn, Dagua nambis bihainim Wes Kos haiwe. Boutique Hotel, Seaview na Wewak Hill hotel bai Yu i ken kisim PMV o praivet kar na hitim Sepik pulap long dispela wik bikos ol manmeri husat bai Haiwe o West Kos haiwe. I gat planti gutpela ples na stap long Pot Mosbi na go Long Wewak i kisim olgeta ol gutpela manmeri bai yu lukim long rot. rum. Sapos yu les long go raun long we hap, orait wan- Ol manmeri bai stap long ovasis tu na kam. Ol pela skel ples long go lukluk raun em i Boys Town. memba bilong royel famili long Tonga na sampela ol Dispela taun i stap long sait maunten bilong Wewak pikinini bilong pastaim Praim Minista bilong Fiji Ratu taim yu i abrusim Wirui Press na Wirui Katolik Sios. Ol kendel stik diwai long Wirui katolik sios. Wom nambis i nais tumas, hat long toktok. San i kirap arere long nambis bilong Windjama. Kamisese Mara, bai kam long Wewak. Antap long Boys Town, strongpela kol win i save Ol manmeri i klinim ples na katim gras arere long kam gut tru. Ol olpela masin gan na ol samting bilong rot na ples i luk nais stret. Bikpela bung na ol pro- pait we ol ami bilong Japan i bin yusim long Wol Wo gram bai kamap long Sir Michael Somare stedium, ol 2 i stap gut yet. man husat i go pas long stretim ples, i tok. Ol pater bilong Katolik sios long Wirui i save lukau- Tasol gutpela bilong Wewak em i no dispela tasol. tim Boys Town na em i klin na nais olgeta de. Mat Wewak em i wanpela skel taun stret. Sapos yu no gat mat bilong Pater W.T. Lierbert i stap antap long Boys wanpela samting long mekim long dispela wik, orait Town. kisim balus o sip na pundaun long Boram ples balus Pater Liebert i bin statim National Narcotics Bureau o Wewak sip bris na yu yet go na lukim. bilong PNG tasol nau menesmen i bagarap na dispela Wewak taun em i wanpela gutpela ples. Nambis bi- gavman opis i pas. Wewak em i wanpela ples we planti samting long histori i bin kamap. Long Wol Wo 2, ol ami bilong Siapan na Australia i bin pait long hap. Ol kokonas long Passam. Ol kokonas long Yarapos. Pastaim nius man bilong Wantok Niuspepa, Godfrey Ol ami bilong Australia i bin Yassafar i sanap arere long Windjama nambis. daunim ami bilong Siapan. Cape Wom Memorial Pak long Wom nambis em i save makim dispela sarenda bilong ol Sia- pan. Planti ol nupela hotel i kamap long Wewak na sapos yu wanpela lokal turis, yu mas go raun long Wewak bikos dis- pela ples i kamap olsem wan- pela ples we ol turis i mas go lukluk raun. Wewak em i kamap wanpela klinpela taun. Em i wanpela skel ples stret!

Wewak Taun na Kairuru Ailan i stap baksait long em Presiden bilong Wewak Ailan LLG, Pius Bugatar, i Wirui Press em ples we Wantok Niuspepa i bin taim yu sanap long Boys Town na lukluk i go bek. sanap long Japanis wo memorial long Boys Town. stat. Wirui Katolik sios em i wanpela olpela na bikpela haus lotu. P16 Wantok Epril 7 - 13, 2016 ramunico

Sefti mas stap long wokples na famili haus oltaim OLGETA wokman bilong Ramu NiCo Menesmen i mas gat amamas long bel bilong ol olsem ol i wok long Ramu NiCo. NMSW march at Basamuk Refinery. Rejista Deputi Jeneral Menesa bilong Basamuk Rifaineri, Adam Lukey i givim dispela toktok long pasim 2016 Nesenel Maining Sefti Wik long Sarere, Epril 2, 2016. “Taim yu gat amamas long wok-ples bilong yu bai i gat pasin bilong onasip, rispek i stap olsem yu wokman na bai i gat veliu long wanem kain wok yu mekim long kampani long bringim ap prodaksen na tu bringim ap pasin bilong sefti,” Mista Lukey i tok. Em i tok NMSW selebresin long Basamuk Rifaineri na KBK Main i bin kamap gut stret na moa wok na luksave i mas pas long het tok bilong dispela yia em “Road and Vehicle Safety” and “Say No to Non-Compliance” Planti ol kain kain selebresen i bin kamap long Kurumbukari Main na tu long Basamuk Rifaineri long luksave long wok bilong sefti, helti na envairomen (HSE). Mista Lukey i tok HSE em min long amamasim sefti wik. Em bilong olgeta wan wan wokman meri long stap helti na stap seif olgeta de. Olsem na mipela mas oltaim gat seif veliu na gutpela tingting long go long wan wan famili haus bilong yumi wantaim gutpela bodi na no gat bagarap nabaut. HSE awenes long Enekuai praimeri skul long Kurumbukari. Em i tok long helpim olgeta de sefti bilong yu, yu mas:

• Save gut long veliu bilong HSE polisi na prosidsa • No ken larim ples we i no seif long narapela lain o HSE Dipatmen i stretim. Yu mas givim taim bilong yu long stretim; • Lukautim sefti bilong yu yet na helpim ol wanwok bilong yu long gutpela pasin bilong sefti.

Planti ol kain kain program long luksave long NMSW i bin kamap long KBK Main na tu long Basamuk Rifaineri. Sampela long ol dispela program long BSK em posta kompetisen, spits kompetisen, ERT kres reskiu so na sefti pereid na mas na tu HSE awenes long ol skul long komyuniti. Dispela NMSW program i surukim tu moa HSE awenes long olgeta wokman meri bilong Ramu NiCo, ol wokman meri bilong ol kontrakta na ol komyuniti. Long KBK Main i lukim HSE tim i raun i go long Enekuai praimeri skul long karimaut sefti awenes long gret 3 i go 7. Max Peter na Wang Wei i go pas long dispela. Ol i karimaut awenes long jeneral helt na tu tokaut long wanem ol samting long abrusim long taim bilong birua na tu tokim ol sumatin long ol sefti lo long KBK Main. Ol sumatin i askim planti kwesten long save long wanem wok i kamap long sait long maining na tu sefti stendet o lo long KBK Main. HSE awenes long BSK i lukim ol HSE tim na CA tim i go givim toktok long Mindre elementeri skul we Vais Presiden Mista Xu Jian i go givim toktok long ol sumatin. Pastaim long en, long Tunde i lukim VP Xu Jian wantaim Hu Zhiliang i wokabaut na mas wantaim ol wokman long soim Dokta Ming Meng soim kung fu eksesais pasin bilong bung wantaim long luksave long sefti. long Mindre elementeri skul. VP Xu Jian i givim skul toktok long Mindre elementeri skul.

135 KM Slurry Pipeline BSK Refinery

KBK Mining entatenmen Epril 7 - 13, 2016 Wantok P17 Em nau! Ol pikinini i ken painim rot STORI BILONG TUMBUNA i go long ples wantaim Wantok lain... Stat hia Stat hia Watpo Rokrok na Binatang i no pren moa

ong bipo tru, Rokrok na Binatang em tupela i gutpela poroman Ltru. Wanpela taim nau, tupela poroman i pasim tok bilong go long bus na painim abus. Long bik moning tru, tupela poroman i kirap na wokabaut i go long bik bus bilong painim welpik. Tupela poroman ya i wokabaut na wokabaut, i go antap long maunten na i go daun na wokabaut yet. Em nau, tupela i raunim na holim pasim wanpela bikpela tit krungut welpik. Binatang i holim pas welpik i stap na tokim poro Rokrok bilong go kisim rop bilong pasim pik. Rokrok em i go painim rop na em i pulim na pulim tasol rop em i strong tumas. Em i singaut long Binatang na tokim em olsem rop em i strong tumas. Binatang i tokim poro Rokrok bilong holim pik na em i go kisim rop. Em i go pulim rop na wantu tasol rop i bruk na tupela i pasim welpik. Tupela pasim pik pinis, Binatang gen i tokim poro Rokrok bai i go katim diwai bilong karim pik. Poro Rokrok i go na sikirapim na siki- rapim na diwai em i strong tumas. Rokrok i singaut long Binatang na taim Binatang i go wantu tasol diwai i bruk hariap. Tupela poroman i karim welpik na wokabaut i go bek long haus bilong tupela. Taim tupela poroman i kamap long haus, tupela i karamapim pik na putim long mumu. Bihain, tupela i go long raun wara bilong pu- lumapim wara na waswas wetim mumu pik bilong ol bai i tan. Pinis waswas nau, tupela poroman i pulumapim mambu long wara na wokabaut i go long haus bilong tupela. I no long taim na mambu wara bilong Rokrok i no gat wara nau, Yu pinis! Em ples bilong yu na em i go bek long raun wara na pulumapim. Em pulumapim pinis, Rokrok i wokabaut na wantu gen wara long mambu i pinis.Tingting i kisim em na taim em sekim mambu em, em i lukim liklik hap i bruk i stap. Kwik taim, Rokrok i kisim save olsem, poro Binatang i pilai trik long em. Rokrok em i toromoi mambu wara i stap na hariap tru em wokabaut i go long haus bilong tupela. PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII Longpela taim pinis Binatang i kamap long haus, em i rausim mumu na kaikai pinisim pik. Em i kaikai na bel bilong em i pulap tumas, na em i pekpek long mumu ston na karamapim gut i stap. Em nau Binatang i kalap antap long haus na sindaun silip i stap. I no long taim na poro Rokrok em i kamap i kam na em i smelim Ol wod lista: BANISIM HEPI LEVELIM pinis mumu pik. Em i kisim hap diwai na sutim long mumu na em i smelim na i smel nais tumas. Em nau, Rokrok i kaikai traim na mumu DRAIVIM HAPASDE MIKSIM em i nais tumas. Nau Rokrok i tok, mumu pik em i tan gut tru na nau AISKRIM DRAM HARIM MANGRO bai mi pinisim laik gut tru long kaikai pik. ASUA DISPELA INAP NAISPELA Hariap tru, Binatang singaut na askim poro Rokrok olsem, “Yu stap we na mi wetim yu longpela taim tumas. Mi ting olsem bai yu no ANIVESERI GRILE KAKANG NAMEL inap kam nau na mi rausim mumu pik na kaikai pinisim pinis. Pekpek BIRUA GRISMAN KARAMAP PULIM bilong mi em tasol nau mi karamapim i stap long mumu ston.” BLEMIM GREDA LAPUN SAPIM Taim poro Rokrok i harim dispela, em i belhat nogut tru na em ranim Binatang na kaikai em. Na long dispela taim inap long nau, Rokrok na Binatang tupela i no poroman moa.

By Blaise Tangal Kokopo - ENB

Ansa bilong Wod Pilai isu 2168 P18 Wantok Epril 7 - 13, 2016 abcpasifik

Sam Seke i raitim Ol sios haus sik No ken katim gavman I luk olsem ol haus sik na helt klinik bilong sios long Papua Niugini we i kisim helt mani long sampela helpim long gav- long PNG bai man nau i mas katim sam- pela sevis, katim pe bilong ol sios: ol wok manmeri, na pinisim sampela. katim ol sevis Dokta David Mills, Presi- Paul Barker den bilong PNG Society bi- long Rural na Remote Caroline Tiriman i raitim Health i mekim dispela tok- tok bihain long gavman i PNG Institute bilong Ne- katim 15 milien mani bilong senel Afeas i tok egensim Amerika long mani bilong we PNG gavman i Kristen Helt Sevis. katim mani em i save givim Em i tok dispela kat bai long ol sios long helpim sait kamapim hevi long samting long helt sevis long kantri. olsem 25 pesen i go inap Gavman bilong Papua Ni- long 50 pesen long sait long ugini i mas lukim ol wok em pe na mani bilong sevis. ol sios i save mekim long Wanpela mana na ol pikinini long klinik Westen Provins Dokta Mills i tok ol sios i said bilong helt olsem wan- Gavman long katim buset o givim long helt bai bagara- painim hat pinis long kisim ol pela bikpela wok na no ken mani em i save skelim long pim tru olgeta wok ol i save helt sevis long ol rurel eria, na katim mani em i save givim i sapotim ol sios long lukau- mekim long ol rurel eria. nau bai ol i nap wokim tasol go long ol sios. tim ol helt sevis bilong ol. Planti rurel helt sevis long ol beislain sevis na stopim ol Eksekyutive dairekta bi- Long wik i go pinis Katolik kantri nau i stap aninit long autris wok bilong ol. long Institute of National Af- Sios i bin autim wari bilong en han bilong Katolik Sios na tu Wanpela meri we i kisim bagarap long het bilong en i wet Dokta David Mills husat i fairs long Pot Mosbi, Paul tu long dispela tingting bilong ol narapela sios olsem long kisim tritmen (Credit: ABC) Medikol Superintenden tu Barker i mekim dispela tok- Gavman long katim 50.7 mi- Luteran, Seven De Adventis long Kompiam Rural haus tok, em i no long wanem ol long ol sios i go het wantaim tok bihainim tingting bilong lien Kina long baset em i save na Yunaitet Sios. sikl bilong Baptist Union sios i kros long gavman, em nomal sevis ol i save givim Church long Enga Provins i long wanem em bai hat tru long haus sik bilong ol. dispela sik Red Eye o sua ai. man meri long ples i save kwik sampela kaikai. hap long bikples Milen Be Vanuatu Na wanpela nes long Ai wokim ol bus marasin. Bikpela Provinsal disasta kodine- nau i gat bikpela sot long Klinik long Port Vila Haus sik i Ms Bong i tok tu olsem ol tar Steven Tobesa i mekim kaikai. tok ol man, meri na pikinini pipel i no ken yusim ol taull hangere dispela toktok bihainim Milen Be Provins, sua ai long kantri i mas go kwik long na ankisip long klinim eye planti hevi ol pipel i wok wankain olsem ol narapela ol haus sik na rurel klinik sapos bilong ol, nogut bai ol i long long bungim long drought o ples long PNG i bin kisim Caroline Tiriman i raitim o i gat sik bilong ai o sua ai. bagarapim ai bilong ol. bikpela san na sot long taim stret long draut em El Annie Bong, nes i lukau- Dispela sik i bin stat long Milen Be wara. Nino i bin kamapim long PLANTI pipel long olgeta hap tim Eye Klinik i tok ol i no las wik bilong mun Feb-ueri Em i tok tu olsem planti 2015 na i bin pinis long stat long Vanuatu i wok long kisim ken go long ol haus man o ol na em i go het yet nau. Caroline Tiriman i raitim pipel i wok long kisim sik bilong dispela yia. long wanem ol i no save Ren i wok long pudaun PROVINSAL disasta opis long kaikai gut. nau long planti hap bilong Hevi long Papua Niugini i tok ol setel- narapela kantri long Wol i Milen Be Provins long Papua Mista Tobesa i tok, ol PNG, tasol ol kaikai i no men long ol bikpela siti na gat wari long bikpela namba i tok moa long pipel bilong ol ailan bilong kamap gut long wanem, i no planti taun long kantri i wok long bilong ol rurel pipel i save go 3,000 pipel i wok long hang- na Simsimla Ailan gat gutpela gris long graun kamapim bikpela hevi long ol long ol siti long painim wok. ere tru na ol i mas kisim long Trobriands na planti long mekim ol kaikai i gro. pipel eben divelopmen plena long Taim ol i kamap long ol mekim gut wok bilong ol. taun, ol i painim olsem i no i go long Dokta Osborne Sanida bi- gat haus na ol i save go sin- Vanuatu i namba wan long yusim long National Research Insti- daun nating long graun bi- ol taun tute i bin autim dispela long Gavman o graun bilong tingting long wanpela tok- ol asples pipel. fores long daunim klaimet senis Caroline Tiriman i raitim tok long opis bilong en i no Planti taim ol dispela long taim i go pinis. setelemen i no save gat ol WANPELA saveman bilong Sam Seke i raitim Tree Planting De we bai em ington Tate i tok Vanuatu i PNG, wankain olsem ol sevis olsem wara na toilet. i kamap long 21 long Jun no gat teknoloji bilong GAVMAN bilong Vanuatu i 2016, na olgeta yia long bi- mekim ol rinuwebol eneji go pas long soim rot long ol hain. olsem haidro na sola penel. Daunim korapsen long graun i mas kantri long Pasifik na long Minista bilong Egrikalsa, Tasol em i tok Vanuatu bai Wol long sait long forestri Laipstok, Forestri, Fiseris na planim ol diwai olsem we bi- na klaimet senis. Baiosekyuriti, Matai Sere- long daunim klaimet senis. stat long len ministri: Ruth Liloqula Charlot Salwai gavman i maiah Nawalu em i bin lon- Mista Tate i toktok tu long mekim tripela bikpela dik- sim tu Decade o 10 yia ol diwai na wara na bikpela Sam Seke i raitim sait long ministri ya. mekim. leresen em bai bihainim bilong eforestesen long wok ol i save mekim. Pemanent Seketeri, Stan- Ekseketiv opisa bilong TIS, long sait long forestri na 2016 i go inap long 2016. Em i tok wara i nidim ol ANTI-KORAPSEN orgenais- ley Waleanisia i bin putim Ruth Liloqula i tok dispela daunim klaimet senis. Mista Nawalu i bin lonsim diwai tu long stap gut na esen, Transparency Solo- aut wanpela pablik notis em i wanpela gutpela samt- Em i lonsim Vanuatu Na- dispela tripela deklaresen klin. mon Ailan i tok wok bilong long askim pipel long tokaut ing long mekimbikos em bai tional Forest Week bai kamap long Intenesenel De bilong Mipela i laik tok tenkyu daunium korapsen i mas o ripotim sapos ol i lukim stopim planti kain korapsen long 21 i go inap long namba ol Fores long Trinde Mas 23. long Jean-Baptiste Calo stat long ministri bilong len pasain korapsen i kamap i kamap na i go het insait 27 long Ogas dispela yia , na Pastaim long minista i bin husat i bin putim dispela pastaim. long wanem olketa lugim long ministri. wan wan yia long bihain. lonsim ol dispela wok, Di- odio mipela i yusim long TSI i givim ful sapot bilong olsem korap samting we ol Em i tok lo i stap pinis na Namba tu em i Vanuatu arektat bilong Forestri, Han- Vanuatu Info Online. em long stopim korapsen in- opisa insait long ministri i olgeta i mas bihainim. wolnius Epril 7 - 13, 2016 Wantok P19 pela lain long Dikili long wes Turkey i bin winim bikpela long Turkey. Ol i tok em i no Greece i salim ol refuji Turkey. mani na ol arapela askim stret na i brukim lo. Ol i tok Ol lain refuji husat i stap long politikal wok, long taim sampela refuji i tokim ol nau long Greece i tok ol i no em i sainim dispela agrimen olsem bai ol i kilim ol yet kisim infomesen long dis- wantaim EU. sapos ol i go bek long Turkey. go bek long Turkey pela hap na wanem samting Ol ripot i tok bikpela wari Long taim EU i mekim dis- ol i mas mekim long muv i i kamap nau namel long ol pela agrimen wantaim go long narapela kantri long refuji bikos planti bilong ol i Turkey long mun Mas, 400 Ol refuji husat i stap long Chios Yurop. Wanpela ripot i kam no laik go long Turkey. Ol i pipel i wok long kamap long ailan long Greece i protes. long Asosietet Pres i tok dis- tok Turkey i no seif. Sampela ol ailan long Greece olgeta pela EU ejensi i go pas long ripot i tok Turkey i wok long de. Planti tausen pipel i stap mekim wok i no gat inap salim ol refuji i go bek long long Greece nau bihain long wokman. Syria,tasol Turkey i tok em i ol noten kantri i pasim boda Aninit long dispela agri- no mekim olsem. bilong ol na ol pait na hevi i men bilong EU wantaim Turkey i sanapim tupela kamap long ol dispela kemp. Turkey,ol refuji husat i no haus kandis long Dikili long Moa long wan milien mai- gat ol tok orait pepa na i prosesim ol lain refuji i kam gren na ol refuji i go kamap kamap nating long Greece, long Lesbos ailan na bai ol i long EU long bot long bai i mas go bek long Turkey stretim ples bilong ol lain i Greece na Turkey las yia. we ol i ken aplai long kam long Chios. Interia Min- Planti bilong ol i laik go long asailum o sapos ol i bin aplai ista bilong Turkey i tok ol i Jemani na ol arapela kantri tasol Greece i bin tok nogat salim ol refuji husat i no bi- long not Yurop. long ol. long Syria i go bek long as- Long Austria,ol lain husat Long wan wan refuji husat ples bilong ol na ol Syria bai i wanbel long kisim ol dis- i go bek long Turkey, EU bai go long ol refuji kemp we ol pela refuji i pait wantaim ol GREECE i stat long salim ol namba tru bilong ol dispela go long Westen Yurop. kisim wanpela Syria husat i bai kisim ples bilong ol dis- polis long boda wantaim rejufi i go bek long Turkey lain refuji. Dispela bikpela Planti bilong ol i save kalap kisim tok orait long eplike- pela lain husat i kisim tok Itali. Ol i mekim olsem bi- aninit long wanpela agri- wok i stat pinis long Mande long sip na traim brukim sol- sen bilong em. Turkey na orait long go stap long Yurop. hain long Difens Minista bi- men wantaim Yuropian Yu- long dispela wik long Les- wara long ples we i no gut- Greece i bin hariap long dis- Ol tupela bikpela human long Austria i tok ol soldia nion (EU). Tasol i gat wari i bos ailan long Greece. pela tumas. pela agrimen wantaim EU, raits grup, Amnesty Interna- bai go was long ol ki eria kamap nau bikos i no gat ol Dispela agrimen wantaim Gavman bilong Turkey i olsem na ol i no redi gut tional na Save the Children i long boda bikos i no gat gut- wok redi i kamap long EU i kamap long stopim tok ol i redi long kisim 500 long kisim na prosesim ol no wanbel long dispela agri- pela sekyuriti long ol autsait Turkey long kisim bikpela planti pipel tru i traim long pipel na bai ol i putim ol dis- dispela lain refuji. men bilong salim ol refuji i go boda bilong EU. Nigeria i holim Khalid al-Barnawi Australia i rausim ol pikinini long ditensen senta

Ansaru i gat nem long holim ol ovasis lain. Ol sapota bilong ol refuji i protes long Brisbane, Australia. OL soldia bilong gavman bi- em i wanpela bilong ol ripot i tok dispela grup i kilim GAVMAN bilong Australia i 17 krismas. Ol i bin stap long kisim sik long het. long Nigeria,i holim pinis tripela man Nigeria husat i planti ol ovasis lain pinis. tokaut olsem ol las pikinini husat Nauru na i bin sik olsem na ol i I bin gat samting olsem 2,000 Khalid al- Barnawi, lida bi- 'global teroris'. Ansaru i bin go insait long i stap long ol ditensen senta kam kisim marasin long Aus- refuji pikinini long 2013.Imigre- long wanpela teroris grup Ol soldia i bin holim al-Bar- bikpela haus kalabus long long bikples, i fri nau long raun tralia. Gavman bai sekap long sen Minista bilong Australia, Ansaru, long Nigeria, ol gav- nawi long Lokoja, biktaun bi- Abuja long 2012 na larim ol long komyuniti ditensen.Tasol i eplikesen bilong ol na sapos ol Peter Dutton i tok nau ol i larim man opisa i tok. Ansaru i long Kogi long Nigeria. kalabus i go fri. gat sampela refuji pikinini i stap pepa i no stret bai ol i mas go ol dispela pikinini i kam ausait, save wok bung wantaim al- Ansaru em i hap han bi- Wanpela mausman bilong yet long ditensen senta long bek long asples bilong ol. em i ‘bikpela samting.' Qaeda teroris grup. long Boko Haram, bikpela ami, Brigadia Jeneral Rabe Nauru ailan long Pasifik. Tasol ol dokta na ol lain i Tasol i gat 1,700 bikpela Gavman bilong Amerika i Islam teroris grup long Nige- Abubakar i tok, nem bilong Ol gavman opisa bilong Aus- sapotim ol refuji, i tok gavman i manmeri i stap yet long ol bin putim US$5milien prais ria. Ol i save bihainim nara- al-Barnawi i stap long lista tralia i tok krismas bilong ol dis- mas larim ol pikinini i go fri bikos ditensen senta long bikples long het bilong Khalid al- pela teroris grup, al-Qaeda bilong ol teroris ol i wok pela pikinini em wanpela bebi i laip bilong ol nau i ken kamapim Australia. Sampela bilong ol i Barnawi long 2012 na tok in the Islamic Maghreb. Ol long painim. go inap long pikinini husat i gat kain kain sik na sampela i ken stap inap moa long 464 de nau. Kenya i tingim ol lain i dai long Garissa

OL pipel bilong kantri Kenya laitim kendel long Garissa na tru long Kenya. Ol lain bilong kamapim birua long Kenya ran, Ali Awdol i tokim BBC bilong bel isi i mas kamap na long Afrika,i makim wan yia long Nairobi, biksiti bilong al-Qaeda i bin bomim opis bikos ol sekyuriti fos bilong olsem ol pipel bilong Garissa ol pipel i stap gut wantaim. long tingim 148 pipel ol lain Kenya. Ol gavman opisa i bin bilong USA long Nairobi long Kenya i wok bung wantaim i no inap lusim ting long dis- Yumi olgeta i gat wanpela teroris i bin kilim long go pas long ol dispela 1998 we 213 pipel i bin dai. Afrika Yunion Misin long pela birua. birua tasol, dispela birua em Garissa yunivesiti. bikpela bung. Ripot i tok dispela grup, stopim al-Shebab long So- ‘Long taim mipela i tingim ol teroris.’ Planti tausen manmeri i Ol 4-pela al-Shabab al-Shabab, i wok bung wan- malia. ol lain i dai mi wok long Ol arapela gavman opisa bin bung long dispela yuni- teroris i bin sutim ol studen taim al-Qaeda na i save stap Long taim bilong dispela lukim gen bodi bilong ol dis- tu i bin mekim sampela tok- vesiti long Sarere, na samt- long haus slip bilong ol na long kantri Somalia. Tasol ol spesel memorial ran long pela lain husat i dai,’ em i tok we ol i singaut long ol ing olsem 100 pipel i bin ran bihain ol i holim ol narapela i save go kamapim ol birua Sarere, ol i putim ol tsiot i tok. pipel i mas wok bung wan- long makim ol dispela lain i na kilim ol tu. Dispela birua i long Kenya. gat mak bilong bel isi. Wan- Em i tok, ‘Olgeta lain i ran taim long rausim ol teroris dai. Bihain ol i bin pre na bin wanpela bikpela birua Dispela grup i tok ol i pela ogenaisa bilong dispela i soim olsem ol i laik pasin insait long Kenya. P20 Wantok Epril 7 - 13, 2016 ruralindastri SIP ripot i mas kamap long

USINO Bundi MP, Anton Yagama i tok olgeta kompyuta sevis impruvmen program (PSIP, DSIP na LL- GSIP) wantaim ol narapela divelopmen pro- grams gren i mas givim ripot long kompyuta Usino Bundi MP givim 2015 DSIP akwital ripot i go long givim aut long fainens na ol narapela long DIRD long Waigani, las wik Fraide 1 Mas. lain husat i laik save long wok bilong dispela mani. Yagama i tok nupela kain wei bilong holim rekot bilong mani na wok na ran bilong mani long kompiuta em i wei bilong mekim wok long mekim isi long ol akwital na bilong mekim ol disisen bilong yusim ol mani. Mista Yagama i mekim dispela toktok long taim em yet i bin kamap long Pot Mosbi long Fraide las wik na givim ol DSIP akwital ripot bilong em i go long Dipatmen bilong Rurel Im- plementesen na Divelopmen. Em i tok, long ol provins, distrik na LLG i save gat planti senis na long bringim olgeta ripot na dokumen long pepa em i kostim bikpela mani na kisim planti taim bilong wok long redim tu. “Nau yumi stap long dijitel wol o kompyuta wol we yumi mas kamapim ol ripot na wokim akwital long kompiuta fomet we yumi ken sevim ol dokumen long fles draiv, CD, ekstenel had dis o narapela kompyuta samting we yumi ken yusim long prisenim ol ripot i go long gav- man dipatmen na ol ejensi. Ol infomesen i stap pinis na yu no inap go painim long narapela in- sait long ol bikpela fail moa. Em i westim taim na yumi ken katim daun wok tu. Yumi mas lusim pasin bilong yusim pepa long holim ol rekot,” em i tok moa. Wokim ripot long kompiuta tasol i opim nu- pela rot long mekim wok long planti lain o stekholda, long mekim ol disisen na long kamapim wok bilong transparensi o wok ples klia. Mista Yagama i tok, ilektoret bilong em long Usino Bundi em i wanpela hatpela distrik bi- long Madang Provins long lukautim. Yagama i tok aninit long 5-yia distrik divel- opmen plen bilong em, namba wan tingting bilong em i sanap long tupela sekta, em long transport na edukesen infrastraksa we bikpela hap bilong DSIP mani bilong em i go. “Namba wan tingting bilong mipela em long mipela i mas gat ol yangpela lain husat i kisim gutpela edukesen we bai helpim long senisim sindaun bilong ol pipel long ples, long kamapim wok i gat mani, na yusim gutpela graun long egrikalsa na long strong wok bi- long maining insait long distrik na long nesen,” Mista Yagama i tok. Usino Bundi distrik i sponsa pinis moa long 528 sumatin i go long ol bikpela teseri insti- tiusen na ol yunivesisit long kantri. Em i givim sans long ol lain husat i no inap long baim skul fi bilong ol yet long ol i gat skul. Long wok bilong rot na ol bris, Apa Bundi/Yandera rot i go long Kundiawa we ol i bin pasim inap 15 yia i go pinis tasol ol i bin opim i no longtaim i go pinis, long mekim we bilong ol pipel insait long ol dispela ples long kisim ol besik gavman sevis. Ol narapela rot olsem Usino jangsen i go long Mondia long bung wantaim Madang basis wantaim hailans provins na Baiyer Riva Bris which em bai pinis long Me dispela yia. Usino Bundi distrik i bin kisim K8milien DSIP mani bilong las yia 2015, na K1 milien olsem distrik hausing na edukesen infrastraksa fand- ing em K2.5 milien. bisnis Epril 7 - 13, 2016 Wantok P21 Wewak wimens bisnis grup tok tenkyu TUPELA wimens bisnis grup Mista Simatab i luksave long liklik maket. Mipela i long Wewak, Is Sepik long liklik bisnis projek bi- save mekim gut mani na dis- Provins i amamas long long ol mama. pela helpim bilong Memba Memba bilong Wewak, Jim “Projek bilong mipela em bai apim bisnis i go Simatab, i luksave long ol i bekri projek. Mipela i antap,”Misis Saruwabe i tok. na helpim ol. mekim tupela aven long Em i tok tenkyu long Mista Ol mama grup bilong dram na dispela mani Simatab i helpim ol mama Poriera Viles long Passam memba i givim bai helpim long kirapim liklik bisnis o Namba tu kaunsil wot i tok mipela long kirapim dispela SME long ples na senisim tenkyu long Mista Simatab bisnis,”Misis Saruwabe i tok. sindaun bilong manmeri. i givim ol K10, 000 long Em i tok ol mama i save “Dispela mani bai mekim helpim likik bisnis grup bi- kukim flawa long dispela tu- bikpela wok. Em bai senisim long ol. pela dram aven na go salim laip bilong mipela ol mama Siameri bilong Pomuyar long Passam Nesenel Hai Skul. long ples. Mipela i laik ki- Sustainable Womens Bisnis “Sampela taim mipela i rapim SME bisnis na mipela Grup, Jenifer Saruwabe, i save kukim na salim flawa i statim dispela wantaim tok em i amamas tru long long ples, arere long rot na bekeri projek. Jenifer Saruwabe (namel) wantaim ol mama long Poriera Viles i sanap baksait long dram aven bilong kukim flawa na skon. Ikonomik grot i pundaun Pis maket bai gat fiul stesin PUMA Eneji i brukim graun projek bilong kirapim maket pisamen bai kisim sampela pinis long nupela Koki pis ya i pinis long taim yet tasol liklik helpim i kam long Na- maket long kirapim ol ara- ol i wok long toktok wan- tional Fisheries Authority pela wok bilong dispela taim Puma Energy long (NFA). namba wan pis maket insait putim wanpela fiul stesin Em i tok dispela helpim long Pot Mosbi siti. arere long dispela maket. bai lukim ol pisamen i kisim Mani mak bilong dispela Dispela fiul stesen bai liklik save long sait bilong wok em i K1.5 milien na dis- helpim ol pisamen long rifi- salim ol gutpela pis na pela wok bai lukim nupela ulim ol moto bilong ol na helpim ol yet long gutpela maket ya i gat 200 ka pak pulumapim bensin bilong sait bilong abrusim ol sik. spes bilong ol kastoma, ston moto. Kantri Menesa bilong wol na banis waia bilong pis “Dispela maket bai helpim Puma Energy, Jim Collings, i maket. ol manmeri long Motu tok Puma i amamas long Memba bilong Mosbi Koitabu na ol Papua man- givim sevis i go bek long Bikpela sip bilong kisim kopa bilong Ok Tedi i go Saut, Justin Tkatchenko, i meri long salim pis ol i kisim pipel bilong PNG. long intenesenel maket i stop long Pot Mosbi haba. tok mani mak bilong kirapim long solwara,” Mista “Mipela i amamas long dispela pis maket em i K10 Tkatchenko i tok. sapotim dispela projek na BENK ov PNG (Sentral Benk) i glasim olsem tru BPNG Gavana Loi Bakani i tok gro bilong milien. NCD Gavana Powes kamap olsem wanpela tru gros domestik prodak (GDP) bilong PNG ikonomi bilong PNG i bin kamap isi isi. Tasol Mista Tkatchenko i tok Parkop i tok ol asples patna,” Mista Collings i tok. em 4.3 pesen bikos 2016 Nesenel Baset pepa bilong yia 2016, em bai kamap gut bikos Ok long las yia tu i givim dispela wankain namba. Tedi main i op gen, level bilong prodaksen i Dispela i bihainim tu wanpela ripot bilong go antap long Ramu NiCo Projek, na sam- Kampani bai kirapim hotel Asian Development Benk (ADB) we ol i bin pela provins i lukim planti gutpela divelop- lonsim long Sydney, Australia long las wik. men i kamap bikos gavman i putim nupela CORAL Sea Hotel Grup bi- Papua Hotel long Pot Mosbi wanpela gutpela yia long Senia ikonomist bilong ADB, Chris Ed- rot, sip bris na ples balus. long Steamships Trading bai gat nupela haus kai. mekim bisnis long PNG, monds, i tokim Radio Australia olsem dis- Mista Bakani i tok prais bilong ol samting Company mekim bikpela Steamships i salim pinis maski PNG i sot long foren pela pundaun bilong GDP i kam daun long olsem gol, kopa, nikel, oil na ges i pundaun mentenens wok long ol Coastwatchers Hotel long karensi na komoditi prais i 4.3 pesen bai mekim gro bilong ikonomi tu i yet na dispela i wok long kamapim hevi long hotel bilong ol long PNG. Madang tasol em i no pundaun. kamap isi isi. PNG i sot long foren karensi. Dispela bai lukim Steam- tokaut yet long husat i baim Dispela ripot i tok total GDP gro bilong PNG i bin sanap long 7 “Bai mipela i kisim mani i kam insait long ships i kirapim gen Melane- dispela biknem hotel long mani kampani i kisim long as pesen long yia 2015. Tasol long yia 2016, em kantri na stretim sampela bilong dispela sian Hotel na Huon Gulf Madang. yia na dispela yia i pundaun i pundaun i go daun long 4.3 pesen, na dis- hevi. Dinau mani gavman i kisim long bai Hotel long Lae. Highlander Long anuel ripot bilong i kam daun long 6 pesen pela gat bikpela sans long daunim level bi- bekim ol dinau bilong mani gavman i kisim Hotel long Mt Hagen tu bai em, Steamships i tok em i long las yia na 7 pesen long long gro bilong ikonomi i kam daun long 2.7 long ol benk i stap long PNG yet,” Mista kamap bikpela na Grand glasim dispela yia olsem dispela yia. pesen long yia 2017. Bakani i tok. nrlwolspot Epril 7 - 13, 2016 Wantok P25 Penrith i daunim Eels Fiji bai go insait ...tasol Warriors i daunim Roosters long golden taim long NSW Kap PENRITH Panthers i daunim ol Parramatta Eels long as- ragbi lig resis ples bilong ol long Parra- matta Stediam wantaim WANPELA tim bai makim Fiji “Ol opisal i bin kam long tupela poin we skoa i sanap na go insait long Nu Saut lukim ol fesiliti em i bikpela olsem 20-18. Wels (NSW) Kap ragbi lig samting na mi amamas long Ol pilaia bilong Eels, Junior resis long sisen i kam. Dis- dispela. Paulo, Michael Gordon na pela toktok i kamap bihain “Mipela i bin wokabaut Isaac De Gois i bin putim long ol ragbi lig opisal i stap raun na lukim olgeta fesiliti tripela traim bilong Eels i wanpela wik long Suva na bilong mipela insait long lokim ol Eels long 18 poin na sekim ol fesiliti. sampela de na nupela pilai ol Penrith tu i gat 18 poin. Ol tripela opisal, David graun bilong mipela em i Taim 4-pela minit i stap Trodden, Barrie- Jon Mather ANZ Stediam long Suva.” yet long bungim pinis bilong na Bob Millward, i bin bung Em i tok moa olsem ol pilai, Panthers i kisim wan- tu wantaim ol gavman opisal i laikim ol nupela hotel pela penelti egensim ol Eels. opisal, ol memba bilong na rum we ol tim bilong Ol i kisim tupela poin long Consortium i sapotim Fiji bid NSW bai yusim long FIJI. dispela penelti i skruim poin na bid tim ol yet. “Mi bin makim ol skwat bilong ol i go antap long Bipo NRL pilaia, Petero pinis na ol i traim pilaia 20-18 na ol i win. Civoniceva i go pas long bid namel long ol rijon bilong New Zealand Warriors na tim, na em i tok olsem, “Ol Fiji. Mipela bai stat resis Sydney Roosters i bin pilai NSW tim husat bai kam long taim ol i mekim disisen na pas long ol Panthers na Eels, Fiji bai lakim ol wanem tok orait long mipela long we ol Warrior i daunim samting ol i lukim long en. resis long 2017 sisen. ol Roosters, 32-28, long long pilai. Tasol, long golden putim wanpela trai egensim golden taim. taim ol Warriors i pilai bipo tim bilong em na war- West Indies i daunim Australia Tupela tim wantaim i stap strong na pilaia bilong ol, riors i kamap wina bilong 28 taim ol i bungim pinis bi- Roger Tuivasa- Sheck, i raun namba 5. AUSTRALIA i lus long 4-pela raun long lain long Wol Twenti20 Djokovic i winim Miami resis bilong ol meri bihain long West Indies i daunim ol wantaim 8-pela wiket Masters tenis resis long fainel resis long Eden Gardens long Kolkata. Dispela em i namba wan taim bilong ol West Indies long winim Wol Twenti20 sempionsip resis bi- long ol meri.

LEICESTER City i stap long top bilong lada bihain long Leicester i daunim em i daunim ol Southamp- ton, 1-0, long futbal resis. ol Southampton Menesa bilong Leicester, Claudio Ranieri, i tok, “Mipela i driman long winim Premia Lig taitel bi- long dispela futbal resis bikos mipela i winim olgeta 4-pela raun pinis.” Leicester i skruim poin bilong ol i go antap long 69 na Tottenham i stap long namba 2 ples wantaim 67 poin. Arsenal i bihainim ol wan- taim 58 poin bihain long ol i daunim ol Watford, 4-0, wantaim Manchester City i stap yet long namba 4 ples wantaim 54 poin bihain TENIS pilaia, Novak Djokovic, i go het long Dispela em i namba 63 yia bilong em long long em i daunim ol kamap namba wan long tenis resis bilong ol spoting na namba 6 taim wina bilong Miami. Bournemouth, 4-0. man na daunim pilaia bilong Sapan, Kei Em i kisim US$ 1.3 milien long em i kamap Manchester United i resis Nishikori, we skoa i sanap olsem, 6-3, 6-3, namba wan pilaia na kamap wina bilong strong long kisim ples long long fainel long Miami Masters long Florida. fainel tenis resis bilong ol man. top 4 na ol i daunim ol Djokovic i bin lus long namba wan gem, Dispela em i namba 4 taitel em i winim bi- Everton, 1-0. Ol i stap tasol em i soim stail na kala bilong em gut hain long em i bin kamap wina long Aus- namba 5 ples long lada wan- bihain long em i bin lus. tralian Open, Qatar na Indian Wells. taim 53 poin. P26 Wantok Epril 7 - 13, 2016 spotnius Nominesen Ol etlit i givim helpim long POMGH Piksa i soim Wol rekot holda bilong Pawalifting bilong PNG, Lind Pulsan, i givim ol bilong SP Spot bed sit i go long mausmeri bi- long POMGH. Projek Opisa Kopret Sevis bilong POMGH, Shirley Lewa, i sanap long lep Awod bai pinis han na silva medal wina bi- long PNG Paralimpik, Francis Kompaon, i sanap long rait han long taim bilong presen- long Epril 15 tesen. Piksa: Andrew Molen

OGENAISING Komiti bilong long ol i skruim pinis taim bi- 2016 SP Spot Awod i tokaut long nominesen bilong 2016 olsem ol i skruim pinis taim SP Spot Awod.” Philemon Tame i raitim taim bilong resis. Na dispela long taim ol i stap long sik i kam long hia na nau ol i bilong SP Spot Awod I gat 11 awod grup ol bai ples i stap yet na ol donesen bed,” Wol rekot holda bi- laikim ol wankain sapot long nominesen long Epril 1 i go makim em 1. man etlit bi- PAPUA Niugini Olimpik i bin go stret long dispela long Pawalifting bilong PNG, komyuniti na kopret sekta. antap long Epril 15. long yia, 2. meri etlit bilong Komiti (PNGOC) i givim 5- hap. Dispela i soim olsem Lind Pulsan, i tok. Silva medal wina bilong Dispela i givim planti yia, 3. tim bilong yia, 4. Ne- pela bokis sit bilong bet i go POMGH i mekim wanpela Projek Opisa Kopret Sevis PNG Paralimpik, Francis Kom- taim inap long tupela wik senel kala bilong yia, 5. long Pot Mosbi Jenerel Haus bikpela wok long taim bilong bilong POMGH, Shirley paon, i tok, “Ol sab komiti long ol pablik, spoting grup komyuniti spot inisietiv, 6. Sik (POMGH) long las wik Pasifik Gems. Lewa, i tok, “Dispela aninit long PNGOC olsem Etlit na ol lain husat i gat laik junia man etlit bilong yia, 7. Fraide olsem sait bilong ol “Haus Sik i nidim olgeta helpim em i bikpela samt- Komisin i ranim planti long makim ol pilaia i ken junia meri etlit bilong yia, 8. long sapotim komyuniti. samting long lukautim ol sik ing long haus sik na em bai komyuniti program na dis- kisim awod. namba wan spot pilaia Memba bilong PNG Etlit manmeri bilong yumi na helpim haus sik long lukau- pela em i wanpela bilong ol. Siaman bilong Ogenaisin wantaim disabiliti, 9. spot Komisin, Linda Pulsan na mipela i ting olsem ol dis- tim ol sik lain. “Olsem mipela i etlit bi- Komiti, Andrew Lepani, i opisal bilong yia, 10. spot Francis Kompaon, i bin pela bed sit i ken hlepim “Namba wan tingting na long kantri, mipela i makim tok, “Mipela i amamas poto bilong yia na 11. spot mekim dispela prisentesen. hausik long sampela rot. lukluk bilong haus sik em pipel bilong yumi na i gat long mipela i gat gutpela media awod. Ol i bin givim ol nupela ek- “Mi laik strongim olgeta long lukautim ol sik lain planti rot i stap long givim namba bilong nominesen Pablik i ken putim ol stra sit we Tim PNG i skelim sik manmeri long hau sik na dispela helpim bai sampela samting i go bek ol i givim pinis. nominesen i go insait long long ol etlit i bin slip long long ol i ken i gat stronpela lukautim ol sik lain mipela long komyuniti, na dispela “Na tu, mipela i gat PNG Olimpik Komiti o PNG Gems Viles long taim bilong tingting na bilip olsem sik bi- i tok bikpela tenkyu long em i wanpela rot bilong strongpela tingting olsem Spot Faundesen, aninit long 2015 Pasifik Gems. long ol bai orait na ol i ken PNGOC,” givim presen long komyuniti mipela bai i gat moa nomi- ol namba i stap long nomi- POMGH i bin sevim wan- go bek long haus bilong ol. Shirley i tok moa olsem na mi amamas long dis- nesen bai kam insait bikos nesen fom. pela ples bilong ol etlit bi- “Tasol, insait long sotpela POMGH em i bikpela haus pela.” long Pasifik Gems i ken kisim taim ol i stap long haus sik sik long kantri we planti sik POMGH i gat 961 bed na tritmen sapos wanpela bi- em ol i ken yusim ol dispela lain long ol narapela hap ol i save nidim ol bed sit na Spot i bilong long ol i kisim bagarap long bed sit na ol bai filim orait long kantri em ol i save salim bed kava long olgeta de. bringim Wisil i winim tupela medal

bel isi NAMBA wan rana bilong kamap namba tu ples insait resis, olsem em i bin mekim long 200 mita resis long dis- Papua Niugini Etletik, Toea long 55 etlit i bin resis long long Canberra long ACT tai- pela yia long Australia i bin na kamapim Wisil, i go het long soim kala raun namba wan. tel long February. ran tripela kwata bilong bilong em na i winim tupela Em i bin resis klostu egen- Em i winim mak insait seken hariap long etlit husat medal long Australian Sem- sim Australia sempion, long 23.47 seken na dispela i bin kamap namba tu ples, divelopmen pionsip long Sydney long las Melissa Breen, husat i kisim taim em i klostu long ne- Jessica Thornton, na Wisil i wiken. namba wan ples wantaim senel rekot, 23.43 seken, we bihainim Thornton. Wisil i winim mak bilong 11.53 seken. Wisil i putim rekot long Can- Long wankain taim, Mowen SPOT i gat moa pawa na na mekim gut long olgeta 100 mita fainel resis insait Long narapela resis, Wisil berra na winim brond medal Boino i mekim gut long olgeta strong long bringim bel isi manmeri. long 11.58 seken long las i kamap klostu long top 100 long hai kwalifai fil resis. resis na nau em i stap pas long na divelopmen namel long Long winim ol dispela gol, Srere nait, tasol dispela em i mita resis wantaim narapela Wina bilong resis, Ella Nel- olgeta man etlit bilong PNG ol wan wan pipel. ol pipel long olgeta hap bi- no ran hariap bikos em i bin hai kwaliti ran long 200 mita son, i daunim olgeta etlit long dispela yia, 2016. Em i bin Spot i save stiaim ol lain long wol i mas wok wantaim putim rekot wantaim 52.69 long ol gutpela rot long olgeta sekta bilong sosaiti. seken long 400 mita hadel kamapim gutpela sosel Spot i gat namba wan wok resis long Texas Rilei long senis. Long dispela as tingt- long mekim long strongim ol Austin long las wik Sarere. ing tasol, planti bikpela spot pipel long sait bilong helt Presiden bilong Etletik manmeri bilong wol i save long stap gut. Spot i save PNG, Tony Green, i tok stap pas yet na helpim Yu- strongim ol mama, yangpela olsem dispela resis i bin naitet Nesens (UN) long meri na ol lain i save stap pinis long 10 kilok avinun karim aut ol toktok save wantaim disabiliti. Spot em long gutpela weda. long bikpela toktok olsem i namba wan hap bilong “Laki tru, win i kam na bikpela hangre i kamap, kisim gutpela save long skul. karim ren i go. HIV-AIDS, jenda ikwaliti na Na, spot i save strongim, ki- “Boino bai resis gen long toktok long sait bilong en- rapim tingting, bungim ol Fraide avinun long Canyon vairomen. pipel wantaim bel isi. Texas,” Green i tok. Long dispela yia, wol i “Long namba tri Intene- Green i tok moa olsem, bungim wanpela bikpela senel De bilong Spot bilong nau Wisil i kisim gutpela salens taim ol i kamap wan- Divelopmen na Pis, me malolo bihain long resis na taim visin 2030 Ajenda bi- laikim gavman, ol ogenais- em bai statim narapela hap long Sastenebal esen, bisnis na ol sekta long bilong trening long go resis Divelopmen. sosaiti long sapotim velyu long Olimpik Gems. Yunaitet Nesens Memba na pawa bilong spot long Nesenel Sempionsip long Stet i kamap wantaim 17 winim Gol bilong Sydney i makim pinis bilong Sastenebal Divelpomen Gol Sasteinebal Divelopmen,” sama sisen resis bilong Aus- long kamapim gutpela sin- Seketeri Jenerel bilong Yu- Piksa i soim ol tripela rana, Jessica Thornton, Ella Nelson na Toea Wisil, husat i winim gol, tralia, na Wisil i resis 23 raun daun long bihain taim, jastis naitet Nesens i tok. silva na brons medal Australian Sempionsip resis. insait long tripela mun i go. olspotpoto Epril 7 - 13, 2016 Wantok P27

OLSEM WANEM: Pilaia bilong Kina i lukluk long referi taim pilaia bilong MVIL i redi long tromoi bal.

MAKIM GUT: Pilaia bilong Vitis Indastri i redi long tromoi bal go long ring PAWA AUT: Ol pilaia bilong PNG Pawa i sindaun long dak haus na lukluk long ol beta bilong ol i paitim bal long taim pilaia bilong Lamana i lukluk long Praivet Netbal Kompetisen nok aut. sofbal pilai long Sande. PNG Pawa i aut long resis bilong dispela yia taitel. Boroko Summing Klab Resis

MIPELA REDI: Ol liklik swima bilong Boroka klap i redi long swim, ol tu bai karim nem bilong PNG bihain. PLESIM MAK: Ol swima redi long kalap go insait long pul.

Kimberly i trening long swim. Liklik swima i resis long bataflai swim. Ol poto: Nicky Bernard Namba 2169 Epril 7 - 13, 2016

Difens pasim Pawa

Nicky Bernard i raitim kisim fri i ran go long namba holim tingting bilong ol long wan bes. lokim PNG Pawa long skoa DIFENS i pasim pawa bilong Narapela pilai bilong long las beting bilong ol. ol PNG Pawa long go insait Difens i kam long bet na pitsa PNG Pawa i salim olgeta long semi fainel bilong Pot bilong PNG Pawa i givim gutpela beta bilong ol long Mosbi Sofbal resis long wanpela gutpela bal na beta go paitim bal tasol ol Difens Sande. bilong Difens i paitim go stret i putim gut tru was long ol. PNG Pawa i go pas long long namba tu bes we pilai Tupela ran bilong PNG Pawa skoaim tupela long ran long bilong PNG Pawa i tromoi go i stap long bes tasol las beta namba tu na tri ining na bi- long namba wan tasol bilong PNG Pawa i no bring hain Difens i mekim wanpela namba wan bes man bilong tupela kam hom taim em ran long holim skoa 2-1. PNG Pawa i no kisim gut dis- paitim bal go long aut fil na Ol narapela inings, tupela pela bal. Dispela i mekim tu- Difens pilai i ketsim dispela pitsa bilong tupela tim wan- pela ran bilong Difens long bal. taim i soim kala bilong ol kam hom na skoa. Difens nau bai go pilai long autim ol beta long PNG Pawa i holim strong wantim ol Bears long lukim straik aut. gen pilai bilong ol na mekim husat bai pilai lusa bilong Difens i kisim sans taim tri daun long kam mekim las Brothers na Yokomo. Pilai pitsa bilong PNG Pawa i tro- beting bilong ol. Difens i go bilong Brothers na Yokomo moi wanpela bal na paitim pas long skoa bihain long tu- bai lukim husat bai bukim TASIM MI: Margaret Alova bilong het bilong bet bilong Difens, pela rana bilong ol kam hom gren fainal spes. Tim i lus bi- Datafix I ron we wantaim bal long Ko- dispela i givim sans long na mekim skoa 3-1 long Difens na Bears bai poret Tas resis long Bisini pilai graun. beta bilong Difens long Difens i kisim pilai graun na hagamapim su bilong 2016. Datafix i dro wantaim AON 3-3.