Arkusz BRUSY (126)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BRUSY (126)

Warszawa 2009

Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Izabela Krzak*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Radwanek-Bąk...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Radwanek-Bąk ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Bąk...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 9 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 9 VII. Warunki wodne – B. Radwanek-Bąk...... 10 1. Wody powierzchniowe...... 10 2. Wody podziemne...... 11 VIII. Geochemia środowiska ...... 14 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 14 2. Osady – I. Bojakowska ...... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi – Morawiec ...... 20 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Bąk ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – I. Krzak ...... 28 XII. Zabytki kultury – B. Radwanek-Bąk ...... 36 XIII. Podsumowanie – B. Radwanek-Bąk...... 38 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Brusy Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Mapę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 :50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Brusy Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 (Nowak, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a Plansza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska i składowania odpadów. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zweryfikowano w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gda ńsku. Mapa przygotowywana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Brusy, o powierzchni 305 km 2, rozci ąga si ę mi ędzy 17°30’a 17°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 53°50’a 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar znajduje si ę w województwie pomorskim w powiatach chojnickim, bytowskim i ko ścierskim. Obejmuje on wi ększo ść terenu gminy Brusy i fragment gminy Chojnice (powiat chojnicki) oraz niewielkie cz ęś ci gmin Stu- dzienice i Lipnica (powiat bytowski) oraz Dziemiany (powiat ko ścierski). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym teren arkusza obejmuje fragmenty dwóch mezoregionów: Równina Charzykowska i Bory Tucholskie, nale Ŝą cych do makroregionu Pojezierze Południowopomorskie (Kondracki, 2000; fig. 1). Rze źba terenu wykazuje cechy typowego krajobrazu młodoglacjalnego (zlodowacenia północnopolskie). Wyst ępuj ą tu formy morfologiczne pochodzenia lodowcowego i wodnolo- dowcowego: sandry, wysoczyzny i wzgórza morenowe, rynny, zagł ębienia wytopiskowe oraz formy pochodzenia rzecznego – dna dolin i tarasy rzeczne. Wi ększo ść , bo około 70% omawianego obszaru zajmuje piaszczysto-Ŝwirowa równina sandrowa, prawie całkowicie poro śni ęta lasami.do około 120 m n.p.m., urozmaicaj ą rynny polodowcowe o stromych zboczach i wysoko ści ponad 10 m, wykorzystywane przez rzeki i jeziora oraz ró Ŝnych rozmiarów zagł ębienia wytopiskowe wypełnione wod ą lub zabagnione. Wschodni ą i cz ęś ciowo centraln ą cz ęść obszaru, w okolicach Brus, zajmuje wysoczyzna polodowcowa o wysoko ściach 140–150 m n.p.m., zbudowana z piaszczystej gliny zwałowej. Morfologię terenu urozmaicaj ą wzgórza morenowe (okolice: Główczewic 187,5 m n.p.m., Brus 170,1 m n.p.m., Małych Chełmów 167,3 m n.p.m.) oraz liczne zagł ębienia bezodpły- wowe tzw. „oczka”, wypełnione wod ą, zabagnione lub zatorfione. Wa Ŝnym elementem kształtuj ącym krajobraz omawianego obszaru s ą liczne jeziora, w szczególno ści w ąskie i gł ębokie jeziora rynnowe. S ą one uło Ŝone w charakterystyczne ci ągi np. Zmarłe, Gardliczno Du Ŝe, Pł ęsno, Ł ąckie, Dybrzk, Kosobudno oraz ró Ŝnej wielko ści płyt- kie jeziora wytopiskowe, cz ęsto w zaawansowanym stadium wypłycania i zarastania (Kru- szy ńskie, Parzyn, Warzyn, Milachowo, Laska, Karsi ńskie, Witoczno). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe wytworzone z glin, piasków i iłów, a w dolinach rzecznych gleby pochodzenia organicznego i mineralnego: mady, gleby torfowe, mułowo-torfowe i murszowe. Bonitacja gleb waha si ę od III–VI klasy. Lasy zajmuj ące wi ększ ą cz ęść omawianego obszaru, stanowi ą fragment Borów Tuchol- skich – najwi ększego zwartego kompleksu le śnego w Polsce. Przewa Ŝaj ą bory sosnowe, ale

4 wyst ępuj ą równie Ŝ bory: chrobotkowe, bagienne i świe Ŝe. W pobli Ŝu jezior i rzek rosn ą li- ściaste gr ądy, buczyny, d ąbrowy i ł ęgi. Obszary le śne na omawianym terenie spełniaj ą szcze- gólnie wa Ŝne funkcje wodoochronne i retencyjne oraz biotopotwórcze i klimatotwórcze. Cha- rakterystycznym elementem szaty ro ślinnej s ą równie Ŝ zbiorowiska niele śne: wodne, bagienne, torfowiskowe i ł ąkowe, cz ęsto z chronionymi i rzadkimi gatunkami ro ślin.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Brusy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu

Mezoregion Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.47 – Pojezierze Bytowskie; Mezoregion Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie, Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kra- je ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie

Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany teren nale Ŝy do dzielnicy pomorskiej i charakteryzuje go: średnia roczna wysoko ść opadów 595–622 mm, średnia temperatura roczna 6,8°C (lato 13,4°C, zima 0,5°C), średnie sumy roczne parowania terenowego 460–480 mm oraz przewaga wiatrów zachodnich i północno-zachodnich (Prussak, Prussak, 2002 a, b).

5 Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą gmin jest le śnictwo. Miejscowo ść Brusy jest znacz ącym w okolicy o środkiem przetwórstwa le śnego i drzewnego o tradycjach si ęgaj ących XIX w. Rolnictwo jest słabo rozwini ęte, s ą tu głównie gospodarstwa indywidualne zajmuj ące si ę pro- dukcj ą ro ślinn ą. Miasto Brusy skanalizowane jest w 85%, a ścieki komunalne i przemysłowe oraz ścieki komunalne z terenu całej gminy oczyszczane s ą przez mechaniczno-biologiczno-chemiczn ą oczyszczalni ę ścieków o przepustowo ści 1300 m 3/24h. Lokalne mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie znajduj ą równie Ŝ si ę przy osadach le śnych i ośrodkach wypoczynkowych nad jeziorami. Odpady komunalne wywo Ŝone s ą na zorganizowane składowisko w Osowie (akusz Karsin). Przez obszar arkusza przebiegaj ą szlaki komunikacyjne: linia kolejowa Chojnice-Brusy- Kościerzyna oraz regionalne drogi: Chojnice-Brusy-Ko ścierzyna (nr 235) i Brusy-Swornegacie- Konarzyny (nr 236).

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Brusy przedstawiono na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kacprzak, Lisicki, 2007a, b) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Chojnice (Butrymowicz i in., 1976; Moj- ski, 1978). Poło Ŝenie arkusza na tle szkicu geologicznego regionu przedstawia figura 2. Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie Synklinorium Brze Ŝnego (Po Ŝaryski, 1974), w podło Ŝu którego na skałach metamorficznych i magmowych wieku prekambryjskiego le Ŝą silnie sfałdowane paleozoiczne utwory: syluru, dewonu, karbonu i permu. Utwory syluru wy- kształcone s ą jako łupki graptolitowe. Osady dewo ńskie i karbo ńskie reprezentowane s ą głównie przez facje w ęglanowe takie jak wapienie oraz dolomity. Ponad nimi w niezgodno ści erozyjnej i k ątowej rozwini ęte s ą permskie cyklotemy ewaporatowe wykształcone jako: wapienie, dolomity, anhydryty, gipsy i sole oraz facje klastyczne: zlepie ńce, piaskowce, mułow- ce i iłowce (Wagner,1999) . Powy Ŝej, w niezgodno ści k ątowej, jako wy Ŝsze pi ętro strukturalne le Ŝą osady triasu, ju- ry i kredy w niewielkim stopniu zaanga Ŝowane tektonicznie. Osady triasu to głównie dolomity i piaskowce oraz utwory mułowcowo-ilaste; jurajskie reprezentowane s ą przez: wapienie, margle oraz piaskowce i iłowce. Utwory kredowe buduj ą głównie margle oraz wapienie z bułami krzemiennymi.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Brusy na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen:1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czo- łowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy, c– kemy; d – jeziora, e – sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracje z Mapy geologicznej. L. Marksa i in. 2006 Ponad nimi le Ŝą prawie zgodnie (niezgodno ść erozyjna) utwory eocenu, oligocenu i miocenu (trzeciorz ęd). Na omawianym obszarze do najstarszych utworów nale Ŝą margle i krzemienie kredy górnej. Zostały one przewiercone otworem hydrogeologicznym w Czernicy, na gł ęboko ści 31 m. Na osadach górnokredowych wyst ępuj ą utwory oligoce ńskie, których strop zapada w kierunku północno-zachodnim i północnym: od rz ędnej 80 m n.p.m. w Czernicy do około

7 40 m n.p.m. w rejonie Przymuszewa. Pełny profil osadów trzeciorz ędowych o mi ąŜ szo ści 170 m, rozpoznany jest w Czernicy. Buduj ą go iły z mułkami, mułki z w ęglem brunatnym oraz mułki piaszczyste przewarstwiane piaskami. Na całym obszarze wyst ępuj ą osady czwartorz ędowe o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści, za- le Ŝnej głównie od ukształtowania podło Ŝa trzeciorz ędowego, interglacjalnej erozji rzecznej, a tak Ŝe od form współczesnej rze źby terenu (fig. 2). Najstarszymi utworami czwartorz ędowymi s ą tu, znane jedynie z wierce ń, gliny zwało- we (prawdopodobnie dwa poziomy) i piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zwi ązane ze zlodowa- ceniem południowopolskim. W wielu miejscach, równieŜ tylko pod powierzchni ą terenu, wyst ępuj ą osady zlodowace ń środkowopolskich Odry i Warty, reprezentowane głównie przez gliny zwałowe, rzadziej piaski, Ŝwiry i głazy narzutowe. Na powierzchni terenu rozprzestrzenione s ą jedynie osady zlodowace ń północnopol- skich, w szczególności stadiału górnego zlodowacenia Wisły. Ich ł ączna mi ąŜ szo ść si ęga 27 m. Najstarszymi osadami stadiału górnego zlodowacenia Wisły s ą gliny zwałowe buduj ące tzw. morenow ą „wysp ę” Brus. Gliny te s ą piaszczyste, o barwie br ązowej, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 14 m. Przy północnej granicy „wyspy” Brus wyst ępuj ą charakterystyczne wzgó- rza moren martwego lodu, wyra źnie zaznaczaj ące si ę w morfologii terenu. S ą one zbudowane z piasków i Ŝwirów, lokalnie przykrytych glinami zwałowymi. Wokół „wyspy” Brus wyst ę- puj ą równie Ŝ do ść liczne formy kemowe, zbudowane z mułków i piasków. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, o mi ąŜ szo- ści przekraczaj ącej zazwyczaj 10 m, tworz ące rozległ ą równin ę sandrow ą. Morfologia sandru jest urozmaicona licznymi obni Ŝeniami pochodzenia wytopiskowego. Niekiedy na osadach sandrowych le Ŝą wydmy lub pokrywy piasków przewianych. Znaczne powierzchnie terenu w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w okolicach Główczewic pokrywają piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe wodnomorenowe. Tworz ą one falist ą wysoczyzn ę. W obni Ŝeniach ryn- nowych licznych tu jezior: Gardliczno Du Ŝe, Ple śno, Ł ąckie i Dybrzk wyst ępuj ą piaski ró Ŝno- ziarniste, Ŝwiry i gliny zwałowe akumulacji szczelinowej. Długość tych form dochodzi do 1,5 km, a wysoko ść wzgl ędna do 8 m. Formy szczelinowe mniejszych rozmiarów s ą szeroko rozprzestrzenione równie Ŝ poza obni Ŝeniami rynnowymi, w tym na terenie „wyspy” Brus, gdzie przykryte s ą glinami zwałowymi. Najmłodsze osady holoce ńskie wyst ępuj ą w dolinach rzecznych, misach jeziornych i w lokalnych, zazwyczaj bezodpływowych zagł ębieniach terenu. S ą to: piaski i mułki rzeczne tworz ące płaskie tarasy zalewowe w dolinie Zbrzycy i Bdry, piaski jeziorne (wzdłu Ŝ brzegów jezior), piaski i namuły wypełniaj ące obni Ŝenia dolin na obszarach sandrowych oraz torfy,

8 namuły torfiaste, gytie i kreda jeziorna. Te ostatnie osadziły si ę w obni Ŝeniach pochodzenia wytopiskowego w obr ębie wysoczyzny polodowcowej, na sandrach i w rynnach subglacjal- nych, a tak Ŝe w dolinach rzek.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Brusy nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin (Gientka i in., 2008). Udokumentowane w 1958 r. zło Ŝe kredy jeziornej „Laska” (powierzchnia 30,8 ha, zasoby w kategorii C 2 498 tys. ton) zostało wykre ślone z bilansu zasobów w latach 90. ubiegłe- go stulecia. Znajdowało si ę ono na brzegach jezior Małego Głuchego i Du Ŝego Głuchego, a budowały je cienkie pokłady kredy (mi ąŜ szo ści 0,5–3,0 m). Było ono dost ępne jedynie w okresach niskiego stanu wód w jeziorach (Kozłowski, Manterys, 1958). Obecnie wyst ąpie- nia te znalazły si ę w granicach projektowanego rezerwatu krajobrazowego „Dolina Kulawy”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Brusy nie prowadzi si ę obecnie koncesjonowanej dzia- łalno ści wydobywczej. Równie Ŝ w przeszło ści pozyskiwanie kopalin, głównie piasku ze Ŝwi- rem lub kredy jeziornej, miało głównie charakter niewielkiej, dorywczej eksploatacji. Na wi ększ ą skal ę kred ę jeziorn ą wydobywano w pobli Ŝu jezior Du Ŝego i Małego Głu- chego w latach 30 i 40 XX w. dla umacniania piaszczystych dróg le śnych, a potem w latach 50 na potrzeby nieistniej ących ju Ŝ wapienników w Piechcinie i wytwórni kredy nawozowej w Lubni. Nieczynna obecnie, niewielka Ŝwirownia w miejscowo ści Małe Chełmy (dawniej punkt eksploatacyjny) jest obecnie prawie niewidoczna w terenie.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Potencjalne perspektywy zło Ŝowe dla kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego obejmuj ą znaczn ą cz ęść obszaru arkusza Brusy w obr ębie wysoczyzny sandrowej. Ze wzgl ędu na po- krycie terenu zwartymi kompleksami le śnymi, które w wi ększo ści obj ęte s ą ponadto prawna ochron ą (Park Narodowy Borów Tucholskich i Zaborski Park Krajobrazowy (Petelski, 1989) nie prowadzono tu prawie w ogóle rozpoznania surowcowego. Z ogólnych informacji geologicznych, uzyskanych na podstawie szczegółowej mapy geologicznej tego terenu wynika równie Ŝ, Ŝe osady sandrowe maj ą tu niewielka mi ąŜ szo ść .

9 Prace geologiczno-poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów prowadzono jedynie w rejonie miejscowo ści Małe Chełmy, gdzie jeszcze w latach 90. XX w. istniała niewielka Ŝwirownia. Ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść uziarnienia (punkt piaskowy 65–96%), mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej (1–7 m) i jako ści kopaliny, obszar ten uznano za nega- tywny (Majewski, 1974). Źródłem zaopatrzenia nielicznych tu mieszka ńców w surowce budowlane i drogowe s ą zło Ŝa piasków i pospółek udokumentowane i eksploatowane na w ob- rębie s ąsiednich arkuszy (m. in. w okolicach: Rudzin, D ębowca, Wojtala, Lipnicy). W 1996 r. wykonano ocen ę krajowych zasobów torfów z uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Torfy wyst ępuj ące na omawianym obszarze (w dolinie rzek Niechwaszcz i Orla Struga, przy brzegach jezior Mirachowo i Laska oraz koło miejscowo ści Czyczkowy i Le śno), pomimo spełniania kryteriów bilansowo ści, nie zostały zaliczone do potencjalnej bazy zasobowej ze wzgl ędu na wa Ŝne znaczenie hydrologiczne i rolniczo-gospodarcze (bardzo dobre i dobre u Ŝytki zielone) oraz poło Ŝenie na terenach zalesionych i chronionych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Brusy nale Ŝy do dorzecza rzeki Wisły, obejmuj ąc fragmenty zlewni jej prawobrze Ŝnych dopływów Brdy i Wdy. Główn ą rzek ą jest Brda wraz z jej prawobrze Ŝnym dopływem Zbrzyc ą. Zbrzyca wypływa z jeziora Kruszy ńskiego i wraz z dopływami Mlusino, Kulawa, Koniecznica odwadnia północno-zachodni ą cz ęść obszaru. Brda przepływa w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, ł ącz ąc z sob ą szereg du Ŝych jezior: Karsi ńskie, Witoczno, Ł ąckie, Dybrzk i Kosobudno. Prawobrze Ŝnym dopływem Wdy jest rzeka Niechwaszcz, która bierze pocz ątek koło wsi Czarnowo wśród mokradeł i torfowisk. Jej osobliwo ści ą jest zjawisko tzw. bifurkacji, spowodowane m.in. bardzo skomplikowana, młod ą rze źbą terenu. W rejonie Brus wody rzeki rozdzielaj ą si ę, jedna odnoga płynie na północ i wpada do jeziora Le śno (poł ączenie przez Młosienic ę i Zbrzyc ę z Brd ą), a druga, główna, płynie na wschód i wpada do Wdy. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym kształtuj ącym krajobraz tego obszaru s ą liczne jeziora rynnowe (Zmarłe, Gardliczno Małe, Gardliczno Du Ŝe, Pł ęsno, Ł ąckie, Dybrzk, Kos- sobudno) i wytopiskowe (Karsi ńskie, Witoczno, Kruszy ńskie, Parzyn, Warzyn, Laska). Cha- rakterystyk ę morfometryczn ą wi ększych jezior przedstawiono w tabeli 1.

10 Tabela 1 Charakterystyka większych jezior Monitoring jako ści Gł ęboko ść wód Nazwa Powierzchnia Długo ść Szeroko ść (m) jeziora (ha) (m) (m) klasa rok średnia maksymalna czysto ści bada ń 1 2 3 4 5 6 7 8 Karsi ńskie* 688 4 650 2 160 10,7 27,1 II 2003 Dybrzk 216,5 4 150 750 8,7 19,0 II 2003 Łąckie 126,7 1 800 870 8,6 19,0 II 2003 Witoczno 101,2 1 700 920 4,3 6,8 II 2003 Kosobudno 58,5 1 350 550 3,8 7,1 II 2003 Gardliczno Du Ŝe 44,5 b. d. b.d. b.d. 26,5 I 2006

* fragment jeziora na obszarze arkusza; b.d. – brak danych

Ocen ę czysto ści wód powierzchniowych w ramach monitoringu środowiska przepro- wadza w stałych punktach pomiarowo-kontrolnych Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środo- wiska w Gda ńsku. Badania w sieci regionalnej prowadzone s ą w cyklach kilkuletnich Na omawianym obszarze badaniami jako ści wód w ostatnich latach obj ęto jedynie rzek ę Nie- chwaszcz w punkcie monitoringowym poni Ŝej oczyszczalni ścieków w Brusach (Raport, 2008). Jej wody zaliczono do III klasy jako ści, ze wzgl ędu na ponadnormatywne st ęŜ enia zwi ązków fosforu, azotu azotynowego, tlenu rozpuszczonego, bakterii coli typu fekalnego i substancji organicznych. Rzek ę Zbrzyc ę monitorowano w roku 2001(punkty monitoringo- we: Windrop, Parzyn i Rolbik), zaliczaj ąc j ą do II klasy czysto ści. Natomiast punkty pomiarowe obj ętej monitoringiem Brdy poło Ŝone s ą poza granicami arkusza. Prowadziła ona wody II klasy czysto ści. Okresowym monitoringiem obj ęto równie Ŝ jeziora: Gardliczno Du Ŝe, Wi- toczno, Karsi ńskie, Ł ąckie, Dybrzk i Kosobudno (Raport…, 2004, 2007). Monitoring jako ści wód jezior przedstawiono w tabeli 1. Wpływ na klasyfikacj ę tych wód miał wzrost st ęŜ eń zwi ązków azotu ogólnego i amonowego, fosforu ogólnego oraz niski stopie ń natlenienia warstw naddennych.

2. Wody podziemne

Szczegółow ą charakterystyk ę wód podziemnych na omawianym obszarze zawiera Ma- pa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Brusy (Prussak, Prussak, 2002a, b). Rozpoznanie hydrogeologiczne obszaru jest słabe i nierównomierne ze wzgl ędu na niewielkie i rozproszone zasiedlenie. Najwa Ŝniejszym źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowy poziom wodono śny. Trzeciorz ędowy poziom wodono śny jest poziomem podrz ęd- nym, tylko w rejonie Le śno-Lubnia stanowi główny poziom u Ŝytkowy. Tereny w granicach

11 arkusza le Ŝą poza obszarami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) i ich stref ochronnych. Zasi ęg GZWP 121 Czersk przedstawiony na fig. 3 jest nieaktualny, gdy Ŝ w trak- cie prac dokumentacyjnych powierzchnia zbiornika została zmniejszona z 42 km 2 do 39 km 2, a obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO) do powierzchni 55,1 km 2 (Rodzoch, 2001).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Brusy na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP (ONO), 3 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO), 4 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 111 – Subniecka gda ńska, kreda (K); 117 – Zbiornik By- tów, czwartorz ęd (Q); 121 – Zbiornik Czersk, czwartorz ęd (Q)

W obr ębie osadów czwartorz ędowych stwierdzono trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne, które cechuje brak ci ągło ści w rozprzestrzenieniu regionalnym. Górny poziom wodono śny, zbudowany z piasków drobnoziarnistych i średnioziarnistych, miejscami ze Ŝwirami, wyst ę- puje w cz ęś ci północnej i centralnej (rejon Przymuszewo-Le śno-Lubnia-Zalesie-Brusy- Czyczkowy). Jest to poziom mi ędzymorenowy i mi ędzymorenowo-sandrowy o lekko napi ę- tym zwierciadle wody, izolowany od powierzchni terenu zmiennej mi ąŜ szo ści warstw ą glin

12 zwałowych i mułków (4–24 m). Środkowy poziom wodono śny, wyst ępuj ący w piaskach ró Ŝ- nej granulacji ze Ŝwirami i otoczakami, rozpoznano w południowej cz ęś ci obszaru (rejon Swornegacie-Czernica-Czyczkowy-Brusy) i zachodniej (Laska, Widno). Jest to poziom mi ę- dzymorenowy, przechodz ący w podglinowy, leŜą cy bezpo średnio na osadach trzeciorz ędu (okolice Czernicy), który od powierzchni terenu izolowany jest warstw ą iłów i glin zwało- wych mi ąŜ szo ści 6-24 m. Lokalnie oba poziomy ł ącz ą si ę ze sob ą (rejon Przymuszewo-Le śno i Brusy-Czyczkowy). Dolny poziom wodono śny wyst ępuje w północnej cz ęś ci obszaru, gdzie mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych wzrasta w wyniku obni Ŝania si ę stropu utworów trzeciorz ędowych, a rozpoznany został otworami zlokalizowanymi poza obszarem arkusza. Warunki głównego poziomu u Ŝytkowego spełniaj ą górny i środkowy poziom wodono- śny. Charakteryzuje si ę on nast ępuj ącymi parametrami: gł ęboko ść wyst ępowania 15–50 m (w pobli Ŝu jezior oraz w rejonach Czyczkowy-Brusy i Zalesie-Lubnia 5–15 m, w północnej cz ęś ci obszaru wzrasta do ponad 50 m), mi ąŜ szo ść 5–20 m, lokalnie do 30 m (w rejonie Czer- nica, Czyczkowy, Brusy, gdzie poziom górny i środkowy ł ącz ą si ę), napi ęte zwierciadło wody (stabilizuje si ę na rz ędnej od 120–151 m n.p.m.), przewodno ść od poni Ŝej 100 m 2/24h (cz ęść północna) do ponad 500 m 2/24h (cz ęść południowa), wydajno ść potencjalna pojedynczej studni od 10–50 m 3/h do ponad 70 m 3/h (rejon Czernica–Czyczkowy–Brusy oraz Le śno i Laska). Wody poziomu czwartorz ędowego s ą wodami wodorow ęglanowo-wapniowymi, typo- wymi dla strefy płytkiej wymiany wód, których skład chemiczny jest pod wpływem wód opa- dowych. Charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parametrami chemicznymi (na podstawie 33 analiz): sucha pozostało ść 140–510 mg/dm 3, odczyn pH 7–8, twardo ść ogólna 2,6–7,4 mval/dm 3, 3 3 zasadowo ść ogólna 1,9–5,3 mval/dm , utlenialno ść 0,5–4,9 mg O 2/dm , chlorki 3–100 mg 3 3 3 Cl/dm , siarczany 0,4–74 mg SO 4/dm , azot azotanowy średnio 0,7 mg N/dm , azot amonowy średnio 0,36 mg N/dm 3, Ŝelazo średnio 2,6 mg Fe/dm 3, mangan średnio 0,28 mg Mn/dm 3 (Prussak, Prussak, 2002). Wody czwartorzędowe s ą na ogół dobrej jako ści (klasa II a), wymagaj ące prostego uzdatniania ze wzgl ędu na niewielkie przekroczenia norm zawarto ści Ŝelaza i manganu. Wo- dy bardzo dobrej jako ści, nie wymagaj ące uzdatniania (klasa I) wyst ępuj ą głównie we wschodniej cz ęś ci obszaru, ale równie Ŝ w rejonie jezior Laska i Ł ąckie. Wody średniej jako- ści, wymagaj ące uzdatniania (klasa II b) (ponadnormatywne zawarto ści Ŝelaza i manganu) stwierdzono w rejonie miejscowo ści Le śno-Zalesie-Brusy oraz w rejonie Czernicy i jezior Krasi ńskiego i Kruszy ńskiego. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne jest głównym poziomem u Ŝytkowym w okolicach Le śna i Lubni, a podrz ędnym w rejonie Czernicy. Wyst ępuje w piaskach drobnoziarnistych

13 i średnioziarnistych mi ąŜ szo ści około 15 m, zalegaj ących na gł ęboko ści ponad 100 m, których przewodno ść nie przekracza 100 m 2/24h. Wydajno ść potencjalna studni wynosi 10–30 m 3/h. Zwierciadło wody ma charakter naporowy i stabilizuje si ę na rz ędnej około 135 m n.p.m. Wody trzeciorz ędowe charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry: sucha pozostało ść 480 mg/dm 3, pH 7,1–8,2, twardo ść ogólna 3,7–5,4 mval/dm 3, zasadowo ść ogólna 3,9–5,5 mval/dm 3, prze- wodnictwo elektrolityczne 350–410 S/cm. Jako ść wód zaliczono do klasy II b, ze wzgl ędu na zawarto ść jonów Ŝelaza (0,18–5,1 mg/dm 3) i manganu (0,15–0,30 mg/dm 3) ponad dopuszczalne warto ści dla wód pitnych (wody wymagaj ą uzdatniania). Wody trzeciorz ędowe są ak- tualnie eksploatowane na mała skal ę z uj ęcia w miejscowo ści Le śno. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne uj ęć wód podziemnych na obszarze obj ętym granicami arkusza mapy wynosz ą ł ącznie ponad 700 m 3/h (z tego blisko 50% to zasoby zatwierdzone dla uj ęcia komunalnego i uj ęcia przemysłowego w Brusach). Pobór wody wynosi około 6% wielko ści zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych. Eksploatacja wód podziemnych skoncentrowana jest w Brusach, pozostałe uj ęcia s ą rozproszone. S ą to osady le śne, le śniczówki i ośrodki wypoczynkowe. Na mapie zaznaczono uj ęcia o wydajno ści powy Ŝej 25 m3/h. Realne i potencjalne zagro Ŝenie dla jako ści wód podziemnych stwarzaj ą obiekty uci ąŜ- liwe: oczyszczalnie ścieków w Brusach (przepustowo ść 1300 m 3/dob ę) oraz w Przy- muszewie i Asmusie (przepustowo ść poni Ŝej 50 m 3/24h), a tak Ŝe stacje paliw w Brusach i Le śnie. W Czernicy działa Stacja Hydrogeologiczna Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, która dostarcza informacji o wodach czwartorz ędowego, trzeciorz ędowego i kredowego pi ętra wodono śnego w ramach sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych (SOH) oraz sieci krajowego monitoringu jako ści zwykłych wód podziemnych (MONBADA).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dziennik Ustaw nr 165 poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.,). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczegól- nych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza

14 126 – Brusy, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści w ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie glebach na dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu na 126 – Brusy niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 126 – Brusy Polski 4) N=7 N=7 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 3–14 6 27 Cr Chrom 50 150 500 1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–36 23 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–2 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–8 5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 126 – Brusy 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 7 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochr onie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 7 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 7 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza 126 – Brusy do poszczególnych grup u Ŝytko- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- wania (ilo ść próbek) ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

15 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

16 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest

17 szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. * – MACDONALD D., 1994–Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy

18 klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Kruszy ńskie- go, Laska, Le śna Dolnego, Mirachowa, Parzyna, Dybrzyka, Karsi ńskiego i Widoczna. Osady jezior Kruszy ńskiego, Laska oraz Le śna Dolnego charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, s ą one zbli Ŝone do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jezior Parzyn, Dybrzyk, Karsi ńskiego i Widoczna wyst ępuj ą nieznacznie podwy Ŝ- szone zawarto ści ołowiu i rt ęci, a w osadach jeziora Mirachowo odnotowano podwy Ŝszone zawarto ści wszystkich badanych pierwiastków. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich do- puszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one tak Ŝe od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Le śno Kruszy ńskie Laska Milachowo Parzyn Dybrzyk Karsi ńskie Witoczno Pierwiastek Dolne (2000 r.) (1993 r.) (1997 r.) (1997 r.) (2003 r.) (2003 r.) (2003 r.) (1993 r.) Arsen (As) 5 6 8 14 5 6 <5 5 Chrom (Cr) 4 6 17 15 3 8 9 11 Cynk (Zn) 32 40 72 127 70 80 70 96 Kadm (Cd) 0,5 0,5 0,5 2 0,5 1,2 0,5 0,5 Mied ź (Cu) 5 4 8 12 5 10 9 12 Nikiel (Ni) 2 1 6 11 2 7 7 8 Ołów (Pb) 17 6 18 54 29 45 31 37 Rt ęć (Hg) 0,041 0,02 0,04 0,24 0,1 0,122 0,091 0,116

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

19 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 37 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 20 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 7 do około 40 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 27 nGy/h. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania gamma s ą do ść niskie i wy- równane (wi ększo ść mie ści si ę w przedziale 15–25 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu pomiarowe- go dominuje jeden typ osadów – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. W profilu wschodnim wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25– 40 nGy/h), a ni Ŝszymi utwory wodnolodowcowe i plejstoce ńskie osady jeziorne (<25 nGy/h).

20 126 W PROFIL ZACHODNI 126 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5982904 5985969 5980718 5984785 m 5978762 m 5983886 5976815 5982557 5974879

0 5 10 15 20 25 30 0 5 10 15 20 25 30 nGy/h nGy/h

21 21 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5982904 5985969 5980718 5984785 m 5978762 m 5983886 5976815 5982557 5974879

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Brusy (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,8 do 5,3 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,3 do 4,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 z pó źniejszymi zmianami) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpa- dów (DzU 03.61.549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiające pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

22 − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜszo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta-

23 wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profil geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń trenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Brusy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Prussak Prussak, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlate- go te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Brusy bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: − zwarta zabudowa miejscowo ści Brusy b ędącej siedzib ą Urz ędu Gminy, − Park Narodowy „Bory Tucholskie”, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskim systemie NATURA 2000: „Wielki Sandr Brdy” PLB 220001 (dyrektywa ptasia), „Sandr Brdy” PLH 220026 (dyrektywa siedli- skowa), „Bory Tucholskie” PLB 220009 – projektowany (Shadow List), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − rezerwaty przyrody: „Jezioro Laska” (faunistyczny), „Nasionek” (wodny), „Piecki” (florystyczny) i „Bagno Stawek” (torfowiskowy), − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Zbrzyca, Kłoniecznica, Niechwaszcz, Mlusino, Orla Struga, Czernicki Rów, Młosienica i mniejszych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Kruszy ńskiego, Du Ŝego Głuchego, Małego Głuchego, Pł ęsna, Krasi ńskiego, Ł ąckiego i Małoł ąckiego, Dybrzka, Kosobudna, Parzyna, Le śna Dolnego, Le śna Górnego, Laski, Milachowa, Warszyna, Zmarłego, Nawionka, Gar- dliczna Małego, Gardliczna Du Ŝego, Witoczna, Krzywców i mniejszych akwenów,

24 − tereny o spadkach przekraczaj ących 10°, − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – rejon jezior: Witoczno, Laska, Zmarłe, Gar- dliczno Du Ŝe, Pł ęsno, Ł ąckie, Dybrzk, Kosobudno, Le śno Górne i miejscowo ści Mi- chowo Młyn, Koszuba Le śna oraz tereny na północny-wschód od miejscowo ści Głów- czewice (Grabowski i in., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach kartograficznych wydziele ń glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia Wisły. S ą to najstarsze osady plejstoce ńskie wyst ępuj ące na powierzchni terenu. W okolicach miejscowo- ści gminnej Brusy tworz ą one „wysp ę” morenow ą. S ą to br ązowe gliny piaszczyste, do gł ę- boko ści 1,2 m bardzo piaszczyste. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 14,0 m. W granicach ich powierzchniowego wyst ępowania w rejonie miejscowo ści gminnej Brusy wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych. Na obszarze wyznaczonym na zachodnich peryferiach miejscowo ści wykonano dwa otwory wiertnicze (hydrogeologiczne). Nawiercono w nich gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach 8,5 i 6,3 m pod nadkładem gleby o grubo ści 0,5 m i 0,3 m. W otworach wykonanych w bezpo średnim s ąsiedztwie obszarów wyznaczonych pod ewentualne składowanie odpadów, stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o mi ąŜ szo- ściach 4,0–8,5 m; w dwóch otworach (zlokalizowanych w śród zabudowy miejscowo ści) wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ściach 10,5 m i 22,8 m, w obydwu przypadkach przewarstwione 0,5 m warstw ą piasków. W miejscach, w których gliny zwałowe przykryte s ą piaskami i Ŝwirami wodnolodow- cowymi o mi ąŜ szości nieprzekraczaj ącej 2,5 m wła ściwo ści izolacyjne osadów mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Wytypowane obszary s ą zlokalizowane w pobli Ŝu dróg dojazdowych. Ograniczeniem warunkowym lokalizacji składowisk odpadów w ich granicach jest zabudowa miejscowo ści gminnej Brusy.

25 Problem składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie w granicach obszarów wytypowanych do składowania odpa- dów w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t., nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Otwory wiertnicze wykonane w granicach obszaru wyznaczonego na zachód od miejscowo ści gminnej Brusy wykazały pakiety glin zwałowych, piaszczystych o mi ąŜ szo ści 6,3–8,5 m. Budowa obiektów typu składowiska odpadów wymagałaby dodatkowego rozpoznania geologicznego i prawdopodobnie zastosowania sztucznych barier izolacyjnych. Równie Ŝ wzgl ędy środowiskowe, fakt, Ŝe przewa Ŝaj ącą cz ęść analizowanego terenu ob- jęto ochron ą prawn ą w europejskim systemie ochrony NATURA 2000 przemawiaj ą za tym, aby odpady komunalne składowa ć poza tym terenem (tereny obj ęte arkuszami Swornegacie i Przechlewo). Na analizowanym obszarze nie ma czynnych składowisk odpadów, składowiska nie- czynne s ą w likwidacji. W miejscowo ści Małe Chełmy, w wyrobisku po lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych (piasków) okresowo, nielegalnie składowane s ą odpady komunalne z pobliskich miejscowo ści (jest to obszar obj ęty ochroną w systemie NATURA 2000).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na analizowanym terenie obszary predysponowane do składowania odpadów wyznaczono w rejonach wokół miejscowo ści gminnej Brusy. Wyst ępuj ące tu gliny zwałowe maj ą mi ąŜ szo ści rz ędu 6,3–8,5 m i całkowicie spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów oboj ętnych. Równie Ŝ warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Z przekroju doł ączonego do mapy hydrogeologicznej wynika, Ŝe warstwa wodono śna jest izolowana od powierzchni terenu kilkunastometrow ą warstw ą glin. W granicach wyznaczonych obszarów stopie ń zagro Ŝenia wód głównego, u Ŝytkowego poziomu wodono- śnego w osadach czwartorz ędu jest bardzo niski. Poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m. Jest średnio odporny na wpływ zanieczyszcze ń z powierzchni terenu, ale nie stwierdzono w jego granicach ognisk zanieczyszcze ń.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Jedynie wi ększe wyrobisko w rejonie miejscowo ści Małe Chełmy, jak i pozostałe niewielkie punkty lokalnej eksploatacji znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem.

26 Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocena warunków podło Ŝa budowlanego na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 obejmuje wyró Ŝnienie dwóch rodzajów obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (Instrukcja, 2002). Waloryzacj ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich na obszarze arkusza Brusy opracowano na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Butrymowicz i in., 1976; Mojski, 1978) i hydrogeologicznej (Prussak, Prussak, 2002). Charakterystyka podło Ŝa budowlanego dotyczy jedynie około 20% powierzchni omawianego obszaru, poniewa Ŝ ocen ą nie zostały obj ęte: tereny Parku Narodowego Bory Tuchol- skie i Zaborskiego Parku Krajobrazowego, obszary gleb chronionych (grunty orne klas III– IVa i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego), kompleksy le śne oraz zwarta zabudowa miasta Brusy. Zdecydowana wi ększo ść waloryzowanego obszaru to tereny o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwier- ciadła wody gruntowej przekracza 2 m poni Ŝej powierzchni terenu. S ą to przede wszystkim

27 piaszczyste gliny zwałowe (nieskonsolidowane spoiste grunty morenowe zlodowace ń północ- nopolskich, zazwyczaj w stanie półzwartym i twardoplastycznym) buduj ące wysoczyzny w centralnej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru oraz lokalnie wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry (grunty piaszczyste średniozag ęszczone i zag ęszczone) wyst ępuj ące w okolicach śab- na, Zapcenia, Kłoniecznicy i Bud. Na obszarze arkusza Brusy osady piaszczysto-Ŝwirowe tworz ą rozległ ą równin ę sandrow ą, prawie w cało ści pokryt ą zwartym kompleksem le śnym. Do obszarów o niekorzystnych warunkach dla budownictwa zaliczono tereny wyst ępo- wania gruntów słabono śnych (organiczne, cz ęś ciowo aluwia), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, cz ęsto podmokłych i zabagnionych. Grunty organiczne (holoce ńskie torfy i namuły) wyst ępują w dolinach rzek oraz wypełniaj ą obni Ŝenia na wysoczy źnie i sandrze. Holoce ńskie piaski i Ŝwiry (grunty niespoiste lu źne) tworz ą niewielkie tarasy zalewowe w dolinie rzeki Mlusino i Kłoniecznicy. Wyst ępuj ące w okolicach Le śna plejstoce ńskie iły i mułki (nieskonsolidowane spoiste grunty zastoiskowe), które z uwagi na stan plastyczny lub nawet mi ękkoplastyczny s ą niekorzystnym podło Ŝem budow- lanym. W strefie brzegowej jezior oraz w zboczach dolin rzecznych, szczególnie przy spadkach terenu powy Ŝej 12%, mog ą rozwija ć si ę procesy geodynamiczne (ablacja deszczowa, zmywy powierzchniowe, sufozja, powierzchniowe ruchy masowe). Zgodnie z aktualnym opracowaniem dotycz ącym oceny zagro Ŝenia osuwiskowego (Grabowski [red.], 2007), obszary takie zaliczono do predysponowanych do wyst ępowania zjawisk geodynamicznych. Na omawianym obszarze obejmuj ą one w ąskie strefy kraw ędziowe jezior: Zimne, Gardliczno Du Ŝe, Pleśno, Dybrzk i Widoczno, północne otoczenie jeziora Laska oraz brzeg doliny Zbrzycy na odcinku mi ędzy miejscowo ściami Rolnik na zachodzie, a Kaszuba Le śna na wschodzie. Obszary te znajduj ą si ę na terenach nieobj ętych waloryzacj ą. Na terenach zagro- Ŝonych procesami geodynamicznymi powinny by ć sporz ądzane dokumentacje geologiczno- in Ŝynierskie w przypadkach projektowania w ich obr ębie obiektów budowlanych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusz Brusy poło Ŝony jest na obszarze o wyj ątkowych, nie tylko w skali regionalnej i krajowej, ale równie Ŝ europejskiej, walorach przyrodniczo-krajobrazowych. Ochrona przyrody i krajobrazu ma tutaj na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub nieo Ŝywionej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytko- wania. Ochrona ta uj ęta jest w normy prawne. Znajduj ą si ę tutaj: park narodowy i krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, u Ŝytki ekologiczne, liczne pomniki przyrody oraz obszary sieci NATURA 2000.

28 W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment Parku Narodo- wego Bory Tucholskie (kontynuuje si ę on na obszar s ąsiedniego arkusza Chojnice). Utworzo- ny on został w 1996 r. Jego powierzchnia zajmuje 4 613,05 ha, a otulina 12 980,52 ha. Strate- gicznym celem ochrony jest tu zachowanie unikalnego w skali Polski i Europy sandrowo- pojeziernego typu krajobrazu z jego naturaln ą bioró Ŝnorodno ści ą, która jest ści śle zwi ązana ze strukturami geologicznymi, geomorfologicznymi, procesami hydrologicznymi i glebowy- mi, z mechanizmami funkcjonowania ekosystemów oraz histori ą przemian flory, fauny i ro- ślinno ści. Z parkiem narodowym i jego otulina, graniczy od północy rozległy Zaborski Park Krajobrazowy, utworzony w 1990 r. Jego całkowita powierzchnia wynosi 21 279 ha. Obszar parku charakteryzuje si ę du Ŝą lesistości ą, którą urozmaicaj ą liczne jeziora i rzeki. Głównym celem jego utworzenia jest ochrona ro ślin i zwierz ąt, a tak Ŝe piel ęgnowanie tradycji zamiesz- kuj ącej tu ludno ści (obyczaje, folklor, rzemiosło artystyczne i uŜytkowe). Na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego znajdują si ę cztery rezerwaty przyrody: „Jezioro Laska”, „Nawionek”, „Piecki” i „Bagno Stawek” (tabela 6). Pierwszy z nich stanowi miejsce l ęgowe ptaków wodnych i błotnych. Ochronie rezerwatu „Nawionek” podlega jezioro lobeliowe ze stanowiskami rzadkich ro ślin wodnych, typowych dla tego typu jezior. W rezerwacie „Piecki” chroniony jest obszar trzech jezior: Piecki, Piecki Małe i Kaczewo wraz z okolicznymi torfowiskami wysokimi i przej ściowymi oraz borem bagiennym. Ochronie w rezerwacie „Bagno Stawek” podlega akwen zarastaj ącego jeziora i okoliczne torfowiska. Znajduj ą si ę tu równie Ŝ stanowiska licznych gatunków ro ślin podlegaj ących ochronie. Sie ć obszarów chronionych uzupełniaj ą obszary chronionego krajobrazu, które obejmu- ją wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego. Ich zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Zagospodarowanie tych terenów powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. W granicach arkusza Brusy zlokalizowane s ą fragmenty czterech takich obszarów: Lipuski, Północny (cz ęść zachodnia), Chojnicko-Tucholski i Borów Tucholskich. Lipuski Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje zalesione równiny sandrowe z licznymi jeziorami rynnowymi, poro śni ęte borami mieszanymi z enklawami buczyn i lasów d ębowo-bukowych. Północny Obszar Chronionego Krajobrazu (cz ęść zachodnia) stanowi równiny sandru Wdy oraz fragmenty lasów gr ądowych nad rzek ą. Dominuj ą tu bory świe Ŝe i mieszane. Dolina Brdy wraz z borami świe Ŝymi i mieszanymi na równinach sandrowych znajduje si ę w Choj- nicko-Tucholskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Znajduj ą si ę tu równieŜ liczne zagł ę- bienia wytopiskowe z torfowiskami i jeziorami dystroficznymi.Obszar chronionego krajobra-

29 zu Borów Tucholskich obejmuje równiny sandrowe urozmaicone jeziorami wytopiskowymi i rynnowymi. W śród lasów przewa Ŝaj ą bory mieszane i świeŜe. Liczne s ą torfowiska. Inn ą form ą ochrony s ą uŜytki ekologiczne stanowi ące niewielkie zazwyczaj fragmenty pierwotnych ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka. Maj ą one wa Ŝne znaczenie dla zachowania zasobów genowych i typów środowisk i nie mog ą by ć uŜytkowane gospodarczo. W granicach obszaru arkusza, wyst ępuj ą licznie w postaci: bagien i śródle śnych jezior (tabela 6). Bogactwo przyrodnicze tego rejonu dopełniaj ą pomniki przyrodnicze (tabela 6). Znaj- duje si ę tu: 66 pomników przyrody Ŝywej (głównie d ęby, jałowce i brzozy) oraz 5 pomników przyrody nieo Ŝywionej ( źródliska). Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Rok obiek- Gmina Rodzaj obiektu ochro- Miejscowo ść zatwier- tu na (powierzchnia w ha) ny Powiat dzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Brusy Fn „Jezioro Laska” 1 R Laska 1977 chojnicki (70,40) Brusy W „Nawionek” 2 R Le śnictwo Antoniewo 1974 chojnicki (10,67) Brusy Fl „Piecki” 3 R Le śnictwo Widno 2001 chojnicki (19,42) Brusy T „Bagno Stawek” 4 R Le śnictwo Młynek 1977 chojnicki (40.80) Le śnictwo Bukówki Brusy PŜ 5 P 1991 oddz. 47 b chojnicki 8 jałowców pospolitych Brusy PŜ 6 P Kruszyn 1992 chojnicki dąb szypułkowy Brusy PŜ 7 P Windorp 1991 chojnicki jałowiec pospolity Brusy PŜ 8 P Windorp 1991 chojnicki jałowiec pospolity Brusy PŜ 9 P Windorp 1991 chojnicki jesion wyniosły Brusy PŜ 10 P Windorp 1991 chojnicki 2 d ęby szypułkowe Le śnictwo Parzyn Brusy PŜ 11 P 1995 oddz. 44 j, m chojnicki dąb szypułkowy Le śnictwo Parzyn Brusy PŜ 12 P 1991 oddz. 93 d chojnicki dąb szypułkowy Le śnictwo Parzyn Brusy PŜ 13 P 1991 oddz. 59 l chojnicki lipa drobnolistna Le śnictwo Przymu- Brusy PŜ 14 P szewo 1995 2 d ęby szypułkowe oddz. 14 a, m chojnicki

30 1 2 3 4 5 6 Brusy PŜ 15 P Wysoka Zaborska 1992 chojnicki jałowiec pospolity Główczewice- Brusy PŜ 16 P 1991 Plackowo chojnicki 2 jałowce pospolite Główczewice- Brusy PŜ 17 P 1991 Plackowo chojnicki jałowiec pospolity Główczewice- Brusy PŜ 18 P 1991 Plackowo chojnicki jałowiec pospolity Brusy PŜ 19 P Kubinowo 1993 stanowisko skrzypu olbrzymiego chojnicki (0,7) Brusy PŜ 20 P Kubinowo 1993 stanowisko skrzypu olbrzymiego chojnicki (0,32) Brusy PŜ 21 P Kubinowo 1992 chojnicki 29 brzóz brodawkowych Brusy PŜ 22 P Wawrzonowo 1991 chojnicki jałowiec pospolity Brusy PŜ 23 P Wawrzonowo 1992 chojnicki 23 brzozy brodawkowe Brusy PŜ 24 P Wawrzonowo 1992 chojnicki sosna zwyczajna Brusy PŜ 25 P Wawrzonowo 1991 chojnicki 40 brzóz brodawkowych Brusy PŜ 26 P Wawrzonowo 1992 stanowisko porostu brodaczko- chojnicki wego Brusy PŜ 27 P Orlik 1991 chojnicki buk zwyczajny Brusy PŜ 28 P Orlik 1991 chojnicki dąb szypułkowy Brusy PŜ 29 P Le śno 1991 chojnicki klon zwyczajny Brusy PŜ 30 P Orlik 1991 chojnicki 2 d ęby szypułkowe Le śnictwo Le śno Brusy PŜ 31 P 1991 oddz. 244 g chojnicki dąb szypułkowy Brusy PŜ 32 P Le śno 1993 chojnicki jesion wyniosły Brusy PŜ 33 P Le śno 1995 chojnicki jesion wyniosły Brusy PŜ 34 P Le śno 1991 chojnicki 2 klony zwyczajne Brusy PŜ 35 P Orlik 1991 chojnicki 3 jałowce pospolite Le śnictwo Laska Brusy PŜ 36 P 1995 oddz. 268 h chojnicki klon zwyczajny Le śnictwo Laska Brusy PŜ 37 P 1995 oddz. 263 g chojnicki 4 buki zwyczajne Le śnictwo Laska Brusy PŜ 38 P 1992 oddz. 277 h chojnicki 2 sosny zwyczajne Brusy PŜ 39 P Widno 1995 chojnicki buk zwyczajny

31 1 2 3 4 5 6 Brusy PŜ 40 P Widno 1995 chojnicki 2 buki zwyczajne Brusy PŜ 41 P Widno 1995 chojnicki 6 wi ązów polnych Le śnictwo Zbrzyca Brusy PŜ 42 P 1991 oddz. 51 a chojnicki dąb szypułkowy

Brusy PŜ 43 P Le śnictwo Zbrzyca 1991 dąb szypułkowy oddz. 51 j chojnicki Le śnictwo Zbrzyca Brusy PŜ 44 P 1991 oddz. 51 h chojnicki dąb szypułkowy Le śnictwo Zbrzyca Brusy PŜ 45 P 1995 oddz. 50 f chojnicki brzoza brodawkowa Le śnictwo Widno Brusy PŜ 46 1991 P oddz. 283 b chojnicki 3 lipy drobnolistne Le śnictwo Zbrzyca Brusy PŜ 47 P 1995 oddz. 48 f chojnicki buk zwyczajny Le śnictwo Antoniewo Brusy PŜ 48 P 1995 oddz. 45 d, m chojnicki jałowiec pospolity Le śnictwo Warszyn Brusy PŜ 49 P 1995 oddz. 12 h chojnicki dąb szypułkowy Le śnictwo Zbrzyca Brusy PŜ 50 P 1995 oddz. 127 h chojnicki jałowiec pospolity Brusy Pz 51 P Małe Chełmy 1991 chojnicki jałowiec pospolity Wielkie Chełmy Brusy PŜ 52 P 1991 (park pałacowy) chojnicki 4 klony zwyczajne Wielkie Chełmy Brusy PŜ 53 P 1993 (park pałacowy) chojnicki 5 lip drobnolistnych Wielkie Chełmy Brusy PŜ 54 P 1995 (park pałacowy) chojnicki 7 lip drobnolistnych Le śnictwo Drzewicz Chojnice Pz 55 P 1993 oddz. 2 g chojnicki sosna zwyczajna Le śnictwo Młynek Brusy PŜ 56 P 1991 oddz. 242 i chojnicki dąb szypułkowy Brusy PŜ 57 P śabno 1991 chojnicki 6 lip drobnolistnych Brusy PŜ 58 P śabno 1993 chojnicki lipa drobnolistna Chojnice PŜ 59 P Drzewicz 1991 chojnicki dąb bezszypułkowy Le śnictwo Drzewicz Chojnice PŜ 60 P oddz. 7 a, 8 i, 19 a, b; 1991 642 brzóz brodawkowatych 20 a chojnicki Le śnictwo Drzewicz Chojnice PŜ 61 P 1995 oddz. 18 a chojnicki 3 świerki pospolite Le śnictwo Turowiec Chojnice Pn – Ź 62 P 1995 oddz. 17 a chojnicki (0,54) Le śnictwo Drzewicz Chojnice PŜ 63 P 1991 oddz. 40 b chojnicki 42 brzóz brodawkowatych Le śnictwo Drzewicz Chojnice PŜ 64 P oddz. 39 a chojnicki 1991 42 brzóz brodawkowatych

32 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Drzewicz Chojnice PŜ 65 P 1991 oddz. 39 b chojnicki 15 brzóz brodawkowatych Le śnictwo Drzewicz Chojnice PŜ 66 P 1991 oddz. 59 b chojnicki 54 brzóz brodawkowatych Le śnictwo Czernica Brusy Pn – Ź 67 P 1993 oddz. 278 d, m chojnicki (0,3) Le śnictwo Czernica Brusy Pn – Ź 68 P 1993 oddz. 278 h, m chojnicki (0,7) Le śnictwo Czernica Brusy Pn -Ź 69 P 1993 oddz. 293 c, m Chojnicki (0,2) Le śnictwo Turowiec Chojnice PŜ 70 P 1995 oddz. 32 a chojnicki 5 świerków pospolitych Le śnictwo Czernica Brusy PŜ 71 P 1992 oddz. 288 j chojnicki sosna zwyczajna Le śnictwo Czernica Brusy PŜ 72 P 1992 oddz. 288 a chojnicki dąb szypułkowy Le śnictwo Czernica Brusy Pn -Ź 73 P 1993 oddz. 298 f, m chojnicki (0,8) Le śnictwo Czernica Brusy PŜ 74 P 1995 oddz. 298 f chojnicki grab zwyczajny Le śnictwo Czernica Brusy PŜ 75 p 1992 oddz. 298 f chojnicki 2 sosny zwyczajne Le śnictwo Przymu- Brusy bagno 76 U szewo 1995 (2,66) oddz. 44 l chojnicki Le śnictwo Przymu- Brusy bagno 77 U szewo 1995 (6,41) oddz. 60 f chojnicki Le śnictwo Przymu- Brusy bagno 78 U szewo 1995 (6,48) oddz. 80 b chojnicki Le śnictwo Widno Brusy bagno 79 U 1995 oddz. 179 i chojnicki (1,41) Le śnictwo Bukówki Brusy bagno 80 U 1995 oddz. 142 g chojnicki (7,81) Le śnictwo Zbrzyca Brusy bagno 81 U 1995 oddz. 55 a chojnicki (9,28) Le śnictwo Laska Brusy bagno 82 U 1995 oddz. 281 d chojnicki (7,48) Le śnictwo Widno Brusy bagno 83 U 1995 oddz. 283 c chojnicki (2,26) Le śnictwo Widno Brusy bagno 84 U 1995 oddz. 283 g chojnicki (1,83) Le śnictwo Zbrzyca Brusy bagno 85 U 1995 oddz. 79 d chojnicki (1,46) Le śnictwo Zbrzyca Brusy bagno 86 U 1995 oddz. 78 c, 79 f, chojnicki (2,48) Le śnictwo Widno Brusy jeziorko 87 U Jezioro Du Ŝy Babio- 1997 (2,12) nek chojnicki Le śnictwo Antoniewo Brusy bagno 88 U 1995 oddz. 74 c chojnicki (1,74) Le śnictwo Le śno Brusy bagno 89 U 1995 oddz. 249 j chojnicki (2,04)

33 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Widno Brusy jezioro lobeliowe 90 U 1997 Jezioro Czarne chojnicki (9,19) Le śnictwo Antoniewo Brusy bagno 91 U 1995 oddz. 122 h chojnicki (1,53) Le śnictwo Antoniewo Brusy bagno 92 U 1995 oddz. 96 a, 97 a chojnicki (3,12) Le śnictwo Antoniewo Brusy bagno 93 U 1995 oddz. 134 d chojnicki (5,42) Le śnictwo Warszyn Brusy bagno 94 U 1995 oddz. 61 f chojnicki (1.78) Brusy jezioro lobeliowe 95 U Jezioro Welsyk 1997 chojnicki (4,47) Le śnictwo Młynek Brusy bagno 96 U 1995 oddz. 242 k chojnicki (2,41) Le śnictwo Młynek Brusy bagno 97 U 1995 oddz. 241 n chojnicki (4,13) Le śnictwo Młynek Brusy bagno 98 U 1995 oddz. 256 g chojnicki (1,06) Le śnictwo Czernica Brusy bagno 99 U 1995 oddz. 231 d chojnicki (5,35) Le śnictwo Czernica Brusy bagno 100 U oddz. 260 c, 261 a, 1995 (20,98) 262 a, d; 264 b chojnicki Le śnictwo Czernica Brusy bagno 101 U 1995 oddz. 264 c, 265 f chojnicki (1,62) Le śnictwo Chojnice bagno 102 U Chocimski Młyn 1995 (3,90) oddz. 312 a chojnicki Le śnictwo Chojnice bagno 103 U 1994 Drzewicz oddz. 57 d chojnicki (0,69) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, Fl – florystyczny, W – wodny, T – torfowiskowy rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu : Ź – źródlisko

Krajowa Sie ć Ekologiczna (ECONET-Polska), utworzona w 1995 roku, stanowi element europejskiego systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego, opartego na wyznaczeniu obszarów o walorach przyrodniczo-krajobrazowych i powi ązaniach ekologicznych maj ących wpływ na dziedzictwo przyrodnicze Europy. Prawie cały omawiany teren arkusza znajduje si ę w obszarze w ęzłowym o znaczeniu mi ędzynarodowym 9M – Obszar Pojezierza Kaszub- skiego. Jedynie południowo-wschodnia cz ęść le Ŝy w obr ębie obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym 11M – Obszar Borów Tucholskich (Liro, 1998) (fig.5). Zgodnie z Europejsk ą Siecią Natura 2000, która uwzgl ędnia cenne pod wzgl ędem przy- rodniczym i zagro Ŝone składniki ró Ŝnorodno ści biologicznej, prawie cały teren arkusza po- kryty jest dwoma specjalnymi obszarami ochrony ptaków: Wielki Sandr Brdy (PLB220001 ) i Bory Tucholskie (PLB220009). W obr ębie obszaru Wielki Sandr Brdy znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk Sandr Brdy (PLH220026) (tabela 7). Wielki Sandr Brdy jest frag-

34 mentem Wielkiego Sandru Tucholskiego obj ęty w wi ększo ści granicami Zaborskiego Parku Krajobrazowego, a od południowego wschodu Parku Narodowego Bory Tucholskie. Rze źba terenu jest urozmaicona, wyst ępuj ą tu wysoczyzny, wzgórza, liczne pagórki oraz doliny i rynny. Obszar Borów Tucholskich jest typowym obszarem młodoglacjalnym, do ść jednolit ą równin ą sandrow ą, rozci ętą dolinami Brdy i Wdy oraz urozmaicon ą licznymi jeziorami, oczkami wodnymi i wzniesieniami o charakterze moreny dennej. Dominuj ą siedliska le śne, przede wszystkim bory sosnowe. Obszar ochrony siedlisk – Sandr Brdy – obejmuje zachodni fragment Borów Tucholskich. Jest to teren o do ść zró Ŝnicowanej rze źbie młodoglacjalnej, w której wyró Ŝniaj ą si ę rynny rzeczne i zagł ębienia wytopiskowe. Silnie rozwini ęta jest sie ć hydrograficzna, obejmuj ąca rzek ę Brd ę z dopływami i liczne, cz ęsto lobeliowe i dystroficzne, zbiorniki wodne. Informacje na ten temat zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/indexshtml ).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Brusy na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Obszar Pojezierza Ka- szubskiego; 11M – Obszar Borów Tucholskich 2 – jezioro

35 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa obsza- Poło Ŝenie centralnego punk- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach Powierzch- Typ Kod obszaru i symbol tu obszaru arkusza Lp. nia obszaru obszaru ru oznaczenia na Długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- (ha) Powiat Gmina mapie geogr. geogr. NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Wielki Sandr Brusy, 1 F 17º30’50”E 53º51’48”N 37106,25 PLOB1 pomorskie chojnicki 220001 Brdy (P) Studzienice PLB Bory Tucho l- 2 F 18º3’54”E 53º49’8”N 322535,9 PL631 pomorskie bytow-ski Lipnica 220009 skie (P) PLH Sandr Brdy 3 I 17º32’51”E 53º52’59”N 6878,86 PLOB1 pomorskie chojnicki Chojnice 220026 (S) Rubryka 2: F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO I – SOO, zawieraj ący w sobie wydzielony OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Wi ększa cz ęść terenu arkusza Brusy zajmuj ą lasy. Przewa Ŝaj ą bory sosnowe, ale wyst ę- puj ą równie Ŝ bory chrobotkowe, bagienne i świe Ŝe. W pobli Ŝu jezior i rzek rosn ą liściaste gr ądy, buczyny, d ąbrowy i ł ęgi. Chronione gleby pochodzenia organicznego s ą: torfowe, murszowo-torfowe, torfowo- mułowe, murszowo-mineralne i murszowate. Tworz ą one bardzo dobre i dobre u Ŝytki zielone – ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach rzek i nad jeziorami. W okolicach Le śna wyst ępuj ą chronione gleby brunatne kompleksów pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego. Obszar ten jest bardzo atrakcyjny pod wzgl ędem turystyczno-krajoznawczym. Przebie- gaj ą tu liczne piesze, kajakowe i rowerowe szlaki turystyczne. Rzeka Brda to jeden z najpi ęk- niejszych w Polsce szlaków kajakowych. Od 1928 r. odbywaj ą si ę tu mi ędzynarodowe spły- wy kajakowe, a od 1965 r. równie Ŝ spływy zimowe.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Brusy znajduj ą si ę interesuj ące zabytki historii, kultury i techniki, uj ęte w wojewódzkich rejestrach (Rejestr, 2002). Do najstarszych nale Ŝą stanowiska archeologiczne (Dokumentacja, 2002). Dokumentuj ą one: osady neolityczne, cmentarzyska i osady ludno ści kultury łu Ŝyckiej, pomorskiej i wiel- barskiej, a tak Ŝe osadnictwo pó źnośredniowieczne i nowo Ŝytne. Znajduj ą si ę w okolicach: Le śna, Małych i Wielkich Chełmów oraz Główczewic. Na południe od Le śna znajduj ą si ę cmentarzyska (groby skrzynkowe z popielnicami twarzowymi) z wczesnej epoki Ŝelaza (IV–

36 II w. p.n.e.) oraz cmentarzysko kurhanowe i kamienne kr ęgi z II–III w. n.e. We wsi odsłoni ę- to pozostało ść grodziska z XII w. i fragmenty siedziby rycerskiej z XIV–XV w. Brusy, posiadaj ące prawa miejskie od 1988 r., od wieków traktowane s ą jako stolica ziemi zaborskiej (historyczna nazwa południowych Kaszub), zamieszkałej przez kaszubsk ą grup ę Krëbanów. W centrum miasta zachowała si ę secesyjna zabudowa z XIX w. i monumen- talny ko ściół p.w. Wszystkich Świ ętych wzniesiony w stylu neoroma ńskim w latach 1876–79 (drewniane sklepienie, w ołtarzu rze źby z XVII w.). Na tyłach ko ścioła znajduje si ę kaplica- mauzoleum rodziny Cietrzew-Sikorskich, dawnych wła ścicieli okolicznych maj ątków. W ewidencji zabytków umieszczono równie Ŝ plebani ę z 1893 r. i organistówk ę z 1904 r. W Brusach działa jedyne w Polsce Liceum Ogólnokształc ące z kaszubskim j ęzykiem wykła- dowym i słynny Zespół Folklorystyczny „Krëbane”, a od 1995 r. odbywa si ę corocznie Mi ę- dzynarodowy Festiwal Folkloru. W Le śnie bardzo interesuj ącym zabytkiem sakralnym jest drewniany, kryty gontem ko- ściół z 1710 r. (konstrukcji zr ębowej, trójnawowy, barokowe wyposa Ŝenie). Na szczególn ą uwag ę zasługuje 32-metrowa kwadratowa dzwonnica, zwie ńczona o śmioboczn ą piramid ą, która jest najwy Ŝszą w Polsce budowl ą drewnian ą. Do zabytków sakralnych zaliczono: kapliczki z XIX/XX w. (Le śno, Swornegacie, Małe Chełmy, Główczewice, Brusy) oraz ko ściół parafialny z pocz ątku XX w. w Swornegaciach, sk ąd drewniany ko ściół z 1742 r. przeniesiono do Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą, zachowane w ró Ŝnym stanie, dziewi ętnastowieczne zespoły dworsko-parkowe (Wielkie Chełmy, śabno) i dworskie (Le śno, Przymuszewo, Or- lik). Do zabytków techniki zaliczono młyn wodny z pocz ątków XX w. w Kaszubie. We wsi Widno, gdzie odrestaurowano starosłowia ński piec chlebowy, odbywa si ę Festyn folklorystyczny „Pieczenie chleba”. Tradycyjna zabudowa drewniana wsi z XIX/XX w. zachowała si ę w miejscowo ściach: Swornegacie, Widno, Wysoka Zaborska, Małe Chełmy, Czyczkowy, Główczewice i Brusy. Na mapie zaznaczono pomniki i historyczne miejsca pamięci, które upami ętniaj ą okres działa ń partyzanckich i martyrologii ludno ści podczas II wojny światowej. Na omawianym obszarze w latach okupacji niemieckiej walczyły oddziały partyzanckie „Gryfa Pomorskiego” i działało tajne harcerstwo. W Brusach od 1942 r. mie ściła si ę filia obozu koncentracyjnego w Stutthofie i obóz pracy, a w 1944 r. zało Ŝono podobóz dla śydów w Wielkich Chełmach. Pomniki, tablice pami ątkowe, mogiły i kwatery ofiar terroru znajduj ą si ę w: Brusach, śabnie i Swornegaciach.

37 XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Brusy posiada wyj ątkowe walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe, znacz ące nie tylko w skali regionalnej i krajowej, ale równie Ŝ europejskiej. Prawie cały obszar chroniony jest w ramach Krajowego Systemu Obszarów Chronionych. Znajduj ą si ę tu: Park Narodowy Bory Tucholskie, Zaborski Park Krajobrazowy i fragmenty czterech obszarów chronionego krajobrazu: Lipuskiego, Północnego (cz ęść zachodnia), Choj- nicko-Tucholskiego i Bory Tucholskie). Najwarto ściowsze, mniejsze obiekty przyrody obj ęto ochron ą w formie rezerwatów przyrody (4 istniej ące i 2 projektowane), 73 pomników przyrody i 25 u Ŝytków ekologicznych. Obszar arkusza cechuje si ę równie Ŝ du Ŝą lesistości ą. Niemal cały obszar arkusza Brusy znalazł si ę w obr ębie Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, a tak Ŝe w granicach dwóch obszarów w ęzłowych o znaczeniu mi ędzynaro- dowym (ECONET-Polska). Jest to równie Ŝ region o ciekawym folklorze i zabytkach kaszubskich. Okolice Brus to centrum ziemi zaborskiej (historyczna nazwa południowych Kaszub), zamieszkałej przez kaszubsk ą grup ę Krëbanów. Na obszarze obj ętym arkuszem Brusy nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin, jak rów- nie Ŝ nie ma perspektyw na znalezienie zło Ŝowych wyst ąpie ń piasków i Ŝwirów. Ze wzgl ędu na priorytet ochrony walorów przyrody, nie prowadzono tu w zasadzie poszukiwa ń, ani prac roz- poznawczych. Jedyne udokumentowane w przeszło ści zło Ŝe kredy jeziornej „Laska” zostało wykre ślone z bilansu zasobów, a jego obszar znalazł si ę w granicach projektowanego rezerwatu krajobrazowego „Dolina Kulawy”. Źródłem zaopatrzenia w kruszywo budowlane i drogowe dla niewielkiej tu populacji mieszka ńców, mog ą by ć liczne zło Ŝa kopalin udokumentowane i eksploatowane na obszarach przyległych. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego omawianego obszaru pozostaje zrównowa Ŝony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych i turystyczno-wypoczynkowych obszaru. Niezwykle wa Ŝnym zagadnieniem i problemem do rozwi ą- zania jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie wód powierzchniowych i podziemnych. Nale Ŝy dąŜ yć do zmniejszenia zanieczyszczenia wód poprzez: budow ę kanalizacji i oczyszczalni ście- ków, uporz ądkowania gospodarki odpadami oraz wła ściwego stosowania nawo Ŝenia i ochrony ro ślin w rolnictwie i le śnictwie. W rejonie o rozproszonym budownictwie naleŜy promowa ć lokalne przyzagrodowe oczyszczalnie ekologiczne. Na terenie obj ętym arkuszem Brusy, w granicach kartograficznych wydziele ń glin zwa- łowych zlodowacenia Wisły wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów

38 oboj ętnych. Zostały wyznaczone w rejonie miejscowo ści Brusy. W świetle dost ępnych danych geologicznych w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których wła- ściwo ści izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Tego typu odpady powinny by ć składowane poza analizowanym terenem równie Ŝ ze wzgl ędów środowisko- wych. Przewa Ŝaj ąca jego cz ęść jest obj ęta ochron ą prawn ą w europejskim systemie NATU- RA 2000. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów oboj ęt- nych s ą korzystne. W granicach wyznaczonych obszarów wody głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędu s ą zagro Ŝone w bardzo niskim stopniu. W granicach obszarów wytypowanych do ewentualnego składowania odpadów oboj ętnych nie ma wyrobisk, które mo Ŝna przeznaczy ć na składowiska odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Obok rolnictwa, podstawow ą funkcj ą tego terenu powinna by ć turystyka i rekreacja. Wymaga to rozbudowy wła ściwej bazy noclegowej, np. poprzez szeroki rozwój agroturystyki i ekoturystyki. Formy te nie wymagaj ą du Ŝych inwestycji daj ąc oczekiwane efekty. Po Ŝą da- nym działaniem jest odpowiednia promocja regionu w kraju i zagranic ą.

XIV. Literatura

BUTRYMOWICZ N., MURAWSKI T., PASIERBSKI M., 1976 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Chojnice, wyd. A i B.. Inst. Geol., Warszawa. DOKUMENTACJA ewidencyjna stanowisk archeologicznych. Archeologiczne Zdj ęcie Pol- ski, 2002 – Woj. Oddz. Słu Ŝ. Ochr. Zab., Gda ńsk. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007 r., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/indexshtml INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000, 2002 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

39 KASPRZAK L., LISICKI S., 2007 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Brusy, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KASPRZAK L., LISICKI S., 2007 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Brusy, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:50 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI S., MANTERYS A., 1958 – Wst ępne opracowanie zło Ŝa kredy jeziornej w okolicach Laski. Centr. Arch. Geol. PIG. Warszawa. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. MAJEWSKI J., 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Chojnice, województwo bydgoskie. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MOJSKI J. E., (red.), 1978 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK M., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Brusy wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Fa- lenty. PETELSKI K., 1989 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w gminach Brusy i Czersk. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PO śARYSKI W. (red.), 1974 – Budowa geologiczna Polski. T. IV Tektonika. Ni Ŝ Polski. Wyd. Geol. Warszawa.

40 PRUSSAK E., PRUSSAK W., 2002 a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Brusy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRUSSAK E., PRUSSAK W., 2002 b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Brusy, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT o stanie środowiska województwa pomorskiego, według bada ń monitoringowych przeprowadzonych w roku 2003 , 2004 – Woj. Insp. Ochr. Środow., Gda ńsk. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2006–2007, 2008, Zachodniopomorski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Gda ńsk REJESTR zabytków województwa pomorskiego, 2002 – Woj. Konserwator Zabytków, Gda ńsk. RODZOCH A. (red.), 2001 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego GZWP 121 Czersk. Biuro Poszukiwa ń i Ochrony Wód HYDROEKO. Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 poz. 1359 z d- nia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Dziennik Ustaw nr 61 poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003). STRZELECKI i in., 1993, 1994 – Atlas Radioekologiczny Polski 1:750 000 WAGNER R., 1999 – Paleozoik Zachodniego Pomorza. [w]: LXX Zjazd Naukowy PTG. Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrze Ŝa morskiego i Pomorza Zachodniego. Szczecin.