P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz BRUSY (126) Warszawa 2009 Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Izabela Krzak*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka* * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Radwanek-Bąk................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Radwanek-Bąk ................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. Bąk........................................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Radwanek-Bąk .................................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Radwanek-Bąk ................................................... 9 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Radwanek-Bąk .............................. 9 VII. Warunki wodne – B. Radwanek-Bąk............................................................................... 10 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 10 2. Wody podziemne.................................................................................................... 11 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 14 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko .......................................................................... 14 2. Osady – I. Bojakowska ........................................................................................... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi – Morawiec ..................................... 20 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ................................................................... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Bąk ........................................................................ 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – I. Krzak ....................................................................... 28 XII. Zabytki kultury – B. Radwanek-Bąk ............................................................................... 36 XIII. Podsumowanie – B. Radwanek-Bąk................................................................................ 38 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 39 I. Wst ęp Arkusz Brusy Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Mapę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 :50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Brusy Mapy geo- logiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 (Nowak, 2003). Opracowanie spo- rz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a Plansza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska i składowania odpadów. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrod- niczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zweryfikowano w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gda ńsku. Mapa przygotowywana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Brusy, o powierzchni 305 km 2, rozci ąga si ę mi ędzy 17°30’a 17°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 53°50’a 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar znajduje si ę w województwie po- morskim w powiatach chojnickim, bytowskim i ko ścierskim. Obejmuje on wi ększo ść terenu gminy Brusy i fragment gminy Chojnice (powiat chojnicki) oraz niewielkie cz ęś ci gmin Stu- dzienice i Lipnica (powiat bytowski) oraz Dziemiany (powiat ko ścierski). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym teren arkusza obejmuje fragmenty dwóch mezoregionów: Równina Charzykowska i Bory Tucholskie, nale Ŝą cych do makroregionu Pojezierze Południowopomorskie (Kondracki, 2000; fig. 1). Rze źba terenu wykazuje cechy typowego krajobrazu młodoglacjalnego (zlodowacenia północnopolskie). Wyst ępuj ą tu formy morfologiczne pochodzenia lodowcowego i wodnolo- dowcowego: sandry, wysoczyzny i wzgórza morenowe, rynny, zagł ębienia wytopiskowe oraz formy pochodzenia rzecznego – dna dolin i tarasy rzeczne. Wi ększo ść , bo około 70% omawianego obszaru zajmuje piaszczysto-Ŝwirowa równina sandrowa, prawie całkowicie poro śni ęta lasami.do około 120 m n.p.m., urozmaicaj ą rynny polodowcowe o stromych zboczach i wysoko ści ponad 10 m, wykorzystywane przez rzeki i jeziora oraz ró Ŝnych rozmiarów zagł ębienia wytopiskowe wypełnione wod ą lub zabagnione. Wschodni ą i cz ęś ciowo centraln ą cz ęść obszaru, w okolicach Brus, zajmuje wysoczyzna polodowcowa o wysoko ściach 140–150 m n.p.m., zbudowana z piaszczystej gliny zwałowej. Morfologię terenu urozmaicaj ą wzgórza morenowe (okolice: Główczewic 187,5 m n.p.m., Brus 170,1 m n.p.m., Małych Chełmów 167,3 m n.p.m.) oraz liczne zagł ębienia bezodpły- wowe tzw. „oczka”, wypełnione wod ą, zabagnione lub zatorfione. Wa Ŝnym elementem kształtuj ącym krajobraz omawianego obszaru s ą liczne jeziora, w szczególno ści w ąskie i gł ębokie jeziora rynnowe. S ą one uło Ŝone w charakterystyczne ci ągi np. Zmarłe, Gardliczno Du Ŝe, Pł ęsno, Ł ąckie, Dybrzk, Kosobudno oraz ró Ŝnej wielko ści płyt- kie jeziora wytopiskowe, cz ęsto w zaawansowanym stadium wypłycania i zarastania (Kru- szy ńskie, Parzyn, Warzyn, Milachowo, Laska, Karsi ńskie, Witoczno). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe wytworzone z glin, piasków i iłów, a w dolinach rzecznych gleby pochodzenia organicznego i mineralnego: mady, gleby torfowe, mułowo-torfowe i murszowe. Bonitacja gleb waha si ę od III–VI klasy. Lasy zajmuj ące wi ększ ą cz ęść omawianego obszaru, stanowi ą fragment Borów Tuchol- skich – najwi ększego zwartego kompleksu le śnego w Polsce. Przewa Ŝaj ą bory sosnowe, ale 4 wyst ępuj ą równie Ŝ bory: chrobotkowe, bagienne i świe Ŝe. W pobli Ŝu jezior i rzek rosn ą li- ściaste gr ądy, buczyny, d ąbrowy i ł ęgi. Obszary le śne na omawianym terenie spełniaj ą szcze- gólnie wa Ŝne funkcje wodoochronne i retencyjne oraz biotopotwórcze i klimatotwórcze. Cha- rakterystycznym elementem szaty ro ślinnej s ą równie Ŝ zbiorowiska niele śne: wodne, bagien- ne, torfowiskowe i ł ąkowe, cz ęsto z chronionymi i rzadkimi gatunkami ro ślin. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Brusy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Mezoregion Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.47 – Pojezierze Bytowskie; Mezoregion Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie, Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kra- je ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany teren nale Ŝy do dzielnicy pomorskiej i charak- teryzuje go: średnia roczna wysoko ść opadów 595–622 mm, średnia temperatura roczna 6,8°C (lato 13,4°C, zima 0,5°C), średnie sumy roczne parowania terenowego 460–480 mm oraz przewaga wiatrów zachodnich i północno-zachodnich (Prussak, Prussak, 2002 a, b). 5 Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą gmin jest le śnictwo. Miejscowo