Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Vakgroep Talen en Culturen van het Nabije Oosten en Noord­Afrika

Controle over Al Jazeera De visie van de machthebber, en geen andere?

door

Laurens BIELEN

Promotor: Prof. Dr. G. SCHALLENBERGH

Scriptie ingediend tot het behalen van de academische graad van

MASTER IN DE OOSTERSE TALEN EN CULTUREN

Academiejaar 2009­2010

Controle over Al Jazeera

Voorwoord

Media en globalisering zijn twee gebieden die mij sterk interesseren. Satelliettelevisie is voor mij dan ook een zeer boeiend onderwerp, aangezien die twee domeinen daarin gecombineerd worden. Het onderzoek voor mijn bachelorpaper, die handelde over censuur bij Al Jazeera, wakkerde mijn interesse aan voor die onderwerpen en zorgde ervoor dat mijn aandacht gewekt werd voor het fenomeen Al Jazeera. Dit onderzoek gaf mij de kans om naar hartenlust te lezen over dat alles.

Graag bedank ik mijn promotor prof. dr. Giovanni Schallenbergh, niet alleen omdat hij mij geholpen heeft bij het schrijven van deze scriptie, maar ook omdat hij in zijn lessen mijn interesse voor de Arabische media aangewakkerd heeft. Ik wil ook mijn vader bedanken, die onvermoeibaar taal­ en spellingsfouten opspeurde en verbeterde.

De professoren en lesgevers die me brachten tot waar ik nu ben, verdienen eveneens mijn grootste dank en respect.

Laurens Bielen, Augustus 2010

3 Controle over Al Jazeera

Abstract

Al Jazeera is de bekendste zender uit de Arabische regio, en heeft bijgevolg een grote invloed. Op een positieve manier op de zender in beeld komen, is de wens van heel wat overheden. In deze paper wordt aan de hand van een literatuurstudie onderzocht in welke mate verschillende regimes op oneigenlijke manieren controle trachten te verwerven over

Al Jazeera. Na een schets van de geschiedenis van satelliettelevisie in het Midden­

Oosten in het algemeen, en van de geschiedenis van Al Jazeera in het bijzonder, wordt ingegaan op de verschillende strategieën die tot controle over de zender kunnen leiden.

Men kan controle proberen verwerven via de financiering van Al Jazeera; men kan de nieuwsgaring en programmering proberen beïnvloeden; en men kan de ontvangst van satellietsignalen trachten te controleren. In het algemeen hebben die strategieën niet het resultaat dat de regimes verlangen.

Door aanhoudende externe pogingen om controle te verwerven en de niet aflatende kritiek op Al Jazeera, zijn bij de zender tekenen te zien van institutionalisering. Zo stelde Al Jazeera een Deontologische Code en een Gids voor Professioneel Gedrag op.

Van die laatste wordt in deze verhandeling een vertaling gegeven.

4 Controle over Al Jazeera

Inhoudstafel

Voorwoord...... 3

Abstract...... 4

Inhoudstafel...... 5

Inleiding...... 7

1. Geschiedenis van satelliettelevisie in de regio...... 10 1.1. Jaren 1970­1989: Wortels...... 10 1.2. 1990­1998: Ontstaan...... 10 1.3. 1998­heden: wildgroei...... 12 2. Geschiedenis Al Jazeera...... 13 2.1. Ontstaan...... 13 2.2. Opgang...... 14 2.3. Heden...... 16 3. Financiering...... 17 3.1. Leningen...... 17 3.2. Reclame...... 21 3.3. Conclusie...... 24 4. Nieuwsgaring en programmering...... 25 4.1. Saudi­Arabië...... 25 4.2. Afghanistan...... 26 4.3. Irak...... 30 4.4. Verenigde Staten...... 39 4.5. Israël en de Palestijnse gebieden...... 44 4.6. Jordanië...... 48 4.7. Bahrein...... 49 4.8. Egypte...... 50 4.9. Koeweit...... 52 4.10. Qatar...... 54 4.11. Andere...... 55 4.12. Conclusie...... 58 5. Controle op ontvangst...... 59

6. Institutionalisering van Al Jazeera...... 61 6.1. Deontologische Code en Gids voor Professioneel Gedrag...... 63 6.2. Conclusie...... 64

5 Controle over Al Jazeera

Conclusie...... 66

Literatuurlijst...... 68

Appendix A: Visie en missie van Al Jazeera Televisie (Arabisch)...... 70

Appendix B: Visie en missie van Al Jazeera Televisie (vertaling)...... 88

6 Controle over Al Jazeera

Inleiding

Wil men weten hoe betrouwbaar een bepaalde mediaorganisatie is, dan moet men nagaan of en in welke mate die organisatie gecontroleerd wordt door mensen met een politieke of economische agenda. In deze scriptie wordt dat onderzocht voor de Arabische nieuwszender Al Jazeera.

Al Jazeera is een onafhankelijke mediaspeler van formaat in de Arabische wereld, en ook daarbuiten wordt steeds meer gekeken naar de zender.

De zender heeft een reusachtig bereik, zowel in het Midden­Oosten als ver daarbuiten.

In Caïro kijkt bijna één derde van alle huishoudens naar Al Jazeera, dat is net geen 90% van diegenen met satelliettelevisie die naar het nieuws kijken. Cijfers uit Saudi­Arabië zijn vergelijkbaar.1 De invloed van Al Jazeera op de publieke opinie is dus immens.

Machthebbers in de regio beseffen dat, en trachten op een positieve manier op de zender te verschijnen en de minder gunstige aspecten van hun beleid te verdoezelen.

Arabische regeringen zijn hoofdzakelijk beducht voor de impact van de media op twee terreinen: ze hebben het idee dat vreemde, westerse, waarden de traditie zouden ondermijnen en zijn ervoor beducht dat de burgers het respect voor hun leiders zouden verliezen.2 Daardoor proberen de meeste Arabische landen de 'vrije' media te controleren en de vrije meningsuiting binnen nauw bepaalde grenzen houden.

Het zijn niet enkel Arabische regeringen die controle proberen verwerven over wat Al

Jazeera uitzendt: nagenoeg elke natie met economische of strategische belangen in de regio probeert de beeldvorming op Al Jazeera te beïnvloeden.

1 Onderzoek uit 2004­2005 gepresenteerd in: Sakr, 2005. p. 147 2 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 42

7 Controle over Al Jazeera

Abdul Wahab Badrakhan geeft in zijn artikel3 een reden voor beïnvloeding van de media in Afghanistan en Irak, die in zekere mate veralgemeend kan worden. Hij stelt dat zowel in Afghanistan als in Irak de nood ontstond bij de zogenaamde coalitietroepen om de invallende troepen in een gunstig daglicht te stellen en het volk voor zich te winnen.

Nagenoeg elke vorm van controle over de media heeft als doel de publieke opinie voor zich te winnen; niet in de eerste plaats door daden en acties die positief onthaald zullen worden, maar door te controleren wat het publiek te weten komt. Een zender met een groot bereik en publiek zoals Al Jazeera is dus een belangrijke factor in de strijd om de volksgunst.

Is en blijft Al Jazeera's motto 'de visie en de andere visie' een gepaste leuze?

Deze scriptie vangt aan met twee inleidende hoofdstukken. Het eerste handelt over de geschiedenis van satelliettelevisie in het Midden­Oosten, met een overzicht van bij het prille begin in de jaren 1970 tot vandaag. Het tweede hoofdstuk vertelt de geschiedenis van Al Jazeera.

In de daarop volgende hoofdstukken wordt onderzocht op welke wijze geprobeerd wordt controle te verwerven over Al Jazeera, en door wie dat gebeurt.

Het derde hoofdstuk handelt over de financiering van de zender: de emir van Qatar die de zender in leven houdt met zijn leningen, en het uitblijven van reclame­inkomsten.

In het vierde hoofdstuk volgt een opsomming van enkele casussen die illustreren op welke wijzen geprobeerd wordt de nieuwsgaring en programmering van Al Jazeera te controleren. Wanneer die strategieën mislukken, wordt soms overgegaan tot de methodes die in het vijfde hoofdstuk beschreven worden, nl. methodes om de ontvangst van satellietsignalen te verhinderen.

Het laatste hoofdstuk van deze scriptie handelt over de institutionalisering van Al

Jazeera, die een gevolg is van de groei van de zender, maar ook van de aanhoudende

3 Badrakhan, 2006. p. 427

8 Controle over Al Jazeera kritiek op Al Jazeera. Het meest opvallende teken van die institutionalisering is de uitwerking van een deontologische code voor de zender. De tekst, die gepubliceerd werd op de website van de televisiezender, is terug te vinden in de appendices in de originele versie en voorzien van een eigen vertaling.

De gehanteerde opdeling tussen hoofdstuk 3 en 4, en vooral de onderverdeling binnen hoofdstuk 4 in controletechnieken en landen, is echter kunstmatig, en in de realiteit vindt men zo goed als altijd een combinatie van strategieën.

Dit onderzoek is opgebouwd via literatuurstudie, aangezien een eigen direct onderzoek een onmogelijke opdracht is binnen het bestek van een masterproef. De meest gebruikte werken zijn voor het grootste deel inleidende boeken op het fenomeen Al Jazeera.

Ondanks het dikwijls algemene karakter van die werken, was er zeer veel informatie uit te halen die bruikbaar was in dit onderzoek. De gegevens uit die literatuur werden verder aangevuld met artikels uit wetenschappelijke tijdschriften en de pers, aangezien het onderwerp van dit onderzoek zo recent is.

Achteraan is een literatuurlijst terug te vinden, met daarin de belangrijkste geraadpleegde werken. De boeken en artikels die verschillende malen als bron gebruikt werden, zijn daarin opgenomen. Een bron die slechts weinig geraadpleegd werd, is vermeld in voetnoot.

Voor de weergave van Arabische namen is indien mogelijk uitgegaan van de gelatiniseerde vorm die door henzelf in Engelse publicaties gebruikt wordt. Voor namen van landen en steden en hun afleidingen werd de taaladviesbank van de Vlaamse openbare omroep VRT4 geraadpleegd.

4 VRTtaal.net, http://vrttaal.net/

9 Controle over Al Jazeera

1. Geschiedenis van satelliettelevisie in de regio

De ontwikkelingen in de regio op vlak van satelliettelevisie zijn onder te verdelen in drie periodes. Een eerste duidelijk sleutelmoment is de Golfoorlog van 1990; en in 1998 begint weer een nieuwe periode, gekenmerkt door de wildgroei aan nieuwe kanalen.

1.1. Jaren 1970­1989: Wortels Hoewel de meeste werken die een overzicht geven van de ontstaansgeschiedenis van satelliettelevisie in het Midden­Oosten hun relaas starten in 1990, liggen de eigenlijke wortels verder terug in de tijd. In de nasleep van de oliecrisis midden de jaren '70 introduceerde de Saudische regering, ondanks sterk protest van de conservatieve clerus, televisie. In 1975 werd begonnen met live uitzending van de hajj. In deze context werd in 1976 Arabsat (de Arab Satellite Communications Organisation) opgericht binnen de Arabische Liga. Een eerste satelliet werd gelanceerd in 1985.5 Het belangrijkste nut van die satelliet lag in het versturen van offshore kranten zoals Al­Sharq Al­Awsat vanuit Londen naar de persen in de Arabische wereld,6 daarnaast werd Arabsat zo goed als alleen gebruikt door Saudi­Arabië om hun live­uitzendingen van de bedevaart naar Mekka uit te zenden. Egypte was gedurende het grootste deel van de jaren uitgesloten van Arabsat, hoewel de capaciteit van de satelliet meer dan groot genoeg was om ook Egypte te bedienen.7

1.2. 1990­1998: Ontstaan Met de Golfoorlog schudde CNN de regio wakker met zijn livebeelden uit het heetst van de strijd, waardoor de lokale televisie plots heel middelmatig leek. 8 Doordat de

Arabische wereld nu verdeeld was in twee kampen, was ook Arabsat volledig verlamd.

Egypte slaagde erin toestemming te krijgen om uitzendingen te starten via Arabsat, en

ESC (Egyptian Satellite Channel) begon zijn uitzendingen voor de troepen met als

5 Sakr, 1999. p. 95 6 Miles, 2005. p. 26 7 Sakr, 1999. p. 95 8 Ayad, 2000. p. 44

10 Controle over Al Jazeera voornaamste doel de Irakese propaganda tegen te gaan. Niet enkel de oorlog zorgde voor de groei van satelliet­tv; vanaf 1989 zonden Franse satellietzenders uit in Algerije. Toen de nieuwe regering in 1992 trachtte satelliettoegang strenger te reguleren, slaagde ze daar niet meer in.9

Eén jaar na ESC reageerde Saudi­Arabië met MBC (Middle East Broadcasting Center), een privaat netwerk, dat vooral religieuze programma's uitzond. Na de Golfoorlog richtte

Koeweit haar eigen netwerk op. Het Kuwaiti Space Network startte in december 1991.

Jordanië begon met haar uitzendingen in 1993, met een fenomenale reikwijdte: het grootste deel van zowel de Arabische wereld als Europa. In datzelfde jaar werd ook een tweede Egyptische zender opgericht: Nile TV International. De Frans­ en Engelstalige uitzendingen moesten vooral het toerisme in Egypte aanzwengelen. 10 In 1996 werd in

Qatar het revolutionaire Al Jazeera opgericht. De zender begon met spraakmakende livedebatten en nieuwsuitzendingen op 1 november.11 In datzelfde jaar volgden twee

Libanese kanalen: Future TV en LBC12, al snel bekend om zijn spelprogramma's. 1998, tenslotte, was het jaar waarin de Egyptische regering haar eerste satelliet lanceerde,

Nilesat, bedoeld om de Egyptische cultuur te promoten.13 Ook is er nog ANN (Arab

News Network), een Syrisch station opgericht in 1997 met sterke banden met de familie

Al­Assad.14

Verschillende van de bovengenoemde kanalen waren gevestigd in Europa – waar ze niet gehinderd werden door lokale censuurwetgeving, maar toch bleef de kwaliteit van de uitzendingen even laag als voordien, en werd er geen kritiek geuit op de regimes. 15

9 Sakr, 1999. p. 96 10 Ayad, 2000. p. 44 11 Rugh, 2004. p. 214­15 12 Oorspronkelijk een christelijk kanaal opgericht in de jaren '80. 13 Amin, 2000. 14 Ayad, 2000. p. 44 15 Miles, 2005. p 27

11 Controle over Al Jazeera

1.3. 1998­heden: wildgroei Naast de reeds genoemde zenders zijn er de laatste jaren talrijke nationale zenders ook op satelliet ondergebracht en heel wat gespecialiseerde kanalen opgericht, zoals bijvoorbeeld het Dubai Business Channel. Twee nieuwe technologieën veranderen het tv­ landschap grondig: de zogenaamde compressed digital satellite services en internet.

Zowel Nilesat als Orbit16 proberen de mogelijkheden van het internet te implementeren in hun diensten.17

Nilesat was een belangrijke factor in de boom van kanalen vanaf 1998, met de lancering van Nilesat 101, en vooral vanaf 2000, toen Nilesat 102 operationeel werd. Het bedrijf – een publiek­private samenwerking – had er commercieel belang bij om zo veel mogelijk satelliet­slots te verhuren. Voor de televisiekanalen waren er twee voordelen: naast de betrekkelijk lage kostprijs, was het moeilijker een zender uit de lucht te halen als censuurmaatregel, aangezien vele zenders via dezelfde transponder18 werkten.19

Het Middle East Economic Digest beschrijft de situatie in 2007 als volgt: momenteel zijn er 315 satellietkanalen in het Midden­Oosten, waaronder vele die het publiek uitnodigen te debatteren over zaken die voordien onbespreekbaar waren. Kijkers uit de regio kunnen nu stemmen op hun favoriete zangers via sms of in debat treden met tv­clerici. 20

16 Een Saudische pay­per­view satellietzender gebaseerd in Rome en opgericht in 1994 door een neef van koning Fahd. (Sakr, 1999. p. 98) 17 Amin, 2000. 18 Kort voor transmitter­responder; het apparaat vangt satellietsignalen van de aarde op en stuurt ze versterkt terug. 19 Sakr, 2007. p 6­7 20 'Media Revolution', Middle East Economic Digest, 4/20/2007 Supplement, Vol. 51, p. 52

12 Controle over Al Jazeera

2. Geschiedenis Al Jazeera

2.1. Ontstaan De precieze reden achter de oprichting van de zender zal altijd onduidelijk blijven, maar zeker is dat Al Jazeera bescherming biedt aan Qatar tegen een buitenlandse inval, zoals gebeurde met Koeweit in 1991. Door een zender op te richten die de harten van miljoenen mensen veroverde in de gehele Arabische wereld, werd Qatar beschermd door de publieke opinie.21

De eerste plannen voor de oprichting van een satellietzender dateren al van 1994, toen de vader van de huidige emir nog op de troon zat. sjeik Hamad wou de staatstelevisie uitbreiden en op satelliet brengen. Op 8 februari 1996 – een jaar nadat hij de macht greep – vaardigde hij tenslotte een besluit uit dat de oprichting van Al Jazeera beval. Al snel werd een raad van bestuur aangesteld door de regering. De redactie eiste volledige afhankelijkheid, en hun eis werd ingewilligd. Na een korte twijfel over het type programmering (eerst wou men zowel nieuws als entertainment) werd besloten dat Al

Jazeera enkel nieuws zou brengen.22

Na een fout gelopen samenwerking tussen de BBC en het Saudische Orbit in een poging een Arabische nieuwszender op te richten, kwamen ongeveer 250 goed opgeleide journalisten op straat te staan. 120 van hen vonden onderdak bij het jonge Al Jazeera. 23

Aanvankelijk zond de zender slechts 6 uur per dag uit, maar in 1997 werd dat stapsgewijs uitgebreid tot 17 uur. Al Jazeera bleef echter grotendeels onopgemerkt in de regio vanwege de slechte uitzendfrequentie, waardoor een grote schotel nodig was voor een goede ontvangst. Toen in juli 1997 de Franse zender Canal France International in plaats van een programma voor schoolkinderen per ongeluk een pornografische film 21 Miles, 2005. p. 27­28 22 Miles, 2005. p. 28­29 23 Miles, 2005. p. 31­33

13 Controle over Al Jazeera uitzond, werd de zender van Arabsat gegooid, en kon Al Jazeera op die (betere) frequentie uitzenden. Daardoor kon Al Jazeera gezien worden in de gehele Arabische wereld.24

Al Jazeera past in de liberale visie van de emir, en in de buitenlandse politiek was de zender een middel om minder gedomineerd te worden door Saudi­Arabië. Al Jazeera plaatste Qatar ook op de wereldkaart.25 Al Jazeera geeft het kleine en zwakke Qatar aanzien en vormt een deel van de legitimatie van de Qatarese elite: zij zijn de voorvechters van vrijheid en democratie in de regio. Dankzij dat alles kon Qatar in verschillende conflicten een bemiddelaarsrol opnemen. 26

2.2. Opgang De grote doorbraak voor Al Jazeera kwam in 1998, toen op 16 december Amerikaanse en Britse troepen Operatie Desert Fox27 lanceerden. De zender was de enige die in

Bagdad was op dat moment, en zijn beelden van de bombardementen werden door televisiekanalen en kranten over heel de wereld overgenomen.28

Het volgende jaar nam de bekendheid van de zender toe, toen een uitgebreid interview werd uitgezonden met Osama Bin Laden. Het FBI had hem enkele dagen voor het interview toegevoegd op haar 'Ten Most Wanted'­lijst.29

Al Jazeera werd het gekende forum voor de gewone man en zijn venster op de wereld dankzij haar uitzendingen over de tweede Palestijnse Intifada in oktober 2000.

De zender was een schok voor de Israëli's, die tot dan de media onder controle hadden,

24 Miles, 2005. p. 35­36 25 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 26 26 Lamloum, 2004. p. 64­5 27 Operatie Desert Fox was een 70 uren­durende militaire campagne tegen Irak in 1998, waarbij een honderdtal doelwitten gebombardeerd werden om te verhinderen dat het land massavernietigingswapens zou ontwikkelen. 28 Miles, 2005. p. 50 29 Miles, 2005. p. 53

14 Controle over Al Jazeera en ook bij Westerse televisiezenders steeg de aandacht voor het fenomeen Al Jazeera. In de Arabische wereld geraakte de zender helemaal ingeburgerd. Bij het grote publiek in het Westen bleef de zender echter grotendeels onbekend. 30

Dat veranderde in de nasleep van de aanslagen van 11 september 2001. Al Jazeera zond toen verschillende boodschappen van hoofdverdachte Osama Bin Laden uit, waardoor de zender in de Britse tabloids de bijnaam 'Bin Laden TV' kreeg. 31 De beelden werden wereldwijd aan televisiezenders verkocht, en Al Jazeera en CNN tekenden een samenwerkingsakkoord. Ook met ABC News werd een akkoord bereikt om beelden te delen, en CBS voerde onderhandelingen om hetzelfde te verwezenlijken. 32

Bij de inval in Afghanistan was Al Jazeera de enige zender in het gebied dat door de

Taliban gecontroleerd werd. Door de exclusieve beelden uit de belegerde steden Kaboel en Kandahar steeg de bekendheid van de zender verder.33 De oorlog gaf Al Jazeera een stevige reputatie, en de zender opende overal in de wereld nieuwe bureaus, in de hoop gelijkaardige scoops te behalen.34

Bij de oprichting had men gehoopt dat de zender tegen 2001 financieel onafhankelijk zou zijn. Door reclame­inkomsten die lager uitvielen dan verwacht 35 was sjeik Hamad

Bin Khalifa Al Thani genoodzaakt de zender te blijven steunen.36

In de aanloop naar de oorlog in Irak van 2003 stegen de verwachtingen voor Al Jazeera, ondanks de oprichting van concurrent Al Arabiya. De BBC sloot een grote deal met Al

Jazeera over de uitwisseling van beelden en programma's, gebruik van faciliteiten en

30 Miles, 2005. p. 69 31 Miles, 2005. p. 113 32 Miles, 2005. p. 137­8 33 Miles, 2005. p. 139­43 34 Miles, 2005. p. 171 35 Voor meer over de advertentie­inkomsten, zie p. 18 en p. 21 e.v. 36 Sakr, 2007. p. 5­6

15 Controle over Al Jazeera training van Al Jazeeramedewerkers; ITN sloot een deal voor het gebruik van de beelden van het kanaal.37

De unieke verslagen van de zender gedurende de oorlog in Irak, die dikwijls officiële beweringen weerlegden, gaven de zender een grote geloofwaardigheid. Tegelijk wekten de beelden wrevel bij alle betrokken partijen.

Terwijl de zender in Afghanistan zijn populariteit vooral te danken had aan het feit dat geen enkele andere zender aanwezig was, bleef men kijken gedurende de oorlog in Irak, hoewel men de keuze had uit verschillende nieuwszenders. Al Jazeera had de hegemonie van de Westerse televisiekanalen doorbroken.38

2.3. Heden Vandaag is Al Jazeera veel meer dan een Arabische 24 uurs­nieuwszender. Er zijn de Arabische en Engelse websites, nieuwsdiensten via gsm, het kanaal Al Jazeera English, een sportkanaal, een kanaal dat livebeelden geeft van grote conferenties, documentairekanalen... In juni 2000 keken ongeveer 35 miljoen kijkers elke avond naar Al Jazeera, 39 maar precieze cijfers bestaan er niet. De zender bereikte in 2004 reeds meer dan 45 miljoen mensen.40

37 Miles, 2005. p. 223­4 38 Miles, 2005. p. 279 39 Miles, 2005. p. 63 40 Auter P., Arafa M.M. en Al­Jaber Kh., 2004. 'Who Is Al Jazeera's Audience? Deconstructing the Demographics and Psychographics of an Arab Satellite News Network', Transnational Broadcasting Studies, 12.

16 Controle over Al Jazeera

3. Financiering

Net zoals elke zender moest Al Jazeera genoeg geld binnenhalen via reclameslots, programma's en exclusieve beelden te verkopen en uitrusting te verhuren aan andere televisiekanalen.41 Een 24­uurs­nieuwszender heeft ook nog eens grotere kosten dan een documentairekanaal. Nieuws zou dubbel zo veel kosten als een spelprogramma. 42 De zender slaagde daar niet in door o.a. een reclameboycot van Saudi­Arabië, en bleef daardoor afhankelijk van het geld van sjeik Hamad.

In dit hoofdstuk wordt onderzocht waar Al Jazeera de fondsen vandaan haalt – of zou kunnen halen – om haar werking te financieren, en in welke mate de zender daardoor beïnvloed wordt in zijn redactionele beslissingen.

3.1. Leningen Al Jazeera werd opgericht met een lening van 137 miljoen dollar van de emir van

Qatar43, en in 2001 werd aangekondigd dat de zender nog eens 130 miljoen dollar 44 zou ontvangen om de volgende vijf jaar te financieren. 45 Aanvankelijk had men gehoopt dat de zender dan al op eigen benen zou gestaan hebben, maar – onder andere – tegenvallende reclame­inkomsten verhinderden dat. In 2002 leed Al Jazeera een verlies van dertig miljoen dollar volgens Hugh Miles, 46 een bedrag dat ruwweg overeenkomt met de 19 miljoen Britse pond die de BBC vermeldt. 47 El­Nawawy en Iskandar beweren dat elk jaar – tot publicatie van hun studie in 2003 – zo'n 100 miljoen dollar geïnvesteerd werd in het bedrijf door de Qatarese overheid.48

41 Miles, 2005. p. 29 42 Sakr, 2006. p. 64 43 Miles, 2005. p. 29, 355 44 Het is niet duidelijk hoeveel van het geld voor de leningen aan Al Jazeera overheidsgeld is, en hoeveel afkomstig is van de persoonlijke rijkdommen van de emir. 45 Miles, 2005. p. 173 46 Miles, 2005. p. 220 47 BBC News, 7 april 2003. Al­Jazeera's cash crisis, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/2908953.stm 48 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 34

17 Controle over Al Jazeera

Zo ook in 2003, toen nog eens 29,5 miljoen dollar overheidsgeld in de zender werd gepompt. Hoewel Al Jazeera in 2002 meer geld verdiende aan reclame dan zijn grote rivaal Al Arabiya, dekten die inkomsten slechts een vijfde van het geschatte werkingsbudget van veertig miljoen dollar. Zelfs de inkomsten die de zender haalt uit overeenkomsten met buitenlandse nieuwskanalen om Al Jazeera's beelden over te nemen

(Fox betaalde bv. meer dan tienduizend dollar per maand gedurende de Irakoorlog en voor drie minuten uit Al Jazeera's interview met Bin Laden uit 1998 betaalden zenders tot 250 000 dollar49) zijn niet genoeg om de lage reclame­inkomsten goed te maken. 50 Al

Jazeera zou in totaal slechts 20 miljoen dollar per jaar ontvangen uit andere bronnen dan de Emir.51

Er zijn twee oorzaken van die lage inkomsten. De eerste is de grote druk van Saudi­

Arabië op de adverteerders om niet met Al Jazeera in zee te gaan; de tweede is dat de advertentiemarkt niet groot genoeg is om de snelgroeiende tv­sector te ondersteunen. 52

Meer dan een decennium na de oprichting stond Al Jazeera nog in het rood. 53

De zender is voor zijn overleven dus afhankelijk van sjeik Hamad Bin Khalifa Al Thani.

De invloed van de emir blijkt ook uit de samenstelling van de redactie. In 2007 zijn enkele veranderingen doorgevoerd, maar sjeik Hamad Bin Thamer Al Thani (lid van de familie van de emir) is nog steeds voorzitter. Die afhankelijkheid zorgt ervoor dat er vragen gesteld kunnen worden bij de redactionele vrijheid van de zender. Al Jazeera zelf ontkent dat er sprake is van enige inmenging, en vergelijkt de situatie met die van de

BBC. Het lijkt erop dat de overheid van Qatar inziet dat de negatieve impact van kritiek op haar bestuur in het niets verzinkt tegenover de reusachtige positieve meerwaarde die

49 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 166 50 Miles, 2005. p. 355 51 Sakr, 2007. p. 144 52 Miles, 2005. p. 355 53 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 73

18 Controle over Al Jazeera een vrije zender haar verschaft.54 Zo werd op Al Jazeera verschillende malen een forum geboden aan critici die het niet eens waren met de Amerikaanse aanwezigheid 55 in

Qatar.56

Een andere vorm van invloed is die via verwantschap. In een samenleving als Qatar is de notie 'kinship' zeer belangrijk in de relaties tussen personen. Het management van Al

Jazeera heeft verschillende familiebanden met de emir van Qatar. Die banden leverden de zender vele voordelen op, o.a. het gemak waarmee financiële middelen vrijgemaakt konden worden, maar levert ook gevaren op: de emir kan via die banden heel gemakkelijk de zender sturen.57

Al Jazeera is nog steeds heel sterk afhankelijk van de emir van Qatar, en ook binnen de zender is men zich bewust van de gevaren daarvan. Om die afhankelijkheid in te perken is er een streven naar (financiële) zelfstandigheid.58

De overheid van Qatar, of de emir, is niet de volledige eigenaar van Al Jazeera. De aandelen zijn voor een deel ook in handen van particulieren en er zijn zelfs plannen om de zender geheel in handen van particulieren te brengen. 59 Een – later gestaakte – poging tot privatisering vond plaats midden 2004. Er werd advies ingewonnen om de volledige

Al Jazeeragroep te verkopen aan private investeerders. 60 Dat ging niet door, maar er volgden wel gesprekken over het business model van de zender: men erkende dat de

54 Een wet uit 1979 die de overheidscensuur goedkeurt wanneer o.a. het staatshoofd wordt beledigd, is echter nog steeds in voege, en de geplande nieuwe wet laat op zich wachten. (Nawawy en Iskandar, 2003. p. 87­8) 55 De Al­Udeid­luchtmachtbasis, vlakbij Doha, is de grootste basis buiten de V.S. en speelde een grote rol in de Irak­oorlog van 2003. (GlobalSecurity.org, http://www.globalsecurity.org/military/facility/qatar.htm, geraadpleegd 08/04/2010) 56 Miles, 2005. p. 355­7 57 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 75­6 58 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 77 59 Miles, 2005. p. 29 60 De directieraad zou aan Ernest Young gevraagd hebben een haalbaarheidsstudie van een initial public stock offering (het voor het eerst op de markt brengen van aandelen) uit te voeren, in de hoop dat die geld zou binnenbrengen zonder de onafhankelijkheid van de zender in gevaar te brengen. (Schleifer S.A., spring 2005. 'Al Jazeera: Once More into the Fray', Transnational Broadcasting Studies, 14.)

19 Controle over Al Jazeera nieuwszender op zich nooit winst zou maken, maar gespecialiseerde kanalen met het Al

Jazeeralogo zouden wel inkomsten kunnen opleveren zonder de editoriale vrijheid in het gedrang te brengen. Een voorbeeld daarvan zijn de (betalende) sportkanalen, waarmee al in 2003 begonnen werd, en de dienst Al Jazeera Mobile. Die dienst verspreidt het laatste nieuws via sms aan wie ervoor betaalt.61

Molly McKew van het AEI (American Enterprise Institute for Public Policy Research, een denktank met veel invloed op de V.S.­regering) heeft twijfels bij de herkomst en het doel van het geld. Volgens haar zijn er veel onofficiële geldstromen vanuit extremistische milieus die een politieke agenda willen opdringen aan Al Jazeera. 62 Er is inderdaad weinig transparantie in de boekhouding van de zender, maar zonder enig bewijs hebben deze aantijgingen weinig waarde.

Al Jazeera kan rekenen op een ruime financiële steun van de emir, en dat heeft positieve gevolgen voor de werking van de zender. Uitgaven worden zeer snel en zonder lastige vragen goedgekeurd, wat ervoor zorgt dat Al Jazeera zeer snel kan inspelen op ontwikkelingen. Al Jazeera heeft daardoor een belangrijk voordeel op staatszenders met veel meer papierwerk.63

61 Sakr, 2007. p. 145­6 62 Miles, 2005. p. 361­4 63 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 89­94

20 Controle over Al Jazeera

3.2. Reclame Via reclame zou een bedrijf invloed kunnen uitoefenen op een zender, wanneer het zo'n groot aandeel in de reclame­inkomsten van de zender bezit, dat die er afhankelijk van is of zich zo voelt. Datzelfde drukkingsmiddel kan ook op een indirecte manier gebruikt worden, maar is daarom niet minder effectief. Een actor (op economisch, politiek of ander gebied) met grote macht over een groep bedrijven kan druk uitoefenen op die bedrijven zodat zij geen geld uitgeven aan reclame op een bepaalde zender, als die de belangen van die actor schaadt. Zo kan een zender gedwongen worden zijn informatiebeleid aan te passen. Er zijn geen aanwijzingen dat die eerste vorm van invloed voorkomt bij Al Jazeera; de tweede vorm komt wel voor.

Al Jazeera lijkt een droom voor adverteerders: tientallen miljoenen mensen die allemaal in dezelfde taal, via één zender te bereiken zijn. De belangrijkste doelen van de adverteerders zijn de rijke inwoners van de Golfstaten en vooral Saudi­Arabië, en de Westerse expats in die landen. Het grote probleem voor Al Jazeera is de grote invloed van de politiek op de adverteerders, en de Golfstaten wenden hun invloed aan om het tv­ bedrijf commercieel te raken. De grootste economische machthebber is Saudi­Arabië. Tot februari 1999 beheerde een Saudisch bedrijf de reclame op Al Jazeera, maar Al­Tuhama Advertising Company annuleerde de overeenkomst – vermoedelijk na druk van de Saudische autoriteiten. 64 In 2002 werd Al Jazeera's contract met het reclamebedrijf Middle East Media Services niet vernieuwd. De voorzitter van het – nochtans Libanese – bedrijf, Antoine Choueiri wilde over de redenen achter die beslissing niets lossen; hij vertelde enkel dat het contract niet verlengd werd om “politieke redenen.”65 Bedrijven worden aangeraden door de regering om geen reclame­slots te kopen op Al Jazeera, en vanwege het grote belang van Saudi­ Arabië (het is de grootste afzetmarkt in de regio 66) geven die toe. De Zweedse telecomgigant Ericsson trok zich in 2001 terug uit een reclamedeal met Al Jazeera die

64 Miles, 2005. p. 64 65 Sakr, 2007. p. 185 66 Saudi­Arabië maakt ongeveer veertig procent van de advertentiemarkt uit. (BBC News, 7 april 2003. Al­ Jazeera's cash crisis, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/2908953.stm)

21 Controle over Al Jazeera verschillende miljoenen dollar waard was. Dat gebeurde nadat Ericsson in zee ging met een Saudisch telecombedrijf, en volgens waarnemers was er duidelijk druk uitgeoefend uit Saudische hoek om geen zaken te doen met Al Jazeera. 67 Mochten grote bedrijven toch doorzetten, dan heeft de Saudische regering nog een stok achter de deur. In het land zijn satellietschotels nog steeds verboden, dus indien nodig kan men die regel ook in de praktijk brengen en tegelijkertijd die adverteerders voor altijd uit het land weren.68 Hugh Miles schat dat Al Jazeera in 2000 tussen de 10 en 13 miljoen dollar misliep door de Saudische druk.69 In 2002 werd de advertentieboycot geformaliseerd door de GCC­leden.70 Hoewel er al geruime tijd een de facto boycot bestond, veroorzaakte die stap toch verslechterende relaties tussen Qatar en de andere Golfstaten. Niet enkel landen uit de regio, maar ook de VS oefenden druk uit op adverteerders om Al Jazeera links te laten liggen. Dat deden ze uit onvrede met de manier waarop de zender de oorlog in Irak in beeld bracht. 71 Het is niet verwonderlijk dat Al Jazeera nog steeds verlieslatend was in 2002; de zender stond 30 miljoen in het rood.72

Amerikaanse bedrijven trokken zich ook terug omdat ze niet geassocieerd wilden worden met de programmering van Al Jazeera. Beelden van oorlogen en conflicten zijn niet graag gezien bij vele adverteerders. Bedrijven als McDonald's en Ford besloten in 1991 niet meer te adverteren op Amerikaanse televisiezenders vanwege de beelden van de Golfoorlog. In 2001 besloten General Electric en Pepsi Cola om niet meer te adverteren op Al Jazeera vanwege de beelden van de oorlog in Afghanistan. 73

Een ander probleem voor de adverteerders is de afwezigheid van kijkcijfers. Het is helemaal niet duidelijk hoeveel satellietschotels er zijn in de regio, aangezien veel schotels illegaal zijn. Vervolgens is het ook onduidelijk hoeveel mensen van één schotel 67 Miles, 2005. p. 106 68 Miles, 2005. p. 64­65 69 Miles, 2005. p. 66 70 De Gulf Cooperation Council is een handelsorganisatie die zes Golfstaten verenigt, nl. Koeweit, Bahrein, Saudi­Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Oman en Qatar zelf. 71 Sakr, 2007. p. 143; en: El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 211 72 Miles, 2005. p. 220 73 Sakr, 2006. p. 64

22 Controle over Al Jazeera gebruik maken, en naar welk kanaal of programma die mensen kijken. Al Jazeera is free­to­air in het Midden­Oosten, wat betekent dat men geen abonnement moet aankopen om de zender te bekijken. Iedereen kan de zender dus ontvangen. Tegenwoordig zijn mensen ook niet meer trouw aan een bepaalde zender, maar eerder aan een programma; dat zorgt ervoor dat mensen wegzappen bij reclame tussen programma's.74 De afwezigheid van data i.v.m. de kijkers zorgt er ook voor dat adverteerders niet in staat zijn een rationele beslissing te nemen; hun keuzes zijn bijgevolg eerder politiek.75 De afwezigheid van statistieken geeft de overheden dus meer macht over de adverteerders en via hen ook over televisiezenders als Al Jazeera.

Met de ondertekening van een Memorandum of Understanding door de Verenigde Arabische Emiraten en andere gouvernementele en private partners dat de oprichting van het TV Audience Measurement Project (TAM) betekende, zou er verandering in die situatie kunnen komen. Door huishoudens in de regio uit te rusten met een zogenaamde people meter, een apparaat dat registreert door wie, hoe lang en wanneer naar welke zender er gekeken wordt, zou er meer transparantie komen in de tv­advertentiemarkt. De toename van reclame­inkomsten in de regio door het systeem wordt geschat op 2 miljard dollar.76

De grote groei van het aantal satellietzenders betekent ook dat het geld dat jaarlijks besteed wordt aan reclame door bedrijven verdeeld wordt over steeds meer zenders. 77 In de regio wordt ook relatief weinig geïnvesteerd in reclame. Geschat wordt dat er in de Golfstaten in 2006 70 dollar per inwoner uitgegeven werd aan reclame, tegenover 375 en 425 dollar in – respectievelijk – Europa en de V.S. Slechts een klein deel daarvan gaat naar reclame op satelliettelevisie.78 Gecombineerd met het overaanbod aan reclameplaats door het grote aantal kanalen dat de prijzen naar verluidt met 85% deed dalen, zorgt dat

74 Miles, 2005. p. 65­67 75 Sakr, 2006. p. 65 76 A.T. Kearney (UAE) Ltd, 2 juni 2010. 'Middle East TV advertising potential to grow by more than $2bn', AMEinfo.com, press release, http://www.ameinfo.com/234177.html 77 Miles, 2005. p. 67 78 Sakr, 2007. p. 182

23 Controle over Al Jazeera ervoor dat er slechts weinig geld binnenkomt via reclame­inkomsten (en minder dan vooraf geschat werd).79

3.3. Conclusie Commerciële motieven kunnen binnen een zender gemakkelijk voor (zelf­)censuur of een verandering van toon zorgen,80 maar Al Jazeera is hier (voorlopig) weinig vatbaar voor. De reclameboycot heeft niet al te veel effect op de zender; de belangrijkste reden daarvoor is dat alle tekorten bijgepast worden door sjeik Hamad van Qatar. Wanneer die zekerheid wegvalt, zal Al Jazeera waarschijnlijk moeten buigen onder de druk om zichzelf te redden, al is zelfs dat geen garantie op overleven gezien de algemene situatie in de sector. Er zijn echter geen aanwijzingen dat de emir in de toekomst niet meer zou investeren in de zender; alle redenen waarvoor Al Jazeera indertijd werd opgericht zijn immers nog steeds van kracht.

79 Sakr, 2007. p. 183­5 80 AbiNader J., 2006. 'The Role of the Arab Media in Shaping the Western Perspective of Arabs,' Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 282

24 Controle over Al Jazeera

4. Nieuwsgaring en programmering

Een zeer directe manier om ervoor te zorgen dat een televisienetwerk geen controversiële of delicate onderwerpen brengt, is ervoor zorgen dat de journalisten geen toegang hebben tot de gebeurtenissen. Deze strategie wordt door verschillende landen in het Midden­Oosten toegepast in verschillende gradaties en met wisselend succes. In de regio wordt journalisten en televisiezenders het werk ook moeilijk gemaakt door bv. arrestaties en geweld; en verschillende actoren proberen gunstige coverage te verkrijgen via intimidatie.

In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op die technieken en hun effect aan de hand van specifieke gevallen. Aangezien er meestal een combinatie van de bovengenoemde technieken gebruikt wordt, is in dit hoofdstuk een onderverdeling gemaakt op basis van het land of de regio waar die technieken toegepast worden. Acties van de Verenigde

Staten in de oorlogen van Afghanistan en Irak zijn opgenomen onder het land waar de acties plaatsgrepen. Zo is het bombardement van het bureau van Al Jazeera in Kaboel te vinden onder 'Afghanistan', terwijl de opsluiting van een journalist op Guantanamo onder 'Verenigde Staten' opgenomen is. Hieronder volgt geen exhaustieve lijst van de incidenten, slechts een selectie van enkele representatieve cases.

4.1. Saudi­Arabië Al Jazeera heeft in het verleden al verschillende Saudische dissidenten opgevoerd, zoals

Safar al­Hawali en Salman Al­`Auda die reageerden tegen de Amerikaanse aanwezigheid in Saudi­Arabië, en Sa'ad Al­Faqih, hoofd van de Movement for Islamic Reform in

Arabia.81 Ook het uitzenden van boodschappen van Osama Bin Laden viel niet in goede aarde bij het Saudische regime. Een andere verklaring voor de Saudische tegenwerking van Al Jazeera zou liggen in onvrede met Qatar: momenteel heeft Qatar de belangrijkste

81 Een Saudische oppositiebeweging gebaseerd in Londen die het regime met geweld van de troon wil stoten.

25 Controle over Al Jazeera

Amerikaanse legerbases in het Midden­Oosten op zijn grondgebied, en niet langer

Saudi­Arabië. Bovendien opende Israël een handelsbureau in Doha.82

In 2002 riep Saudi­Arabië haar ambassadeur in Doha terug, zonder een reden te geven.

De manier waarop het land op Al Jazeera aan bod kwam, was zo goed als zeker de hoofdreden. In 2007 was er een bijeenkomst tussen koning Abdullah van Saudi­Arabië en de emir van Qatar, sjeik Hamad Bin Khalifa Al Thani, waarbij ook sjeik Hamad Bin

Thamer Al Thani, voorzitter van de raad van bestuur van Al Jazeera, aanwezig was. Een

Saudische bron uit regeringskringen begreep daaruit dat Al Jazeera haar excuses had aangeboden en verzekerd had Saudi­Arabië zachter te behandelen.83 Begin 2008 werden na zes jaar de diplomatieke betrekkingen genormaliseerd en er werd een nieuwe

Saudische ambassadeur voor Qatar benoemd. 84 Bronnen binnen Al Jazeera bevestigden aan de New York Times dat de zender nu minder kritisch was tegenover Saudi­Arabië en dat bij nieuws over het land steeds overleg gepleegd moest worden met het management.

Als tegengebaar maakte de Saudische overheid een vage belofte dat Al Jazeera een bureau zou mogen openen in Riyadh en werd de bijeenkomst van de GCC in Qatar later dat jaar een succes door de aanwezigheid van Saudi­Arabië.85

Het lijkt erop dat Qatar Al Jazeera dwong toe te geven aan de Saudische druk, en dat Al

Jazeera niet volledig onafhankelijk is, zowel niet van Qatar als van Saudi­Arabië.

82 Lamloum, 2004. p. 103­4 83 Gulfnews, 25 september 2007. Riyadh envoy may return to Doha five years after being recalled, http://gulfnews.com/news/gulf/saudi­arabia/riyadh­envoy­may­return­to­doha­five­years­after­being­recalled­ 1.202164 84 AFP, 28 februari 2008. Saudi names first Qatar ambassador in six years: envoy, http://afp.google.com/article/ALeqM5jplRlkkBh7JLkAxOQ5TXy8lEavrw 85 The New York Times, 1 mei 2008. Al Jazeera no longer a hammer to Saudis, http://www.nytimes.com/2008/01/04/world/africa/04iht­jazeera.4.9026697.html

26 Controle over Al Jazeera

4.2. Afghanistan In oktober 2001 werden CNN en Al Jazeera door een contactpersoon uitgenodigd vragen op te stellen voor een interview met Osama Bin Laden. Op 20 oktober had Taysir Allouni een interview met Bin Laden, waarin hij alle vragen kon stellen. Al Jazeera besloot echter de tape niet uit te zenden, aangezien die niet aan haar standaarden voldeed. CNN kreeg echter een gelekte kopie in handen, die ze uitzond eind januari 2002. Daarop brak een conflict uit tussen de zenders: Al Jazeera vond dat het uitzenden van de tape een inbreuk was op de overeenkomst met CNN, en CNN vond dat het haar plicht was de tape uit te zenden. Er werd geïmpliceerd dat Al Jazeera de tape niet uitgezonden had om Bin

Laden te beschermen. De zender verdedigde zich met volgende argumenten: ten eerste was de journalist geïntimideerd, en ten tweede was het hele interview niet meer dan een boodschap van Bin Laden, want de vragen waren niet bepaald door de interviewer.

Hoe de tape bij CNN terecht kwam is nog een interessante vraag. Er zijn – vage – aanwijzingen dat het Pentagon daarbij betrokken was. De Amerikaanse regering zou gewild hebben dat bepaalde delen van Bin Ladens boodschap uitgezonden werden, zoals een vage toespeling dat hij betrokken was bij de aanslagen van 9/11, en zou daarvoor Al

Jazeera onder druk gezet hebben. Toen dat niet het gewenste effect had, zou de tape – die het Pentagon verkregen had via haar inlichtingenwerk op de zender – aan CNN doorgegeven zijn.

In elk geval werd Al Jazeera in een slecht daglicht gesteld als zijnde gelieerd aan Osama

Bin Laden.86

Tijdens de lange periode van windstilte in de bovenstaande episode, op 13 november

2001 rond 1u30, raakten twee Amerikaanse vijfhonderdpondbommen de kantoren van Al

Jazeera in Kaboel. Er was op dat moment gelukkig niemand aanwezig.

Het bureau lag in een woonwijk zonder doelwitten in de buurt, en het Amerikaanse leger

86 Miles, 2005. p. 176­83

27 Controle over Al Jazeera zou de GPS­coördinaten ontvangen moeten hebben;87 het was daarenboven ook nog gemakkelijk te herkennen door de reusachtige satellietschotels op het dak. Arabische media zagen het incident onmiddellijk als een moedwillige aanval, maar dat werd aanvankelijk ten stelligste ontkend door het Pentagon. Het idee van een moedwillige aanval is echter niet zo absurd als het Pentagon laat uitschijnen. In 1999 bombardeerden de Amerikanen onder NAVO­vlag de Servische televisie, waarbij meer dan honderd mensen omkwamen. Volgens Ibrahim Hilal van Al Jazeera was het bombarderen van de kantoren al lang op voorhand gepland, en pas dan uitgevoerd aangezien Al Jazeera vóór de val van Kaboel de enige bron van informatie over de stad was. 88 Later gaf de Deputy

Assistant Defense Secretary for Public Relations Rear Admiral Craig Quigley toe dat de aanval bewust was, en dat het Pentagon er geen spijt van had. Volgens hen was het kantoor van Al Jazeera van militair belang, aangezien het “gebruikt werd door Al

Qaida.” Die visie werd bevestigd door Generaal Tommy Franks, hoofd van de operaties in Afghanistan. Hij voegde eraan toe dat Muhammad Ataf, een handlanger van Bin

Laden, in de aanval gedood was. De BBC, die kort na het bombardement ter plaatse was, vond echter geen aanwijzingen dat er iemand omgekomen was. Enkele weken later werd opnieuw verklaard dat Muhammad Ataf gedood was, deze keer door een raket uit een onbemand vliegtuig.89

Het Pentagon maakte dus geen onderscheid tussen de satellietinstallaties van internationale nieuwsorganisaties en die van de vijand; hierdoor wordt de positie van journalisten dus ernstig in gevaar gebracht.90 Dat in hoge regeringskringen van de coalitietroepen journalisten dikwijls beschouwd werden als partijen in het conflict en

87 Al Jazeera zei dat het de coördinaten verschillende malen had doorgegeven via haar Amerikaanse partner CNN, maar het Pentagon ontkende die ooit ontvangen te hebben. Amerikaanse inlichtingendiensten hielden Al Jazeera echter al lang in het oog, en moeten de locatie sowieso geweten hebben. (Miles, 2005. p. 166) 88 Miles, 2005. p. 165­6 89 Miles, 2005. p. 166­7 90 Miles, 2005. p. 167

28 Controle over Al Jazeera niet als reporters, werd bevestigd door de uitspraken van de Britse ex­minister van

Binnenlandse Zaken David Blunkett:

“Ik denk niet dat er in een oorlog doelwitten zijn die je kan uitsluiten

omdat er geen militairen zouden aanwezig zijn, indien die [doelwitten]

proberen een propagandaoorlog te winnen voor je vijand.”91

Al Jazeera's journalist in Kaboel, Taysir Allouni, verklaarde later dat hij actie gericht tegen Al Jazeera verwachtte, want de VS probeerden volledige controle te krijgen over de media aangezien ze de risico's van een media­oorlog begrepen. Dat Al Jazeera op zo'n brute manier zou aangevallen worden, was echter totaal onverwacht; Allouni beschouwt de aanval als een moordpoging.92

Zowel Taysir Allouni als de correspondent in Kandahar, Al Shouly, besloten Afghanistan te verlaten uit veiligheidsoverwegingen. Het bureau was zo enige tijd aangewezen op beelden van andere nieuwsorganisaties.93 Zo kreeg Washington zijn zin – zij het voor de korte tijd die Al Jazeera nodig had om een nieuw team naar Afghanistan te sturen.

Die gebeurtenissen waren het culminatiepunt van een lange geschiedenis van beschuldigingen aan het adres van Al Jazeera dat de zender eigenlijk 'Bin Laden TV' was. De zender had Bin Laden al voor de aanslagen van 2001 geïnterviewd, en na 9/11 ontving en vertoonde Al Jazeera dikwijls boodschappen van Al Qaida. De aantijgingen van steun aan Al Qaida en de Taliban werden steeds ontkend; Al Jazeera kreeg naar eigen zeggen de boodschappen vanwege de geloofwaardigheid en het bereik van de zender.94 De meeste kritiek op Al Jazeera als helper van Bin Laden kwam uit de VS. In

Europa verdedigden veel meer kranten en televisiezenders het uitzenden van de tapes

91 Geciteerd in Sakr, 2007. p. 77 92 Miles, 2005. p. 168­9 93 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 169 94 Miles, 2005. p. 113­4

29 Controle over Al Jazeera door Al Jazeera en oordeelden dat Westerse leiders op dezelfde manier gebruik moesten maken van de invloed van Al Jazeera door meer verschijningen te maken op de zender. 95

4.3. Irak Al Jazeera had een soort van haat­liefdeverhouding met Saddam Hoessein. De Iraakse president nodigde de zender vaak uit om zijn verjaardagstoespraak te verslaan, maar had tegelijkertijd kritiek op die uitzendingen. Zo ook in 2000, toen hij een protestbrief schreef aan de zender, met de klacht dat de uitzending “te pro­Amerikaans” was, en dat

Al Jazeera het Iraakse volk geen feest gunde. De zender gaf geen commentaar op de klacht, en maakte enkel de vaststelling dat ze talloze klachten ontvangen hadden over hun “anti­Iraakse” programmering.96

In het Irak van voor de Amerikaanse inval, had het ministerie van informatie de taak om de media te controleren. Journalisten werden steeds vergezeld van een ambtenaar van het ministerie die hen in het oog moest houden. Vlak voor de oorlog werd besloten dat de kantoren van alle tv­netwerken in het ministerie van informatie moesten gevestigd zijn.

Dat zorgde voor grote druk op de journalisten, aangezien het Pentagon aangekondigd had dat het ministerie een doelwit was. Het zorgde er ook voor dat het ministerie veel invloed had op de netwerken. De Iraakse politie viel regelmatig de kantoren binnen, en er werd gedreigd met de sluiting van de bureaus mochten de zenders nieuws uitzenden dat de goedkeuring niet wegdroeg. De journalisten hadden geen andere keuze dan zelfcensuur toe te passen.

Na de oorlog werden verschillende van de reportages opnieuw uitgezonden, maar dan zonder censuur.97

95 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 186­9 96 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 125 97 Miles, 2005. p. 272­3

30 Controle over Al Jazeera

Toen Al Jazeera in het voorjaar van 2003 een audio­opname van Al­Zawahiri, een topman van Al Qaida, uitzond die moslims opriep landen aan te vallen die betrokken waren bij de bezetting van Irak, reageerden de coalitietroepen heftig. De Amerikaanse regering trachtte via de Qatarese overheid Al Jazeera in het gareel te krijgen. Naar aanleiding van dat incident werkte Paul Bremer, op dat moment de bestuurder van Irak, een regulerend raamwerk uit. Er werd een commissie opgericht die de media moest monitoren, en er werden boetes ingesteld voor diverse overtredingen. Die overtredingen waren o.a. aanzetten tot geweld, oproepen tot etnische en religieuze haat en valse informatie verschaffen om de oppositie te promoten. Door deze 'censuurcommissie' kwamen journalisten en uitgevers onder druk te staan om zelfcensuur toe te passen. 98

Het decreet dat Bremer in juni van dat jaar uitvaardigde werd ook aangevoerd als grond voor de verbanning van o.a. Al Jazeera uit Irak.99

In mei 2003 werd Al Jazeera het slachtoffer van een lastercampagne door Ahmad Chalabi, voorzitter van het Iraqi National Congress.100 De man was lid gemaakt van de Iraqi Governing Council, de door de Amerikanen gekozen interim­regering van Irak, en was bijgevolg dikwijls het voorwerp van kritiek op Al Jazeera – en andere zenders. Chalabi was ook aangesteld als hoofd van de de­Baathificatie­commissie in Irak, en had in die hoedanigheid de beschikking over een groot aantal documenten van de Mukhabarat, de veiligheidsdienst. De rechtstreekse aanleiding voor de aanval was een nieuwsbericht op Al Jazeera, waarin – onterecht – gemeld werd dat Chalabi aangehouden was wegens verduistering.

De documenten waarin gesteld werd dat Al Jazeera geïnfiltreerd was door de Mukhabarat hadden echter een andere – en bijzondere – afkomst: ze waren per toeval gevonden tussen andere documenten die verbrand werden bij de val van het regime.

98 Miles, 2005. p. 295­6 99 Badrakhan, 2006. p. 470 100Het Iraqi National Congress (INC) was een Iraakse oppositiebeweging tegen het regime van Saddam Hoessein, opgericht met de steun van de Verenigde Staten.

31 Controle over Al Jazeera

Chalabi koos ervoor om de Sunday Times de exclusieve inzage van de documenten te gunnen, waarschijnlijk om er zeker van te zijn een welwillend publiek te hebben – de krant was namelijk steeds voor de oorlog geweest.101 In het artikel worden documenten geciteerd die beweren dat verschillende werknemers eigenlijk geheimagent waren, dat Al Jazeera een instrument was van het regime in de strijd tegen de Verenigde Staten, en dat het bewijs daarvan was dat de zender door de inmenging van het regime een reportage over de gasaanvallen van Saddam op de Koerdische stad Halabja in maart 1988 niet uitgezonden had. Dat laatste is aantoonbaar onwaar. Ernstiger waren de insinuaties dat Mohammad Jasim Al Ali, directeur van Al Jazeera, beïnvloed werd door het regime via uitgebreide briefwisseling en ontmoetingen.102 Enkele weken later verliet Al­Ali Al Jazeera, maar de zender verzekerde dat dat niet het gevolg was van de aantijgingen, die Al Jazeera ten stelligste ontkende. Verschillende mensen binnen de zender gaven echter toe dat het moeilijk is om met zekerheid te zeggen dat een journalist of nieuwslezer geen geheimagent is. De zaak roept dus vragen op bij de zender, hoewel nergens uit blijkt dat de zender een 'instrument van het regime' was. Er kunnen minstens zoveel vragen gesteld worden bij de aantijgingen van Chalabi. Hij was immers ook de man die aan de hand van massale vervalsingen van documenten de casus belli opbouwde, met – nagemaakte – bewijzen dat Saddam massavernietigingswapens produceerde. Iemand die in staat is om zo'n uitgebreid bedrog op te stellen, is dus ongetwijfeld ook in staat de bovenstaande aantijgingen te fabriceren.103 Chalabi hoopte de geloofwaardigheid van Al Jazeera onderuit te halen, opdat autoriteiten de zender niet meer zouden dulden en opdat het publiek zich tot andere nieuwskanalen zou richten. Dat zou tot gevolg hebben dat de zender zijn toon en inhoud zou moeten wijzigen om toch aanvaard te worden.

101 Miles, 2005. p. 290­5 102 Times Online, Focus: How Saddam's agents targeted Al­Jazeera, 11/05/2003, http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/article885453.ece?token=null&offset=0&page=1. 103 Miles, 2005. p. 290­5

32 Controle over Al Jazeera

Eind september 2003 besloot de Iraqi Governing Council dat Al Jazeera en Al Arabiya niet langer officiële aangelegenheden mochten bijwonen gedurende twee weken, en dat de zenders hun beleid moesten aanpassen. De aanklacht luidde dat de zenders aanzetten tot geweld, tweedracht zaaiden en ze zouden geheime boodschappen uitzenden voor terroristen. Bewijzen daarvoor werden niet nodig geacht. Hoewel de Coalition

Provisional Authority, de waarnemende regering onder leiding van de Amerikaanse diplomaat Paul Bremer, zich distantieerde van de beslissing, veroordeelde die de beslissing toch niet. Velen zagen dan ook de hand van de CPA in de uitsluiting van de zenders.104 Dat beeld wordt ook gevoed door opiniestukken zoals er op de website van

Fox verschenen over de zaak. In een opiniestuk van 29 september veroordeelt Frank

Gaffney jr. de zwakke houding van de Amerikanen. Hij stelt dat Al Jazeera een vijandelijk wapen is, en vernietigd moet worden. In het stuk wordt ook beweerd dat reporters van Al Jazeera nog vóór dat er een aanslag gepleegd werd ter plaatse waren.

Ook in dit opiniestuk worden geen bewijzen voor die uitlatingen gegeven. 105 Zowel voor als na dit besluit waren journalisten van Al Jazeera al verschillende keren gearresteerd door het Amerikaanse leger. In augustus 2003 werd een cameraman opgepakt toen die een zuiveringsactie van het leger aan het filmen was; in oktober werd een andere cameraman samen met zijn chauffeur gearresteerd en drie dagen lang vastgehouden. 106 In die periode lieten Amerikaanse topambtenaren en politici zich ook regelmatig negatief uit over Al Jazeera.107 Als de beslissing van de Irakese interim­regering om Al Jazeera weg te houden van persconferenties er al niet kwam onder Amerikaanse invloed, dan kon die in elk geval hun goedkeuring wegdragen.

104 Miles, 2005. p. 318­9; en: Badrakhan, 2006. p. 463 105 Fox News, Take Out Al Jazeera, 29/09/2003, http://www.foxnews.com/story/0,2933,98621,00.html. 106 Lamloum, 2004. p. 125 107 Zie onder 4.4. Verenigde Staten, p. 39

33 Controle over Al Jazeera

Olfa Lamloum oordeelt dat, deels vanwege de Amerikaanse druk en deels vanwege de veranderende situatie in Irak, de toon van Al Jazeera veranderde in de periode 2003­

2004. Ondanks een meer verbloemde taal, bleef de zender kritisch en veranderde de inhoud nauwelijks onder de druk.108 De tweede helft van 2003 werden veel ongegronde beschuldigingen geuit tegenover de zender door Washington en Bagdad, en journalisten van Al Jazeera werden geregeld lastiggevallen, opgepakt en ondervraagd. Er ontstonden geruchten dat de zender boog onder de druk. Verschillende acties van Al Jazeera werden gezien als bewijzen van die capitulatie. Zo werden twee anti­Amerikaanse cartoons van de website gehaald, en ook het ontslag van Yvonne Ridley werd gezien als een toegeving aan Amerikaanse druk. De journaliste stond bekend als sterk anti­Amerikaans, en ze werd ontslagen kort nadat ze – ondanks waarschuwingen van het leger – toch foto's publiceerde van kinderen die in de boeien geslagen werden bij huiszoekingen van het

Amerikaanse leger in Irak. Ook de veranderingen in het management van Al Jazeera in die periode werden gezien als tekenen van de Amerikaanse invloed. De waarnemend directeur Adnan al­Sharif werd vervangen door Waddah Khanfar, die lange tijd een belangrijk correspondent was voor Al Jazeera in New Delhi en Afghanistan. In verband met die aanstelling had de hoofdredacteur opgemerkt dat hij hoopte dat die de band tussen de zender en de Amerikaanse autoriteiten in Irak zou verstevigen. In november kwamen er ook hervormingen in de opperste regionen van de zender: er werd een nieuwe manager en raad van beheer aangesteld, volgens de televisiezender zelf om haar professionaliteit te garanderen. Het was in die reorganisatie dat Muhammad Jasim Al Ali de zender verliet.109 In deze periode waren er berichten van medewerkers van Al Jazeera dat het management druk uitoefende om de Irakese of Amerikaanse autoriteiten niet tegen zich in het harnas te jagen.110

108 Lamloum, 2004. p. 125­6 109 Miles, 2005. p. 320­4 110 Campagna J., spring 2005. 'Arabic Satellite Channels and Censorship', Transnational Broadcasting Studies, 14.

34 Controle over Al Jazeera

Bewijzen die de geruchten dat Al Jazeera gecontroleerd werd door de CIA bevestigen, zijn er niet; niet alleen zond de zender een recente audio­opname van Bin Laden uit, maar de zender werd ook opnieuw beschuldigd door de Amerikaanse overheid van het aanzetten tot geweld. Zo beweerde Rumsfeld, ook in november 2003, dat Al Jazeera (net als Al Arabiya) banden had met de opstandelingen en dat de zender op voorhand weet had van aanslagen. Ten tijde van die uitspraken werd een cameraman van Al Jazeera,

Salih Hassan, gearresteerd door Amerikaanse troepen na een bomaanslag op een militair konvooi nabij Baquba. Hij werd ervan beschuldigd van tevoren verwittigd te zijn over de aanslag. De man werd na enkele dagen overgebracht naar Abu Ghraib, waar hij gefolterd werd.111 Nog een andere cameraman zat meer dan twee maanden opgesloten in die gevangenis. In de daaropvolgende maanden bleven er beschuldigingen komen vanuit

Amerikaanse en Iraakse regeringskringen, steeds zonder bewijzen. Toen de minister van buitenlandse zaken van Qatar, sjeik Hamad Bin Jasim Bin Jabr Al Thani, die ook aandeelhouder van de zender is, Washington bezocht, overhandigde Colin Powell hem een officiële klacht over Al Jazeera. De zender zou volgens hem de banden tussen Qatar en de Verenigde Staten beschadigen. De Qatarese minister beloofde dat Al Jazeera onderzocht zou worden, en dat de professionaliteit van de zender van het grootste belang was. Het is in dat licht dat enkele maanden later een deontologische code 112 voor Al

Jazeera werd opgesteld.113

Het zwaarste incident vond echter plaats op 8 april 2003. Het kantoor van Al Jazeera, van waaruit een live­uitzending gehouden werd over de intocht van de Amerikanen in

Bagdad, werd bestookt met twee raketten vanuit een Amerikaans vliegtuig. De schrapnel bracht ernstige verwondingen toe aan Tareq Ayyoub, die later stierf aan zijn verwondingen. De locatie van het kantoor was gekend bij het Amerikaanse ministerie

111 Voor een uitgebreider verslag, zie Miles, 2005. p. 325­6; en: Badrakhan, 2006. p. 465 112 Zie onder 6.1. Deontologische Code en Gids voor Professioneel Gedrag, p. 64 113 Miles, 2005. p. 324­8

35 Controle over Al Jazeera van defensie. Centcom – het commandocentrum van de Amerikaanse troepen in de regio

– beweerde dat de raketten een antwoord waren op vijandelijk vuur vanuit het kantoor, een claim die ten stelligste ontkend werd door andere medewerkers van Al Jazeera.

Enkele uren voor de aanval, was ook al 'Hotel Palestina' beschoten, en volgde dezelfde verklaring van VS­ambtenaren. Een onderzoek van Reporters sans Frontières ontkrachtte die bewering, en was vernietigend voor de Amerikaanse autoriteiten.

De dood van Tareq Ayyoub en het bombardement werden nooit onderzocht door de

Amerikanen, ondanks beloften die gemaakt waren.

De gevolgen waren groot voor Al Jazeera: niet enkel waren de journalisten geïntimideerd, maar gasten wilden ook niet meer naar de studio's van Al Jazeera komen uit schrik voor beschietingen; de zender besloot al haar journalisten terug te halen uit

Irak.

Jihad Ballout van Al Jazeera zag het bombardement als een bewust gepland onderdeel van een strategie om de informatiestroom te controleren. 114 Het spreekt niet in het voordeel van de Verenigde Staten dat er nooit een onderzoek georganiseerd werd, maar of de aanslag een vergissing of een geplande aanval was, zal waarschijnlijk nooit helemaal duidelijk worden. Indien de aanval deel was van een strategie, heeft die – althans voor korte tijd – effect gehad: Al Jazeera kon enige tijd geen nieuws uit Irak brengen, en haar journalisten vreesden de Amerikaanse troepen. Dat laatste kan zeker zelfcensuur teweeg gebracht hebben.

In november 2005 verscheen een artikel in het Britse blad de Daily Mirror waarin gesteld werd dat in een gesprek de dato 16 april 2004, de VS­president George Bush tegen de Britse eerste minister Blair opmerkte dat het misschien een goed idee was het hoofdkwartier van Al Jazeera te bombarderen. Het gesprek vond plaats op het moment dat Al Jazeera als enige televisiezender aanwezig was in Fallujah, waar het Amerikaanse

114 Miles, 2005. p. 265­272

36 Controle over Al Jazeera leger bezig was aan een offensief. De beelden die Al Jazeera liet zien, toonden aan dat de verklaringen van de legerwoordvoerder leugens waren, en – erger nog – de correspondent beweerde dat Amerikaanse helikopters en sluipschutters ambulances, burgers en hun voertuigen beschoten. Deze beweringen werden door verschillende andere, onafhankelijke, bronnen bevestigd; toch ontkende het leger de aantijgingen ten stelligste, en verschillende functionarissen beschuldigden Al Jazeera ervan het hulpje van de rebellen te zijn.

De Britse regering probeerde het verhaal van dat gesprek tussen Bush en Blair te onderdrukken door de Official Secrets Act (OSA) in te roepen. Die wet bepaalt dat een ambtenaar een misdrijf begaat als hij zonder autorisatie een onthulling doet die de internationale betrekkingen schaadt; ook diegene die de onthulling verder bekend maakt, terwijl die weet dat die informatie onder de Official Secrets Act valt, begaat een misdrijf. Twee ambtenaren werden in vervolging gesteld voor het lek: David Keogh en

Leo O'Connor. De pers werd duidelijk gemaakt dat ze vervolgd konden worden onder diezelfde OSA indien ze het verhaal verder probeerden te onderzoeken.

Het staat echter vast dat een memo van het gesprek bestaat, ook al werd dat aanvankelijk ontkend toen Al Jazeera navraag deed onder de Freedom of Information Act in 2006.

Toen de Britse blogger Steve Wood naar meer informatie vroeg over het gesprek tussen

Bush en Blair over het bombarderen van Al Jazeera, weigerde men meer informatie te geven, maar werd wel bevestigd dat er relevante informatie bestond. De memo bestond uit vier pagina's met het label 'Top Secret' en was geschreven door de Britse ambassadeur in Washington, Sir David Manning. De veiligheidsclassificatieaanduiding wijst erop dat in de memo details staan die de Britse belangen in gevaar kunnen brengen, bijvoorbeeld waarom de Groene Zone in Bagdad zo onveilig is. Het is weinig waarschijnlijk dat het document overgeclassificeerd werd om de betrokken politici niet in verlegenheid te brengen. Het is ook onwaarschijnlijk dat de uitspraak van Bush een

37 Controle over Al Jazeera grap of een randbemerking was, aangezien die de memo niet zouden halen. 115

Op het proces werden David Keogh en Leo O'Connor schuldig bevonden (ze werden veroordeeld tot een gevangenisstraf van respectievelijk zes en drie maand 116) aan het overtreden van de OSA. Er raakten slechts weinig details bekend van de memo tijdens het proces.117

In maart 2003 vond nog een gebeurtenis plaats die bijdraagt tot de geloofwaardigheid van de bovenstaande aantijgingen: gedurende het zogenaamde 'beleg van Basra' werd het

Sheraton Hotel bestookt met Amerikaanse raketten. Naast een team van Al Jazeera waren er geen gasten in het hotel, en het Pentagon was eerder al op de hoogte gebracht van hun locatie. Niemand van het team raakte gewond. Naderhand kwam er geen onderzoek of officiële verklaring.118

Het Pentagon was niet gesteld op kritische journalisten, en had liefst in een media­vrije zone geopereerd. Men voelde geen verantwoordelijkheid voor de veiligheid van de pers.

Woordvoerster Victoria Clarke zei naar aanleiding van de vele dode en gewonde journalisten in Irak door Amerikaans vuur:

“Een oorlogszone is een gevaarlijke plaats. We blijven nieuwsorganisaties waarschuwen: jullie zouden daar niet moeten zijn.”119

Zoals al eerder vermeld creëerde dat alles een algemeen klimaat van onzekerheid, gevaar en intimidatie waarin de journalisten moesten werken. Daardoor kwam de onafhankelijkheid en de goede werking van de media onder druk te staan.

115Miles, 2005. p. 331­5; Miles H., 2006. 'The Al Jazeera Memo: To Publish or Not to Publish?', Transnational Broadcasting Studies, 16. 116Reporters Sans Frontières, 21 mei 2007. Unacceptable meddling in news media by Bush­Blair memo trial judge, http://en.rsf.org/united­kingdom­unacceptable­meddling­in­news­21­05­2007,22223.html. 117Mail Online, 9 mei 2007. Facing jail, the civil servant who leaked Bush­Blair secrets, http://www.dailymail.co.uk/news/article­453702/Facing­jail­civil­servant­leaked­Bush­Blair­secrets.html. 118Miles, 2005. p. 247­8 119BBC News, 8 april 2003. Foreign media suffer Baghdad losses, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2928153.stm

38 Controle over Al Jazeera

In augustus 2004 bestormde de politie de kantoren van Al Jazeera in Bagdad en sloot die voor een maand. De nieuwe regering onder Allawi eiste dat de zender een document zou ondertekenen waarin alle zenders beloofden hun beleid aan te passen ten voordele van de regering. Al Jazeera weigerde, en de demarche van de Iraakse regering werd sterk veroordeeld over de hele wereld.120

4.4. Verenigde Staten De Verenigde Staten waren uiterst kritisch tegenover Al Jazeera en probeerden hun invloed aan te wenden opdat de zender positiever over Amerikaanse acties en beleid zou berichten.

Op 3 oktober 2001 drong de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Colin

Powell, er bij de emir van Qatar, sjeik Hamad Bin Khalifa Al Thani, op aan dat hij de zender in toom hield, aangezien die ongenuanceerd en anti­Amerikaans was en giftige, onverantwoordelijke verklaringen uitzond. Donald Rumsfeld, minister van Defensie, had kritiek op het uitzenden van gewonden na Amerikaanse bombardementen, nl. dat die beelden propaganda voor de Taliban waren.121

Ten tijde van de Irakoorlog bleef steeds de aantijging opduiken dat Al Jazeera zou samenwerken met de opstandelingen en op voorhand weet zou hebben van aanslagen.

Bij de tweede verjaardag van de aanslagen van 9/11, kreeg Bush naar verluidt een rapport van een commissie samengesteld uit leden van o.a. het CIA, het FBI en het Pentagon met als onderzoeksonderwerp Al Jazeera. De commissie gaf het advies de sluiting van Al

Jazeera te eisen bij de overheid van Qatar, en in de tussentijd het management te vervangen. Enige tijd later worden veranderingen uitgevoerd in het management van Al

Jazeera: Mohammad Jasim Al Ali, die al eerder beschuldigd was van samenwerking met de inlichtingendiensten van Saddam Hoessein, was niet langer algemeen directeur. Zijn 120 Miles, 2005. p. 329­330 121 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 176­7; en Hudson M.C., 2006. 'Washington vs. Al Jazeera: Competing Constructions of Middle East Realities', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 234

39 Controle over Al Jazeera vervanger werd Waddah Khanfar, die echter helemaal niet pro­Washington is. Ook andere veranderingen begin 2004 veranderden niets fundamenteels aan de houding van de zender.122

In april 2004 had Colin Powell een onderhoud met sjeik Hamad Bin Jasim Bin Jabr Al

Thani, de minister van Buitenlandse Zaken van Qatar, waarin hij Al Jazeera beschuldigde van incitement – het aansporen van opstand tegen de Amerikaanse troepen

– en foutieve verslagen van gebeurtenissen in Irak. 123 De zender blijkt dus nauwelijks veranderd te zijn in die periode.

Olfa Lamloum oordeelt echter dat de zender wel veranderde. Dat Al Jazeera vanaf oktober 2001 steeds een analist of iemand uit Amerikaanse regeringskringen in de studio had om onmiddellijk commentaar te leveren bij de videotapes van Osama Bin Laden, is voor haar een teken van toegeven aan de Amerikaanse druk. 124 Ze voegt eraan toe dat Al

Jazeera “hoogstwaarschijnlijk vermeden heeft bepaalde tapes van Al Qaida uit te zenden om Washington niet te veel te irriteren.”125 Het bovenstaande lijkt eerder een kwestie van professionalisering. Ongetwijfeld heeft Al Jazeera niet elke boodschap van Al Qaida uitgezonden, maar een zeker even logische verklaring daarvoor is dat die tapes geen nieuwswaarde hadden en slechts propaganda waren. De aanwezigheid van iemand die commentaar kan uiten op de uitgezonden tapes is een uiting van Al Jazeera's motto: “De mening en de andere mening.” Men kan zich wel afvragen of die professionalisering er zou gekomen zijn zonder externe druk, maar de evolutie lijkt geen effect te hebben op de onafhankelijkheid van de zender.

122 Lamloum, 2004. p. 7­9 123 Al­Khazen J.B., 2006. 'The US Media Approach: Right­Wing Campaign against the UN and the Oil­for­ Food Program', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 259 124 Lamloum, 2004. p. 50­1 125 Lamloum, 2004. p. 51

40 Controle over Al Jazeera

Een freelance cameraman voor Al Jazeera, Sami Muhyi Al Din Muhammad Al Hajj, zat meer dan zes jaar opgesloten in het militaire gevangenenkamp van Guantanamo. De man werd door de Verenigde Staten als een “vijandig strijder” beschouwd, maar werd nooit in staat van beschuldiging gesteld, en dus ook nooit berecht. Agenten van de Pakistaanse inlichtingendienst hadden de cameraman gearresteerd nabij de Afghaanse grens in december 2001. Ondanks het feit dat al zijn papieren in orde waren, werd hij overgedragen aan het Amerikaanse leger in januari en naar Guantanamo gebracht. Er werd gesuggereerd dat de cameraman het slachtoffer was van identiteitsfraude, aangezien zijn paspoort twee jaar eerder gestolen was. De VS uitten verscheidene aantijgingen, die echter nooit hard gemaakt werden.

Verschillende waarnemers, waaronder Reporters Sans Frontières, zagen de arrestatie als een manier om Al Jazeera te intimideren. De Amerikaanse afdeling van die organisatie oordeelde dat zoiets nooit zou kunnen gebeuren met andere nieuwsorganisaties dan Al

Jazeera. De cameraman was de enige werknemer van een grote nieuwsorganisatie in

Guantanamo.

In mei 2008 werd Sami al­Hajj overgebracht naar Soedan – niet vrijgelaten, wat de

Amerikanen betrof. De autoriteiten in Sudan oordeelden echter dat Sami een vrij man was en dat hem niets ten laste kon gelegd worden.126

Met de oorlog in Irak pasten de Verenigde Staten een techniek toe met wortels in de

Tweede Wereldoorlog: embedding. Journalisten werden mee op pad gestuurd met legereenheden, en leefden samen met de soldaten. De eerste 'ingebedde' journalisten waren al actief in de oorlog in Afghanistan begin 2002. Net als de legeroperatie was de inbedding een groot succes voor het leger.127 Het idee kwam van Victoria Clarke van het

126 Miles, 2005. p. 184­5; en: Al Jazeera English, Sami al­Hajj hits out at US captors, 11/05/2008, http://english.aljazeera.net/news/africa/2008/05/20086150155542220.html. 127 Hodierne R., 2006. 'The US Military and the Media: War Coverage and Credibility', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 410­1

41 Controle over Al Jazeera ministerie van Defensie. De media stonden zo onder effectieve controle van het ministerie van Defensie, aangezien ingebedde journalisten geen vrijheden hadden en steeds konden weggestuurd worden als ze zich niet aan de strenge regels hielden. Er was dus grote druk op de mediabedrijven om op goede voet te staan met de strijdkrachten.

Een andere kritiek op dit systeem was de volgende: journalisten zouden niet kritisch en objectief genoeg kunnen zijn voor soldaten waar ze dag in dag uit mee optrokken. 128

De Arabische journalisten kregen bij deze embedding een aparte behandeling: geen van hen werd ingedeeld bij een eenheid die op de frontlinie actief was. Journalisten van Al

Jazeera klaagden over de slechte behandeling: hen werd verteld dat Al Jazeera beschouwd werd als vijandig en haar journalisten als een bedreiging. Zogenaamde veiligheidsredenen maakten het werk van de journalisten onmogelijk door nieuws enkele uren achter te houden of hen te verbieden iets te zeggen. Toen Irakezen die samenwerkten met de Amerikaanse troepen hen met de dood bedreigden, werd aan het team verteld dat daar niets kon tegen ondernomen worden en dat er maar beter geen nieuwe klachten binnenkwamen. Ook het team van Al Arabiya werd slecht behandeld.

Richard Caplan concludeert in zijn paper over de inbedding van reporters dat die inbedding gezorgd heeft voor nieuwe, nuttige perspectieven en dat, hoewel embedding ervoor zorgt dat de verslaggeving positiever tegenover de Amerikaanse acties stond, de grootste problemen ook gelden voor niet­ingebedde reporters, nl. ontbreken van kritiek, gebrek aan kennis van de context en zelfcensuur.129

Ook op persbriefings werden de journalisten van Arabische zenders anders behandeld: bij vragen off the record kwam dikwijls geen antwoord vanwege veiligheidsredenen, en steeds als de gelegenheid er was, werden journalisten van Al Jazeera genegeerd. De

Britse mediastrategie leek op de Amerikaanse, maar hun gedrag buiten de officiële

128 Miles, 2005. p. 229­32 129 Caplan R., 2006. 'Media Credibility in War: The Phenomenon of Embedded Reporters', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 398

42 Controle over Al Jazeera gelegenheden verschilde sterk. Britse woordvoerders verschenen heel regelmatig op Al

Jazeera en stonden op goede voet met het personeel van de zender. Hun doel was via vriendelijkheid en faire behandeling de mogelijkheid te krijgen de positieve kanten van de inval te belichten.130 Voor een goede werking van de pers is het duidelijk dat die laatste strategie te verkiezen valt. Het verhinderen van nieuwsgaring zoals de VS dat deed, werkt nooit lang en zorgt voor een negatieve houding van de journalisten.

De aanhoudende kritiek vanuit regeringskringen op Al Jazeera had een effect bij de bevolking. De Engelstalige website van Al Jazeera, gelanceerd met de oorlog in Irak in maart 2003, was nog geen 24 uur online toen die het doelwit werd van een georkestreerde aanval van hackers. Ook de Arabische website werd aangevallen. De boodschappen die de hackers achterlieten op de website onthulden dat de aanvallen uit

Amerikaanse, patriottische kringen kwamen. Het cyberterrorisme bleef wekenlang aanhouden.131

Ook op andere vlakken kwam Al Jazeera in problemen door publieke druk vanuit de VS.

Bedrijven die diensten leverden aan de zender krabbelden terug, en zelfs het materiaal van het nieuwsteam in CentCom in Doha werd onklaar gemaakt: kabels werden doorgesneden en camera's stukgemaakt. Het team verdacht Amerikaanse journalisten van het vandalisme.132

Ten tijde van de oorlog in Irak werd twee journalisten van Al Jazeera de toegang ontzegd tot de New York Stock Exchange (NYSE)133. De journalisten werkten al aan de NYSE als reporters voor Al Jazeera sinds 1996, en nu werden ze – volgens een eerste verklaring van de NYSE – buitengezet “om plaats te maken op de overbevolkte vloer.” Later werd die verklaring ingetrokken en werden 'veiligheidsredenen' aangehaald, en de

130 Miles, 2005. p. 258 131 Miles, 2005. p. 261 132 Miles, 2005. p. 261­2 133 De New York Stock Exchange is een van de grootste aandelenbeurzen ter wereld.

43 Controle over Al Jazeera woordvoerder voegde eraan toe dat de NYSE enkel netwerken verwelkomde die

“verantwoordelijk beursnieuws” uitzonden.

Zo'n overduidelijke aanval op de persvrijheid zorgde voor een algemene sympathie voor

Al Jazeera in deze zaak, en een verwerping van de acties van de NYSE. De uitwijzing kwam er op het moment dat er in de Verenigde Staten grote beroering was vanwege Al

Jazeera's beelden van Amerikaanse soldaten als krijgsgevangenen. De actie kwam niet enkel vanuit een patriottische afkeer van Al Jazeera. Naast een poging om de zender ertoe te brengen meer pro­Amerikaans te zijn in haar uitzendingen, was de uitwijzing een tactische zet om de aandacht af te leiden van de aanstelling van een bankier uit Wall

Street tot de raad van bestuur van de NYSE. Die aanstelling werd gezien als corruptie vanwege mogelijke financiële belangen van Dick Grasso, het hoofd van de NYSE, bij de benoeming.134

4.5. Israël en de Palestijnse gebieden Israël is zich zeer bewust van de kracht van de media. Ten tijde van de Tweede Intifada in 2000 werd een media team samengesteld onder leiding van Nachman Shai om het imago van Israël op televisie te beheren. Al Jazeera was Shai's grootste probleem: de zender 'spoorde de Israëlische Arabieren aan tot geweld.'135

Toen het IDF136 Ramallah voor de eerste keer binnenviel, legde het een strikt uitgaansverbod op. Om te zorgen dat de journalisten dat verbod niet verbraken, plaatste het leger enkele tanks bij de ingang van het kantoor van Al Jazeera. In zeer slechte omstandigheden – er was nauwelijks water nadat Israëlische sluipschutters de watertanks van het gebouw hadden kapotgeschoten en voedsel was er ook bijna niet – en zonder de mogelijkheid om buiten te gaan, was Walid Al Omary, Al Jazeera's man op de Westelijke

Jordaanoever, afhankelijk van Palestijnse hulp. Enkele Palestijnen waagden hun leven en

134 Miles, 2005. p. 263­4 135 Miles, 2005. p. 81 136 Israel Defense Forces; het Israëlische leger.

44 Controle over Al Jazeera brachten voedsel en water naar het kantoor na een verslag van Al Omary waarin hij zei dat hun voorraden op waren.137 De blokkade van het IDF was zeer effectief: Al Jazeera kon geen substantieel nieuws meer brengen vanuit hun kantoor in Ramallah. Palestijnen belden wel naar de journalisten met nieuws, maar aangezien men het kantoor niet kon verlaten, was het onmogelijk die berichten te controleren.

De checkpoints die verschenen na de Intifada waren ook een groot obstakel voor de nieuwsgaring van Al Jazeera. De reistijden werden langer (Ramallah­Nablus duurde nu tot zes uur, in plaats van veertig minuten) en er werden reisbeperkingen opgelegd aan journalisten. De meeste medewerkers van Al Jazeera op de Westelijke Jordaanoever waren afkomstig van Ramallah, en mochten nu niet meer buiten Ramallah komen. Enkel

Israëlische Arabieren kregen nog een perskaart waarmee ze overal in de bezette gebieden konden komen. Slechts vier medewerkers van Al Jazeera, waaronder Al Omary, vielen in die categorie. De checkpoints werden ook dikwijls afgesloten voor alle verkeer, waardoor er soms niets anders op zat dan journalisten en materiaal door de bergen te smokkelen om een checkpoint te omzeilen. In de Gazastrook was de grootste moeilijkheid om er binnen te geraken. Eens binnen kon men vrij gemakkelijk rondreizen, aangezien het gebied volledig onder Palestijnse controle stond. 138 Israël probeerde het journalisten zo moeilijk mogelijk te maken om nieuws te kunnen vergaren en controleren, opdat er dan minder nieuws naar buiten kon komen dat Israël in een slecht daglicht plaatste.

In de winter van 2002 was Walid Al Omary met zijn team al maandenlang bezig met de voorbereiding van een exclusief interview met de Eerste Minister Ariël Sharon. Toen het uiteindelijk zo ver was, werd het de zender zo moeilijk gemaakt dat Al Omary zich genoodzaakt zag het interview af te gelasten. Hij gelooft dat Sharons persdienst het interview moedwillig verhinderde, uit vrees voor vervelende vragen over de

137 Miles, 2005. p. 76­7 138 Miles, 2005. p. 78­9

45 Controle over Al Jazeera massamoorden van Shabra en Shatilla139 en de huidige behandeling van de Palestijnen.

De officiële Israëlische verklaring legde de schuld voor het afgelaste interview bij technische problemen van Al Jazeera.140

In april van dat jaar omsingelde het IDF de stad Jenin op de Westelijke Jordaanoever zodat de pers niet binnen kon. Onder het mom van de War on Terror voerde het

Israëlische leger operaties uit over de hele Westelijke Jordaanoever, en in het geval van

Jenin werd er alles aan gedaan om de pers buiten te houden. 141 Na verschillende pogingen slaagden Al Omary en zijn team er als eersten in uit te zenden vanuit de belegerde stad.

De geruchten over honderden doden die de ronde deden, en de Verenigde Naties reeds hadden aangezet een onderzoekscommissie op te richten, bleken onjuist. 142 De

Israëlische strategie om het nieuws te controleren had deze keer een averechts effect. Al

Jazeera's onafhankelijkheid en vastberadenheid draaiden voordelig uit voor Israël.

Al Jazeera genoot grote populariteit bij de Palestijnse autoriteiten, maar dat was geen garantie voor een probleemloze relatie. Een afbeelding van Yasser Arafat met een schoen bij in een aankondiging van een documentaire over de burgeroorlog in Libanon was genoeg om censuur te eisen. Een schoen heeft in de Arabische wereld namelijk een negatieve connotatie, en iemand afbeelden met een schoen is beledigend. De 21ste maart

2001 eisten gewapende leden van de Palestijnse veiligheidsdiensten dat het fragment geknipt werd. Toen Al Jazeera daar niet op in ging, werd het bureau van de zender in

Ramallah gesloten. De beslissing voor de censuur was niet afkomstig van de Palestijnse 139 In september 1982 drongen falangistische milities de vluchtelingenkampen van Sabra en Shatilla nabij Beiroet binnen en vermoordden vele honderden Palestijnse vluchtelingen. Het Israëlische leger had op dat moment de vluchtelingenkampen omsingeld in het kader van hun invasie van Libanon. De Kahan­commissie, opgericht door de Israëlische overheid, oordeelde dat Israël indirect verantwoordelijk was en eiste dat Sharon aftrad vanwege zijn verantwoordelijkheid als Minister van Defensie. 140 Miles, 2005. p. 185­191 141 De lokale pers was op dat moment al nagenoeg monddood: de studios van radiozender Voice of Palestine waren vernietigd, en na de inname van Nablus werden alle radio­ en televisiezenders uit de lucht gehaald. Enkel in Hebron en Betlehem bleven de radiostations uitzenden, en zij namen de audio over van Al Jazeera. (Miles, 2005. p. 191) 142 Miles, 2005. p. 191­2

46 Controle over Al Jazeera overheid, maar van een vertrouweling van Arafat die op eigen initiatief handelde. Enkele dagen later beval Arafat zelf de heropening van het bureau. 143 Hoewel Al Jazeera zoveel sympathie voor de Palestijnse zaak had opgewekt, gingen de veiligheidsdiensten toch op zo'n agressieve en domme manier te werk: de sluiting van het kantoor in Ramallah had geen enkele invloed op de uitzending van de aankondiging. Toch waren er vele leden van de Palestijnse Autoriteiten die het belang van Al Jazeera inzagen. 144

Begin januari 2003 arresteerde de Palestijnse inlichtingendienst Al Jazeera's correspondent in Gaza. Hij zou informatie verspreiden afkomstig van de Mossad, en bijgevolg 'de belangen en reputatie van het Palestijnse volk en hun strijd schaden.' De correspondent werd 18 uur lang ondervraagd en onder druk gezet zijn bronnen – vooral binnen de Al Aqsa Martelarenbrigades145 – prijs te geven.146

Al van bij het begin van Al Jazeera's activiteiten werd er gedreigd door de Palestijnse

Autoriteit met arrestaties, maar het was de eerste keer dat ze tot zulke zware daden overging. In 1998 dreigden de autoriteiten er al mee Al Omary te arresteren wegens

'ongebalanceerde verslagen'. Verschillende keren werden journalisten lastiggevallen door de Palestijnse Autoriteiten. De belangrijkste oorzaak van de onvrede van de Fatah­ regering met Al Jazeera was dat de zender veel aandacht besteedde aan de machtsstrijd tussen Fatah en Hamas.147 Al Jazeera werd opgebeld door leden van de veiligheidsdiensten die de zender opdroegen te stoppen met het behandelen van onderwerpen als de corruptie en de machtsstrijd. Als daar geen gehoor aan gegeven werd zou Al Jazeera de gevolgen moeten dragen, dreigden ze. 148

143 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 126­8 144 Miles, 2005. p. 99­103 145 Een para­militaire beweging gelieerd aan Fatah, die o.a. door de EU en VS als terroristisch beschouwd wordt. Lekken binnen de groepering kunnen dus schadelijk zijn voor het besturende Fatah. 146 Miles, 2005. p. 219 147 Miles, 2005. p. 72­3 148 Miles, 2005. p. 330

47 Controle over Al Jazeera

Tijdens 'Operatie Gegoten Lood', het offensief in Gaza van 2009, paste Israël de lessen toe die ze geleerd hadden in – onder andere – Jenin. Heel het gebied werd hermetisch afgegrendeld voor de pers. De officiële reden daarvoor was de veiligheid van de troepen en de journalisten. Door hun verslagen zouden de journalisten Hamas de troepenbewegingen laten zien en helpen met het richten van de raketten. Door de

Gazastrook een gesloten militaire zone te maken, kon Israël veel beter controleren wat de internationale gemeenschap te zien kreeg.149 Al Jazeera was de enige internationale zender die verschillende ploegen ter plaatse had. De afgrendeling had op de zender niet veel effect.

Een andere techniek die Israël de laatste jaren toepaste is veel positiever voor de persvrijheid: door Al Jazeera veel persberichten te zenden en de zender uit te nodigen voor interviews probeert de Israëlische overheid de aandacht van de zender te focussen op bepaalde onderwerpen.150

4.6. Jordanië Het Arabisch­Israëlische conflict leverde Al Jazeera ook in Jordanië problemen op. In

1998 noemde een gastcommentator Jordanië een “kunstmatige entiteit” en de Jordaniërs

“een bende Bedoeïenen in een verdroogde woestijn.” Een andere gast op de zender argumenteerde in hetzelfde programma dat Jordanië opgericht was om Israël van dienst te zijn. Het resultaat was dat op 5 november alle accreditaties van Al Jazeera's correspondenten werden ingetrokken door het Jordaanse Ministerie van Informatie. Na excuses van Qatar werd het bureau van Al Jazeera in Amman toch heropend. 151 De versie van die gebeurtenissen van Hugh Miles verschilt: Al Jazeera weigerde zich te excuseren, zich beroepend op de onafhankelijk van de zender, en uiteindelijk bleef het bureau vier

149 France 24, 6 februari 2009. Media kept at bay in Gaza, http://www.france24.com/en/20090206­media­kept­ bay­gaza­reporters?quicktabs_1=1 150 Miles, 2005. p. 345 151 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 125­6

48 Controle over Al Jazeera maanden gesloten.152

Al Jazeera kwam opnieuw in conflict met Jordanië in 2002. De aanleiding was een aflevering van het programma De Tegengestelde Richting waarin een Palestijnse professor de vorige koning van Jordanië en zijn vader voorstanders van Israël noemde, en de huidige koning ervan betichtte voor de CIA te werken. Hoewel Al Jazeera stelde dat haar gasten de vrijheid hadden hun mening te verkondigen, en dat die niet de mening was van het netwerk zelf; zagen de Jordaanse autoriteiten in die uitspraken de bevestiging dat Al Jazeera een anti­Jordaanse, zionistische zender was die moedwillig verdeeldheid onder de Arabieren creëerde. Het bureau van Al Jazeera werd gesloten, en kort daarna riep Jordanië haar ambassadeur terug uit Doha.153

In 2003 werd het bureau in Amman heropend, nadat de emir van Qatar een Jordaanse journalist veroordeeld voor spionage gratie verleende. Al Jazeera toonde onmiddellijk dat er geen sprake kon zijn van toegevingen aan de druk door verslagen uit te zenden die de Jordaanse overheid in verlegenheid brachten, zoals over de sommen geld die Jordanië verdiende aan de oorlog in Irak.154

4.7. Bahrein In 1999 werd een ex­presentator van een talkshow van Al Jazeera de toegang tot Bahrein verboden. Eerder datzelfde jaar, had Al­Ansari in zijn talkshow een beller kritiek laten leveren op de emir van Koeweit. Toen hij in Bahrein aankwam om een lezing te geven in de hoedanigheid van professor aan de universiteit van Qatar, werd hem de toegang ontzegd. De beslissing werd genomen omdat Bahrein deel zou zijn van de “Golf­familie, waar respect voor elkaar de regel is.”155 Het incident is een uiting van de onkunde van de

152 Miles, 2005. p. 46 153 Miles, 2005. p. 200­1 154 Miles, 2005. p. 236 155 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 122

49 Controle over Al Jazeera

Golfstaten om om te gaan met een medium als Al Jazeera, en een nauwelijks doordachte poging de zender te beïnvloeden.

In mei 2002 kwam Al Jazeera opnieuw op ramkoers met Bahrein vanwege een uitzending van Faysal Al Qasim's programma al­Ittijāh al­Mu`akkis (De Tegengestelde

Richting) waarin een Bahreins opposant de hervormingen in het land bekritiseerde. 156

Volgens de BBC­website was het verslaan van een betoging gericht tegen de VS in

Bahrein de oorzaak van de wrevel. Bahrein besloot Al Jazeera te verbannen in de aanloop naar de eerste verkiezingen in bijna dertig jaar. De reden die de minister van informatie gaf, was dat Al Jazeera “Bahrein wil treffen” en dat de zender zionistisch is.157 De regering vreesde dat een zender als Al Jazeera te scherpe kritiek zou kunnen geven op de verkiezingen, en bijgevolg de geloofwaardigheid van het regime zou aantasten. Hoewel Al Jazeera verplicht was haar bureau in Bahrein te sluiten, had de uitzetting weinig effect. Dankzij spontane burgerjournalistiek had de zender toch beelden van de verkiezingen. Het is veelzeggend dat de inwoners van Bahrein zich tot Al

Jazeera wendden, en niet meegingen in de beschuldigingen van hun overheid. 158

In mei 2010 werd het bureau van Al Jazeera in Bahrein tijdelijk gesloten. De zender zou de perswetten met de voeten getreden hebben. Het ministerie van informatie zou het bureau opnieuw willen openen na een akkoord met Al Jazeera over een memorandum dat hun samenwerking verder zou reguleren én versterken.159

156 Miles, 2005. p. 195­6 157 BBC News, Bahrein bans Al Jazeera TV, 10/05/2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1980191.stm. 158 Miles, 2005. p. 196; en: Julfar A.A., 2006. 'Empowering the Arab Media through the Internet', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p 190­1 159 Bahrain News Agency, 18 mei 2010. Bahrain­based Al Jazeera Office temporarily frozen, http://english.bna.bh/?ID=87221; en: Gulf News, 22 mei 2010. 'Bahrain proposes to sign agreement with Al Jazeera,' The Free Library, http://www.thefreelibrary.com/Bahrain proposes to sign agreement with Al Jazeera.­a0227049452 .

50 Controle over Al Jazeera

4.8. Egypte Ook in Egypte had het programma van Al Qasim grote deining veroorzaakt. De regering wou de talkshowhost persoonlijk treffen door zijn broer Magd, een bekende zanger die in

Caïro leefde, het land uit te zetten. Die beslissing kwam er in oktober 2000, nadat Al

Jazeera kritiek had laten horen op president Mubarak. Een officiële reden werd niet gegeven; drie maand later werd de verbanning opgeheven. 160 Al in 1997 probeerde

Egypte het programma De Tegengestelde Richting tegen te werken. Montasser Al Zayyat was uitgenodigd voor de show, en ging het hebben over de slechte behandeling van

Egyptische islamisten in de gevangenis. Hij werd echter tegengehouden op de luchthaven.161 Zo kon hij niet in het programma verschijnen en werd vermeden dat de

Egyptische overheid in verlegenheid gebracht werd.

In 2000 schreef Al Jazeera zich in in de media free zone in Egypte. De zender zou vanuit die speciale, afgebakende zone ongehinderd nieuws kunnen uitzenden over het land, zonder enige censuur.

Dat veranderde echter niets aan de houding van de Egyptische regeringskringen tegenover Al Jazeera. Die bleven dezelfde retoriek spuien, gericht tegen Al Jazeera. 162

Later dat jaar, ten tijde van de Tweede Palestijnse Intifada, kwam het al tot een nieuw groot conflict tussen de Egyptische autoriteiten en Al Jazeera, toen die laatste beelden uitzond van Palestijnen die Egyptische vlaggen verbrandden uit onvrede met de

Arabische topbijeenkomst die er georganiseerd werd. De zender werd ervan beschuldigd

Egypte bewust aan te vallen, en de Minister van Informatie dreigde ermee Al Jazeera's medewerkers het land uit te zetten en de zender te verhinderen om uit te zenden via satelliet. De aantijgingen tegen het nieuwskanaal vonden veel weerklank in de

160 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 130 161 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 131 162 Miles, 2005. p. 340­1; El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 135­7

51 Controle over Al Jazeera

Egyptische pers.163 Bij de parlementaire verkiezingen van datzelfde jaar werd een cameraman van Al Jazeera fysiek mishandeld door undercoveragenten. Hij werd geslagen met metalen staven toen hij filmde hoe men – illegaal – een stemlokaal afsloot.

De cameraman hield er een gebroken arm aan over. Het was geen geïsoleerd incident: ook andere journalisten werden geïntimideerd en lastiggevallen.164

Hussein Abdel­Ghani, Egyptenaar en hoofd van Al Jazeera's bureau in Caïro, werd aangehouden in de nasleep van de aanslagen in Dahab in april 2006. Hij had melding gemaakt van aanvallen in Bilbeis na de bomaanslag, maar die werden ontkend door de

Egyptische regering. De eerste minister gaf Al Jazeera de schuld voor de onrust na de aanslagen, ondanks de hoge dodentol bij de bomaanslag in Dahab die op zich al genoeg reden was tot oproer. Abdel­Ghani werd gearresteerd wegens 'het verspreiden van leugenachtige berichten die de nationale veiligheid in gevaar brengen en chaos veroorzaken.' Na een dag in de cel werd hij op borgtocht vrijgelaten, met de waarschuwing dat zijn gedrag hem drie tot vijf jaar cel kon kosten. 165 Door dat dreigement staat de journalist onder grote druk om enkel nog 'gewenst' nieuws te brengen; mocht hij zijn houding niet wijzigen, dan zou de overheid hem opnieuw kunnen arresteren en berechten.

4.9. Koeweit De relatie tussen Koeweit en Al Jazeera heeft een lange geschiedenis met verschillende aanvaringen.

In een talkshow over de VN­sancties tegen Irak die uitgezonden werd in april 1997 bekritiseerden de gasten het standpunt van Koeweit, omdat het de sancties onderschreef.

De minister van informatie van Koeweit ging daarop persoonlijk aandringen bij de emir

163 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 138­9 164 Miles, 2005. p. 88 165 Sakr, 2007. p. 39

52 Controle over Al Jazeera van Qatar dat Al Jazeera haar toon zou veranderen. Die laatste benadrukte de onafhankelijkheid van de zender, zeggende dat hij niet zou ingrijpen. 166 Bij deze gelegenheid waren er dus geen (directe) gevolgen voor de zender. Bij een volgend conflict was dat anders.

In 1999 werd het bureau van Al Jazeera in Koeweit gesloten. Er was al wrevel opgewekt door het uitzenden van een tape van Bin Laden, maar de directe aanleiding was een beller die in een live­uitzending de emir van Koeweit beledigde – wat bij wet verboden is in het land. Koeweitse kranten oordeelden dat Al Jazeera bewust Koeweit wou treffen, aangezien de beller zijn tirade mocht afmaken zonder onderbroken te worden. Dat Al

Jazeera kort tevoren een bureau in Bagdad geopend had, droeg nog bij aan die verdenking. Sinds de Golfoorlog, waarbij Irak Koeweit binnengevallen was, was de relatie tussen beide landen vijandig. Na een maand waren de gemoederen opnieuw bedaard, en werd de perslicentie teruggegeven.167 Net tevoren was de gastheer van de bewuste talkshow ontslagen door Al Jazeera. Dat wordt door waarnemers gezien als een toegeving aan de Koeweitse druk, hoewel de zender zelf zegt dat de twee zaken los staan van elkaar. Het was de eerste keer dat Al Jazeera zou gebogen hebben onder druk van buitenlandse regimes. Volgens een werknemer van Al Jazeera had dat tot gevolg dat andere talkshow­gastheren bellers uit de lucht haalden voor ze iets controversieels konden zeggen.168

Twee jaar later spanden enkele Koeweitse advocaten een rechtszaak aan tegen Al

Jazeera. De zender zou “vernietigende morele schade” hebben toegebracht aan alle

Koeweiters toen in een talkshow beweerd werd dat aan het einde van de Golfoorlog van

1991 verschillende Palestijnen en Irakezen gemarteld en gedood werden. Op 10 oktober

166 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 118­9 167 Miles, 2005. p. 55­56 168 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 119­20

53 Controle over Al Jazeera

2001 oordeelde de rechter dat Al Jazeera schuldig was en een schadevergoeding moest betalen van 16 237 USD.169

De zender zou tegen de beslissing in beroep gegaan zijn, maar van het uiteindelijke resultaat van die zaak kon ik niets terugvinden.

In november 2002 werd het bureau van Al Jazeera in Koeweit nog eens gesloten voor enkele maanden, vanwege de “vijandige houding tegenover het land en veiligheidsredenen.” Het bureau werd heropend in mei 2003. 170 De sluiting kwam er vanwege de onvrede met de groeiende aanwezigheid van Al Jazeera in Irak voor de oorlog. Kort erna werd het programma De Tegengestelde Richting van Al Qasim veroordeeld door een Koeweitse rechtbank tot een boete van ongeveer vijftienduizend dollar vanwege 'het beledigen van het Koeweitse volk.'171

4.10. Qatar Ondanks een grote feitelijke vrijheid, blijven er ook in Qatar belemmeringen voor Al

Jazeera. Een van die belemmeringen – die tot nu toe hoofdzakelijk de jure bleven – is de perswet uit 1979, die we eerder al vermeldden. 172 Toch krijgt Al Jazeera de vrijheid om kritiek te uiten op de Qatarese overheid, volgens Miles. 173 Nawawy en Iskandar zijn het daar niet geheel mee eens: volgens hen is de zender overdreven stil wat kritiek op

Qatar betreft.174

Het regime in Qatar zou wel invloed kunnen hebben op Al Jazeera via de directieraad. In die raad, waarvan de leden aangesteld worden door de emir, zetelt sjeik Hamad Bin

Thamer Al Thani. Hij was vroeger minister van Informatie, en is familie van de emir van

169 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 121 170 Sakr, 2006. p. 73; en: Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, 8 maart 2006. Kuwait, U.S. Department of State, http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61692.htm. 171 Miles, 2005. p. 218­9 172 Zie p. 19 173 Verschillende voorbeelden te vinden in: Miles, 2005. p. 357­60 174 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 84­6

54 Controle over Al Jazeera

Qatar. Die man is het enige lid van de directieraad dat de werknemers van Al Jazeera lijken te kennen, en hoewel hij zich nauwelijks bemoeit met de dagelijkse werking van de zender leeft de perceptie dat hij, door zijn verwantschap met de emir, achter de schermen de grote baas is. De banden van de directieraad met de emir hebben zowel voordelen als nadelen voor de zender. Het grootste nadeel is dat het Al Jazeera's onafhankelijkheid verzwakt en een politieke dimensie geeft. 175

Een ministerie van informatie, dat de bevoegdheid heeft censuur toe te passen, bestaat niet meer in Qatar sinds halfweg de jaren '90.176 Qatar is daarin uniek in de regio.

Zayani en Sahraoui zijn van mening dat Al Jazeera nooit zoveel zou bereikt hebben mocht Qatar de zender onder controle gehouden hebben. Hoewel Qatar profiteert van Al

Jazeera, is de zender geen werktuig van de emir: de sterkte van Al Jazeera ligt in haar onafhankelijkheid en zonder die onafhankelijkheid biedt de zender niets aan het land.

Dat maakt dat Al Jazeera niet gecontroleerd kan worden door de Qatarese overheid. 177

4.11. Andere Toen bekend raakte dat Al Jazeera in 1999 een interview met Osama Bin Laden zou uitzenden, probeerden de landen uit de regio druk uit te oefenen op de zender opdat de uitzending niet zou doorgaan. De oproepen van Bahrein, Koeweit en Saudi­Arabië hadden geen effect.178

Het gebeurde ook regelmatig, volgens een verklaring in 2000 van de toenmalige directeur Mohammad Jasim Al Ali, dat gasten van talkshows als al­Ittijāh al­Mu`akkis niet opdaagden door toedoen van hun overheid. Hij vertelde dat gasten zomaar gearresteerd werden zodat ze niet konden optreden, en dan weer vrijgelaten werden; dat telefoonlijnen afgesloten werden...179

175 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 74­6 176 Miles, 2005. p. 29; en: El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 37 177 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 72 178 Miles, 2005. p. 53 179 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 104­5

55 Controle over Al Jazeera

Ook buiten het Midden­Oosten ondervindt Al Jazeera regelmatig problemen, zoals in

Marokko en Zwitserland.

Op 20 juli 2000, riep de Marokkaanse regering haar ambassadeur in Qatar terug. Qatar zou op het niveau van politiek en ook media een anti­monarchistisch standpunt ingenomen hebben. De aandacht van Al Jazeera voor moslimfundamentalisme in het land en voor de Marokkaans­Israëlische relaties werd niet verwelkomd in Rabat.180

14 oktober 2001 werd de Brusselse correspondent voor Al Jazeera aangehouden bij aankomst op de luchthaven van Genève, Zwitserland. Ahmad Kamel was naar daar afgereisd, op advies van de Zwitserse ambassade in Brussel, om zich voor te bereiden op de bijeenkomst van de World Trade Organisation. Al zijn bezittingen werden in beslag genomen, en hij bleef in de cel tot hij op een vliegtuig naar Brussel gezet werd. De

Zwitserse autoriteiten gaven als reden voor de arrestatie dat Kamel geen visum had. De

Zwitserse ambassade in Brussel bevestigde echter dat hij geen visum nodig had, en mocht hij toch een visum nodig gehad hebben, kon hij dat ter plaatse aanvragen. 181 De reden voor deze intimidatie is niet duidelijk, maar is waarschijnlijk te kaderen in een algemeen wantrouwen tegenover Al Jazeera.

In 2005 werd Taysir Allouni, een bekend journalist van Al Jazeera, in Spanje veroordeeld tot zeven jaar gevangenis wegens samenwerking met een terroristische groepering. Hij werd reeds in 2003 gearresteerd, maar werd op borgtocht vrijgelaten om gezondheidsredenen. Allouni werd vrijgesproken van de oorspronkelijke aanklacht, namelijk banden met Al Qaida.182

Jihad Ballout van Al Jazeera wees erop dat toen Allouni voor de eerste keer voor de 180 El­Nawawy en Iskandar, 2003. p. 123 181 Miles, 2005. p. 171; en: International Federation of Journalists, 15 oktober 2001. IFJ condemns harassment of Al­Jazeera journalist, Brussel, http://www.ifex.org/switzerland/2001/10/16/ifj_condemns_harassment_of_al_jazeera/. 182 International Federation of Journalists, 26 september 2005. Al Jazeera reporter gets seven­year jail term, Brussel, http://www.ifex.org/spain/2005/09/26/al_jazeera_reporter_gets_seven/.

56 Controle over Al Jazeera rechter verscheen, de rechter oordeelde dat er niet genoeg bewijzen waren. In plaats van de vrijlating van de journalist te bevelen, gaf hij de onderzoekers drie dagen de tijd om met nieuwe bewijslast te komen, een uniek oordeel in de Spaanse geschiedenis. De bewijzen van de uiteindelijke rechtszaak waren hoofdzakelijk afkomstig van

Amerikaanse en Israëlische inlichtingendiensten. Voor Ballout was de arrestatie en het proces een nieuw hoogtepunt in de constante stroom van intimidatie en druk met als doel Al Jazeera's werking te beïnvloeden. Het proces was voor hem een poging van de overheid om aan Allouni's bronnen bij Al Qaida te komen.183 De International

Federation of Journalists veroordeelden de beslissing van de rechter sterk, aangezien zo'n oordeel tot zelfcensuur kan leiden.184 Ook andere organisaties reageerden tegen de veroordeling, zoals Reporters Sans Frontières dat “verbaasd” was, omdat Allouni alleen maar zijn werk leek te doen. De rechter citeerde uitgebreid uit Allouni's interview met

Osama Bin Laden.185 Het lijkt er dus op dat de journalist hoofdzakelijk veroordeeld is wegens dat interview.

Hugh Miles oordeelt ook dat de bewijslast te licht lijkt om zo'n zware veroordeling te rechtvaardigen, en ziet de rechterlijke beslissing in het kader van een voortdurende campagne gericht tegen Al Jazeera. Of Allouni nu inderdaad banden had met Al Qaida of niet, de veroordeling is volgens Miles een ernstige aantasting van de persvrijheid. De veroordeling moet ook in een ruimer verband gezien worden; ook Miles ziet, net als

Ballout, de rechtszaak in een lange reeks van acties gericht tegen Al Jazeera. De

Amerikaanse regering had Allouni reeds eerder als doelwit gehad, toen het bureau van

Al Jazeera in Kaboel werd gebombardeerd.186 De – waarachtige – verslagen die Allouni gaf vanuit Afghanistan werden ook dikwijls aangevochten door de Verenigde Staten,

183 Miles, 2005. p. 310­3 184 International Federation of Journalists, 26 september 2005. Al Jazeera reporter gets seven­year jail term, http://www.ifex.org/spain/2005/09/26/al_jazeera_reporter_gets_seven/ 185 Reporters Sans Frontières, 26 september 2006, Tayssir Allouni sentenced to seven years in prison, http://en.rsf.org/spip.php?page=article&id_article=15137 186 Miles, 2005. p. 317; Voor een uitgebreider verslag van de zaak Allouni, zie: Miles, 2005. p. 306­318

57 Controle over Al Jazeera zoals bij het neerhalen van twee legerhelikopters door de Taliban in november 2001. Ook tijdens de oorlog in Irak stond Allouni klaar om de beweringen van Washington te toetsen aan de waarheid.187

In 2008 kwam de Arabische Liga op de proppen met een charter voor satellietzenders.

Dat charter kon gebruikt worden om ongewenste uitzendingen te bestraffen en zenders te controleren, maar volgens de auteurs van de tekst was het enige doel een verbetering van de kwaliteit van de satelliettelevisie. Het falen of succes zou ook vooral afgehangen hebben van de manier waarop het charter geïmplementeerd werd. 188 Uiteindelijk werd het charter afgevoerd door de grote kritiek189 uit alle hoeken van de wereld.

Landen waar Al Jazeera het werk onmogelijk werd gemaakt, naast die die hierboven vermeld zijn, zijn onder andere Soedan, Litouwen en Algerije. 190

4.12. Conclusie De meest gebruikte techniek, het intrekken van de perslicentie, heeft geen aanwijsbaar effect op de toon van Al Jazeera's reportages over de overheid in kwestie en slechts een marginaal effect op de nieuwsgaring. In het geval van Bahrein zorgden de burgers er zelf voor dat de ban geen effect had, door eigen beelden aan Al Jazeera door te spelen. Enkel

Saudi­Arabië en de Verenigde Staten lijken een zekere invloed te hebben op Al Jazeera, al blijft die beperkt.

Jihad Ballout zegt het volgende in Miles' boek: “Het is gemakkelijk om footage te verkrijgen met de moderne middelen. (…) Ons verbannen is veel nadeliger voor de staat

187 Lamloum, 2004. p. 24­7 188 Amin H.Y., maart 2008. 'The Arab States Charter for Satellite Television: A quest for regulation', Arab Media & Society, Special Feature: Arab Satellite Charter. 189 IFJ.org, 13 februari 2008. IFJ Condemns Arab League Pact to Censor Satellite Broadcasters, http://www.ifj.org/en/articles/ifj­condemns­arab­league­pact­to­censor­satellite­broadcasters­; Kuttab D., maart 2008. 'Satellite Censorship Arab League style', Arab Media & Society, Special Feature: Arab Satellite Charter; en: Shukrallah H., 2009. 'The Arab Charter for Satellite Broadcasting – A Reply to Hussein Amin', Westminster Papers in Communication and Culture, Vol. 6(1). 190 Miles, 2005. p. 330

58 Controle over Al Jazeera of overheid of autoriteit zelf dan voor de media. De media vinden altijd toegang – er zijn ontelbaar veel manieren waarop de media toegang kunnen krijgen.” 191 Het is ook de vraag of het verschijnsel dat Al Jazeera minder scherp en militant is, niet eerder een teken is van een toegenomen professionaliteit in plaats van controle over Al Jazeera.

191 Miles, 2005. p. 60

59 Controle over Al Jazeera

5. Controle op ontvangst

Naast de rechtstreekse en onrechtstreekse beïnvloeding van individuele journalisten of van de zender in zijn geheel, kan men ook ingrijpen op vlak van technologie: de ontvangst van televisiesignalen kan bemoeilijkt of onmogelijk gemaakt worden.

Controle op ontvangst is hoofdzakelijk een overblijfsel van voor de satelliettelevisie. De aard van satellietuitzendingen maakt het zeer moeilijk om ontvangst te verhinderen.

Zelfs indien een zender geen vergunning heeft om uit te zenden in een bepaald gebied, kan die zender dikwijls nog steeds ontvangen worden: de grenzen van de ontvangst lopen niet gelijk met staatsgrenzen, en met grotere satellietschotels kan een signaal van zeer grote afstand opgevangen worden. De meeste maatregelen om de ontvangst te controleren zijn dan ook ijdele pogingen.

Soms namen de autoriteiten hun toevlucht tot extreme maatregelen. In januari 1999 wou de Algerijnse overheid niet dat een aflevering van al­Ittijāh al­Mu`akkis te zien zou zijn.

De aflevering behandelde de Algerijnse burgeroorlog, waarin de overheid een onfrisse rol speelde. Aangezien het onmogelijk was de satellietsignalen te verstoren, schakelde men de elektriciteit uit in de meeste grote steden. 192

In 1999 werd de moeizame relatie tussen Saudi­Arabië en Al Jazeera nog slechter. Na het uitzenden van een interview met Osama Bin Laden mocht geen enkele journalist van de zender het land nog in. Tevoren mochten teams van Al Jazeera nog in Saudi­Arabië opereren wanneer de emir van Qatar op bezoek was en bij de hajj. De zender zou onder de controle van Saddam Hoessein staan en leugens fabriceren. De enige Saudische journalist verliet Al Jazeera onder grote druk; en Saudi­Arabië verbood satelliettelevisie in cafeetjes.193

192 Miles, 2005. p. 60 193 Miles, 2005. p. 54

60 Controle over Al Jazeera

Een techniek die Saudi­Arabië ook voor gewone televisie gebruikte, werd ook uitgeprobeerd voor satelliettelevisie: het satellietsignaal verstoren met behulp van mobiele zendstations en Koranrecitaties, die ideaal zouden zijn om satellietsignalen te verstoren. Een satellietsignaal is echter moeilijker te verstoren dan een signaal van gewone televisie; de methode had dus nauwelijks enig succes. 194

In 2002 dreigde de Britse regering ermee Al Jazeera's licentie om in Europa uit te zenden af te nemen. Al Jazeera werd gemonitord door het Britse Independent Television

Commission die bekeek of de zender zich hield aan de Europese 'Television Without

Frontiers'­richtlijn. Groot­Brittannië kon in feite Al Jazeera niet uitbannen, aangezien de

Europese zendvergunning toegekend was door het Franse Conseil Supérieur de l'Audiovisuel (CSA), en enkel die organisatie kon de licentie herroepen. Na een officiële klacht van de Britse ambassade in Parijs waarschuwde de CSA Al Jazeera dat, indien de zender zich niet aanpaste, haar vergunning zou ingetrokken worden. Zonder vergunning zou Al Jazeera niet meer kunnen bekeken worden in Europa, en zouden ook alle

Europese kantoren van de zender gesloten moeten worden. De grootste struikelblokken voor de Britten en de Fransen waren de onaangepaste tapes van Bin Laden en het niet verschaffen van adequate context bij livebeelden. In de periode die daarop volgde kreeg het kantoor van Al Jazeera in Londen regelmatig bezoek van MI5­agenten. 195

Het wereldkampioenschap voetbal in Zuid­Afrika bracht in juni 2010 nieuwe problemen voor Al Jazeera. De uitzending van de openingswedstrijd tussen Mexico en Zuid­Afrika werd geplaagd door technische storingen die het onmogelijk maakten de wedstrijd te volgen. De oorzaak van de problemen zou liggen bij het moedwillig verstoren van de signalen. Wie verantwoordelijk was voor deze actie was nog niet bekend op het moment

194 Miles, 2005. p. 59­60 195 Miles, 2005. p. 145­7

61 Controle over Al Jazeera van schrijven, maar sommigen zagen politieke redenen in de verstoring van Al Jazeera's signaal.196

Het wordt steeds moeilijker voor de regeringen in de regio om de ontvangst van satelliettelevisie te controleren. Satellietsignalen verstoren is technisch moeilijk, en het verbod op satellietschotels afdwingen is zo goed als onmogelijk door de grote verspreiding van die schotels.197

Controle op de ontvangst van satellietsignalen zal bijgevolg steeds minder toegepast worden, en enkel nog als ultieme noodmaatregel gezien worden.

196 Al Jazeera English, 13 juni 2010. Football signal jamming criticised, http://english.aljazeera.net//news/middleeast/2010/06/2010612134143244810.html; en: Parnell J., 20 juli 2010. 'Al Jazeera in a jam', ArabianBusiness.com, http://www.arabianbusiness.com/593166­al­jazeera­in­a­jam. 197 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 17

62 Controle over Al Jazeera

6. Institutionalisering van Al Jazeera

Een goed begrip van de beweegredenen van de verschillende actoren in het proces van codificatie maakt veel duidelijk over de machtsstructuren binnen Al Jazeera. Wie is gebaat bij een corpus van regels? Zorgt de institutionalisering voor een grotere onafhankelijkheid? Of verdwijnt de edge en de spontaneïteit van Al Jazeera wanneer de werknemers zich in structuren moeten inpassen?

Een van de vele redenen voor de institutionalisering van Al Jazeera is de bescherming van haar imago. Velen zien in Al Jazeera een sterke islamistische invloed. Zowel insiders als buitenstaanders zien diverse tekenen van een neiging naar het islamisme, maar er zijn evengoed werknemers van Al Jazeera die die invloed ontkennen. 198 Ook op andere vlakken blijkt dat de zender journalisten heeft met een zeer sterke mening. Op zich is dat geen negatief punt, maar om de objectiviteit van het nieuws te behouden zijn controlemechanismen noodzakelijk, volgens Zayani en Sahraoui. 199

Ook Miles ziet de nood aan bescherming tegen o.a. de geldschieters, maar ziet eerder heil in een transnationale organisatie zoals de International Federation of Journalists.200

Zayani en Sahraoui zien de vrijheid die de zender geniet als voornaamste oorzaak van het succes van Al Jazeera. Wanneer echter de persvrijheid in de gehele regio verbetert, heeft de zender een duidelijker missie en visie nodig, oordelen zij. 201 De institutionalisering van Al Jazeera speelt in op die nood.

Het bedrijfsmodel van Al Jazeera wordt gekenmerkt door de afwezigheid van een controlesysteem. Voor Zayani en Sahraoui, maakte het vertrek van Mohammad Jasim Al

198 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 82­4 199 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 85 200 Miles, 2005. p. 346 201 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 41

63 Controle over Al Jazeera

Ali een einde aan een streven naar een sterker organisatiemodel. Al Ali was namelijk bezig aan een geleidelijke hervorming van de structuren binnen Al Jazeera. 202

Werknemers van Al Jazeera hebben steeds een grote vrijheid genoten. De verschillende afdelingen hebben een grote autonomie, en er zijn nauwelijks bureaucratische processen die de werking van de zender vertragen.203

De vrijheid bij de zender heeft echter ook nadelen: door sommige journalisten met een sterke mening wordt de objectiviteit niet altijd gerespecteerd. Om zulke situaties te vermijden zijn controlemechanismen nodig.204 De richtlijnen die hieronder besproken worden, zijn een eerste stap in die richting. Een volgende stap is een systeem dat die richtlijnen afdwingbaar maakt.

6.1. Deontologische Code en Gids voor Professioneel Gedrag De Deontologische Code werd door Al Jazeera's directeur Waddah Khanfar een

“grondwet” voor de werknemers van Al Jazeera genoemd. In de tekst uit 2005 wordt opgesomd wat een goede journalist moet zijn en doen. De Gids voor Professioneel

Gedrag is in feite een uitbreiding van de 'Deontologische Code'. De gehele tekst heeft als doel een duidelijk kader te geven waarbinnen de werknemers van Al Jazeera kunnen werken zonder Al Jazeera of de pers in het algemeen schade te berokkenen.

De Code is een antwoord op aanhoudende kritiek, o.a. uit de Verenigde Staten. 205 Zonder die kritiek zou de zender waarschijnlijk niet de nood gevoeld hebben om de regels, die algemeen gekend zijn, expliciet op te lijsten. Diezelfde kritiek zorgde ook voor een

202 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 53 203 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 89­90 204 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 85 205 Hudson M.C., 2006. 'Washington vs. Al Jazeera: Competing Constructions of Middle East Realities', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 243; Sakr, 2007. p. 70; Schleifer S.A., spring 2005. 'Al Jazeera: Once More into the Fray', Transnational Broadcasting Studies, 14.; en: Hudson M.C., spring 2005. 'Washington vs. Al Jazeera: Competing Constructions of Middle East Realities', Transnational Broadcasting Studies, 14.

64 Controle over Al Jazeera toenemende professionalisering, die – als ze er al niet door geholpen werd – zeker niet gehinderd werd door de implementatie van de Deontologische Code.

Waddah Khanfar zelf omschrijft de Gids voor Professioneel Gedrag als een hulpmiddel om de Deontologische Code toe te passen op de dagelijkse realiteit, waarbij een commissie voor kwaliteitscontrole moet toezien op de naleving ervan. 206 De belangrijkste regel uit de Code is – voor Khanfar – dat de persoonlijke mening van een reporter niet vermengd mag worden met het nieuws.207

Ook al is de Deontologische Code bedoeld om de objectiviteit en persvrijheid van Al

Jazeera te vrijwaren, toch kan ze ook negatieve gevolgen hebben. Verschillende waarnemers en werknemers hebben de indruk dat de vrijheid ingeperkt wordt. Zo werd in de herhalingen van een episode van al­Ittijāh al­Mu`akkis een negatieve opmerking over groot­ayatollah Ali Sistani er tussenuit geknipt. Al Jazeera haalde de

Deontologische Code aan als legitimatie voor die aanpassing. Hoewel de Code op zich positief is, zorgt ze er ook voor dat de aard van de zender verandert, volgens Zayani en

Sahraoui. De Code, die als doel had de kritiek op Al Jazeera te doen afnemen, vijlt de scherpe kantjes van de zender af die Al Jazeera zo populair maakten en verkleint de editoriale vrijheid. Een groter gevaar, volgens beide auteurs, is echter de interne dynamiek die verandert. Er is een cultuur ontstaan waarbij censuur en zelfcensuur toegelaten zijn, schrijven de auteurs: de openheid binnen Al Jazeera, waar alles gezegd kon worden zonder angst voor represailles, lijkt de laatste tijd in het gedrang te komen. 208

Lamloum zag in 2004 nog geen tekenen van zelfcensuur.209

Toch roemen Zayani en Sahraoui de grote individuele vrijheid bij de zender. Teams van

206 Khanfar W., 2006. 'Credibility of News Channels: Competing for Viewers', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research. p. 368 207 Schleifer S.A., spring 2005. 'Al Jazeera: Once More into the Fray', Transnational Broadcasting Studies, 14. 208 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 105­7 209 Lamloum, 2004. p. 37

65 Controle over Al Jazeera

Al Jazeera hebben een grote onafhankelijkheid en kunnen in grote mate autonoom

(financiële) beslissingen nemen. De voordelen daarvan zijn snelheid en een onafhankelijk denken, factoren die een veel grotere impact hebben dan de vrijheid op financieel vlak210. Voor Zayani en Sahraoui kan de “flexibiliteit die Al Jazeera's werknemers genieten niet genoeg benadrukt worden.”211

6.2. Conclusie De Deontologische Code en de Gids voor Professioneel Gedrag kunnen een belangrijke stap zijn in het institutionaliseringsproces, maar de ontstaansgeschiedenis van Al Jazeera en de manier waarop de zender groot werd, zorgen ervoor dat institutionalisering weinig kans maakt. Dat is zowel een sterkte als een zwakte voor de zender, want door de beperkte bureaucratie en de laisser­fairementaliteit werd Al Jazeera koploper in de regio.212 Volgens een werknemer van Al Jazeera blijven vele maatregelen dode letter, en is er geen effectieve kwaliteitscontrole of een effectieve manier om die kwaliteit af te dwingen. Hoewel er een afdeling voor kwaliteitscontrole is opgericht die onderzoekt of de Deontologische Code wordt toegepast en daar dagelijks een verslag over schrijft, blijven de verslagen die daar gemaakt worden zonder effect. Wanneer sommige journalisten zich niet zouden gedragen volgens de journalistieke standaarden, kan die afwezigheid van controle nadelige gevolgen hebben voor de hele zender. 213

Of het institutionaliseringsproces het makkelijker maakt om Al Jazeera te controleren, of net het tegenovergestelde, is moeilijk in te schatten en moet nog verder afgewacht worden.

210 Zie p. 20 211 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 94 212 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 137 213 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 153­6

66 Controle over Al Jazeera

Conclusie

Al Jazeera is sinds enige jaren een speler van wereldformaat binnen de media. Uit dit onderzoek is duidelijk gebleken dat vele machthebbers daarom een zekere vorm van controle willen verwerven over de zender.

De man die het meeste invloed zou kunnen hebben, is de emir van Qatar, die zorgde voor de oprichting en de zender in leven hield gedurende al deze jaren. Sjeik Hamad Bin

Khalifa Al Thani lijkt echter geen controle te hebben over Al Jazeera. Tot nu toe heeft de emir – en bij uitbreiding Qatar – het meeste voordeel bij een echt onafhankelijke zender.

Qatars aartsrivaal, Saudi­Arabië, poogt op verschillende manieren Al Jazeera te controleren. De meest significante strategie is een reclameboycot. Ondanks de quasi absolute controle van het land over de reclamesector in de regio, heeft de boycot geen effect door toedoen van Al Jazeera's geldschieter, sjeik Hamad.

De pogingen van de talloze machthebbers om de nieuwsgaring van Al Jazeera te controleren, blijven zonder veel resultaat. De besproken voorvallen wijzen zeker op een gebrek aan respect voor de persvrijheid, zijn de gevolgen ervan niet blijvend of verregaand voor de zender in zijn geheel. Het zou kunnen dat men in de nabije toekomst de zinloosheid van dat soort acties inziet, en – zoals bv. Israël reeds toepast – de zender probeert te beïnvloeden door er zeer nauw mee samen te werken.

De controle op de ontvangst van satellietsignalen is duidelijk een overblijfsel uit het tijdperk vóór de satelliettelevisie. Technieken en strategieën om de ontvangst te verhinderen zijn duur of nagenoeg onmogelijk uit te voeren. In de toekomst zullen die strategieën dan ook enkel als noodmaatregelen gezien worden, een evolutie die nu al duidelijk merkbaar is.

67 Controle over Al Jazeera

Een teken dat het medialandschap langzaamaan verandert in het Midden­Oosten is dat steeds meer journalisten hun vrijheid van meningsuiting van het grootste belang vinden.

Verschillende journalisten lieten optekenen dat ze hun contracten bij hun televisiezenders zouden opzeggen indien ze niet vrijuit konden spreken. 214

Al Qasim, gastheer van een van Al Jazeera's meest beruchte en beroemde programma's – al­Ittijāh al­Mu`akkis, wordt geciteerd in Nawawy en Iskandar:

Mijn programma is het meest controversiële op het netwerk, maar

niemand bemoeit zich ermee. Ik kies de onderwerpen en ik kies de gasten.

Niemand heeft ooit mijn beslissingen beïnvloed.215

Gelijkaardige boodschappen zijn terug te vinden in het onderzoek van Zayani en

Sahraoui. Zij beschouwen de vrijheid van Al Jazeera als de belangrijkste factor voor het succes van de zender. Verschillende medewerkers van de zender zouden naar eigen zeggen onmiddellijk opstappen indien die vrijheid ingeperkt zou worden. Ze citeren een ex­medewerker van Al Jazeera die naar Al Arabiya getrokken was en oordeelde dat Al

Jazeera nauwelijks te vergelijken valt met Al Arabiya op vlak van editoriale vrijheid. Al

Jazeera blijft de meest vrije zender in de regio, en dat is voor een belangrijk deel te danken aan de politieke agenda. Qatar heeft, gezien haar beperkt belang op regionaal en internationaal vlak, weinig te verliezen met persvrijheid in vergelijking met Saudi­

Arabië, en dat zorgt ervoor dat Al Jazeera veel taboe­onderwerpen kan behandelen. Ook de 'red line' van de interne politiek in Qatar wordt af en toe doorbroken: Al Jazeera durft het aan kritiek te leveren op het beleid van haar geldschieter. 216

Wat de toekomst in petto heeft voor de zender valt nog af te wachten. Zal de institutionalisering verder doorgevoerd worden? Zijn controlemechanismen zoals de 214 Sakr, 2007. p. 54­5 215 Nawawy en Iskandar, 2003. p. 97 216 Zayani en Sahraoui, 2007. p. 37­40

68 Controle over Al Jazeera

Deontologische Code een verdedigingswapen tegen inmenging van externe machten, of is het net de losse structuur die ervoor zorgde dat het zo moeilijk is om controle te krijgen over de zender?

Het lijkt er niet op dat de pogingen om controle te verwerven over Al Jazeera in de nabije toekomst zullen ophouden, maar tegelijk wijst niets op een doemscenario, waarin de persvrijheid teloorgaat en Al Jazeera niet langer een onafhankelijke televisiezender is.

Al Jazeera moet voorlopig niet op zoek naar een nieuwe leuze, het motto van de zender

“de visie en de andere visie” is nog steeds terecht.

69 Controle over Al Jazeera

Literatuurlijst

AMIN H.Y., 2000. 'The Current Situation of Satellite Broadcasting in the Middle East',

Transnational Broadcasting Studies, No. 5, Fall/Winter 2000.

AYAD C., 2000. 'Middle East: Media Pluralism Via Satellite', UNESCO Courier, Vol. 53,

Issue 1, Jan. 2000, pp. 43 45.

BADRAKHAN A.W., 2006. 'The Impact of Occupation on Media Freedom: The Cases of

Afghanistan and Iraq', Arab Media in the Information Age, The Emirates Center for

Strategic Studies and Research, Abu Dhabi (U.A.E.).

EL­NAWAWY M. en ISKANDAR A., 2003. Al­Jazeera: The Story of the Network That is

Rattling Governments and Redefining Modern Journalism, Westview Press, Cambridge

(U.S.A.).

LAMLOUM O., 2004. Al­Jazira, miroir rebelle et ambigu du monde arabe, Éditions la

Découverte, Paris (France).

MILES H., 2005. Al­Jazeera: How Arab TV News Challenged the World, Abacus, London

(U.K.).

RUGH W.A., 2004. Arab mass media: newspapers, radio, and television in Arab politics,

Praeger Publishers, Westport (U.S.A.).

SAKR N., 1999. 'Frontiers of Freedom: Diverse Responses to Satellite Television in the

Middle East and North Africa', Javnost The Public, Vol. 6 (1999), 1, pp. 93­106.

SAKR N., 2006. 'The Impact of Commercial Interests on Arab Media Content', Arab

Media in the Information Age, The Emirates Center for Strategic Studies and Research,

Abu Dhabi (U.A.E.).

70 Controle over Al Jazeera

SAKR N., 2007. Arab Television Today, I.B. Tauris & Co. Ltd, London (U.K.).

ZAYANI M. en SAHRAOUI S., 2007. The culture of Al Jazeera: inside an Arab media giant,

McFarland & Company, Jefferson (U.S.A.).

71 Controle over Al Jazeera

Appendix A: Visie en missie van Al Jazeera Televisie (Arabisch) 217

قناة الجزيرة الفضائية.. الرؤية والمهمة

الجزيرة خدمة إعلمية عربية النتماء عالمية التوجه شعارها الرأي والرأي الخر وهي منبر تعددي ينشد الحقيقة ويلتزم المبادئ المهنية في إطار مؤسسي.

وإذ تسعى الجزيرة لنشر الوعي العام بالقضايا التي تهم الجمهور فإنها تطمح إلى أن تكون جسرا بين الشعوب والثقافات يعزز حق النسان في المعرفة وقيم التسامح والديمقراطية واحترام الحريات وحقوق النسان.

* ميثاق الشرف المهني

* دليل السلوك المهني

ميثاق الشرف المهني

كونها خدمة إعلمية عالمية التوجه فإن الجزيرة تعتمد ميثاق الشرف المهني التالي سعيا لتحقيق الرؤية والمهمة اللتين حددتهما لنفسها:

1- التمسك بالقيم الصحفية من صدق وجرأة وإنصاف وتوازن واستقللية ومصداقية وتنوع دون تغليب للعتبارات التجارية أو السياسية على المهنية.

2- السعي للوصول إلى الحقيقة وإعلنها في تقاريرنا وبرامجنا ونشراتنا الخبارية بشكل ل غموض فيه ول ارتياب في صحته أو دقته.

217 Al Jazeera Televisie, 18 december 2005. Visie en missie, htt p://www.aljazeera.net/NR/exeres/1819FBDE­ A854­4337­8A58­323E9BB850E2.htm.

72 Controle over Al Jazeera

3- معاملة جمهورنا بما يستحقه من احترام والتعامل مع كل قضية أو خبر بالهتمام المناسب لتقديم صورة واضحة واقعية ودقيقة مع مراعاة مشاعر ضحايا الجريمة والحروب والضطهاد والكوارث وأحاسيس ذويهم والمشاهدين واحترام خصوصيات الفراد والذوق العام.

4- الترحيب بالمنافسة النزيهة الصادقة دون السماح لها بالنيل من مستويات الداء حتى ل يصبح السبق الصحفي هدفا بحد ذاته.

5- تقديم وجهات النظر والراء المختلفة دون محاباة أو انحياز لي منها.

6- التعامل الموضوعي مع التنوع الذي يميز المجتمعات البشرية بكل ما فيها من أعراق وثقافات ومعتقدات وما تنطوي عليه من قيم خصوصيات ذاتية لتقديم انعكاس أمين وغير منحاز عنها.

7- العتراف بالخطأ فور وقوعه والمبادرة إلى تصحيحه وتفادي تكراره.

8- مراعاة الشفافية في التعامل مع الخبار ومصادرها واللتزام بالممارسات الدولية المرعية فيما يتعلق بحقوق هذه المصادر.

9- التمييز بين مادة الخبر والتحليل والتعليق لتجنب الوقوع في فخ الدعاية والتكهن.

10- الوقوف إلى جانب الزملء في المهنة وتقديم الدعم لهم عند الضرورة وخاصة في ضوء ما يتعرض له الصحفيون أحيانا من اعتداءات أو مضايقات والتعاون مع النقابات الصحفية العربية والدولية للدفاع عن حرية الصحافة والعلم.

دليل السلوك المهني

أول- لئحة السلوك المهني

73 Controle over Al Jazeera

تسمى هذه الوثيقة "لئحة السلوك المهني" وهي دليل يتضمن الضوابط والتوجيهات التي ينبغي اللتزام بها في العمل لكونها تستند إلى ميثاق الشرف الصحفي.

واللئحة مرجع للسترشاد به والحتكام إليه في كل ما يتعلق بالعمل ذي الطبيعة الصحفية في القناة سواء في مجال نشرات الخبار أو البرامج وكل ما له علقة بين القناة ومصادرها وجمهورها.

أهداف اللئحة:

أ- تحديد السس والمعايير المنهجية للسلوك والداء المهني.

ب- تعزيز وتكريس حرية العمل الصحفي.

ج- ضبط التمسك بالقيم الصحفية.

د – ضمان موضوعية ومصداقية واستقللية القناة.

ه – تعزيز ثقة المشاهد بالقناة.

و - تحديد علقات العمل بما يكفل سلسة سير العمل في جو من المهنية والحترام المتبادل.

المصداقية والموضوعية

يعتمد نجاح العمل العلمي على عناصر عديدة أهمها المصداقية والموضوعية، اللتان تكفلن ايصال المادة الخبرية بصيغة يمكن الوثوق بصحتها وتصديقها. وقد ظل هذان العنصران سمة مميزة لقناة الجزيرة، وعلينا تكريس ذلك بالتقيد بالضوابط والتوجيهات التالية:

74 Controle over Al Jazeera

1- تحري دقة وصحة المعلومات الواردة من مختلف المصادر والحرص على تفادي ارتكاب أخطاء نتيجة للغفلة والهمال .

2- عدم تحريف الوقائع والمعلومات والحقائق تحت أي ذريعة.

3- عدم إطلق الحكام على المور والموضوعات التي نتناولها، وتفادي التحليلت الوصفية غير القائمة على معطيات وحقائق وبيانات معلومة يمكن التأكد منها.

4- تفادي البهام والمفردات والمصطلحات والعبارات التي قد تؤدي الى التشكيك في صدقية الخبر او التقرير او الرأي او التحليل ( مثل استخدام كلمة مؤخرا بمعنى أخيرا" لتفادي التثبت من تأريخ حدث مهم،.. وتكرار مفردات وعبارات مثل "العالمون ببواطن المور" و"النقاد والمراقبون" قد تبدو محاولة لللتفاف على الحقائق بنسبها الى جهات غير معلومة (لدى القناة والمتلقي).

5- ينبغي عدم التلعب بمحتوى الصور المتعلقة بالخبار والتقارير الخبارية بحيث يؤدي ذلك الى تشويه الوقائع وانما يمكن محالوة تحسين الصورة فنيا لتكون أكثر وضوح ًا.

6- إعادة تمثيل الحداث والوقائع أو اصطناعها مجافاةٌ للمانة الصحفية وفي حال اللجوء الى تمثيلها لغايات إيضاحية يجب إبلغ المشاهد بأنها محاولة لمحاكاة الواقع.

7- عند تناول الموضوعات والحداث بالتحليل والتعليق ينبغي الستعانة بأهل المعرفة والدراية على اختلف رؤاهم مع الخذ في العتبار أن تبني موقف أو رأي دون الخر

س ُيحسب على القناة.

8- يجب احترام خصوصية وتفرد مختلف ثقافات وعادات وتقاليد الشعوب كافة وعدم إعطاء أوصاف تعميمية (وصف زي معين بأنه "قومي"، أو وصف امرأة ترتدي الجينز بأنها متفرنجة، أو نعت شاب ذي وشم وأقراط بأنه جانح..).

9- تفادي التنميط والحكام الجاهزة الشائعة على أساس العنصر أو العرق أو الجنس أو الدين أو السن أو الموقع الجغرافي أو العاقة أو المركز الجتماعي.

75 Controle over Al Jazeera

10- الحرص على التمييز بين الخبر من جهة، والتحليل والتعقيب من جهة أخرى، تفادياً لشبهة المحاباة والنحياز. فالخبر يستند الى عناصر ومصادر متعارف عليها، ويمكن للمشاهد تقصي صدقيتها عبر أدوات إعلمية أخرى، في حين ان التعقيب أو التحليل يعكس بالضرورة وجهات نظر قابلة للجدل، وقد تكون محل قبول او رفض، وينبغي من ثم تفادي إدغام ودمج وخلط الرأي او التحليل في عناصر الخبر دون تنويه بذلك.

11- ليس هناك َح ْجر على آراء الصحفيين العاملين في القناة، وقد يستوجب موقف او حدث معين استطلع رأي مراسل او موفد في موقع ما، فيقدم قراءته الخاصة واستنتاجاته دون اليحاء بأنها حقائق قاطعة، أو أنها تمثل رأي القناة، ويستحسن ان يكون ذلك في المشهد الذي يظهر فيه المراسل او الموفد على الشاشة في مواجهة الكاميرا، او يجيب فيه على السئلة الموجهة اليه من المذيع.

12- على الصحفي عدم إطلق الحكام على المور التي يتناولها، وتفادي التحليلت الوصفية غير القائمة على معطيات وحقائق وبيانات معلومة يمكن التحقق منها ( مثل التحدث عن دمار شامل في بلدة ما لمجرد أن في المشهد المصور بضعة مبان مهدمة،.. أو القول بأن طرفا ما في مواجهة مسلحة تلقى "ضربة قاصمة").

13- منح الفرصة لطراف أي قصة خبرية أو قضية موضع حوار، لتوضيح مواقفهم

والرد على أي اتهام موجه إليهم، أو قو ٍل او فع ٍل يرون أنه نسب أليهم خطأ، او بصورة مشوهة، وإذا تعذر عند طرح المواضيع المثيرة للجدل، إدراج وجهات النظر المتعارضة في حلقة البرنامج ذاتها فينبغي السعي لمنح الفرصة لمن لم يتسن لهم العراب عن وجهات نظرهم، في حلقات لحقة.

وفي حال رفضت جهة ما المشاركة لتوضيح وجهة نظرها أو موقفها من قضية بعد

محاولة التصال بها من قبل القناة ينبغي إبلغ المشاهد بذلك كي ل ُتتهم القناة بعدم التوازن.

14- عند تغطية أحداث فيها مواقف وآراء متضاربة مثل النتخابات، يجب التعامل بحرص موضوعية مع الحملت التعبوية الرامية الى كسب التأييد، والشعارات، تفادياً لتغليب مصالح طرف أو حزب على آخر، والحرص على منح الطراف المتنافسة فرصا

76 Controle over Al Jazeera

متساوية لطرح رؤاهم وبرامجهم (ول يشمل ذلك العلنات مدفوعة الجر التي يبثها طرف معين على نفقته).

15- المراسل أو الموفد الموجود في موقع الحدث ليس حجة في كافة المور المتعلقة بالحدث او بمكانه أو أطرافه، وعلى المذيعين تفادي التخاطب مع المراسلين والموفدين وكأنهم مدركون لكافة أبعاد المواضيع التي يغطونها او بشكل قد ينم عن انهم معنيون في المر لن ذلك يوقع المراسلين والقناة في حرج، وقد يضطر المراسل/الموفد الى الخوض في شؤون ل يلم بها، وقد يدلي بآراء شخصية وكأنها حقائق مسلم بها. ولهذا ينبغي التفاهم بين المذيع والمراسل أو الموفد حول محاور المقابلة قبل البث.

16- عدم الوقوع في فخ العلن التحريري غير مدفوع الجر في سياق إعداد وبث المادة العلمية (كالقول بان دبابة معينة تعتبر الفضل في الميدان، وبأن عقارا معينا هو النجع، أو الشادة بكتاب أصدره أحد ضيوف البرامج، إلخ).

التعامل مع المصادر:

1- القاعدة هي أن ُينسب كل خبر/ رواية / رأي، إلى مصدر معلوم وموثوق به، والستثناء هو المتناع عن نسبة الخبر / الرواية / الرأي إلى المصدر لسباب تقتضيها خصوصيات المصدر نفسه.

2- عند رفض المصدر الكشف عن هويته ينبغي التحقق من دوافعه ومبرراته، فإذا كانت خالية من الشبهات، يجب احترام رغبته، مع التنويه الى ما يؤكد الثقة فيه/ فيها.

3- ل تعرض مصادرك للمخاطر أو المضايقة أوالملحقة أو المساءلة، ووفر لها الكتمان والحماية إذا كان الكشف عنها سيعود عليها بمتاعب.

4- المصادر الرسمية وغير الرسمية تتمتع بنفس القدر من الهمية، وتأسيساً على هذا فإن المادة المذاعة ل تكتسب أهميتها من أسماء الشخصيات اللمعة التي ترد فيها،

77 Controle over Al Jazeera

وعليه ل يجوز إغفال او إهمال خبر او تقرير يهم الرأي العام لمجرد ان أطرافه أو رواته من غير المشاهير.

5- ل تثق بالمصادر غير المعتمدة وغير المتعارف عليها والتي تطلب مقابل ً مادياً نظير توفير المعلومات .

المانة المهنية:

1- عند إعداد العناوين والمواد الترويجية أو استخدام الصور والرسومات التوضيحية (الغرافيكس) والمقتطفات والقوال للتنويه بمادة معينة، ينبغي تفادي التهويل أو التبسيط الذي يجافي محتوى المادة المذاعة، ويجب أن تكون المادة الترويجية خالية من الحكام المسبقة، وبعيدة عن التحيز .

2- تفادي استخدام "المؤثرات" المتاحة في أنظمة المونتاج والتصاميم اليضاحية (الغرافيكس) بما يعطي المشاهد انطباعاً غير واقعي ولكن يجوز اللجوء إليها لتعزير الصورة والصوت الفعليين ( مثل ً استخدام مؤثر صوتي لتبادل إطلق نار حدث فعل ً ولكنه جاء ضعيفاً عند التسجيل).

3- يجب عدم التلعب بمحتوى الصور المتعلقة بالخبار والتقارير الخبارية، بما يؤدي الى تشويه الوقائع، إل لدواعي تحسينها فنيا لتكون أكثر وضوح ًا.

4- إعادة تمثيل الحداث والوقائع واصطناعها مجافاة للمانة الصحفية وفي حال اللجوء إليها لغايات إيضاحية يجب إبلغ المشاهد بأنها محاولة لمحاكاة الواقع.

5- عند استخدام المواد الرشيفية ينبغي وضع تنويه على الشاشة أو على لسان المذيع يفيد بأنها تعود إلى تواريخ سابقة.

6- ل يجوز للصحفي السطو على جهود وانتاج الخرين ونسبتها إلى نفسه، وعليه عدم انتهاك قوانين الملكية الفكرية.

78 Controle over Al Jazeera

7- ل يجوز إهمال او قتل قصة خبرية مهمة لمجرد انها قد ل تكون مقبولة لدى شريحة من المشاهدين.

8- التحلي بالشجاعة والمانة عند تناول موضوع قد ل ينال استحسان شخصية/ شخصيات متنفذة، وإذا شعرت بأن ارتباط اسمك بمادة تحريرية ما قد يجر عليك متاعب مؤكدة، عليك إبلغ أعلى سلطة تحريرية بذلك مشفوعا بطلب تكليف زميل آخر بمهمة إعداد تلك المادة.

9- في حال بث مادة يثبت لحقا أنها خاطئة او تحوي إفادات غير دقيقة، أو موثوق بها يتم اتخاذ الخطوات التالية:

* التأكد من عدم إعادة بث تلك المادة.

* العتراف للمشاهدين في اقرب فرصة ممكنة بحدوث الخطأ والعتذار عنه.

* إعادة بث المادة بعد تصويب الخطأ (ما لم يكن الخطأ كبيرا بحيث ُيفقد المادة اهميتها الخبرية.

* إذا كان هناك طرف متضرر من ذلك الخطأ فمن مقتضيات النصاف ان يمنح الفرصة ليقوم بالتصويب او النفي مع ضمان انه لن يلجأ الى المهاترة او أي أسلوب ينال من سمعة القناة.

التعامل مع شرائح ذات وضعية خاصة:

1- تعامل بحصافة وكياسة مع الذين تأثروا سلباً بالحداث موضوع التغطية ، خاصة الطفال والبسطاء من عامة الناس (مثل ينبغي عدم الطلب من رجل الشارع

79 Controle over Al Jazeera

العادي ان يقول رأيه في حدث شائك ومتعدد البعاد، في غير سياق الستطلعات، ول ّي ذراع شخص، قاصراً كان ام راشدا، ليقول ما يريد الصحفي سماعه) .

2- الحرص على عدم جرح مشاعر ضحايا أحداث مأساوية عند محاورتهم أو التقاط أو بث صورهم (مثل الذين تعرضوا للذلل والمهانة وانتهاك الشرف في ظروف معينة)، وتفادي مخاطبة العواطف بالتركيز على المشاهد والقوال النفعالية التي ل تشكل عناصر مهمة في التقرير او الخبر.

3- كونك مكلفاً بجمع المعلومات وتغطية الحداث ل يعطيك رخصة لتعريض بعض الناس للذى أو المخاطر، وحتى لو قدم لك البعض معلومات عن طيب خاطر وبمبادرات منهم، عليك أن تنبههم الى محاذير الكشف عن هوياتهم ، في حال إدراكك ان ذلك قد يعرضهم لمتاعب من اي نوع.

4- لعامة الناس حقوق أكبر للمحافظة على خصوصياتهم، مقارنة بالرسميين او الساعين للسلطة والنفوذ والضواء، ومن ثم ل يجوز التعدي على تلك الخصوصيات ما لم يكن هناك مبرر مهني أخلقي قوي لذلك، شريطة أل يتسبب تناول تلك الخصوصيات للمعنيين بها في حرج او مضايقات قد تؤثر سلبا على مجريات حياتهم.

ولهذا ل بد من التأكد من أن من يدلون بآراء أو إفادات للقناة يدركون أنها ستذاع منسوبة إليهم.

الصياغة والمعالجة:

1- الرصانة وليس الثارة هي ما يكسبك احترام جمهورك ، ومن ثم ينبغي تفادي التهويل عند وصف الحداث او عرض الخبر، أو محاورة أصحاب الرأي والمواقف، ويستوجب ذلك عدم النفعال من الحداث بما يوحي للمشاهد ان هناك تعاطفا او انحيازا لطرف او آخر - حتى من خلل ما يسمى بلغة الجسد (اليماءات وتعابير الوجه، إلخ).

80 Controle over Al Jazeera

2- الصفات والنعوت ذات الطابع التعميمي تشكك في أحيان كثيرة في صدقية وحياد الرواية ( سلوك شائن،.. همجية،... وحشية..).

3- لغة القناة هي العربية الفصحى المبسطة أي الخالية من التعقيد والتنطع أي ما تعرف بلغة الصحافة دون ان يعني التبسيط اللجوء الى المفردات العامية ما لم يقتض السياق ذلك (مثل نسبة عبارة بالعامية الى قائلها).

4- اللغة أداة اتصال، ولبد للصحفي ان يتقنها ليتسنى له استخدام مفرداتها وعباراتها بما يخدم الخبر/التقرير/الموضوع، لن عدم استخدام المفردة او العبارة الصحيحة ينال من دقة المادة الصحفية، كما ان الخطاء والركاكة اللغوية تؤثر سلبا على سمعة القناة.

5- تفادى الحيل البلغية المستهلكة، والعبارات المقولبة المحفوظة ( مثل: عن بكرة أبيهم،.. المصير المشترك ... الجموع الهادرة.. خفي حنين...وللحرية الحمراء باب،..)، واستخدام عبارات صحيحة وسهلة لها دللت مباشرة ليصال المعنى المطلوب وينبغي

تفادي المفردات والجمل التي قد تحمل أكثر من معنى، أو ُيفهم منها الستخفاف أو الساءة الى اي معتقد أو عرق أو ثقافة أو فرد.

ثاني ًا- السلوك العام

1- تفا َد السلوك والمواقف والفعال التي تؤدي إلى تضارب / تعارض المصالح الشخصية والمهنية.

2- تجنب الرتباطات والنشطة التي قد تنال من مصداقيتك او تقود الى التشكيك في استقامتك المهنية.

3- ل يسمح للعاملين في القناة بالقيام باي عمل إضافي يؤثر على أدائهم ول يسمح في جميع الحوال بممارسة أي عمل ذي عائد مادي (بما في ذلك الكتابة الصحفية) دون إذن مسبق من مدير القناة او من ينوب عنه رسميا.

81 Controle over Al Jazeera

4- ل يجوز للعاملين في القناة المشاركة في تقديم اي نوع من انواع الدعاية السياسية او الحزبية، أو العلنات التجارية .

5- ل يجوز للعاملين في القناة العمل لدى اي جهة إعلمية منافسة لها بأجر أو بدون أجر.

6- على الصحفي مقاومة ورفض اي ضغوط لبث اي مادة تجافي أخلقيات وشرف المهنة والبلغ الفوري عن تعرضه لضغوط من هذا القبيل.

7- يجب عدم قبول الهدايا النقدية والعينية، والعطايا غير المباشرة مثل تذاكر السفر والضيافة ( ما لم تكن مقدمة عبر ادارة القناة او بعلمها او في سياق مهمة رسمية)، ول يشمل ذلك الهدايا الرمزية والتذكارية (مثل الدروع وشهادات التقدير) على ان يتم ابلغ ادارة القناة بأمرها لتحدد ما إذا كانت ستسمح للشخص المعني بالحتفاظ بها او جعلها ملكا للقناة في ضوء محتواها ودللتها.

8- ل حظر على النتماءات الحزبية والفكرية، ولكن ينبغي التأكد من أن ذلك ل يؤثر على الداء المهني الذي ينبغي المحافظة عليه من خلل التمسك بميثاق الشرف الصحفي للقناة، واللتزام بالضوابط والتوجيهات المدرجة في هذه اللئحة.

9- يمنع منعاً باتاً استغلل المكانة الوظيفية او اسم جهة العمل للحصول على مكاسب شخصية، او معاملة تفضيلية خاصة اذا كان في ذلك ما يسيء الى مكانة وسمعة القناة.

10- يمنع منعاً باتاً استخدام المعلومات المتوفرة لدى القناة للمصلحة الشخصية او لتحقيق مكاسب لطراف أخرى .

11- التعاميم الداخلية والتوجيهات المتعلقة بتسيير العمل في القناة، بما في ذلك ما يكتب في منبر الحوار اللكتروني الداخلي (التوك باك)، أمور داخلية تهم فقط العاملين في القناة، ومن ثم ينبغي الحفاظ على خصوصيتها.

82 Controle over Al Jazeera

12- على مقدمي البرامج الظهور بمظهر لئق خاصة في ما يتعلق بأسلوب التزين (المكياج)، والملبس التي يرتدونها بحيث ل تكون منافية لقواعد الرزانة والحتشام المتعارف عليها.

13- حرية التعبير والعمل الصحفي ليست سلحاً في يد الصحفي يشهره في وجوه الخرين.( ومن هذا التهديد بالبطاقة الصحفية او النتماء المهني لشخص طبيعي او اعتباري لليحاء بأن القناة ستستخدم للتشهير بذلك الشخص).

14- عند استضافة أي من العاملين في القناة من قبل وسيلة إعلم أخرى عليه عدم الخوض في سياساة القناة وخططها الحالية والمستقبلية وشؤونها الداخلية الخرى وكأنه ينطق باسمها، ما لم يكن قد كلف رسميا بذلك. ول يجوز – في جميع الحوال - الدلء بأي تصريحات او أقوال قد تعود على مكانة القناة وسمعتها بالضرر.

15- ل تستخدم الجهزة والمعدات التي توفرها القناة إل للغراض المخصصة لها. (ويشمل ذلك استخدام اجهزة الكومبيوتر لممارسة العاب التسلية واستخدام النترنت أثناء ساعات العمل للدردشة او تصفح مواقع ترفيهية، بريئة كانت، أم موضع ريبة).

16- يجب البقاء على قنوات التواصل مع افراد الجمهور مفتوحة للستماع إلى شكاواهم وانتقاداتهم وملحظاتهم وآرائهم (عبر البريد اللكتروني الخاص بكل برنامج، او قنوات التصال المتاحة الخرى).

ثالث ًا- التعامل مع المشاركين في البرامج

1- يجب اختيار ضيوف نشرات الخبار والبرامج الحوارية بعناية، والتأكد من أهليتهم وإلمامهم بالمواضيع المطروحة، (لن نوعية الشخص المستضاف قد تحسب على القناة).

2- يجب تفادي تعريف الضيوف بمسميات هلمية ول تنطبق عليهم ( كلقب "مفكر"، أو "مراقب"، أو "محلل سياسي"، أو تعريف شخص بأنه إعلمي، رغم أنه معروف بمهنة أخرى او لمجرد أنه نشر او ينشر مقالت في الصحف او يشارك في

83 Controle over Al Jazeera

حوارات إعلمية) فل ضير في ان يعكس التعريف طبيعة عمل او مهنة الضيف ( ما لم يكن الضيف – مثل - مشهودا له في مجال الفكر والفلسفة والتنظير.. أو يحترف التحليل السياسي ).

3- عامل ضيوفك ومشاهديك او مستمعيك باحترام وخاطبهم بلغة مهذبة حتى لو بادروك بالساءة ، وتجنب تحقير وتسفيه آرائهم ، دون حرمان نفسك من حق تصويب ما تراه خطأ في طروحاتهم.

4- خلل البرامج الحوارية والتفاعلية احرص على التوزيع العادل لفرص الكلم وتجنب النحياز الى او تغليب طرف على آخر.

5- خلل البرامج التفاعلية ينبغي ان نحفظ كرامة ضيوفنا إذا تعرضوا للساءة والتجريح من قبل من يقومون بمداخلت هاتفية ( ويعني هذا ضمنا إهمال الساءة والتجريح التي تأتي عبر الفاكس او البريد العادي او اللكتروني)، وقد يكون ذلك بقطع التصال عن المتداخل والعتذار للضيف.

6- وبنفس القدر علينا حماية أفراد الجمهور الذين يقومون بمداخلت في برامجنا من التجريح والساءة من قبل الشخاص الذين نستضيفهم، بلفت انتباههم بأدب ووضوح الى أن التجريح بالخرين غير مسموح في الجزيرة.

7- أمر مقاطعة الضيف الذي يراد استنطاقه متروك لتقدير الشخص الذي يقوم باجراء الحوار إن كان في البرامج او نشرات الخبار. ولكن ينبغي ادراك ان المقاطعة المتكررة قد تهدر فرصة الحصول على اجوبة كاملة ومعلومات وافية كما انها تشتت ذهن الضيف أو تسبب له ضيقا. ومن ثم ينبغي تفادي مقاطعة الضيوف خاصة وهم يدلون بمعلومات مهمة، وطالما انهم ل يتهربون من السؤال او الموضوع المطروح، وفي جميع الحوال ينبغي ان تكون المقاطعة بكياسة و أدب.

رابع ًا- علقات العمل

84 Controle over Al Jazeera

1- كل التوجيهات المعتمدة الصادرة عن مختلف القسام والوحدات حول كيفية تسيير العمل وإنجاز المهام تعتبر ملزمة ومكملة لهذه اللئحة.

2- العمل العلمي جهد جماعي وينبغي أن تسود روح الفريق بين العاملين في كل برنامج على حده ، وفي كافة البرامج (بما فيها الخبار) على وجه العموم. وفي حالة ظهور اختلفات او وجود اعتراضات مهنية حول أسلوب التناول او المعالجة يصعب التوفيق بينها فعندئذ ينبغي الحتكام الى أعلى سلطة تحريرية مناوبة.

3- المنصب او المسمى الوظيفي ليس رخصة لتجاهل أو تسفيه آراء الخرين من أعضاء فريق العمل، وينبغي ان يحظى كل العاملين في القناة بالتقدير والحترام اللزمين بغض النظر عن مستوياتهم المهنية. ينبغي على رئيس الفريق المناوب ان يتوخى تحقيق اعلى مستوى للنتاج من خلل توزيع العمل وفقا لهلية المعنيين مع الخذ في العتبار ما قد يتوفر لدى البعض من تخصص او خبرة في مجال او آخر أو معرفة بمنطقة جغرافية.

4- علقة العمل تقوم على الحترام المتبادل ول مكان فيها للعتبارات الشخصية، ومن ثم فانه ل يسمح لمهاترات اومشاجرات بين الزملء داخل مباني القناة بغض النظر عما قد يكون مسببا لها.

5- يجب احترام التراتبية الوظيفية، وعدم تخطي المسؤول المباشر، اذا كان هناك ما يستوجب التشاور او الحصول على توجيهات أو اتخاذ قرار في أمر مهني.

6- ل يجوز بث أو إدخال أي مادة مهما كانت قصيرة في نشرة اخبار او برنامج دون الحصول على ضوء أخضر من المسؤول المختص.

خامس ًا- العنف والمحظورات الخلقية

1- ينبغي تجنب بث كل ما يحض على العنف ويروج له وعدم بث صور مشاهد العنف ما لم تكن عنصراً مهماً من عناصر المادة المراد بثها (المراد بالعنف هنا كل فعل ل مبرر

85 Controle over Al Jazeera

أو مسوغ له يهدف الى إلحاق الذى النفسي او الجسدي بكائن حي – خاصة الدميين)، وعند حجب مشاهد العنف مراعاة لمشاعر المشاهدين، ينبغي اعلن ذلك.

2- يجب توخي الحذر الشديد عند التطرق لمواضيع تتضمن مشاهد عنف ضد النساء والطفال أو ذات طابع عرقي او ديني او طائفي او تستهدف ذوي الحتياجات الخاصة وكبار السن.

3- اذا اقتضت ضرورات مهنية بث مشاهد عنف في غير سياق الحروب التقليدية فعلى مقدمي نشرات الخبار والبرامج تنبيه المشاهدين مقدماً إلى أن هناك مشاهد قد يجدونها غير مستساغة.

4- عند تناول مواضيع تتعلق بالجنس والعلقة بين الرجل والمرأة يجب تفادي اللغة والصور السافرة التي تخدش الحياء العام وعدم عرض مشاهد العري –اذا اقتضى السياق ذلك- ال بعد المعالجة اللكترونية لستر العورات.

5- توخي اقصى درجات الحذر لتفادي تمجيد ممارسات تعتبر ضارة بصورة عامة مثل (التدخين وتعاطي المخدرات والمسكرات).

سادس ًا- ضوابط وتوجيهات عامة

1- ُيتوقع من العاملين في اعداد وتقديم نشرات الخبار والبرامج مواكبة الحداث والمستجدات في الساحات السياسية والقتصادية والرياضية والفنية والعلمية والتعليمية والترويحية توسيعا للمدارك وإثراء للمعلومات العامة.

2- يجوز للصحفي، في ظروف خاصة (أحداث طارئة وشديدة الهمية مثل) إعداد المادة المناطة به دون الرجوع الى المنتج او كبير المحررين اذا كان واثقاً من صحة ودقة

86 Controle over Al Jazeera

المعلومات المتوفرة لديه، ول يعني هذا ان تلك المادة تجد طريقها للنشر دون التمحيص المتعارف عليه من خلل المنتج او كبير المحررين المناوب، والمدقق اللغوي.

3- كبار المحررين والمنتجين مسؤولون عن البت في مضمون التحليلت والتعليقات التي يتم اعدادها داخلياً من حيث حياديتها وموضوعيتها وصحة ودقة المعلومات وملءمة الصور الواردة فيها او المصاحبة لها.

4- عند استدراك خطأ ما وتصويبه أثناء أو بعد بثه (في حالة العادة) ينبغي عدم طمس الخطأ أو إخفاؤه ليتسنى رصده من باب النقد الهادف الى التقويم.

5- يتم إبلغ رئيس التحرير او من ينوب عنه شفاهة ثم كتابة بحدوث خطأ ما يتطلب تداركه ومعالجته فنيا او تحريريا.

6- يناط بمدير القناة او من ينيبه مهمة البت في خرق هذه الضوابط / اللئحة على ان يكون ذلك خلل 3 أيام من تاريخ التبليغ.

7- يعتبر الخروج على الضوابط والتوجيهات المتضمنة في هذه اللئحة خرقاً لشروط عقد الخدمة وستترتب عليه عقوبات متدرجة (سيتم العلن عنها لحقا).

سابع ًا- العلنات

1- ل يجوز قبول العلنات التجارية التي تخدش الحياء العام أو تسيء إلى المعتقدات الدينية او تروج للعنف والرذيلة والمحرمات المتعارف عليها دولياً (السلح ، الدعارة، الدجل، الخرافات ، العقاقير الطبية غير المسجلة لدى جهة/ جهات معترف بها عالمي ًا... إلخ).

87 Controle over Al Jazeera

2- ل يجوز بث العلنات ذات الطابع السياسي التحريضي (تأليب طرف على آخر او حض على العنف)، او تلك المتعلقة بنزاع قانوني بين اي عدد من الطراف (منتج أمر ملكيته متنازع عليه).

3- ينبغي الشارة بوضوح على الشاشة الى ان العلنات السياسية مدفوعة الجر، منعا لللتباس لدى المشاهدين الذين من دون ذلك قد يحسبون المادة العلنية صادرة عن القناة.

4- ل يجوز بث اعلن دون موافقة الجهة المعلنة، فبعض العلنات قد تكون – مثل – ذات طابع كيدي، وقد تجعل القناة طرفا في مساءلة قانونية.

5- ل يسمح بالعلنات التي تقلل صراحة من قيمة أو جدوى منتجات أو خدمات منافسة محددة السم.

ثامن ًا- المنافسة

1- ل يجوز ان يكون الحماس الشديد للتفوق على المنافسين وتسجيل السبق الصحفي ذريعة لتغليب الثارة على الموضوعية واللتفاف على ميثاق الشرف الصحفي.

2- المنافسة ل تعني أبدا الحط من قدر الجهات العلمية الخرى بالساءة المباشرة إليها او التشكيك صراحة في صدقيتها، فإثبات التفوق ينعكس في كسب أكبر شريحة ممكنة من الجمهور، وعلينا إدراك أننا لسنا ننافس القنوات التلفزيونية الترفيهية مهما لقيت برامجها من رواج، فنحن أول وأخيرا قناة أخبارية ول يجوز لنا ان نخلط بين الخدمة الخبارية والترفيهية فالخط الفاصل بينهما يكون في غاية الدقة أحيانا.

3- سلمة العاملين في القناة لها اولوية على السبق الصحفي، ومن ثم ينبغي على من يغطون الحداث توخي الحذر الشديد وعدم تعريض حياتهم للخطر خاصة في ظروف الحرب والضطرابات العنيفة وأعمال الشغب، ولو وقعت خلل المنافسات الرياضية.

88 Controle over Al Jazeera

4- الرغبة في تسجيل سبق ليست مبررا لقطع البرامج لبث خبر او حدث باعتباره عاجل أو طارئا. ويترك لعلى سلطة تحريرية مناوبة حق البت في ما إذا كان هناك سبب وجيه يستدعي قطع برنامج ما.

5- كسب الحترام والحفاظ على المصداقية له اولوية قبل كسب الشعبية والرواج.

89 Controle over Al Jazeera

Appendix B: Visie en missie van Al Jazeera Televisie (vertaling)

Satellietzender Al Jazeera – consideraties en aandachtspunten Al Jazeera is een Arabische communicatiedienst met internationale affiliatie.

Belangrijk is haar motto: 'De mening en de andere mening'. Het is een pluralistisch platform dat de waarheid zoekt en professionele principes aanhangt in een institutioneel kader.

Zodoende streeft Al Jazeera naar de verspreiding van het bewustzijn van het publiek voor de problemen die de massa aanbelangen; en [de zender] streeft ernaar een brug te zijn tussen volkeren, die het recht van de mensen op kennis, de waarde van tolerantie en democratie en het respect voor de vrijheden en de mensenrechten versterkt.

– Deontologische code

– Gids voor professioneel gedrag

Deontologische code [...]218

Gids voor professioneel gedrag 1. Voorschrift voor professioneel gedrag Dit document wordt “voorschrift voor professioneel gedrag” genoemd; het is een gids die de regels en richtlijnen bevat waarnaar verplicht gestreefd moet worden in het werk, en die gebaseerd is op de journalistieke deontologische code. De lijst is een referentie die dient als leidraad bij het zoeken naar een beslissing in al wat gerelateerd is aan journalistiek werk bij de zender, zowel op het domein van

218De tekst van de deontologische code is in het Engels beschikbaar via de website van Al Jazeera English, en is hier dus niet opgenomen. (zie: Al Jazeera English, 12 november 2006. Code of Ethics, http://english.aljazeera.net/aboutus/2006/11/2008525185733692771.html)

90 Controle over Al Jazeera nieuwsbulletins als programma's en alles waarin een band is tussen de zender, haar bronnen en haar publiek. Doelen van de lijst: A. Bepaling van de basis en de norm voor het professioneel gedrag en de professionele praktijk. B. Versterking van en toewijding aan de vrijheid van het journalistieke werk. C. Controle van de toewijding aan de journalistieke waarden. D. Verzekering van de objectiviteit, geloofwaardigheid en onafhankelijkheid van de zender. E. Versterking van het vertrouwen van de kijker in de zender. F. Definiëren van de werkrelaties om de vlotte voortgang van het werk in een atmosfeer van professionaliteit en wederzijds respect te verzekeren.

Geloofwaardigheid en objectiviteit Het succes van het mediawerk hangt af van talrijke factoren. De belangrijkste daarvan zijn geloofwaardigheid en objectiviteit, die de levering verzekeren van nieuwsberichten waarop men kan vertrouwen wat betreft waarachtigheid en de bevestiging ervan. Deze twee elementen zijn [altijd] een kenmerk van Al Jazeera gebleven, en we moeten ons eraan wijden met de hulp van de volgende algemene regels en richtlijnen: 1. Controleer de precisie en de waarheid van de verkregen informatie via verschillende bronnen en vermijd fouten door onoplettendheid en onzorgvuldigheid. 2. De bewijzen, de informatie en de feiten mogen niet veranderd worden voor om het even welk excuus. 3. Er mag geen oordeel geveld worden over de zaken en onderwerpen die men behandelt, en men moet zich afhouden van beschrijvende analyses die niet gebaseerd zijn op gegevens, feiten en informatie die bevestigd kunnen worden. 4. Dubbelzinnigheden en woordenschat, terminologie en uitdrukkingen die twijfel kunnen oproepen over de juistheid van het verhaal, het verslag, de opinie of de analyse moeten vermeden worden. (bv. het gebruik van bepaalde woorden om een verificatie van de datum van belangrijke gebeurtenissen te vermijden, en het herhalen van woorden en

91 Controle over Al Jazeera uitdrukkingen als “betrouwbare bron” en “critici en waarnemers” aangezien dat lijkt op een poging om te verdoezelen dat de herkomst van de feiten niet bekend is bij de zender en de ontvanger.) 5. De inhoud van beelden gerelateerd aan het nieuws en de reportages mogen niet gemanipuleerd worden op zo'n manier dat het leidt tot de vervorming van de gebeurtenissen, maar enkel als het mogelijk is het professioneel imago te kunnen verbeteren door duidelijker te zijn. 6. Het naspelen of fabriceren van gebeurtenissen en feiten is strookt niet met journalistieke integriteit, en in het geval dat men een beroep doet op een verduidelijkende reconstructie, moet de kijker ingelicht worden dat het een poging is tot simulatie van de feiten. 7. Bij het behandelen van onderwerpen en gebeurtenissen met analyse en commentaar moet hulp gezocht worden bij personen met kennis en know­how met verschillende meningen, want het innemen van één positie of standpunt zonder een andere [te tonen] zal de zender aangerekend worden. 8. Er moet respect zijn voor de private aangelegenheden en de uniciteit van verschillende culturen en de gebruiken en tradities van alle volkeren, en men mag geen veralgemenende beschrijvingen geven (zoals het beschrijven van een uniform als “etnisch” of het beschrijven van een vrouw die jeans draagt als verwesterd, of het karakteriseren van een jongeman met een tatoeage en oorbellen als delinquent). 9. Stereotyperingen en vooroordelen op basis van ras, afkomst, geslacht, geloof, leeftijd, geografische locatie, handicap of sociale status moeten vermeden worden. 10. Er moet gezorgd worden voor het onderscheid tussen het nieuws enerzijds, en de analyse en commentaar anderzijds, om verdenking van favoritisme en vooringenomenheid te vermijden. Het nieuws is gebaseerd op algemeen gekende elementen en bronnen en de kijker kan de waarachtigheid ervan onderzoeken via andere informatiemiddelen, terwijl commentaar en analyse noodzakelijkerwijs visies reflecteren die onderhevig zijn aan discussie, en onderworpen kunnen zijn aan aanvaarding of afwijzing. De incorporatie, het samenvoegen en het vermengen van mening of analyse met nieuwselementen zonder waarschuwing daarvoor moet dus vermeden worden.

92 Controle over Al Jazeera

11. Er is geen restrictie van de meningen van journalisten die werken bij de zender, en indien een zekere gebeurtenis of evenement de vraag vereist naar de mening van een correspondent of délégué op locatie, dan geeft die prioriteit aan het lezen van de essentie en de conclusies zonder te suggereren dat het onweerlegbare feiten zijn, of dat ze de visie van de zender weergeven. Het is te verkiezen dat dat gebeurt in de scène waarin de correspondent of délégué in beeld is voor de camera en waarin hij antwoordt op de vragen die hem gesteld worden door de presentator. 12. De journalist mag geen oordeel vellen over de behandelde zaken, en mag geen analyse geven die niet gebaseerd is op gegevens en feiten, en de gegeven data moeten gecontroleerd kunnen worden (bv. spreken van massavernietiging in een dorp, simpelweg omdat in de scène de cameraman enkele vernielde gebouwen toont, of zeggen dat een partij in een gewapend conflict een “vernietigende slag” opgelopen heeft.) 13. De partijen van elk nieuwsverhaal of ­kwestie moeten ruimte voor discussie krijgen, voor het verduidelijken van hun standpunten en het antwoorden op om het even welke aantijging tegen hen, of [op] een uitspraak of daad die foutief aan hen wordt toegeschreven, of [op] een misleidend beeld; en als het onmogelijk is bij het behandelen van controversiële onderwerpen om tegengestelde visies te integreren in dezelfde aflevering van het programma, moet men proberen in de volgende aflevering die kans te geven aan wie zijn standpunten niet kon uitdrukken. In het geval iemand weigert deel te nemen om zijn visie of zijn standpunt in de zaak te verduidelijken, na een poging van de zender tot gesprek, moet de kijker daarvan verwittigd worden, zodat hij de zender niet beschuldigt van een gebrek aan evenwicht. 14. Bij het verslaan van gebeurtenissen waarbij conflicterende standpunten en visies [voorkomen], zoals verkiezingen, moet zorgvuldig omgegaan worden met tactische campagnes die als doel hebben steun te vergaren, en met slogans. Men moet vermijden de belangen van een zijde of partij boven [die van] een andere te plaatsen, en men moet ernaar streven aan de rivaliserende partijen gelijke kansen te geven om hun visies en programma te presenteren (dat geldt niet voor betaalde aankondigingen die een bepaalde partij uitzendt op eigen kosten).

93 Controle over Al Jazeera

15. De correspondent of délégué ter plaatse is geen autoriteit in alle zaken die verband houden met de locatie of de omvang van de gebeurtenis, en de presentatoren moeten vermijden te praten met de correspondenten en délégués alsof die alle aspecten van de onderwerpen die ze verslaan inzien, of zich voordoen alsof ze belangen hebben in de zaak omdat dat kritiek oplevert op de correspondent en de zender, want de correspondent/délégué kan een zaak moeten opnemen waarin hij niet onderlegd is, en hij kan persoonlijke meningen uiten alsof die onaantastbare feiten zijn. Daarvoor moeten er afspraken gemaakt worden tussen de presentator en de correspondent of de délégué over de cruciale punten van het gesprek vóór de uitzending. 16. Men mag niet in de val lopen van de reclameberichten waarvoor niet betaald wordt, in de context van de voorbereiding en uitzending van een informatief stuk (zoals zeggen dat een bepaalde tank de beste is op zijn terrein, of dat een bepaald medicijn het meest effectieve is, of lof uiten voor een pas uitgegeven boek van een gast van een programma, enz.).

Omgaan met de bronnen: 1. De basis is dat elk nieuwsfeit/verhaal/mening getraceerd kan worden tot een aanvaarde en betrouwbare bron. De uitzondering daarvoor is bij een bepaald deel van een nieuwsfeit/verhaal/mening de bron niet te vermelden om redenen van persoonlijke zaken van de bron zelf. 2. Wanneer de bron weigert haar identiteit te onthullen, moeten haar motieven en beweegredenen gecontroleerd worden. Als die onverdacht zijn, moet haar wens gerespecteerd worden, met een verwijzing [in het stuk] naar wat het vertrouwen in [de bron] bevestigt. 3. Onthul je bronnen niet wanneer het gaat om iemand die intimidatie, vervolging of verantwoording riskeert; en bied vertrouwelijkheid en bescherming aan als hun onthulling problemen zou brengen. 4. Officiële en onofficiële bronnen genieten dezelfde graad van belang; hierop gebaseerd: het nieuwsitem krijgt zijn belang niet door de namen van de vermaarde personen die erin voorkomen, en men mag geen nieuwsfeit of verslag dat van belang is

94 Controle over Al Jazeera voor de publieke opinie verzuimen of negeren, simpelweg omdat de betrokken partijen of de vertellers niet beroemd zijn. 5. Vertrouw geen bronnen die niet gecertificeerd en erkend zijn, want die vereisen vergelijkbaar materiaal voor het verstrekken van de informatie.

Professionele integriteit: 1. Bij de voorbereiding van de headlines en aankondigingen of bij het gebruik van beelden en verduidelijkende illustraties (de “graphics”) en fragmenten en uitspraken om een bepaald item te verduidelijken, moet overdrijving of vereenvoudiging die niet strookt met de inhoud van het item vermeden worden, en het aankondigingsstuk moet vrij zijn van vooroordelen en zonder zweem van partijdigheid. 2. “Effecten” die beschikbaar zijn via de montagesystemen en illustraties (graphics) die de kijker een onrealistische indruk geven, moeten vermeden worden, want die kunnen leiden tot het verwerpen van de echte beelden en geluiden (zoals het gebruik van een geluidsversterker voor een vuurgevecht dat echt plaatsvond maar dat zwak overkwam bij de opname). 3. Nieuwsgerelateerde beelden en nieuwsverslagen mogen niet gemanipuleerd worden, zodat het leidt tot een verdraaiing van de feiten, behalve omwille van technische verbetering en om duidelijker te zijn. 4. Reconstructie van gebeurtenissen en feiten en hun fabricatie is onverenigbaar met de journalistieke integriteit, en in het geval dat het een verklarend doel heeft, moet de kijker ingelicht worden dat het een poging is om de feiten te simuleren. 5. Bij het gebruik van archiefmateriaal moet een vermelding op het scherm of uit de mond van de presentator komen, die aangeeft dat het [materiaal] van een eerdere datum is. 6. De journalist mag niet stelen van de inspanningen en werken van anderen en ze aan zichzelf toeschrijven, en hij mag de intellectuele eigendomsrechten niet schenden. 7. Een belangrijk nieuwswaardig verhaal mag niet vermeden of geschrapt worden, enkel en alleen omdat het niet aanvaardbaar zou zijn voor een deel van de kijkers.

95 Controle over Al Jazeera

8. De uitoefening van moed en integriteit bij het behandelen van een onderwerp mag niet de persoonlijke bijval van invloedrijke personen opleveren. Als je [ 219] merkt dat je een band hebt met redactioneel materiaal waarmee je bepaalde problemen hebt, moet je de hoogste redactionele autoriteit daarvan verwittigen, en tegelijk een verzoek [indienen] om een andere collega opdracht te geven dat item voor te bereiden. 9. In het geval dat een item dat uitgezonden werd vervolgens verkeerd blijkt te zijn, of als het onjuiste verklaringen blijkt te bevatten, of als het vertrouwen erin eindigt, neem dan de volgende stappen: • Verzeker je ervan dat het item niet opnieuw uitgezonden wordt • Erken zo snel mogelijk het voorvallen van de fout aan de kijker, en verontschuldig daarvoor • Zend [het item] opnieuw uit nadat de fout hersteld is (tenzij de fout zo groot is dat het item haar nieuwswaarde verliest) • Als er een benadeelde partij is door de fout, dan is het een billijke eis een kans te geven te corrigeren of te ontkrachten, als je de garantie hebt dat [de benadeelde partij] niet de toevlucht zal nemen tot het verguizen van de zender of tot een koers die de reputatie van de zender zal schaden.

De omgang met segmenten van uitzonderlijke status: 1. Behandel de slachtoffers van de gebeurtenissen die het onderwerp zijn van het verslag met omzichtigheid en tact, in het bijzonder kinderen en volksmensen (bv. men mag niet aan de gewone man uit de straat vragen dat hij zijn mening zegt in een netelige en ingewikkelde zaak, buiten de context van een onderzoek, en die persoon onder druk zetten,[220] of het nu een minderjarige of een volwassene is, om hem te doen zeggen wat de journalist wil horen). 2. Let erop dat je de gevoelens van slachtoffers van tragische gebeurtenissen niet zou kwetsen in een interview met hen of het opnemen of uitzenden van beelden van hen (bv. wie onderworpen werd aan vernedering, verachting en schending van eer in bepaalde

219 De Arabische tekst schakelt over op een tweede persoon enkelvoud. 220 Lett. “de arm verdraaien”

96 Controle over Al Jazeera omstandigheden), en vermijd het aanspreken van emoties door te focussen op emotionele scènes en uitspraken die geen belangrijke elementen vormen in het verslag of nieuwsitem. 3. De opdracht informatie te verzamelen en gebeurtenissen te verslaan, geeft je niet de toelating sommige mensen bloot te stellen aan schade of risico, zelfs al werd de informatie je gaarne en op hun initiatief gegeven. Je moet hun aandacht vestigen op voorzorgsmaatregelen tegen de onthulling van hun identiteit in het geval dat je meent hen bloot te stellen aan problemen van om het even welke soort. 4. Privépersonen[221] hebben meer recht op het beschermen van hun privacy, vergeleken met ambtenaren of diegenen die streven naar macht en invloed en schijnwerpers. Er mag dus geen inbreuk gepleegd worden op die privacy, tenzij er een professionele, ethische en sterke rechtvaardiging daarvoor is, op voorwaarde dat het behandelen van hun privézaken voor de betrokkenen niet resulteert in kritiek of intimidatie die een negatieve invloed heeft op hun levensloop.

Om dat alles moet men er zich van verzekeren dat wie standpunten of verklaringen voor de zender uit, zich realiseert dat het zal uitgezonden worden en toegeschreven aan hem.

De bewoording en behandeling: 1. Bedaardheid, en niet opgewondenheid, is wat je aanzien oplevert bij je publiek, en daarom mag men niet overdrijven bij het beschrijven van de gebeurtenissen of het tonen van het nieuws, of bij een discussie tussen mensen met [verschillende] meningen en standpunten. Dat vereist dat men zich niet laat meeslepen door de gebeurtenissen, waarmee aan de kijker gesuggereerd wordt dat men sympathie of vooringenomenheid zou hebben voor één kant of de andere – zelfs via wat men lichaamstaal noemt (gebaren en gezichtsuitdrukkingen, enz.) 2. Stereotypen en labels met een vooroordeel stellen heel vaak de geloofwaardigheid en onpartijdigheid van het nieuws in vraag (schandalig gedrag, barbarisme, brutaliteit...).

221 Lett.: “Het grote publiek”

97 Controle over Al Jazeera

3. De taal van de zender is het vereenvoudigde Fusha­Arabisch, zonder complexiteit en extremiteiten, dat gekend is als de taal van de pers; zonder de toevlucht te nemen tot volkse uitdrukkingen, tenzij de context dat vereist (zoals het toeschrijven van woorden in de volkstaal aan wie ze uitsprak). 4. Taal is een communicatiemiddel, en de journalist moet ze bestudeerd hebben om de woordenschat en uitdrukkingen te kunnen gebruiken om het nieuwsfeit/verslag/onderwerp te presenteren; want als hij niet het correcte woord of de juiste uitdrukking gebruikt, kan dat de nauwkeurigheid van een journalistiek item beïnvloeden, net als taalkundige fouten en zwakheden een negatieve invloed hebben op de reputatie van de zender. 5. Vermijd de veelgebruikte retorische trucs en de alom gekende stereotiepe uitdrukkingen (bv. 'zonder uitzondering', 'het gemeenschappelijke lot', 'de brullende menigte', 'verborgen nostalgie', en 'de rode deur van de vrijheid'), en gebruik de correcte en gemakkelijke uitdrukkingen die een direct gevolg hebben voor het overbrengen van de gewenste betekenis. De woorden en zinnen die verschillende betekenissen dragen of begrepen kunnen worden als minachting of belediging voor om het even welk geloof, ras, cultuur of individu, moeten vermeden worden.

2. Algemeen gedrag 1. Vermijd gedrag en attitudes en daden die kunnen leiden tot een persoonlijk conflict of een professioneel belangenconflict. 2. Vermijd relaties en bezigheden die je geloofwaardigheid kunnen ondermijnen of leiden tot het in vraag stellen van je professionele integriteit. 3. Het is de werknemers van de zender niet toegelaten om het even welke extra job uit te oefenen die hun prestaties beïnvloedt, en het beoefenen van om het even welke job van dezelfde strekking (incluis journalistiek) is in geen geval toegestaan zonder voorafgaande toestemming van de directeur van de zender of van wie hem officieel vertegenwoordigt.

98 Controle over Al Jazeera

4. Medewerkers van de zender mogen niet meewerken aan om het even welke vorm van politieke of partijpolitieke publiciteit of commerciële reclame. 5. Medewerkers van de zender mogen niet werken voor om het even welke concurrerende mediaorganisatie, betaald of onbetaald. 6. De journalist moet elke druk om een item uit te zenden dat de ethiek en beroepseer niet respecteert, weerstaan en afwijzen, en moet onmiddellijk verslag uitbrengen van zijn blootstelling aan zulke druk. 7. Geldelijke of soortgelijke cadeaus en indirecte giften zoals vouchers voor reizen of overnachtingen mogen niet aanvaard worden (tenzij ze ingediend worden bij het management van de zender of met medeweten ervan, of in de context van een officiële opdracht). Dat geldt niet voor symbolische cadeaus en aandenkens (zoals schilden en certificaten van appreciatie). Het management van de zender moet op de hoogte gebracht worden om uit te maken of het de persoon toegelaten is ze bij te houden of ze bezit te maken van de zender, op grond van hun inhoud en hun implicaties. 8. Het is niet verboden een partij of gedachtestroming aan te hangen, maar er moet voor gezorgd worden dat dat geen invloed heeft op de professionele prestatie die geleverd moet worden door zich vast te houden aan de journalistieke deontologische code van de zender en [via] een engagement aan de controlemechanismen en richtlijnen die in die code zijn opgenomen. 9. Misbruik van de status of naam van de werkgever voor persoonlijk gewin, of voor een voorkeursbehandeling, indien dat nadelig is voor de waardigheid en het imago van de zender, is ten strengste verboden. 10. Informatie die beschikbaar is voor de zender gebruiken voor persoonlijk voordeel of voor het gewin van andere belanghebbenden is ten strengste verboden. 11. Interne circulaires en richtlijnen in verband met het werk binnen de zender, waaronder die die geschreven zijn op het interne elektronische dialoog­platform (forum), zijn interne zaken die enkel van belang zijn voor wie bij de zender werkt, en dus moet het private karakter ervan gehandhaafd blijven. 12. Presentatoren van programma's moeten een fatsoenlijk voorkomen hebben – in het bijzonder wat betreft de manier van opschik (de make­up) en de kleren die ze dragen

99 Controle over Al Jazeera

– voor zover ze niet onverenigbaar zijn met de aanvaarde normen van soberheid en bescheidenheid. 13. Vrijheid van meningsuiting en persvrijheid zijn geen wapens in de hand van de journalist die getrokken mogen worden tegenover anderen. (Waaronder de dreiging met de perskaart, of de professionele band met een natuurlijke persoon of rechtspersoon voor de suggestie dat de zender zal gebruikt worden voor laster aan die persoon.) 14. Bij het ontvangen van iemand van de werknemers van de zender bij andere media, moet die niet ingaan op het beleid van de zender en zijn plannen voor het heden en de toekomst en zijn andere interne zaken alsof hij ze uitspreekt in naam van [de zender], behalve als hem dat officieel gevraagd is. Hij mag niet – in geen geval – reacties of uitspraken doen die kunnen leiden tot schade aan de status en het imago van de zender. 15. De apparaten en de uitrusting die de zender voorziet mogen enkel gebruikt worden voor de bedoelde doeleinden. (Inbegrepen het gebruik van de computer om spelletjes te spelen en het gebruik van het internet tijdens de werkuren voor het chatten of het surfen naar ontspanningswebsites, of die nu onschuldig of verdacht zijn.) 16. De communicatiekanalen met de leden van het publiek moeten open gehouden worden om te kunnen luisteren naar hun klachten, kritiek, waarnemingen en meningen (via een aparte e­mail voor elk programma, of de andere beschikbare communicatiekanalen).

3. Omgang met de deelnemers in de programma's 1. Men moet de gasten in nieuwsbulletins en talkshows zorgvuldig selecteren, en men moet zeker zijn van hun vertrouwdheid met en kennis van de onderwerpen (want de kwaliteit van de uitgenodigde personen kan de zender aangerekend worden). 2. Men moet het toekennen van vleiende titels aan gasten, die niet van toepassing zijn op hen vermijden (zoals de titel 'geleerde' of 'waarnemer' of 'politiek analist', of zeggen dat iemand van de media is, terwijl hij gekend is met een ander beroep of simpelweg omdat hij artikels in de pers publiceert of gepubliceerd heeft of deelnam aan mediadebatten) om [het principe] niet te schenden dat de gewoonlijke titel het werk of

100 Controle over Al Jazeera het beroep van de gast reflecteert (tenzij de gast – bijvoorbeeld – beroemd is op het gebied van kennis en filosofie en theorie, of zich bezighoudt met politieke analyse). 3. Behandel je gasten en je kijkers of luisteraars met respect en praat met hen in beleefde taal, zelfs als ze je beledigen, en vermijd het misprijzen en het ondermijnen van hun mening, zonder jezelf het recht te ontzeggen wat je als een fout ziet in hun redenering te corrigeren. 4. Verzeker, bij talkshows en interactieve programma's, een gelijke verdeling van spreekgelegenheid, en vermijd vooringenomenheid of overwicht voor één partij over een andere. 5. Tijdens interactieve programma's moet de waardigheid van onze gasten beschermd worden als ze blootgesteld worden aan beledigingen en demonisering door diegenen die telefonisch tussenkomen (dat omvat ook veronachtzaming en beledigingen en laster die via fax, gewone post of e­mail komt). Het gesprek kan afgebroken worden om tussen te komen en zich te verontschuldigen bij de gast. 6. We moeten evenzeer de gewone personen beschermen die tussenkomen in onze programma's en belasterd en beledigd worden door personen die onze gasten zijn. Vestig de aandacht er beleefd en duidelijk op dat het belasteren van anderen niet toegelaten is op Al Jazeera. 7. De beslissing om een gast die geïnterviewd wordt te onderbreken, wordt overgelaten aan het oordeel van de persoon die het gesprek leidt in het programma of nieuwsbulletin. Men moet echter erkennen dat het herhaaldelijk onderbreken een kans laat schieten voor het verkrijgen van volledige antwoorden en adequate informatie; het leidt ook de geest van de gast af of het veroorzaakt irritatie. Daarom moet in het bijzonder het onderbreken van een gast die belangrijke inlichtingen verstrekt, vermeden worden, zolang hij de vragen of het behandelde onderwerp niet ontwijkt. Het onderbreken moet in alle gevallen met hoffelijkheid en fatsoen gebeuren.

101 Controle over Al Jazeera

4. Werkrelaties 1. Alle richtlijnen aangenomen door de verschillende afdelingen en eenheden over de werkwijze en de uitvoering van taken, zijn bindend en complementair aan deze lijst. 2. Het mediawerk is een collectieve inspanning en de teamgeest moet vooropstaan tussen de medewerkers in elk programma afzonderlijk, en in alle programma's (het nieuws incluis) in het algemeen. In het geval dat er geschillen of professionele bezwaren voorkomen over de methode van omgang of behandeling waarbij verzoening moeilijk is, moet men zich wenden tot een hogere redactionele macht, de één na de ander. 3. Een positie of job­titel is geen toelating om de meningen van andere leden van de werkploeg te negeren of in diskrediet te brengen, en elke werknemer van de zender moet genoeg erkenning en respect gegeven worden, zonder rekening te houden met hun professioneel niveau. De dienstdoende teamleider moet voor het opstellen van de werkverdeling nauwkeurig nagaan in hoeverre de betrokken [teamleden] bekend zijn [met het onderwerp] en rekening houden met hun specialiteiten of expertise op één of ander vlak of hun kennis van een geografisch gebied. 4. De werkrelatie is gebaseerd op wederzijds respect, en er is geen plaats voor persoonlijke overwegingen. Ruzies of conflicten tussen de collega's binnen de gebouwen van de zender zijn dus niet toegelaten, wat de oorzaak ook moge zijn. 5. De functionele hiërarchie moet gerespecteerd worden, en de directe verantwoordelijke mag niet overgeslagen worden wanneer er nood is aan raad of het krijgen van aanwijzingen of het nemen van een beslissing in een professionele zaak. 6. Men mag geen enkel item, hoe kort ook, uitzenden of incorporeren in een nieuwsbulletin of programma zonder groen licht van de bevoegde verantwoordelijke.

5. Geweld en morele taboes 1. Het uitzenden van al wat aanzet tot geweld en het bevordert moet men vermijden, en beelden van geweldsscènes die geen belangrijk element zijn van de bestanddelen van het item dat uitgezonden wordt, mogen niet uitgezonden worden. (Geweld is hier elke

102 Controle over Al Jazeera daad die niet gegrond of gerechtvaardigd is, en die het berokkenen van psychologische of lichamelijke schade aan een levend wezen – in het bijzonder mensen – als doel heeft.) Bij het behouden van de geweldsscène, moet men de gevoelens van de kijker in acht nemen en die aankondigen. 2. Men moet heel voorzichtig zijn bij het aansnijden van onderwerpen die scènes bevatten van geweld tegen vrouwen en kinderen of [geweld] met een raciaal, religieus, sectarisch karakter of [geweld dat] zich richt tegen diegenen met speciale behoeftes of tegen ouderen. 3. Indien de professionele plichten het uitzenden van geweldsscènes die niet in de context zijn van conventionele oorlogsvoering, vereisen, dan moeten de nieuwsankers en presentatoren de kijker op voorhand waarschuwen dat er scènes zijn die ze misschien onsmakelijk vinden. 4. Bij het behandelen van onderwerpen gerelateerd aan seks en de relatie tussen man en vrouw, moeten expliciete taal en beelden die de goede zeden schenden, vermeden worden. Scènes met naaktheid mogen niet getoond worden, behalve – indien de context dat vereist – na de elektronische behandeling voor het bedekken van de schaamdelen. 5. Men moet de hoogste graad van voorzichtigheid in acht nemen om te vermijden dat men praktijken ophemelt die in het algemeen schadelijk zijn (zoals roken, druggebruik en dronkenschap).

6. Algemene regels en richtlijnen 1. Er wordt van de werknemers bij het voorbereiden en voorzien van nieuwsuitzendingen en programma's die de gebeurtenissen duiden, verwacht dat ze op de hoogte zijn op vlak van politiek, economie, sport, kunst, wetenschap, ontspanning en educatie en dat ze een uitgebreide algemene kennis hebben. 2. De journalist mag, in uitzonderlijke omstandigheden (in noodgevallen en zeer belangrijke situaties, bijvoorbeeld), een aan hem toevertrouwd item voorbereiden zonder terugkoppeling naar de producer of de hoofdredacteur, als hij overtuigd is van de juistheid en accuratesse van de informatie die beschikbaar is aan hem. Dat betekent niet

103 Controle over Al Jazeera dat dat item zijn weg vindt naar publicatie zonder een controle door de producer of de dienstdoende hoofdredacteur en de taaladviseur. 3. Hoofdredacteurs en ­producers zijn verantwoordelijk voor beslissingen over de inhoud van de analyse en commentaren die intern voorbereid worden, wat betreft hun onpartijdigheid, hun objectiviteit, de geldigheid en juistheid van de informatie en de geschiktheid van de beelden die erin zijn opgenomen of die hen begeleiden. 4. Bij de correctie en rechtzetting van een fout tijdens of na de uitzending (in geval van herhalingen), mag men de fout niet uitwissen of verbergen om kritiek te vermijden, maar men moet streven naar een rechtzetting. 5. Het hoofd van de redactie of zijn vertegenwoordiger moet mondeling en vervolgens schriftelijk verwittigd worden van het voorkomen van een fout die vereist dat hij voor een rechtzetting zorgt en voor een technische of redactionele behandeling. 6. De taak om te beslissen bij een schending van deze code wordt toegewezen aan de directeur van de zender of zijn vertegenwoordiger, en dat moet binnen de 3 dagen vanaf de datum van kennisgeving. 7. Afwijken van de regels en richtlijnen opgenomen in deze code is een schending van de voorwaarden van het dienstcontract en zal resulteren in gepaste sancties. (De aankondiging van [deze sancties] zal later volgen.)

7. Reclame 1. Commerciële advertenties die de goede zeden schenden of de godsdienstige overtuigingen beledigen of aanzetten tot geweld en misdaad en internationaal erkende taboes (wapens, prostitutie, fraude, bijgeloof, medicijnen die niet geregistreerd zijn bij een of meer wereldwijd erkende officiële agentschappen, … enz.) mogen niet aanvaard worden. 2. Men mag geen advertenties uitzenden van een politieke, provocerende aard ([bv.:] de ene kant opzetten tegen de andere, of aansporen tot geweld) of [advertenties] die betrekking hebben op een juridisch conflict tussen een aantal betrokken partijen ([bv.:] het eigendomsrecht van een product is betwist).

104 Controle over Al Jazeera

3. Men moet duidelijk aanduiden op het scherm dat de politieke advertenties betaalde [advertenties] zijn, om misverstanden vanwege kijkers die zonder die [vermelding] denken dat het reclame­item uitging van de zender, te voorkomen. 4. Een advertentie mag niet uitgezonden worden zonder de toestemming van de kant van de adverteerder, want sommige advertenties zijn misschien – bijvoorbeeld – van kwaadaardige aard, en kunnen de zender een partij maken bij juridische aansprakelijkheid. 5. Advertenties die de waarde of het nut van concurrerende producten of diensten verkleinen en bij naam noemen, zijn niet toegelaten.

8. Concurrentie 1. Euforie voor superioriteit over de concurrenten voor het behalen van een scoop mag geen reden zijn om prioriteit te geven aan sensatie over het objectieve en [voor] het negeren van de deontologische code. 2. Concurrentie betekent nooit het vernederen van de andere mediaspelers door hen rechtstreeks te kwetsen of hun geloofwaardigheid openlijk in vraag te stellen, want het bewijs van excellentie wordt weerspiegeld door het grootst mogelijke deel van het publiek [aan zich te binden]. We moeten [ook] beseffen dat we niet rivaliseren met de televisiezenders die gericht zijn op entertainment, hoe populair hun programma's ook zijn, want wij zijn eerst en vooral een nieuwszender. We mogen het leveren van nieuws en het leveren van entertainment niet verwarren, want de scheidingslijn tussen de twee kan soms zeer fijn zijn. 3. De veiligheid van de werknemers van de zender is voor [de zender] belangrijker dan een scoop. Al wie gebeurtenissen verslaat moet heel voorzichtig zijn en zijn leven niet riskeren, in het bijzonder in oorlogsomstandigheden, hevige oproer en rellen, ook al valt het voor tijdens sportwedstrijden. 4. Het verlangen om een scoop te halen is geen goede reden om een programma te onderbreken voor het uitzenden van een verslag of gebeurtenis als snel of noodgeval, en

105 Controle over Al Jazeera het recht om te beslissen of er een goede reden is die de onderbreking van een programma vereist, wordt overgelaten aan de dienstdoende redactionele machten. 5. Respect verdienen en de geloofwaardigheid behouden zijn prioritair, vóór het winnen van populariteit en verspreiding.

106 Controle over Al Jazeera

Index

11 september...... 15 Abdel­Ghani, Hussein...... 52 Abu Ghraib...... 35 advertentieboycot...... 22 Afghanistan...... 15 Al Arabiya...... 15 Al Omary, Walid...... 44p. Al Qaida...... 31, 40, 56p. Al Qasim, Faysal...... 50p., 67 Al­`Auda, Salman...... 25 Al­Faqih, Sa'ad...... 25 al­Hawali, Safar...... 25 al­Ittijāh al­Mu`akkis...... 50, 55, 59, 63, 67 Al­Tuhama Advertising Company...... 21 Al­Zawahiri...... 31 Algerije...... 11 Algerijnse burgeroorlog...... 59 Allouni, Taysir...... 27, 56 Amman...... 49 ANN (Arab News Network)...... 11 Arabische Liga...... 10, 58 Arabsat...... 10 Arafat, Yasser...... 46 Ayyoub, Tareq...... 35p. Bahrein...... 49 BBC...... 13 Bin Laden, Osama...... 18, 25, 27, 35 Blair, Tony...... 36 bombardement...... 28 Bremer, Paul...... 31, 33 Bush, George W...... 36, 39 Canal France International...... 13 Centcom...... 36 CentCom...... 43 Chalabi, Ahmad...... 31p. Choueiri, Antoine...... 21 CNN...... 10, 27 Coalition Provisional Authority...... 33 cyberterrorisme...... 43 Daily Mirror...... 36 Deontologische Code...... 63

107 Controle over Al Jazeera

Egypte...... 10p., 51 embedding...... 41p. Ericsson...... 21 ESC (Egyptian Satellite Channel)...... 10 free­to­air...... 23 Freedom of Information Act...... 37 Future TV...... 11 Gaza...... 48 GCC...... 26 General Electric...... 22 Geschiedenis Al Jazeera...... 13 Gids voor Professioneel Gedrag...... 63 Golfoorlog...... 10 Guantanamo...... 41 Gulf Cooperation Council (GCC)...... 22 Halabja...... 32 Hamad Bin Jasim Bin Jabr Al Thani...... 35, 40 Hamad Bin Khalifa Al Thani...... 13, 15, 18, 24, 26, 39, 66 Hamad Bin Thamer Al Thani...... 18, 26, 54 Hassan, Salih...... 35 Hoessein, Saddam...... 30, 39 Hotel Palestina...... 36 IDF...... 44 International Federation of Journalists...... 57, 62 internet...... 12 Irak...... 30, 52 Iraqi Governing Council...... 31, 33 Iraqi National Congress...... 31 Israël...... 44, 48, 66 Jenin...... 46 Jordanië...... 11, 48 Kaboel...... 27, 57 Keogh, David...... 37 Khanfar, Waddah...... 40, 63 kijkcijfers...... 22 kinship...... 19 Koeweit...... 11, 52 Kuwaiti Space Network...... 11 LBC...... 11 leningen...... 17 Libanon...... 11 Marokko...... 56 MBC (Middle East Broadcasting Center)...... 11 McKew, Molly...... 20

108 Controle over Al Jazeera media free zone...... 51 Middle East Media Services...... 21 ministerie van informatie...... 30, 55 Mohammad Jasim Al Ali...... 32, 39, 55, 62 Movement for Islamic Reform in Arabia...... 25 New York Stock Exchange (NYSE)...... 43 Nile TV International...... 11 Nilesat...... 11p. O'Connor, Leo...... 37 Official Secrets Act (OSA)...... 37 oliecrisis...... 10 Operatie Desert Fox...... 14 Operatie Gegoten Lood...... 48 Orbit...... 12p. Pentagon...... 27, 30 Pepsi Cola...... 22 Powell, Colin...... 35, 39p. privatisering...... 19 Qatar...... 54 Ramallah...... 44 reclame­inkomsten...... 24 reclameboycot...... 17 Reporters Sans Frontières...... 57 Ridley, Yvonne...... 34 Rumsfeld, Donald...... 35, 39 Sami Muhyi Al Din Muhammad Al Hajj...... 41 satellietsignaal verstoren...... 60 Saudi­Arabië...... 10p., 18, 21, 25p., 59, 66 Shai, Nachman...... 44 Sharon, Ariël...... 45 Sistani, Ali...... 64 Soedan...... 41 Spanje...... 56 Sunday Times...... 32 Syrië...... 11 TV Audience Measurement Project (TAM)...... 23 Tweede Intifada...... 14, 44, 51 Verenigde Arabische Emiraten...... 23 Verenigde Staten...... 22 wereldkampioenschap voetbal...... 61 zelfcensuur...... 30, 64 zendvergunning...... 60 Zwitserland...... 56

109