Study on Biological Characteristics and Seasonal
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
دانش گیاهپزشکی ایران دورة 54، شمارة 2، پاییز و زمستان 3131 )ص 223-222( بررسی ویژگیهای زیستی و نوسانات فصلی شتۀ نارون Tinocallis nevskyi (Hem.: Aphididae) در شهرستان شهرکرد نفیسه پورجواد 1، جهانگیر خواجهعلی 2*، بیژن حاتمی3 و عبدالرحمان معتمدی4 1، 2 و 3. استادیاران و استاد بازنشستۀ گروه گياهپزشکی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه صنعتی اصفهان 4. استادیار گروه گياهپزشکی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه شهرکرد )تاریخ دریافت: 24/11/1332 - تاریخ تصویب: 1333/3/11( چکیده شتۀ نارون با تغذیه و ترشح مقادیر زیادی عسلك به درختان نارون و بهویژه به فضای سبز شهری خسارت میزند. برای مطالعۀ ویژگی های زیستی و تغييرات فصلی جمعيت این آفت در شهرکرد در دو سال متوالی و بهصورت هفتگی از درختان آلوده در دو محل نمونهبرداری شد. برای تعيين فراسنجههای مهم جدول زندگی باروری شتۀ Tinocallis nevskyi Remaudiere, Quednau and Heie در شرایط صحرایی، از قفس برگی استفاده شد. نتایج نشان داد شته زمستان را ب هصورت تخم روی سرشاخۀ درختان بسر میبرد. اولين پورهها در دهۀ دوم فروردین و اولين ماده های بالدار در دهۀ اول اردیبهشت روی درختان مشاهده شدند. جمعيت شتههای زندهزا در ما ههای اردیبهشت و خرداد سریعاً افزایش یافت و در تابستان روند نزولی را طی کرد. از اواسط پایيز مادههای جنسی بیبال و نرهای بالدار ظاهر شدند. نرخ ذاتی افزایش جمعيت (rm)، نرخ متناهی افزایش جمعيت (ʎ)، نرخ خالص ± ± (T) (R ) توليدمثل 0 و متوسط مدت زمان یك نسل بهترتيب 12/1 11/1 در روز، 14/1 11/1 در روز، ± ± 14/1 93/14 پوره و 31/1 14/11 روز بهدست آمد. واژههای کلیدی: جدول زندگی باروری، درخت نارون، شته نارون، نرخ ذاتی افزایش جمعيت. مقدمه تاکنون 82 گونه شته از روي نارون در دنیا گزارش درختان نارون ).Ulmus spp( در جنگلهاي طبیعي شده است که بیشتر آنها گونههاي غیرگالزا بوده و متعلق ایران بهویژه دامنههاي شمالي و جنوبي البرز و به جنس Tinocallisاند )Blackman & Eastop, 1994(. جلگههاي مرطوب و استپي پراکندگي نسبتاً متراکمي جنس Tinocallis به زیرخانوادة Callaphidinae و قبیلۀ دارند. همچنین به دلیل داشتن ظاهري زیبا و سای هباني Panaphidini تعلق دارد ) Quednau, 2001; Remaudière گسترده به عنوان درختي زینتي و سایهدار در فضاي et al., 1988(. از بیش از 23 گونۀ شناختهشدة جنس سبز غالب شهرها بهکار ميروند )Tinocallis .)Shojaei et al., 2001 در دنیا، تنها 5 گونه از ایران گزارش شده است از جمله عواملي که ميتواند زندهماني و زیبایي این ) ,Quednau, 2001; Rezwani et al., 1994; Rezwani درختان را تهدید کند، آفت است. در ایران 22 گونه آفت 2001(. به دلیل اهمیت زیاد درختان نارون، مطالعات از راستۀ سخت بالپوشان، 31 گونه از بال پولکداران، 31 متعددي روي شناسایي گونهها، صفات مورفولوژیک و گونه از جورباﻻن و 2 گونه از کنهها به عنوان آفات نارون انتشار جغرافیایي شتههاي مهم آن صورت گرفته است گزارش شده است ) ;Patti & Barbagallo, 1998; Sclar & Cranshaw, ( Aabaei, 1999; Behdad, 1988 Tedders, 1977 .)Jalalizand et al., 2006 ;1996( گونۀ .T. nevskyi Rem., Qued * تلفن: E-mail: [email protected] 313-11331531 222 دانش گیاهپزشکي ایران، دورة 54، شمارة 2، پاییز و زمستان 3131 Heie & از منطقۀ پالئارکتیک و هند گزارش شده و جغرافیایي اصلي درختان، سرشاخههایي )به دلیل تجمع پراکنش جغرافیایي، مورفولوژي و اپیدمیولوژي 4 گونۀ بیشتر شتهها روي آنها( به طول حدود 13 سانتيمتر دیگر از این جنس از جمله T. nevskyi در ایتالیا تحت انتخاب و از هر سرشاخه پنج برگ بهعنوان واحد مطالعۀ مقدماتي قرار گرفته است ) ,Patti & Barbagallo نمونهبرداري به کمک قیچي با دستۀ بسیار بلند بریده 1998(. دربارة پراکنش T. nevskyi در ایران اطﻻعات شد و شتههاي روي آنها شمارش گردید. عﻻوه بر این، از کاملي در دست نیست و فقط از تهران (Hojat, 1993) و تلههاي زرد چسبنده )33 عدد( براي تعیین نوسانات کرمان (Barahoei et al., 2012) به طور رسمي گزارش جمعیت حشر ههاي کامل بالدار استفاده شد. در سال شده است. اول مطالعه، نمونهبرداري از درختان وسک دانشگاه شتۀ نارون T. nevskyi از مهمترین آفات نارون در شهرکرد به دلیل وجود جمعیت بسیار کم در ابتداي شهرکرد است. این شته با تغذیه و ترشح مقادیر زیادي فصل و تعویض محل نمونهبرداري با چند هفته تأخیر عسلک به درختان نارون و بهویژه در فضاي سبز شهري آغاز شد. نمونهبرداري از پارک ملت شهرکرد در سال خسارت وارد ميکند. از این رو شناسایي و تعیین 3123 تنها از روي درختان وسک و در سال 3122 تنها ویژگيهاي زیستي و نوسانات فصلي جمعیت آن اهمیت از روي درختان چتري صورت گرفت. دلیل این امر دارد. در این تحقیق شناسایي گونۀ شتۀ فعال روي اعمال تغییرات شدید )حذف بعضي درختان، هرس درختان نارون در شهرکرد و ویژگيهاي زیستي و شدید، قطع آبیاري و سمپاشي( در این محل ب هوسیلۀ تغییرات فصلي جمعیت آن بررسي شده است. شهرداري منطقه بود که امکان ادامۀ نمونهبرداري را سلب ميکرد. مواد و روشها پس از ظهور مادههاي تخم گذار قسمتهاي مختلف براي شناسایي گونۀ شتۀ نارون در شهرستان شهرکرد، درخت براي تعیین محل تخمگذاري بهدقت بررسي شد مراحل مختلف زندگي این شته جمعآوري و پس از تهیۀ و پس از آن، نمونهبرداري از سرشاخهها طي زمستان اسﻻید میکروسکوپي، خصوصیات مورفولوژیک آن ادامه یافت. نمونهبرداري از 4 درخت از هر واریته از مطالعه شد و در نهایت براي متخصص این جنس Franz سرشاخههاي به قطر حدود 1 تا 5 میلي متر و به طول Wolfgang Quednau از مرکز لورنتیان منابع طبیعي حدود 23 سانتي متر صورت گرفت و تخمهاي روي آنها کانادا3 ارسال گردید. شمارش و تراکم تخم در واحد طول شاخه محاسبه شد. براي مطالعۀ ویژگيهاي زیستي و تغییرات فصلي با توجه به بررسيهاي اولیه چون تعداد تخمها در ارتفاع جمعیت این آفت در سالهاي 3123 و 3122 از ابتداي باﻻي درخت اندک بود، تنها از ارتفاع پایین درخت فصل ب هصورت هفتگي از درختان آلوده نمونهبرداري شد. نمونهبرداري صورت گرفت. فضاي سبز دانشگاه شهرکرد واقع در غرب شهرکرد و براي تعیین مدت زمان مراحل مختلف زندگي شته و پارک ملت واقع در شمال شرق شهرکرد به عنوان دو زندهماني هر مرحله و همچنین ویژگي هاي جدول 2 محل نمونهبرداري انتخاب شد و از هر محل 33 درخت زندگي از قفس گیرهاي )پتري دیش پﻻستیکي به ابعاد )با فاصلۀ حداقل پنج متر( از هر یک از دو واریتۀ نارون 4/3×4/3 سانتيمتر که در طرفین داراي پوشش توري غالب منطقه، نارون چتري .Ulmus carpinifolia var براي تهویه بود( استفاده شد. روش کار به این صورت بود umbraculifera و نارون وسک U. carpinifolia، در نظر که 13 عدد مادة بکرزا بهصورت جداگانه در قفس برگي گرفته شد. از دو ارتفاع با فاصلۀ حداقل یک متر )نیمۀ روي برگ نارون محصور شد و با تولد اولین پوره، شتۀ فوقاني و نیمۀ تحتاني تاج درختان( و چهار براي مادر حذف و پورة آن در قفس گیرهاي تا مرحلۀ بلوغ نگهداري شد. با بررسي روزانه، طول مرحلۀ پورگي و تلفات این مدت ثبت شد. از زمان بالغ شدن شتهها تا 1. Laurentian Forestry Centre, Forestry Canada, Quebec Region, Sainte-Foy, Quebec, Canada G1V 2. Clip cage 4C7 پورجواد و همکاران: بررسي ویژگيهاي زیستي و نوسانات فصلي شتۀ نارون ... 221 هنگام مرگ آنها، تعداد پورههاي تولیدشدة آنها روزانه منطقۀ شهرکرد حائز اهمیت است. مراحل مختلف ثبت و از قفس حذف شد. این آزمایش در شرایط زندگي این شته، یعني مادههاي بالدار زندهزا، پورهها، صحرایي از اواخر اردیبهشت تا اواسط خرداد 3122 و ماده هاي تخم گذار و نرهایي که از روي هر دو واریته روي نارون چتري در دانشگاه شهرکرد انجام گرفت. نارون جمعآوري شده بودند براي متخصص نامبرده 3 فراسنجههاي نرخ خالص تولیدمثل R0=lxmx، ارسال شد و ایشان عﻻوه بر تأیید نام گونه، هر یک از 2 میانگین مدت زمان یک نسل T= lnR0/rm ، مدت زمان مرفها را نیز شناسایي و تأیید کردند. ه مانگونه که 1 دو برابر شدن جمعیت DT=ln2/rm و نرخ متناهي Blackman & Eastop (2000) براي شتههاي جنس rm 5 افزایش جمعیت ʎ=e محاسبه شد. براي تعیین نرخ Tinocallis و همچنین .Remaudiere et al (1988) 4 ذاتي افزایش جمعیت (rm) به عنوان مهمترین فراسنجه، براي این گونه گزارش کرده بودند، تغییرات فصلي در از شکل تغییریافتۀ معادلۀ اویلر-لوتکا )Brich, 1948( میزان رنگدانههاي بدن شته دیده شد ب هطوري که افراد rmPivotalx بهصورت Lxmxe =1 استفاده شد. براي محاسبۀ بالدار زندهزا در اوایل فصل به رنگ زرد روشن با خطاي استاندارد فراسنجههاي رشدي جمعیت و ایجاد رنگدانههاي کم و در نسلهاي آخر رنگدانههاي بیشتري تکرارهاي کاذب از روش جک نایفMeyer et al., ( 8 دارند. 1986( استفاده شد و فرایند محاسبه با نرمافزار جدول 2 زندگي دوجنسي ویژة سن ـ مرحله ) ,Chi & Liu نوسانات فصلی و فراسنجههای جدول زندگی 1985( انجام گرفت. براي رسم نمودارها از نرمافزار این شته زمستان را ب هصورت تخم روي سرشاخۀ درختان اکسل2 2332 استفاده شد. مقایسۀ دادههاي مربوط به بسر مي برد. تخمها عمدتاً در ترکهاي پوستک درختان، زیستشناسي شته روي دو نارون چتري و وسک، دو کنار جوانهها و محل انشعاب شاخهها قرار داده ميشود. ارتفاع و چهار براي جغرافیایي جمعآوري نمونه و تخمگذاري از اواسط آبان شروع و تا اواسط آذر ادامه همچنین مقایسۀ میان جمعیت شته در دو سال متوالي داشت. در دهۀ دوم فروردین درحالي که هنوز برگ ها باز با استفاده از نرمافزار ,SPSS (Advanced Models نشده بودند، اولین پوره ها مشاهده شدند. در دو گونۀ دیگر (Chicago, IL 2006 و تجزیۀ واریانس یکطرفه3 صورت از قبیلۀ Panaphidini در آﻻباما ظهور اولین پوره ها در گرفت. اواسط فروردین گزارش شده است ) ,Edelson & Estes 1983(. در این گونه همۀ ماده هاي بکرزاي زندهزا، بالدار نتایج و بحث بودند. در همۀ گونههاي مطالعهشده از این جنس براي شناسایی گونۀ شته ماده هاي بکرزاي زندهزا تنها فرم بالدار گزارش شده است این شته به نام علمي ,Richards, 1967( Tinocallis nevskyi Remaudiere(. در دهۀ اول اردیبهشت ماه، اولین Quednau and Heie تشخیص داده شد که به تأیید افراد ماده روي درختان مشاهده شدند و جمعیت شته در F.W. Quednau )یکي از توصیفکنندگان این گونه( ماههاي اردیبهشت و خرداد سریعاً افزایش یافت؛ بهطوري رسید.