Het Magische Jaar Van De Magiciens
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Universiteit Gent Academiejaar 2010 - 2011 1989: HET MAGISCHE JAAR VAN DE MAGICIENS De invloed van de tentoonstelling Magiciens de la Terre op de globalisering van de kunst Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Voor het verkrijgen van de graad van Master In de Kunstwetenschappen, optie Etnische Kunst Door Henk Van Nieuwenhove Promotor: dr. Paulina van der Zee WOORD VOORAF Mijn dank gaat uit naar al diegenen die de voorbije 37 jaar mee de verwezenlijking van dit studieproject hebben mogelijk gemaakt: - Professor dr. Jan Vandenhoute, helaas lange tijd geleden overleden, die me in de jaren 1974-1975 de liefde voor de primitieve kunst (toen nog de officiële benaming) heeft bijgebracht. - Mevrouw dr. Paulina van der Zee die mij als eerste op het spoor bracht van Magiciens de la Terre . Met dank voor de professionele aanpak en het enthousiasme waarmee ze me weer naar de studieboeken heeft gedreven. - Professor dr. Wilfried Van Damme voor de introductie in de World Art Studies . - De UGent om me de kans te geven mijn studies Kunstwetenschappen na 37 jaar af te ronden. - Professoren en docenten van de UGent voor de vele boeiende lesuren. - De studenten van het historisch allerlaatste jaar Etnische Kunst, in het bijzonder Mevrouw Hannelore Vandenbergen. - De Afrika Vereniging van de UGent voor de deelname aan hun studiedagen. - De Pacific Arts Association voor deelname aan hun congres 2008 in Brussel. - De heer David van Duuren van het Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam, voor de introductie op het symposium Tropenmuseum for a change. - De redacties van de Roularta Group, die me de kans boden om als journalist te reizen naar verre cultuurgebieden in Afrika, Oceanië, Azië en Zuid-Amerika. - De heer Herman Hannon die me in 1992 persoonlijk rondleidde in zijn tweede vaderland Papoea-Nieuw-Guinea. - De heer Didier Schmidt die me diep in de Afrikaanse oerwouden heeft gebracht. - Kunstenaars en curatoren voor de vele boeiende gesprekken. - De heren Karel Arnaut, Louis Van Bever en Dirk Vercruysse (Tse-Tse-Art Gallery Gent) voor de introductie in de wereld van de populaire Congolese schilderkunst. - Mevrouw Martine de Boisdeffre, directrice van de Archives de France voor de toelating om de archieven van Centre Pompidou en La Grande Halle de la Villette te raadplegen. - Mevrouw Monique Chardet en de heer Henry Delangle van het archief Centre Pompidou. - Het personeel van de Bibliothèque Kandinsky/Centre Pompidou. - De heer Gilles Bion van de Service Audiovisuel/Centre Pompidou. - Mevrouw Nathalie Laurent, Mevrouw Valérie Ebersohl en Mevrouw Brigitte Lebhar van het archief van La Grande Halle de La Villette. - Het personeel van het documentatiecentrum Quai Branly. - Mijn vrouw om mij om de 2 jaar mee te nemen naar de Biennale di Venezia, én voor haar kritische lectuur van de scriptie. - Mijn oudste kinderen voor hun geweldige aanmoedigingen en mijn jongste zoontje voor de momenten van stilte die papa soms vroeg, waarvoor mijn excuses. - De heer Mark Uytterhoeven in de rol van linguïst, taalzuiveraar en motivator. Met dank voor de lange gesprekken over mens en maatschappij. - Mevrouw An Macharis, directrice van Citizenne, voor haar waardevolle tips vanuit het veld. 2 INHOUDSOPGAVE Inleiding 7 1. Magiciens de la Terre: de tentoonstelling 13 1. Het concept 13 1. Beuys en Filliou 13 2. Westerse experts 15 3. Westers vs. niet-westers 16 4. Esthetiek vs. rituele context 17 5. De essentie van de Bicentenaire 18 6. Het moderne nomadisme 19 2. Magiciens: what’s in a name? 20 1. De magie van Picasso 21 2. Tovenaars of kunstenaars? 21 3. Babylonische begripsverwarring 22 3. De kunstenaars 23 1. Primitieven en kunstenaars 23 2. Cross-culture dialogen 24 3. Wat is Kunst? 25 4. De kritieken in de pers 28 1. Tempête à Beaubourg 28 2. Gri-gri en voodoo 29 5. De audit 30 1. Elitair en abstract 30 2. Nombrilisme 31 3. Cultexpo 31 2. 1989: val van de paradigma shifts 33 1. Naar een nieuwe wereldorde 33 1. De Muur – Tienanmen – Apartheid 33 2. Liberté – Egalité - Fraternité 34 3. Bovenbouw – onderbouw 35 4. Dominospel 36 3 2. Kunstwetenschappelijke analyse 36 1. Bauhaus, Mudhouse 37 2. ZKM/Karlsruhe 38 3. De nieuwe cartografie 39 4. Nairobi Art Trust 40 5. Fetish Modernity 41 3. Etnische Kunsten/Global Art 42 1. El Sindrome de Marco Polo 42 2. Gecreëerde schaarsheid 42 3. De link met het kolonialisme 43 4. Les Arts du Quai Branly 44 5. Musea in identiteitscrisis 45 6. De twee zijden van het muntstuk 46 4. Globalisme/Glokalisme 48 1. Processen van inclusie en exclusie 48 2. Global Art World 49 3. Globalisme vs. Particularisme 49 4. Glokalisme 49 5. De afbraak van het eurocentrisme 50 6. Het samenvloeien van culturen 51 5. Magiciens op de tijdslijn 53 1. De moderniteit volgens Baudelaire 53 2. Gauduin n het experiment Thaïti 54 3. His Eminence The Artist Chéri Samba 55 4. Een Triptiek voor Picasso 56 5. L’Espoir fait Vivre 58 6. Reinvention of the Tropics 59 3. De invloeden van Les Magiciens 61 1. Tentoonstellingsbeleid 61 1. Primitivism vs. Magiciens 61 2. De wichelroede en de toverstaf 62 3. De opvolgers van de Magiciens 63 4. Het kwadraat van de cirkel 64 2. De bloei van de biënnales 65 1. De link met de politiek 65 2. Biennale di Venezia 66 4 3. Havana en Dakar: pioniers 67 4. Global Curators 68 5. De ‘postinstitutie’ biënnale 69 6. Art Fairs aan de macht 70 3. Museumbeleid 72 1. To Fetishize the Fetish 72 2. Van Wunderkammer tot Wereldmuseum 73 3. Le Goût des Autres 74 4. Etnografische musea op drijfzand 75 5. The British Museum 76 6. Het nieuwe kosmopolitisme 76 7. Het virtuele museum 78 8. Community Museum 79 9. Braziliaanse Melting Pot 80 10. Latijns-Amerika denkt lokaal 81 11. Explosie in Shangaï 82 12. De opkomst van privé-musea 82 13. Public-Private Partnerships 83 14. Naar een nieuw vocabularium 84 4. Kunstmarkt 85 1. Afrikaanse marktmechanisme 85 2. Het duo Pigozzi-Magnien 86 3. Contemporary African Art Collection 88 4. De vermarktbare kunst 89 5. High + Low Art 90 6. De kunstveilingen 90 5. Kunstenaars in tijden van postkolonialisme 92 1. The Settler & the Colonised Man 92 2. Black Art & White Money 92 3. Exploitatie van niet-westerse kunst 93 4. Van oude en nieuwe paradigma’s 95 1. Crossing Cultures 95 2. Paradigmasleutels 96 1. Horizontalisme – micro- en macrokosmos 96 2. Complexiteit – flexibiliteit 98 3. Tijd - ruimte 99 4. Dialoog – reciprociteit 100 5 5. Beleving – persoonlijke ervaring 102 6. Interconnected World - rizomen 102 7. Many Globalization – Juxtaposities 104 8. Cross-culture – recht op innovatie 105 9. Construction of Meaning - Intervisualiteit 106 3. Naar een totaalparadigma? 108 4. De Magiciens en de Franse Revolutie 109 Tot besluit 111 Naschrift 118 Bibliografie 121 DEEL 2: Bijlagen en Afbeeldingen 133 6 INLEIDING “The end of the history of art Has to signify the birth of another one, Corresponding to a world Undergoing profound and irreversible change.” Mamadou Diawara (2007:181) De tentoonstelling Magiciens de la Terre heeft plaats van 18 mei tot 14 augustus 1989 in Centre Pompidou en La Grande Halle de la Villette. Het hele project, onder leiding van Jean-Hubert Martin, staat in het teken van 200 jaar Franse Revolutie. Honderd hedendaagse kunstenaars, waarvan de helft van westerse, de andere helft van niet- westerse origine, worden op de twee locaties samengebracht. Op die manier wil Magiciens een platform bieden aan kunstenaars van derdewereldlanden en via een statement komaf maken met de verouderde dichotomie tussen westerse hedendaagse kunst en etnische kunst. Magiciens de la Terre was niet echt een groot succes. Het bezoekersaantal van 205.206 (gemiddeld 2306/dag) in Centre Pompidou en 40.311 in La Villette was niet in verhouding tot de mega-investering. Ter vergelijking: de tentoonstelling Renoir in het Grand Palais haalde in 1985 bijna vier keer zoveel bezoekers/dag (Celius 1996:91). Officieel slokte de tentoonstelling een budget op van 30 miljoen Franse frank 1 (circa 5 miljoen euro) waarmee ze een van de duurste tentoonstellingsprojecten ooit is die in Frankrijk werd opgezet. Vraag is wel of het succes van een tentoonstelling zich louter en alleen laat meten in bezoekersaantallen. Dat de organisatoren met een commerciële kater achterbleven mag alvast blijken uit het feit dat een onderzoek werd toevertrouwd aan het auditbureau Arsec om de oorzaken van het falen te achterhalen 2 (zie 1.5). Net zo goed als men de tentoonstelling een mislukking kan noemen, kan men Magiciens ook een gigantisch succes toedichten, gezien de nazinderingen in de tijd. Over geen enkele tentoonstelling in de 20 ste eeuw werden meer teksten gepubliceerd dan over Magiciens. We hebben het dan niet zozeer over persartikels. Ondanks het respectabel aantal persboeken die in het archief van Centre Pompidou bewaard worden, is dat aantal niet groter dan voor andere toptentoonstellingen. Het aantal wetenschappelijke artikels daarentegen is buiten elke verhouding en zelfs tot vandaag is Magiciens zeer populair in academische kringen. De Duitse 1 Celius (1996:20) citeert Paris Culture-Paris Fluxus, mei 1989, waarin de tentoonstelling werd afgedaan als “trop cher pour le peu de public qu’il attire”. 2 De audit werd verricht door Agence Rhône-Alpes de Services aux Entreprises Culturelles (ARSEC). Het betreft een specifiek kwalitatief onderzoek naar ‘de publieken’ van de tentoonstelling Magiciens de la Terre. 7 onderzoeksgroep van ZKM/Karlsruhe 3 (zie 2.2.2) wijdt zelfs hele wetenschappelijke boeken aan de impact die de tentoonstelling heeft gehad op de verhoudingen hedendaagse kunst-etnische kunst, westerse kunst-third world art , global art-local art , maar ook en vooral op het tentoonstellingsbeleid wereldwijd, op museumbeleid, op het fenomeen van de grote kunstbiënnales, op de internationale kunstmarkt en op de hele kunstwereld tout court .