Piktori Ismail Lulani, Gruaja malësore Karagjorgje, kumtuesi i epshit të në foto, thesari i kelmendasi që ngjyrave shpuese dhe trashëgimisë sonë themeloi dinastinë poetikës shprehëse shpirtërore sunduese serbe FAQE 49-51 FAQE 42- 45 FAQE 31-32

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKEBotues; Vasel GILAJ, Viti II i botimit, Nr 2, New York, PRILL 2018 [email protected]

Kur Turqia dhe Bullgaria kërkonin bashkimin e Kosovës Kral Nikolla me Shqipërinë FAQE 39 “Skënderbeu” Pse shqiptarët katolikë ndërtojnë i malsorëve?! Kisha ortodokse FAQE 8-10 në Malin e Zi?! FAQE 11-13 Çun Lajçi, ushtima e kijametshme e nji kushtrimi hovesh Të parët e kryengritëse FAQE 20-22 Si shpëtoi Dedë Gjo’ Luli në Vraninë? Kelmendit erdhën FAQE 34-35 nga Trieshi

FAQE 11-13 E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE [email protected] tel.347-932-6629 dheemail mund tëkontaktoninënumrin www.zanimalsise.com “ZaniiMalsisë”dheweb-in Për reklamanëgazetën Prill 2018 2 Prill 2018 3 “Brothers Taverna”, aty ju mundësohet, cilësia dhe korrektësia, tradita dhe modernia, shija dhe eleganca.

“Brothers Taverna”, mes shumë mundësish, kjo është më e mira!

KONTAKT Address: 23-01 Steinway Street, Astoria, NY 11105 C: (646) 584-9615 T: (718) 721-2424 T: (718) 721-2422 Web: brotherstavernanyc.com E-mail: [email protected] Gjithashtu, mund të na ndiqni në Facebook dhe Instagram E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE TELEFONO: WEB: www.cakorrestaurantny.com Bronx, NY10458 ADRESA: SHËRBEJMË EDHEMEPOROSI tare nëBallkan. të mirëgjithatrojeveShqipe - Te Cakorkëndojnëkëngëtarëtmë - Kuzhinespecialeetëgjithallojeve Restaurant Bar “Cakor” 718-733-2300 632 E186thSt,

718-733-1033 leverdisshme dhe çmimetë Korrektësi - një zgjidhje një zgjedhje, Një mundësi, të ritekne dimension marrin Gëzimet tuaja Prill 2018 4 Prill 2018 5

NIKOLIN DODAJ EAGLE EYE PHOTOGRAPHY VIDEO, PHOTOGRAPHY, EVENS Ditëlindje, Fejesa, Dasma, Gëzime familjare, Party, Koncerte, Videoklipe, Dokumentar, etj...

NIKOLIN DODAJ Tel: +1 (914) 338-6864 106 N WOOD AVE LINDEN, NJ 07036-7223 email: [email protected] www.eagleeyephotography.us E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE EDITORIAL N zevendesuar paseviteve60teshek e huazuarngaTurqishtja, dukeu perdorej gurbetcinje,gurbetlinjet, tjeter. Pas LuftesseDyteBoterore cional, dukeuvendosurnenjevende nike qeeleshojnvendinvetTradi qe dotethotepopujosegrupeEt perdoret qengashekulliXIX.Dhe lasht Greke2500-vjecare,gjersisht termi. FjalaDiasporeshtefjalee dime kureshtjaqetedegdispasketij Diaspor, apo...?! Po c’fareeshtedukendollurnevitet qe vijnengalatinishtja. igrant porfjalenMergat,Mergimtar ka perdorurfjalenDiasporapoEm Ne vitet1990IbrahimRugova nuke ullit XXmetogfjaleshinEmigracion. por gjithsesiekakredhurnemen tare te ndonje nacionalisti, tare tendonjenacionalisti, kete trazuarpaqenmergim je dilemecilamundtemos ------munde te jene edhe me te shumt, munde te jeneedhemeteshumt, jetojne rreth200.000 shqiptar. Eqe Nderkohe qeneSh.B.A mesohetse tojne jashttrojeve te tyreetnike. jane rreth3milionshqiptareqeje gjithe Ballkanit,kuretanidihetse Diaspor eSH.B.A shqiptaret ete se a’i perfaqesoneashtuquajtura Dhemetedrejtlindpyetja Etnik. cilet janelarguarngaatdheusigrup ApoatatevendosurneKroaci 4 milion. vendosen neTurqi. kusotjane mese te tjerashqiptareBallkanikdheu taret elarguarengaKosova evise aspore mundetequhenedheshqip pas pushtimitTurke. Te tille,praDi Shqiperia, dukeuvendosurneItali 600.000 shqiptaretqeularguannga shembull Diaspormundtequhen te botesperarsyeEkonomike.Per vendosur neSH.B.A evendetetjera duke fituarAzil,emeseshumtite kush neser. Per shkaqedhe politike larguar ngaAtdheudikushsotedi spore. Pasi ajoeshteekrijuardukeu shperngulje negrup,c’kaquhetDia e SH.B.A.nukeshtekrijuarnga diaspora shqiptareeposacerishtajo Eshte epranueshmetethuhetse per shkaqetendryshmeEmigroj. Atdheu, idytilargohemngaAtdheu kuptime iparidetyrojdiketeiknga Ballkanit. FjalameMerguekady shumica eshqiptarevetegjithe nje eShqiperise.Ngakujaneedhe pore, dheqejanenjeeKosoves dhe me dyMinistriteemruaraDias e tanishme,dhekukemitebejme Prill 2018 - 6 - - - - - Prill 2018 7 pasi te ardhurit nga ishe Jugosllavia jane regjistruar si Jugosllave ne baze te pasaportes qe kane disponuar. Qe gjithsesi nuk mund ti perfaqesoj te gjithe shqiptaret, pasi tani kemi 500.000 shqiptar ne Greqi 400.000 ne Itali, e vende te tjera si Anglia Gjer- mania e tjer, keta te Emigruar nga Shqiperia duke e cuar numerin e te larguarve ne 1.2 milion banor. Sa u tekon atyre te Kosoves rezulton se 400.000 jane te vendosur ne Gjerma- ni 200.000 ne Zvicer qe perbejne 60% te Emigracionit dhe qe nuk quhen Diaspore. Prandaj ne kushtet e tan- ishme mendojme se emertimi Dias- pore ka dale jashte modes dhe jashte kohe, sepse nuk munde te themi se kemi 3. milion Diaspore, por munde taret e Ballkanit.Kure Dihet se nga se jemi 8 milion Shqiptar aktual- te themi se kemi 3 milion Emi- 3.milion shqiptar te Ballkanit qe isht, por nese behet nje dhogaritje grant,Mergimtar apo Bashkatdhetar gjinden jashte vendit 2.8 milion prej e thjeshte e migrimeve dhe emigri- e tjer,e per me teper kur diaspore tyre tani ndollen ne Evrope 200.000 meve te her pas hershme rezilton nuk munde te quhen ata, qe se paku ne SH.B.A. E me pakic edhe ne se aktualisht ne gjithe boten jetojn nuk kan ruajtur gjuhen. Gjithsesi vende te tjera. Nderkohe qe ne Ball- rreth 15 milion banor me prejardhje Ministrit tona te tanishme te emer- kan jetojn 5.2 milion Shqiptar nga Shqiptare,dhe qe do te thote se nese uara te Diaspor duhet qe bejne nje kta 2.8 milion ne Shqiperi 1.7 milion do ishim ne trojet tona Ilire,shqip- studim te qarte dhe bashkohore, qe ne Kosove 600.000 ne Maqedoni dhe taret do te perbenin shtetin me te ti rezistoj kohes. Per te gjithe shqip- 32.000 ne Malin e zi Qe do te thot madhe te Ballkanit. Na ndiqni në: www.zanimalsise.com - Ne nuk ju premtojmë lajmin e fundit, por atë që juve ju intereson më shumë. - Ne nuk konkurojmë me askënd, por cilësia dhe përzgjedhja na dallojnë nga të tjerët. - Tek ne, secili nga ju ka diçka për të lexuar dhe një mundësi për të treguar. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE N i malësorëve “Skënderbeu” Kral Nikolla 4478, Shqiptare nga keta, pothuajse 50 % 4478, Shqiptare ngaketa,pothuajse 50% ne Tuze siqendereKomunes ,banojne 500 Malazez,700Mysliman etjer. Ndersa ndersa tanireziltojne mbi1000Boshnjak, shqiptare pothuajse, qe tegjitheMalsore, rrethinat etijkanebanuar 12.500banor mendur faktisenevitin1991,Tuze me e Podgorices. Nderkoheqeduhetper Podgorices 1400,qebanojneneQytetin 9600 Shqiptar, qekagjithsejtKomuna e 8200 Shqiptar, dukezbriturketunga edhe Komuna UrbaneeTuzit, jetojne te Komunes se Podgorices nga ku varet Tuze me Rrethina sipas shifrave zyrtare te gjendjescivile60.000banore,ndersane Koplikun. Ku banojnesipasregjisterave ame Shqiperin,teciletsiqenderkane perfshi edheata,qebanojneneshtetin jne 16%ebanoreveteMalsiseseMadhe te Malazezizuara me se miri. Ku bano e Malsorevemebanimnetrojettyre, bane metenjejtinemer, oseedheqendera njekohesisht edheqenderekomunesur tores seSkenderbeutneQenderteTuzit shume siceshteajopervendosjen,eshta- Kane marrnjenisem,ecilapoperflitet ne vitin1913. pjes nevitet1876–1878,dhenjetjeter Me ne krye KralNikollen e Malit te Zi, nje Trieshi, Tuzi etjer. Okupuara nga Mali i Zi, si nga Hoti, Gruda, kan ardhurketu,ngaTrojet Shqiptarete ne Sh.B.A. Dhe konkretishte ata qe ne Sh.B.A. Dhekonkretishteataqe Skenderbeu Malsoretmebanim e kuadertevititGjergjKastrioti - - - jane edhe ata,qejaneMyslimanizuar, uajse qetegjitheshqiptare, pasishqiptare votim kanerezultuar 6.900 persona,poth- listen ezgjedhseve,dhe kupjesmarresne c’far ndollirealisht,me 11.000personane me shumice shqiptare te popullsise. Po caktuar, drejtuesiterinjetekesajkomune u zhvilluan,zgjedhjetvendoreperte te vitit2017.NekomunenurbaneTuzit muaj meparedhekonkretishtneNentor ditet tona,kumekryesorjaeshtekjo,pak enigma,historike eqetesjellinderine kerkes tetille,lindinshumepyetjedhe Realisht kuredegjonnjepropozimapo derbeut neTuz. duhet vendosurapojo,shtatorjeeSken- tek problemi, qeduamte trajtojme nese 20.000 banore.Sidoqoftetanipokthehemi Urbane eTuzit, tanidotekishteafersisht do tebanoninnevendinetyre,Komuna te ndryshme te botes. Konstatohet se nese merin eatyreqejanevendosur, neshtete Gjithsesi perafersisht, pa e ditur sakte nu- ne pasaportat qe ata kane disponuar. si teardhurngaisheJugosllavia,bazuar shumica derinevitet1990janeregjistruar ka nisurqenevitin1960,banortecilet igracioni, papermendurketuasimilimin, se banojnerreth,11.000Malsorepasiem- dosur kryesishtneSH.B.A. Ku mesohet 4300 banoreShqiptar– Malsore. Te ven- dhe zonatrrethtij,janelarguar Shifrave te vitit 1991, rezulton se nga Tuzi, liman. Qedotethoteseneseureferohemi te besimitkatolikdhe50%Mys - - Vogel, deshiroj t’u kujtoj senukkaneqene cilet vinengarradhet eShoqatesMalsia shume te tjera. E sa per propozuesit te Ulqini,Tivari, Kraja,Tuzi, Plav–Guciae i tokavedhetrojeve Shqiptare.Sicjane te mbahetmendperjetsisht sipushtuesi tyre Kral Nikollenne Podgorice, i cili do at’her MalsoretekaneSkenderbeun suesit etyreneTetor teketijviti,ederi e dhen per Partit Shqiptare, dhe perfaqe me imirperSkenderbeundoteishtevota tille, asqeduhetpermendursepsebusti 12 keshilltar. Neketokushtenjeniseme 20 keshilltar, dhe atij te partive shqiptare Por i dhan koalicionit te Millo Gjukanoviq Tuzit, nukveprojnesiatateMaqedonise. zgjidhur. Nukekuptojesesishqiptaret per ceshtjentoneKombetare. Ende tepa Shqiptare kudoqofshinata,eshteedhevot tradhtareve tekombit.Pasi votanetrojet mund terriheroiynekombetar, nemes shume absurdenjekerkesetille,sesi por, naduket Austro –Hungaria.Prandaj dhe qe ngaduartnuk ia hoqenShqiptaret Shkodren per t’ia aneksuar Malit te Zi, Kral Nikolles ne vitin 1912 duke sulmuar sa cipatendhenushtarekomandant. sa atij,Shqiptar2450vota.Oseaqvota te tijqeverisesneTuz plot4450vota,nder Partise seMiloGjukanoviqdhekoalicionit por tecuditfakti,sesiMalsoretidhan kerkon qete vendoset Skenderbeu ne Tuz, fakti sedikushngaDiasporaMalesore e bereTuzin siJeruzalemin.Nuktecudit Duke her ngaTiranaePrishtina. dor, edrejtonantishqiptarintij,teTuzit, nga KralNikolla,tanimetelekomandne ka kryermesemirimisioninelenamanet e MalitteZi,Ferhat Dinosha,icilipasie banoreve teMalesiseseMadhe,neshtetin ideatorin eshkatrrimitdheasimilimitte ne Tuz.Pa harruar tepermendimedhe Abazoviq. QetaningreflamurinBoshnjak te Tuzit, kreuikomunesHotiani–Abedin ia kaarritur, sidheDoktoriiShqiptareve edhe gjuhenshqipeneTuze dheqejopak nga DreshajteHotitcilikerkonteheq ore Malazezce,NexhatDresheviqqeeshte nga Trieshi dhekunjeorefletshqipe Kuvendit teTuzit. HalilDukoviqqeeshte punen ePerkthyesit ejoateteKreut ne Tuz. Fadil Kajosha nga Gruda qe ben Trieshi qe iprinPartise seGjukanovicit anti -shqiptarin,sicjaneNikollGeganga Boshnjakizuar, eMalazezizuar. Dukebere Prill 2018 8 - - Prill 2018 9 te zotet qe te sigurojne nje shesh publik injeve, se si nuk shkoj asnjeri prej tyre ne shoqatat Shqiptare te Malit te Zi ne New ne Tuz, per vendosjen e shtatores se Dede Tuz gjate fushates, apo edhe diten e voti- York, si shat republikat e ishe Jugosllavis, Gjo’ Lulit por e kane vendosur ne oborrin mit, ashtu si shum prej tyre ken ulltuar, duke e festuar humbjen ne Tuz nje dite e Kishes. Ndoshta dikush prej tyre, edhe nga Amerika per ne Podgorice, me bileta perpara, pasi atje zgjedhjet jan zhvilluar, ka menduar se meqense Deda u vendos ne te paguara nga Malazezet per te festuar, sic e tham me 26 Nentor. E kuptoj se kjo oborrin e Kishes, tani Skenderbeun mund shpalljen e Mali te Zi Shtet. Sic organizuan eshte vetem nje loje dhe sa per te terhequr ta vendosin ne oborrin e Xhamis. edhe festen me 25 Nentor te 2017. Te shtat vemendjen, nga ajo qe ka ndollur dhe po Gjithashtu deshiroj tu kujtoj ketyre zoter- ndoll me Shqiptaret ne Malin e Zi, e ne ras- tin konkret me Malsoret, por nuk e kuptoj, se Skenderbeun c’ ka e duan atje, sepse ai nuk lufton me, por duhet te luftojm ne, qe te realizohen, aspiratat e tij Kombetare, dhe tani c’ eshte me e mira, jo me shpat, por thjesht me nje flet votimi dhe me metoda bashkohore, demokratike dhe diplomatike. Duke mos i marre ato pak para, ne kembin te votes pro Malazezeve e te tjereve. Nuk po u kerkojme te kapin pushket, as te ndahen nga Mali i Zi, por po u kerkojm qe te votojn si Shqiptar, dhe per Shqiptaret me qellim qe pushtetin, ne Atd- heun e tyre, ta gezojne vet ata, dhe te mos shkombetarizohen duke i trajtuar si pakic kombetare ne trojet e tyre, stergjyshore Iliro – Shqiptare. Se paku kte duhet ta bejn te gjithe ata, qe me siguri tani ndjehen te mashtruar dhe te penduar, keshtu do ta vendosim Skenderbeun edhe ne Tuz. Vasel Gilaj New Jork

MONUMENTI I KRAL NIKOLLËS I VENDOSUR NË PODGORICË E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHEG PATRIOTIKE N Cili ishteKralNikolla?! he i Serbeve, duke kerkuar her pas here he iSerbeve,dukekerkuarherpashere Ai kaqenenjembeshtetesshumeimad- vitet 1912–1913paseluftesBallkanike. jerim temetejshemMaliiZifitoiedhene sisht metrojedhepopullsishqiptare.Zg- zgjerim terendesishemteritorial.Krye – turke,fitoinjohjenderkombetaredhe korrik tevitit1878,paseluftesmalazezo me vendimteKongresit teBerlinitme13 Danillo. Gjatesundimittetij,MaliiZi Trashegoi froninngaXhaxhaiitij. vjet merradhe. drejtuar dhesunduarMalineZiper58 Mbret neperiudhen1910–1918.Dukee Malit teZi,neperiudhen1860–1910dhe Nikolla dheKralNikolla,ishteprinci herë të parë pas më shumë se 100 vjetësh herë tëparë pasmëshumëse100vjetësh është bërëedhekjokarikaturë, ecilavjenpër qytetin tëzotëveshtëpisë. Nëkëtëkuadër, cilës bëriqëKnjazNikolla t’ua kthente sërish ultimatumiisë vendosur tëAustro-Hungarisë, sërish shqiptare,falëndërhyrjes sëfortëetë rit. Por, passtuhisë,fatiedeshqëajotëmbetej nga malazezët po përjetonte ditët e saj të tmer pak vendndërto,ndërsaShkodraepushtuar Shqipëria zintejo ilustruara austro-hungareze. zinin titujtkryesorëtëgazetaveerevistave atë kohëdheproblemeteBallkanitpapriturpo as radioetelevizion,ishteshumëpërhapurnë fakt satirapolitike,nënjëkohëkurnukkishte sot Shkodranukdoishtenjëqytetshqiptar. “Në bëtare, nga e cila, nëse do kish ndodhur ndryshe, humoristike njëmomenttëhistorisësonëkom- jep tëkuptojmënëmënyrëshumëartistikedhe që madhuroiZotiim,atjekuemora!–dhena që mëmirëpoedorëzojsërishmbrapshtorën, diçiturën: Nikolla:Ngafirmatkamfrikë,kështu Karikaturaoke tëAustro-Hungarisë. mbart malazezët, falë ndërhyrjes së fortë e të paekuiv- 11 maj1913,kurShkodrasapoishteçliruarnga shqiptar përherëtëparë,ndërsaajombandatën një karikaturëtësjellënëvëmendjepërpublikun Kur Austro-Hungaria detyronKnjazintëlëshojëShkodrën sonale në ‘FB’. Këtë radhë bëhet fjalë për sonale në‘FB’. Këtëradhëbëhetfjalëpër publikuar sërishnjërisinëfaqenetijper azetari dhestudiuesiArmandPlakaka me 1 Marse 1921. i njohur si Knjaz me 1Marse1921.injohursiKnjaz dur me7Tetor 1841dhekavdekur ikolla IPetroviq –Njegosh,kalin- - - - 1916. MbretiNikolla,sebashkumeqever Hungareze porudorzuanejanartevitit fillimisht urezistoisulmeve – Austro Austro –Hungaris. MbreteriaMalazeze Ne LuftenePare Botroreishpallilufte Kelmendi. origjin Shqiptaredhekonkretishtnga jorgjeviqeve, ndoshtasepseataishinme Nikolla ishtenjearmikibetuarKarag- bashkimin eSerbevedheSllaveve.Kral nga te cilet 6 vajza dhe 3 djem. Ne vitin nga tecilet6vajzadhe3djem.Nevitin na Petroviq, metecilenkishte9femij, Eshterat etij,dhetebashkeshortesMile ne SanremoItali. ne France dheuvarrosnenjekisheRuse Mbreti Nikollvdiqiizoluarnemergim kthye me. ne France, neegzil,ngaicilikurrenuku in etijdheoborrinmbreterorusrehua - - Andej. ‘’ Zani i Malsise’’ Malsise’’ i Zani ‘’ Andej. Duke thirrurONamo–Andej ai thoshteseMaliiZinukmundtejetoj. qellim qetemerrteShkodren,pacilen tevitit1913,me i vitit1912ederinePrill per gjashtyemuajmerradhe,ngaTetori vecanarisht gjaterrethimitteshkodres bler emashtruar, e joshur mepushtet Malsoret mjafteprejtecileve,edheika pasur meShqiptaret,eposacerisht ne historiedhepermarrdheniet,qeka ri iEvropes’.KralNikolladotembetet qe KralNikollatethirretedhe‘’Vjehr te ndryshmeEvropes,c’kabere dheMbretertevendeve ara mePrincer gjashte vajzatetij,kanqenetemartu- Nikolla ishteedheshkrimtar, pesenga ne qenderteQytetitPodgorices. Kral ja etijeshtevendosurhipurmbiKale, Me ceremonishumenderuese.Shtator ne Qipur. rivarrosur neCetinkishenmbreterore 1989 ukthyenneMalineZi,dhejan Prill 2018 10 - - Prill 2018 11 Te paret e Kelmendit erdhen nga Trieshi

ojdhenat krijojne bindjen dhe qa- rtesojne se ky fis e mori emrin nga Gi pari, i quajtur Kelmeca. Prinderit i kishin banuar diku ne Drekal te Kucit. Vdekja i mori, por lane nje djale te vogel. Shtegtoi dhe u be rrogtar ne Bekaj te Trieshit.Emri i tij i vertete ishte Ahmat. i urte,i pashem aq sa i nderruan emrin per ta thirrur me perkedheli ‘’Kelmeco’’. Ne shtepin ku u pajtua rrogtar jetonte nje vajze me emrin Bumce.Cdo dite kullotnin delet se bashku. Kaluan ca vite.Vajza qe kishte hedhur shtat si zane mali ra ne dashuri me Kelmecin. E frenonte zemra e rrogtarit nevojtar per te kuptuar ndjenjat e saj qe te merrte guximin t’i shfaqte ate qe ndjente per te. Erdhi nje dite qe Bumc- ja ta mundte ndrojtjen. Urte e bute mori guximin t’i shfaqe dashurin e fshehur ne zemren e cilter te saj dhe i thote Kelmeco, je prej mishi apo prej guri? Je njeri apo je engjell? S’e kupton qe une po shkrihem per ty? I befasuar, por edhe i dehur nga dashuria, sic ngjet kure linde mes dy te rinjeve,iu pergjigj. Lum vajza,nuk jam as prej gurit,as nuk jam engjell.Mish e gjak te riu kam. Por nje gje dua te ta them, yt ate me jep buken,me ka besue e mbajt si rob te vetin. Ndera nuk dhunohet. Ta bejme me mend kete pune.Me kete dua te them se, nese vertete me do e kerkon te mos ndahemi kurre nga njeri – tjetri,te ndajme gezimet e hidherimet bashke, te krijojme jeten si gjithnje te martuarit,mbushja mendjen tyt eti dhe, nese i len ne zemer atij une te marr per grua. Bumcja me zgjuarsi, takt dhe durim beri te gjitha perpjekjet derisa ia mbushi mendjen te atit.Mori bekimin e tij dhe u martua me Kelmecin.Cuditer- isht, me te marre vesh ngjarjen, fisi reagoi E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE udhtimet qe kishte ber si pasanik hipur udhtimet qe kishtebersipasanik hipur gedhenes gureshederrasash, poredheper suruar duke punuar si coban, mjeshter U kujtoiteshkuaren etijkureishtepa- fukara papasuriegje nedere. te katerdjemte.Enisi mefjaletsepoule munde tengrihejmengashtrati.Therret em qeKelmeci tesemurejrendesamos padeshirueshem, por edhe i pashmangsh- emrin e teparit, Kelmend. Vjen castii Vuklit eBogestepagezuar sebashkume katert ukrijuanbajraketeSelces,Nikcit, Seli, Nili, Vuli, e i fundit Voli... Nga keta te emrat. Kater u beneburra.Quheshin vdiqen kerthinjekuujanharruaredhe doren nezemer. Ufalishtatedjem.Tre Bishtan. MevonePeshtan. Perendia vuri ndermjet Tamares e Grabomit qe u thirr ta. Udetyruanteblejnenje‘’bisht’’ mali i huajsipastyre,s’mundtevllazerohejme plang epashtepi?!....Kanuni eperzuri.Nje si njeBekajiadhatebijenjetimipa ashper,duke mosupajtuar mefaktinse Bishtani ishte teper i ngushte per jetese. Bishtani ishte teperingushte per jetese. Kelmecit paten shumedjemevajza. shenue!. Djemturriten. Umartuan.Bijtee o djemteminerriskun qeaiilumiuka jshin veten,iatiuthote Zotiuapriftmbar, Tashma pameraksedjemts’po elesho mjeshter siti! Po marrlahuten babeqetebehem e nderpreu Po ti Velo, c’mjeshtri po merr? kacarrena kammedaledikunebreg. Iati ku babe.Po s’mujtandryshe,merrenae Sa permuethoteVuli, moskipikemera- shpin tekalitshales. ne dore,ithaSilumbabadoteudhtojmbi anin bagtine.IapritiNilimeshalenkapur krrabe, orbabe,qedotethotezgjollicob iu drejtuaDoteshohditemiramekete force ezemerteatitucuemorikrraben huten dheSpaten.IpariSelipert’i dhene shihni vjerrurnemur. Kerraben,Shalen,La- Ne kujtimteatyrekohevekamruajtursici humbur kohe,atykukishtedashur, shtoi. mbi kalinmeshale.Dhepertedale,sapa - - ai. Por nje djale vendas qe ishte probatin kryrtarit, dhevendosen mevepruesitha leshue. Epanetearsyeshem mendimine jane metefortesene. Atehereduhetme dhe nukehanebuken emarres,tadinise friken. Ne do te rrime serbes. Po bene fjale hane paundigjue,dotethotesenaekane Po qeseketaavitensiqyqarenesoferdhe ren nefundeteodeskudohanebuke. dhe, pasitelajneduart,poushtrojmesof Po u bejmenjerreng. Itherrasimperdreke roheshin, tebeninnjeprove.Dheuthote. hillon njerezitetijqe,perparasetengater Kryetari ishteindjeshem,urtedhekes ne fisinerite Kelmecit. te percaktuarrrugenqeduhejndiqnin te Kelmecit, umblodhennekuvend per e terevoltuarngambrapshtitenipave Qeveriseshin nganjekryetar. Te merzitur pasardhesit eKelmecit iquanin ‘’Qyqare’’ Kufitaret eatyreluginaveishin te butedhe ishin banuesneketoviseparaKelmecit. Filloi konfliktimevendasitkufitareqe Prill 2018 12 - - - Prill 2018 13

ne mezdite. Nese nuk kthehej te mos e hen me emrin lagje e Kelmendit. Seli me prisnin e te vazhdonin rrugen, sepse ai s’do Probatinin zune vend ne katundin qe mori te ishte me gjalle. Me te vendosi te kthehej emrin Selce. Nili ne Nikc, edhe nje i squt …. Vuli me Volin ne Vuklin e sotem. Nuk kalon Sipas fjales, vellezerit priten deri ne kohen shume kohe e Seli me Probatinin shkojne e caktuar. Kure e pan se s’po vinin, i pari i tek Vuli. Marrin dhe kete me vete Volin vellezerve, duke dyshuar, mallkon me keto dhe shkojne me bujte tek Nili. Te neser- fjale. Ne kjofsh mbete diku more vella, u men marrin zagaret per gjah. U bie ne sy pafshim ne ate jete,por ne kjofshe gjalle, nje lugine e bukur. Duke e pare se Volit mbi tri shtepi mos shkofsh! po i pelqente, u leshuan si te terbuar mbi Ka shume vite qe ky fise eshte zhvendo- banoret e atij vendi, te cilet u frikesuan sur ne Kodra Reke te Ishmit ne famullin e dhe iken. Ky vend i mbeti Volit. Qe athere e Bizes. Keta jane shtepia e Mirash Preles e mori emrin Bogna. Ne perkujtim te te parit ne kufi me ta edhe squtet, te cilet thuhet te tyre te kater vellezerit e lane Beshtanin se e moren emrin nga kjo ndolli te pandare. Qe atehere e deri me sot ky Kohe me pare, ne mesjeten e hershme, nje vend u perkiste bajraktareve te Kelmendit. shqiponje ne Kelmend ishte mesuar t’u Persa u perket anasve, qe ishin autokton, leshohej si vetetima njerezve e t’i cukiste ka mendime se kur u larguan moren Qafen ne maje te kokes. Pastaj u hante trute. e Godise dhe u vendosen ne Kosove. Duket Djaloshi qe dallohej per trimeri, nje dite se ikja e tyre rrjedh nga rritja e numerit te vuri nje kaki (sac) ne koke. Ne dore mban- kelmendaseve qe gjenden ne ate krahine. te nje shpate te mprehte. Shqiponja, sa e Por ata nuk e pranojne se jane anas, por dikton, i leshohet mbi koke. Djali e pret me kelmendasit e vendosur me vone ne ato kaki dhe me shpate e ndan shqiponjen me vise. Edhe sot keta e tregojne bajrakun e dysh. Qe atehere fisit te tyre u mbeti emri vellazerise se tyre me Kelmendin (krye- squt (seatum). Pasi mbetet vendi shkrete, sisht me Nikcin dhe krenohen me fisin e fisi I Kelmendit ndahet ne dy lagje qe nji- vet). NIKOLLE SHYTI

me Selin e njoften kete per ate vendim qe kishin marre. Seli njofton menjeher fisin e vete. Dreka pergatitej dhe vijne perfaqesuesit e fisit te Kelmecit. Filluan te vendosen ne Sofer, andej nga fundi, sic ishte planifikuar. Por, pa u ulur, filluan te shkelmojne sofren, e permbysin dhe dalin nga shtepia te zemeruar, duke thene Malet e kane zakon me e nderua mikun ne krye te vendit, por ju nuk dini se c’ eshte burreria. Kesaj pune keni me ja pa sherrin Te frikesuar nga ky kerrcenim, vendasit u detyruan te lene vendin, duke marre poshte per ne Leqet e Hotit, per te gjetur vende tjeter per te jetuar. Probatini i Selit, kur doli ne Rapshe filloi te pendohej e s’ donte te largohej nga vendi i tij. i genjen vllezerit duke u thene se ishte i detyruar te kthehej ne katund pasi atje kishte har- ruar zagaret. U munduan vllezerit qe t’ia kthenin mendjen, por ai nguli kembe ne te veten. Porositi ta prisnin deri te nesermen E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE N për liridheidentitetpër Kelmendasit nëluftë lufterat mbrojtese ndaj Sllaveve te Zetes lufterat mbrojtese ndajSllaveve teZetes histori tedhimbshme, portevetdijshmene lindjes seKrishtit.Kelmendasit kanenje ‘’ preken’’ vetemneshekullinX-XI pas ne shekullunVI-te,trojet ekelmenditi ne trevateBallkanit, dhe nepjesteIlirise vone kureturmatSllavefilluantezbrisnin pushtues epofitonteatebashjetues.Me dorise Romake,kurajopohumbtesensin u beneedhepjeserendesishmeperan- sundonin mbitrojetetyre.Por dalngadal kryengritesve qenukidoninRomakette gjithe Iliretetjereishinpjesepandare nje gjeeshteesigurt,seKelmendasit si te Kelmendaseve nevecanti.Gjithsesi urojme njematerialkronolojiktebetejave ato kohenenukjemigjendjetesig pluhuri iharreses2000vjecare,dhenga te fituaradhehumburaikambuluar vazioneve Romake.Mjerishtketoluftera me filliminebetejaveteparakunderin- lufterave mbrojteseteMbreteriseIlireqe Kelmendasit ishinpjeseepandare sakt KryefisiifiseveIliro–Shqiptare. padyshim edhe Kelmendasit, fisi ose me vend teDukshemelakmueshemkane etnike, ne roje te lirise e pamvaresise, nje Nga NdueBACAJ te shqiptareve kudo ne trojet e veta te shqiptarevekudonetrojeteveta ave eperpjekjeveshumshekullore e panteoninlavdishemtelufter - - aleanca anti -turkehumbiKelmendasit luftetare Kelmendas, pasvitit1389,kure e Shqiptare. Merrnin pjese edhe dhjetra luftetareve tetjerenga visetBallkanike ketij vitineFushe-Kosove, pervec shume Kelmendit. Nebetejenetmerrshmete ike Antiturke,merrtepjesedhefisii Ne vitin1389,nealeancenNderballkan- shumicen eteritoreveEtnikeShqiptare. ndertoi konturetenjeshtetiqeperfshinte ShqiptareteBalshajve ecila Principates se kesajmbreterieKelmendi ubepjese Stefan Dushanit1331-1335,Pas shebjes sit ne vitet e pushtimeve te Mbreterise se beteja tepafundmezhvilluanKelmenda- dhe Nemajesnevitin1198.Gjithashtu Malsise e Shqiptarise ne vitin 1479 por ne Malsise eShqiptarise nevitin1479 porne kure u pushtuan treva e tjera te Shkodres, qe shpetoipasikelmendi nukupushtua, pushtuesit turqeqee ndiqnin.Natyrisht Selce teKelmendit, perteshpetuarnga 1468 mbesaeSkenderbeut ustrehuane flitet sepasevdekjesSkenderbeutme henat e vendaseve Kelmendas edhe sot te Evropen,nevitet1443-1468.Negojed- nje racetjeter, qerrezikontetendryshon- otin,Skenderbeun frenuanhegjemoninee tone teqyteterimitEvropianGjergjKastri- te Racessone,qemenekryekryeheroin madh edhegjate25vitevetelavdishme Madje Kelmendasit kanenjerolmjaftete ishin evetmja keshtjelle e pamposhtur. Prill 2018 14 Prill 2018 15 vitin 1497. E kjo qedrese rreth 18 vjecare e Kelmendaseve ndaj fuqive te medha ushtarake te kohes spjegohet jo vetem me trimerin e ketyre burrave, jo vetem me terrenin e mbrojtur, por me siguri edhe me ndihmen e vete besimit te tyre Kristian qe i perkiste krejt Kelmendi. Ne vitin 1509 Perandoria Osmane kerkoi harac shtese per cdo shtepi, me justifikim- in per te rindertuar Stambollin e demtuar nga termeti. Malsoret e Malsise se Madhe me ne krye Kelmendin nuk pranuan kete takse, qe qeveria turke kerkoi ta marrin me force e ushtri, por qendresa e Malsoreve, se bashku edhe me Malin e Zi detyroi Sanx- hakbeun e Shkodres te terheq ushtrin dhe per rreth vite Malsoret nuk e paguan asnje- her haracin.Ne vitin 1603 perseri Kelmend- asit ishin ne krye te kryengritjes antiturke e cila zgjati deri ne vitin 1609, dhe si aleat Kelmendasit ne keto Kryengritje kishin Kucasit,Piperet, asokohe Shqiptar si dhe Dukagjinasit. Eshte interresant nje njoftim i 12 shtatorit 1608 i Francesk Skoroveut cili informonte Venedikun se sic thuhet ne Kelmend e Dukagjin prodhohet Barot e arkibugja nje dhoj arme luftimi e kohes. Ne vitin 1612 Malsoret dhe Kelmendasit zhvilluan nje lufte tre mujore me forcat Osmane qe kapnin shifren rreth 25.000 ushtar dhe ishin vendosur ne Podgorice. Ne vitin 1613 perseri Kelmendasit i bene balle nje ekspedite ndeshkuese prej 15.000 forcash Turke te komanduara nga Asllan Pasha. Luftimet zgjaten 12 dite por pa sukses per forcat turke qe nuk munden te asgjesojne Kryengritesit e Kelmendit. Si ‘’kunderpergjigje’’ gjate terheqjes forcat turke shkatrruan fshataret dhe muaren rob rreth 80 gra e femije te pafajshem, duke deshmuar edhe nje here mizorit e pasho- qe te ketyre djajeve qe u kishin ‘’rene’’ ne ‘’hise’’ Shqiptareve. Kelmendasit muaren pjese ne dy kuvendet Ndeballkanike te 15 korrikut dhe 8 shtatorit te vitit 1614, ne mes te 44 emrave te perfaqesueseve te ndryshem figurojne edhe emrat e Vojvodes se Kelmendit Vuk Keqi, dhe Vojvodes se Boges Gjeke Culi. Pase ketyre Kuvendeve kelmendi dergoi ne kete aleance antiturke rreth 650 luftetar. Interresant eshte numeri i ushtareve qe i atribuon Kelmendit M.Bolica qe shkruan per nje shifer prej 5830 Luftetaresh. Perseri ne vitin 1616 ne kuvendin Nder- KRYQ NË SELCË, PUNUAR NGA GDHENDËSI, PJETËR VUKAJ E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Podgorices dheishpartadhuan,kuper15 kundre turqeve, te cileve u dolen para afer Kucasit ishinnekrahteMalitZilufte per vitin1623,seKelmendasit bashkeme botuar neShkodervitin1917shkruan Nje flete‘’HistoriseseShqiperise’’ njohin njediteCliriminevete’’. kryengritje kunderturkut,medeshirqete ne dore,qenderojneprherepothusjse haracin. Atarrinevazhdimishtmearme turku mei zotnue, asmemarrprejtyne ez tevendosur, qekurrenukkamundur ‘’Kelmendasit burratevlefshemdhenjer Pjeter Bogdani prift katolik relatonte. figura e njohur e kohes per Shqiptarizem emer teKelmendit. Me15shtator1621, Belgrad enenshkroiperseriVuke Keqi ne aktiv. Dokumentinebesesselidhur ne 1620, Kelmendasit janepjesmarresdhe Belgradit –Beogradittenentoritvitit por edhe ate te ballkanik te Prokupjes, - lik qesimbolizonte Fe e Atdheidergoinje kunder turqve.PjeterBogdani,priftikato resi Kelmendasit ishin pushke e ngrehur keshtjedhen eMedunit.Nevitin1684pes Ne vitin1649pertrediteluftimepushtuan sha arrititeikeneShkoder. dhe NahunPashen, ndersaveteVuco Pa- lufte 9SanxhakbejdhepashadharetHalil relator mesojmesePashai humbinekete pashem dhetrupmedhenje’’.Po ngaky te guximshemnemjeshtrinushtarake, Jane shumeteegerprejnatyredhe Bardhi neqershortevitit1638relaton‘’ Per kete trimeri te Kelmendaseve Frang lene nefushenebetejesmemijeraushtar. ushtria turketerhiqetmeturppasikishte u godit ne befasi,dhe pas 16 diteve luftime, Pasi ulaqekjoushtritehyntederinelugin Kelmendit Vuco Pasha me15.000forca. Me 1638ngaBosnjaunisenedrejtimte vjet mrapa, nuku pane me ne ato vende. - - familje,si qellimidobesimitneforcaush- ngulen meforcengakelmendirreth200 Ne vitin 1700 Otomanet detyruan te shper balle teluftimeveerezistences. iu turrenMalitteZiKelmendasit ishinne Madhe, poredhenevitin1692kurturqit turqit mesynepertendeshkuarMalsine i Shqiptareve Katolik. Ne vitin 1691 kur Pjeter BogdanineatekoheiquantePalci keto luftimeeluajtenKelmendasit. se bashkumeAustriaket. Rolinkryesorne eShkupKelmendasit1689 hynenePrizren ejne SulejmanPashen neMedun.Ngaviti Tivarit. Me1688ndihmuanKucasit tethy- Pashen meushtritekalonteneveri Me 1686Kelmendasit pengojneSulejman dhetegjiyheluftetare’’. gjithe katolik, je, banoretetijjanetegjitheshqiptar, te me nje popullsi monolite nga tri pikpam- ‘’Kelmendi eshtenjeKeshtjelle natyrore, relacion Romeskundertetjerashkruan Prill 2018 16 - Prill 2018 17 tarake, disa prej te cilave edhe u rikthyen ne vitin 1707. Ne luftimet e viteve 1700 u dalluan si gjithnje te gjithe luftetaret kelmendas. Luftime te cilat perjetojne Heroinen e perjetshme te Kelmendit e Shqiperise Noren, e perjetsuar me emrin Nora e Kelmendit. e bija e Vok Marash Ucit e cila vrau ne cadren e tij Pashain Turk, duke lene pa komandat nje ushtri prej 30.000 vetesh, nga e cila vetem ne kelmend mbeten me mijera te vrare. Interresant eshte relacioni i arkitektit te kuvendit te Arberit te vitit 1703. Viceno Zmajevikut,Zmajeviqit ishe Kryeipeshgev i Tivarit i cili me 31 gusht 1707 i shkruante Romes , per rastin e Nores se Kelmendit ‘’ Di se midis kelmendaseve u duken ne betej 300 gra, te armatosura me cdo gje, kurse njera prej tyre pati nderin ta vras e ti pres koken , turkut komandant te ush- trise se vendosur. Edhe Arberia prodhon Amazona. Ky nuk eshte shembulli i pare e trimeror i grave kelmendase, sepse edhe njeher tjeter vetem me gure ato i dhane dermen ushtrise se Vuci Pashes, qe pati 500 e Malsise se Madhe dhe Austriaket per te marres ne te gjitha kushtrimet qe Malsore te vdekur te cilet mbeten te varrosur nen cliruar nga Turqit Nishin e Novipazarin. e Shqiptar leshonin ne mbrojtje te tokave gure’’. Ne vitet 1737-1739 kelmendasit dal- Kelmendasit u shquan ne lufterat e tyre ne shqiptare, te tilla ishin lufterat mborjtese lohen ne luften e perbashket me Malsoret krah te Bushatllinjeve te Shkodres ne vitet te Vranines me 1862 te mberojtjes se Ker- 1775-1829. sa her keta ngriten krye kunder stambollit, kjo lufte e kelmendaseve kon- statonte ne mbylljen e rrugeve per forcat e Valiut te Bosnjes qe kerkonin te shkonin ne Shkoder per te shtypur forcat ‘’Rebele’’. Te Bushatllinjeve. Vlen te theksohet nje akte pabesie i Bushatllinjeve qe kishin marre shume vese te turqelive, qe per interresat e tyre i tradhtonin vllezerit Shqiptar Kelmen- das. Pikerisht ne vitin 1806 nje formacion i Bushtllinjeve te Shkodres kishte marre tinze detyren e stambollit per te shtypur nje kryengritje te ndezur ne Kelmend, ku pase nje tradhtie, kundershtimin e Mal- soreve e kthyen ne hakmarrje duke varur ne Tamare gjashte drejtues kelmendas, sipas huqit turke. Gjithsesi kelmendasit kundershtua n reformen e Tanzimatit me arme ne dore, duke e bere kelmendin nje kala ku ligjet e osmaneve ose kalonin shume veshtire, ose gjenin vdekjen duke u perplasur me muret e pamposhtura te kelmendit. Vitet 1845-1847 e vecanarishte viti 1857 ishin vitet qe i hoqen gradat e lavdishme Mehmet Ali Pashes i njohur si UJK GILA Maxhar Pasha. Kelmendasit ishin pjes- E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE medha vendosen qe ne vend te Plav-Gucis medha vendosen qenevendtePlav-Gucis Me 18prill1880ambasadoret efuqivete Gjoku, MikMicali,dhe NikollMirashi. e tyre.Kacel Turku, DedGjonaj,Mark, te Evropes,kaneemerat dhenenshkrimet leve teMalsiseudrejtojne Fuqive teMedha Ne protestenemarsit1880qekreretma- trimi NikLeka. pjese me300luftetare.Te komanduarnga madh MarkMilani,Kelmendasit muaren zeze tekomanduarangaVojvoda fame luften evitit1879kunderushtriveMala- 1878. NemberojtjetePlaveseGucisene famkeqe te Kongresit te Berlinit te vitit duke beretepavlefshmeedhevendimet shpate egjalleMalsiseShqiptarise, lembe tokeshqipotare,Kelmendasit ishin mendit UjkGila.Nembrojtjetecdopel- e Lidhjes u zgjodhe edhe Bajraktari i Kel- gjitha BesimetdhekrahinatneKomitetin Keshillit tepergjithshemqeperfaqsonin trimi UjkGilaiSelces.Nder56anetarete Ne ketekuvendngakelmendimoripjese het meemrinHistorikLidhjaePrizerenit. kuvendi meimadhmbarekombetarqenji- uzhvillua ne vitin1878kurPrizeren rnices po me 1862 e trojeve te tjera deri TURKU UC - Shqiperise siceshteUlqini. te ZiketetrevebrilanteHistorisese i leshuarme27nentortevitit1880Malit at’her kure Evropa u shpall ‘’fituese’’ duke Lufta ishteetmerrshmedhegjatederi por edheperballeushtrivetemedhaturke. luftonin vetemperballeushtrivemalazeze, e tjeraperrreth,dhetashmeatanuk organizuan tembroninUlqininetrojet Malsoret dheShkodranetmenjeheru ti pushtontektotrojeshqiptare. nuk ekishinlejuarkurreushtrinmalazeze Gruden meUlqinin,pasitrimatmalsore evropiane vendosentenderrojnHotine Me 27qershortevitit1880fuqitemedha Gila eNikLeka. Dinosh. NekryetetyresigjithnjeishinUjk 400 luftetare,teciletuperqenderuanne mbrojtje tektyretrojeveKelmendi dergoi Malit teZitijepninHotindheGruden.Ne NIKË LEKË PEPAJ gjate ketyre luftimeveKelmendesja Gjelin gosen disatetjere.Vlen tepermendetse Marku,sidheupla- Hoti dheMarkPreke Leka. PjeterMarkRudi, NikMarashi,Ujk Mark je trimatVllezeritGjeke eZefPrek por edhengakelmendasit mbetennebete ore dukeishkaktuararmikut150tevrare, kryeipari LucMarkGjeloshi,betejazgjati6 komandonte. Kelmendasit ikomandonte me heroizemEt’hem Pashen meushtrinqe 1000 luftetareKelmendas shpartadhuan ajo e25prillit1911neSukenMkushitku pjese kelmendasitmeeashpracilesohet per liri.Ngategjithaktobetejaqemoren nje ugjindenneballesapokrisipushka flamurit tevitit1911kelmandasitsigjith- gjat viteve1908-1909-1910.Nekryengritjene Kelmendasit luftuan eqenderuan edhe Marash UjkadheLenDedja.Po keshtu Ujk Leka,MarashLoshku,MirashShyta, trimat MarashGjeka,MartinSmajli,Luc kisht 20Selianme300malazez.Dallohen liri dheidentitet.Me1908luftuanheroi- jne troje,porjozemrendhedeshirenper Malsoret eKelmendit udetyruante lesho fuqishme dheubesideshtenata.Gjithsesi mjerisht EvropadheTurqia ishinmete trimeri dhepatriotizemtepashoqpor Kelmendasit si gjithnje u dalluan per PREKË GJELOSHI Prill 2018 18 - - Prill 2018 19

Gjokja mblodhi 52 pushke.Memorandumi caktuar ne konferencen e ambasadoreve ku Kelmendi u bashkua me Plav-Gucin. i krereve Shqiptare qe u nenshkrua me 23 te Prillit 1925. Ku Vermoshi u nderrua me Por kjo enderr mori funde ne vitin 1943 qershor te vitit 1911 ne Grec te Selces jo Shen Naumin. Gjithsesi Kelmendasit e kur edhe kapitulloi Italia. Kelmendasit vetem qe i zhvilloi punimet ne Kelmende, mbrojten deri ne funde Vermoshin e tyre ishin nder te paret qe kapen pushket edhe por kishte edhe nenshkrimin e Cal Dedit me ne krye Prek Calin. Gjat luftes se dyte kunder regjimit komunist qe u instalua ne te Selces, Lul Rapukes se Vuklit, dhe Llesh botrore Kelmendasit u gjenden nen pushte- shqiperi ne vitin 1945. Regjim qe zgjati afro Gjergjit te Nikcit. Kelmendaseve dhe Mal- tin e Koalicionit fashist Italo-Gjerman. 50 vite konkretisht deri ne vitin 1990, vite te soreve iu deshe te perballen me armiqte e Sidoqofte interresante eshte ‘’enderra’’ e cilat nga Kelmendi regjimi komunist Vrau tyre edhe gjate vitit 1912 sic ishin ata Turqe bashkimit te trojeve etnike qe Italianet e dhe Pushkatoi 86 persona, nderkohe qe ka e Malazez e ku pervec pushkes Malazezet instaluar ne Selc e shpallen me 23 prill 1941, interrnuar e burgosur qindera te tjere. perdoren edhe hilet e dredhit. Vlen te theksohet forca morale e kelmendaseve Uc Turku, Dede Coku, Fran Pali, e Prek Cali qe nuk u joshen para parave Malazeze, ne kembim te Vermoshit. Kelmendasit u gjen- den ne balle te luftes ne mbrojtje te tokave te tyre edhe gjat vitit 1913. E vecanarishte ne vitin 1915 Kure Mali i Zi kerkonte te zbatonte Trak- tatin e fshehte te Londres, po te 1915. Ne vijim te qendreses se Kelmendaseve per trojet e veta vlen te shenohet Memoran- dumi i 26 majit te vitit 1913 qe dergohet autoriteteve Britanike ne Londer te cilin e nenshkruajn. Kol Nika, Gjon Neli, Prek Groshi, Gjergj Preci, Luk Nika, Gjeto Deda, Prek Zuri, Baza Doshi, Prek Shtjefni, Luc Ujka, Tom Gjoni, Prel Toma, Kol Pre- ci, Marash Vata, Pjeter Noka, Tom Prela, Pashko Elezi, Mark Kola, Mark Ujka, Pjeter Deda, Zef Pjetri, dhe Zef Gjoni.Nuk duhet lene pa permendur luftetarin Memi i Sma- jlit, tmerri i Malazezeve, Prel Memen Drag- onin e Pathyeshem, Gjek Mark Gjeloshin me tre djemt e Noke Gjeloshit Can Lucen, Gjek Ujk Gilen e mbi te gjitha Noren e re te Kelmendit Rose Marken nga Vukli qe vrau Malazezin Fil Boj, per te marre gjakun e vellait qe ia kishin vra.Trimerin e Kelmendit e provuan edhe Austriaket qe deshen te pushkatojne Kelmendin, ku vlen te shenohet beteja e 17 tetorit 1918 ne Qaf te Predelecit dhe Gropa te Selces, ku Kel- mendasit zune 700 ushtar rober, ne mesin e te cileve edhe 17 oficer. Austro-Hungarez. Kelmendasit ishin ne kembe ne mbrojtje te lirise edhe gjat vitet 1919-1920, por edhe ne ruajtjen e trojeve te tyre teper te lak- mueshme nga fqinjet Serbo-Malazez. Ne vitin 1920, 17 dhjetor Shqiperia u pranua antare e lidhjes se kombeve, me 9 nentor 1921 ju njoh pavaresia ne kufite e vitit 1913, por ceshtja e kufirit te Vermoshit ende e pazgjidhur. Deri me 26 korrik 1926 qe u nenshkrua protokolli i Firences i para- E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE A besoj, ka kumtue poeti dhe kritiku, Joan besoj, kakumtuepoetidhekritiku,Joan lime krijimit’Çun Lajçitashtpoezia. Unë ma përfaqsuesen e tan njasaj galerie sub epërme kumtimi.Por ajot’cillën eshohsi Gjithçka nëjetënetijashtnjëpërpjekje n’përngjasim meatt’Eposit t’Kreshnikve. hovesh kryengritëse kijametshme enjikushtrimi Çun Lajçi,ushtimae shqiptar. Epikaekëtij burri asht figurave ma t’veçme tëartitskenik te ekamnjohunsinjiprejatyne Nga AlbertVataj - se aim’ka begenismue.Kjos’kakurrnji E kam ndjekun, ndoshta ma shum’book. Çun Lajçiashtnjindërmiqtemin’Face keqe eapatimjeruse. tan’njiket përulsiegjunjzim,dakordsifat - nevoj përmereagu,kryengritpërmbi siformçlirimi,pormas’shumti poetik, me umundu me lshundërnenjizagojimi përkufizim qiegrishpenënaktorit,për tan problemeveqinashqetsojnë.Ashtky Paulhan, seligjërimipoetikpërbançelsine - Poezia etij,panalteshqyrtimihijerandak e mirënjohje,dlirësipërkorje. dhe etjet’ethshme përdritëediell, mirësi shum’ nalt dhe mëtojnë nji shpirt t’pasun kumtimesh, t’cillat gjithashtumarrin për e lidh ate me nji shumësi t’admirushme zjarm saherëqin’te ndeshem.Aktiikijimit n’postimet qim’kandin em’bushin me poezinë, njatqikammujtmepërcjell shkru dyradhëpërkrijimtarinëetij.Për grim randsi.Gjithqyshm’ka ngucmei Prill 2018 20 - Prill 2018 21 ademik, e trajtesa analizese e tekstit, asht e tjetërllojtë ngase bujarisht Zoti na ka shpërbly me shpirtna t’pasun, e këndues t’zellshëm, qi s’prajn n’Facebook e n’bo- time t’pangishme qi e pasunojnë letërsin shqipe dhe e gostitin t’përditshmen tonë me shkëlqim yjesh zjarmëtar. E kam lexue e ndi bash fort e thellë, po- etikën e Çun Lajçit, tragjiken dhe kush- truesen e vargut të tij, gjëmuesen dhe kënduesen e njatij krahnori, gjoksi qi e lshon vedin n’ligjërim, si shqipja kur shgjet lshohet prej krepit n’pren e vet. Përmes poezisë s’Çun Lajçit, kam mujt me ushqy ma shumë se tamlin e nji amëlcimi për gegnishten e tij, me përpush zjarmin e nji dëshirimi frelëshuar, për me i’u dhan zanit e mos me hesht, siç ai ban pa drasht, se ka me nguc ndokend, e ka me turfullue ndoj mraz e inat t’dikujt, qi e liga s’din me ndal n’teposhten e ndërkryme. Ka shum’, po bash shum’ pena e mëndje qi na gostitin zashëm gjokset e tyne, por

Çun Lajçi, tue zgjedh me ken ndër ta ma me u than njatyne, krejt njatyne qi po i i epërmi dhe ma i ndryshti za. Lyp me na përlloqin idealet dhe aspiratate nalta, se deh me njat land t’kullume, njate qi din me na jena njiktu e tue dasht mos me ik, kem mrue veç njaj shpirt egrash e njajo zemër sos me luftu, me u ndesh. Me poezi dhe përjetimesh t’fuqishme. jo vetëm, po don me u than njatyne qi po Çun Lajçit me ligjërimin e tij i ka dhan bajn çmos, qi tue i përbalt gjakun e luftës za nji vullneti t’potërshëm kushtrimi. Ai e amanetin e t’parve, si tue dasht me ba jo nuk ankohet, por tue e ngrit zanin don ma pak punën e hasmit, se jeni tue gabue E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE ardhmëris s’saj. po presinmebaDardanin emefatin veç punënevet,mos meumarrç’ka ht, me paluevesht eme myll syt’, me kqyr Por ai,ÇunLajçinukkabamend mehes me baç’mosqikyzamos meundigjuma. i th’rret, kaprejtyneqi duenmeble, njata gjamë,qigjuenmetanfuqishpirti kërrken, n’kët luftëprore,edhepsenëpër duket se kasosmeba kompromis me Poeti pormashumëseai,ÇunLajçi,nuk e ipurpurt,paqtbubushëm. kumtimet etijzaashprabritëse,iporoztë t’dhimbjes sesaÇunLajçi,poeziae tij, përfaqsu zaningjimuestëpaknaqsisësa Askush madenjsishts’pomundetmee qi engucinate. E bash boll asht tue pas çdo ditë lume njasi brendin etij. njasaj qiepërpushtrazonshpirtindhe për misionineÇunLajçisivargzuest’tan të shprehet” mundet me ken nji postulat dhe ndjenjatepoetit,dëshironduhet se, “..gjithçkaqitrazonçdoditëmendimet Lajçi, Gëteështëimadh,porthëniaetij kjo tokë,kyplis,rrëkegjaku.PërÇun caqet qimundet me durue kykrahnor, t’zanit n’kup t’qiellit, situedashtmemat i t’thanmes swgjanavetroç,it’ngritmes i fuqishëmdenoncimitdhendëshkimit, ta, n’mos mashum’. Poezia etijashtnjiza as berremenavun’rresht, pojemnjatme munden menayshtçuakahduen, rand fort. Po uthot se nenukjemlopqi - forcë epërjetim, saçmundetme ushqy Çun Lajçikëtijdedikimi ilëshohetmenjaq si dihamëedhimbje. pemës qëashtmpleksun nëtruallinevet nji diellshpirtipërnën degëteshkymetë njaj qiellithyemma etrishtaqirrëzon kashat trishtimi.Ashtnjajaloçkzemre, min e nji dishrimi, mëkojnëma t’amshten asht njiprejatyneqisiçzanafillinshkul- vet nganjimuzë,BubulinaeÇunLajçit Çdo krijusdheartistkapatunn’jetën e çka nyjetefijëzavepërjetueselidhin n’te. elegjikes situemosdashtmeetretmshef njatij vullnetiqidones’dronmei’udhan Bubulina mbetetzemërthymjaepoetit, n’ditiram, ngalirikan’tragjike. kushtrimorja n’kushtrimore, ngaelegjia prush zemre e hov nga kanga n’kang, nga len n’rrug, portueimëkuzjarmbarutie qi gazmonevuen,menjatuzdajs’e barit edushkut.Ukëndonmenjatshpirt bjeshkëve dhekreshtave,plisitborës, edhe nanaveevashave,vorrevepragjeve, t’hovuna prejepshit,edhesyve t’lotuem, edhe zemravet’plasuna, edhegjokseve Ai mepoezinetijfortt’andshme ikëndon t’drejtës melypkenç’kaebekon. qi engucprejthellë,mei’udhandorzan t’flligten. Ka zgjedhpoezinë,njatzjarm e ndryshkunat’heshtjes epajtimitme pisket, pogjuenmesafuqikambimuret me bamamirë,polëshonkushtrimin, Ai po ban ç’ka mundet me ba, dhe ç’ka din Jo, joqebesaeZotitamanetiiatit. n’nji shëlbim. lan vedinn’kët prehjeshejtnoreshpirtisi e përtrimjes, gjithqysh asht n’kohë me e sisoj me u kungue prej këtij zani zjermin Kush halanukashtgjegjmeekundrukë- ndërne. dhan njizaniqinuklenmendrydhvullnete me rezistueesahovinepyshtjesi’u vu n’sprov forcëntonë,seç’ashtn’gjendje e atypëratyshmja,qigjithnjikaarsyeme gazmim saç’mundetmegostitetashmja, jnë ndërnenjaqamëeamësht,idhnim fluturim sae zogj krahthyem emëko marrinshpërthimi poterisës. Prejtektu uen nji zemër qi s’e mylmen drita e njatij sodore si tue dasht me provu se ç’ka gat- ditirambi me elegjiaken, ndërthuren kë i’u dhanfluturimit.Lirikjametragjiken, ngin, mëkohenprejnjasajmagmepërme njat krahnorn’shtërzim, kur frymas’e këndimin nji zemër. Gjithçka qi e trazon Prill 2018 22 - - Prill 2018 23 Ne i përkasim asaj kulture, atyre traditave, atij kapaciteti përtëritëse dhe përfaqësues evropian, sa çdo- kush tjetër në këtë kontinent, edhe pse diplomacitë ogurzeza, orekset babëzitëse shoviniste, padrejtësitë historike, burokracitë e pështira, u përpoqën të hedhin baltë dhe të denigrojnë këtë vlerë, këtë dinjitet. Ne ishim, jemi dhe do të jemi këtu dhe gjithkund ku flitet shqip! E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE D LUGINA E KËLMENDIT (FOTO: VASEL GILAJ) EKËLMENDIT LUGINA ka ikurperpjetes seCemit. me njefemertefamiljeje temiredhe qene rrogtarteknjekucjan. Atykagabuar mendaseve ka qene nga Piperi,dhe se ka Nje gojedhene tjeter, thote se i pari i Kel- Kelmendasit ekanmarreemrin. ai e ka pasur emrin Kelmend, sipas te cilit Amat,ndersa gruajaBumce.Sipasdisave, percjedhe nektoikje.Aiekapasuremrin ar menjevajzengaTriepshi dheajoeka Derisa kaqeneneLopar. Aieshtemartu- e perketeshkakaikakaluarneKelmend. rehat neLopar, epoashtuasHotineHot, ga fshatiLopar, Kucjanet nukikanelene PER KELMENDIN Hoti, kurseneHotprejFundanes,n- ka ardhurprejLajcitteHotit,nga isa thoneseipariKelmendasve GOJDHENAT ne Bishtan, ne nje vend te pershtatshem ne Bishtan, nenjevendtepershtatshem kane ardhurneKelmend, janevendosur seve. Amatidhegruaja etijBumcja,kure Sipas tegjithagojedhenave teKelmenda- e shekujve në kapërcejt Kelmendi Dhe se ata qe kane mbetur gjadhe jane Dhe seata qekanembeturgjadhe jane mallkoje dike.Te rafteMortaja. perdoret shprehja kuredikushedon te mundja emurtajes,jo mekoteedhetani e banuardhesebanoret ikambyturse se tevendosetAmati aty, kjoane kaqene daseve tregojnesenekohetevjetra,para e kamketetoke”.Te moshuariteKelmen- pergjigjur se“Babeekamketetoke,nene dhe nena e tij. Pyetjes se ciles ai i eshte si e ka emrin dhe se kushe eshte babai dashur t’i tregojeaskujtseprejngaeshte, gjetur disabanortevjeterdhenukka Kure eshtevendosurKelmendi aty, ika mendem melarte. Amati Gjonin,Gjonipesedjemtqeiper thone seKelmendi kapasurdjalAmatin, lin, Bogin, dhe Leken. Gojedhena te tjera Amati kapasurpesedjem:Selin,Vulin, Ni- dhe Bogi.Njetjetergojedhenethotese mbetur gjalledheatajane:Seli,Vuli, Nili tre kane vdekur heret, kurse kater kane tjeter thoteseAmatikapasurshtatedjem, per te gjithe Kelmendasit. Nje gojedhene ky vendeshteipandaredheperbashket ne barqetemadhadhevllazeri,ndersa e tjeraneKelmend tegjithajane tendara dhe askush nuk guxon ta uzurpoje. Tokat i madhdhemeshejtenetegjithefisin, Gjithkush enderonketevendesivendime Kelmendasit aty, ekamarremrinBishtan. rin Bisht,porpastajqekurjanevendosur kishen.Ky vendemepareekapasurem- djathte te cemit. Amati aty ka pasur edhe mbi GrabomdhenenBroje,neanene Prill 2018 24 - - Prill 2018 25 shperngulur nga ky vende, per te mbi- jetuar. Disa prej tyre gjenden ne Sheun e Bardhe, te Tirana dhe te Durresi. Gjurmet A RRINTE KELMENDI PARA HOTIT?! e vendbanimeve te tjera gjenden edhe sote ne Selce, te kisha, ne Shkalle, prane burim- ipas autorit te librit ‘’Kelmendi ne Mjegullnajen e Historise’’. Kelmendasit Nikolle it te Cemit te Selces, te cilin vende e ka SShyti, kelmendi e ka patur vendin e pare, ose sic njihet ndryshe kryet e vendit, para zene shembja e bregut. Ne Radatine jane Hotit, ne mes tjerash ai argumenton se Prof. Lulash Nika Palushaj ne Librin ‘’ Malesia varret e vjetra, te mbuluara me ferra dhe dhe Fiset e Saj’’. Thote se rreth viteve te para te shekullit te XVIII, nje hotian i quajtur me bar. Sipas te vjetres, Kelmendi e ka gje- Luc Gjoni me dymbelljet hotian te tjere u shquan per trimeri ne luften qe bene turqit tur ketu vetem nje njeri, i cili kishte mbetur kunder grekeve ne zonen e Morese. Per kete Veziri i Shkodres kerkon ta shperbleje Luc mbas Mortajes. Kelmendi e ka pervetesuar ate djale si djale te vetin dhe e ka martuar. Gjonin. Ky i fundit i kerkoi vezirit qe Hoti te mos conte ushtar e te mos paguante taksa. Me vone pasardhesit e tij jane vendosur Veziri pranon, por me nje kushte, qe Luca duhej t’i falte atij djalin e vet te quajtur Nike te Tirana. Disa te tjere thone se te paret e dhe te kthehej me gjithe familjen ne besimin mysliman Ky kusht pranohet. Nika merr Kelmendaseve te sotem kane gjetur ketu emer te ri, Mehmet Luce Gjoni. Qe at’her kjo shtepi behet e famshme dhe i jepet titilli do fare banoresh te vjeter prej Italie, te i nderit ‘’Prijes i te gjithe bajraqeve te Malesise se Madhe’’. Deri ne ate kohe titullin e cilet i kane detyruar te zhvendosen dhe bajrakut te pare e kishte mbajtur Kelmendi. Vasel Gilaj pastaj ua kane marre tokat. Ndoshta ta kane qene mbetesit e banoreve te vjeter vendoset, ne vendbanimet e tyre te reja cilet nga shtesa numerike konsiderohen Romak, te cilet jane shuar. Ne Vukel gjen- poshte Lugines se Sheut te Thate. Me edhe si fise te Kelmendit. det vendi Nilaj, ku sipas gojdhenes, ka vone i emeruar me emrin Perroi i Thate. Selca ka 12 mehalle ose vllazeri. Nikmarti- qene vendebanim i vjeter dhe ku gjate ger- Qe do te thote se ka uje kure ka rreshje naj, Bujaj, Mernacaj, Dedkolaj, Vushmacaj, mimeve eshte hasur ne objekte shume te shiu. Ky perrua eshte 42 km i gjate buron Nikgjonaj, Radatinaj, Rexhaj, Vuktilaj, vjetra. Ne vendin e quajtur Kodra e Alise, ne Qafen e Terthores mbi Boge ne Kufi Vrataj, Gjonaj (Gjonoviq) dhe Lelcaj. gjate germimeve, eshte hasur ne shume me Dukagjinin konkretishte me Thethin Nente vllazerit e para jane pasardhesit eshtera njerezish. Seli, Vuli, Nili, Bogi dhe dhe derdhet ne Liqenin e Shkodres, ne e drejtperdrejte te Selces dhe quhen me Leka, djemte e Amatit, kane jetuar shume Fshatin Kamice. Keshtu pase Shkrelaseve nje emer te perbashket. Rabjen, Radati- gjate ne Bishtan dhe jane shumuar shume. kane ardhur ne Boge pasardhesit e Bogeve naj, dhe Rexhaj martohen mese veti dhe Kure kane sunduar Turqit ne keto vise pra ose Bogaseve te Kelmendit. Kelmendasit me vllazeri te tjera, por jo edhe me shtate rreth 500 – 550 vjet me pare jane zhvendo- jane shtuar shume shpejt. Sot sipas tyre, vllazeri te tjera. Kjo sjedh ne supozimin se sur Selca ne Selce, Vukli, Boga, dhe Leka vendas dhe te shperngulur ka 1000 shtepi, pasardhesit e Selces jane prej tri degeve. ne Vukel, ndersa Nili ne Nikc. Vendbanimet me mbi 4000 pushke. Sikurse Malazezet qe Lelcajt mbajne prejardhjen prej nje femre, e tyre gjenden edhe sote tek kishat e sotme dikur jane numeruar me pushke, po ashtu pasardhese e Seles. Nje nuse prej pasard- ne fshaterat e permendur. Ne Boge, ne edhe Malesoret numerohen me pushke. heseve te Seles kishte qene e martuar para ate kohe, kane jetuar Shkrelasit e vjeter, Kelmendasit ndahen ne kater barqe te 250 vjeteve ne shekullar, ku e ka pasur nje te cilet pasardhesit e Kelmendaseve i medha. Selca prej Selit, Vukli prej Vuklit, djalin, kure ka mbetur vejushe, eshte kthy- kane detyruar qe te zhvendosen dhe te Nikci prej Nilit dhe Boga prej Bogit. Te er ne gjini, duke marre me vete edhe djalin, nga i cili eshte vllazeria Lelcaj.Vrataj dhe Gjonaj jane pasardhesit e Lekes, te djalit te peste te Amatit. Leka KELMENDI 6000 VJECAR afert i vellait Vul, nga Vukli, eshte vendosur dhe zhvendosur, sikur thone Kelmendasit, elmendi, Mali, Fisi, Bajraku apo Zona me veriore e Shqiperise ‘’Londineze’’ 1913, pa ne Piper, prej nga sipas nje Gojdhene, ka Kdyshim eshte nje nder trevat me te rendesishme nder shekuj dhe sot, te Malesise qene baba i tij Amata. Djali i Lekes, meqe se Madhe dhe krejt Shqiperise Etnike. Kelmendi eshte ‘’ Muzeu ‘’ i gjadhe ku mund te babai i kishte ikur, zhvendoset prej Vuklit lexohet pa mydyshje gjithe rruga e Autoktonise mijeravjecare, jo vetem te banoreve ne Selce dhe prej tij e mbajne prejardhjen autokton Kelmendas , por edhe te krejt races sone, nga Iliret e mocem te Shqiptaret vellazerit ne Selce. Vrata dhe Gjonajt, Vra- e sotem. Ne kete Muze te gjalle gjinden gjurme te ‘’fresketa’’ ku mund te bashkohen ta dhe Gjonajt u takojne Selcaseve dhe fla- murit te Selces, pore sa here qe keqesohen Qiellorja dhe toksorja, Hyjnoria dhe Njerezoria. Primitivja dhe Modernia, Humbja dhe me Selcas, kerkojne ndihmen e Vuklit dhe Fitorja, Miti dhe Legjenda, Enderra dhe Realitati. keta ua japin. Vukli ndahet ne kater mehal- Sipas shume gojdhenave si dhe fakteve e deshmive, thuhet dhe mesohet se gjurmet le. Vuksandedaj, Cekaj, Anas, dhe Gjecaj. e jetes ne Kelmend jane se paku. 6000 vjecare, ku filluan te banojne njerezit e pare Nikci ka tri mehalle. Vukdedaj, Gildedaj, primitiv apo gjysem primitiv. dhe Delaj.Vellazerit e Vuklit nuk martohen Ndue Bacaj mese veti, po ashtu as Nikci.Edhe njeri E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Kelmendasit janeshtuarshumeshpejt dhe mendasit janevendosur para500vjeteve. vellazerive, arrihet ne perfundimin se Kel - Grudes etjer. Dukestudiuarbrezatedisa hershme seajoetepareve teHotit,dhe Kelmende eshte ehershme,ndoshtame mendasit. Vendosja eKelmendaseve ne Te njejtenfesteekane pasuttegjitheKel- Dhe efestonedhesoteiterefarefisitij. e kafestuarShenNikollenme6Dhjetor. kerkuar strehimnefarefisineafert.Leka prej Piperit,sepseLekaneketemenyreka vendosur ne Piper, del se Kelmendi ka qene Sipas kesaj gojdhene, kinse Leka eshte zh nuk kaqenedjalipamartuarporvejan. eshte martuarmenjevejushec’tregonse edhe kercenimimejete.NePiperLeka ndikuar ndonjearsyeemadhe,ndoshta dhe kashkuarnePiper. Mendohettekete mend nukdihetpseLekaekalenedjalin hjen prejLekes,djalitteAmatit.NeKel - siguri malesoreteCeklineskaneprejard- jashme meketeteKelmendaseve dheme Cekline, gojedhenateCeklinesjaneteng me njevejushedheeshtezhvendosurne heret nePiper, pastajatyeshtemartuar prej Kelmendit dheeshtevendosurme prejadhjen prej njefare Leke, i cili ka qene se malesoretteciletjane600shtepi,kane te. NeCeklineeshtenjegojedheneqethote Piper, porneKelmend nukdihetasgjeper Per Lekenthoneseeshteshperngulurne de dheBoganjebajraktardyvojvode. vojvode , Nikci nje bajraktar dhe tre vojvo kater vojvode,Vukli kanjebajraktardhete te Kelmendit. Selcakanjebajraktardhe edhe tjetrimartohenmevellazeritetjera K kufive shteteroreeshte353km2. brenda Kelmendit e Siperfaqja km. 24 – prej Lindje Jug – Maksimale Veri ndersa shtrirje km, nje 25 prej ka Perendim Kelmendi Zi. i Mali nga pushtuara te at’her deri deri ne vitin 1926 kohe kure u muaren nga shteti shqiptar Tokat e Libovices e Vermoshit,Kufiri shteteror i Kelmendit ka kaluar shume peripeci, me Malin e Zi, qe nga viti 1913 e te Kelmendit. pergjithshem te kufive krejt e % 67 ose km 68 prej gjatesi nje ka Zi e Malin me Kufiri 99.5 kmjanekufitoksore,dhevetem2.5lumor. ku nga gjithsejt, km 102 eshte kufijeve i Perimetri Shqiperise. te Dukagjinit e Shalen Gucia. Ne lindje kufizohet me Gash e Krasniqe, ndersa ne jug me Hotin, Kastratin, dhe KELMENDI IRRETHUAR NGASHQIPTARET gjitha dikur troje dhe popullsi Shqiptare. Si Kuci,Vasojeviqi,Shqiptare. popullsi dhe troje dikur gjitha Triepshi,Gruda, dhe ne mekufizohet Perendim sot – elmendi te Veri qe Zi, te Malit te shtetit te Teritore - - - por kure atje kane hasur ne rezistence me por kureatjekanehasurnerezistenceme ku ka pasut kullosa te mira per dimerim, teposhtes seCemit,neperFushe teZetes, eshte rritur, kanekerkuarzgjerimdhedalje ndollur sa here qe zeja e tyre blegtorale daseve ukaardhurpunangushte,ekjo gjitha mangesitetjera.SahereqeKelmen- ha, pasikullosatuakanekompensuarte shkak tehapsiresseabajeshkeveMed- mbetur telidhurperketevendevetem vendebanime temedha.Kelmendasit kane ar. DaljeteCemitjaneshumetevoglaper hapesira evendittetyrenukukamjaftu- MULLINI IVUKLIT MULLINI Ndue Bacaj kave tetyre,edhepsenedemfiseve kohe kaqenezgjerimiihapsiraveteto Deshire emadheKelmendaseve teasaj vende tezaptuara. nje pjesemadhetyrekambeturneato ha shume popullatenneKelmend sepse dhe neLugineneLimitkazvogluargox dyndje eKelmendaseve nePlave, neGuci Martinajt, Nokshiqi,Rugova etjer. Kjo vendbanime teKelmendaseve. Vuthajt, athere ne kete lugine kane mbetur disa te terhiqen prapanebjeshkete tyre. Prej banuar nelugineneLimit,ishindetyruar viqte. Keshtu mbas50vjeteveqekishin danti iPejes MahmutbeudheteVasoje edhe ngaMyslimanetePlaves,tekoman- mendasit kanehasurnerezistenceteforte nga banoretqegjetenatje,Po ashtuKel- kundershti temadheneketovendbanime se kaneqeneIlire.Kelmendasit hasenne te cileveuakishinmarretokat,qedihet Kelmendasit sipasautoritishinsjedhekeq lugines seLimit.Por mrvone,meqenese shume vendetemira,dukeuberezote Shumadi, keshtuqeatakishinpervetesuar deri nePeshter dheSjenice,Bosnje vendosur neGucidheperrethlumitLim, Guci dhe ne rrethine. Kelmendasit jane te SheutBardhe,neperVermosh, ne dhe teKucit, atherejaneleshuargrykave te forteHotit,Grudes,Triepshit Prill 2018 26 - - - Prill 2018 27

Vetem kur Kucjanet jane pajtuar mes veti, Kelmendasit jane terhequr. CEMI I SELCES DHE CEMI I VUKLIT Kelmendasit kane mbajtur ndonjeher miqesi me Kucasit. Sa here qe turqit kane elmendi pershkohet nga dy Lumej te cilet jane. Cemi i Selces dhe ai i Vuklit, sulmuar Kucin apo Kelmendin, ata jane Kbashkimi i te cileve formon Lumin e njohur te Cemit te Kelmendit. Me gjatesi prej bashkuar per t’u mbrojtur. Keto dy fise 62 km, ku Kelmendin e pershkojne 30.8 km. Sasia e ujit eshte 26 m3 per sekond, e kane pasur fjalen kryesore midis fiseve nje here ne 100 vjet thuhet se shkon deri ne 300 m3 per sekond Cemi i Vuklit ka malazeze dhe te malesise se madhe, ndersa nje gjatesi 17. km, ndersa Cemi i Selces 22.5 km. Lumi i Vermoshit ka nje gjatesi fiset e tjera kane qenderuar prane tyre. Kujtojme ketu edhe pse aotori Malazias prej 20.7 km. Kelmendi ka edhe Liqene malore ku me te rendesishmit jane Liqenet nuk e pranon se ne vitin 1700 per te mos e Jezerces. Por ka edhe te tjere te vegjel, si Liqeni i Pecakeqit, i Smutiroges, i u konvertuar ne besimin Mysliman se 400 Mojanit dhe Seferces, e tjer. Dikur neper kelmend ka qene nje rruge kembesore, familje Kucase qe te gjithe Shqiptare, jane si dhe kafshesh qe e ka lidhe me Podgoricen, Medunin dhe Prizerenin.Kelmendi kthyer nga besimi katolik ne ate ortodoks, ka keto largesi me disa qytete si me Koplikun qender e Malesise se Madhe 41 km, sqarim i perkthyesit. Kure turqit e kishin me Shkodren 58 km, dhe me Podgoricen 52 km. Distanca dhogaritet nga qendera sulmuar nje here Kucin, 40 Kelmendas e Kelmendit qe eshte Tamara. u kishin shkuar ne ndihme Kucjaneve – Shqiptare dhe turqit e kane humbur te tjera. Duke pasur jo pak suksese diku c’ka autori nuk e thote. Kane pasur shume luften. Keshtu Vermoshi u ka mbetur me presion, diku me grabitje e deri edhe mosmarrveshje, nga te cilat kane perfituar Kelmendaseve. Ne kohen kure Kucjanet me lufte. Supozohet se ne ate kohe ne se ua kane marre bjeshket si Jezhidolin dhe kishin ikur ne Llutove dhe ne Rovc, Veziri Bjeshket e Nemuna sqarim i perkthyesit Gropen e Mojanit. Nuk besohet se keto i kishte zaptuar disa bjeshke te Kucit si ka pasur shume bjeshke te cilat nuk i ka bjeshke kane qene ndonjeher te Kucit, por Mojanin dhe Smutirogen.dhe ua kishte shfrytezuar askushe shume prej tyre kane Kucasit munde ti kene Kullotur bagetin ne dhene Kelmendaseve kullosat me pagese. qene large Gucise, madje as siguria nuk ka to.Ne Morace tregojne se dikur Moracanet Kelmendasit per kullose, cdo vit i kane qene e garantuar. Per bjeshke jane pyetur i kane pasur bjeshket e veta ne Kome, ne paguar Vezirit per 25 dele nga nje qengj, Veziret e Shkodres, si dhe komandantet te cilat i kane kullotur delet. Kelmend- per 50 dele nje rrunxak,kurse per 100 dele e Plaves dhe Gucise, prandaj edhe ata asit per shkak te ketyre bjeshkeve kane nje dele tri vjece, kete e kane bere derisa kane mundur ti shfrytezojne lirshem keto luftuar kunder Moracoreve. Nje gojedhen veziri ka qene ne Shkoder, Ne kete menyre bjeshke. Ne ate kohe Veziret e Shkodres tjeter thote se dikur Kelmendasit i kane Kelmendasit e kane pasur deren hapur kah kane shitur shume bjeshke ose ia kane pasur bjeshket deri ne Orahova dhe Kuci. Plava,Gucia dhe Lugina e Limit. Kelmen- falur dikujt disa prej tyre, te cilat pastaj Por me vone i ka detyruar Kelmendasit te dasit e kane shfrytezuar menjeher kete keta i kane ruajtur per vete ose i kane shi- terhiqen deri te kufiri i sotem i Kelmendit. mundesi. Kelmendasit jene blegtoret me tur perseri. Flitet se Vuksandedajt e kane Ne Kelmend thone se Kucjanet ne kohet te medhenj ne Bjeshke te Nemuna. Mbas blere bjeshken e Stocices prej Ali pashe e vjetra jane vrare mes veti dhe se ne ate terheqjes se Kelmendaseve nga lugina e Gucise. Dhe se seicila shtepi ka dhene nga lufte jane dobsuar e paksuar aq shume sa Limit dhe riatdhesimit ne vendlinjen e 20 oke kripe demshperblim. Sipas fjaleve Kelmendi ua ka marre te gjitha bjeshket. tyre te ngushte shume Kelmendas kane te Kelmendaseve,bjeshka e Brades dikur ka qene e Kelmendit, por ua ka uzurpuar Veziri i Shkodres prej athere quhet Brada e Vezirit. Veziret e Shkodres e kane pasur KELMENDI ME VETEM 3000 BANOR zakon qe nga njerez, vellazeri dhe fise te konfiskojne prona, zona te tera fusha te e fillim te viteve 1990. Kelmendi se bashku me Bogen, qe eshte ne njesin gjera dhe kodra me bar prane detit dhe ne NAdministrative te Shkrelit per shkak te largesise qe ka me Kelmendin, ka patur nen Shkoder. Kjo eshte u eshte hakmarre, 7000 banor,te cilet kane banuar ne 9 fshatera qe jane. Selca, Broja, Tamara, Vukli, sepse ne funde kane mbetur te vetmuar Kozhnja, Nikci, Lepusha, Vermoshi dhe Boga. Ndersa tani per shkak te emigracionit dhe kane pesuar disfate ne ballafaqimet numeron rreth 3000 banor e ndoshta edhe me pak. Qe do te thote se mungojne 60 luftarake me forcat otomane turke te % e banoreve shumica te larguar jashte vendit, pore nuk mungojne edhe ata qe sulltanit. Seicili farefis i Kelmendaseve jane vendosur ne zonat fushore brenda vendit. Ne vitin 1635 gjindet e shkruar se eshte zgjeruar ne anen e vet dhe seicili e Kelmendi kishte 300 shtepi dhe 3200 banore. ka shtyre kufirin, duke filluar me se pari Ne vitin 1909 ose rreth 100 vite me pare rezulton se Kelmendi ka patur 750 shtepi me bjeshke. Selcasit kane perfituar me se shumti dhe jane ndare te kenaqur. Ata dhe 4700 banor. Kjo per shkak edhe te lufterave te shumta te zhvilluara her pas gjate ndeshjeve me Kucjanet ishe Shqip- here, si dhe largimit te banoreve nga vendlindja. tare por te Malazezizuar ne fe dhe atdhe “Zani i Malsise’’ E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Ku pasardhesitetyrejetojneedhesot,kjo e Kelmendaseve eshtevendosurneBudva. serish teshperngulen.Meaterastnjepjese aq demdheuri,sanjerezitjanedetyruar shtatvjecare teveriut,ecilakashkaktuar Edhe neKelmend eshtegojedhenapereren kthyer neshtepitetyre. prej ketyreviseveshumekelmendasjane jane terhequr Turqit (gjegjesisht arabet) levozhgen ebrendeshmetefrasherit.Kure lisit. Dhenevendtekripes,kaneperdorur kishimn mbijetuardukengrenearrate fshehur rretheCemit,nepershpella,ku e Kelmendaseve qe kishte mbetur ishte ka ndollurpikerishteathere.Pjesatjeter mendaseve teparenerrafshinHungarez kishin filluarteshperngulen.Ardhjae Kel- ne Kelmend, keshtuqeshumeKelmendas rretnine porpresionimeimadheishebere lumi kishte filluar edhe ne Peje,Plave dhe bet, kureekishinokupuarBosnjen,Zul- gojedhena thote.Turqit sipasdisaveAra- ka edheneHungariperketoshperngulje mendas teshperngulurmerreth300shtepi zona tenenShkodres,Shtojetjere.Kel- Matit, Fushe Kuqe, Gurz,Velipoje nedisa daseve ne bregdet jane ne Ishem,Breg te daseve teardhur. Vendebanime teKelmen- vendbanime qejanekrijuarprejKelmen- bjeshket etyre.NerrethinGjakoveska ne bregdetveresngjiteshinmebageti livadhe. Kelmendasit qezbrisnindimrit bregdet kanegjeturtokatebollshmedhe dhe vazhdojneedhetani.Kelmendasit ne kane filluarpararrethe200–250vjeteve Durres. Keto levizjeteKelmendaseve, neUlqinederi ne BregdetinAdriatik, Dukagjin, emepasederiedheneGjakove, zbrutur mebagtiteetyrefillimishtne B ka ndollur kurrfare mosmarrveshjeje. “Malsori” ka ndollurkurrfare mosmarrveshjeje. leshojne Selcasve si Vellazeria me e madhe e fisit. Gjate ketit dorezimi te bajrakut nuk t’ua ose do tushkoninmrapa.Kjoikadetyruarqebajrakun e tjere,dotundihmonin mese Kelmendasit dhe nuk dotellogarisnin te tyre,sepseneaterast dotehumbnin fisit prej ndahen te qe ase guxuar kane nuk dhe pakic qene kane Nikcjanet kohe. aso te disave prej tyre edhe pershkakteMyslimanizimit ose vendiipareueshtedhene qe ta kete mbeshtetjen e ketij fisi te madhe. Mesohet se Nikcjaneve ose Nikcit , bajraku i Shkodres,MustafPasheBushatliuukadhene seicilitnganjebajraktar. Dukedashur ua ka dhene sulltani. Kur Kelmendasit jane shtuar dhe ndare ne kater dege Vezirine katerdege shtuar dhendare jane sulltani.Kur Kelmendasit ua kadhene ajraku ipareKelmendasevekaqeneNikci.Thone sebajrakunepareKelmendaseve NIKCI BAJRAKU IPARE IKELMENDIT K BAJRAKTAREVE VOJVODEVE DHE4 KELMENDI I13 patur nganjebajraktar, osekatergjithsejt. kane ekelmendit fiset te kater pra fise, bajraku. Sa utakon Bajraktareve seicili askujt derisate jet gjadhete mos imerret ia kane marre bajrakun. Regulli ka qen, qe edhe i vetem ne Malesin e Madhe qe dikujt nderruar. Ky eshte rasti i paree ndoshta ekane prandaj fisin, dhe veten korit po madh dhenjerezitjanefrigesuarsemos trim i te tij,sepseNikePrelanukkaqene bajrakun dheiaka dhenenjekusheririt e tjer. Te cilit paria e vendit iaka marre para tijkaqenePrel Toma, Ton Vuksani Ne Boge,bajraktarkaqeneNikePrela Myslimanizuar Vukdedaj. te Nikcit eshte edhe prej shtepis se prej Gildedajve.NjeriVojvodeve prej Vuksandedajve,jane kurse neNikc Vukel shumicaeshtepiveteVojvodeve e kapaturVojvoden.Macaj vellazeria Ne jane NikmartinajtdheBujajt.Dikuredhe Vojvodesh shtepi Selce Ne 4. Boge- ne dhe Nikc-3 ne Vukel-4, ne Selce-4, 13 vojvode. Dhe konkretishte ne patur ka madhe i me fisi se elmendi “Zani iMalsise’’ ETË-VDEKURIT, 18 MAJ 1908 18ETË-VDEKURIT, MAJ KRYQ IMAZHIN NJË ME KELMEND VUKËL, kishte bere ate masaker kunder deshires kishte bere atemasakerkunder deshires dy kelmendaseve te zene rober. Nikiqi e te njohurNikiqeve qe tua preskokat miqesine nearmiqesi, e detyrojnenjeburre qene iarmiqsuar. Kucjanet pertakthyer sore meKelmendasit. MeteciletKuci ka gjithmone lidhje farefisnore dhe miqe pse NikiqtedhePejoviqte kishinmbajtur mendas. Kucjaneve ukishteardhurkeq dhe Kucjanet kishinzeneroberdyKel- Kucasit meKelmendas nekoritateHotit me nevendelindje,dikurishinngaterruar me Selcaspornukkanedashurtekthehen tani janeNuculoviqte. Dikur janepajtuar nderron feneevetkatolikedheseprejtij Pajoviqte dheNikiqte,ndersaitretinuke ne feneortodoksedheprejtyretanijane ne Kuc. Dy vellezeriteparekonvertohen me njekatolikedhekambeturneKogjim ne Rehove, ndersa I treti eshte martuar me dy vajza nga Kuci dhe kane mbetur Dy djemtetij,kurjanerritur, janemartuar nje vrasejedheeshtevendosurneRehove. Selces eshtezhvendosurmotipershkakte atje. NjefarePak Nika,metredjem,prej i kaneftuarketatevenditpershkuar ardhur para20vjeteveneKelmend dhe Kelmendaseve, teanesseBudves,kane ka ndollurpara270vitesh.Disaprejketyre Prill 2018 28 - Prill 2018 29 se vet, qe te mos bier fare ne dyshim ne te, dhe kure e ka pyrtur ndonje njeri “ K eke prere” ai eshe pergjigjur “Vellane dhe djalin”. Ai e ka ditur se kete do tua paguaj Kelmendaseve. Ashtu edhe kishte ndol- lur. Njehere, kur njerezit e tij kishin qene duke qethur delet ne te njejtin vend ku ai kishte prere dy Kelmendas, u kishin rene befasisht Kelmendasit dhe ia kishin prere Nikiqit vellane edhe djalin.Jovan Erdele- noviq, ka shenuar se Nikiqte dhe Pejoviqte prej Kastrati jane vemdosur se pari ne Selce dhe me vone prej aty kane shkuar ne Kuc. Kucjanet dhe Kelmendasit dikur jane ftuar ne gazmende te “kuleceve dhe te vajzave”, pra ne dasma por kane shkuar edhe neper festa. Kjo miqesi ndoshta ishte per shkak te Nikiqeve dhe Pejoviqeve. Kjo nuk i ka konvenuar pushtetit turk ne Shko- der, prandaj i fut ne ngaterrese per shkak te mezhdave te bjeshkeve rreth te cilave jane zene deri tash vone.Turqit pastaj, menduan se nuk do te pajtohen lehte keto dy fise te medha e te forta e as qe do te kete me aksione te tyre te perbashketa kunder turqeve.Kalugjeroviqte e Zetes kane prejardhjen prej Kelmendit dhe dhe ndahen ne Balijash, Rakoviq, Mijatoviq Pepoviqte nga Selca ne Cernice, jane nga nuk kan nderruar dashurin per vendin e dhe Beloviq. Te gjithe Kallugjoreviqte Kelmendet. Kelmendasit e vendosur ne tyre. Ata kane ruajtur shume doke dhe za- kane 45 shtepi dhe festojne Shen – Petkun. Krahinen e Plaves e Gucise, ne Peshter, ne kone fetare te cilat i kane trasheguar prej Peraciqte ne Godinje, Merkoviqte dhe rrethine e Gjakoves, ne Kraje dhe ne Ana- paraardheseve te tyre katolik. Kelmendasit Peshtoviqte jane Kelmendas dhe festojne mal kane kaluar ne fene islame. Ne kete i e shperngulur ne bregdet kane ruajtur fene Shen Nikollen (6.XII )si dhe Kelmenda- ka detyruar pushteti turk, nen sundimin e katolike dhe gjithmone kane mbajtur lidhje sit e vjeter.Debanoviqte, Peroviqte dhe te cilit kane qene. Por me nderrimin e fese me vendelinjen e tyre. Kelmendasit e tjere ne vendelindje jane katolike, me perjashtin te 9 familjeve ne Nikc qe jane myslimane. Delajt 6 dhe Gildelaj 3 shtepi. I pari qe es- KELMENDI I DY PAPEVE hte konvertuar ne myslimane eshte Dela, elmendi eshte afruar, prane besimit Kristian qe me predikimet e para ne Iliri te Shen Palit, nga familja Hamza, nga Shkodra, ne kohen viti 58 pas lindjes se Krishtit. Dhe kjo vertetohet nga Emri i Papes se trete, zevendesi i e vezirit te shkodres. Veziri kishte bindur K Delen per te kaluar ne fene myslimane, trete i Shen Pjetrit me emertimin Papa Klementi I – re, i cili ishte Pape ne vitet 90 deri ne 101 duke e bere edhe bajraktar, menyre kjo e pas lindjes se Krishtit. Madje ky Zevendes i Shen Pjetrit u martirizua duke predikuar, Fjalen e zgjedhur me qellim per te pasur ndikim me Jezu Krishtit nder pagane. Eshte pikerisht ky shenjetor qe nga banoret e Kelmendit u mbajte te madh te Nikcasit dhe te Kelmendasit e si mbrojtes i fisit te Kelmendit. Dhe ne vijim traditave kristiane per shenjetoret, Kelmendasit tjere. Por nuk ia kishte arritur qellimit. Kel- shejtit te tyre Shen Klementit i kushtuan qe i luteshin ne kishat e tyre. Ne funde te shek. I – mendasit, jo vetem qe shtrihen ne hapsiren re dhe fillimit te shekullit te II – te fillon te degjohet per here te pare edhe emri Klementi qe i me te madhe te Bjeshkeve te Nemuna por afrohet trajtes se mevoneshme Kelmendi. Keto mesemiri i verteton egzistenca e Keshtjedhes ata edhe jane shperngulur me shume se e quajtur Klementina qe gjendet ne Vuklin e Kelmendit. Papa i dyte dhe qe edhe ai eshte cdo fise tjeter i malesoreve. Ata ne vendin nga Kelmendi eshte Papa Klementi i XI - te, familja e tij eshte larguar na Kelmendi ne vitet 1497, e vete numerojne mezi 350 shtepi, ndersa te kohe kur Turqit Pushtuan Kelmendin. Ne krye te kishes Katolike ka qendruar, nga viti 1700 deri emigruar dhe te shperndare ka gjithkunde, ne vitin 1721. Emri me te cili u pagezua kur limdi ky Pape ishte Gjon Francesk Albani. Ai do te prej Detit Adriatik e deri te lumenjte Save dhe Danub, si edhe prej Llovqenit e deri mbetet pergjithmon ne kujtesen historike te Shqiptareve, per organizimin e Kuvendit te Arberit ne te Gjakova,Prizereni,Durresi, dhe Tirana vitin 1703, permes te derguarit te tij. Vicens Zmajevik. Ndue Bacaj mbi 4000 shtepi. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE PAMJE E FSHATIT BOGE kte ngjarje, u formua shprehja ‘’u formua shprehja kte ngjarje, Teshte‘’. Vasel Boga Gilaj treguar e duke Serbet dhe kalonin Koherat zoti. cofte te mos vend kte ne se tjetrit, – e kuptuar se c’ fare po ndollte dhe te habitur nga ngjarja Serbet filluan qe ti thonin njeri mbi trupat eushtareveSerbe,dukemos duke ihellur rrezonin lisategjate te medhenj te drurit Serbet. Bogianet kur vinin vetem samosterrezoheshin, Ahut, dukeilane te vinteushtriaSerbe,atapritninosesharroni nlisategjate trevat e MalsiseseMadhe,bashkumeto here sulmonin edhe Bogen,perparase Serbe, kurSerbetherpas edheneditet tona.Nekoheneprincipatave dhe perdoret eshte trashiguar e cila kjoshprehje, e buruar ka ardhur Po sieshteevertetadhenga Ku jopakmalsor, eshikojneorenkureperparatyredelnjeBogian. te 12 oren ne deri mezdites. ndoll kjo vecanarishte mbrapsht, prihet te do Malsort, shprehen sic ose mire e jet te do nuk dita gjithe E pari. i flet te Bogiani nese se argumentin me perpara me pershendes ta ose Bogianit, flas ti ajo, ose perpjekur,qeai u tjeter,duke kurbanoretetjer,posacerisht Dhe kudo apo ne rruge Bogian nje joteBoges,takojne e Madhe. ne tegjitheMalsine jo vetemneBoge,porpothuajse has dheedegjon “Teshteeshte shumeehershme, Boga‘’.Keteshprehje,ecilasipasgojdhenes TESHTE BOGA Prill 2018 30 Prill 2018 31 KELMENDI SHPELLA E FRATIT e vitet e veshtira te pushtimit Otoman shpesh Kishat rrenoheshin apo ndaloheshin, ku SHTRIHEJ NGA PEJA NFretnit detyroheshin te predikonin fene Katolike neper Shpella apo vende te fshehta. Sa per Ilustrim mund te permendet vendi i emertuar nga banoret vendas, me emrin. Shpella e Fratit dhe qe ndollet ne Kozhnje. Aty thuhet se e predikoi fene e krishtere nje NE KOTORR Frate gjate sundimit Turk. Gjithsesi periulla me e veshtire per Kelmendasit, ashtu si per te Prof. Cabej ne njesin enciklopedike gjithe Shqiptaret, ishte periulla e pushtimit te gjate Otoman. Binomi Fe e Atdhe ishte altari per Kelmendin ne vitin 1942, shkruan qe e mbante gjadhe kete treve Katolike. Deri ne funde te pushtimit Turk e tjer, pushtues qe se ‘’Kelmendi, fis i Shqiperise Veriore erdhen me pase. Ne vitin 1912 sipas te dhenave ishin Myslimanizuar 3% e banoreve te perbehet nga kater bajraqe. Selca, Vukli, krejt Kelmendit, ndersa nga Vellazerit Nikci ishte Myslimanizuar me shume me rreth 10% Boga dhe Nikci (Nikolla) i vogli, tre te paret te banoreve. Por qe gjithsesi e ruanin dhe e rujne edhe sot harmonin e vllazerin, pa asnje Katolik dhe ky i fundit i Islamizuar. Sipas ndasi ne gezime, hillerime apo kushtrime. Vasel Gilaj tradites se fisit, themeluesi i ketij fisi quhet Klemens ose Klemenco. Ky kishte shtate djem prej te cileve rrjedhin perkatesisht, Selca, Vukli, Nikshi, Vuthaj, Martinoviq, BJESHKET E KELMENDIT Bukova, e Dukagjinit dhe Liapi i Kosoves. jeshket e Seferces jane ne skajin me verior te Kelmendit e Shqiperise ‘’ Londineze’’. Edhe familja e Dragajve ne Mitrovice BSiperfaqja e ketyre Bjeshkeve eshte rreth 27 km2 dhe me nje lartesi qe i kalon eshte e vetedijeshme qe e ka prejardhjen 1600 metra mbi nivelin e Detit si mesatare. Kjo bjeshke perbehet nga Kurrizet Malore, Klementinase. Po ashtu rrjedhe Kelmendi Zhihove, marlules, dhe Lugu I Harushes. Bjeshket e Nemuna, si nje nder bjeshket me ka edhe popullsia e Rugoves ne nahijen te njohura ne Shqiperi e me gjere. e Pejes. Duke iu referuar ketij konstatimi Me keto Bjeshk lidhen Legjenda e Trimeri, vecanarisht ato te Kreshnikeve. Lartesia e te Hahnit,studiuesi Z. Neziri thekson se majava te bjeshkeve te Nemuna eshte me e larta ne Shqiperi. Pasi jane dhjetra maja Rugova eshte zone e thelle malore ne Alpet qe e kalojne lartesin 2000 deri ne 2500 m mbi nivelin e detit. Vlen te theksohet se ne Shqiptare. Dhe i takon krahines se gjere te Bjeshket e Namuna ndodhet blloku i Jezerces qe njihet si ‘’Catia’’ e Alpeve Shqiptare, Kelmendit, qe shtrihej nga Peja e deri ne madje vete Maja qender e Jezerces ka lartesin 2692.1 metra mbi nivelin e Detit. Kelmendi Kotorr, ne shekullin e XVII. ka edhe bjeshk te tjera, poer edhe lugina te mrekullueshme, ku luginat me ne ze jane Prof.Dok. Begzad Baliu Luginae Vermoshit.dhe Lugina e Cemit. E tjer. Kole Progni KELMENDI PARA 100 VITEVE e Selce jane fshaterat. Selca me 25 shtepi, Dobrija me 7, Pojata me 8, Pashkalla me N7, Osoja me 6, Mreku me 18, Jasenova me 15, Oshtriqi me 2, Javori me 5, Gropa e Zeze me 4, Vana me 4 dhe vermoshi me 43 shtepi. Qe do te thote se Selca ka 144 shtepi. Dhe ndahet ne Mahallet. Vrate, Gjonaj, Radetine, Pepaj dhe Gobaje. Vukli. Ka 121 shtepi, kurse Nikci 83. Vuklit i takojne fshaterat Kozhnja me 6 shtepi, Grabomi me 6 dhe Eltoshi me 5 shtepi. Fshati Vukel ndahet ne Vuksandedaj,Cekaj, Anas dhe Gjec. Nikcit i takojne fshaterat. Broja, Pahovica, Kalca, dhe Tamara. Fshati Nikc ndahet ne mahallet Vukdedaj, Gildedaj dhe Delaj. Nikci ka Kishen dhe Xhamin e vet. Aty jane 6 shtepi te fese myslimane. Boga numeron reth 40 shtepi dhe ndahet ne dy, fshatera kryesore e ne shume raste edhe si mahalle qe jane Precaj dhe Kolaj. Precajt jane kryesore, pasi prej tyre eshte Bajraktari, dhe se ne Precaj ndodhet edhe Kisha e Shen Mehillit. Sa i takon numerit te Banoreve Kelmendi para 100 viteve ka patur keta banor. Selca me Vermoshin 970 banor, Vukli 736, Nikci 651, ndersa Boga 350 fryme banoresh. Gjithsejt 2707 banore afersishte aqe, sa Kelmendi ka edhe tani kure jemi ne vitin 2018. “Malsori” E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE E L Marash Klimenti(Kelmendi) gjyshi iKaragjorgjes, Jovan(Gjon) Rudnik. Nëkëtëfshatështëvendosur të Shumadisëështëvendosurnëfshatin Një degëetëshpërngulurvenëdrejtim Hrtkovci, Nikinci,PllatiqevodheJarak. në Srem,dheështëvendosurfshatrat: është shpërngulurnëdrejtimtëveriut, islam. Popullsia katolikeefisit Kelmend është shpërngulurpopullsiaebesimit drejtim tëBullgarisëdheAzisësëVogël sisë sëSanxhakutnëshumëdrejtime.Në rrjedhojë pasonshpërnguljaepopull shumë viktimadheshkatërrime,kusi sisë sëSanxhakut.Luftakashkaktuar sunduese serbe themeloi dinastinëqë Karagjorgje, kelmendasi Karagjorgjët” (“Sakrivena istorija-Kara Autorët nëlibrin“Historiaefshehtë - djali iPetrit dheiëmësMarica(Maria). eniçkit tëKragujevcit. Karagjorgje është dosën nëfshatinVishevc, qarku iLep e tijPetrin (Pjetrin)dheMirkon uven gulën nëSerbi.Jovani(Gjon)mebijtë Ismet Azizi të madhnëstrukturënetnikepopull në vitin1699-kashkaktuarndryshim vëllezërit etij.Dyngatëtjerëtushpërn (Gjergji iZi),Jovani(Gjoni)dhekatër - v.j.). AtjekalindurgjyshiiKaragjorgjës kanë luftuargjithnjëkundërshqiptarëve (që poashtukaorigjinëshqiptareeqë ka prejardhjemalazezengafisi Vasojeviq - e cila ka zgjatë nga viti 1683 deri - ecilakazgjatëngaviti1683deri Turqisë, e njohur siLuftaeVjenës dhe ufta nëmesAustro-Hungarisë Gjorgje (Gjergji)Petroviq (Pjetri) origjinën .Burimetserbethonëse kzistojnë kontradiktanëlidhjeme ------Prill 2018 32 Prill 2018 33 dordeviçi”) me të dhëna të argumentu- kurtër, të vrazhdë dhe mizorë”, të cilët mundohen ta fshehin nga opinioni. ara, kanë sistematizuar prejardhjen e mezi flisnin serbisht, donin blegtorinë Thuhet se kur u ekzekutua Karagjorgje, familjes nga fisi Kelmend (Kliment, siç dhe ishin me karakter të qëndrueshëm. bashkë me të u ekzekutua edhe shoku i thonë ata), nga veriu i Shkodrës, nga e Autorët, Bosnjak dhe Jakovleviq, tij besnik Naumi, i cili nuk u nda nga ai. ashtuquajtura Shqipëria e Epërme apo veçanërisht i referohen veprave të An- Prandaj, populli serb e kanë një thënie, Shqipëria e Lartë. Të dhënat arkivore drija Luburiqit, të cilat janë të botuara “besnik si Naumi”. vërtetojnë se për prejardhjen e tyre kanë në vitin 1937, në të cilat potencohet se Mandej, ekziston edhe një shpjegim për pasur njohuri të shkëlqyeshme edhe vet fisi ortodoks i Kelmendasve feston Shën “Naumin grek nga Argirorokastra”. Ar- Karagjorgjët. Edhe më tepër, mbreti Klementin e Romës, të cilën festë gjoja e girokastra është Gjirokastra në Shqipëri Petar i Parë dhe princi Pavle - i cili më së kanë kremtuar edhe Karagjorgjët. dhe se emri Naum nuk është i shpeshtë shumti hulumtoi nëpërmjet kërkuesve të Autorët argumentojnë se këtë festë e te grekët. Ndërsa, te Shqiptarët është cilët i pagoi oborri mbretëror. kanë festuar Kragjorgje, biri i tij Alek- shumë i shpeshtë. Bashkautorë të këtij publikimi janë sandri dhe nipi Petri, i cili “papritmas, në Se historianët serbë janë manipulues gazetari i kompanisë “Novosti”, Milo- Cetinjë mohoi krsne slave” (“kryqëzimin të shquar, flet edhe një histori intere- rad Boshnjak, dhe hulumtuesi i pavarur e shenjtë”) . sante për Konda Bimbashin. Fjala është Slobodan Jakovleviq, ndërsa botues janë Ata, Boshnjak dhe Jakovleviq, preten- për një shqiptar të dëshmuar dhe një shtëpitë “LIO” dhe “Dositej” nga Gornji dojnë se Mbreti Petri e dinte origjinën e mik i dëshmuar edhe nga serbët, i cili Milanovci. paraardhësve të tij. Mandej, mbreti Petri ka rrugën e vet në Beograd, por që me Një burim tjetër thotë se Karagjorgje kishte vlerësuar lart ndihmën që i ofruan shekuj fshehet origjina e tij shqiptare. ishte i biri i Petrit dhe nip i vojvodës Kelmendasit, gjatë tërheqjes së Ushtrisë Petrit Imami, në librin e tij “Serbët dhe Jovan (Gjon) Mrshiq (Marash) Klimen- serbe nëpër Shqipëri në fillim të Luftës Shqiptarët ndër shekuj” (Samizdat B92, tit (Kelmendi). Babai i Gjorgjës, Petar së Parë Botërore. Sipas tyre, Kelmenda- 1998), për Kond Bimbashin thotë se ai Jovanoviq Klementi, u shpërngul nga sit e konsideronin mbretin serb pasard- ishte komandant i “trupave ‘Epirote’, Kelmendi i Malësisë së Shqipërisë dhe hës të tyre. shqiptar ortodoks nga Epiri”. Bile, edhe u vendos në Malësinë e Sanxhakut e më Këtë fakt më së miri e ka përshkruar Dr. historiani tejet i njëanshëm, siç është pas, në vitin 1756, në rrethin e Kragu- Jovan Tomiq, profesor në Universitetin Vladimir Stojançeviq, i cili në librin e tij jevcit. Aty i ka lindur djali i tij Gjorgje e Beogradit, mik i madh i Peter Karag- botuar nga SANU në vitin 1994 shqip- (Gjergji). jorgjeviqit. Ai, studentëve të tij këtë të tarët i quajti Albanci (jo Arbanasi apo Pra, nga këto fakte del që shqiptari i vërtetë ua ka prezantuar dhe nga ta ka Arnauti), thotë: “nga beqarët në mesin e konvertuar në ortodoks dhe i serbizuar, kërkuar ta mësojnë këtë histori. Meg- kryengritjes serbe ishte Kond-Bajraktari, është themelues i dinastisë sunduese jithatë, historianët serbë këtë të vërtetë shqiptari ortodoks nga kufiri i Toskërisë serbe. Para se të arrijë në këtë pozitë të dhe Epirit”, dhe shton se me Kondon lartë, ai kishte ekzekutuar në Ostruzh- serbë të ikur ka “më shumë nga bashkat- nicë, në rrethana të tmerrshme, të atin e dhetarët e tij”. tij, e më pas në Topolla edhe vëllain e tij. Një bashkëkohës i këtyre ngjarjeve, Lla- Karagjorgje, udhëheqësi i kryengritjes zar Arsenijeviq Batallaka, tha: “Unë kam së I-rë Serbe të vitit 1804, pas thyerjes së kryengritjes largohet nëpërmes Zemunit njohur shumë të krishterë, në mesin e në Austro-Hungari. Pas katër viteve në tyre, bullgarë, greko-shqiptarë (grkoar- mërgim, udhëheqësi përsëri vjen në Ser- nauta) dhe cincaroshqiptarë (cincaroar- bi (1817), ku edhe përfundon tragjikisht. nauta) që kanë mbetur me serbët kur Ai u vra me urdhër të rivalit të tij Millosh Gushanac u largua nga Beogradi...”! Obrenoviq, i cili në këtë mënyrë është Këto raste nuk janë të vetme. Kontribut përpjekur të arrijë favore te autoritetet Kryengritjes së Parë serbe i kanë dhënë turke. jo vetëm shqiptarët, të ikur nga Ushtria Autorët e librit “Karagjorgjeviqët - histo- turke, por edhe disa fise të krishtera ria e fshehur”, i referohen “Glasnik Ze- shqiptare (Kelmend, Grudë, Hot...), maljskog muzeja Bosne i Hercegovine”, ndërsa kryengritësit armët i kanë siguru- të vitit 1910, Nr 22, në të cilin thuhet se ar nga Rrafshi i Dukagjinit, të prodhuar një pjesë e fisit Kliment (Kelmend) ka kryesisht nga shqiptarët të përkatësisë arritur rreth vitit 1737, në rrethinën e fetare islame, kështu që një pushkë e gd- vendbanimit Rudnik, gjatë tërheqjes së hendur me emrin e mjeshtrit “Osman”, Ushtrisë austriake nga Sanxhaku. Aty e cila ruhet në Muzeun e Kryengritjes thuhet se në atë kohë arritën rreth 500 së Parë serbe, mendohet se i përkiste familje shqiptare të cilët ishin “shtatsh- Karagjorgjes. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE N DED GJO’ LULI ME DJALIN E TIJ, KOLËN ETIJ, DJALIN ME LULI GJO’ DED lisin) eTuzit netrimandate. Patjeter Baca perfaqesonte Gruden ne Kuvendin (Mexh - I eshtedhenetitullivojvode nekohenkur shtepia eHaxhiUcit Gjokaj. BacaKurtit (vojvoda), trashigimtare eGjokajveeshte Ketu duhettheksuar seshtepiaepare Gjeka itakojnevellazeriseKalaj. shekullit XIX,kurseKole Kurti dhePlluc kryesore teGrudesnepjesenepare bashke meHakShabanin,njerinderkreret dhe eshtebabaiiSokolBacitkaqene verteta eshtese.BacVuksani kaegzistuar dhe Plluc Gjeka (Lumi) jane Gjokaj. E kuptuar BacaKurtin. Pastaj seKole Kurti egzistuar BacVuksani’’ dhesemete duhet behet thirrjaneburime,ceketse‘’nukka dhe mbrojtjaeGrudes’’(autorKraja),kur e saj.Keshtu keminelibrin‘’Baca Kurti leshime neteshkruaritapopershkrimin kaluaren) eMalesiseseMadhe,kanebere dicka tjeter, kurkatebejemehistorine(te kaluares, mungesessehulumtimeveapo torianeve mesiguringamosnjohjaese vete idine,poredhetedisahis i ‘’studiueseve’’pershkaqeqeata je numeri‘’historianeve’’apodhe - ne mes katolikeve dhe myslimaneve dhe ne meskatolikevedhemyslimaneve Ne vitin1897kemiperleshjetdhekonfliktin qershor 1862(sipasburimevemalazeze). vdekur atediteqeeshteberelufta,me26 ceki seLeshandrokaqeneishull)kishte Dede Gjo’ Luli brenda (edhe njeherepo e kuptueshme se sikur te kishte qene trimi kala kanembeturtegjithe,prandajeshte Sipas burimevemalazezedhefrancezene (19 veta)dhete120ushtareveMalazez. beri vetvrasje,vrasjenetegjitharojeve (sllavisht Lesendro),permost’u dorezuar dant I pikes kufitare ne ishullin Leshandro te cilesohetsileshim?OsoKuka, koman- mbrojtjen eKalase seVranines.Psemund ve’’ perpjesmarrjeneDedeGjo’Lulitne mund tecilesihetkonstatmii‘’historiane Grudes neperiudhenetij.Leshimtjeter Kurti kaqenenjenderkreretkryesorete para ngjarjes. d.m.th. 16vjetpara ka vdekurme1881, sepse BacaKurti e pamundurkjo, ti iGrudes’’.Gje tit dheBacaKur Dede Gjo’LuliiHo limanet shkuan katoliket dhemys se ‘’perteqetesuar mand Shpuza ceke me teedheGaz- xhamise. Nelidhje e derritnederete likeve dhetherja varrezave tekato qene shkaterrimii shkak ityrekane Vraninë? Gjo’ Luli në Si shpëtoiDedë - - - - KALAJA EVRANINËS KALAJA - autor, mysafiriTVamerokano–shqiptar me 1902nePeje ngaAdemZajmi.injejti beje meHaxhiZekenePejes. Eshtevrare dhe IsaBoletini’’.Epamundurkurkate Triepsh gjetenDedeGjo’Luli,HaxhiZeka, (libri II)cekeseme‘’1910–1911strehimne ‘’Fiset eMalesise’’ ‘’historian’’ (perndryshegjuhtar)nelibrin Martini dhe Lulet (Lul) Gjeloshi.Preke Nje te HotitekanenenshkruarDedeGjo’Luli, Marash HasiCamaj,porketeBeseneemer rrjedha’’). Everteteeshteseka egzistuar Bacin, ebenCamaj(nelibrin‘’Hotine bashke me Smail Martinin dhe Sokol Grudes, nenshkruesiBesesperGruden Gurakuqi, MirashHasin(Ivezaj),krerei mbrojtjen etrojeveshqiptare,porRomeo tit, Kastratit dheGrudes,neKastrat, per Me 24qershor1883lidhetBesaemesHo Prill 2018 34 - Prill 2018 35 ne Detroid, me rastin e 100 – vjetorit te tare Hot dhe Triepsh. Ka mundesi se edhe nga Ksheva, eshte Nikaj’’kur ka te beje pavaresise, ne pyetje te moderatorit te ‘’vertetimi historik’’ i shtate kojaseve ‘’qe me Tom Gjon Shytin Sinishtaj, apo dhe programit ‘’pse Dede Gjo’’ Luli nuk ishte moren flamurin ne Deciq me 1911’’ eshte Mark Gjokaj konstaton se Hakshabanajt ne Vlore’’, pergjigjet ‘’ I doli perpara Esad i gabuar dhe jo i sakte. Ne dokumentin jane Ivezaj. Hakshabanajt jane Nikaj dhe Pashe Toptani dhe shkoi ne drejtim te ve- ‘’Spisak poginulih i ranjenih boraca 1912. shtepia e pare ne vllazerine e tyre. Ndue riut te takoje Haxhi Zeken’’ Njesoj sikurse I I 1913. godine’’ ( Lista e luftetareve te Bacaj ne ‘’Gruda ne Fokus’’ verteton se ne rastin e meparshem. Dede Gj’ Luli eshte vrare dhe te plagosur te viteve 1912 – 1913) ‘’Gruda me 1896nparaqitet si mal i vogel’’. takuar me Haxhi Zeken me 1899 sepse eshte e shenuar data e vrasjes me 20 mars Natyrisht se eshte gabim, sepse Hoti, Gru- qene pjesmarres te Kuvendit te Pejes, por 1912, plotesisht te gabuara jane vertetimet da, Kelmendi, Kastrati dhe Shkreli jane me 1912 s’ ka pasur mundesi te takohet. e sa historianeve malazez, sic eshte Zhivko konsideruar bajraqe te medha ose pese Po ashtu eshte leshim konstatimi se Andrijasheviq se ‘’Sokol Baci ka qene agju- bajraqet e medha te Malesise se Madhe. beteja e (lufta) ne Qafe te Uglave (Hot) tant i mbretit Nikolle’ Hoti Lucgjonajt ateher bajraktar te pare. eshte bere me 1911, kunder malazezeve. Kur ka qene Sokol Luci si oficer malazez, Gojcajt, bajraktar te Traboinit Hot. E verteta eshte se ka qene ne shtator 1912 kunder Turqeve. Perseri ‘’historianet’’ kon- statojne se djali i Dede Gjo’’ Lulit, Gjergji, mbeti ne Deciq me 1911, gje qe nuk eshte e vertete. Eshte vrare ne shtator te vitit 1912 ne mes Tuzit dhe Vuksanlekajve. Ne nje eufori dhe mendim se njihet historia e Malesise, mund te konstatohen edhe sa ‘’te verteta’’, sic jane. Se Om Haku eshte nga Drumja (Hot), kure eshte nga Gruda dhe i ka takuar vllazerise Kajoshaj. Se vllazeria e Gjonajve i takon Traboinit ( Kahreman Ulqini) kur i takon Rapshes (Hot), se Lulgjurajt jane nga Traboini (Hot) thote Gjovalin Shkurtaj (Lulgjurajt jane nga Gruda), ne Fjalorin Enciklope- dik Shqiptar thuhet se ‘’ Nikolle Ivanaj lindi ne Triepshin e Grudes’’. Natyrisht se eshte gabim, Triepshi gjithmone ka qene mal bajrak, zone me vete dhe nuk ka qene dhe nuk eshte pjese e Grudes, po ashtu ne Fjalorin Enciklopedit thuhet se ‘’ Pikala e Hotit’’ e qe duhet, e Grudes, Dom Nike Ukgjini ne ‘’ Hoti ne rrjedha’’, kur flet per Kelmendin, ceke se ‘’ Kelmendi ne pjesen pastaj ‘’ Sokol Baci’’ ka jetuar ne Cetine’’ Gruda . Ivezajt, bajraktar te pare. veriore kufizohet me Gruden’’ Gabim dhe se ‘’me 1925 eshte vrare ne atentat ne Palajt, bajraktar te Tuzit. – Gruda dhe Kelmendi nuk kufizohen, Cetine’’, kur Sokol Baci kurre nuk ka jetuar Kelmendi bajraktari I pare del prej shtepis i gabuar eshte edhe mendimi i Eqerem ne Cetine (ka jetuar ne Ksheve, Shkoder se Ujke Giles Selce. Bajraqe ne kuader Cabej se ‘’ Fudnat kufizihen me Kuc dhe Stamboll, dhe Podgorice dhe strehuar te Kelmendit jane edhe Vukli, Nikci dhe Hot’’, kur kufizon (zona Fudna, Luhar dhe ne Triepsh dhe Tivar), kurse sa i perket Boga. Llopar) me Kuc, Koje, Triepsh dhe Grude. ‘’atentatit ne Cetine’’ munde te ket ndolle Kastrati dhe Shkreli kane pasur vetem nga Si rezultat i mosnjohjes jane edhe konsta- vetem ne fantazine e autorit apo dhe te nje bajraktar. timet e shume personave se Deciqi eshte ‘’autoreve te burimit’’ sepse Sokol Baci ka Ka edhe sa e sa ‘’ te verteta’’,’’zbulime’’ i Hotit (ne masen 80% i takon Grudes). vdekur, sipas kalendarit Julian (latin) ne rreth malesise sic eshte ‘’ se kur lindi Dede Po ashtu gabim eshte z. Mahir Hoti (ne funde te vitit 1919, kurse sipas kalendarit Gjo’ Luli iu dhe emri i gjyshit’’ kur gjyshi i ‘’Hoti ne rrjedha’’ ) kur flet per Kelogoshin, Gregorian, ne fillim te vitit 1920. Autori i Dedes eshte quajtur Lul (katragjyshi e ka Vranen e tjer. Se te Hotit. Jane dhe i tako- ‘’Kryengritjes se Malesise 1911’’ Gjorgje pasur emrin Dede) jne Grudes. Ne mesin e leshimeve mund Nikpreleviq (Gjergj Nikprelaj) Shenim titulli eshte i redaksise. te konsiderohet edhe ‘’ vertetimi’’ se Hoti Konstaton se Martin Preka, pjesmarres Marre nga Libri. ‘’Pak Histori luftoi kunder malazezeve me 1849, kur i Kuvendit te Greces, eshte nga Triepshi ne kohet e Zjarrta’’ fatkeqesisht ka qene perleshja per kullota dhe ka te beje me Mark Preken nga Boga Autor Pjeter Ivezaj, dhe Lug te Cemit mes dy vellazerive shqip- e Kelmendit, si dhe ‘’Tom Gjoni, krere Historian nga Gruda E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE A New Yorku kaneqentepranishem 82per nga Diaspora,dhekonkretisht vetemnga ndryshme shqiptare. Te MalitteZisidhe pothuajse tegjithe ardhurngazonate te mbushurpome besimtar shqiptar, meshen sllavishte,ne njekisheshqiptare, e mundur seata deshironin per tathene ore qeperjetoninataklerike.Nukishte te merrjamemendndrydhjenshpirter Troshani, une shkruan Dabaj isha i prirur Shqiptar, madje edhe Kardinali Ernest Duke editurqeshumicaKlerikeveishin kishes kendonte lutjet po ne gjuhen sllave. hej kryesishtenegjuhenSllave,dhekorii prita mepadurim.Mirpoliturgjiasherbe revisten ‘’Koha Javore’’,seketeceremoni e shtatorit tevitit2017.NeTivarshkruanne pranishem, neceremoninperuruesete3 vitit 2017.GjokeDabajngaShestanii se reteTivarit,ezhvilluarneshtator gjate ceremoniseperurueseteKatedrales ne gjuhenshqipe.Ashtusicndolliedhe erinje Shqiptarmeshatemoscelebrohet ne Katedralen e Tivarit, edhe pse me Prift C’ kabereqesepakuteket120vite at’hershme princeroreteMalit te Zi. te plotenemesVatikanit dheQeverisese shqip (vendimi)temarrenemarrveshje nga ajoeShkodres.Sipasnjekonkordati Leoni XIIIendauKryeipeshgevinTivarit konkretisht, me8tetortevitit1886papa vitin 1089.Mjerisht132vjetmeparedhe dimore. ThemeluarsiArqipeshgeviqene gjithsesi edheeshqiperisepoVeriperen- KATEDRALJA E RE ETIVARIT ERE KATEDRALJA ise Veriperendimore vazhdimesi iArber institucion fetarkatolik, rqipeshgvia eTivariteshtenje - - - - - dhe presionet qe ne menyra dhe forma te dhe presionetqenemenyraformate te kenberenerrethetetyrembyllura mund tet qeatapraprifterinjetkatolik, an seishaiprirurteperftyrojaedhedeba- gjuhen shqipe.Dabajmeshqetesimshkru- qenit shqiptare,dukeeshperfillurtotalisht Tivari, porpaetreguarneasnjeraste,te sona. Patjeter qe ka pasur edhe banor nga në Malin eZi?! Kisha ortodokse katolikë ndërtojnë Pse shqiptarët KATEDRALJA E VJETËR ETIVARIT EVJETËR KATEDRALJA timin e Katedrales se Tivarit. E cila vetem Jork kanedhene500.000 dollarepernder retisht vetemkatoliket shqiptarneNew Vatikan, etjerkonk Itali,Gjermani, S.B.A. Shqiptaret dhemelobimin etyre.Sine 3.5 milioneuro,para tembledhuranga e Tivarit.Ndertimiisecileskakushtuar veper kulti shqiptare sic eshte katedralja Sllave.Dhe pikerishtnenjeinstitucionose te bejneedhenjeoremesiminegjuhen dite ceremonie.Te cilet kanepaturrastin pranishmeve mysafirneTivar, saperate tjeter, pervecdisaprifterinjevesidhete asnje simboldhojveshjeje,apodicka qe atynukeshteshfaqurazgjeshqiptare, tori sqaronDabajenigmatike.Nderkohe nga fshatiZupc,fshaticilikanjeetnohis Ne njecasttjeterveshjapopulloreishte me kombesi malaziase nuk ka gjekundi. shtetasish ShqiptardheKroat.Por katolik sllav, oseateist.Katolik janenjenumer Katolik. Te gjithemalazezetjaneosepro ne boteasedhenjemalaziastebesimit Ne njekoheqegjithkushedinukka njera veshjeparaqistekostuminmalazez demonstrimi i dy veshjeve Kombetare, ku luar mepetkune‘’Demokracise’’,ishte e kesajceremonie,sqaronDabaj,mbu- ta meritontekurre.Shprehjameflagrante nin dhesiZoti,tecilitataibesojne,nukdo tyruar teveprojneashtu.Sicnukdeshiro dhe seperfundimishtatakaneqenetede ndryshme, janeushtruarmbiataklerik Prill 2018 36 ------Prill 2018 37

KATEDRALJA E SHKODRËS

meshtarin e ka katolik dhe qe quhet Rrok Mark Shkreli, antare i keshillit botues, ai i pranishem ne Tivar, shkruan dhe citon Gjonlleshaj, pasi per azgje tjeter shqiptare te revistes ‘’ Jeta Katolike’’ ne New Jork, ne faqen 12 -te te revistes Korrik – Dhjetor ketu nuk behet fjale. Deshmia me e qart gjithashtu edhe kryeredaktor i saj. Edhe 2017. Kryepeshkopi aktual i Tivarit imz. per kte eshte eshe Struktura e ndertimit te Katedrales, e cila eshte e stilit dhe e ritit te Ortodoksise Malazeze, dhe qe kurrsesi nuk ka patur mundesi qe te ndoll ndryshe, ku edhe drejtuesi i punimeve ka qen Malazezi Vllado Cariciq, i cili me parat e shqiptareve katolik ka ndertuar kishe ortodokse. Per ta vertetuar me se miri kte qe po themi, shikojini katedralet e tjera Shqiptare se c’fare ndertimi kane dhe qe jane me nje kumpaniel, dhe jo me dy ose tre kumpaniela (ku zakonisht vendosen kembanat e kishes). Shiheni se si eshte ndertuar Katedralja Katolike e Shkodres, ajo e Tiranes, dhe se fundmi ajo e Prishtines. Te cilat jane te stilit dhe te ritit Roma - Katolik. Ndoshta dikush ashtu si edhe 132 vjet me pare po mashtron edhe Vatikanin. Apo ndoshta vete vatikani vepron me qellim, ashtu sic po vepron edhe me Kosoven, duke mos e njohur, edhe pse askund tjeter ne Ballkan, nuk gjindet popullsi katolike pervec Shqiptareve dhe Kroateve. KATEDRALJA “NENE TEREZA”, PRISHTINË E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE per Romen. Ishte paraqitja e dhuratave, te per Romen. Ishteparaqitjaedhuratave, te Dy ShenjetorneTrojet ShqiptareteDenja Mark Shkrelineshkrimin etij,tetitulluar ar sllavishten. Befasia me e madhe thote ata qenukekaneditur oseekaneharru- shumti ka kryer detyren e perkthyesit per lexoi shqip.C’kaletekuptohetseme disa ngateksteteshkruarasllavisht,i Megjithate sqaronShkreliImz.Gashi, Zi jomeshumese8000besimtarkatolik. i Malsise’’.NumeromnetegjitheMaline dhenave qenekemiprangazetes‘’Zani % shqiptare.Arqipeshgviecilasipaste perberja etnikeearqipeshgviseeshte95 dhe dukembizoteruarshqipenedhepse ishte nedygjuhe,sllavedukeiparaprire se libreca e shtypur enkas per kte rast, I cilisqarondhemeshqetesimlegjitim, e’di vetez.Shkreli). ktememireseaskushtjeter vetem katolik, c’fare kadashurtethotemeshprehjenjo dhe popullinshqiptarjovetemkatolik(se mangesi ngakyrast,merendesiperkishen se. Nukmundemmostepermendidisa kte ceremoniponefaqen12-tekuthote ka shprehuredheshqetesiminetij,per Rrok Gjonlleshaj,gjithsesiMarkShkreli PALIT, ESHËN TIRANË KATEDRALJA shqipen, vetem njerimetjetrin. Mekte tolik shqiptar, edheatandonjeher eflasin shqip nga askush pervec, prifterinjeve ka- brohet negjuhenshqipe, dhekunukflitet katedralen katolikete Tivarit,nukcele edhe nepseka120 viteqemeshane kete shprespasiajovdesefundit,porrime e kanehumburidentitetinkombetar. Me gjenden shqiptarkatolikqeakomanuk thote seleteshpresojmeneTivardo Drejtuesi irevistes‘’JetaKatolike’’ edhe nje ‘’Konzerve’’ qeaiequanKishe. Jugosllave, dukevendosurnemajenesaj por e uzurpuar me ndihmen e ushtrise dihet qarteseeshtepadyshimshqiptare, jetore eKishesOrtodokseSerbe,edhepse ngurroi tepermendmalinRumi, sishen- Mitropolitit, AmfilohijeRadoviq,icilinuk pershtypje te hidheruar, tek ne, fjalimi i dem mostepermendiedhenjegjeqela Nuk eshterastiperkritika,pornukmun- e tijkuptohetedhedukeurezervuarse. per nengadiaspora,aithoteshkrimin Mark Shkrelinjezgenjimimadhesidomos qe ranesytegjitheve.Ishtekyvazhdon por asnjekostumnukishteshqiptargje gjithe teveshurmekostumetradicionale, - mekatin qekanebere neTivare. Ndoshtapertelare katolike tePrishtines. marre pjesedheneperurimin ekatedrales te cilevengaTivari kane shkuar, perte kanedhene500. 000dollare.82prej Jork, ose shqiptaretkatolikmebanimneNew timin esecilesvetemkatoliketshqiptar tim, sidhenjekisheortodokse,pernder Malazezet sicfituan3.5milioneuroinves gjithnje erendesishmeeshteqetefitojne dhe historiaetyrengakyinvestim.Aposi katolike dheshqiptaret,egjuha,kultura te drejtlindpyetjasec’farefitoikisha me Prandaj vetem 8000besimtarkatolik. QedotethoteseMaliiZika 1 katolik. DheneRrozhajeeshtevetem katolik. NePlave108 jane 6000besimtarkatolik. Podgorice perfshiedheTuzin merrethina Ne Ulqin banojne1800besimtarkatolik. Nete rregjistruar46besimtarkatolik. ata ndollen.NekomuneneTivaritjane ne shtetin e Malit te Zi, si dhe vendet ku te besimtarevekatolik qe jane aktualisht rast pokujtojmeedhetedhenatenumerit D do tenamungoje. nuk te reja.Helmi ne ketokoheaspiratash shume egeredhe kulturore dotevazhdoje sa duket, shperberja jone kombetare e me Dhe, mjaltin. se helmin shijuar kemi sidomos Tivari eShestani,meshume kishtar shqipdhepashkollashqipe, me shumesepesebreza,pasherbim nen Jugosllavi qysh prej vitit 1877 e kendej, atyre hapsirave, te ndodhurneMalineZi e helmi te hillet) Nekatoliket shqiptare te askush dots’ epiu,tepaperzier, megote cashon zhucinezatopi‘’ (Got’ nemjaltit ‘’ Cashu medajoshnikonepopi,shtoje Petroviq Njegoshit. Peter Drugi malazias mendje dy vargje te nje poeti temadh mediatike, pomevininpapushimne perzierje tedukshmenjefarse uke perjetuargjitheketengjarje,me HELMI MALAZEZ Prill 2018 Gjoke Dabaj Vasel Gilaj New Jork 38 - - Prill 2018 39 Kur Turqia dhe Bullgaria kërkonin bashkimin e Kosovës me Shqipërinë

e baze te vendimit te Konferences teper mundesi te realizohej bashkimi i to- Nen presionin e Komisionit te Kontrollit se Londres, ne tetor te vitit 1913, kave shqiptare. Marrveshja ishte e fshehte. dha doreheqjen edhe ‘’ Pleqesia ‘’ e Esat Nerdhi ne Vlore Komisioni Nder- Por me tredhtine e qarqeve cifligare, Komi- Toptanit. Ne pritje te princit, i gjithe kombetar i Kontrollit. Ai e konsideroi sioni Nerkombetar i Kontrollit ra ne dijeni pushteti u perqendrua ne duart e Komi- qeverine e Vlores si pushtet lokal, njesoj si te marrveshjes dhe mori masa per prishjen sionit Ndekombetar te Kontrollit. Vilhem ‘’ Pleqesine ‘’ e Durresit dhe nuk lejoi qe ajo e e saj. Ai arrestoj grupin e pare te forcave Vidi arriti ne Durres me 7 mars 1914. Esat te bente veprime pa pelqimin e tij. Qeveria turke qe po zbarkonin ne Shqiperi nen Pash Toptani u be minister i brendesh- e Ismail Qemalit u perpoq t’i shmangej komanden e Beqir Grebenese, kurse be- em dhe minister lufte. I Qeverise Vidi. ketij kontrolli. Ajo u orvat gjithashtu te jleret cifligare hapen nje fushate shpifese, Me 3 shtator te vitit 1914. Vidi nuk mund ndermerrte hapa te rinj ne kundershtim kunder Ismail Qemalit. te qenderonte me ne shqiperi si shkak i me vullnetin e fuqive imperialiste, per te Me zbulimin e ketyre planeve deshtuan protestave, me se shumti fshatare, te or- siguruar bashkimin e tokave shqiptare qe edhe kesaj radhe perpjekjet e qeverise se ganizuara nga Haxhi Qamili. Ai u largua kaluan nen zgjedhen serbo -malazeze. Nje- Vlores per bashkimin e tokave shqiptare. nga Durresi. Regjimi i Vidit mori funde. E kohesisht ajo u perpoq te shtinte ne dore Meqenese afroi koha te vinte ne Shqiperi se bashku me te, edhe enderra e bashkimit krahinat e jugut, te cilat ndonese iu njohen princi gjerman Vilhem Vid dhe per te le- te Kosoves me Shqiperine. Enderr qe pa Shqiperise, vazhdonin te qendronin nen htesuar formimin e nje qeverie te vetme dyshim, munde dhe duhet te realizohet, pushtimin grek. per gjithe Shqiperine, qeveria e Vlores pse jo vetem pas pak vitesh. Por ne rrethanat e atehershme patriotet dha doreheqjen me 22 janar te vitit 1914. “Malsori” mendonin se per zgjedhjen e kesaj detyre ishte e nevojshme te gjendeshin aleate te jashtem. Rrethet politike shqiptare i dre- jtuan syte te perpjekjet qe po benin Turqia dhe Bullgaria per te formuar nje aleance kunder Greqise dhe Serbise. Stambolli dhe Sofia ishin te interesuara qe te perf- shinin ne kete aleance edhe shqiptaret. Si shperblim per pjesmarrjen e tyre, ata u zotoheshin shqiptareve qe, ne rast fitoreje, te debonin greket nga Shqiperia e Jugut dhe te bashkonin Kosoven me Shqiperine. Bashkepunimi i shqiptareve me aleancen turko – bullgare, sipas xhonturqeve, do te arrihej me lehte ne rast se ne krye te shtetit shqiptar do te vihej nje princ mysliman i caktuar prej tyre. Keto plane i pelqeu edhe Ismail Qemali, icili mendonte se, duke pasur si aleate Turqine dhe Bullgarine kunder Serbise dhe Greqise, kishte me E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE N gegnishten nga malsorët gegnishten Evropa emësoi Shqipërisë “Londineze”, Malësia e Madhe. Shqipërisë “Londineze”,MalësiaeMadhe. shqiptarisë zëpadyshimtrevamëverioree tepër tërëndësishëm,madjesisimbol në kapërcyellin e tjetrit, një vend në kapërcyellinetjetrit,njëvend që sollënmotetnganjëri shekull ë historinëepërgjakurpërflakur tojë MalësiaevetëShqipëria.Padyshim të mirë,cilëtusakrifikuanqëmbije bojë kishin gjakun e bijave e bijve të saj më pupël ependë,qënëshumtënrastevepër misht mejataganepushkë,poredhe E kjotrevëhistorinëesajshkroivazhdi- - me pushkë në dorë për të mbrojtur tokat me pushkë nëdorëpërtëmbrojtur tokat Malësisë eShqipërisë. Qëndresaheroike fqinjët, tëcilëtfilluan tëpushtojnëtroje kave tëMalitZi,marrëveshja uprishnga maksimalisht e pa hile edheçlirimin e to trevat autoktonetëtyre, sidhendihmuan që edhepseshqiptarëtmalësorëçliruan t’u binte më në qafë “shteti”malazez,por nin malësorëtdotëishintyreenuk ku thuhejsetrevatshqiptareqëdot’i çliro viteve 1911e1912,nëluftënkundërturqve, pasur tëbëntemerastineluftrave trojeve tona. Një marrëveshje e tillë kishte kërkonin hapësirëtokësorenëkurrizine tarëve, porpërfajtëshovenëvefqinjë,që u prishënjopërfajtëmalësorëveeshqip për fat të keq këtoaleanca në përgjithësi porqë nga pushtuesitmizorturkoshak, teres tëpërbashkët,meqëllimçlirimin krijonim bashkëpunimeealeancanëin- tëe aspak miqësor (serbo-malazezët) shpesh bëriqëmefqinjëttanëtë“vonë” me pushtuesin shumëshekullor turk që vërshuannëditëtëvështiranjerëzimit. kishte falëkëtuparagjithëpopujvetëtjerë toke qëiulanëamanettëparët,eZotii e botëssedinët’i dalinzotçdo pëllëmbë malësorët nëveçantitreguanparaatdheut që gjithsesi shqiptarët në përgjithësi e shpesh nakushtuanmjaftshtrenjtë,por johej nga gjumi i gjatë, ëndrrat e të cilit ropës plakëqësapokishtefilluartëzg Shqipëri, poredhenëkançelaritëeEu- jehonë tëmadhejovetëmnëMalësie dua tëkujtojsadopaknjëngjarjeqëbëri shkurtër, unësiçparalajmërovanëtitull, e krejtShqiptarisë.Por nëkëtëshkrimtë kësaj treveqëemeritontëquhetkrenaria pasur sërreshturi,madjesavetëjetae “largët” etëshovenëvefqinjënukkanë trojeve tonangalakmitëepushtuesvetë momente lufteeqëndresenëmbrojtjetë Natyrisht lufta e gjatë e malësorëve Natyrisht luftaegjatëmalësorëve Prill 2018 40 - - - - Prill 2018 41 tona safi shqitpare nuk reshti kurrë, por në këtë kontekst të mbrojtjes së tokave tona, përveç pushkës si shok i pandarë i malësorëve, shkëlqen edhe rruga diploma- tike e krenëve të Bajrakut të Kelmendit, që si “koka” e Malësisë e Shqipërisë, jo vetëm nga ana figurative u dërgojnë fuqive të mëdha një Memorandum me vlera të papërsëritëshme, të cilin po e botojmë të plotë më poshtë. E ky memorandum përfaqësonte interesat e krejt Shqipërisë së Veriut e më gjerë dhe u drejtohet au- toriteteve Britanike në Londër më 26 maj 1913, kur në atë kohë Britania e Madhe ishte “fuqia” numër një e fuqive të mëdha të Europës që kishin filluar të marrin në dorë disi fatin e popujve të “vegjël” që kishin hequr mbi shpinë mizoritë e peran- dorisë që po jepte shpirt (Turqisë). Natyrisht, për ta paraqitur e kujtuar sa më origjinale e me jehonën e kohës e cila ende shëndrit si margaritar në qiellin blu të Malësisë e Shqipërisë, tekstin e plotë të Memorandumit po e riprodhoj me gjuhën e “vjetër” shqipe të Veriut që quhet Gegnishte, e me të cilën të parët tanë u “morën” vesh me Europën Plakë e t’Kavajës, e qi prandej t’kaluemt e tyne t’perbâjnë nji pjesë t’vetme me Shqyp- qytetërimin e saj. nên sundim t’Malitzii kishte me u pertrîi nië t’librueme. Për ndryshe, si n’kohë Padyshim kështu memorandumi është nji rrenim t’madh n’ekonomii; t’kalueme, nder ata kufîj kaa me rrjedhë disi më i “vështirë” për t’u lexuar, por që d) se kto Male per trii vjet rresht kan prap gjak nierit. shpresoj se për hir të respektit të kësaj ng- derdhë gjakun vetun per lirië e perparim Kol Nika, Gjon Neli, Prek Groshi, Gjergj jarjeje e të parëve tanë do t’na e falin këtë t’komit shqyptaar, e se vetun mâs këtii Prêçi, Luk Nika, Gjeto Deda, Prêk Zuri, vështirësi, e cila as nuk ka të krahasuar me qellimit luftuen sivjet krahas me Malazez, Baza Doshi, Prêk Shtiefni, Luc Ujka, Tom vështirësitë e panumërta të paraardhësve deer si mâs t’mârrunit të Tuzit njoften Gjoni, Prel Toma, Kol Prêçi, Marash Vata, tanë pa të cilët nuk do ta kishim as këtë mêndimin pushtues e jo librues t’Malitzii; Pjeter Ndoka, Tom Prela, Pashko Elezi, “grimë” Shqipëri që kemi sot... e) e se Malazeztm (si tjerët Slav t’Bal- Mark Kola, Mark Ujka, Pjeter Deda, Zef kanit), gjith kohen e luftës me Turkië kan Pjetri, Zef Gjoni. Memorandum bîndë marë shekullin e gjytetnuem me E pas këtij Memorandumi teksti i të cilit T’nênshkruemt Kreen t’Bajrakut mizorii e dhunii t’kryeme mîi Shqyptarë rrezaton vetëm shqiptari çdo fjalë e jonë t’Kelmêndit, tuej vûu oroe: e mîi katolikë t’Shqypniis, t’cillve u kan nuk do të kishte më vlerë, prandaj po e a) se pêsë Malet e Mishkodres: Hoti, Gru- djegë Kishë, rrenue eltet, mytë meshtarë, mbyll këtë shkrim të shkurtër me shpresë da, Kelmêndi, Kastrati e Shkreli, perm- grîi fmîi e graa, plaçkitë gjâa e pasunii e se kemi kujtuar sadopak këtë ngjarje e rênda atyne kufîjve nder t’cillt sod me sod rroposë me top e me zjarm, kundra ç’do protagonistët e saj që edhe pse tashmë gjinden të caktueme, jânë pr kahë gjaku, arrsyjet e vullndetit t’Europës, gjytetin e nuk rrojnë më, ata “flasin” për ne e trojet gjûha, kanûni e doket nja me fise tjera Shkodrës; tona që ende lëngojnë nga shovenët fqinjë t’komit shqyptaar; f) e se prandej antipatia e saa qind vjetve që mbajnë të ndara jo vetëm troje, por mbi b) se kahë feja jânë nji besimit me Dukag- ndermjet komit shqyptaar e popujve të gjitha zemra dhe shpirtra malësorësh e jin, Pukë, Mirditë, Kthellë, Malcië t’Lezhës Slav t’Balkanit sod gjindet mâa tepër shqiptarësh. Gjithsesi shpirtrat e këtyre etj., se prandej ndollin t’ndryshuem prejë e egercueme, po mârrim lêjen me ja u burrave që i dualën zot jo pak Malësisë Malit t’Zii; paraqitë luten neper mjet t’Madhniis s’Ate e Shqipërisë në ato kohë të vështira u c) se intereset e gjallimit t’tynë gjinden atyne Pushteteve t’Mdhaa t’Europës, t’cil- bëfshin “ambasadorët” shpirtërorë të t’lidhuna e t’pershkueme me ato t’kra- lat ja kan vûu detyrë vedit me perkujdesue malësorëve e shqiptarëve pranë krijuesit hinës (Vilajetit) t’Shkodres, njaq saa e per lirim e perparim t’Shqypniës, si pesë e shelbuesit të Gjithësisë, Zotit të të shûmta pjesë e Malcorve dimnon nder Malet, t’permênduna sypri, me ata kufij gjithëve... që padyshim nuk na ka harruar. vise t’shtrîme prejë Shkodret deri n’gjygjet ner t’cillt jànë gjetë deer sod t’pershtrîeme, Ndue Bacaj E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE të emancipimit tonë.Kjotriumfoi meg fshihet njëprejthesareve mëtëvlerta të bindursepërtej këtijmanifestimi Jo! Ataishintëgabuar dhesotnejemi shpellarë këtëidentitet. mos enjihninkëtëpasuri, tatrajtoninsi u përpoqëntadenigroninkëtëvlerë,të skeptikëve, asajnategojimeshtëligaqë përmbi tëgjithangrenëzërindheuthonë stampime, qëtregojnëhistorinë,tëcilat foto, janëkëtogratëmemorizuaranë qytetëruese qëmishëruamne. Janë këto dëshmi epatjetërsueshmeatyrevlerave dhe traditave të botës së madhe, si një këto foto,ibënëtënjohurakulturave ata qëiruajtënkëtovisare,publikuan shtypin derinëasgjësim.Po kishtenga dhe mungesaeinteresimit,janërrekurta tete që e shkuara, harresa, mospërfillja të malësorëve. Ato janë zëri i asaj të vër janë një testamentipasurisëshpirtërore më shumësesitëtilla,fokusinjëaparati, Pas njëshekullidisangakëtofotojanë sonë shpirtërore thesari itrashëgimisë Gruaja malësore nëfoto, Nga AlbertVataj - - ekspansioneve të kulturave të ndryshme. ekspansioneve tëkulturavendryshme. nga ndikesateprurjevepërmbytësedhe deri tetjetërsimiielementeveshprehës e kërcënuan vijimsisht, që nga varfëria jithë vështirësitëdhepamundësitëqë delikate dhemenjëshprehjeheroine. rrëmeteve. Ajoështëebukur, joshëse, ballë stuhisë,këtëaftësidominimipërballë mund ta dëshmojnë këtë qëndresë për E kushmëmirësesavajza,gruaja,nëna Prill 2018 42 - Prill 2018 43

imit. Ajo tregoi gjithnjë me vlerat e saja gjithëçfarë fsheh brenda vetes, brenda asaj nevoje, forcën e manifestimit të tipareve që e dallojnë atë, jo vetëm nga veçantitë e veshjeve karakterstike, por edhe nga forca e karakterit, vitaliteti amësor dhe ndjen- ja e zjarrtë atdhetare. Ajo ka ushqyer në ndërkohje interesimin dhe kërshërinë e grafistëve, piktorëve, kostumografëve, his- torianëve dhe hulumtuesve të ndryshëm. Dhe ata nga ana e tyre e kanë jetësuar atë, gruan shqiptare, me gjithë gamën e saj dalluese, bukurinë, krenarinë, forcën dhe hiret fine të femrës.

Më shumë se një grua, ajo është e the- melta e veçorive dhe karakteristikave dalluese të shqiptarëve, të cilët mbetën në historinë e botës si realitete sfiduese. të veçojmë Marubin. Në atë dëshmi që Vërshuan kohërat, erdhën dhe ikën etapa vjen përmes fotografisë koha ka ndalur të ndryshme të traditave dhe emancip- dhe kujtesa është nënshtruar asaj force dhe joshjeje, asaj nevoje komunikimi në ndërkohje dëshmimi. Veshjet popullore, veshjet karakteristike të zonave dhe krahinave, janë pa dyshim një nga manifestimet më të fuqishme të kul- turës tradicionale. Ato janë trashëguese të shumë elementëve, që vijnë nga lashtësia dhe nga koha e mesme, por janë njëkohë- sisht edhe shprehje e marrëdhënieve kul- turore me popuj të tjerë gjatë shekujve. Ndërsa i përcjellim këto foto, shumica Shqiptarja, arbëreshe apo arvanitase, e e të cilave e ka kaluar shekullin për nga Iliridës apo e Shqipërisë, myslimane apo mosha, ne kemi fatin të shfletojmë his- e krishterë, veriore apo jugore, elitare apo torinë e etnokulturës, si një nga hallkat popullore, qytetare apo malësore, nuk i ka më të forta që na mbajnë të lidhur me pa- lënë indiferent të huajt me veshjen e saj surinë shpirtërore dhe shijen estetike që tradicionale. ata manifestojnë. Sot më shumë se kurrë Madje, shpeshherë, ajo ka ngjallur kuresht- mund të bëjmë një dallim, një vlerësim, një je me veçantinë e stilit të saj. Ajo që e rishqyrtim të të gjithë atij ansambli shpre- dallon atë, ajo shprehi që manifeston prej hës të këtyre vlerave, të kësaj pasurie, të saj ato vlera dhe atribute të një gruaje këtij dëshmimi shekullor. Vijnë deri sot, me cilësi është vetë ajo, ajo që ka ardhur jo vetëm nga fotografitë, por edhe nga nga fokusi i aparatit të studjuesve dhe kostumet që janë ruajtur nëpër arka dhe dinastive fotografike shqiptare, ku mund sunduqe nusesh dhe plakash. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE por njëdritë shnditëseuburon. Secila Janë tëvrarangamundimi dhevuajtjet, gremisur nëkurrizin dhe shpirtinetyre. shekulli peshënerëndë tëkohësqëështë ata sjellintëqartapas mëshumësenjë ndjehen sinënjë“ndëshkimore”. Gjithsesi dhe vajza malësore,shqiptare në themel, monial, atëtëfotografimit,kuajo,gruaja së tyre, më shumë se sa një moment cere mund tëtregojnëmepromoviminevetes Qartazi atanukjanëtëhareshme, celuloid. emocionale qëfotografëtkanëfiksuannë element tëveshjeve,poredheshprehisë gancë dheaisolemnitetqëshfaqetnëçdo tokracie, ai sharmdhe ajo finesë, ajoele Është kjokulturë,ështëajondjenjëaris që shkëlidhelakockatnëkëtotroje. sundimit të tyre çfarëdo hordhiebarbare shtrojë, ashtu siç s’ia arriti dot t’i bind malosorëve, porpamundurdottanën- vështirësuar nëekstremjetënekëtyre Është kjoplagëqëkagërryerkeqasdhe ishin, kuvarfëriaështëekudogjendur. shpalosen përmeskëtyrefokusimevesiç të jetës malësore. Fëmijët, gratë dhe nënat të njihemiedhemeveçoritëkarakteristike Por nëkëtëparakalimfotografiknemund - - - jtur të lidhur me gruan e asaj kohe vetëm jtur tëlidhurmegruaneasajkohevetëm Nëse kureshtiajonëetashmenakamba në truallinekësajtoke,këtyreshkrepave. të thotëedhesot,ndërsaajoprehetdiku prej tyrekadiçkatëveçantëqëkërkon - pjesë tëpapërfillshmegjithëveprim përmes Kanunit, nejemimjaftuar menjë përkushtuar, trimneshdhesojnike.Ajo, punëtore, bashkëshorteebindur, nënëe tarisë së saj, që nga vajzë e dashur, te nuse Prill 2018 44 - Prill 2018 45

gruaja malësore, ajo mbi të cilën ka rën- historianë, rrugtarë dhe aventurirë, të cilët duar pothuaj se e gjithë barra e shtëpisë, i hodhi zelli dhe kureshtia në këto male të ndera dhe sojnija, shërbesa dhe bujaria, thepisur, në këtë tokë të ashpër burrash është ajo për të cilën kanë shkruar poetë trima e grashë fisnike. dhe shkrimtarë të famshëm, studiues dhe Gruaja malësore dhe në tërësinë e saj,

gruaja shqiptare vijnë përmes dëshmive fotografike si një aspiratë e lartë e dësh- misë së vlerave që trashëgojmë. Ishtë dhe është ajo grua që ka ditur të jetë një akt shpërblese i krijuesit. Për gjithë këto foto, këtë riardhje të këtyre bijave, grave, nënave, këtë mall, nostalgji dhe dëshmim historik, për këtë pasuri shpirtërore që mbeti e gjallë, e hijshme, e bukur dhe manifestuese, një mirënjohje meritojnë ata që e bënë të mundur që ky zë, i cili thërret nga thellësia e kohës, të dëgjohet, kjo pasuri që trashëguam në shpirt dhe aspirata qytetëruese, të ruhet si një amanet i të parëve. Ishin ato grishës të kësaj vlere të cilët duke e pikasur e fokusu- an, e ruajtën dhe e trashëguan, duke na e dhuruar si një prej thesareve më të çmuara të një kombi. Sepse këto foto, janë kaq të gjalla, sa ç’ka mbetur e tillë në gjakun dhe në ndjenjën tonë kombëtare çdo gjë që ata mishërojnë edhe sot. E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE M Durresi,Apolonia, Bylis, Amantia, Isa e tjer Durresi,Apolonia, Bylis,Amantia, Isaetjer disa ngaqytetemeekonomi tezhvilluar, si Finiqi, Butrinti,Rizoni, Pelioni etjer. Por tonomine etyretebrendshme siShkodra, u perfshineshtetetIlire, dukeeruajturau- nieve skllavopronare. Shumica eqyteteve eve ushoqeruameperhapjenemarrdhe blegtore. Sikudoedheketuzhvillimiiqytet- kurse neperiferimebujq,kopshtaredhe u mbushenmezejtare,tregtareedetare, politike mehapashumeteshpejte.Ato u zhvilluan nga pikpamja ekonomike e se bashkumekoloniteevjetrabregdetare, ise lindennjevargqyteteshtereja,cilat, GjateshekujveV–IVp.e.s.NetrveneIlir Qytetet Shtete mbreter njekohesisht. Ne shtetinmolos,nefillim,sundonindy disa rasteedhembretinetyretevecante. autonominevjeterlokale,ne e kumepak, e ketyreshteteve,ruajten,kumeshume ullatat endryshmeqeuperfshinenekufijte vendoste njepushtettecentralizuar. Pop ase keshilliiparesisenukqenegjendjete ne duartearistokraciseskllavopronare.Por kufizuar ngakeshilliiparesise,cilindodhej autoriteti imbretitishte,nepergjithesi me funksionetevertetatembretit.Por ia, menekryebazileusin,icilitaniuvesh Ne tegjithaketoshteteuvendosmonark skllavopronare. ilire pushtetiraneduartearistokracise ne historineevjeter. Meformimineshteteve keto nuk luajten ndonje rol te rendesishem qe shtetiipanionevedheliburneve,por shekullit IV edhe shtete te tjera me vete, sic Ne trevenehapurteilireve,uformuangjate me veteedhefederatamolosedhedardane. shekullit V. Pak mevoneukthyenneshtete ilire ukthyenenjeshtetilirqyshnga fundi i faktorizimi nëhistori Shteti Ilir, krijimidhe edhe shteteteparailire.Federata gjate shekujveV–IVp.e.s.Linden e lindjenklasaveantogoniste, - - - - ne shekullin V. Ketu, vendosja epushtetitte Durresi preumonedhat evetateparaqysh shekuj ishte qyteti me i madh i Adriatikut. shtet meirendesishem, pasiDurresineketa e Ilirise,ishteaiiDurresit. Aiubeqyteti– Qyteti –shtetipareqe uformuanetreven prytane njekohesisht. Edhe ketukishterastekursundonindy te vertetengakeshilliiparesise. malisht ngakuvendiiqytetareve,kursene prytani, icilizgjidhejnjeherenevit,for publika skllavopronare.Nekryeqendronte Nga formaerregjimitregjithaquheshin fshatar shumeteafert. ngushte. Atoperfshininqytetindherrethin Qytete –shtetekishinkufijshumete u kthyenneshtetemevete. - - here me fitore e here, me humbje deisa ne here mefitore ehere,mehumbje deisane spartane. Lufteratvazhduan edhemevone, lindore forcat e bashkuara maqedonase e sukses temadh,pasithyen nekufijteetyre jashtme aktive. Ne vitin 423, iliret korren nje Ne keteperiudheajozhvilloi njepolitikete ilir uvunembreteritedinastiseenkelease. fqinj memaqedonasit,nekryeteshtetit kryesore te luftes embanin enkeleasit, ishin bereteshpeshta.Meqenesepeshen te shekullitV, kulufteratmeMaqedonine Mbreteria Ilireuformuanecerekunefundit Adriatikut, DurresidheApolonia. dy qytete–shtetemeterendesishme dardane. Neanenperendimorendodheshin lindje meshtetinmaqedonasdhefederaten Molose, neverimefederatenLiburne, Narone. AjokufizohejnejugmeLidhjen re, afersishtqengalumiVjosederinelumin Shqiperise, Malit te Zi dhe Dalmacise Jugo Mbreteria Ilireshtrihejnevisetesotmete Mbreteria Ilire(shekujteV–IIIp.e.s.) e tyreneDurres. aristokratet erivendosenperseripushtetin Spartes. MefitorenekoalicionitteAthines, anen e Athines, kurse demokratet anen e u ndanenedypjesearistokratetmbajten ( 431–411).Neketelufteedhedurrsaket greke tekryesuarangaAthinadheSparta nezit’’ ndermjetdykoalicioneve temedha njohur nehistorimeemeri‘’LuftaePelepo i nisur nga Durresi, filloi konflikti i gjate e te gjithashteteeGreqise.Keshtu, dukeu civile uperzien,njeri,pastjetrit,pothujse se demokrateve.Por mevone,neketelufte civile. Luftanefillimperfundoimefitoren derisa nevitin436p.e.s.Ukthyenjelufte demokrateve vazhdoipernjekohetegjate, Konflikti ndermjetaristokracisedhe tuar ngapjesmarrjanekeshillineparesise. edhe pronaresklleverish,qeishinperjash- per te demokrateve, me te cilet u bashkuan aristokrateve ndeshinerezistenceneash- Prill 2018 46 - - Prill 2018 47

Bardhyli vdiq rreth vitit 358. Pasardhesit i Epirit. e tij pesuan disfata te tjera nga Filipi II, i Pirroja u tregua qysh ne fillim nje sundimtar cili tani synonte te nenshtronte shtetin ilir. i shkathet. Ai nuk ndihmoi asnje nga partite Ketij synimi ia arriti biri i tij, Aleksanderi e vjetra, por mbrojti interresat e perbashke- i Maqedonise, me betejen qe u zhvillua ta te aristokracise skllavopronare e piriote. me 335, ne Pelion, kryeqenderen e shtetit Pirroja e perqenderoi pushtetin krejtesisht ilire. Aty ushterite ilire, te udhehequra nga ne duart e veta, ia kufizoi te drejtat keshillit Kliti e enkeleasve dhe Glaukia i taulanteve te paresise dhe u dha fund autonomive qe u thyen. Mbreteria Ilire humbi pavares- gezonin fiset e ndryshme epirote. Me kete ine. Kjo renie qe e perkohshme. Pasi vdiq politik, Epiri u kthye ne nje shtet skllavopr- Aleksandri (323), mbreteria Ilire e rifitoi onare te perqendruar. Ne fushen e jashtme, pavaresine, kete radhe me mbret Glaukian, Pirroja ndoqi nje politike te pavarur, duke nga dinastia e taulante. Ne lufte kunder mos u afruar as me Maqedonine kunder- Maqedonise, Glaukia ne fillim pati pati disa shtare, as me iliret qe e kishin ndihmuar disfata, por pastaj korri suksese te medha. te hipte ne fron. Perkundrazi, ai ndermori Ai rifitoi tokat e humbura ne lindje, me 312 nje sere fushatash, ushtarake, me te cilat mori Durresin e Apolonine. Me 309 nderhyri i zgjeroi teritoret e shtetit te Epirit duke ne shtetin molos, ku vendosi ne fron Pirron, pushtuar ne lindje viset e Maqedonise deri aleatin e vet. ne lumin Vardar, ne jug territoret e Greqise Gjate sundimit te Glaukias, rreziku ma- deri ne gjirin e Korintit, kurse ne veri viset qedonas erdhi duke u dobesuar. Por pas e ilireve deri ne lumin Shkumbin, midis vdekjes se tij, Mbreterise Ilire i lindi nga jugu tyre edhe Apolonine. Keshtu, mbreteria e nje rrezik tjeter i madh nga shteti molos, i Epirit u be per disa kohe shteti me i fuq- cili gjate sundimit te Pirros u be fuqia me e ishem i Ballkanit. Fitoret ia rriten lakmine madhe e Ballkanit. Pasardhesit e Glaukias per pushtime tjera aristokracise epiriote. nuk qene ne gjendje t’i benin balle presionit Rasti i gjend kur Tarenti, nje qytet i Italise epiriot. Ata u futen nen ndikimin e Pirros se Jugut, u kerkoi epirioteve ndihme per tu dhe humben disa vise jugore, nder te cilat Apolonine dhe Durresin. Gjate gjysmes se pare te shekullit III p.e.s. Mbreteria Ilire nuk zhvilloi dot ndonje politike te jashtme aktive. Ajo erdhi duke u dobsuar, derisa rreth vitit 250, me ardhjen ne fuqi te dinas- fillim te shekullit te IV ndermjet mbreterve tise ardiane, filloi per shtetin ilir periudha Ilire e maqedonas u arrit nje marrveshje e trete e lulezimit te tij politik. pajtimi. Mbreteria e Epirit gjate shekullit III p.e.s. Marrveshja duket se nuk u pelqye nga Me Epir quheshin ne kohen e vjeter tokat aristokracia e re skllavopronare ilire, pasi qe shtriheshin afersisht prej lumit Vjose deri mbreti i meparshem u rrezua dhe ne fron ne gjirin e Ambrakise, prej detit Jon deri erdhi Bardhyli, themeluesi i nje dinastie te ne malet e Pindit. Ne kete treve banonin re enkelease. Bardhyli sundoi me teper se 14 fise, ne veri fise ilire, ne jug fise helene, 30 vjet. Ai u shqua si komandante ushtarak kurse ne qender popullsi qe i flitnin te dyja dhe udheheqes politik. Bardhyli i shkeputi gjuhet. Rolin kryesore ne formimin e feder- Maqedonise mjaft toka, i detyroi mbreterit e ates epiriote e luajten moloset ilire, prendaj saj te paguanin tribute dhe nderhyri shpesh ajo u quajt ‘’ Lidhja molose’’ ose ‘’Federata ne ceshtjet e fronit maqedonas. Duke nde- molose’’. rhyre ushtarakisht, ai vendosi ndikimin e Federata molose mori tiparet e nje shteti shtetit te vet edhe ne mbereterin Molose epiriot gjate gjysmes se pare te shekullit IV Por ne fund te jetes se tij, raporti i forcave p.e.s. Kur ne fuqi ndollej dinastia molose e ndryshoi ne dem te ilireve. Maqedonia u Ajakideve. Ne fillim mbreteria epiriote qe forcua politikisht e ushtarakisht. Mbreti i shume e dobet per shkak tegrindjeve te saj, Filipi II, e hodhi poshte nenshtrimin e brendeshme midis grupeve rivale te aris- meparshem ndaj ilireve. Ne ndeshjen qe u tokracise skllavopronare. Por me vone, ne zhvillua me 359, Bardhyli u mund. Ai humbi fillim te shekullit III, keto grindje u kaper- tokat ne lindje te liqenit te Oherit. cyen, kur pushtetin e mori ne dore Pirroja E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE e dobesuan ushtrinepiriote,prandaj pasi pushtuar ishullin.Por lufterate shpeshta kunder ushtriseseKartagjenes, qekishte Sicili ku korri nje varg fitoresh te reja se bashkumeushtrin epiriote,shkoine pesuan humbjetemedha. Pastaj Pirroja thyen kequshteritromake,poredhevet (280) dheneAskulum(279)epirioteti Heraklea te dyndeshjetqeuzhvilluanne sjedhe ngaEgjiptiPirrojakaloineItali.Ne 30.000 vetavedhete20elefanteve,qeikishte nga Roma.Nevitin280p.e.s.kryete mbrujtur ne Narone, meperjashtimtetri kolonive kufujet emeparshem, qengaVjosaderi flote efuqishmeluftarake. Urivendosen krijua njeushtrieforte tokesoredhenje tonomive lokaletefiseve tendryshme.U Pushteti qenderoruforcua nedemteau- nje lulezimteshpejtekonomikekulturor. llavopronar uperforcua.Qytetetarriten Numeri isklleverveushtuadherendisk hen ekonomike,politikedheushtarake. beri hapa te medhenje perpara, ne fus Gjate ketyredhjetvjecareve,shtetiilir e zuribiriitijAgroni,cilisundoi20vjet. Vendin ePleuratitqevdiqpas1viti(250), Ilire gjatekesajperiudheishteShkodra. teper se80vjet.KryeqytetiiMbreterise ti e re, dinastia ardiane, e cila sundoi me Keshtu ne vitin 251 erdhi ne fuqi nje dinas Pleurati, ubesovraniimbarmbreterise. drejtimin eshtetitilir. Perfaqesuesi isaj, skllavopronare ardiane mori ne dore shfrytezuar keteorganizim,aristokracia Duke juar njeorganizimtemireushtarak. Ne luftekundertyre,ardianetkishinkri- ne krahinatverioreteshtetitilir. edhe tokateardianeve.Te ciletbanonin vone keltetkishinsulmuarherepase e meparshem, nga dyndjet e kelteve. Me tadhuar perfundimisht,qyshneshekullin ndryshuar. Federata liburneishteshpar dhe Dardania.Vetem neverisituata kishte ishin sidhe me pare.Epiri,Maqedonia Ilire ishte nje shtet i dobet. Fqinjet e saj Rreth mesitteshekullitIII,Mbreteria – 168) Mbreteria Ilirenendinastinardiane(251 Finiqin, aferDelvines. me emrin‘’LidhjeEpiriote’’kryeqytet se perqendruarezurirepublikafederuar, e kufijvetesaj.Me234vendinmonarkise e mbreteriseseEpiritdhenengushtimin tokracise. Konfliktet shpunenedobesimin e brendeshmendermjetgrupevetearis ros, neEpirshperthyenperserikonfliktet korintit, Pirrojauvra.Pas vdekjessePir qe uzhvilluaneqytetinArgos,gjirine sulmoi Sparten, por ne nje ndeshje rruges, me suksesnjeserefushatashtetjera.Ai otet. Pasi ukthyeneEpir, Pirrijandermori perfundoi menjedisfateterendeperepiri- ndeshjen e tretmeushtrinRomake,cila it atozhvilluanneBeneventum(273) dhe tektheheshinneEpir. Gjatekthim- hiqnin dorengapushtimetemetejshme qenderuan gat 6 vjet ne Itali u detyruan te ------Kristo Frasheri –StefanaqPollo te pellgutmesdhetar. teria e Ilirise ube nga shtetet me te mesha Durresin dhe Isen. Me keto suksese, Mbre e flotesilireunispertebllokuarperseri iliret pushtuanKorkyren. Pastaj njepjese Paksos. Flota greke u shpartallua, kurse flotave uzhvilluaneafersiteeishullit dhe eAkaise.Betejanavalendermjetdy ndihme teKorkyres erdhiflota eEtolise saj DhimiterFarin, iudrejtuaKorkyres. Ne rezistuan, flotailire,mekomandantin e bregdetare. MeqeneseDurresidheIsa tjeter, me229,Teuta iudrejtuaqyteteve e epirioteve,qesulmuanngalindja.Vitin nje sukses tjeter, zbuan dardanet, aleatet solli neShkoder. Atevitiliretkorrenedhe leshoi, kursesklleveritqegjetineEpiri e breteriseilire.RoberitluftesTeuta i e Epiritumunddhehyrinenvasalitetin spedita perfundoimesukses.Republika kunder EpiritushtrindheflotenIlire.Ek jashtme teAgronit,Teuta nevitin230,nisi pare, Teuta. Dukevazhduarpolitikene drejtimin eshtetitmorigruajatij trollin eflotesilire. Pas vdekjesseAgronit fut perseri, si dikur me liburnet, nen kon- dhe nje fuqi detare. Lundrimi ne Adriatik u Mbreteria Ilireubekeshtunjeshtetiforte bregdetare, Durresit,Apolonise,dheIses. Prill 2018 48 - - Prill 2018 49 Ismail Lulani, kumtuesi i epshit të ngjyrave shpuese dhe poetikës shprehëse

në afshin e hapsirës që rreket t’i përpijë. ngjyrash dhe force shprehëse në pikturën e Vjeshta, stina e shirave dhe melankolisë, Ismail Lulanit. Ajo ka nerv dhe dritë, forcë kridhet shpirtërisht duke marrë gjithçka dhe thellësi, ka trajtë dhe ngjyrë, ka një zë nga thellësia dhe amështi, nga zjarri dhe që thërret nëpër kohë e që trajtëzohet në tamli, e duke i miksuar në një trajtesë gjal- ngjyrë, për t’u përjetësuar si një kujtesë që limi koloristik që vetëm Ismail Lulani duket e kërcënon e shkuara. Ai shfleton historinë se mund t’i zotërojë. Dhe vjen ai, dimri, një duke sjellë figurat qendrore të saj në një stinë që ngjeth, një amë që e thërrët me zë trajtim krejt origjinal, duke hedhur në to buçitës, një ngulm që grish në mallime e atë shpirt që Lulani ka të mbruar me zërin andrralla t’kahershme që vërshojnë utur- e jehonave që prekin zenitet e epokës së Nga Albert Vataj ishëm, e shprehen në tablo me gjithë ash- cilës i përkiste. Portretet kanë qenë dhe përsinë dhe adhurimin. Gjithçka në dimrin kanë mbetur deri në të mbramë të sub- smail Lulani, ishte dhe mbeti ndër em- e Lulanit ka një frymëmarrje që huajtet në limes së tij krijuese, qëllimsi e mëkimit të rat e rëndësishëm të traditës shqiptare kreshtat ku plaket bora e në krahnoret ku hijeshisë mëtuese dhe shprehëse të botës Itë pikturës. Një penel që diti të zgjonte lyp fluturim shqiponja. së brendshme, të cilat nën shpërthimin në çdo stinë e në çdo trajtesë, kumtimin e Edhe historia është një ndalesë gurgulluese e ngjyrave kërkonin të gjenin ëndje për epshit të ngjyrave dhe të mëkonte me një muzikalitet dehës poetikën shprehëse të subjektit. Kohështrirja në veprimtarinë krijuese dhe gjeografia e sfidës, dëshmuan tek ai një piketë të rëndësishme të artit vizual shqiptar. Llojshmëria e punëve dhe trajtesa e veçojnë Ismail Lulanin, duke e pozicionuar në një kreshtë të lartë të asaj që për ne është jo vetëm matshmëria e së epërmes ku ai e çoi shpirtin e tij koloristik dhe skaliti ligjërimin joshës, për edhe de- tyresë mirënjohjeje për testamentin që la. Stinët janë në tablonë e tij ndalesa të hovshme dhe kumtime të andshme. Pran- vera gufon në zjarrin e ngjyrave dhe jepet epshëm në lakimin e trajtës dhe lodrimin e dritëhijeve që të shpojnë si sy të epshëm dhe kureshtues që të ftojnë në ngasje. Vera e grunjtë dhe tafti i amësht i tokës, duart të tendosura dhe mëtime që shkrihen në shkujdesjen e penelatave dhe harbohen E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE peizazh nga HidrocantraliiVaut tëDejës parë eekspozuarnë publikkaqenënjë me temëhistorikee sociale.Vepra etij trete, peizazhedhetablo kompozicionale gjanë dhe e larmishme. Ai pikturon por më shumëse30vjetëve krijimtariështëe pra artistikeepiktoritIsmailLulanitgjatë mënyrës së vizatimit të personazheve. Ve së motivevetëveçantadhezgjedhjes qëpriretdrejtdekorativitetit,kapjes torik, tabloja nëtablome një stil të veçantë pik torike qëebanLulanintëevidentohetnga ndihet prirjadrejtpasunimittëpaletëspik Në vepratetij,sidomosrrethviteve’80, i mbjellin. hendeqet qëkeqkuptimidhedashakeqja historike, për të mbushurzbraztësitëdhe i tij, për ti shndërruar në fakte dëshmuese që t’i ç’burgostengamendimetdheshpirti të gjente dritën dhe ngjyrën e përjetësisë këjetonin mepiktorin.Njëshpirtlirieduhet shpërthenin në tablo, kishin kohë që bash ato figura,shprehi,duketseparatë torisë qëpërfaqësojnë.Atapersonazhe, ta rrokurdehjenqëçlironheroikjaehis ------të vitit, etj, të tilla si cikli i peizazheve të të vitit,etj, tëtillasicikliipeizazheve të tablosh, qëmundtëgrupohen sipasstinëve Mekëto motiveLulanikakrijuecikle tik. tërheke dhemaperpara shpirtinetijartis zazhit tëzonaveveriore Shqiptare,qëeka Ismail Lulaniikushtohet kryesishtpei- së njerëzvetëthjeshtë.Masviteve’90 të stilizuar, sinjëartistqëjoshetmasjetës që vizatohen në mënyrë personazhe-figura ngjyra potente,tëngrohtaeplotdritë,me het nëpikturënshqiptaresinjëkolorist,me Piktori IsmailLulaniveçohetdhevlerëso jeta dhepunaenjerëzvetëthjeshtë. timit tësocializmitdhe,veçanërisht,nga Nacional-Çlirimtare, nga periudhaendër ca), ngashumëfiguradhengjarjetëLuftës Ali Pashë Tepelena, ShotedheAzemGali- e popullitShqiptar(figuraSkënderbeut, tare (Kostandini dheDuruntina), historia dhe Halili,GjergjElezAlia),baladatshqip frymëzuar nga ciklet e kreshnikëve (Muji Temat e cikleve piktoriketëLulanit janë spozitat ekonkursetlokaledhekombëtare. pranishëm metablotëetijnëtëgjithaek (1969). MbaskësajLulanidotëishtei - - - - - paraqitet dukeecur, mepamjengaprapa. e tëdhivetij.Zakonishtkypersonazh ti preferontapikturojënëmestëdëborës me veshjetpopulloretëzonës,cilinartis një figurëtërheqëse,mëshpeshimoshuar, herë nënjëtabloetjetrën.Aiështë sonazh – imazh”, që e shofim të shfaqet Figura ebarinjvetëtijkakrijuarnji“per të thjeshtëmalësorit–barinëmalësi. motiv përshkaktëjetëssëvështirëdhe Siç shifet artisti ndihet i lidhur me këtë bukurisë natyrore,është“motivibaritor”. mbizotërues ipeizazhevetëtij,përveç shqiptar. Nëmënyrëtëveçantë,element dashurohet” këmbëekokëmepeizazhin beteje”, “Malësori”,etj),IsmailLulani” (“Dedë GjoLuli”,“ShoteGalica”, “Çast në ekspozitatKombëtare tëparaviteve’90 Veriut. Përveçtablovehistorike,qëparaqet quhet metëdrejtësipiktoriiShqipërisësë të tijngadisakandvështrime.Aimund Lulani itrajtoimotivetshqiptaretëtablove e vepravetëtij. koloritin endezurdhenëdekorativitetin ave veriore,gjëqëvihetreveçanërishtnë si dhengandikimiiartitpopullortëtrev- edhe nga kontaktet e artistit me natyrën një freskikoloristike,qëduketseburon cikli ibariuttëdhive.PikturaeLulanitka vjeshtës, cikliipeizazhevetëdimritdhe Prill 2018 50 - - Prill 2018 51

estetike. *** Ismail Lulani u lind më 1933 në Tuz, Mal të Zi dhe u shua më 6 tetor të 2002 në moshen 69 vjeçare në qytetin e Shkodrës. Në moshën 9 vjeçare së bashku me familje vendoset në Shkodr. Në vitin 1967 mbaron Akademin e Arteve të Bukura për pikturë monumentale, puna e tij e diplomës “Ded Gjo Luli me trima”, u vlerësua mjaft nga kritika e kohës. Emërohet dhe punon si profesor në Akademinë e Arteve në Tiranë dhe më pas vendoset me dëshirën e tij në qytetit e Shkodrës ku punon si profesor në Liceun Artistik të këtij qyteti deri sa del si piktor në krijimtari të lirë. Ai ishte një ndër themeluesit e degës së arteve Në përgjithësi vërejmë se veprat e Lulanit vizive (në shkollën e mesme artistike Prek pas viteve ’90 nisin të kenë një notë të le- Jakova) në qytetin e Shkodrës. Ai ishte htë dramatike, një trishtim dhe heshtje që gjithashtu anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve shpesh japin mesazhe të rëndësishme. Me dhe Artistëve të Shqipërisë. Ismail Lulani gjithë atë në veprat e tij magjija ndërthuret është një ndër piktoret më origjinal e më me misterin, drita e natyrës me dritën e të fuqishëm në historin e artit Shqiptar, ai Toronto (Canada), Athin (Greqi), Pekin, shpirtit dhe peizazhi dimnor me peizazhin ishte një piktor shumë aktiv në kijmtarin e Shangai (Kinë), Irlande, Rumani, Belgjike, vjeshtor. Ndër to “ndrit i njëjti diell” si në tij, eksploroi me mjeshtri në të gjitha gjinit Beograd(Serbi), Podgoric, Cetinj, Tivar, e pikturës, si kompozim, pejsazh, portret, Ulqin (Montenegro), Prishtinë (Kosovë), natura të qeta, etj. Pikturat e tij shquhen Aleksandri (Egjipt), Turqi , Tunizi, Hun- për forcën dhe lojrat magjike të ngjyrës, për gari, duke marë vlersimet më të larta nga vizatimin ekspresiv dhe mjetet shprehëse. krtika e huaj. Shumë nga pikturat e tij janë Për meritat e tij ai është nderuar me çmime pronë e koleksionistëve të ndryshëm në dhe tituj të kalibrit të lartë Francë, Austri, Itali, USA, Gjermani, etj. Në vitin 1979 i jepet titulli “Piktor i Mer- Ai mbetet një nga emrat më të respektu- ituar” ar të Shkodrës dhe një nga emrat më të Në vitin 1989 i jepet titulli i lartë “Piktor i shquar në historinë e artit shqiptar. Popullit” I është akorduar titulli “Naim Frashri I klasit të Parë” Në vitin 1999 në Biennialen e Romës për Artet Visive merr çmimi i dytë dhe i jepet medalja e argjentë, me tabllon (Ikja në legjendat shqiptare. Veprimtaria krijuese Egjipt) e Ismail Lulanit shtrihet në sisteme të Pas vdekjes, në 70-vjetorin e lindjes iu akor- ndryshme shoqërore. Ai mbetet nji nga dua titulli “Krenaria e Shkodrës”, i cili i’u përfaqësuesit ma të randësishëm të artit dorëzua të shoqes së artistit. shqiptar të shekullit XX. Ismail Lulani morri pjesë në të gjitha ek- Ismail Lulani ishte dhe mbeti në panteonin spozitat lokale që u zhvilluan në qytetin e vlertë të traditës sonë një piktor me indi- e Shkodrës si dhe ato kombëtare që u vidualitet të veçantë në artin e tij, thurur zhvilluan në Tiranë, rreth 20 punime të tij prej një mishërimi thelbësisht tradicional ndodhen në arkivat e Galerisë Kombëtare dhe ndjesi të spikatura të ngjyrës dhe lin- të Arteve në Tiranë, si dhe shumë të tjera jës, dritëhijes dhe shkujdesjes së lodrimit të pronë e galerive e muzeumeve në qytete të penelit mbi tablo. Ai krijoi kohën e vet në ndryshme të Shqipërisë. pikturë dhe vetë koha la tek ai gjurmë drite Ai ka ekspozuar në shumë vende të huaja që pluskojonë yjshëm në natën e nevojës si Frascat ,Romë (Itali), Paris( Francë), për dehje ngjyrash dhe trajtash shprehëse Linz (Austri), New York, Boston (USA), E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Prill 2018 52