REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË
MALLAKASTRA
STUDIM GJEOGRAFIK
Studim gjeografik për marrjen e gradës shkencore
“Doktor”
PËRGATITI:
MSC. MARIGLEN SHERIFAJ
UDHËHEQËS SHKENCOR: PROF. DR.PERIKLI QIRIAZI
TIRANË 2015
I
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË
DISERTACION me titull
MALLAKASTRA - STUDIM GJEOGRAFIK
e paraqitur nga M.sc MARIGLEN SHERIFAJ
NË KËRKIM TË GRADËS
“ DOKTOR”
NË SHKENCAT GJEOGRAFIKE
Specialiteti : Gjeografi REGJIONALE
Udhëheqës shkencor
Prof. Dr. PERIKLI QIRIAZI
U mbrojt më …./…/……………
Komisioni :
1………………………………... Kryetar 2………………………………… Anëtar ( oponent) 3………………………………… Anëtar ( oponent) 4………………………………… Anëtar 5………………………………… Anëtar
Tiranë 2015
II
Mirënjohje
Është e vështirë të përmbledhësh me disa fjali mirënjohjen ndaj të gjithë individëve, institucioneve, miqve, kolegëve, profesorëve etj të cilët kanë kontribuar me literaturë, ide, këshilla, sugjerime, pse jo edhe vrejtje, për realizimin e këtij studimi disa vjeçar. Së pari desha t’i shpreh mirënjohjen familjes sime, për mbështetjen morale, financiare dhe lehtësirat që më ka krijuar gjatë realizimit të këtij studimi. Së dyti dëshiroj të falenderoj ish profesorët e mi, të cilët kanë vendosur secili nga një tullë në krijimin e bagazhit tim profesional dhe shkencor. Një falenderim të veçantë do t’ia kushtoja udhëheqësit tim Prof.Dr. Perikli Qiriazi ndihma e të cilit ka qenë e pakursyer që nga bankat e universitetit deri në fazën aktuale. Këmbëngulja, përkushtimi, dhe vullneti i tij i hekurt kanë shërbyer si etalon edhe për mua, për të realizuar një punim dinjitoz dhe me baza shkencore. Pjesë e mirënjohjes dhe e falenderimit janë edhe banorët e Mallakastrës të cilët më kanë ofruar mbështetje maksimale në identifikimin hapësinor dhe tiparet kulturore të kësaj krahine me tradita dhe zakone të trashëguara ndër shekuj. Mikëpritja dhe krenaria e banorëve të kësaj krahine për të identifikuar veten si mallakastriot , ma ka lehtësuar së tepërmi punën kërkimore- shkencore në konturimin hapësinor të kësaj krahine me një pasuri kulturore të rrallë. Anketat e realizuara me banorët e Mallakastrës ofrojnë informacion të gjithanshëm gjeografik, historik, kulturor etj i cili do të shërbejë edhe për punime të tjera shkencore në të ardhmen.
III
PËRMBAJTJA
Faqe VII VIII XI
Shkurtesë………………………………………………………………... Lista e figurave ………………………………………………………… Lista e tabelave…………………………………………………………. Hyrje
XIV
KAPITULLI I
Koncepti Mallakastër dhe evolimi i tij në shekuj
I.1. I.2. I.3. I.4. I.5
- Koncepti rreth rajonit të Mallakastrës
- 19
20 24 26 30
Si lindin dhe formësohen krahinat.......................................................... Origjina e toponimit Mallakastër.............................................................. Mallakastra dhe Myzeqeja......................................................................... Myzeqeja....................................................................................................
I.6.1. Mallakastra në shekuj I.6.2. Mallakastra në antikitet............................................................................. I.6.3. Mallakastra në mesjetë............................................................................ I.6.4. Mallakstra nga shek XV-XIX..................................................................
32 37 38 49 52 53
- I.7
- Mallakastra në periudhën aktuale..............................................................
Nënndarjet krahinore të Mallakastrës................................................. Përfundime
1.8 1.9
KAPITULLI II
Pozita gjeografike e Mallakastrës
- II.1 Roli i pozitës gjeografike në krahinën e Mallakastrës ………………..
- 54
KAPITULLI III
Sistemet fizike dhe oferta e tyre për popullim dhe zhvillim social-ekonomik
- III.1.
- Ndërtimi gjeologjik
III.1.1. III.1.2. III.1.3.
Veçoritë strukturore.......................................................................... Veçoritë litologjike............................................................................ Vetitë fiziko-kimike të shkëmbinjëve të Mallakastrës.....................
60 60 62 64 68 71 73 78 81 86 87 88 89 89 91
III.1.3.1. Klasifikimi i shkëmbinjëve sipas fortësisë....................................... III.1.3.2. Klasifikimi i shkëmbinjëve sipas përshkueshmërisë........................ III.1.3.3. Klasifikimi i shkëmbinjëve sipas tretshmërisë................................. III.1.4. III.1.5. III.1.6. III.1.7 III.2
Tektonika e Mallakastrës............................................................... Rreziku sizmik................................................................................ Pasuritë minerare të Mallakastrës dhe roli i tyre në ekonomi.... Konkluzione Relievi.............................................................................................. Morfografia e relievit të Mallakastrës.............................................. Veçoritë morfometrike të relievit të Mallakastrës............................
III.2.1. III.2.2. III.2.2.1/a Katet hipsometrike........................................................................... III.2.2.1/b Nënkatet hipsometrike ....................................................................
IV
- III.2.2.2. Dendësia e copëtimit .......................................................................
- 92
95 99
III.2.2.3 III.2.3. III.2.4. III.3
Thellësia e copëtimit të relievit......................................................... Morfogjenza e relievit......................................................................
- Njësitë e relievit të Mallakastrës
- 102
Klima................................................................................................. 112
- III.3.1/a. Faktorët kozmik dhe planetar........................................................
- 112
112 114 118 119 120 121 126 128
III.3.1/b III.3.2. III.3.3. III.3.4. III.4. III.4.1. III.4.2. III.4.3. III.4.4. III.5
Faktorët lokal................................................................................. Elementët klimatikë ........................................................................ Zonaliteti klimatik i Mallakastrës..................................................... Pasuritë klimatike të Mallakastrës.................................................... Hidrografia........................................................................................ Ujërat sipërfaqësore......................................................................... Ujërat nëntokësore......................................................................... Liqenet artificiale ............................................................................. Kanalet artificial............................................................................... 129 Tokat ................................................................................................. 129
- Bimësia ............................................................................................. 133
- III.6
- III.7
- Bota shtazore
Konkluzione të përgjithshme
136 137
KAPITULLI IV Sistemet humane
- IV.1.
- Popullsia
Popullimi dhe dinamika e ndryshimeve të tij….………………… Popullimi i hershëm i Mallakastrës................................................... 138 Shpërndarja hapësinore e vendbanimeve......................................... 141 Shpërndarja e popullsisë sipas kateve hipsometrike.......................... 147 Struktura e qendrave të banuara……………………………… Evolimi numerik i popullsisë së Mallakastrës gjatë shek XX-të Popullsia e Mallakastrës para vitit 1992………………..
IV.1.1. IV.1.2. IV.1.3. IV.1.4. IV.1.5. IV.1.6 IV.1.6.1
138 147 149 149
- 153
- IV.1.6.2. Ndryshimi numerik i popullsisë së Mallakastrës gjatë periudhës
1992-2009……………………………………………………
IV.1.6.3. Ndryshimi i popullsisë në njësitë vendore të Mallakastrës gjatë periudhës 1992-2013………………
154
- 157
- IV.1.7.
- Shtimi natyror ……………………………………………………
IV.1.7.1. Nataliteti…………………………………………………………… 160 IV.1.7.2. Mortaliteti …………………………………………………………. 163
- IV.1.8.
- Lëvizja mekanike e popullsisë ……………………………………
- 166
IV.1.8.1. Të ardhurit…………………………………………………………. 170 IV.1.8.2. Të larguarit………………………………………………………… 172 IV.1.9. IV.1.10.
Dendësia e popullsisë së Mallakastrës…………………………….. 173 Struktura e popullsisë………………………………………………. 178
IV.1.10.1. Struktura gjinore………………………………………………….. 178 IV.1.10.2. Struktura moshore………………………………………………….. 179
- IV. 1.11
- Përfundime
- 184
V
KAPITULLI V
Kuadri ekonomik i Mallakastrës, arritje dhe sfida
V.1. V.2 V.2.1. V.2.1.1.
Mallakastra në tranzicion, konsiderata të përgjithshme………. Ekonomia bujqësore e Mallakastrës dhe problemet e saj……… Bujqësia…………………………………………………………... Bujqësia në vitet 90-të……………………………
186 187 193 194
- 194
- V.2.1.1.1. Konsiderata të përgjithshme mbi organizimin dhe pronësinë e
tokës………………………………………………………
V.2.1.1.2. Struktura e kulturave bujqësore
197 201 201
V.2.1.2.
Bujqësia në vitet 2000…………………………………………..
V.2.1.2.1 Konsiderata të përgjithshme mbi organizimin dhe përdorimin e tokës ……………………………………………………………….
V.2.1.2.2. Struktura e kulturave bujqësore ……………………………………
203 205 207 210 213 213 215 218 218 219 220 221 224 227 227 229 231 231 231
V.2.1.3.
Pemëtaria…………………………………………………………..
V.2.1.3.1 Pemëtaria në fund të viteve 1990-të ……………………………… V.2.1.3.2. Zhvillimi i pemëtarisë në periudhën 2000-2011………………… V.2.2. V.2.2.1 V.2.2.2. V.3. V.3.1. V.3.2 V.3.3. V.3.4 V.3.4.1. V.3.4.2. V.3.4.3 V.3.5
Blegtoria…………………………………………………………. Blegtoria në vitet 90-të…………………………………………… Blegtoria në vitet 2000……………………………………………
Sektori sekondar – industria…………………………………….
Konsiderata të përgjithshme…………………………………….. Struktura e industrisë në vitet 90-të…………………………… Industria e Mallakastrës në vitet 2000……………………………. Industria e naftës……………………………………………….. Privatizimi i industrisë së naftës pas vitit 1990-të…………… Industria përpunuese e naftës………………………………….. Industria nxjerrëse e gazit dhe përdorimi i tij…………………. Industria agroushqimore................................................................
Sektori terciar (shërbimet), perspektiva e tij…………………
Konsiderata të përgjithshme........................................................ Ecuria e sektorit të shërbimeve pas viteve 1990-të dhe
V.4 V.4.1. V.4.2. problematika e tij…………………………………………………. Tregu i punës në Mallakastër, problemet dhe sfidat……………… Përfundime për ekonominë
V.5. V.6
234 239
Konkluzione…..………………………………………………………...
Referenca..................…………………………………………………
244 252
VI
SHKURTESË
Zyrë e Gjendjes Civile
ZGJC
Ministria Industrisë, Tregtisë dhe Energjetikës Instituti i statistikave
METE INSTAT
Organizma të Modifikuar Gjenetikisht Kompani e mbarështimit dhe tregëtimit të shpendëve Kompani nxjerrëse dhe tregëtuese e ujit në Poçem Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Nisma për Transparencë në industrinë nxjerrëse Kompani nxjerrëse e naftës
OMGJ DRIZA
FONTANA
UNDP
EITI
OMW
Kompani nxjerrëse e naftës
Taçi Oil
Kompani nxjerrëse e naftës
SHELL
Kompani nxjerrëse e naftës
DWM
Kompani nxjerrëse e naftës
STREAM OIL
Kompania Kanadeze e gjetjes dhe nxjerrjes së naftës Kompani e naftës Shqiptare Kompani e rafinimit dhe tregtimit të naftës në Shqipëri Kombinati i përpunimit të thellë të naftës (në Ballsh) Prodhimi i Përgjithshëm Bruto
BANKERS PETROLEUM”
ALBPETROL Sh.a
ARMO KPTHN
GDP
Gazsjellësi Trans Adriatik
TAP
BERZH
Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim
VII
PËRMBAJTJA E ILUSTRIMEVE
. LISTA E FIGURAVE
faqe
- 34
- 1.
2. 3.
Figura Nr. 1.1.Harta e antike e rajonit të Mallakastrës.............................. Figura Nr.1.2. Harta e sanxhakut të Shqipërisë në vitin 1431................. Figura Nr.1.3. Harta e vendbanimeve të Mallakastrës dhe Myzeqesë së vogël periudha 1570-1740.................................................................... Figura Nr.1.4. Harta e krahinës së Mallakastrës dhe përbërja
41 48
4. administrative…………….......................................................................... Figura. Nr. 2.1. Harta e krahinës së Mallakastrës...................................... Figura Nr.3. 1 Harta litologjike e Mallakastrës…………………......... Figura Nr.3.2.Pesha specifike e shkëmbinjve e Mallakastrës sipas fortësisë…………………………………………………………………… Figura Nr. 3.3. Mallakastra. Shkëmbinjtë sipas fortësisë...................... Figura Nr.3.4. Pesha specifike e shkëmbinjve të Mallakastrës sipas përshkueshmërisë………………………………………………………….
51 54 61
5. 6. 7.
65
- 67
- 8.
9.
69
- 70
- 10. Figura Nr.3.5. Mallakastra. Shkëmbinjtë sipas përshkueshmërisë ……..
11. Figura Nr.3.6. Pesha specifike e shkëmbinjve të Mallakastrës sipas tretshmërisë……………………………………………………………….
12. Figura Nr.3.7. Mallakastra. Shkëmbinjtë sipas tretshmërisë ................. 13. Figura Nr 3.8. Mallakastra. Harta tektonike............................................... 14. Figura Nr.3.9. Skema tektonike e Albanideve………………………….... 15. Figura Nr.3.10. Skema e kategorive të nyjeve tektonike të Shqipërisë... 16. Figura Nr.3.11. Harta neotektonike e Shqipërisë.......................................
71 72 74 76 79
80 80 80
17. Figura Nr. 3.12. Sizmiciteti i Shqipërisë për periudhën 1901-1975.......... 18. Figura Nr.3.13. Sizmiciteti i Shqipërisë për periudhën 1976-2000......... 19. Figurë Nr. 3.14. Planvendosja e vendburimeve të naftës dhe gazit në qarkun Fier ...............................................................................................
20. Figura Nr.3.15. Harta e mineraleve të Mallakastrës................................. 21 Figura Nr. 3.16. Katet hipsometrike në Mallakastër................................ 22 Figura Nr 3.17. Nënkatet hipsometrike në Mallakastër........................ 23 Figura Nr.3.18. Harta e dendësisë së copëtimit të Mallakastrës ………… 24 Figura Nr.3.19. Dendësia e copëtimit në Mallakastër…………………… 25 Figura Nr.3.20. Thellësia e copëtimit të relievit në Mallakastër
82 84 90 91 93 94 96
- 97
- 26 Figura Nr.3.21. Harta e thellësisë së copëtimit të relievit në Mallakastër
Figura Nr.3.22. Vlerat skajore të dendësisë së copëtimit dhe thellësisë së copëtimit të relievit në Mallakastër
27
99
28 Figura Nr.3.23. Harta fizike e Mallakastrës............................................... 29. Figura Nr.3.24. Temperaturat mesatare mujore për stacionet
105 meteorologjike Fier,Ballsh………………………………………………... 115
30. Figura Nr 3.25 . Reshjet mesatare mujore për stacionet meteorologjike
Fier, Ballsh në periudhën 1951-1980……………………………………
31. Figura Nr 3.26 . Harta e hidrografisë së Mallakastrës…………………. 32. Figura Nr 3.27 . Harta e monumenteve të natyrës së Mallakastrës…. 33. Figura Nr.4.1. Harta e monumenteve arkeologjike të Mallakastrës…… 34. Figurë Nr.4.2. Shtrirja e vendbanimeve sipas relievit …..………………. 35. Figura Nr. 4.3. Vendbanimet e Mallakastrës sipas ekspozimit ………. 36. Figura Nr 4.4. Popullsia urbane dhe rurale e Mallakastrës në vite të ndryshme .…………………………...……………………………………
117 125 135 140 146 146
149
VIII
37. Figura Nr.4.5. Popullsia banuese në Mallakastër në vite të ndryshme…. 38. Figura Nr.4.6. Ndryshimi i numrit të popullsisë në njësitë vendore të
Mallakastrës gjatë periudhës 1992-2013……………………………
39. Figura Nr 4.7. Ecuria e lindjeve dhe vdekjeve në Mallakastër gjatë periudhës 1992-2011……………………………………………………..
40. Figura Nr.4.8. Ecuria e shtimit natyror në Mallakastër gjatë periudhës
1992-2011…..…………………………………………………………….
41. Figura Nr.4.9. Shtimi natyror në njësitë vendore të Mallakastrës në vitet
1992, 2011…………………………………………………………..
42. Figura Nr. 4.10. Nataliteti në njësitë vendore të Mallakastrës në vitin
1992…………………………………………………………..…………..
43. Figura Nr. 4.11.Nataliteti në njësitë vendore të Mallakastrës në vitin
2011………………………………………………………………………
44. Figura Nr. 4.12 Mortaliteti në njësitë vendore të Mallakastrës në vitin
1992………………………………………………………………………
45. Figura Nr. 4.13 Mortaliteti në njësitë vendore të Mallakastrës në vitin
2011………………………………………………………………………
46. Figura Nr. 4.14 Ecuria e lëvizjes mekanike në Mallakastër gjatë
154 156 157 158 160 162 163 165 166 periudhës 1992-2011……………………………………………………… 168
47. Figura Nr. 4.15 Harta e dendësisë së popullsisë së Mallakastrës në vitin
1992………………………………………………………………….
48. Figura Nr. 4.16 Harta e dendësisë së popullsisë së Mallakastrës në vitin
2013………………………………………………………………….
49. Figura Nr. 4.17 Struktura moshore e Mallakastrës në vitet 2001 dhe 2011
(INSTAT)
176 177 180 183 190 192 192 196 197
50. Figura Nr. 4.18 Struktura moshore e njësive vendore të Mallakastrës sipas koefiçentit të moshimit në vitin 2011……………………………
51. Figura Nr.5.1. Sipërfaqet bujqësore që ujiten ose jo në Mallakastër në vitin 1998………………………………………………………………..
52. Figura Nr 5.2. Sipërfaqet e ujitura në komunat e Mallakastrës në vitin
1998...........................................................................................................
53. Figura Nr 5.3. Sipërfaqet e bimëve të arave që ujiten ose jo në
Mallakastër në vitin 1998........................................................................
54. Figura Nr 5.4. Njësitë ekonomike sipas madhësisë së sipërfaqes në
Mallakastër në vitin 1998..........................................................................
55. Figura Nr 5.5. Sipërfaqja e tokës sipas mënyrës së përdorimit në
Mallakastër, viti 1998..............................................................................
56. Figura Nr 5.6. Struktura e përdorimit të sipërfaqeve bujqësore në
Mallakastër, viti 1998 ……………………………………………………. 197
57. Figura Nr 5.7. Mënyra e përdorimit të sipërfaqeve jobujqësore në
Mallakastër, viti 1998...............................................................................
58. Figura Nr 5.8. Sipërfaqja e tokës sipas mënyrës së përdorimit në
Mallakastër , viti 1998……………………………………………………
59. Figura Nr 5.9. Sipërfaqja e mbjellë me kulturat e para në Mallakastër në vitin 1998……………………………………………………………….
199 199 201
60. Figura Nr 5.10. Sipërfaqja e tokës sipas mënyrës së përdorimit, viti 2011.. 203 61. Figura Nr 5.11. Struktura e përdorimit të sipërfaqeve bujqësore ,viti 2011 62. Figura Nr 5.12. Struktura e sipërfaqes së mbjellë me bimët e arave në vitin
2011………………………………………………………………………
203 204