Innspel Til Utforming Av Utleigehytter

«BEREKRAFTIG BYGGERI I SETESDAL»

Kven skal bruke hyttene, og kva er viktig for dei? Kva tenker ulike aktørar og prosjektdeltakarar om utforming og funksjon?

Innspel til utforming av utleigehytter

Moderne, tradisjonelt eller ein kombinasjon?

Manshausen, Steigen Bjørgum, Rysstad Leis, Sveits

INNHALD

1 Innleiing ...... 3

2 Innspel frå prosjektdeltakarar ...... 3

3 Tankar og innspel etter studietur ...... 5

4 Målgrupper og konsept ...... 7

5 Storleik og funksjonar ...... 10

6 Innspel frå Setesdalsmuseet ...... 11

7 Utforming ...... 12

8 Inspirasjon – bilete av hus i Setesdal ...... 13

Notatet er utforma av Ingvild Hovden, januar 2018

1. INNLEIING

Arkitekt Erick T. Allende er engasjert for å teikne to ulike modellar av utleigehytter i dette prosjektet. Dette notatet er meint som innspel han kan ha med seg i arbeidet.

Det er ei utfordring i seg sjølv å teikne hytter utan at ein veit kor dei skal plasserast. Om mogleg bør ein altså ta høgde for ulik plassering av hyttene, både ved vatn og i ei li – til dømes. I tillegg tenker me det er viktig for ein arkitekt å vite meir om kven som er målgruppe/ brukarar, kva funksjonar hyttene skal ha, noko om storleik og liknande. I tillegg har me samla innspel til utforming frå prosjektdeltakarar og andre interessanter.

Me seier noko om målgrupper ut frå eigen rapport med marknadsdata. Dette vil likevel avhenge av kven som eventuelt vel å byggje hytter, og kva konsept dei ønskjer. For at prosjektet forhåpentleg skal vere interessant for fleire, har me derfor valt at dei to hyttemodellane skal lagast med utgangspunkt i to ulike målgrupper og konsept. Dette er nærmare beskrive seinare.

Dette er altså innspel til arkitekten. Det er ikkje ein instruks som skal følgast til punkt å prikke. Arkitekten må sjølvsagt nytte sin kompetanse, og kome fram til løysingar som han vil sette signaturen sin på.

2. INNSPEL FRÅ PROSJEKTDELTAKARAR

21.9.2017 blei det arrangert informasjonsmøte med 36 deltakarar. I gruppearbeid spurte me mellom anna om konkrete innspel til utforming av hytter. Her er svara me fekk:

• Hytter på flåter eller pålar • Tenke energibruk/ solcelle • Massivtre (ikkje berekraftig utan lokal leveranse?) • Komfort og oppleving • Bygningar tilpassa natur • Blande tradisjon, nytenking og miljø • Tiltrekkande utforming • Byggje om låvar og uthus til utleige • Prefabrikerte modular • Enkelt vedlikehald inn- og utvendig • Må tåle ”røff bruk” • Spektakulære byggverk • Bygg som attraksjon i seg sjølv • Funksjonelt design • Plassering viktig – i vasskanten/ på fjelltoppen/ i fjellveggen

24.1.2018 var det nytt informasjons- og innspelsmøte, med 20 deltakarar. Me spurte då konkret om innspel angåande utforming, interiør og funksjonar. Utgangspunktet var at det skal byggast to ulike hyttemodellar, for to ulike målgrupper. Under er samandrag av samla innspel etter drøfting i grupper.

UNIK OG SPESIELL HYTTE FOR PAR

Utforming • Flest innspel i retning av laft, eventuelt kombinert med stav. Tungt bindingsverk og slepplaft blei også nemnd, og nokre var opne for at det ikkje treng vere laft. • Fleire innspel i retning gamal byggjeskikk, men med nytenking. Til dømes forslag om «gamalt» uttrykk utvendig, men moderne og minimalistisk inne. • Fleire nemnde loft som utgangspunkt for form. Eitt innspel om laft som 1. etasje, og moderne med mykje glas i 2. etasje. • Flest innspel om saltak, nokre også opne for pulttak. • Angåande taktekking blei både torv, solceller og tre nemnd, også kvåvtak og flistak. Taktekking heng og saman med takvinkel, tre krev brattare tak. • Fleire trekker fram mykje glas/ store vindauga/ få naturen inn. • Omsyn til privatliv/ ikkje innsyn.

Interiør og materialbruk • Fleire nemner «lyst». Nokre konkretiserer lyst treverk (osp og bjørk). • Store glassflater. • Stilig. • Utsmykka med kunst frå lokale kunstnarar, som også kan seljast. • USM i vegg, smarte og moderne løysingar. • Reint og stilig, minimalistisk. • Peis. • Naturstein, kalka leire.

Funksjonar • Må ha eige bad og kjøkken. • Utsikt frå stove og soverom. • Bod/ plass for til dømes vaskeutstyr. • Høgde og utforming ut frå landskap/ terreng.

SPENNANDE OG RIMELIG HYTTE FOR FAMILIAR

Utforming • Både laft og kledning er foreslått. • Enkel modulhytte. • Rekkehytte med deling av bad. • Tretak/ solceller/ panel. • Uthus som utgangspunkt for form.

• Bordtak, torv, stein. • Store glassflater.

Interiør og materialbruk • Røft og lyst. • Minimalistiske, reine treoverflater. • Øy som spisebord. • Hems. • Peis. • Oversiktlig, utsyn til ungar.

Funksjonar • Enkle løysingar + kjøkken & bad på hytte. • 2 etasjar + hems. • Delvis felles sanitær. • Bod, kjøkken/ stove, hems/ kvile, bad og soverom.

3. TANKAR OG INNSPEL ETTER STUDIETUR

I samband med prosjektet arrangerte me studietur til Vorarlberg (Østerrike) og Graubünden (Sveits) 12. – 15. november 2017. Me var 21 deltakarar på turen. Trearkitektur, berekraftig bygging og kunnskap om tre som byggjemateriale står sterkt i desse regionane, samstundes som dei er svært bevisste på lokal byggjeskikk og tradisjonar. Det er utarbeidd eigen rapport med utfyllande opplysningar frå turen.

Då me spurte deltakarane kva dei sat att med av inntrykk som eventuelt kan følgjast opp også i Setesdal, fekk me desse svara:

• Dette med lokal byggjeskikk. Det bør leggast betre til rette for dette her heime, ikkje motsett slik ein opplever i ein del reguleringsplanar. • Byggjetradisjonar og byggjeskikk er eksempel til etterfølgelser. Ny bebyggelse som følgjer og byggjer opp omkring det tradisjonelle. • Avsluttingar og grad av detaljering i handverket. • Tradisjonskulturen. • Tilpassing av bygg til terreng. • Ta vare på tradisjonane våre. • Tradisjon – heilskap – kulturlandskap. • At dei brukar arkitektur bevisst i samfunns- og stadutvikling. Mellom anna fokus på attraktive sentrum for å motarbeide fråflytting. • Me kan bli meir medvitne på kva me faktisk har i Setesdal, og formidle tydeleg kva kvalitetar og tradisjonar det me leverer byggjer på. • Imponerande kor fint dei nye hyttene i Leis glei naturleg inn saman med dei gamle bygga i den vesle grenda. Noko å lære av! • Bruken av store glas/ vindauga, kombinert med tre.

Oppsummert kan me nok seie at deltakarane etter turen var enno meir opptatt av at me bør byggje på lokal byggjeskikk og lokale tradisjonar, også i dette prosjektet. Men sjølvsagt med rom for fornying og nye uttrykk.

Noko av det me såg på turen:

Til venstre er Hotel Krone i Langenegg, som er tekt med spon slik tradisjonen er i området. Dei neste bildene viser huset til Hermann Nenning i Hittishau. I staden for spon, har han kledd huset med liggande spaltekledning. Men høgde på kledninga er den same som spon tradisjonelt har, slik at ein får dei same linene.

Døme på avslutting og detaljar utan listverk. Hermann Nenning sitt hus + Pfarrhaus i Krumbach

Bruk av store glas i Pfarrhaus, Krumbach.

Nye hytter inspirert av tradisjonelle, og fornying av gamal hytte i Leis. Arkitekt Peter Zumthor.

4. MÅLGRUPPER OG KONSEPT

Sidan det er usikkert kven som eventuelt vil byggje hytter, og kva konsept dei ønskjer, har me tatt høgde for to ulike målgrupper og konsept i prosjektet.

4.1 Unik og spesiell overnatting for par Førebilete for dette konseptet er til dømes Juvet Landskapshotell, Manshausen og Tretopphyttene. I spørjeundersøking i samband med dette prosjektet spurte me respondentane kor dei helst ville bu på ein romantisk tur med partneren, dersom prisen var lik; hotellsuite på luksushotell eller designhytte i naturen med unik plassering. 83,4 % ønskte designhytta i naturen.

Dei typiske gjestane her er par mellom 40-55 år som reiser utan barn. Dei er både utanlandske og norske. Viktig for dei på turen er moglegheiter for naturopplevingar, ein triveleg overnattingsplass og god mat. For overnattingsplassen er dei mest opptatt av at det er reint, at det er utsikt og at det er god standard og bra fasilitetar. Pris, sentral plassering og miljøfokus har mindre å seie. Naturopplevingar og god service er det viktigaste for den totale ferieopplevinga. Dei går vandreturar, og vil gjerne besøke ein festival eller anna arrangement.

På spørsmål om kor viktig dei synes ulike moment ved overnattingsplassen er, svarar dei slik:

Dei er også villige til å betale ekstra for ein del av desse tinga. Blå søyler viser kor mange som har svart ”ja” på at dei er villige til å betale ekstra for ulike moment.

Figur 3.2

Dei fleste er villige til å betale inntil 3 000 kr for overnatting for 2 i designhytte i naturen. I vår spørjeundersøking er 12 % av respondentane villige til å betale inntil 4 000 kr, men ingen vil betale så mykje som 5 000 kr.

Dei fleste reiser altså utan barn, men i sommarferien reiser og ein del med barn. Sidan dette er relativt dyr overnatting, bur dei fleste berre 1 eller 2 døgn. Spesielt dei utanlandske gjestane er opptatt av å finne ro, og å kome vekk frå maset i byen. Alle er opptatt av moglegheit for privatliv. Mange vil ønskje å kunne kjøpe mat og drikke på plassen, medan nokre vil føretrekke å vere for seg sjølv og lage eigen mat.

4.2 Spennande og rimeleg overnatting for familiar For denne målgruppa er pris viktigare. Som den første målgruppa er naturopplevingar sentralt i ferien, men for desse er også godt aktivitetstilbod viktig. For overnattingsplassen er det viktig at det er reint, god standard og at plasseringa er nær naturen/ med fin utsikt.

På spørsmål om kva som er viktig med overnattingsplassen, prioriterer dei likt som førre målgruppe i figur 3.1. Dei er og i lik grad villige til å betale ekstra for ulike moment (figur 3.2).

Me har spurt dei 277 respondentane i vår spørjeundersøking korleis dei helst vil bu. Dei svarar slik:

Figur 3.3

Når me set opp ulike alternativ til overnatting med pris, svarar 6,5 % at det er mest aktuelt å bu i campinghytte utan bad.

Eit stort fleirtal i vår spørjeundersøking ønskjer altså å overnatte i hytte med alle fasilitetar, eller på hotell. Om ein ser på faktisk overnatting for reisande i heile Noreg, så bur 57 % på hotell, 16 % i hytter og 11 % i campingvogn/ telt. På Sørlandet bur 26 % i hytter, og i Setesdal bur 32 % i hytter.

Om ein tenker hytter utan bad og kjøkken, så er det viktig at felles fasilitetar er lett tilgjengeleg og held god standard. Mest ønskjeleg er det nok å ha eige bad og kjøkken på hyttene, men det er eit prisspørsmål.

5. STORLEIK OG FUNKSJONAR FOR HYTTENE

Generelt tenker ein ”smått, kompakt og smart” for hyttene. Ein må ta høgde for at begge hyttemodellane skal kunne plasserast ved vatn, i skogen eller i ei li. Utsikt er viktig for begge modellane. Vidare deler me inn for dei to ulike modellane med utgangspunkt i dei to målgruppene beskrive i punkt 4.

5.1 Unik og spesiell overnatting for par Moment å tenke på ved utforming av hyttene: • Hovudsoveplass for 2 personar (dobbeltseng) med moglegheit for 2-3 barn i tillegg, til dømes på hems eller liknande. • Ikkje større enn nødvendig når alle funksjonar er oppfylt. • Kompakt/ enkelt kjøkken. • Bad med dusj og toalett. • God sitteplass med utsikt. • Utvendig sitteplass. • Utsikt kombinert med moglegheit for privatliv.

• Enkelt vedlikehald inn- og utvendig. Tåle ”røff” bruk.

5.2 Spennande og rimelig overnatting for familiar Moment å tenke på ved utforming av hyttene: • Ønskjeleg med 2 separate soverom; foreldresoverom + barnesoverom/ hems med plass til 2-3 barn. • Vurdere storleik ut frå moglegheiter for flyttbar hytte. Maks breidde for flytting på veg; 3 meter. • Kan ein tenke éin modell med lite kjøkken + bad, og éin modell utan? Så utbyggjar sjølv kan velje konsept. Det bør uansett vere moglegheit for vatn inn til hytte. • Mange av dei same momenta som for 4.1 er aktuelle, men generelt bør ein tenke på lågare byggjekostnader – og altså rimeligare løysingar. • Enkelt vedlikehald inn- og utvendig. Tåle ”røff” bruk.

Sjå også innspel frå gruppedeltakarar som er oppsummert i punkt 2.

6. INNSPEL FRÅ SETESDALSMUSEET

Etter samtale med Anders Dalseg (fagansvarleg bygningsvern), har me notert følgjande innspel:

• Dei er naturlig nok opptatt av det handverksmessige, og ønskjer at prosjektet kan medverke til å halde i hevd gamle teknikkar. • Setesdal er unik med tanke på bygningskultur, og i «øvste divisjon» nasjonalt. Ein reknar med at kvart 5. hus frå før 1650 ligg i Setesdal. • Tradisjonen tilseier at dei eldste bygningane er lafta. Ein del låvar er bygd i tungt bindingsverk. • Av dei ulike bygningstypane i Setesdal er det kanskje loftet som skil seg mest ut. Dette er «statusbygningar», og har ofte mykje dekor. Tradisjonen i Setesdal er at husa på garden ligg på ei eller to rekker. • Tradisjonen tilseier torvtak. Frå veldig gamalt finn ein og kvåvtak (stokkar). Generelt brukte ein materialar ein hadde rundt seg. • Ein bør vere bevisst på å nytte kompetanse og materialar/ råvarer som finnes lokalt, til dømes natursteinsmuring. Steinane ein ryddar frå tomta kan nyttast til grunnmur. Gråstein mot tre gjev luft, og er ein betre kombinasjon enn betong som løyser opp treverket. • Stor sans vor massivtre. Tjukke treveggar held på/ magasinerer varme. Det gjev og ei anna kjensle enn «vanlige hus» - det er stille! Gjeld også laft. Føredel for utleigehytter. • Dalseg/ museet har mykje informasjon om former, proporsjonar og utsmykking for husa i Setesdal. Me kan til dømes nemne: o Forma på lofta er konstruert med utgangspunkt i 2 stjerner. Om ein drar linjer mellom punkta i stjernene, får ein linjene for loftet. o Takvinkel på 30 grader er spesielt for Setesdal.

o Sperrelengde på taket tilsvarar 3/5 breidde av huset. o Det at lofta er størst oppe, var for at dei skulle «ruve» og gi inntrykk av å vere flotte. Også nokre av laftehusa er litt breiare oppe, av same grunn. o Tradisjon med yfsingstein på torvtak. Øvste steinen («skjæresteinen») er litt høgare. o I utsmykking og dekor ligg det mykje symbolikk, og det som går att er at ein skal verne seg mot vonde ånder. Det blir sagt at setesdølane var spesielt opptatt av å verne seg mot Oskoreia.

Dalseg inviterer til vidare dialog og deler kompetanse om ønskjeleg.

7. UTFORMING AV HYTTENE

Som nemnd talar samla tilbakemeldingar i prosjektet for at ein bør byggje på lokal byggjeskikk og lokale tradisjonar, men sjølvsagt med rom for fornying og nye uttrykk. Tradisjonar kan dreie seg om både materialbruk, teknikkar, utforming og innreiing.

Under listar me opp nokre moment som kan vere aktuelle å ha i tankane ved utforming av hyttene. Det er ikkje tenkt at ein skal ta omsyn til alle momenta, men eitt eller eventuelt kombinasjonar av dei.

• Husform – prøve å finne særpreg frå byggjeskikken i Setesdal. Mange av dei gamle våningshusa er høge og smale. Eventuelt kan ein heller sjå på stolpehus/ stabbur/ loft, årestover eller andre uthus som inspirasjon for husform. • Takform – her går dei fleste innspel i retning av at det bør vere saltak på hyttene. Både med tanke på tradisjonar, og med tanke på reguleringsplaner. • Laft eller ikkje laft? Prosjektdeltakarane er opne for begge deler. Kanskje ein kan tenke ein kombinasjon av laft og stav? Tømrarar har nemnd referansar til gamle stavkyrkjer i Setesdal. Kan ein tenke seg å utvikle ei eiga ”Setesdals-kledning”? • Taktekking – ta høgde for moglegheit for solceller. Eventuelt i kombinasjon med torv eller tre, form moment av gjenkjenning. • Glas/ vindauga – mange har kommentert at kombinasjonen av glas og tre er spennande. Store vindauga som slepper naturen inn, mindre vindauga som utkikkspunkt til naturen. • Utskjæringar – aktuelt å hente fram nokre utskjæringar som går att i Setesdal? • Innreiing – også dette kan bidra til å få fram tradisjonar og byggjeskikk. Til dømes møblar som skåp og kvile, rosemaling eller anna. • Om ein får fram tradisjonar i innreiinga kan kanskje hyttene byggast med meir moderne form – eller motsett; tradisjonell utforming med moderne innreiing. • Hyttene bør skilje seg ut og skape merksemd.

8. INSPIRASJON – HUS I SETESDAL

Her har me samla bilete frå ei rekke ulike hus i Setesdal, utan særlig meir informasjon. Det er altså tenkt som inspirasjon, og ikkje ein kunnskapsbase for byggjetradisjonar. Om nokon meiner me har vist hus eller detaljar som ikkje er typiske for Setesdal, så tar me gjerne imot informasjon om dette.

Der det ikkje står noko anna, er alle bilete tatt av Ingvild Hovden.

Longerak Longerak

Lauvdal Lauvdal

Husmannsplassen Hagen, Lauvdal

Bygland Tun/ museum, samling av gamle hus

Påbygd hus, Bygland Åraksbø

Restaurert uthus Åraksbø Stolpehus Åraksbø

Åraksbø Åraksbø

Ose; våningshus og restaurering av stolpehus

Uthus Ose Moi Tveit (Bygland)

Tveit/ Austad Tveit/ Austad

Langeid Fjøs Langeid

Langeid Langeid

Helle Helle (Oppigard)

Helle (Oppigard)

Løe og gamalt hus på Bjåen

Uthus på Bjåen

Bjones, Bykle Trydal, Bykle

Systog, Trydal. Gamalt hus bygd opp att. Trydal

Kvennhus Grasbrokke Oppigard, Bjørnarå

Bjørnarå, Derheime (bygd på og restaurert i 2017) Lunden/ Sanden Såre

Lunden/ Sanden Såre

Homme Homme

Homme, same hus med framside og bakside

Homme

Tveitebø, Valle

Valle Valle

Nytt våningshus i Valle (THA Arkitekter)

Valle Valle

Valle

Harstad, Valle Harstad, Valle

Harstad, Valle

Bø, Valle

Alle bilder frå Bø, Valle

Bø, Valle

Bø, Valle. Stolpehus i sinklaft frå 1844. Tak var opprinneleg tekt med spon. Kanskje dei fekk spon til overs, og derfor tekte eine veggen med spon? Kjenner ikkje til andre hus i Setesdal der vegg er tekt med spon. Kjelde: Hallvard Homme

Restaurert hus, Bjørgum, Valle

Bjørgum, Valle

Bjørgum, Valle (same hus, framside og bakside)

Bjørgum, Valle

Rysstad, ved innkøyring til Setesdalsmuseet

Rysstad

Nomeland Sylvartun

Sylvartun

Sandnes

Sandnes . Tveiten, Valle

Tveiten, Valle

Bykle (Utistog) Bykle kyrkje

Lislestog, Bykle Mosdøl, Bykle

Nordbygdi, Bykle

Tunet i Neire Mosdøl, Bykle. Tatt av August Abrahamson ein gong i tida frå 1900 – 1910.

Bjørgum Sylvartun

Tveitetunet, Valle. Foto: www.sandalsand.net

Huldreheimen, Bykle. Foto frå Visit Norway. Rygnestadtunet, Valle. Foto: Lars Mæhlum (www.snl.no)

Bykle Kyrje. Bilder frå agderkultur.no.

Setesdalstunet på Vest-Agder fylkesmuseum. Foto: Torvald Slettebø (www.agderkultur.no) Husa frå venstre: Nomelandsloftet, truleg bygd i 1620-åra, flytta til museet i 1905. Årestue frå Kveste, bygd på slutten av 1600-talet. Loft frå Kveste, bygd på slutten av 1600-talet.

Skåp og kvile frå Den Gamle Gaard på Hovden (opphavleg frå Uppstad). Foto: Marit Kvaale

Skåp og kvile (1877) og framskåp (1600-talet) på Systog Dale. Foto: Anders Martinsen/ Agderposten

Skåp og kvile og dør i Trydalstova på Vest-Agder Fylkesmuseum. Foto: Torvald Slettebø.

Kanskje kan også bunader, sølv og kofter vere inspirasjon for utforming av hyttene? Bileta er frå Setesdal Husflid. Søljene er laga av Trygve Rysstad.