1. Wywiad I Jego Rodzaje

1. Wywiad i jego rodzaje

1.1. Geneza, typologie i funkcjonowanie wywiadu Termin „wywiad” rozumiany jest ró Īnie, w zale Īno Ğci od stopnia zainteresowania jego problematyk ą oraz do Ğwiadcze Ĕ zawodowych. W 1949 r. w publikacji pt. Strategic Intelligence ( Wywiad strategiczny ) Sherman Kent zaproponowa á prost ą, a jednocze Ğnie zrozumia áą definicj Ċ wywiadu ( intelligence ) jako: „[…] rodzaj wiedzy, któr ą musi posiada ü dane pa Ĕstwo, dotycz ącej innych pa Ĕstw, w celu zagwarantowania sobie pewno Ğci, Īe w wyniku ignorancji polityków i Īoánierzy, nie ucierpi ą jego interesy, a podejmowane dzia áania nie b Ċdą skazane na niepowodzenie” 1. Kent twierdzi á tak Īe, Īe wywiad oznacza wiedz Ċ, organizacj Ċ i aktywno Ğü 2. Wiedza rozumiana jest jako produkt powstaj ący w wyniku intelektualnego podej- Ğcia do identyfikacji lub rozwi ązania problemu. Uzyskanie tej wiedzy wymaga funkcjonalnej organizacji, z áoĪonej z okre Ğlonych struktur i ludzi. Zorganizowana wiedza przybiera form Ċ produktu informacyjnego, np. bazy wiedzy, informacji o bie Īą cych wydarzeniach i zjawiskach, ocen i prognoz wywiadowczych. Aktyw- no Ğü natomiast wyra Īa si Ċ w procesie wywiadowczym i okre Ğlonych procedurach post Ċpowania. Podobne rozumienie wywiadu odzwierciedlone jest w dokumentach Sojuszu Pó ánocnoatlantyckiego. Wed áug Sáownika terminów i definicji NATO poj Ċcie intelligence ma kilka znacze Ĕ: dane wywiadowcze, dane rozpoznawcze, wywiad, rozpoznanie, wywiadowczy, rozpoznawczy. W rozwini Ċciu jego definicji za Ğ znajduj ą si Ċ nast Ċpujące informacje: „Produkt wynikaj ący z przetworzenia informacji dotycz ących innych pa Ĕstw, wrogich lub potencjalnie wrogich si á lub elementów albo obszarów rzeczywistych lub potencjalnych dzia áaĔ. Termin ten jest stosowany tak Īe do okre Ğlania dzia áania, którego wynikiem jest ten produkt oraz do struktur zaanga Īowanych w tak ą dzia- áalno Ğü ”3. Warto zwróci ü uwag Ċ, Īe w Polsce wyst Ċpuje dychotomiczno Ğü , cz Ċsto niejednoznaczno Ğü i spór instytucjonalny dotycz ący rozumienia oraz rozgraniczenia tego pojĊcia i procesu. Istotne jest tak Īe i to, Īe poj Ċcie intelligence odnosi si Ċ zarówno do wywiadu, jak i rozpoznania, co odnotowano w przypisie do definicji NATO, a kryterium roz-

1 S. Kent, Strategic Intelligence for American World Policy , Hamden 1965, s. 3. Cyt. za: D.H. Dearth, Introduction: Thinking About Intelligence [w:] Strategic Intelligence: Theory and Application , red. idem , R.T. Goodden, Washington 1995, s. 2. 2 Ibidem . 3 Sáownik terminów i definicji NATO AAP 6. , NATO/PdP JAWNE, WCNJiK 2008, http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf (dost Ċp: 12 VIII 2014). 27 ró Īniaj ącym te dwa rodzaje dzia áalno Ğci jest szczebel prowadzenia dzia áaĔ4. We wspomnianym ju Ī wydawnictwie zawarto ponad 25 terminów zwi ązanych z wywiadem i rozpoznaniem, odnosz ąc je do obydwu poj Ċü . Bior ąc pod uwag Ċ fakt, Īe desygnaty tej definicji dotycz ą w swojej istocie tych samych procedur, celów i zada Ĕ, autor niniejszej publikacji opowiada si Ċ za terminem wywiad wojskowy, wymiennie stosuj ąc go z terminem rozpoznanie wojskowe w rozdzia áach po Ğwi Ċconych wywiadowi si á zbrojnych. Warto zauwa Īyü, Īe w terminologii angloj Ċzycznej termin intelligence ma zastosowanie na wszystkich szczeblach w pa Ĕstwie oraz si áach zbrojnych. Podobnie w terminologii francuskiej renseignement czy rosyjskiej razwiedka – poj Ċcia te odnosz ą si Ċ zarówno do wywiadu pa Ĕstwowego (cywilnego), jak i wojskowego. Definicje te dotycz ą informacji, instytucji zajmuj ących si Ċ informacj ą oraz ich specyficznych procedur i zada Ĕ. W funkcjonowaniu si á zbrojnych w Polsce przyj ąá si Ċ zwyczaj mówienia o rozpoznaniu wojskowym jako dzia áaniach zwi ązanych ze zdobywaniem, przetwarzaniem informacji oraz wykorzystaniem ich przez dowódców 5. O ile termin „wywiad” po- traktuje si Ċ jako okre Ğlony sposób post Ċpowania z informacj ą przez wyspecjalizowane struktury organizacyjne wykorzystuj ące specyficzne procedury, stosowanie go w odniesieniu do dzia áaĔ pewnego obszaru funkcjonowania si á zbrojnych jest zupe ánie uzasadnione. Nale Īy zauwa Īyü, Īe w opracowaniach angielskoj Ċzycznych dotycz ących kategorii intelligence nie stosuje si Ċ poj Ċcia reconnaissance , táumaczo- nego w Sáowniku terminów i definicji NATO jako rozpoznanie. W rozumieniu tego oficjalnego wydawnictwa oznacza ono: „[…] dzia áania podejmowane w celu pozyskania, w drodze obserwacji wzroko- wej lub innymi metodami wykrywania, informacji o dzia áaniach i Ğrodkach przeciwnika lub potencjalnego przeciwnika, albo danych meteorologicznych, hydrograficznych lub geograficznych okre Ğlonego obszaru” 6.

4 Ibidem. 5 Ratyfikowany przez Polsk Ċ dokument standaryzacyjny AAP-6, niemal wszystkie poj Ċcia zwi ą- zane z procesem informacyjnym odnosi zarówno do wywiadu, jak i rozpoznania wojskowego. Poj Ċcia rozumiane s ą wi Ċc w sposób to Īsamy. Podzia á na wywiad wojskowy i rozpoznanie wojskowe wynika raczej z istniej ących struktur organizacyjnych. Zwró ümy uwag Ċ, Īe rozpoznanie wojskowe równie Ī zajmuje si Ċ problemami o charakterze strategicznym. Na przyk áad: „Zarz ąd Analiz Wywiadowczych i Rozpoznawczych – P2 jest w áaĞciwy w zakresie gromadzenia informacji o militarnych zagro Īeniach bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa, którego zadaniem jest gromadzenie i aktualizowanie danych o sytuacji militarnej, infrastrukturze, Ğrodowisku geograficznym zgodnie z potrzebami operacyjnymi, a tak Īe identyfikowanie i analizowanie zjawisk mog ących stanowi ü Ĩród áa zagro ĪeĔ militarnych RP”. Patrz: Portal internetowy Sztabu Generalnego WP, http://sgwp.wp.mil.pl/komorka.php?idkomorka=49 (dost Ċp: 7 XII 2011). Podobnie jak wywiad, szczególnie w operacji wojskowej, b Ċdzie zbiera á, przetwarza á i informowa á o sprawach taktycznych, gdy Ī posiadane Ĩród áa b Ċdą takich informacji dostarcza áy. Poj Ċcie rozpoznanie – umownie – zastrze Īone jest dla komórek b Ċdących cz ĊĞ ci ą si á zbrojnych, podleg áych dowódcom. Wywiad natomiast odnosi si Ċ do instytucji podleg áych innym organom. Wojskowe S áuĪby Informacyjne podlega áy ministrowi obrony narodowej i prowadzi áy wywiad, podobnie jak obecnie SáuĪba Wywiadu Wojskowego. 6 Sáownik terminów ..., op.cit. 28 Trudno Ğci zwi ązane z rozgraniczeniem zakresu definicyjnego wywiadu i rozpoznania narastaj ą wraz z przyj Ċciem w przedmiotowym wydawnictwie terminu surveillance , t áumaczonego równie Ī jako rozpoznanie, ale którego desygnaty zreduko- wano w stosunku do intelligence do takich czynno Ğci, jak: systematyczna obserwacja przestrzeni powietrznej, obszarów nawodnych i podwodnych, miejsc, osób lub rzeczy, prowadzona z u Īyciem Ğrodków wzrokowych, nas áuchu, elektronicznych, fotograficznych i innych 7. Desygnaty rozpoznania w przywo áanym przypadku bardziej odpowiadaj ą monitorowaniu ni Ī rozpoznaniu. W ksi ąĪ ce przyj Ċto, Īe wywiad i rozpoznanie wojskowe to ten sam proces realizowany przez ró Īnie podporz ądkowane instytucje. Wyrazem takiego rozumienia jest utworzenie w Sztabie Generalnym WP Zarz ądu Analiz Wywiadowczych i Roz- poznawczych. Bior ąc jednak Īe pod uwag Ċ terminologi Ċ stosowan ą w praktyce w Si- áach Zbrojnych RP oraz istniej ące struktury nazywane rozpoznawczymi w odniesieniu do procesu informacyjnego, w operacji wojskowej stosowany b Ċdzie termin rozpoznanie. Nale Īy jednak pami Ċta ü, Īe obecnie w operacjach wojskowych funkcjonuj ą i pracuj ą na rzecz dowódców struktury kierowane z instytucji nosz ących w swojej nazwie termin „wywiad”, jak np. Narodowe Komórki Wywiadu. Z obserwacji specyfiki polskich realiów wynika jeszcze jeden wniosek. O tym, czy dana struktura organizacyjna, jej zadania i stosowane procedury s ą wywiadem lub rozpoznaniem, decyduje pa Ĕstwo, które t Ċ wol Ċ wyrazi áo w aktach normatywnych ró Īnego rz Ċdu. Dostarczaj ą one informacji o charakterze prowadzonych dzia áaĔ, np. czy jest to rozpoznanie osobowe (ang. HUMINT), czy wywiad osobowy (nazwa w j Ċzyku angielskim analogiczna do wcze Ğniejszej). W polskiej Wielonarodowej Dywizji Centrum-Po áudnie w Iraku w Oddziale Rozpoznania G-2 istnia áa Grupa Rozpoznania Osobowego (GRO). To ona gromadzi áa, przetwarza áa i dostarcza áa dowódcy dywizji wszelkich informacji zwi ązanych z aktualn ą sytuacj ą i Ğrodowiskiem, które niezb Ċdne by áy do inicjowania, wypracowania i zamkni Ċcia procesu podejmowania decyzji. Jednym z jej zada Ĕ by áo pozy- skiwanie informacji od Ĩródeá osobowych . Dane zgromadzone przez GRO pozwoli áy na ustalenie, Īe w rejonie miejscowo Ğci Al-Mashru przebywa i dzia áa grupa terrorystów. W wyniku dzia áaĔ operacyjnych „Emir” (pseudonim kierownika grupy i kryptonim operacji) terrory Ğci zostali schwytani i przekazani w áadzom irackim. Podczas operacji pod kryptonimem „Hajj” w styczniu 2005 r. zadaniem „Oddzia áu II by áo oszacowanie ilo Ğci pielgrzymów, okre Ğlanie dróg, którymi b Ċdą si Ċ prze- mieszcza ü i wskazanie zagro ĪeĔ, w tym mo Īliwych ataków terrorystycznych (na pielgrzymów lub si áy koalicji), wykrywanie przemytu broni lub narkotyków oraz opracowywanie mo Īliwych do przeprowadzenia i skutecznych sposobów przeciwdzia áania” 8.

7 Ibidem. 8 R. Malinowski, Aktywno Ğü rozpoznawcza [w:] Zapiski irackie. Relacje i wspomnienia uczestników IV zmiany PKW Irak , ĩaga Ĕ 2006, s. 71–73. 29 Przytoczone przyk áady pokazuj ą, Īe trudno jest ustali ü granic Ċ pomi Ċdzy zadaniami wywiadu i rozpoznania, poniewa Ī konsekwencje uzyskania informacji mia áy znaczenie nie tylko dla bezpiecze Ĕstwa w rejonie dzia áaĔ dywizji, ale tak Īe ca áej koalicji antyirackiej, oraz mog áy przek áada ü si Ċ na strategi Ċ si á koalicyjnych zaanga Īowanych w t Ċ operacj Ċ. Ponadto zakres zbieranych informacji oraz metody pracy niewiele ró Īni áy si Ċ od procedur stosowanych w s áuĪbach wywiadowczych. Páynno Ğü granicy pomi Ċdzy rozpoznaniem a wywiadem utrwala doktryna rozpoznania osobowego, zgodnie z któr ą w przypadku zidentyfikowania Ĩród áa osobowego, maj ącego dost Ċp do informacji o znaczeniu strategicznym, powinno nast ąpi ü, poprzez komórk Ċ 2X (praca ze Ĩród áami osobowymi), jego przekazanie narodowej komórce wywiadowczej uczestnicz ącej w operacji 9. Zakwalifikowanie Ĩródáa wed áug kryterium dost Ċpu do informacji o charakterze strategicznym jest bardzo nieostre, a ponadto funkcjonowanie narodowej komórki wywiadu na teatrze dzia áaĔ operacyjnych rodzi przewrotne pytanie, czy zakres jej zada Ĕ wyczerpuje znamiona wywiadu strategicznego. Przed dylematami definicyjnymi stoj ą równie Ī autorzy publikacji Akademii Obrony Narodowej (AON) pt. Rozpoznanie wojskowe . Rozpatruj ąc rozpoznanie wojskowe w aspekcie historycznym, w swoich dalszych rozwa Īaniach stosuj ą za- miennie wywiad i rozpoznanie, maj ąc na my Ğli t Ċ sam ą dziedzin Ċ. Wed áug autorów rozpoznanie agenturalne uznawane jest za wywiad. Bior ąc pod uwag Ċ metody pozyskania informacji, wywiad mo Īe by ü dokumentalny i obserwacyjny, a ze wzgl Ċdu na dziedzin Ċ zainteresowania mo Īna wyró Īni ü psychologiczny, polityczny, gospodarczy i wojskowy, a tak Īe morski, lotniczy i l ądowy10 . W tym miejscu argumentacji dostarcz ą do Ğwiadczenia z Afganistanu. W dzia áa- niach wojennych, polegaj ących na walce z ugrupowaniami bojowników, zaciera si Ċ granica pomi Ċdzy informacjami o charakterze taktycznym i strategicznym, poniewa Ī informacje taktyczne, bardziej ni Ī w dzia áaniach konwencjonalnych, maj ą implikacje strategiczne. W terminologii ameryka Ĕskiej stosuje si Ċ poj Ċcie „kapral strategiczny” ( strategic corporal ), s áuĪą ce do odzwierciedlenia sytuacji, kiedy dzia áania pojedynczego Īoánierza maj ą daleko id ące konsekwencje. Na przyk áad przypadkowe zastrzelenie osób cywilnych mo Īe wywo áaü zamieszki skierowane przeciwko rz ądowi w Kabulu i si áom mi Ċdzynarodowym 11 . Wy Īsi przedstawiciele administracji rz ądowej w pa Ĕstwach bior ących udzia á w operacji chc ą posiada ü informacje dotycz ące sytuacji nawet w ma áych obszarowo rejonach. Zapotrzebowanie na takie informacje nie powinno dziwi ü, bo w istocie rzeczy wojna toczy si Ċ na poziomie ma áych jednostek administracyjnych i tam si Ċ j ą wygrywa lub przegrywa. Je Īeli powstanie napi Ċcie i wrogo Ğü do si á koalicyjnych na przedmie Ğciach Kandaharu,

9 Doktryna rozpoznania osobowego. Projekt , Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2009. 10 Rozpoznanie wojskowe , cz. 1: Podstawy teoretyczne , oprac. zespó á: Marian àokociejewski [i in.], Warszawa 2003, s. 6–11. 11 M.T. Flynn, M. Pottinger, P.D. Batchelor, Fixing Intel: A Blueprint for Making Intelligence Relevant in Afghanistan , Washington 2010, s. 11. 30 nastroje te rozprzestrzeni ą si Ċ na ca áe miasto. W takiej sytuacji szczegó áy dotycz ące sytuacji w grupie plemiennej maj ą znaczenie dla administracji w Kabulu, dowódz- twa Mi Ċdzynarodowych Si á Wsparcia Bezpiecze Ĕstwa (International Security Assi- stance Force, ISAF) oraz stolic zaanga Īowanych w operacj Ċ pa Ĕstw 12 . Znaczenie informacji z poziomu nazywanego zwyczajowo jako taktyczny dla decyzji strategicznych zwi ązane jest tak Īe z programami odbudowy infrastruktury, szczególnie w sytuacjach, kiedy Ğrodki donatorów w Europie i USA s ą ograniczone, a preferencje lokalnych spo áeczno Ğci w zakresie budowy obiektów zró Īnicowane. Pytanie o to, czy mamy do czynienia na przyk áad z rozpoznaniem wojsk l ądo- wych, czy wywiadem l ądowym, nadal pozostaje otwarte. Stan taki odzwierciedla najprecyzyjniej, jak si Ċ wydaje, teza, Īe nazwanie czynno Ğci i procesu zale Īy od decyzji pa Ĕstwa. Z przytoczonych rozwa ĪaĔ wokó á definicji wywiadu wynika, Īe posiada on trzy zakresy poj Ċciowe. Rozumiany jest jako: informacja wywiadowcza produkt powstaj ący w wyniku przetwarzania informacji dotycz ących obszaru lub dziedziny zainteresowania, wywiad (wywiadowczy, np. proces) dzia áalno Ğü , w wyniku której uzyskuje si Ċ informacje, organizacje i instytucje zajmuj ące si Ċ okre Ğlonym rodzajem aktywno Ğci, stosuj ące konkretne metody i techniki; elementy instytucjonalne powi ązane ze sob ą, tworz ące system zapewniaj ący realizowanie za áoĪonych celów. Informacja wywiadowcza rozumiana jest jako taka, która ma znaczenie dla formu áowania celów politycznych oraz implementacji polityki dotycz ącej realizacji interesów narodowych w zakresie zapewnienia bezpiecze Ĕstwa oraz post Ċpowania wobec zagro ĪeĔ, których Ĩród áem jest obecny potencjalny przeciwnik lub podmiot konkurencyjny z punktu widzenia naszych interesów. Przy czym przeciwnik rozumiany jest bardzo szeroko. Mo Īe nim by ü równie Ī pa Ĕstwo zaprzyja Ĩnione, z którym negocjujemy porozumienie. W kontek Ğcie negocjacyjnym pa Ĕstwo to b Ċdzie stara- áo si Ċ nada ü porozumieniu taki kszta át, aby osi ągn ąü maksimum korzy Ğci dla siebie, kosztem drugiej strony. W znacznej cz ĊĞ ci przypadków informacja niezb Ċdna pa Ĕ- stwu dotyczy zagadnie Ĕ militarnych, takich jak zdolno Ğci wojskowe oraz plany przeprowadzenia operacji. Oczywiste jest wi Ċc, Īe faktyczny lub potencjalny przeciwnik b Ċdzie si Ċ stara á utrzymywa ü takie informacje w tajemnicy. Z punktu widzenia bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa istotne b Ċdą równie Ī inne informacje, jak np. dotycz ą- ce aktywno Ğci dyplomatycznej, planów politycznych, obszarów zainteresowania wywiadowczego i dzia áaĔ wywiadowczych. Oprócz informacji utrzymywanych w tajemnicy, dla polityki pa Ĕstwa maj ą równie Ī znaczenie informacje nieukrywane, powszechnie dost Ċpne i publikowane. Do tej kategorii mo Īna zaliczy ü informacje o polityce wewn Ċtrznej, spo áecznej, gospodarce, zagadnienia demograficzne, naukowo-techniczne. Pozostaj ą one w zainteresowaniu wywiadu strategicznego. Zakres publikowania tych informacji zale Īy od systemu politycznego danego pa Ĕstwa.

12 Ibidem . 31 W pa Ĕstwach demokratycznych wi Ċkszo Ğü z nich jest podawana do publicznej wiadomo Ğci, a próby ukrywania ze wzgl Ċdów dora Ĩnych celów politycznych, ko Ĕcz ą si Ċ zwykle niekorzystnie dla elit sprawuj ących w áadz Ċ, gdy Ī staj ą si Ċ przedmiotem publikacji w mediach. Inaczej jest w re Īimach autorytarnych, które staraj ą si Ċ ukry ü informacje o swojej polityce wewn Ċtrznej, gospodarczej czy problemach spo áecz- nych, obawiaj ąc si Ċ, Īe mog ą one by ü wykorzystane przez przeciwnika, którym w tym przypadku s ą pa Ĕstwa demokratyczne, krytyczne wobec niedemokratyczne- go systemu politycznego. Mimo otwartego charakteru dost Ċpnych informacji, s ą one przedmiotem zainteresowania wywiadów, a po ich przetworzeniu w format pozwalaj ący na wykorzystanie, staj ą si Ċ informacjami wywiadowczymi. Nale Īy zauwa Īyü, Īe odbiorcy informacji pochodz ących od wywiadu, zebranych za pomo- cą posiadanego instrumentarium, mog ą je otrzymywa ü w formie nieprzetworzonej, o ile zainteresowanie dotyczy faktu lub zdarzenia, ale cz ĊĞ ciej wywiad przekazuje analizy i oceny sformu áowane na podstawie zebranych informacji. Wywiad rozumiany jako proces, w którym uzyskuje si Ċ niezb Ċdne informacje, okreĞlone dzia áania lub aktywno Ğü , odnosi si Ċ do zbierania informacji oraz ich analizowania. Proces ten dotyczy procedur zawartych w cyklu wywiadowczym, czyli sformu áowaniu zapotrzebowania na informacj Ċ, postawienia zada Ĕ aparatowi zdobywaj ącemu informacj Ċ i przetworzeniu jej na okre Ğlone post Ċpowanie praktyczne (porównanie posiadanej wiedzy i okre Ğlenie obszarów niewiedzy), zbieraniu informacji z mo Īliwie ró Īnorodnych Ĩróde á, poddaniu informacji analizie oraz przekazaniu rezultatów tego procesu do odbiorcy. Innymi s áowy, proces wywiadowczy to zbieranie i przetwarzanie informacji oraz przekazywanie jej odbiorcom (procesowi wywiadowczemu po Ğwi Ċcono rozdzia á trzeci). Do problemu definiowania wywiadu jako procesu w kontek Ğcie jego efektywno Ğci i funkcji wraca si Ċ i szeroko dysku- tuje przy okazji tragicznych wydarze Ĕ. Wtedy pod adresem instytucji wywiadowczych kieruje si Ċ zarzuty, Īe nie ostrzeg áy wcze Ğniej o zaistnia áym incydencie. Jed- nym z bardziej znanych i cz Ċsto przywo áywanym przyk áadem s ą wydarzenia z 11 wrze Ğnia 2001 r., kiedy wspólnoty wywiadowcze USA by áy obwiniane za nie- ostrze Īenie o ataku terrorystycznym. Wskazuje si Ċ w ten sposób na wadliwo Ğü systemu, w którym realizowany jest proces wywiadowczy. Przedstawiciele wspólnot wywiadowczych, broni ąc si Ċ przed krytyk ą, odrzucali i odrzucaj ą takie zarzuty, argumentuj ąc, Īe zadaniem wywiadu jest ostrzeganie z wyprzedzeniem o zmianach w charakterze mo Īliwych zagro ĪeĔ, które mog ą wywo áaü okre Ğlone wydarzenia, a nie przewidywanie konkretnego zdarzenia 13 . Rozpatruj ąc wywiad jako organizacj Ċ (instytucj Ċ), najbardziej adekwatna wydaje si Ċ perspektywa realistyczna, która akcentuje wp áyw otrzymywanych informacji na proces podejmowania decyzji 14 . Spogl ądaj ąc na wywiad jako instytucj Ċ, któ- ra posiada zdolno Ğci do prowadzenia dzia áaĔ wywiadowczych, dostrzec mo Īna

13 M.A. Turner, Why Secret Intelligence Fails , Dulles 2005, s. 1–2. 14 S. Zalewski, Bezpiecze Ĕstwo polityczne pa Ĕstwa. Studium funkcjonalno Ğci instytucji , Siedlce 2010, s. 70. 32 jedn ą z cech ró Īni ącą j ą od innych struktur pa Ĕstwowych – tajno Ğü . Dotyczy ona metod, Ĩróde á oraz rygorystycznych zasad dost Ċpu do informacji. Ze wzgl Ċdu na tajny sposób funkcjonowania niektóre rz ądy równolegle do zada Ĕ informacyjnych powierzaj ą agencjom wywiadowczym prowadzenie tajnych operacji, wspieraj ących implementacj Ċ celów politycznych 15 , czyli zadania pozainformacyjne. Tego typu czynno Ğci okre Ğlane s ą jako tajne akcje, tajne dzia áania pozainformacyjne ( covert action ), w zakres których wchodz ą ró Īne przedsi Ċwzi Ċcia – od udzielenia pomocy zaprzyja Ĩnionemu rz ądowi do wspierania lub obalenia w áadz uznawanych z ró Īnych wzgl Ċdów za wrogie 16 . Kontrowersyjn ą kwesti ą pozostaje pytanie, czy tego typu tajne zadania, wp áywaj ące na zmiany o charakterze politycznym, powinny by ü powierzone instytucji powo áanej do zbierania i analizowania informacji. Ale nawet, je Ğli z pewnych biurokratycznych czy politycznych wzglĊdów wywiadowi powierza si Ċ kompetencje do prowadzenia tajnych operacji pozainformacyjnych, powstaje, z praktycznego i teoretycznego punktu widzenia, inny problem – kwalifikacji takich operacji jako dzia áaĔ wywiadowczych. Jak ju Ī wcze Ğniej wskazano, cech ą wywiadu jest tajno Ğü , tote Ī dzia áania tej instytucji rz ądowej mo Īna traktowa ü jako tajn ą stron Ċ funkcjonowania pa Ĕstwa. Aby zagwarantowa ü spe ánienie warunków tajno Ğci, wywiad wykonuje przedsi Ċwzi Ċcia przeciwdzia áaj ące aktywno Ğci kontrwywiadowczej przeciwnika poprzez utrudnianie dost Ċpu do w áasnych informacji lub dezinfor- muje o istotnych faktach i ich znaczeniu. Spojrzenie na wywiad ze strony aktywno- Ğci pozwala na dostrze Īenie ró Īnego rodzaju specjalistycznych czynno Ğci. Istniej ą ró Īne metody zbierania informacji, jak na przyk áad szpiegostwo, zdj Ċcia lotnicze i satelitarne, przechwycenie korespondencji prowadzonej za pomoc ą urz ądze Ĕ elektronicznych albo selekcjonowanie informacji zawartych w oficjalnych publikacjach i mediach. W wywiadzie mamy te Ī do czynienia z ró Īnymi metodami prowadzenia analiz zebranych informacji. Niektóre z nich s ą podobne do analizy informacji w naukach spo áecznych, inne, jak np. rozszyfrowywanie przechwyconych komuni- katów, dotycz ą wy áą cznie wywiadu. Ró ĪnorodnoĞü charakteryzuje tak Īe uniemo Ī- liwianie dost Ċpu do informacji. W przypadku monitorowania i Ğledzenia dzia áaĔ agentów obcego wywiadu wykorzystywane s ą metody stosowane przez organy policji i Ğcigania. Stosowane s ą te Ī ró Īne metody szyfrowania informacji, niepo- zwalaj ące na odczytanie jej przez przeciwnika. Spo Ğród ró Īnych sposobów os áony wáasnych zasobów informacyjnych wymieni ü mo Īna system podwójnych agentów czy te Ī celowe przekazanie fa ászywej informacji w taki sposób, aby adresat uwierzy á w jej wiarygodno Ğü . Bior ąc pod uwag Ċ ró ĪnorodnoĞü i nieograniczone pole do in- wencji w zakresie stosowanych metod, trudno zidentyfikowa ü w Ğród nich jak ąĞ cech Ċ wspóln ą17 , ale nale Īy zauwa Īyü, Īe odnosz ą si Ċ one albo do zdobywania in-

15 A.N. Shulsky, G.J. Schmitt, Silent Warfare. Understanding the World of Intelligence , Washington 2002, s. 2–3. 16 Ibidem. 17 Niektóre s áuĪby wywiadowcze posiadaj ą w swoich strukturach komórki zajmuj ące si Ċ analizo- waniem metod pracy wywiadu zawartych w literaturze beletrystycznej. Celem tej analizy jest adaptacja pomys áów literackich do faktycznie prowadzonych dzia áaĔ, aby unikn ąü rutyny, która mo Īe skutkowa ü 33 formacji, albo uniemo Īliwiania dost Ċpu do nich. Tak wi Ċc wywiad rozpatrywany jako rodzaj dzia áalno Ğci lub aktywno Ğci mo Īna zdefiniowa ü jako istotny komponent struktury pa Ĕstwa, s áuĪą cy do walki z przeciwnikiem, który – w odró Īnieniu od rywalizacji ekonomicznej, oddzia áywa Ĕ dyplomatycznych i negocjacji oraz gro Ĩby uĪycia si áy zbrojnej – wykorzystuje informacj Ċ jako obszar i instrument tej walki. Zg áĊ biaj ąc definicj Ċ wywiadu jako instytucji, nie sposób nie dostrzec wy áania- jącej si Ċ z takiego rozumienia kategorii zawodu. A je Ğli zawód – to ludzie posiada- jący okre Ğlone kwalifikacje i umiej Ċtno Ğci, zatrudnieni wed áug okre Ğlonych kryteriów i funkcjonuj ący w instytucji posiadaj ącej procedury, si áy i Ğrodki niezb Ċdne do prowadzenia dzia áalno Ğci wywiadowczej. Z obserwacji wynika, Īe trudno okre Ğli ü jakie cechy osobowo Ğciowe i kwalifikacje niezb Ċdne s ą do pracy w wywiadzie. Osoby, z którymi przeprowadzono wywiady eksperckie twierdzą, Īe po Īą dane s ą ró Īne, w zale Īno Ğci od rodzaju zadania. Jeden oficer czy funkcjonariusz mo Īe posiada ü umiej Ċtno Ğci przydatne na etapie typowania Ĩród áa, inny b Ċdzie dobrym oficerem prowadz ącym agenta, jeszcze inny nadaje si Ċ wy áą cznie do pracy analitycznej. W literaturze wymienia si Ċ cechy charakteryzuj ące bardzo ogólnie kwalifikacje zawodowe, wskazuj ąc zgodnie na fachowo Ğü , odpowiedzialno Ğü oraz umiej Ċtno Ğü kor- poracyjnego charakteru funkcjonowania 18 . Dla pracowników wywiadu poj Ċcie wywiad oznacza instytucj Ċ, która w rezultacie swojej dzia áalno Ğci dostarcza politykom i administracji pa Ĕstwowej szczególnego rodzaju informacji, pomagaj ących w podejmowaniu decyzji oraz wzbogacaj ących wiedz Ċ. Wywiad nie jest jedyn ą dziedzin ą rzeczywisto Ğci spo áecznej, która zajmuje si Ċ wykorzystywaniem informacji. Gromadz ą i analizuj ą je o Ğrodki naukowo-badawcze, struktury administracji pa Ĕstwowej, media oraz ró Īnego rodzaju podmioty zajmu- jące si Ċ ich zbieraniem, przetwarzaniem i przekazywaniem ich zainteresowanym. Wydaje si Ċ jednak, Īe mo Īna zidentyfikowa ü kilka obszarów ró Īnicuj ących dzia áal- no Ğü wywiadowcz ą pa Ĕstwa od struktur niewywiadowczych oraz codziennego funkcjonowania cz áowieka w ró Īnych relacjach spo áecznych. Zaliczy ü do nich mo Īna by by áo: í zale Īno Ğü interesów pa Ĕstwa, stabilno Ğci systemu politycznego, funkcjonowania gospodarki oraz dobra obywateli od wykorzystania informacji wywiadowczej, í zapotrzebowanie pa Ĕstwa na taki rodzaj informacji, której inne pa Ĕstwa, grupy spo áeczne oraz jednostki nie chc ą – z ró Īnych wzgl Ċdów – ujawni ü (chocia Ī nie zawsze), wykryciem operacji wywiadowczych przez kontrwywiad. W wywiadzie wysoko ceni si Ċ oficerów charakteryzuj ących si Ċ inwencj ą w zakresie stosowanych metod oraz posiadaj ących tzw. wyobra Ĩni Ċ operacyjn ą. ħródáo: Wywiad ekspercki z szefem Zarz ądu Wywiadu WSI w latach 2001–2005, p ák. rez. K.S., przeprowadzony 16 IX 2010 r. 18 Zob. A. George, The Professionalization of Intelligence [w:] Strategic …, op.cit. , red. D.H. Dearth, R.T. Goodden, s. 36–39. 34 í zapotrzebowanie na informacje dotycz ące ludzi, grup oraz pa Ĕstw, które s ą aktualnie lub potencjalnie wrogie i nieprzyjazne (ale nie zawsze) wobec pa Ĕstwa zbieraj ącego i wykorzystuj ącego zebran ą informacj Ċ, í tajny sposób zbierania tych informacji oraz ukrywanie przedmiotu w áasnego zainteresowania, í ryzyko, Īe zbieranie informacji mo Īe skutkowa ü naruszeniem interesów innego pa Ĕstwa (niekiedy przyjaznego), grup spo áecznych oraz praw i swobód jednostek, í konsekwencje procesu wywiadowczego, generuj ące tajne i szczególne dzia- áania skierowane na uzyskanie wp áywu na polityk Ċ zagraniczn ą i wewn Ċtrzn ą innego pa Ĕstwa, prowadzone w taki sposób, aby nie ujawni ü Ĩródáa tego wp áywu.

Elementem wspólnym dla ró Īnych aspektów uj Ċcia wywiadu jest informacja. Interesuj ąca jest etymologia angielskiego s áowa intelligence , wywodz ąca si Ċ z áaci- ny. W j Ċzyku tym przedrostek inter- oznacza „pomi Ċdzy, mi Ċdzy, w Ğród”. Tak wi Ċc pojĊcie international relations dotyczy stosunków pomi Ċdzy narodami ( international). Pozosta áa cz ĊĞü s áowa inte-lligence pochodzi od áaci Ĕskiego terminu legere 19 , oznaczaj ącego zbieranie (np. owoców lub warzyw) 20 . Z czasem te dwa terminy inter i legere po áą czy áy si Ċ w jedno i odnosi áy si Ċ do wiedzy oraz umiej Ċtno Ğci pozwalaj ących na odró Īnienie z áych owoców i warzyw od dobrych. Stopniowo intelligence zacz Ċá o oznacza ü umiej Ċtno Ğü oraz zdolno Ğü niezb Ċdn ą do wyborów i orientacji w ró Īnych aspektach rzeczywisto Ğci cz áowieka 21 . W znaczeniu informacji, nowoĞci, po raz pierwszy u Īyto tego terminu w po áowie XV w. Dlatego te Ī poj Ċcie intelligence (wywiad) odnosi si Ċ w naszych rozwa Īaniach do wiedzy i informacji pozwalaj ących na podejmowanie decyzji pa Ĕstwowych. Konsekwentnie – posiadanie tego rodzaju wiedzy wymaga struktur instytucjonalnych oraz ludzi dysponuj ących okreĞlonymi umiej Ċtno Ğciami. W j Ċzyku angielskim intelligenc e odnosi si Ċ nie tylko do wywiadu, ale równie Ī do terminu psychologicznego „inteligencja” . Niektórzy naukowcy wskazuj ą na ró Īnice pomi Ċdzy intelligence rozumian ą przez psychologów i pedagogów a poj- mowaniem przez administracj Ċ pa Ĕstwow ą, ale w swej istocie etymologia jest podobna. Na przyk áad termin „inteligencja” 22 oraz towarzysz ąca mu mierzalna kategoria – „iloraz inteligencji” ( intelligence quotient) – oznacza umiej Ċtno Ğü cz áowie ka

19 Sáownik áaci Ĕsko-polski , t. 2, red. nauk. J. Korpanty, Warszawa 2003, s. 185. 20 http://dictionary.reference.com/browse/intelligence (dost Ċp: 14 II 2012). 21 S.A. Taylor, Definition and Theories of Counterintelligence [w:] Strategic Intelligence , t. 4: Counterintelligence and Counterterrorism: Defending the Nation against Hostile Forces , red. L.K. Johnson, Westport, Connecticut –London 2007, s. 2–3. 22 „Inteligencja – wg W áodzimierza Szewczuka – nie jest czym Ğ odr Ċbnym w stosunku do my Ğle- nia, nie jest Īadn ą potencjaln ą, tajemnicz ą si áą , w áadz ą, dyspozycj ą, zdolno Ğci ą wyprzedzaj ącą w czasie my Ğlenie, lecz tylko i jedynie sprawno Ğci ą w zakresie ujmowania stosunków strukturalnych i funkcjonalnych sk áadników danego materia áu tre Ğciowego”. Cyt. za: Encyklopedia pedagogiczna , red. W. Pomyka áo, Warszawa 1993, s. 261–265. 35 do przetwarzania informacji z otoczenia, w którym funkcjonuje, w przydatn ą wiedz Ċ. Trudno w takim podej Ğciu wskaza ü na istotne ró Īnice pomi Ċdzy umiej Ċtno Ğci ą od- bierania i przetwarzania informacji w uj Ċciu psychologicznym, a tak ą sam ą umie- jĊtno Ğci ą odnosz ącą si Ċ do wiedzy o relacjach mi Ċdzynarodowych, przydatnej w funkcjonowaniu pa Ĕstwa 23 . Etymologia polskiego s áowa „wywiad”, zwi ązana jest z czynno Ğci ą okre Ğlan ą w j Ċzyku staropolskim jako „wywiada ü si Ċ, wywiedzie ü si Ċ, wywiadywanie si Ċ”24 , polegaj ącą na do áoĪeniu stara Ĕ, aby „dowiedzie ü si Ċ gruntownie, dochodzi ü, zasi Ċg- nąü informacji, wypytywa ü si Ċ”25 . Od czynno Ğci tej wywodzi si Ċ poj Ċcie „wywiad”, uĪywane tak Īe w liczbie mnogiej jako „wywiadki, wnwiedziny”. Zatem wywiad rozumiano jako „wywiadywanie si Ċ, wywiedzenie si Ċ, zasi Ċgni Ċcie j Ċzyka, zwiady, przeszpiegi, rekonesans, Ğledztwo, dochodzenie, badanie, inkwizycja” 26 . Podstawa sáowotwórcza s áowa „wywiad” pochodzi od rzeczownika „wiedza” i czasownika „wiedzie ü”. Formacje s áowotwórcze z prefiksem „wy-” tworz ą w j Ċzyku polskim bardzo liczny zbiór, a jego podstawowa warto Ğü semantyczna to „ruch na zewn ątrz, wydobycie (si Ċ) na zewn ątrz”. Ta naczelna funkcja prefiksu „wy-” jest mocno utrwa- lona w systemie polszczyzny, bez trudu mo Īna rozezna ü znaczenie tych formacji. A wi Ċc wywiad, wywiedzie ü si Ċ, to wiedza wydobywana z zewn ątrz 27 . Usi áuj ąc znale Ĩü granic Ċ pomi Ċdzy wywiadem a rozpoznaniem, zasadne wydaje si Ċ spojrzenie na etymologi Ċ s áowa „rozpoznanie”. Jego podstaw ą s áowotwórcz ą jest czynno Ğü – rzeczownik „poznanie” oraz czasownik „pozna ü”, oznaczaj ący „zrozumie ü, nauczy ü, domy Ğli ü si Ċ, spostrzec, odgadn ąü , przejrze ü”28 . Dodaj ąc przedrostek „roz-”, otrzymujemy „rozpoznanie”, oznaczaj ące „pozna ü gruntownie, rozejrze ü, rozpatrzy ü, zorientowa ü si Ċ, rozró Īni ü”. Znaczenie przestrzenne prefiksu „roz-” w ca áej historii j Ċzyka polskiego nie uleg áo wi Ċkszym przeobra Īeniom, a za jego podstawow ą warto Ğü semantyczn ą nale Īaáoby uzna ü oddalenie, rozprzestrze- nienie zwykle wielu elementów lokalizowanych 29 . Ponadto w tekstach staropolskich mo Īna znale Ĩü derywaty z przedrostkiem „roz-” oznaczaj ące pocz ątek akcji 30 . Zna-

23 S.A. Taylor, Definition …, op.cit. , s. 3. 24 Sáownik j Ċzyka polskiego , t. 7, red. J. Kar áowicz, A. Kry Ĕski, W. Nied Ĩwiedzki, Warszawa 1919, s. 1098. 25 S.B. Linde, Sáownik j Ċzyka polskiego , t. 6, Warszawa 1995, s. 644 [reprint]. 26 Przyk áady stosowania: „Ci maj ą moc i prawo surowym wywiadem dochodzi ü, po co wszed áeĞ w to miejsce tak Ğmia áo; Kaza áeĞ mi wa üpan wywiady czyni ü; Posy áa na wywiady, chc ąc by ü jak najlepiej informowan ą; Chodkiewicz dla pewniejszej wiadomo Ğci wys áaá na wywiadki rotmistrzów; Co noc sz áy i wraca áy do obozu wywiady; Jazda pe áni áa tward ą, s áuĪbĊ podjazdow ą, wywiadowcz ą”. S.B. Linde, Sáownik..., op.cit ., s. 642–643. 27 A. Janowska, M. Pastuchowa, Sáowotwórstwo czasowników staropolskich. Stan i tendencje rozwojowe , Kraków 2005, s. 147–148, 151–152. 28 Sáownik j Ċzyka polskiego , t. 4, red. J. Kar áowicz, A. Kry Ĕski, W. Nied Ĩwiedzki, Warszawa 1919, s. 915–916. 29 A. Janowska, M. Pastuchowa, Sáowotwórstwo …, op.cit ., s. 111. 30 Ibidem , s. 116. 36 mienne jest, Īe w Sáowniku warszawskim 31 czy Lindego nie mo Īna odnale Ĩü – w przeciwie Ĕstwie do „wywiadu” – przyk áadów zastosowania s áowa „rozpoznanie” w stosunku do zdobywania informacji o przeciwniku, niezbĊdnych do prowadzenia walki 32 .

Typologia wywiadu Wywiad jest istotnym czynnikiem podejmowania decyzji w sprawach polityki zagranicznej, polityki wewn Ċtrznej, bezpiecze Ĕstwa mi Ċdzynarodowego, obrony, a cz Ċsto i gospodarki. Ma utrwalone historycznie konotacje dzia áaĔ tajnych oraz wykorzystywanie tajnych Ĩróde á. Wspó ácze Ğnie coraz wi Ċkszego znaczenia nabiera umiej Ċtne korzystanie ze Ĩróde á ogólnie dost Ċpnych, jednak w obliczu nadmiaru informacji ich przetworzenie, weryfikacja oraz zastosowanie w odpowiednim czasie i miejscu staje si Ċ domen ą instytucji wywiadowczych. Dlatego informacje ogólnie dost Ċpne nabieraj ą znamion informacji wywiadowczych w momencie odpowiedniego ich wykorzystywania przez instytucj Ċ okre Ğlan ą jako wywiad. Znaczenie wywiadu docenia ka Īde pa Ĕstwo oraz instytucje mi Ċdzynarodowe, m.in. Sojusz Pó ánocnoatlantycki i Unia Europejska, tworz ąc w swoich biurokratycznych strukturach piony funkcjonalne wykorzystuj ące informacje wywiadowcze, wspieraj ące funkcjonowanie tych organizacji. Wspó ácze Ğnie, kiedy zagro Īenia asy- metryczne – proliferacja broni, terroryzm, przest Ċpczo Ğü zorganizowana, katastrofy humanitarne – wzbudzaj ą obawy spo áecze Ĕstw, rola wywiadu wzrasta. Nieznany przeciwnik korzystaj ący z dobrodziejstw spo áecze Ĕstw demokratycznych oraz infrastruktury elektronicznej wymaga skutecznego rozpoznawania. Potencjalny ter- rorysta cz Ċsto jest tzw. porz ądnym obywatelem – nie wiadomo, kiedy uderzy i gdzie si Ċ w tej chwili znajduje. Skuteczne rozpoznanie planów i intencji przeciwnika oraz podj Ċcie dzia áaĔ prewencyjnych wymaga mi Ċdzynarodowej wspó ápracy instytucji wywiadowczych, szczególnie pomi Ċdzy sojusznikami. Dostarczone przez wywiad informacje mog ą by ü wykorzystane w ró Īnym stopniu i na ró Īnych szczeblach, pocz ąwszy od taktycznego czy operacyjnego, kiedy to surowe, szczegó áowe i nieprzetworzone informacje wykorzystywane s ą do dzia áaĔ o charakterze krótkoterminowym, po szczebel strategiczny, na którym przetworzone informacje s ą bardziej ogólne i s áuĪą formowaniu strategii pa Ĕstwa, instytucji

31 Sáownikiem warszawskim nazywany jest przez polonistów wysoko oceniany i cytowany S áownik jĊzyka polskiego Jana Kar áowicza, Adama Kry Ĕskiego i W áadys áawa Nied Ĩwiedzkiego. 32 Przyk áady stosowania: „rozpoznam spraw Ċ; nie mog Ċ rozpozna ü kto pisa á; rozpoznam go mi Ċ- dzy tysi ącem; Ja si Ċ w gospodarce nie rozpozna áa; Kiedy burza nadsta áa, nie mo Īna by áo rozpozna ü si Ċ z obej Ğciem, ani z okolic ą, tak bardzo pozmienia áy j ą zaspy; M ąĪ i Īona rozpoznali si Ċ”. Cyt. za: Sáownik jĊzyka polskiego , t. 5, red. J. Kar áowicz, A. Kry Ĕski, W. Nied Ĩwiedzki, Warszawa 1919, s. 676. Warto zauwa Īyü, Īe autorzy tego s áownika dodaj ą, i Ī „rozpozna ü” to „roz+pozna ü”. Natomiast u Lindego „pozna ü” to – „poj ąü rozumem, zrozumie ü”. Przyk áady zastosowania: „W przygodzie przyjaciela naj- rychlej poznamy” . Linde od s áowa „poznawa ü” podaje pochodne – „poznawacz”, np. „Bóg poznawacz serca”. Cyt. za: S.B. Linde, Sáownik..., op.cit. , t. 4, s. 444–445. 37 oraz za áoĪeĔ ich polityki d áugofalowej 33 . Pozwalaj ą tak Īe na prognoz Ċ potencjalnych zagro ĪeĔ. Informacji niezb Ċdnych do podejmowania decyzji na szczeblu pa Ĕstwa dostarcza wywiad strategiczny. Personel pa Ĕstwowy, który kszta átuje polityk Ċ danego pa Ĕstwa, zainteresowany jest g áównie ocenami oraz rad ą typu: podejmowa ü czy nie podejmowa ü okre Ğlone przedsi Ċwzi Ċcia. Je Ğli tak, to przeciwko komu, je Ğli wspiera ü kogo Ğ, to kogo. Decydentów politycznych w mniejszym stopniu interesu- ją takie szczegó áowe kwestie, jak np. sposób podejmowania okre Ğlonych dzia áaĔ. Istnieje kilka typologii wywiadu w zale Īno Ğci od dziedziny rzeczywisto Ğci spo áecz- nej, któr ą si Ċ zajmuj ą. Dziedziny te stanowi ą domen Ċ wyspecjalizowanych agencji wywiadowczych, podporz ądkowanych ró Īnym strukturom (resortom) pa Ĕstw. Przyj- muj ąc kryterium wykorzystania, przeznaczenia oraz funkcje wywiadu, mo Īna wy- odrĊbniü:

Wywiad zewn Ċtrzny lub zagraniczny. Koncentruje si Ċ na sytuacji w innych krajach oraz zagro Īeniach zewn Ċtrznych. Wspiera podejmowanie decyzji politycznych oraz dokonuje ocen wywiadowczych dotycz ących bezpiecze Ĕstwa, obronno Ğci, gospodarki oraz polityki zagranicznej. Oceny wywiadowcze maj ą charakter wielo- Ĩród áowy, cz Ċsto powstaj ą w rezultacie wspó ápracy z innymi narodowymi instytucjami wywiadu 34 .

Wywiad wojskowy. Zajmuje si Ċ zbieraniem, analiz ą i ocen ą informacji dotycz ących potencja áu oraz mo Īliwo Ğci si á zbrojnych potencjalnego przeciwnika, z któ- rym mo Īe nast ąpi ü realna lub hipotetyczna konfrontacja. W zakres zainteresowania wchodz ą si áy zbrojne pa Ĕstw lub ugrupowa Ĕ zbrojnych w rejonie przysz áych dzia áaĔ (operacja pokojowa, operacja humanitarna, stabilizacyjna czy ekspedycyjna). Insty- tucje wywiadu wojskowego stanowi ą w wi Ċkszo Ğci komponent resortów obrony pa Ĕstw 35 .

Wywiad wewn Ċtrzny/kontrwywiad. Koncentruje swoje zainteresowania na zagro Īeniach dla struktur pa Ĕstwa. Monitoruje i zapobiega ich rozpoznawaniu przez instytucje wywiadowcze innego pa Ĕstwa, zwalcza szpiegostwo oraz organizacje i ru-

33 Przyk áadem informacji wywiadowczych na szczeblu operacyjnym mog ą by ü dane niezb Ċdne dowódcy do wykonania okre Ğlonego zadania, a w wywiadzie komercyjnym odpowied Ĩ na pytanie, dlaczego firma rozbudowuje dzia á produkcji na rynku zaspokojonym w dany produkt. 34 Przyk áadowe instytucje wywiadu zagranicznego: brytyjska Tajna S áuĪba Wywiadowcza (Secret Intelligence Service), niemiecka Federalna S áuĪba Wywiadowcza (Bundesnachrichtendienst, BND), w Polsce – Agencja Wywiadu. 35 Przyk áadem instytucji wywiadu wojskowego s ą m.in.: Agencja Wywiadu Obronnego (Defence Intelligence Agency) w USA, Sztab Wywiadu Wojskowego (Defence Intelligence Staff) w Wielkiej Brytanii, Dyrekcja Wywiadu Wojskowego (Direction du Renseignement Militaire) we Francji, G áówny Zarz ąd Rozpoznania (G áawnoje Razwiedywatielnoje Uprawlienje) w Rosji. 38 chy spo áeczne o charakterze ekstremistycznym, mog ące zagrozi ü konstytucyjnemu porządkowi prawnemu 36 .

Wywiad kryminalny. Rozpoznaje i zwalcza ci ĊĪ sze kategorie przest Ċpstw oraz przest Ċpczo Ğü zorganizowan ą. Odmienno Ğü wywiadu kryminalnego polega na tym, Īe rezultatem jego dzia áalno Ğci jest wszcz Ċcie Ğledztwa, przetworzenie informacji na materia á dowodowy przed s ądem oraz skazanie sprawcy. Charakter dzia áania instytucji tego typu tworzy cz Ċsto bariery wspó ápracy pomi Ċdzy innymi agencjami wywiadowczymi, w których ochrona Ĩróde á i metod dzia áania stanowi sacrum. Agencje wywiadowcze chc ą unikn ąü sytuacji, w której warto Ğciowe Ĩród áo mo Īe by ü zdemaskowane i zagro Īone pe ánieniem funkcji Ğwiadka podczas procesu 37 .

Innym kryterium jest klasyfikacja wywiadu wed áug obszarów zainteresowa Ĕ. Wszystkie one wchodz ą w zakres wywiadu strategicznego. Jest to wywiad zagraniczny, a przedmiotowa praca koncentruje si Ċ przede wszystkim w áaĞnie na tym rodzaju wywiadu. Termin „wywiad strategiczny” sugeruje, Īe jest to proces zbierania i zapewniania informacji niezb Ċdnych instytucjom pa Ĕstwowym do realizowania polityki zagranicznej oraz zada Ĕ w zakresie bezpiecze Ĕstwa narodowego w czasie pokoju i wojny. Aby pa Ĕstwo mog áo sprawowa ü te funkcje, informacje powinny by ü wiarygodne, wa Īne oraz dostarczone na czas. W czasie konfliktu zbrojnego rola wywiadu strategicznego jest czytelna i oczywista – polega na informacyjnym wsparciu dzia áaĔ bojowych na ka Īdym szczeblu. W okresie pokoju obszar zainteresowania jest znacznie szerszy i trudny do sprecyzo- wania. Wywiad strategiczny zbiera praktycznie wszystkie informacje, obejmuj ąc ró Īnorodne dziedziny rzeczywisto Ğci – polityczn ą, ekonomiczn ą, spo áeczn ą, naukowo-techniczn ą, socjologiczn ą, kulturaln ą, wojskow ą itp. W ka Īdej z tych dziedzin codziennie co Ğ si Ċ dzieje, a wiele z tych wydarze Ĕ ma istotne znaczenie dla podejmowanych przez polityków i administracj Ċ pa Ĕstwow ą decyzji. Wybór tych informacji jest jednym z zada Ĕ instytucji wywiadu strategicznego 38 . Mimo Īe agencje wywiadowcze mog ą koncentrowa ü swoje wysi áki na ró Īnorodnych problemach, w zale Īno Ğci od zapotrzebowania odbiorcy na informacje, wi Ċkszo Ğü z nich monitoruje, zbiera i analizuje informacje w zakresie przedstawionym na rysunku nr 1.

36 Do agencji kontrwywiadu nale Īy zaliczy ü m.in. S áuĪbĊ Bezpiecze Ĕstwa (Security Sernice, MI5) w Wielkiej Brytanii, Federaln ą S áuĪbĊ Bezpiecze Ĕstwa (Fiedieralnaja S áuĪba Biezopasnosti, FSB) w Rosji oraz Agencj Ċ Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego w Polsce. 37 Funkcje wywiadu kryminalnego wykonuj ą m.in.: Narodowa S áuĪba Wywiadu Kryminalnego (National Criminal Intelligence Service) oraz Policja Metropolitarna – Scotland Yard w Wielkiej Brytanii, Federalny Urz ąd Kryminalny (Bundeskriminalant) w Niemczech. W Polsce na szczeblu Komendy Gáównej Policji istnieje Biuro Wydzia áu Kryminalnego, a w Komendach Wojewódzkich Policji – Wydzia áy Wywiadu Kryminalnego. 38 R.H. Mathams, The intelligence Analyst’s Notebook [w:] Strategic…, op.cit. , red. D.H. Dearth, R.T. Goodden, s. 77. 39 Rys. 1. Elementy sk áadowe wywiadu strategicznego. ħród áo: Opracowanie w áasne.

Powy Īsza typologia 39 nie ma ani charakteru wyczerpuj ącego, ani znamion dog- matu. Dziedziny stanowi ące tematyczne cz ĊĞ ci sk áadowe obszaru zainteresowania wywiadu strategicznego, mog ą si Ċ nak áada ü na siebie oraz dzieli ü wed áug innych kryteriów 40 . W wielu instytucjach wywiadowczych stosuje si Ċ podzia á geograficzny (np. Europa Wschodnia, Ba ákany, Afryka Zachodnia itd.), który odzwierciedlony jest w strukturze organizacyjnej zarówno pionów operacyjnych, jak i analitycznych. O innych kryteriach decyduj ą potrzeby poszczególnych s áuĪb. Charakterystyk Ċ komponentów wywiadu strategicznego przedstawiono w rozdziale szóstym. Mo Īna by zada ü pytanie, dlaczego instytucje wywiadu zajmuj ą si Ċ tak szerokim spektrum problemów. Otó Ī niemal wszystkie informacje na temat innego kraju pozwalaj ą oceni ü mo Īliwo Ğci i zdolno Ğci do okre Ğlonych dzia áaĔ, a tak Īe s áabo Ğci i niezdolno Ğü do ich realizowania. Przek áadaj ą si Ċ one na jego prawdopodobne zachowania w czasie pokoju lub wojny, pozwalaj ą oceni ü, czy pa Ĕstwo posiada po-

39 Podobn ą typologi Ċ za J. Bronis áawskim (Szpiegostwo, wywiad, paragrafy , Warszawa 1974) przedstawi á A. Warmi Ĕski ( Zagro Īenia dla bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa, „My Ğl Wojskowa” 2005, nr 5 (646), s. 35–36). 40 Por. R.H. Mathams, The intelligence …, op.cit. , s. 78–82.

40 kojowe i przyjazne intencje, czy stanowi zagro Īenie. Zaprezentowane komponenty wywiadu strategicznego s ą wzajemnie powi ązane i nale Īy je rozpatrywa ü w szerokim aspekcie posiadanych informacji. Skupienie uwagi na jednym komponencie i wy- kluczenie innego prowadzi do ocen niepe ánych, czyli b áĊ dnych. Wywiad strategiczny posiada oczywi Ğcie swoje ograniczenia. Nawet je Ğli otrzymane informacje s ą wyczerpuj ące i pewne, a opracowane na ich podstawie – nawet przez najlepszych analityków i z zastosowaniem w áaĞciwych narz Ċdzi i metod analitycznych – oceny są trafne, nie jest mo Īliwe postawienie tezy kategorycznej typu „Igolandia w ci ągu kilku dni zaatakuje Troglostan”. W ocenie wywiadowczej b Ċdą co najwy Īej zawarte takie elementy, jak: strategiczne aspekty operacji wojskowej (o ile si Ċ rozpocznie), polityczne, ekonomiczne i socjologiczne czynniki okre Ğlaj ące si áĊ i s áabo Ğci stron konfliktu oraz strategiczne implikacje konfliktu dla nas, naszych sojuszników, naszych przeciwników, regionu, a tak Īe innych cz ĊĞ ci Ğwiata. W opracowaniach publicystycznych i potocznych wypowiedziach napotka ü mo Īna niekiedy na klasyfikacj Ċ wywiadu wed áug metod jego dzia áania, wyró Īnia- jącą wywiad czarny, bia áy, a nawet szary. Czarne dzia áania wywiadowcze rozumiane s ą jako te, do których nie przyznaje si Ċ Īaden rz ąd, a w przypadku ich ujawnienia, wypiera si Ċ swojego w nich udzia áu. Obejmuj ą one m.in. werbowanie i prowadzenie agentów wp áywu, tajne operacje finansowe, wykorzystywanie mediów, czarn ą propagand Ċ, fa ászerstwa, wspieranie ruchu oporu, sabota Ī, akcje o charakterze paramilitarnym. Czarny wywiad to historycznie ukszta átowane poj Ċcie w XVIII-wiecznej Anglii, gdzie na dworze królewskim funkcjonowa áa instytucja Black Chamber, zajmuj ąca si Ċ kontrol ą przesy áek, áama- niem kodów i szyfrów u Īywanych przez przeciwników. W okresie zimnej wojny termin ten stosowano w odniesieniu do tajnych operacji, po áą czonych cz Ċsto z áa- maniem prawa. Poprzez bia áy wywiad rozumie si Ċ najcz ĊĞ ciej prowadzenie dzia áalno Ğci wywiadowczej na podstawie Ĩróde á powszechnie dost Ċpnych i otwartych, np. analiza przekazu medialnego, publicystyki. Niekiedy okre Ğla si Ċ tym poj Ċciem zbieranie informacji w sposób legalny, zgodny z konwencj ą wiede Ĕsk ą o stosunkach dyplomatycznych. Brytyjczycy w publicystyce okre Ğlaj ą niekiedy tego typu dzia áania jako mi Ċkki wywiad ( soft intelligence )41 . Rzadziej u Īywanym poj Ċciem jest szary wywiad, którego dzia áania lokuj ą si Ċ pomiĊdzy bia áym a czarnym wywiadem. Zalicza si Ċ do nich najcz ĊĞ ciej prowadzenie wywiadu za pomoc ą Ğrodków technicznych, z których istnieniem i ich przezna- czeniem wszyscy si Ċ licz ą (a wi Ċc s ą legalne), natomiast ich wykorzystanie do „szpiegowania” mo Īe budzi ü moralne w ątpliwo Ğci. Niekiedy dzia áania te okre Ğlane są jako wywiad techniczny ( hard intelligence ). Termin ten u Īywany jest tak Īe w odniesieniu do wywiadu ekonomicznego oraz konsultacji ekspertów lub osób maj ących wp áywy.

41 Warto zauwa Īyü, Īe w dzia áalno Ğci wywiadowczej nawet analizowanie informacji ogólnie dost Ċpnych nie jest czynno Ğci ą jawn ą. Informacje te zestawiane s ą bowiem z informacjami uzyskanymi z innych Ĩródeá i wielokrotnie potwierdzane. 41 Owa kolorystyczna typologia nie wyst Ċpuje ani w opracowaniach teoretycznych, ani w dokumentach doktrynalnych i standaryzacyjnych Sojuszu Pó ánocnoatlanty- ckiego, ani w oficjalnych i publikowanych przez pa Ĕstwa dokumentach i aktach prawnych dotycz ących wywiadu. Nie spotykamy te Ī tej klasyfikacji w naukowych czy popularnonaukowych opracowaniach na temat wywiadu. W terminologii ameryka Ĕskiej mo Īna natomiast spotka ü powy Īsz ą typologi Ċ w odniesieniu do agenta lub innej osoby lokowanej na obszarze zainteresowania wywiadowczego lub wrogim terytorium. Lokowanie wi ąĪ e si Ċ z przekroczeniem granicy lub innej strze Īonej linii. Nielegalne przej Ğcie przez granic Ċ okre Ğlanie jest jako czarne ( black , clandestine ), legalne przej Ğcie, ale z fa ászywymi dokumentami – jako szare ( grey ), a ca ákowicie legalne – jako bia áe. Niekiedy mo Īna spotka ü typologi Ċ wywiadu wed áug Ĩróde á uzyskiwanych informacji, np. wywiad osobowy, obrazowy, elektroniczny oraz ze Ĩróde á otwartych. Wydaje si Ċ, Īe jednak nie mo Īna stosowa ü takiego podzia áu i nadawa ü mu znamion autonomicznych dyscyplin wywiadowczych, poniewa Ī informacje uzyskiwane w ten sposób maj ą charakter instrumentalny i dotycz ą sposobu ich zdobywania oraz Ĩró- de á, stanowi ąc element etapu zbierania w cyklu wywiadowczym.

Funkcje wywiadu Wraz z zako Ĕczeniem zimnej wojny oraz redukcj ą percepcji tradycyjnych zagro ĪeĔ – w pa Ĕstwach zachodnich ze strony ZSRR, a w pa Ĕstwach bloku komuni- stycznego ze strony pa Ĕstw zachodnich – agencje wywiadowcze poszukiwa áy nowego miejsca i nowych zada Ĕ. Równie Ī rz ądy przeorientowa áy swoje oczekiwania wzgl Ċdem wywiadu, które przek áada áy si Ċ na inny rodzaj zapotrzebowania na informacje. Pomimo zmiany charakteru zapotrzebowania, misje realizowane przez wywiad nie uleg áy zasadniczej zmianie, co nie oznacza, Īe wspólnoty wywiadowcze nie poszukuj ą nowych form i metod pracy. Wspólnoty wywiadowcze pe áni ą dwie podstawowe, a zarazem rozlegle pod wzgl Ċdem obszaru zainteresowania i stosowanych metod, funkcje – zbieranie i analizowanie informacji. Funkcje te s áuĪą wspieraniu polityki i procesu podejmowania decyzji w pa Ĕstwie. Oprócz nich wywiad wykorzystywany jest – w mniejszym wspó ácze Ğnie zakresie – do implementacji polityki pa Ĕstwa lub kreowania sytuacji tworz ących warunki realizacji tej polityki. Ten obszar dotyczy tajnych dzia áaĔ wywiadu o charakterze pozainformacyjnym, okre Ğlanych w j Ċzyku angielskim jako covert action . O ile funkcja zbierania i analizowania informacji przyjmowana jest jako co Ğ oczywistego, tajne dzia áania pozainformacyjne nale Īą do kategorii mniej akceptowanych, czego dowodem – w polskich realiach – s ą kontrowersje wokó á tajnych wi Ċzie Ĕ CIA. Warto wspomnie ü, Īe nieod áą cznym elementem funkcjonowania wywiadu jest kontrwywiad, który mu towarzyszy i ma wp áyw na pozosta áe jego funkcje. Z jego obecno Ğci ą nale Īy liczy ü si Ċ podczas zbierania informacji, ich analizowania oraz prowadzenia tajnych operacji pozainformacyjnych. Zak áadane s áusznie przeciwdzia áanie operacjom wywiadowczym oraz prawdopodobie Ĕstwo dezinformowania 42 wp áywa na sposób prowadzenia wywiadu i wszystkie elementy procesu wywiadowczego. Zbieranie informacji jest podstawow ą funkcj ą wywiadu. Wykorzystuj ąc ró Īne metody i Ğrodki, instytucje wywiadu zbieraj ą w innych pa Ĕstwach informacje o ludziach, miejscach, zdarzeniach oraz przedsi Ċwzi Ċciach, a tak Īe podmiotach niepa Ĕ- stwowych. Informacje te potrzebne s ą rz ądom, które nie mog ą wej Ğü w ich posiadanie (lub dost Ċp nie jest áatwy), wykorzystuj ąc publicznie dost Ċpne Ĩród áa informacji lub kontakty dyplomatyczne. Wykonywanie tej funkcji jest z áoĪonym procesem. Powoduje wiele problemów, jak chocia Īby dylematy, czy zbiera ü równie Ī informacje publicznie dost Ċpne, dotycz ące sojuszników i pa Ĕstw zaprzyja Ĩnionych. Bez zbierania informacji wiarygodnych i aktualnych wywiad nie mo Īe funkcjonowa ü, gdy Ī jego raporty i oceny przypomina áyby wró Īenie 42 . Zbieraniem informacji zajmuj ą si Ċ piony funkcjonalne wywiadu, zwane operacyjnymi lub aparatem zdobywaj ącym, które wykorzystuj ą ró Īnorodne Ĩród áa – osobowe, elektroniczne, obrazowe. ħród áa osobowe (HUMINT) dotycz ą informacji zdobytych przez ludzi – szpiegów, agentów, uciekinierów, turystów, informatorów nie Ğwiadomych, dyplomatów, biznesmenów, dziennikarzy. Ten rodzaj Ĩróde á mo Īna podzieli ü na jawne i niejawne, przy czym ka Īdy z nich wymaga innego sposobu ich wykorzystania. Elektromagnetyczne Ĩród- áa informacji (SIGINT) dotycz ą danych uzyskanych z przechwyconych sygna áów radiowych, radarowych, komputerów, emisji laserowych, Ğwietlnych, Ğwiat áowodo- wych. Innym Ĩród áem jest wywiad obrazowy (IMINT), dostarczaj ący danych zebranych przez platformy umieszczone w przestrzeni morskiej, powietrznej, l ądowej i kosmicznej. W wywiadzie wykorzystywane s ą tak Īe ró Īnego rodzaju Ĩród áa ogól- nie dost Ċpne. S ą przydatne g áównie do identyfikowania obszaru zainteresowania, potwierdzania oraz weryfikacji Ĩróde á zdobywanych w sposób niejawny. Warto rów- nie Ī zauwa Īyü, Īe ró Īne Ĩród áa mog ą by ü wykorzystane w odniesieniu do tego samego obiektu lub zainteresowania wywiadowczego. Zabieg ten stosuje si Ċ w celu zwi Ċkszenia obiektywizacji oraz weryfikacji 43 . Analiza to etap w procesie pracy wywiadowczej, w którym zbierane informacje są przetwarzane w celu wyodr Ċbnienia istotnych szczegó áów. Informacje te s ą po- równywane i áą czone z innymi faktami, pami Ċci ą oraz ocen ą w áasn ą. Proces analizy w wywiadzie zawiera w sobie nast Ċpujące etapy: í ewidencja – rejestrowanie i gromadzenie nap áywaj ących danych i informacji, í ocena – ocena wiarygodno Ğci Ĩródáa i pewno Ğci informacji, í analiza – identyfikowanie znacz ących faktów, porównanie i wnioskowanie, í integracja – wykorzystanie informacji do opisu sytuacji, í interpretacja – identyfikacja wp áywu faktów na perspektyw Ċ wyst ąpienia innych zdarze Ĕ44 .

42 M.M. Lowenthal, Intelligence: From Secrets to Policy , Washington 2003, s. 54–68. 43 M. Herman, Pot Ċga wywiadu , Warszawa 2002, s. 67–86. 44 Ibidem , s. 107. 43 W rezultacie takiego po áą czenia otrzymujemy produkt finalny stanowi ący informacj Ċ wywiadowcz ą. Analiza informacyjna w wywiadzie, w przeciwie Ĕstwie do analizy w rozumieniu akademickim, zajmuje si Ċ danymi, które przeciwnik stara si Ċ ukry ü. W procesie analizy wykorzystuje si Ċ wszystkie dost Ċpne Ĩród áa. W rezultacie pracy analityków powstaj ą produkty wywiadowcze, do których nale Īą m.in. raporty sytuacyjne, oceny wywiadowcze i prognozy, które s ą dostarczane osobom podejmuj ącym decyzje. Produkty te powstaj ą w wyniku rygorystycznego procesu intelektualnego. Typowa analiza zawiera trzy g áówne komponenty: í opis sytuacji lub wydarze Ĕ, ze wskazaniem na kluczowe czynniki oraz cechy zjawiska, í wyja Ğnienie przyczyn rozwoju sytuacji lub wydarze Ĕ, ich znaczenia oraz konsekwencji, í prognoz Ċ na przysz áoĞü 45 . Przydatno Ğü rzetelnej analizy polega na minimalizowaniu czynnika niepewno Ğci przy podejmowaniu decyzji dotycz ących polityki zagranicznej i bezpiecze Ĕstwa. Wywiad identyfikuje tak Īe wy áaniaj ące si Ċ problemy oraz zagro Īenia dla narodowego bezpiecze Ĕstwa, które w chwili obecnej nie s ą powszechnie dostrzegane. Tajne dzia áania pozainformacyjne wywiadu (ang. covert action , ros. aktiwnyje mieroprijatije ) to przedsi Ċwzi Ċcia wykorzystywane do wp áywania na tworzenie politycznych, wojskowych i ekonomicznych warunków i sytuacji za granic ą, bez przyznawania si Ċ publicznie do takiej roli. Istnieje ró ĪnorodnoĞü metod wp áywania na inne kraje. Nale Īą do nich m.in. kampania propagandowa, wsparcie polityczne i wojskowe okre Ğlonych ugrupowa Ĕ, techniczne i materialne wsparcie rz ądu, a tak- Īe akcje z u Īyciem przemocy. Tajne dzia áania stosuje si Ċ wtedy, kiedy Ğrodki militarne nie mog ą by ü z ró Īnych wzgl Ċdów wykorzystane, bo s ą nieop áacalne, a dzia- áania dyplomatyczne nie s ą wystarczaj ąco skuteczne 46 . Ten obszar funkcjonowania wywiadu jest materi ą wzbudzaj ącą najwi Ċcej kontrowersji 47 . Operacje tego typu s ą prowadzone z regu áy równolegle z innymi metodami wp áywania na zachowanie i opini Ċ publiczn ą w kraju b Ċdącym obiektem tych dzia áaĔ, jak Ğrodki dyplomatyczne, demonstracja si áy wojskowej oraz ró Īnego rodzaju sankcje ekonomiczne. Ist- nieje do Ğü znaczne ryzyko, które nios ą tajne operacje wywiadowcze tego typu, a nawet mog ą kreowa ü w przypadku ujawnienia autorstwa wi Ċcej problemów ni Ī mia áyby w za áoĪeniu rozwi ąza ü. Nale Īy przy tym liczy ü si Ċ ze znacznymi kosztami politycznymi. Dlatego w pa Ĕstwach demokratycznych wybierane s ą jako opcja dzia áania w okoliczno Ğciach szczególnych, kiedy bezpiecze Ĕstwo pa Ĕstwa i sprawowanie jego funkcji jest zagro Īone bezpo Ğrednio 48 .

45 O. G áazunow, Gosudarstwiennyj pierieworod. Stratiegija i techno áogija , Moskwa 2006, s. 74–79. 46 B.D. Berkowitz, A.E. Goodman, Best Truth , New Haven–London 2000, s. 124–146. Szczególnie istotny jest tu rozdzia á 5: Covert Action in the Information Age . 47 Ibidem. 48 DCAF Intelligence Working Group, Intelligence Practice and Democratic Oversight – a Practitioner’s View , „Occasional Paper” 2003, nr 3, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF), s. 17–18. 44 Wywiad a kontrwywiad oraz instytucje policyjne Funkcj ą kontrwywiadu jest uniemo Īliwienie obcym s áuĪbom wywiadowczym lub zagranicznym ruchom i ugrupowaniom, cz Ċsto inspirowanym i wspieranym przez s áuĪby wywiadowcze, dost Ċpu do informacji stanowi ących tajemnic Ċ pa Ĕ- stwow ą. Szczególnej ochronie kontrwywiadowczej podlegaj ą instytucje administracji pa Ĕstwowej i si áy zbrojne. Kontrwywiad jest czynnikiem, który wp áywa na funkcje wywiadu. Oficer wywiadu oraz jego Ĩród áa musz ą stale liczy ü si Ċ z tym, Īe ich wysi áki b Ċdą nara Īone na wykrycie i mo Īliwo Ğü niepowodzenia. Stan taki de- terminuje zakres zbierania informacji, gdy Ī s ą one chronione i nie zawsze mo Īliwe do zdobycia. Kontrwywiad dysponuje ponadto szerokim instrumentarium dezinformacji, prowadzenia wywiadu na obszary nie maj ące istotnego znaczenia oraz wykorzystania podwójnej agentury do monitorowania i w du Īym zakresie profilowania wysi áków i metod pracy wywiadu. Skutkiem pomy Ğlnie przeprowadzonej operacji kontrwywiadu b Ċdzie dezinformacja, w zwi ązku z czym analitycy wywiadu przeciwnika opracuj ą oceny i prognozy na podstawie fa ászywych danych. Zak áadaj ąc, Īe przek áadaj ą si Ċ one w sposób bezpo Ğredni na decyzje polityczne, pa Ĕstwo takie mo Īe podj ąü b áĊ dne w skutkach dzia áania, przesadzi ü w instrumentarium lub zanie- cha ü podejmowania dzia áaĔ lub decyzji, kiedy s ą one konieczne 49 . Warto zauwa Īyü, Īe w wi Ċkszo Ğci pa Ĕstw instytucje wywiadowcze pozostaj ą oddzielone od agencji kontrwywiadowczych przeciwdzia áaj ących szpiegostwu przeciwko w áasnemu krajowi 50 oraz odpowiedzialnych za bezpiecze Ĕstwo wewn Ċtrz- ne. Z drugiej strony w ostatnich latach coraz szersze uznanie zdobywa pogl ąd o konieczno Ğci integrowania wysi áków agencji wywiadowczych z agencjami kontrwywiadu oraz instytucjami policyjnymi. My Ğlenie takie wynika z przekonania, Īe ze wspó áczesnymi zagro Īeniami, a w tym przede wszystkim z terroryzmem, mo Īna walczy ü skutecznie poprzez integrowanie wysi áku i Ğrodków. W pa Ĕstwach, w których przestrzeganie prawa i zasad demokratycznych budzi zastrze Īenia, s áuĪby policyjne i kontrwywiadowcze wymykaj ą si Ċ spod kontroli i wykazuj ą tendencje do kreowania przez siebie zagro ĪeĔ dla bezpiecze Ĕstwa wewn Ċtrz- nego. Mo Īna by przytoczy ü chocia Īby przyk áad rosyjski. Od czasu, kiedy prezydentem Rosji zosta á W áadimir Putin (by áy kadrowy funkcjonariusz s áuĪb specjalnych), Fede- ralna S áuĪba Bezpiecze Ĕstwa (FSB) odzyska áa swoje dawne znaczenie i w áadz Ċ. Po- pularna sta áa si Ċ „szpiegomania”. Poszukuje si Ċ szpiegów w Ğród naukowców, dziennikarzy, obro Ĕców praw cz áowieka i dzia áaczy na rzecz ochrony Ğrodowiska. Wed áug

49 Ibidem. 50 W Stanach Zjednoczonych funkcje wywiadowcze i kontrwywiadowcze podzielone s ą mi Ċdzy Centraln ą Agencj Ċ Wywiadowcz ą (CIA) – wywiad – i Federalnym Biurem ĝledczym (FBI) – kontrwywiad; w Wielkiej Brytanii kontrwywiad stanowi MI5 oraz Oddzia á Specjalny Scotland Yard, natomiast wywiad zagraniczny jest domen ą MI6; w Izraelu Shin Bet zajmuje si Ċ sprawami bezpiecze Ĕstwa wewn Ċtrznego i kontrwywiadu, a Mossad prowadzi operacje wywiadowcze za granic ą; w Polsce podzia á ten odzwierciedla ró Īny zakres odpowiedzialno Ğci Agencji Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego i Agencji Wywiadu. Filozofia takiego podzia áu wyra Īona jest tak Īe w powo áaniu S áuĪby Wywiadu Wojskowego i S áuĪby Kontrwywiadu Wojskowego. 45 Human Rights Watch w Nowym Jorku od 1998 r. dwunastu obywateli rosyjskich z tych grup zosta áo skazanych na podstawie w ątpliwych dowodów za zdrad Ċ i wspó á- prac Ċ z obcym wywiadem. Stosowanie znanych i opisanych metod z czasów dzia áania KGB sprawi áo, Īe wykonywanie zawodu naukowca, dziennikarza, obro Ĕcy praw cz áowieka lub dzia áacza na rzecz obrony praw cz áowieka sta áo si Ċ w Rosji znów niebezpieczne. FSB – posiadaj ąc poparcie prezydenta – usilnie poszukuje zdrajców i szpie- gów, przedstawiaj ąc cz Ċsto w ątpliwe przes áanki ich winy 51 . Kierownictwo pa Ĕstwa, które jest odbiorc ą informacji uzyskanych przez wywiad, w mniejszym stopniu interesuje zidentyfikowanie sprawcy, ni Ī poznanie zdolno Ğci oraz zamiarów pa Ĕstwa lub innego podmiotu, który dzisiaj jest przyjacielem, a jutro mo Īe okaza ü si Ċ Ğmiertelnym wrogiem. S áuĪby bezpiecze Ĕstwa mog ą wykry ü szpiega dzia áaj ącego na rzecz innego pa Ĕstwa, ale nie s ą w stanie dostarczy ü informacji niezb Ċdnych do prowadzenia polityki zagranicznej. Tak wi Ċc za dwa ró Īne obszary bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa odpowiedzialny jest inny typ fachowców. Innym argumentem przemawiaj ącym za rozdzia áem wywiadu od kontrwywiadu jest zachowanie jego niezale Īno Ğci i bezstronno Ğci. Wywiad – je Ğli funkcjonuje prawid áowo – pe áni rol Ċ oczu i uszu decydentów politycznych, a czasami i umys áu. Przeciwnik zdaje sobie z tego doskonale spraw Ċ i najlepszym sposobem na neutra- lizacj Ċ wywiadu jest pozyskanie jego pracowników na swoj ą stron Ċ. Dlatego te Ī sáuĪby te rozdzielono, aby uwolni ü wywiad od monitorowania samego siebie. Takie rozumowanie leg áo u podstaw oddzielenia CIA od FBI, MI6 od MI5, Mossadu od Shin Bet oraz agencji wywiadowczych od kontrwywiadowczych w wi Ċkszo Ğci krajów Ğwiata. W miar Ċ zró Īnicowania charakteru zagro ĪeĔ i ich wi Ċkszego uniwersalizmu od Īywa stary problem relacji mi Ċdzy danymi wywiadowczymi a dowodami. Mo Ī- na niekiedy odnie Ğü wra Īenie, Īe pewne kategorie sprawców zagro ĪeĔ wykorzystu- ją naturaln ą niech Ċü pomi Ċdzy walk ą z przest Ċpczo Ğci ą a bezpiecze Ĕstwem narodowym. Walka z przest Ċpczo Ğci ą polega przede wszystkim na zbieraniu dowodów i ich zabezpieczeniu. Instytucje bezpiecze Ĕstwa narodowego natomiast zajmuj ą si Ċ po- zyskiwaniem informacji i ich analiz ą. W sposób naturalny wi Ċc agencje walki z przest Ċpczo Ğci ą s ą bardziej otwarte na spo áecze Ĕstwo, po Ğwi Ċcaj ą wi Ċcej uwagi sprawom i prawom obywatelskim ni Ī pracownicy agencji wywiadowczych zajmuj ących si Ċ bezpiecze Ĕstwem narodowym. Wszystkie te prawne subtelno Ğci i podzia áy utrudniaj ą reagowanie na pewnego rodzaju zagro Īenia i ataki, szczególnie na takie, gdzie sprawca jest nieznany. Dla policjanta przest Ċpca umieszczaj ący wirus w komputerze jest osob ą, która powinna by ü s ądzona, a zara Īone dane z tego komputera s ą dowodami dla s ądu. Natomiast dla specjalisty od przeciwdzia áania terroryzmowi zapobie Īenie atakowi lub z áago- dzenie jego skutków jest celem zasadniczym, a aresztowanie spraw ą drugorz Ċdn ą. Na przyk áad w Ğwiecie przest Ċpstw cybernetycznych, dopóki nie rozpocznie si Ċ Ğledztwo, nie wiadomo, z jakim przypadkiem mamy do czynienia. Nie ma jednak Īe

51 D. Filipov, KGB’s old ways resurface in Russia, critics say , „Globe Staff”, 3 XII 2004. 46 wątpliwo Ğci, Īe jedynie szybka reakcja na zagro Īenie mo Īe by ü skutecznym Ğrodkiem zapobiegaj ącym katastrofie. Kwesti Ċ t Ċ mo Īna rozwi ąza ü w dwojaki sposób. Jednym z nich jest stworzenie organizacji áą cz ącej w sobie uprawnienia agencji Ğcigaj ącej przest Ċpstwa, ale posiadaj ącej jednocze Ğnie zdolno Ğci agencji bezpiecze Ĕstwa narodowego. Innym rozwi ą- zaniem mo Īe by ü dokonanie przegl ądu dotychczasowych uprawnie Ĕ umo Īliwiaj ą- cego usuni Ċcie barier prawno-funkcjonalnych. Dylematy kompetencyjne oraz zró Īnicowany i wielowymiarowy charakter zagro ĪeĔ ods áaniaj ą jeszcze jeden istotny problem. Dotyczy on roli i miejsca sektora prywatnego w walce ze wspó áczesnymi zagro Īeniami. Dziennikarze i ludzie biznesu funkcjonuj ący w wielu sektorach i Ğrodowiskach maj ą du Īą wiedz Ċ i dysponuj ą informacjami mog ącymi mie ü niezwykle istotne znaczenie w walce ze wspó áczes- nymi zagro Īeniami. Dziel ąc wysi áek informacyjny, mog ą odda ü nieocenione us áugi instytucjom, zarówno walki z przest Ċpczo Ğci ą, jak i bezpiecze Ĕstwa narodowego. Niezale Īnie od faktu, i Ī trudno by áoby stworzy ü prawne mechanizmy instytucjona- lizuj ące wspó áprac Ċ, istniej ą w tym wzgl Ċdzie liczne bariery dotykaj ące konfliktu pomi Ċdzy dobrem publicznym, celem organizacji ekonomicznej zorientowanej na maksymalizacj Ċ zysku, a etyk ą biznesu, gdzie zachowanie tajemnicy jest jedn ą z istotniejszych warto Ğci. Mimo Īe wywiad strategiczny nie jest jedyn ą instytucj ą bezpiecze Ĕstwa zbiera- jącą i analizuj ącą informacje, a niekiedy implementuj ącą polityk Ċ pa Ĕstwa, stanowi odrĊbn ą domen Ċ funkcjonaln ą i kulturow ą. Ró Īnice te przedstawiono wizualnie na rysunku nr 2.

Rys. 2. Zró Īnicowanie funkcji ró Īnych kultur informacyjnych. ħród áo: Opracowanie w áasne na podstawie: B. Müller-Wille, For our eyes only? Shaping an intelligence community within the EU , „Occasional Papers” 2004, nr 50, s. 18. 47 Ewolucja wywiadu Identyfikowanie zagro ĪeĔ oraz szans na osi ągni Ċcie w áasnej przewagi lub korzy Ğci od zawsze towarzyszy áo ludzko Ğci. D ąĪ enie do posiadania informacji i podejmowanie decyzji na ich podstawie stanowi najbardziej oczywist ą czynno Ğü cz áo- wieka. Wzmianki o prowadzeniu dzia áalno Ğci wywiadowczej wyst Ċpują ju Ī nawet w Biblii. Jozue wys áaá do miasta Jerycho dwóch wywiadowców, którzy pozyskuj ąc do wspó ápracy prostytutk Ċ o imieniu Rahab, ukryli si Ċ w jej domu : „Pos áaá tedy Jozue syn Nun z Setym dwu m ĊĪ ów szpiegów potajemnie, i rzek á im: Id Ĩcie a wy- patrujcie ziemi Ċ i miasto Jerycho. Którzy wyszed ászy weszli w dom niewiasty wsze- tecznej, imieniem Rahab, i stan Ċli u niej” (Jozue 2,1) 52 . Aby ich uchroni ü, Rahab oszuka áa w áadze Jerycha, czym ocali áa swoje Īycie, kiedy wojska Jozuego zdoby áy miasto i zabi áy wszystkich innych mieszka Ĕców. Chyba po raz pierwszy w historii wykorzystano kobiet Ċ lekkich obyczajów do dzia áaĔ wywiadowczych 53 . Inny przyk áad wykorzystywania wywiadu odnajdujemy w decyzjach Moj Īesza, który pos áuchawszy g áosu Boga (Ksi Ċga Liczb 13, 1–34), wys áaá dwunastu agentów, aby rozpoznali krain Ċ channejsk ą: „Pos áaá tedy Moj Īesz na ogl ądanie ziemi Channejskiej, i rzek á do nich: Id Ĩcie po áudniow ą stron ą: a gdy przyjdziecie na góry, Ogl ądajcie ziemi Ċ, jaka jest, i lud, który jest obywatelem jej, je Ĩli jest mocny albo s áaby: je Ĩli ich ma áa liczna czy wi Ċcej? Sama ziemia dobra, czy z áa? Jakie miasta, murowane czy bez muru? Ziemia táusta, czy niep áodna, gaista albo bez drzew?” 54 . Zadania postawione przez Moj Īesza to standardowe zapotrzebowanie na informacje dotycz ące spraw ekonomicznych (mo Īliwo Ğci rolnictwa) oraz informacje z zakresu wywiadu wojskowego – si áa i liczebno Ğü armii oraz stan umocnie Ĕ. Rose Mary Sheldon zauwa Īa, Īe misja wywiadowcza mia áa wi Ċcej aspektów, ni Ī wydawa áoby si Ċ na pierwszy rzut oka. Moj Īesz powierzy á to zadanie nie przypadkowym ludziom, ale naczelnikom plemion. Nie chodzi áo mu wi Ċc tylko o zebranie informacji, gdy Ī do tego zadania wystarczy áoby dwóch lub trzech wywiadowców. Mo Īna wi Ċc wnioskowa ü, Īe celem zadania nie by áo tylko zdobycie informacji, ale sprawdzenie wiarygodno Ğci agentów oraz ich zaufania do przywódcy 55 . Szpiedzy, którzy powró- cili po 40 dniach i raportowali, Īe widzieli krain Ċ mlekiem i miodem p áyn ącą, a jej mieszka Ĕcy s ą silniejsi od Izraelitów, zostali za ten fa ászywy raport ukarani przez Boga. Zmarli nag áą Ğmierci ą przed Panem 56 . Za najstarsz ą instytucj Ċ wywiadowcz ą uznaje si Ċ wyroczni Ċ delfick ą. Wierzono, Īe Pytia potrafi komunikowa ü si Ċ z bogami i przewidywa ü przysz áoĞü . W literaturze na temat historii wywiadu wymienia si Ċ cz Ċsto posta ü Sun Tzu, który w dziele Sztu-

52 Biblia to jest Ksi Ċgi Starego i Nowego Testamentu , Warszawa 1966, s. 210 [przedruk z auten- tycznej edycji krakowskiej z 1599 r.]. 53 M. Karpi Ĕski, Historia szpiegostwa , Warszawa 2003, s. 9–10. 54 Biblia ..., op.cit. , s. 145. 55 M. Karpi Ĕski, Historia…, op.cit ., s. 10. 56 R.M. Sheldon, Szpiedzy, wywiady i tajne s áuĪby , Warszawa 2008, s. 21–22. 48 ka wojny ( Ping-fa ), napisanym oko áo 400 r. p.n.e., nie tylko docenia á wag Ċ wywiadu, ale wprowadzi á typologi Ċ tajnych agentów porównywaln ą ze wspó áczesn ą: „Istnieje pi Ċü typów szpiegów: miejscowy, wewn Ċtrzny, nawrócony, czyli po- dwójny agent, martwy, czyli rozg áaszaj ący, oraz Īywy. Je Īeli wszystkich pi Ċü typów wspó ápracuje ze sob ą i nikt nie zna ich Tao, to mamy do czynienia z »metod ą du- chów«. Dla w áadcy jest to istny skarb. Szpiedzy miejscowi to zatrudniani przez nas ludzie z lokalnego terenu. Szpiedzy wewn Ċtrzni to zatrudnieni przez nas ludzie, którzy piastuj ą wysokie stanowiska. Podwójni agenci to zatrudniani przez nas szpiedzy nieprzyjaciela. »Martwi« czyli rozg áaszaj ący szpiedzy to ludzie zatrudnieni, aby poza granicami pa Ĕstwa sia ü dezinformacj Ċ. Trzeba im podsuwa ü fa ászywe informacje, Īeby do szpiegów przeciwnika dociera áa nieprawda. ĩywi szpiedzy to tacy, którzy wracaj ą ze zdobytymi informacjami” 57 . W Ğredniowieczu wywiad by á szeroko wykorzystywany, mimo Īe nie posiada á rozwini Ċtych struktur organizacyjnych. Pa Ĕstwa nie by áy w stanie ukry ü koncentra- cji wojsk czy okr Ċtów przygotowanych do wojny, i dlatego nie mog áy wykorzysta ü zaskoczenia strategicznego. Z drugiej strony – powolna i ograniczona do pos áaĔców áą czno Ğü by áa przeszkod ą w szybkim przekazaniu posiadanych informacji. W XV i XVI w. zacz Ċá y powstawa ü pa Ĕstwa posiadaj ące swoje cywilne i wojskowe struktury biurokratyczne, które potrzebowa áy informacji do zarz ądzania i prowadzenia polityki zagranicznej, natomiast w XVII w. – pierwsze misje dyplomatyczne z zadaniem obserwowania i raportowania do w áasnych krajów o wydarzeniach, trendach, planach oraz cechach osobowych w áadców i urz Ċdników. Od XIX w. istnieje instytucja attaché wojskowych, zarówno wtedy, jak i obecnie traktowana z pewn ą doz ą podejrzliwo Ğci w odró Īnieniu od innych dyplomatów. Prekursorem wspó áczesnego wywiadu jest wywiad wojskowy. Cz Ċsto uwa Īa si Ċ, Īe wojna zosta áa wygrana dzi Ċki informacjom dostarczonym przez wywiad. Zda- rza áo si Ċ jednak w historii, Īe dowódcy nie przywi ązywali zbyt du Īej wagi do wywiadu, poniewa Ī nie pomaga á im w osi ągniĊciu zwyci Ċstwa. Oczywi Ğcie, na przestrzeni historii wielcy wodzowie, pocz ąwszy od Cezara, potrzebowali informacji o przeciwniku, ale najcz ĊĞ ciej najbardziej wierzyli swoim oczom, widz ąc teren, liczb Ċ Īoánierzy i jako Ğü ich uzbrojenia. Szpiegom nie zawsze wierzono, chocia Īby dlatego, Īe mogli pracowa ü na dwie strony, widzie ü tylko fragment rzeczywisto Ğci, a ich prognozy mog áy by ü my Ğleniem Īyczeniowym. W XVII i XVIII w. wy áoniáa si Ċ instytucja kwatermistrza, który oprócz zaopatrywania, planowania tras przemarszu i miejsc postoju wojska, odpowiedzialny by á równie Ī za rozpoznanie terenu. Pomys á stworzenia w sztabach wojskowych oddziel- nych struktur wywiadu narodzi á si Ċ na pocz ątku XIX w. niemal równolegle w Niem- czech i Francji. We francuskiej my Ğli wojskowej postulowano podzia á sztabu generalnego na cztery biura, z których jedno zajmowa áoby si Ċ szpiegami, przewodnikami oraz wymian ą je Ĕców. W Ğród wojskowych niemieckich natomiast panowa áo przekonanie, Īe urz Ċdnicy pa Ĕstwowi nie tylko powinni zna ü problemy

57 Sun Tzu, Sztuka wojny , Gliwice 2005, s. 134–135. 49 wáasnego kraju, ale tak Īe pa Ĕstw s ąsiednich. Oprócz wiedzy o stanowisku w áasne- go pa Ĕstwa, powinni przewidywa ü tak Īe decyzje, które przeciwnik podejmie lub musi podj ąü 58 . Cenne przemy Ğlenia nie zosta áy jednak wdro Īone w Īycie od razu. Epoka napoleo Ĕska da áa pocz ątek du Īym armiom z poboru, co w konsekwencji doprowadzi áo do ewolucji korpusu oficerskiego i wykszta ácenia si Ċ sta áego sztabu planowania. Dalszy rozwój nast ąpi á z chwil ą, kiedy wojska zacz Ċá y korzysta ü z transportu kolejowego oraz rozwin Ċá y struktury scentralizowanego planowania – sztaby generalne. Tym samym powsta áy – w sposób naturalny – obszary do zbierania i wykorzystywania informacji. Mimo to w dalszym ci ągu informacje uzyskane przez wywiad nie mia áy wi Ċkszego wp áywu na sposób prowadzenia wojny i polityki. Roz- wój strukturalno-organizacyjny wojska oraz kolej tak Īe nie spowodowa áy powstania wyspecjalizowanych komórek oceniaj ących i analizuj ących informacje. Rol Ċ wywiadu doceniano tylko wtedy, gdy pa Ĕstwo ponios áo kl Ċsk Ċ lub pora Īka by áa prawdo- podobna. Dowódcy wojskowi potrzebowali w sztabie oddzielnej komórki informacyjnej najcz ĊĞ ciej wtedy, kiedy wiedzieli lub byli przekonani, Īe atak nast ąpi. Dopiero wykorzystanie przez armie podczas I wojny Ğwiatowej Ğrodków áą czno Ğci radiowej, a co za tym idzie mo Īliwo Ğci przechwytywania komunikatów przeciwnika, wp áyn Ċá o w sposób istotny na rezultat dzia áaĔ bojowych. Wywiad wojskowy przeszed á przez trzy etapy rozwojowe. Pierwszy obejmuje XIX w., kiedy sztaby generalne zinstytucjonalizowa áy prowadzenie dzia áaĔ wywiadowczo-rozpoznawczych. Okres I wojny Ğwiatowej – etap drugi – i przechwytywanie transmisji radiowych nada áo mu wi Ċksze znaczenie i przyzna áo nale Īne miejsce w Ğród czynników wp áywaj ących w sposób istotny na rezultat wojny. W trzecim etapie rozwoju wywiadu, podczas II wojny Ğwiatowej i zimnej wojny, trudno by áo wyobrazi ü sobie prowadzenie operacji wojskowych oraz podejmowania decyzji politycznych bez informacji oraz ocen wywiadowczych 59 . Rosja by áa pierwszym krajem, który po kl Ċsce w wojnie krymskiej w 1856 r. zmodernizowa á sztab (jeden z sze Ğciu departamentów zajmowa á si Ċ zbieraniem i ocen ą informacji o armiach obcych). Francja, wyci ągaj ąc wnioski z kl Ċski w wojnie z Prusami w 1871 r. oraz wzoruj ąc si Ċ na zwyci Ċzcy, utworzy áa sztab generalny, w sk áad którego wchodzi á Wydzia á Statystyki i Rozpoznania Wojskowego, przemia- nowany nast Ċpnie na biuro wywiadu. Prowadzi áo ono dzia áalno Ğü poprzez agentur Ċ oraz analizowa áo informacje 60 . Przekonanie o roli wywiadu w wojnie i d ąĪ enia do rewan Īu po kl Ċsce wysun Ċá y Francj Ċ podczas I wojny Ğwiatowej na czo áowe miejsce w dziedzinie áamania szyfrów wojskowych. Podobne zmiany nast Ċpowa áy w Austrii i Prusach. W po áowie wieku Austria po áą czy áa funkcjonuj ący w sztabie element zbierania oraz oceny informacji w Evidenzbüro. Reformy sztabów by áy inspirowane w du Īej mierze pruskim profesjonalizmem wojskowym. Prusy by áy przygotowa-

58 D. Kahn, The Rise of Intelligence , „Foreign Affairs”, September/October 2006, s. 126. 59 Ibidem , s. 125. 60 R. Faligot, R. Kauffer, SáuĪby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na Ğwiecie , Warszawa 1998, s. 24–25. 50 ne do prowadzenia wojny na trzech kierunkach – wschodnim (rosyjskim), zachod- nim (francuskim) oraz w zale Īno Ğci od rozwoju sytuacji dodatkowym (w áoskim, brytyjskim, austriackim). Przyj Ċcie takiej strategii wymaga áo informacji wywiadowczych niezb Ċdnych do planowania ewentualnych wojen. Zbli Īaj ąca si Ċ wojna z Au- stri ą w 1866 r. sk áoniáa szefa sztabu generalnego Helmutha von Moltke do powo áa- nia w sztabie biura odpowiedzialnego za zbieranie informacji o przeciwniku. Rok pó Ĩniej Moltke utworzy á dodatkowo oddzia á geografii i statystyki, który w dzisiej- szych kategoriach mo Īna porówna ü do komórki Ĩróde á ogólnie dost Ċpnych. Oddzia á ten rozwi ązano ostatecznie w 1894 r., podobnie jak po wojnie z Francj ą komórk Ċ oceny i analizy informacji ze wszystkich Ĩróde á. Mo Īna zada ü pytanie, dlaczego najbardziej skuteczny w XIX w. sztab nie powo áaá nigdy sta áej struktury ocen i analiz informacji, tworz ąc je jedynie w obliczu nowej wojny i rozwi ązuj ąc po zwyci Ċ- stwie. Wydaje si Ċ, Īe odpowied Ĩ wynika z faktu, i Ī po okresie wojen napoleo Ĕskich Prusy nie ponios áy w XIX w. Īadnej znacz ącej kl Ċski. Wielka Brytania na pocz ątku XIX w., w 1803 r., powo áaáa Zasób Wiedzy Woj- skowej (Depot of Military Knowledge), a w nim dzia á map i bibliotek Ċ, które po pewnym czasie rozwi ązano z powodu d áugotrwa áego pokoju w Europie. Nie znala- záy równie Ī zrozumienia postulaty powo áania w resorcie spraw zagranicznych de- partamentu topograficznego. Dopiero po wybuchu wojny krymskiej w 1853 r. armia brytyjska ustanowi áa departament topografii i statystyki, którego zadaniem by áo zaopatrywanie w mapy wojsk na teatrze dzia áaĔ bojowych. Pewne swojej pot Ċgi Zjednoczone Królestwo zaniepokoi áa dopiero koncentracja wojsk rosyjskich na granicy z Indiami w latach 60. XIX w., otwarcie nale Īą cego do Francji Kana áu Sueskiego w 1869 r. oraz wojska pruskie na ulicach Pary Īa w 1870 r. Otwarty na reformy sekretarz stanu ds. wojny Edward Cardwell powo áaá w 1873 r. oddzia á wywiadu. Co prawda Brytyjczycy ponosili kl Ċski na pocz ątku pierwszej wojny burskiej (Boer War), ale w wyniku przeprowadzonego po wojnie Ğledztwa parla- mentarnego utworzono sztab generalny, a w jego dyrektoriacie operacji wojskowych jeden z czterech oddzia áów odpowiada á za wywiad wojskowy 61 . Stany Zjednoczone w XIX w. by áy przekonane, Īe ocean oraz – zgodnie z doktryn ą Monroe – brak zaanga Īowania w sprawy europejskie s ą wystarczaj ącymi gwarantami bezpiecze Ĕstwa. Ani kierownictwo polityczne pa Ĕstwa, ani wojskowi nie doceniali roli wywiadu. Dopiero publiczne ujawnienie, Īe wojsko nie posiada planów na wypadek wojny z Hiszpani ą, naruszy áo dobr ą reputacj Ċ ameryka Ĕskich si á zbrojnych. Wydarzenie to odbierane by áo analogicznie do poniesienia kl Ċski. W 1903 r. kongres ustanowi á sztab generalny, w którym znajdowa áa si Ċ – zorganizowana wed áug wzorów francuskich – sta áa komórka ocen wywiadowczych. Sformowane wojskowe struktury informacyjne na pocz ątku XX w. monitorowa áy publikacje prasy zagranicznej, doktryny obcych rządów, studiowa áy mapy i analizowa áy informacje dostarczane przez szpiegów. Niestety, do pracy w tych

61 W. St Ċpek, K. Chodkiewicz, SáuĪba wywiadowcza i ochrona przeciwszpiegowska , Pozna Ĕ 1923, s. 11, 24. 51 strukturach nie kierowano najlepszych oficerów. Uwa Īano bowiem, Īe zdolni i wysoko wykwalifikowani z wi Ċkszym po Īytkiem b Ċdą s áuĪyü ojczy Ĩnie dowodz ąc wojskiem w dzia áaniach bojowych. Ponadto zajmowanie si Ċ szpiegami, a wi Ċc lud Ĩmi o w ątpliwych walorach moralnych nie zawsze by áo zgodne z zasadami ho- noru oficerskiego 62 . W tym czasie wszystkie wi Ċksze armie pa Ĕstw europejskich by áy przekonane, Īe przysz áa wojna zako Ĕczy si Ċ szybkim i pewnym zwyci Ċstwem, je Ğli rozpocznie si Ċ od ataku i na tak ą sytuacj Ċ by áy przyogtowywane. Narzucenie swojej woli przeciwnikowi by áo znacznie wa Īniejsze ni Ī wiedza o nim. Filozofi Ċ takiego my Ğlenia radykalnie zmieni áa I wojna Ğwiatowa, która, w przeciwie Ĕstwie do poprzednich, charakteryzowa áa si Ċ intensywnym wykorzystaniem nowoczesnych technologii. Podobnie jak w poprzednim stuleciu kolej, w XX w. bez wątpienia najwi Ċkszy wp áyw na rozwój wywiadu mia áo wynalezienie i zastosowanie radia. Wojska mog áy od tej pory porozumiewa ü si Ċ bezprzewodowo na du Īych odleg áoĞciach, ale jednocze Ğnie przeciwnik by á w stanie przechwytywa ü tre Ğci ko- munikatów. Przechwytywana informacja pochodzi áa z wysokich szczebli dowodzenia, zawiera áa dane o planach dzia áania i problemach wymagaj ących rozwi ązania przez dowódców. U Ğwiadomiono sobie, chyba po raz pierwszy w historii, Īe informacje wywiadu mog ą by ü pewne, otrzymane na czas i, co najwa Īniejsze, dzi Ċki nim mo Īna wygra ü wojn Ċ. Dzi Ċki przechwyceniu w 1914 r. rosyjskiej transmisji, pruskim wojskom uda áo si Ċ otoczy ü i pokona ü rosyjsk ą armi Ċ pod Tannenbergiem. Po áą czone si áy Prus i Au- stro-W Ċgier w pa Ĩdzierniku i listopadzie 1917 r. zwyci ĊĪ yáy wojska w áoskie pod Caporetto. Straty W áochów wynios áy 40 000 zabitych i 250 000 wzi Ċtych do nie- woli. Przyczyn ą kl Ċski by áo zdobycie przez wywiad wszystkich tajnych kodów wykorzystywanych w transmisji radiowej przez armi Ċ w áosk ą. Sukcesy w áamaniu szyfrów mieli tak Īe alianci. Brytyjczycy, otrzymawszy od Rosjan tabele kodowe niemieckiej marynarki wojennej, posiadali nie tylko mo Īliwo Ğci do monitorowania niemieckiej floty, ale nauczyli si Ċ równie Ī rozszyfrowywania korespondencji dyplomatycznej. Umiej Ċtno Ğü ta wywo áaáa najwi Ċksz ą intryg Ċ wywiadowcz ą tamtego czasu. W 1917 r. odczytano szyfrogram niemieckiego ministra spraw zagranicznych, Artura Zimmermanna, w którym niefrasobliwie sugerowa á atak Meksyku na Stany Zjednoczone w celu odzyskania Arizony, Nowego Meksyku i Teksasu. Wielka Bry- tania, maj ąc Ğwiadomo Ğü propagandowego wymiaru depeszy, przekaza áa j ą prezy- dentowi USA Thomasowi Woodrowowi Wilsonowi. Sze Ğü tygodni pó Ĩniej prezydent oznajmi á publicznie o przyst ąpieniu do wojny. Z áamanie niemieckiego szyfru doprowadzi áo do francuskiego natarcia wyprzedzaj ącego, które udaremni áo przeprowadzenie latem 1918 r. niemieckiej ofensywy maj ącej rozstrzygn ąü o zwyci Ċstwie w wojnie. Sukcesy kryptologów spowodowa áy utworzenie komórek kryptoanalizy we wszystkich krajach i tym samym wywiad zosta á powszechnie zinstytucjonalizo-

62 D. Kahn, The Rise …, op.cit ., s. 129. 52 wany. Wsz Ċdzie te Ī powsta áy struktury analiz informacji. Z us áug wywiadu korzy- stano równie Ī podczas konferencji rozbrojeniowych w latach 20. XX w. 63 Podczas II wojny Ğwiatowej zdolno Ğü czytania informacji zawartych w szyfro- gramach w znacznej mierze zdecydowa áa o d áugo Ğci jej trwania. Z áamanie niemieckiej maszyny szyfruj ącej, Enigmy, pozwoli áo alianckim konwojom na unikanie áodzi podwodnych przeciwnika. Znajomo Ğü tre Ğci depesz floty japo Ĕskiej zdecydowa áa o zwyci Ċstwie Amerykanów pod Midway w czerwcu 1942 r. Wykorzystanie kryptoanalizy udaremni áo w sierpniu 1944 r. powodzenie niemieckiej kontrofensywy w Nor- mandii. Alianci zdo áali zatrzyma ü kontrnatarcie i rozbi ü pod Falaise dwie niemieckie armie. W okresie mi Ċdzywojennym daj ą si Ċ zaobserwowa ü dwie tendencje w rozwoju struktur wywiadu. Kraje przygotowuj ące si Ċ do dzia áaĔ ofensywnych lub agresji rozbudowywa áy swoje mo Īliwo Ğci wywiadowcze. Nale Īaáy do nich m.in. Polska i Stany Zjednoczone. Polacy ws áawili si Ċ z áamaniem Enigmy, Amerykanie – japo Ĕ- skiej maszyny szyfruj ącej korespondencj Ċ dyplomatyczn ą. Pa Ĕstwa zak áadaj ące w swoich doktrynach atak i agresj Ċ stawia áy na liczb Ċ Īoánierzy oraz rozbudowywa- áy systemy uzbrojenia, zaniedbuj ąc rozpoznanie wojskowe. Hitler nigdy nie zdo áaá po áą czy ü w jedn ą struktur Ċ kilku swoich komórek deszyfra Īu, nie oczekiwa á te Ī zbyt wiele od agencji wywiadowczych. O ile nie przeszkadza áo mu to podczas blitzkriegu, o tyle, kiedy losy wojny odwróci áy si Ċ i znalaz á si Ċ w defensywie, nie by á w stanie przewidzie ü, co zrobi ą alianci oraz gdzie i kiedy nast ąpi atak. W okresie zimnej wojny wzajemny strach obydwu stron przed atakiem oraz koncentracja Zachodu na obronie znacznie wp áyn Ċá y na docenienie roli wywiadu. W literaturze do Ğü obszernie opisano dzia áania wywiadu, który ostrzega á Ğwiat za- chodni przed zamiarami Zwi ązku Radzieckiego. Ameryka Ĕskie samoloty rozpoznawcze sfotografowa áy w 1962 r. radzieckie rakiety na Kubie. Satelity wykrywa áy silosy i wyrzutnie broni nuklearnej oraz próby atomowe w ró Īnych miejscach globu. Mo Īna bez w ątpienia postawi ü tez Ċ, Īe dzia áania wywiadów pomog áy utrzyma ü równowag Ċ si á oraz nie pozwoli áy na przeobra Īenie si Ċ zimnej wojny w gor ącą. Wraz z rozwojem nowych technologii i rewolucji informacyjnej zwi Ċkszy áy si Ċ tak Īe mo Īliwo Ğci zdobywania informacji, a specjalno Ğci wywiadowcze, ze wzgl Ċdu na wyspecjalizowan ą profesjonaln ą wiedz Ċ i umiej Ċtno Ğci, sta áy si Ċ zawodem pre- sti Īowym. Struktury te rozwin Ċá y si Ċ równie Ī, w sposób znaczny, pod wzgl Ċdem kadrowym. Przed II wojn ą Ğwiatow ą szefowie wojskowych struktur wywiadowczych mogli co najwy Īej awansowa ü do stopnia pu ákownika. Sytuacja zmieni áa si Ċ w czasie wojny i po jej zako Ĕczeniu, kiedy to coraz wi Ċcej oficerów wywiadu wojskowego otrzymywa áo nominacje generalskie. Wraz z zako Ĕczeniem zimnej wojny wspólnoty wywiadowcze poczu áy si Ċ za- gubione. Mi Ċdzynarodowe Ğrodowisko przesta áo funkcjonowa ü na zasadzie wojskowej i politycznej konfrontacji mi Ċdzy dwoma blokami. Pojawi áy si Ċ nowe zagro Īe-

63 Na przyk áad podczas konferencji rozbrojeniowej w Waszyngtonie w latach 1921–1922 w sprawie ograniczenia wy Ğcigu zbroje Ĕ w si áach morskich informacje uzyskane przez Biuro Szyfrów USA pozwoli áy na poznanie stanowiska Japonii w negocjacjach, która by áa gotowa na wi Ċksze ust Ċpstwa ni Ī oficjalnie deklarowa áa. 53 nia, przeciwnik cz Ċsto nie by á wyra Ĩnie definiowalny i niekoniecznie stanowi á go podmiot pa Ĕstwowy. Pa Ĕstwa ograniczy áy wydatki bud Īetowe na wywiad, a zastosowanie technologii informatycznej zwi Ċkszy áo mo Īliwo Ğci zbierania i analizy informacji. Dopiero wydarzenia z 11 wrze Ğnia 2001 r. wp áyn Ċá y na filozofi Ċ my Ğlenia o roli wywiadu w pa Ĕstwie. Podobnie jak kl Ċski ponoszone przez armie w XIX w. zainspirowa áy tworzenie wyspecjalizowanych komórek analitycznych, a Pearl Har- bor wp áyn ąá na powo áanie CIA, tak atak na World Trade Center i Pentagon sk áoniáy do my Ğlenia o integracji struktur wywiadowczych. Obecnie najwi Ċkszym wyzwaniem dla wywiadu pozostaj ą podmioty pozapa Ĕstwowe.

Znaczenie wywiadu dla pa Ĕstwa Dla ka Īdego pa Ĕstwa wiedza o procesach zachodz ących w Ğwiecie by áa i jest czynnikiem niezb Ċdnym do jego funkcjonowania, w tym do podejmowania opty- malnych decyzji. Nie mo Īna bowiem prowadzi ü skutecznej polityki, opieraj ąc si Ċ tylko na domys áach. Dlatego pa Ĕstwa stworzy áy s áuĪby wywiadowcze do wydoby- wania sekretów innych pa Ĕstw, a s áuĪby kontrwywiadowcze w celu ochrony w áas- nych tajemnic. Informacje dostarczone przez te s áuĪby pozwalaj ą na prowadzenie i korygowanie polityki pa Ĕstw, zrozumienie zachodz ących procesów oraz stosowne reagowanie na wydarzenia. Pozwalaj ą tak Īe – je Ğli zaistnieje potrzeba – na dezin- formowanie o w áasnych zamiarach, celach i rzeczywistej sytuacji 64 . Zdobywanie informacji kojarzy si Ċ najcz ĊĞ ciej z satelitami szpiegowskimi, szyfrowaniem i rozszyfrowywaniem tajnych informacji, rzadziej z zawodem, wyspecjalizowan ą profesj ą czy umiej Ċtno Ğci ą. Cz Ċsto czynno Ğü zbierania informacji zaw ĊĪ ana jest do szpiegostwa – nielegalnej i tajnej dzia áalno Ğci na rzecz okre Ğlone- go pa Ĕstwa. Ale wywiad oznacza wi Ċcej ni Ī szpiegostwo i polega przede wszystkim na zbieraniu – w ró Īny sposób i z ró Īnych Ĩróde á – informacji oraz ich przetwarzaniu i analizowaniu. Nielegalnie lub tajnie zdobyta informacja mo Īe by ü atrakcyjna i robi ü wra Īenie, ale rzadko bywa bardziej warto Ğciowa ni Ī zdobyta jawnie i zgodnie z prawem. Najbardziej tajne informacje mog ą by ü bezu Īyteczne, je Ğli nie s ą wáaĞciwie przeanalizowane. Z drugiej strony, informacje pochodz ące ze Ĩróde á ogólnie dost Ċpnych, przetworzone, zestawione z posiadan ą do tej pory wiedz ą i poddane w áaĞciwej analizie, mog ą okaza ü si Ċ warto Ğciowe i przydatne. Dla prawid áowo funkcjonuj ącej instytucji wywiadowczej pochodzenie informacji ma mniejsze znaczenie ni Ī pewno Ğü , i Ī w wyniku jej weryfikacji, przetworzenia i analizy b Ċdzie przydatna w podejmowaniu decyzji. W áaĞciwe wykorzystywanie informacji wywiadowczych zwi ązane jest z ich systematycznym zbieraniem, w áaĞ- ciwym zarz ądzaniem i ci ągáą aktualizacj ą. Du Īą umiej Ċtno Ğci ą jest ich wst Ċpna se- lekcja na etapie zbierania i tworzenia bazy informacyjnej. Z jednej strony w obecnym Ğwiecie informacyjnym nie mo Īna gromadzi ü wszystkiego, z drugiej jednak, trudne do przewidzenia jest, kiedy i jaka informacja oka Īe si Ċ niezb Ċdna. Chodzi wi Ċc o to,

64 A. Dienko, Razwiedka i kontrrazwiedka w licach. Encyk áopiediczeskij s áowar rossijskich spiec- sáuĪb, Moskwa 2002, s. 5–6. 54 aby w Ğród nadmiaru informacji znale Ĩü i gromadzi ü te najbardziej przydatne. Dlate- go czynno Ğci te oddano w r Ċce profesjonalistów. W okresie zimnej wojny przed wszystkimi agencjami wywiadowczymi postawiono bardzo ambitne zadanie – wiedzie ü wszystko o przeciwniku lub u Īyü wszelkich Ğrodków do utrudnienia funkcjonowania konkurencyjnego pa Ĕstwa lub – niejednokrotnie – obalenia go. Realizuj ąc to zadanie, agencje stara áy si Ċ zbiera ü wszystkie informacje, m.in. dlatego, Īe zarów- no Zachód, jak i ZSRR stara áy si Ċ ukrywa ü oraz dezinformowa ü o swoich zdolno Ğ- ciach, g áównie militarnych. St ąd te Ī wynika áy b áĊ dy i pomy áki w ocenach przeciwnika i ewentualnych potencjalnych zagro ĪeĔ oraz przecenianie w áasnych mo Īliwo Ğci 65 . Obecnie – jak si Ċ wydaje – nie jest to ani konieczne, ani mo Īliwe. Z zaprezentowanych wcze Ğniej ró Īnorodnych definicji wynika, Īe poj Ċcie wywiadu dotyczy informacji o rzeczywisto Ğci za granic ą, o której wiedza nie jest dost Ċpna rz ądowi pa Ĕstwa, ani której nie mo Īe zdoby ü w sposób jawny. Dlatego te Ī zdobycie tej wiedzy wymaga zastosowania tajnych metod i Ğrodków zbierania. Jednocze Ğnie wywiad oznacza gromadzenie i analiz Ċ informacji dost Ċpnych, pozwalaj ących pa Ĕstwu na zrozumienie zjawisk b Ċdących przedmiotem zainteresowania, a je Ğli pozostaj ą niezrozumia áe lub nie w pe áni zrozumia áe, wykorzystywane s ą tajne metody ich poznania. Jednak Īe w rzeczywisto Ğci, w której wspó ácze Ğnie funk- cjonujemy, posiadamy niewspó ámiernie wi Ċkszy dost Ċp do informacji ni Ī w przesz áoĞci. Jednocze Ğnie nie wiemy wi Ċcej, gdy Ī niewielki procent tych informacji mo Īe stanowi ü nasz ą wiedz Ċ i nadaje si Ċ do wykorzystania. W celu wyt áumaczenia tego zjawiska nale Īy rozwa Īyü trzy kategorie: dane (fakty), informacj Ċ i wiedz Ċ. Dane s ą to pojedyncze fakty, np. pa Ĕstwo X zwi Ċkszy áo bud Īet obronny o 2,2 proc. lub Rada Bezpiecze Ĕstwa ONZ przyj Ċá a rezolucj Ċ wprowadzaj ącą sankcje gospodarcze wobec pa Ĕstwa. Je Īeli porównamy wielko Ğü bud Īetu obronnego w d áuĪszym czasie i w poprzednich latach oraz przeanalizujemy jego struktur Ċ, otrzymamy informacj Ċ wskazuj ącą na tendencje w polityce obronnej pa Ĕstwa. Informacja jest wi Ċc zbiorem danych rozpatrywanych wspólnie i poddanych przetworzeniu (analizie) w celu zrozumienia znaczenia i implikacji pojedynczych faktów. Wiedza jest kategori ą istniej ącą tylko w umy Ğle ludzkim. ĩadna z bibliotek i Īaden o Ğrodek informacji nie zawiera wiedzy, lecz informacje staj ą si Ċ wiedz ą wtedy, gdy kto Ğ je przeczyta, zrozumie lub si Ċ ich nauczy. Mo Īna zatem stwierdzi ü, Īe wspó ácze Ğnie nap áyw du Īej ilo Ğci ró Īnego rodzaju informacji, z którymi si Ċ stykamy codziennie, nie u áatwia nam zdobycia wiedzy. Znalezienie niezb Ċdnej informacji w powodzi otaczaj ących nas faktów jest cz Ċsto trudne, a nawet niemo Īliwe. Zalew bezwarto Ğ- ciowych informacji jest przyczyn ą swego rodzaju kryzysu pa Ĕstwowych i komercyjnych instytucji wywiadowczych. Kryzys informacyjny zosta á wywo áany paradoksalnie poprzez wykorzystanie technologii informatycznych. Dysk komputera to narz Ċdzie rejestruj ące i przechowuj ące informacje. Wiedza stanowi kategori Ċ (byt) poszukiwan ą przez cz áowieka, informacja to nieprzetworzony materia á i zbiór fak-

65 Jednym z przejawów niepowodzenia agencji zachodnich by áo przecenianie potencja áu militarnego i gospodarczego pa Ĕstw Uk áadu Warszawskiego oraz zaskoczenie z powodu rozpadu ZSRR. 55 tów. Wywiad natomiast jest zinstytucjonalizowanym procesem, w którym zdobywa si Ċ, przetwarza oraz dostarcza informacje podmiotom, które jej potrzebuj ą. W áaĞnie dlatego pa Ĕstwa powo áaáy agencje wywiadowcze – wyspecjalizowane instytucje zbieraj ące informacje w celu przetworzenia ich w wiedz Ċ. Do Ğwiadczenia z okresu II wojny Ğwiatowej pokaza áy, Īe powinny one by ü strukturami scentralizowanymi. Pa Ĕstwowe instytucje wywiadu okre Ğlane s ą cz Ċsto przez swoich pracowników jako firma. To Īargonowe okre Ğlenie wydaje si Ċ na pozór odleg áe od rzeczywisto Ğci. Zadaniem firmy jest dzia áalno Ğü biznesowa, polegaj ąca – mówi ąc najpro Ğciej – na zarabianiu pieni Ċdzy. Organizacje wywiadu pa Ĕstwowego natomiast kojarz ą si Ċ bardziej z wyobra Īeniami z powie Ğci szpiegowskich. W okre Ğleniu firma kryje si Ċ jednak wiele prawdy. W rzeczywisto Ğci wywiad bardzo cz Ċsto przypomina organi- zacyjnie i funkcjonalnie firm Ċ lub korporacj Ċ, posiadaj ącą w áasn ą biurokracj Ċ, zajmuj ącą si Ċ okre Ğlon ą dziedzin ą rzeczywisto Ğci spo áecznej – informacjami. Insty- tucje te, podobnie jak firmy gospodarcze, posiadaj ą swoich klientów – instytucje rz ądowe. Wywiad pa Ĕstwowy ró Īni si Ċ w sposób oczywisty od organizacji o charakterze komercyjnym i gospodarczym. W obr Ċbie jego zainteresowa Ĕ znajduje si Ċ problematyka szeroko poj Ċtego bezpiecze Ĕstwa narodowego. Poj Ċcie bezpiecze Ĕstwa narodowego jest kategori ą wielce z áoĪon ą, co w konsekwencji rozszerza obszary zainteresowania wywiadu na ró Īnorodne dziedziny funkcjonowania rzeczywisto Ğci spo áecznej. Zagro Īenie dla bezpiecze Ĕstwa narodowego oraz narodowych interesów mo Īe bowiem pochodzi ü z ró Īnorodnych Ĩróde á. Zró Īnicowany charakter zapotrzebowania na informacje wymusi á na instytucjach wywiadowczych wielostronny i szeroki zakres sposobów ich zbierania oraz analizowania. Pomimo Īe wywiad towarzyszy á ludzko Ğci przez wieki, instytucje typu wywiadowczego wykszta áci áy si Ċ dopiero w XIX i XX w. Pocz ątkowo informacje zbierano okazjonalnie w trakcie rutynowego wykonywania obowiązków przez dyplomatów, dziennikarzy, podró Īników i handlowców. Dzia áania te przekszta áci áy si Ċ z czasem w zinstytucjonalizowany proces, którym kierowa áa i realizowa áa wyspecjalizowana grupa fachowców – pracowników instytucji wywiadu. Przyczyn ą tej ewolucji by áy trzy zjawiska charakterystyczne dla XIX i XX w. Pierwsze z nich to ruchy rewolucyjne, których ideologia nawo áywa áa do obalenia istniej ącego porz ądku spo áecznego. Pa Ĕstwo zmuszone zosta áo do monitorowania zachowa Ĕ rewolucjonistów w celu ochrony porz ądku prawnego. Drugie to permanentny stan prawdopodobie Ĕstwa wybuchu konfliktu zbrojnego, co w konsekwencji oznacza áo konieczno Ğü systematycznego zbierania niezb Ċdnych informacji o potencjalnym przeciwniku. Trzecim czynnikiem, który ukszta átowa á instytucje wywiadowcze by á post Ċp technologiczny. XIX stulecie by áo Ğwiadkiem szybkiego rozwoju Ğrodków transportu i áą czno Ğci. Dotychczas – do po áowy XIX w. – podstawowe formy komunikacji ograniczaáy si Ċ do us áug pocztowych i kurierskich; wynalezienie telegrafu, kolei oraz telefonu zmieni áo diametralnie sposób porozumiewania si Ċ mi Ċdzy lud Ĩmi 66 .

66 J.T. Richelson, A Century of Spies. Intelligence in the Twentieth Century , New York 1995, s. 3–4. 56 Ruchy rewolucyjne, stany zagro Īenia wojennego oraz post Ċp technologiczny doprowadzi áy do powstania zbiurokratyzowanych organizacji wywiadowczych, których wy áą cznym zadaniem by áo zbieranie, interpretowanie i analiza informacji w interesie pa Ĕstwa oraz przekazywanie ich decydentom w sposób umo Īliwiaj ący zrozumienie i wykorzystanie w procesie podejmowania decyzji 67 . Imponuj ący jest zorientowany na skuteczno Ğü sposób zorganizowania instytucji wywiadowczych. Mo Īna co prawda mówi ü o b áĊ dach wywiadu 68 , ale ich przyczyn ą by áy w wi Ċkszo- Ğci b áĊ dne decyzje polityczne, podj Ċte na podstawie z áej interpretacji dostarczonych przez wywiad informacji. We wszystkich krajach s áuĪby wywiadowcze dostarczaj ą kierownictwu pa Ĕstw informacje o sytuacji wewn Ċtrznej i mi Ċdzynarodowej. Wie- lokrotnie w historii wywiad odda á nieocenion ą przys áug Ċ pa Ĕstwom, wp áywaj ąc na bieg wydarze Ĕ historycznych. Pomimo Īe w postrzeganiu wywiadu jako instytucji pa Ĕstwa, wspieraj ącej jego funkcjonowanie w Ğrodowisku mi Ċdzynarodowym, przewa Īa podej Ğcie realistyczne, mo Īemy znale Ĩü równie Ī miejsce na inne spojrzenie. Z liberalnego punktu widzenia organizacje mi Ċdzynarodowe, jak np. ONZ, NATO, Unia Europejska, Organizacja Bezpiecze Ĕstwa i Wspó ápracy w Europie (OBWE) tworz ą Ğrodowisko, w którym realistyczne za áoĪenie o istnieniu czystej anarchii w stosunkach mi Ċdzynarodowych nie jest wystarczaj ące. Wspó áczesne Ğrodowisko mi Ċdzynarodowe stworzy áo warunki do powstania wyzwa Ĕ i zagro ĪeĔ transgranicznych, z terroryzmem w áą cznie. Przyjmuj ą one charakter zjawisk globalnych, do walki z którymi nieodzowna staje si Ċ zmiana strategii dzia áania pa Ĕstw Ğwiata. W dotychczasowym Ğwiecie wrogiem by áy kraje. Teraz s ą nim zagro Īenia globalne. Ale podczas gdy do zwalczania wrogów narodu tworzono armie narodowe, na zagro Īenia globalne nadal nie ma adekwatnej odpowiedzi 69 . Za tak ą prób Ċ mo Īna uzna ü wspó áprac Ċ mi Ċdzynarodow ą. Warto zauwa Īyü, Īe instytucje zbieraj ące i analizuj ące informacje funkcjonuj ą równie Ī w ramach instytucji mi Ċdzynarodowych. Celem ich dzia áalno Ğci jest ostrzeganie o zagro Īeniach dla bezpiecze Ĕstwa mi Ċdzynarodowego oraz wsparcie decyzji organizacji mi Ċdzynaro- dowych dotycz ących stabilizacji i bezpiecze Ĕstwa, kategorii odnosz ących si Ċ do innych pa Ĕstw, niekiedy nieb Ċdących cz áonkiem danej organizacji. Niezale Īnie od ró Īnorodnych barier i ogranicze Ĕ, stoj ących przed funkcjonowaniem wywiadu w formule ponadnarodowej lub rozwini Ċtej wspó ápracy wielonarodowej, zamkni Ċ- cie si Ċ wywiadów wy áą cznie w granicach w áasnego pa Ĕstwa nie wytrzymuje realiów wspó áczesno Ğci. Coraz wi Ċcej obszarów funkcjonowania pa Ĕstw oraz ich instytucji ma wymiar mi Ċdzynarodowy, a tendencja ta obejmuje równie Ī coraz cz ĊĞ ciej wywiad i kontrwywiad. Mi Ċdzynarodowa koordynacja dzia áaĔ wywiadowczych, cz Ċsto

67 Por. G. Friedman, M. Friedman, C. Chapman, J.S. Baker Jr., The Intelligence Edge. How to Profit in the Information Edge , New York 1997, s. 18. 68 Mówi ąc o b áĊ dach wywiadu, najcz ĊĞ ciej podaje si Ċ przyk áad niespodziewanego ataku na Pearl Harbor lub b áĊ dn ą diagnoz Ċ dotycz ącą broni masowego ra Īenia w Iraku. 69 G. Friedman, M. Friedman, C. Chapman, J.S. Baker Jr., The Intelligence …, op.cit ., s. 15. 57 wspólne dzia áanie wywiadów w ramach ustanowionej w tym celu struktury wywiadowczej, bli Īsze jest spojrzeniu na wywiad z perspektywy liberalizmu. Zako Ĕczenie zimnej wojny nie zmniejszy áo roli wywiadów w zapewnieniu bezpiecze Ĕstwa i kwestia ta nigdy nie podlega áa powa Īniejszej dyskusji. Równie Ī w XXI w. Ğwiat jest pe áen zagro ĪeĔ i niepewno Ğci, podobnie jak w wieku minionym. Na scenie mi Ċdzynarodowej pojawiaj ą si Ċ nowi gracze, nowe zagro Īenia nios ą procesy globalizacji. Pa Ĕstwa i organizacje mi Ċdzynarodowe ponosz ące odpowiedzialno Ğü za bezpiecze Ĕstwo musz ą rozumie ü zachodz ące procesy, odpowiednio wcze Ğniej identyfikowa ü problemy i zagro Īenia oraz podejmowa ü decyzje w sprawie adekwatnego reagowania. Podejmuj ąc decyzj Ċ, zak áada si Ċ osi ągni Ċcie po Īą - danego stanu. Z kolei wybór tej w áaĞciwej zale Īy od posiadanej wiedzy, na któr ą sk áadaj ą si Ċ wiarygodne informacje dostarczone przez wywiad. Kiedy decyzja wywo áuje dzia áania, istotne jest monitorowanie ich skutków, a takĪe elastyczne reagowanie w zale Īno Ğci od rozwoju sytuacji. Tak wi Ċc na ka Īdym etapie procesu podejmowania decyzji konieczny jest dost Ċp do wiarygodnych oraz maj ących znaczenie informacji. Ilo Ğü informacji, którymi mo Īe dysponowa ü rz ąd, jest w spo áecze Ĕstwie informacyjnym nieograniczona i tendencja ta b Ċdzie post Ċpowa áa. Jednak Īe istnienie wywiadu jest konieczne, poniewa Ī do procesu podejmowania decyzji niezb Ċdne s ą informacje, których nie mo Īna znale Ĩü w Ĩródáach ogólnie dost Ċpnych. Gdy zosta- ną zdobyte, nale Īy podda ü je procesowi analizy, porówna ü z dotychczas posiadanymi oraz przedstawi ü obiektywn ą ocen Ċ, niezale Īną od panuj ących pogl ądów i prze- konaĔ politycznych. Je Ğli proces wywiadowczy funkcjonuje prawid áowo, to ocena wywiadowcza jest wiarygodna, charakteryzuje i opisuje problem oraz przewiduje konsekwencje procesu decyzyjnego, redukuj ąc poziom niepewno Ğci w podejmowaniu decyzji – od g áowy pa Ĕstwa do dowódcy plutonu. W áaĞciwe wykonanie zada Ĕ przez wywiad zwi Ċksza szans Ċ na unikni Ċcie skutków kryzysu, sukces na polu walki, korzy Ğci z zawartego porozumienia mi Ċdzynarodowego, w áaĞciwe inwestycje w uzyskanie zdolno Ğci wojskowych oraz ochron Ċ interesów pa Ĕstwa za granic ą. Trzeba sobie jednocze Ğnie zdawa ü spraw Ċ, Īe przewaga informacyjna posiadana dzi Ċki dzia áaniom wywiadu nie zawsze prowadzi do sukcesu. Podobnie jak przewaga wojskowa czy ekonomiczna, nie skutkuje ona automatycznie pewnym zwyci Ċstwem 70 . Wywiad jest tylko jednym z elementów funkcjonowania pa Ĕstwa, ale jest dla niego najbardziej u Īyteczny, je Ğli: zbiera informacje o podmiotach, które pozostaj ą przeciwnikiem lub konkurencj ą oraz identyfikuje aktualne i potencjalne obszary rywalizacji, przewiduje wyst ąpienie nowych podmiotów konkurencyjnych wobec pa Ĕ- stwa, sprawnie przekazuje powy Īsze informacje do instytucji podejmuj ących decyzje,

70 J.E. Sims, A Theory of Intelligence and International Politics [w:] G.F. Treverton, W. Agrell s, National intelligence systems: current research and future prospects , Cambridge 2009, s. 67. 58 uniemo Īliwia lub utrudnia podmiotom konkurencyjnym sprawowanie trzech powyĪszych funkcji w celu uzyskania przewagi informacyjnej 71 . Niezale Īnie od szerokich mo Īliwo Ğci zdobycia niezb Ċdnych informacji, wiele z nich nie jest dost Ċpnych ze wzgl Ċdu na ukrywanie ich przez pa Ĕstwa lub inne podmioty zagra Īaj ące bezpiecze Ĕstwu pa Ĕstw i bezpiecze Ĕstwu mi Ċdzynarodowemu. Prawdopodobne motywy ukrywania pewnych informacji to: 1. Niektóre rz ądy uniemo Īliwiaj ą dost Ċp przedstawicielom innych pa Ĕstw do swojego terytorium lub jego cz ĊĞ ci. 2. Kraje, które planuj ą wrogie dzia áania wobec innego kraju lub krajów rzadko ujawni ą wcze Ğniej swoje zamiary i b Ċdą usi áowa áy ukry ü swoje przygotowania. 3. Wiele pa Ĕstw nie przedstawia publicznie szczegó áów swoich zdolno Ğci wojskowych lub planów ich budowy. 4. W przypadku ataku zbrojnego na okre Ğlone pa Ĕstwo, grup Ċ pa Ĕstw lub sojusz przeciwnik b Ċdzie stara á si Ċ ukry ü swoje plany i zamiary, a tak Īe wielko Ğü , struktury, wyposa Īenie oraz zdolno Ğci bojowe swoich si á zbrojnych. 5. Pa Ĕstwa, które naruszaj ą porozumienia mi Ċdzynarodowe, rezolucje ONZ lub inne normy prawa mi Ċdzynarodowego, zwykle b Ċdą ukrywa áy takie dzia áania. 6. Rz ądy, które prowadz ą negocjacje dyplomatyczne, nie b Ċdą ujawnia áy w pe á- ni swoich celów, interesów, strategii negocjacyjnej oraz progów ewentualnych ust Ċpstw. 7. Dzia áania nielegalne, jak np. akty terrorystyczne, handel narkotykami, handel lud Ĩmi czy szpiegostwo, b Ċdą prowadzone w sposób tajny, uniemo Īliwiaj ący ich odkrycie. 8. Katastrofy naturalne i humanitarne mog ą nast ąpi ü w miejscach i rejonach nie zawsze dost Ċpnych, a uzyskanie informacji o skali katastrofy oraz zakresie niezb Ċd- nej pomocy przekracza, z ró Īnych wzgl Ċdów, mo Īliwo Ğci obecnych na miejscu zdarzenia.

Uwarunkowania funkcjonowania wspó áczesnego wywiadu Istnieje zgoda, Īe wywiad stoi przed nowymi wyzwaniami, a na funkcjonowanie wspó áczesnych instytucji wywiadowczych w znacznym stopniu wp áywa kilka uwarunkowa Ĕ i zjawisk, które powsta áy w wyniku obiektywnych procesów cywiliza- cyjnych. Wydaje si Ċ, Īe mo Īna zidentyfikowa ü trzy najwa Īniejsze, do których nale Īą : przejrzysto Ğü wspó áczesnego Ğwiata, rozwój technologii informatycznych oraz przeciwnik nieb Ċdący podmiotem pa Ĕstwowym. W perspektywie tych uwarunkowa Ĕ warto te Ī spojrze ü na problem ograniczania praw obywatelskich w rezultacie dzia- áaĔ wspólnot wywiadowczych. We wspó áczesnym Ğwiecie dysponujemy wi Ċksz ą ilo Ğci ą informacji ni Ī kiedy- kolwiek. Dzi Ċki Internetowi i telefonii komórkowej mo Īliwe sta áo si Ċ przekazywanie tekstów i obrazów w praktycznie dowolne miejsce na Ğwiecie. Telewizja komercyj- na wykorzystuj ąca platformy satelitarne i przekazuj ąca najnowsze wiadomo Ğci na

71 Ibidem. 59 ca áy Ğwiat, sprawi áa, Īe pa Ĕstwowe programy informacyjne zosta áy w niektórych krajach odsuni Ċte od g áównego nurtu przekazu. Organizacje pozarz ądowe, jak np. Global Witness, Transparency International czy Sztokholmski Mi Ċdzynarodowy Instytut Bada Ĕ nad Pokojem (Stockholm International Peace Research Institute, SIPRI), zbieraj ą i upubliczniaj ą informacje o áamaniu praw cz áowieka, korupcji i obrocie broni ą. Informacje te s ą szczególnie wra Īliwe i przemawiaj ą do spo áeczno- Ğci mi Ċdzynarodowej, a instytucje pa Ĕstwowe, w tym wywiad, przesta áy by ü w tej sferze monopolist ą. Pa Ĕstwa demokratyczne ujawniaj ą du Īą ilo Ğü informacji o swojej polityce oraz o podejmowanych decyzjach. Organizacje mi Ċdzynarodowe (np. ONZ) publikuj ą informacje o zapasach i stanie broni b Ċdącej w dyspozycji pa Ĕstw; robi ą to w celu zredukowania prawdopodobie Ĕstwa wybuchu nieoczekiwanej wojny. Przejrzysto Ğü zmieni áa Ğwiat w ró Īny sposób i w wi Ċkszo Ğci pozytywnie. Dzi Ċki niej zosta áo zredukowane b áĊ dne postrzeganie rzeczywisto Ğci, zmniejszono niepewno Ğü , stworzono warunki wi Ċkszego bezpiecze Ĕstwa i zaufania. Przejrzysto Ğü sprzyja lep- szemu poznaniu si Ċ i zrozumieniu spo áecze Ĕstw z ró Īnych kr Ċgów cywilizacyj- nych. Jednak Īe, oprócz pozytywnych zjawisk, przejrzysto Ğü spo áeczno Ğci globalnej kreuje równie Ī zagro Īenia. Jej konsekwencje ró Īni ą si Ċ w zale Īno Ğci od tego, co pokazuje. Mo Īe umacnia ü zarówno tendencje pozytywne, jak i negatywne. Ujaw- nione dzia áania agresywne lub werbalne przekazy nap Ċdzaj ą ch Ċü do konfrontacji lub konfliktu, je Īeli przekaz informuje o z áej woli zwi ązanej z budowaniem potencja áu militarnego, agresywnej retoryce lub intencjach u Īycia si áy. Nawet je Ğli okre- Ğlone pa Ĕstwo, dzi Ċki przejrzysto Ğci, dojdzie do wniosku, Īe inne nie ma wrogich zamiarów, zawsze istnieje jakie Ğ prawdopodobie Ĕstwo, Īe tendencja ta mo Īe si Ċ odwróci ü. Jak zauwa Īyá John Mearsheimer, „pa Ĕstwa nie maj ą innego wyboru, jak obawa przed sob ą wzajemnie” 72 . Teza ta, oddaj ąc w sposób ortodoksyjny realistycz- ną teori Ċ stosunków mi Ċdzynarodowych, zawiera w sobie du Īo prawdy 73 . Mniejsze pa Ĕstwa zawsze b Ċdą obawia áy si Ċ mocarstw, nawet je Ğli te ostatnie nie wyra Īaj ą woli dominowania. Przejrzysto Ğü nie musi by ü czynnikiem redukuj ącym konflikt, gdyĪ cz Ċsto jest on rezultatem b áĊ dnego postrzegania i interpretacji rzeczywisto Ğci. Pa Ĕstwa maj ą sprzeczne interesy, które pokazane szeroko, z podkre Ğleniem i wyol- brzymieniem zagadnie Ĕ spornych, mog ą konflikt zaostrzy ü74 . Otwarty dost Ċp do informacji mo Īe tak Īe przyczynia ü si Ċ do wzrostu motywacji oraz wzmocnienia ideologii i dzia áaĔ grup ekstremistycznych. Je Īeli grupa ekstremistyczna walczy o w áadz Ċ lub udzia á w niej, przejrzysto Ğü mo Īe by ü czynnikiem inspiruj ącym przedstawianie siebie w kategoriach skrajnie negatywnych, aby odró Īni ü si Ċ wyra Ĩnie od swoich przeciwników i zyska ü ewentualne poparcie spo áeczne.

72 J. Mearsheimer, The False Promise of International Institutions , „International Security”, Winter 1994/1995. 73 Ciekawy pogl ąd dotycz ący swego rodzaju tragizmu i determinizmu teorii realistycznej prezentuje M. Spirtas, A House Divided: Tragedy and Evil in Realist Theory, „Security Studies” 1996, nr 5. 74 K.M. Lord, National Intelligence in the Age of Transparency [w:] Strategic Intelligence , t. 1: Understanding the Hidden Side of Government , red. L.K. Johnson, Westport 2007, s. 186. 60 Pytanie, jakie mo Īna postawi ü w kontek Ğcie globalnej przejrzysto Ğci to, w jaki sposób wp áywa ona na funkcjonowanie wywiadów pa Ĕstwowych. Po pierwsze, niesie swoiste konsekwencje dla zbierania informacji. Globalna przejrzysto Ğü oznacza dost Ċp do ogromnej ich ilo Ğci ze Ĩróde á ogólnie dost Ċpnych, gáównie elektronicznych. Z jednej strony mo Īe to by ü nieocenione, z drugiej kreuje du Īe problemy dla wywiadów. Dost Ċp do oficjalnych publikacji pa Ĕstwowych, dokumentów organizacji pozarz ądowych, raportów analitycznych i prognoz, wzbogacony przez informacje zebrane w sposób tajny, nie oznacza tego, Īe wywiad posiada wszystkie informacje, których potrzebuje. Oczywi Ğcie w transparentnej rzeczywisto Ğci niezb Ċdne s ą informacje, które trudno odnale Ĩü i potwierdzi ü. Do- tycz ą one zamiarów wykorzystania, szeroko pojmowanych, posiadanych zasobów, planów na przysz áoĞü , zgodno Ğci lub niezgodno Ğci tych planów z interesami narodowymi danego pa Ĕstwa. Innym obszarem implikuj ącym proces zbierania informacji jest wiedza, której Ĩródáa informacji maj ą wp áyw na kierownictwo pa Ĕstwa oraz opini Ċ publiczn ą, która tym Ĩród áom wierzy i jak podawane tre Ğci interpretuje. Wiedza taka u áatwia przewidywanie, poniewa Ī pozwala zrozumie ü, w jaki sposób podmiot zainteresowania postrzega okre Ğlone zjawiska. Po drugie, szeroki dost Ċp do informacji kreuje najwi Ċcej problemów dla pionów analitycznych wywiadu. Ilo Ğü informacji utrudnia jej ocen Ċ oraz w áaĞciwe odczytanie znaczenia przekazu. Badania naukowe wskazuj ą, Īe ludzie najprawdopodobniej szybciej zauwa Īą zdarzenie, uznaj ą je za prawdziwe, je Ğli si áa sygna áu nie jest zbyt- nio du Īa75 . Ujmuj ąc rzecz inaczej, w rzeczywisto Ğci wszechobecnej informacji istotne fakty, zjawiska i wydarzenia mog ą by ü niezauwa Īone. Astri Suhrke oraz Bruce Jones zauwa Īyli, Īe czynniki poznawcze, zwi ązane z odbiorem przekazywanych informacji, wp áyn Ċá y na niezauwa Īenie przez spo áeczno Ğü mi Ċdzynarodow ą wydarze Ĕ prowadz ących do ludobójstwa w Rwandzie w 1994 r. Sytuacja w tym kraju by áa záoĪona i trudna do zrozumienia w obliczu informacji i propagandy docieraj ących z Kigali. W rezultacie informacje te interpretowano w ró Īny sposób. Niektórzy dyplomaci uwa Īali pocz ątkowo, Īe zamieszki i potyczki s ą skierowane przeciwko rz ądowi, w sk áad którego wchodzili przedstawiciele plemienia Hutu, i inspirowane przez odsuni Ċtych od w áadzy Tutsi. Inni twierdzili odwrotnie, Īe to w áaĞnie Tutsi s ą zagro Īeni. W rezultacie nikt nie potrafi á, mimo posiadanych informacji, przewidzie ü ludobójstwa, dokonanego przez Hutu na Tutsi 76 . Niepoddawanie si Ċ my Ğleniu po- tocznemu i zbiorowej m ądro Ğci, kreowanej przez wszechobecne informacje, stanowi du Īe wyzwanie dla procesu analiz wywiadowczych i rzemios áa analitycznego. Po trzecie, globalna przejrzysto Ğü utrudnia tak Īe prowadzenie tajnych dzia áaĔ i operacji, w tym tych, które realizuje wywiad poza tradycyjnym procesem informacyjnym. Agencje wywiadowcze powinny mie ü Ğwiadomo Ğü , Īe tajne dzia áania mog ą w ka Īdej chwili sta ü si Ċ wiedz ą publiczn ą. O ile tajne operacje, je Ğli takie

75 Ibidem , s. 196. 76 A. Suhrke, B. Jones, Preventive Diplomacy in Rwanda: Failure to Act or Failure of Actions? [w:] B.W. Jentlenson, Opportunities Missed, Opportunities Seized: Preventive Diplomacy in the Post– Cold War World , New York 2000, s. 254–255. 61 pozostan ą, mog ą przynie Ğü oczekiwane rezultaty, o tyle ich ujawnienie wp áynie z pewno Ğci ą negatywnie, nie tylko na wizerunek agencji, ale i pa Ĕstwa. Nie wdaj ąc si Ċ w potwierdzenie lub zaprzeczenie, dotycz ące tajnych wi Ċzie Ĕ CIA na terenie Europy, informacja o ich istnieniu sta áa si Ċ wiedz ą publiczn ą, by áa przedmiotem debaty w Parlamencie Europejskim. Skutkowa áa negatywnie, nie tylko wizerunko- wo, ale – jak si Ċ wydaje – postawi áa pod znakiem zapytania prowadzenie tego typu dzia áaĔ w przysz áoĞci. Wydaje si Ċ rzecz ą oczywist ą, Īe na kszta át wywiadu wp áyn ąá równie Ī rozwój technologii informacyjnej. Zmieni áa ona zarówno Īycie jednostek, dzia áania korporacji komercyjnych, jak i instytucji pa Ĕstwowych. Rezultat tych zmian przejawia si Ċ w ró Īny sposób. Z jednej strony informacja jest szybciej przekazywana wewn ątrz ró Īnych komponentów administracji pa Ĕstwowej, co sprzyja szybszemu podejmowaniu oraz implementacji w áaĞciwych decyzji, bez potrzeby korzystania z us áug wywiadu. Z drugiej – staje si Ċ wiedz ą i w áasno Ğci ą publiczn ą. Spowodowa áo to, Īe inne instytucje pa Ĕstwa sta áy si Ċ niekiedy bardziej skuteczne oraz konkurencyjne w zbieraniu, analizowaniu i przekazywaniu informacji niezb Ċdnych do sprawowania przez pa Ĕstwo swoich funkcji. Tak wi Ċc informacja, w tym informacja wiarygodna, która jest istot ą dzia áaĔ wywiadowczych, sta áa si Ċ dobrem powszechnie dost Ċpnym, a wiadomo Ğci niejawne i sekrety, których dostarczycielem jest wywiad, wydaj ą si Ċ by ü mniej istotne w polityce pa Ĕstwa. Spogl ądaj ąc na omawiane zjawiska z innej strony, tworz ą one jednocze Ğnie szanse dla wspólnot wywiadowczych. Sposób, w jaki odnajd ą swoje miejsce w nowej rzeczywisto Ğci, b Ċdzie determinowa á ich rol Ċ w pa Ĕ- stwie. Nie znamy bowiem granic post Ċpu technologicznego, jak zauwa Īa Michael Herman 77 . W wymiarze wewn Ċtrznym wykracza poza tradycyjne granice pa Ĕstwo- we oraz implikuje nieznane zmiany w kierowaniu pa Ĕstwem oraz sposobem dowodzenia i kierowania si áami zbrojnymi. W wymiarze zewn Ċtrznym zaciera ró Īnice pomi Ċdzy Ğwiatem rozwini Ċtym a rozwijaj ącym si Ċ, poniewa Ī ka Īdy z nich ma dostĊp do porównywalnych technologii i z powodzeniem je wykorzystuje. Sprawia tak Īe, Īe na globalnej scenie upodabnia si Ċ status pa Ĕstw i ugrupowa Ĕ niepa Ĕstwo- wych. Dzieje si Ċ tak dlatego, Īe podmioty niepa Ĕstwowe posiadaj ą szerokie mo Īli- wo Ğci wp áywania i nacisku, korzystaj ąc z dobrodziejstwa nieobj Ċtego w zasadzie precyzyjnymi regulacjami Internetu. Nowa sytuacja, w jakiej znalaz á si Ċ wywiad, wymusza autorefleksj Ċ i poszukiwanie swojego miejsca. Technologie informacyjne tworz ą nowe mo Īliwo Ğci zbierania, przetwarzania, analizy, przekazywania informacji odbiorcom, a tak Īe ochrony w áasnych zasobów informacyjnych oraz zak áócania tego procesu przez inne podmioty. Post Ċp technologiczny nie tylko wzbogaca mo Īliwo Ğci zbierania informacji, ale tak Īe pozwala na wytwarzanie wi Ċkszej ilo Ğci raportów przekazywanych odbiorcom. Na przyk áad jeden satelita przelatuj ący przez 15 minut – jak twierdzi gen. W.J.P. Roberts – mo Īe zebra ü materia á wystarczaj ący do zaj Ċcia prac ą stu ana-

77 M. Herman, Intelligence Services in the Information Age: Theory and Practice , London 2001, s. 52. 62 lityków wywiadu przez jeden tydzie Ĕ, o ile stosuj ą tradycyjne narz Ċdzia analityczne 78 . Je Īeli uwzgl Ċdnimy fakt, Īe politycy i administracja odbieraj ą informacje nie tylko z wywiadu, zwi Ċksza si Ċ prawdopodobie Ĕstwo przeoczenia istotnych proble- mów lub dylematu, które z nich s ą wiarygodne i mog ą stanowi ü podstaw Ċ procesu decyzyjnego. Ale te zwi Ċkszone mo Īliwo Ğci, na które mo Īna by áoby spojrze ü w kategoriach usprawnie Ĕ procesu wywiadowczego oraz zwi Ċkszenia efektywno Ğci, skutkuj ą swego rodzaju produktem ubocznym – prze áadowaniem zebranych danych oraz ryzykiem nadprodukcji informacji wywiadowczych. Uboczny skutek wykorzystania technologii informatycznej dotyczy tak Īe jej wykorzystania do walki informacyjnej. Jak twierdzi Leopold Ciborowski: „[...] generalnym celem ka Īdej walki informacyjnej jest d ąĪ enie do stworzenia przeciwnikowi fa ászywego obrazu rzeczywisto Ğci po drugiej stronie tocz ących si Ċ zmaga Ĕ i przez to ukierunkowanie jego wysi áków na planowanie i prowadzenie dzia áaĔ w stosunku do nieistniej ących lub nieistotnych odniesie Ĕ. Innymi s áowy, jest to niezmiernie z áoĪony proces kierowania dzia áaniami przeciwnika przez podmiot mu przeciwny i w nieznany mu sposób” 79 . Wed áug przywo áanego autora walka informacyjna toczy si Ċ w przestrzeni politycznej, ekonomicznej, ideologicznej i zbrojnej 80 . Z punktu widzenia przedmio- towych rozwa ĪaĔ oznacza to, Īe technologie informatyczne znacznie zwi Ċkszaj ą przestrze Ĕ niepewno Ğci, dezinformacji, ochrony zasobów pozyskiwanych przez wywiad i ryzyka. Rewolucja informacyjna wymusza zmian Ċ wewn Ċtrznych procedur i kultury pracy instytucji wywiadowczych. Ich przejawami s ą szybkie tempo zdobywania i przetwarzania informacji (ilo Ğü oraz sposoby przekazywania odbiorcom). Wykorzysty- wanie nowych technologii w wywiadzie ma liczne korzy Ğci, ale kreuje jednocze Ğnie znaczne problemy i ograniczenia. Urz ądzenia elektroniczne mog ą by ü wykorzystywane do pods áuchów i prowadzenia obserwacji z ukrycia. Dzi Ċki nowym technolo- giom ukryta kamera lub urz ądzenie do rejestrowania d Ĩwi Ċku mog ą osi ąga ü wielko Ğü przys áowiowej g áówki od szpilki, a zasilanie tych urz ądze Ĕ mo Īe by ü wykonywane z du Īej odleg áoĞci. W ten sposób rozwi ąza á si Ċ problem wymiany baterii w urz ądze- niach wykorzystywanych w technice operacyjnej. Szyfrowane komunikaty s ą od- czytywane przez przystosowane do tego celu komputery, b Ċdące w dyspozycji agencji wywiadowczych. Wiadomo Ğü zaszyfrowana wed áug standardów wspó áczes- nych mo Īe by ü odczytana w przysz áoĞci. W miar Ċ doskonalenia zdobywania informacji przy u Īyciu techniki informatycznej ro Ğnie poziom trudno Ğci podczas prowadzenia wywiadu osobowego. W sposób niezauwa Īalny zmieni áy si Ċ zasady prowadzenia tej dzia áalno Ğci. Przypadek aresz- towanych w lipcu 2010 r. rosyjskich szpiegów, których pó Ĩniej deportowano do

78 W.J.P. Roberts, Implications of Information Age Operations , „RUSI Journal” 1997, nr 142, s. 39. Cyt. za: M. Herman, Intelligence Services …, op.cit ., s. 53. 79 L. Ciborowski, Walka informacyjna , Toru Ĕ 1999, s. 78. 80 Ibidem , s. 101–102. 63 Rosji, pokazuje, Īe mog ą oni porusza ü si Ċ po terytorium pa Ĕstwa bez wzbudzania podejrze Ĕ, posiadaj ą fa ászywe dokumenty to Īsamo Ğci, dokonuj ą operacji finansowych oraz przyjmuj ą pieni ądze, wykorzystuj ąc legalne metody 81 . Jednym z wi Ċkszych problemów zwi ązanych ze zdobywaniem informacji s ą mobilne telefony, umo Īliwiaj ące za áoĪenie w nich pods áuchu i monitorowanie ruchów posiadacza. U áatwiaj ą Ğledzenie obiektu zainteresowania, ale jednocze Ğnie s ą zagro- Īeniem dla wywiadowcy, a tak Īe potencjalnego terrorysty. Próba obej Ğcia tej mo Īli- wo Ğci w celu uniemo Īliwienia pods áuchu, polegaj ąca na wyj Ċciu baterii, umieszcze- nie telefonu w zamra Īalniku lub w pojemniku uniemo Īliwiaj ącym pods áuchiwanie z pewno Ğci ą wzbudzi áaby podejrzenie, przyci ągaj ąc za sob ą zainteresowanie kontrwywiadu. Je Ğli czynno Ğci wymiany baterii dokona áyby jednocze Ğnie dwie lub kilka osób w jednym rejonie, nawet laik spostrzeg áby, Īe prowadzona jest tajna operacja sáuĪb specjalnych lub policyjnych. Liczne problemy rodzi te Ī tworzenie fa ászywej to Īsamo Ğci. Jeszcze kilkana Ğcie lat temu oficer wywiadu wykonuj ący zadanie wyposa Īany by á w fa ászywy paszport, kilka kart kredytowych, prawo jazdy oraz fotografie cz áonków rodziny. Czasy te jednak bezpowrotnie min Ċá y82 . Elektronika pozwala na weryfikowanie legalno Ğci dokumentów oraz identyfikacj Ċ ich posiadacza dzi Ċki bazom danych o ludziach bĊdących w dyspozycji s áuĪb bezpiecze Ĕstwa. Stemple wizowe innych krajów mog ą by ü porównywane z danymi s áuĪb imigracyjnych. Korzystanie z kart kredytowych dostarcza informacji odno Ğnie miejsca i daty wydania oraz realizowanych transakcji. Deklarowane miejsca zatrudnienia mog ą by ü stosunkowo áatwo potwierdzone, a bilingi telefonów komórkowych informuj ą o kontaktach lub ich braku. Podejrze- nie b Ċdzie budzi á równie Ī nowoczesny telefon i niedawno wydana karta kredytowa 83 . Kiedy Ğ prowadzenie operacji przeciwko szpiegom zajmowa áo wiele tygodni i lat zespo áowi ludzi. Obecnie oficerowie kontrwywiadu mog ą zebra ü wystarczaj ące dowody kilkoma klikni Ċciami myszy. Ukrycie to Īsamo Ğci komplikuje tak Īe wprowadzanie biometrycznych dokumentów to Īsamo Ğci. Odciski palców oraz dane personalne cudzoziemców wkraczaj ących na teren USA zostaj ą trwale umieszczone w rz ądowych bazach danych, które dost Ċpne bĊdą tak Īe dla niektórych pa Ĕstw sojuszniczych. Praktyk Ċ tak ą stosuje coraz wi Ċcej pa Ĕstw. Uzyskanie paszportu na podstawie metryki urodzenia zmar áego dziecka rów- nie Ī jest ryzykowne, ze wzgl Ċdu na powszechnie stosowany system rejestracji ludno- Ğci. Kradzie Ī paszportu turysty i fachowa zamiana fotografii, stosowana powszechnie przez Mossad 84 , oka Īe si Ċ bezu Īyteczna z chwil ą zastosowania w dokumentach chipu

81 Espionage. Spies like us , „The Economist”, 1 VII 2010. 82 Spycraft. A tide turns , „The Economist”, 17 VII 2010. 83 Co prawda niektóre s áuĪby wywiadowcze dla celów operacyjnych posiadaj ą karty kredytowe, które w celu stworzenia wra Īenia wiarygodno Ğci u Īywane s ą wielokrotnie, wskazuj ąc na „normalne” funkcjonowanie w spo áecze Ĕstwie. Jednak Īe w powa Īniejszych operacjach taka legenda mo Īe zu Īyü si Ċ szybciej ni Ī powsta áa. 84 Zob. Israel’s controversial intelligence service. Does Mossad really make Israel safer ?, „The Economist”, 25 II 2010. 64 z danymi biometrycznymi, sprawdzanymi przy kontrolach to Īsamo Ğci. Te okoliczno- Ğci sprawiaj ą, Īe koszty prowadzenia operacji wywiadowczej rosn ą. Technika stworzy áa znaczne utrudnienia dla takich tradycyjnych metod jak skrytki, gdzie jedna osoba zostawia informacj Ċ, inna j ą podejmuje. W procesie szkolenia oficerom wywiadu i Ĩród áom osobowym zaleca si Ċ wybieranie na skrytki miejsc, które s ą cz Ċsto ucz Ċszczane oraz daj ące si Ċ áatwo obserwowa ü (np. konte- nery, pojemniki, kosze i sp áuczki w publicznych toaletach, okratowanie grzejnika przy áawce w ko Ğciele). Do przesz áoĞci nale Īą czasy, kiedy du Īy zespó á oficerów kontrwywiadu obserwowa á miejsce, podejrzewane o pe ánienie funkcji skrytki. Obserwacj Ċ mo Īna dzisiaj prowadzi ü w sposób niezauwa Īalny, z du Īej odleg áoĞci i automatycznie. Dzisiejszy oficer kadrowy i jego agent, który chcia áby zakopa ü w parku butelk Ċ po piwie z pieni Ċdzmi, musz ą wcze Ğniej zastanowi ü si Ċ, czy miejsce nie jest obj Ċte coraz cz ĊĞ ciej stosowanym monitoringiem 85 . Min Ċá y czasy, kiedy wywiad wysy áaá do innego kraju osoby ze spreparowan ą to Īsamo Ğci ą (zwane w Īargonie wywiadowczym „nielega áami”). Obecnie wykorzystuje si Ċ ich prawdziwe dane osobowe. Przyk áadem jest przypadek Anny Chapman, jednej z dziesi ątki agentów deportowanych do Rosji w lipcu 2010 r. By áa ona rze- czywi Ğcie tajnym agentem, posiada áa legalne nazwisko brytyjskie, studiowa áa, wysz áa za m ąĪ , pracowa áa i mieszka áa w ró Īnych pa Ĕstwach 86 . Przyk áad ten dowodzi, Īe nie tylko techniki ukrywania dzia áalno Ğci wywiadu staj ą si Ċ bardziej wyra- finowane, ale wprost proporcjonalnie rozwijaj ą si Ċ tak Īe sposoby ich ujawniania. Rozpad ZSRR i dynamiczne zmiany w pa Ĕstwach, które wyzwoli áy si Ċ spod jego wp áywu, by áy zaskoczeniem dla zachodnich agencji wywiadowczych, a szcze- gólnie ameryka Ĕskich. Transformacja ta pozostawa áa w obszarze zainteresowania wywiadowczego, gdy Ī kierunek zmian nie by á na pocz ątku lat 90. XX w. oczywisty, mimo wyra Īanych aspiracji obecno Ğci w strukturach politycznych i gospodarczych Zachodu. Nie by áo wiadomo, w jaki sposób zareaguj ą grupy zawodowe i spo áeczne zwi ązane z upadaj ącym systemem. Zmiana dotychczasowego porz ądku mia áa tak Īe konsekwencje dla pa Ĕstw poza ich obszarem oraz spowodowa áa pojawienie si Ċ nowych aktorów pozapa Ĕstwowych i nowych zagro ĪeĔ, które sta áy si Ċ przedmiotem zainteresowania wywiadowczego. Instytucje wywiadowcze musia áy dostosowa ü si Ċ do nowych warunków pod wzgl Ċdem zada Ĕ, struktur organizacyjnych, kadr oraz metod dzia áania. Mimo Īe nie straci áy na warto Ğci Ĩród áa wykorzystywane w wywiadzie, nale Īaáo przeorientowa ü ich prac Ċ. W stosunku do organizacji terrorystycznej, posiadaj ącej swoje bazy w gó- rzystych terenach i obszarach oddalonych od o Ğrodków miejskich, trudno jest prowadzi ü prac Ċ z pozycji placówki dyplomatycznej czy innej struktury organizacyjnej maskuj ącej dzia áalno Ğü wywiadowcz ą. Typowanie i werbowanie Ĩróde á osobowych wĞród Al-Kaidy jest zadaniem przerastaj ącym mo Īliwo Ğci osób z zachodniego kr Ċgu kulturowego. By áy szef wywiadu Arabii Saudyjskiej, ksi ąĪĊ Turki al-Faisal,

85 Spycraft …, op.cit. 86 Espionage …, op.cit. 65 stwierdzi á, Īe problem przenikni Ċcia do struktury pozapa Ĕstwowej polega na rygorystycznie przestrzeganej procedurze sprawdzaj ącej. Organizacja typu Al-Kaida nie dopuĞci do swoich struktur nikogo, kto nie by á znany znacznie wcze Ğniej, zanim ta struktura powsta áa87 . Jest najtrudniejszym obiektem dzia áaĔ wywiadu, bo nie jest struktur ą w rozumieniu tradycyjnej organizacji, posiadaj ącej centralne kierownictwo 88 , ale zbiorem ró Īnych grup o podobnych pogl ądach. Utrudnia to przenikanie do niej, jej lokalizacj Ċ oraz zwalczanie. W przypadku grup przest Ċpczo Ğci zorganizowanej aresztowanie przywódców parali Īuje – przynajmniej na pewien czas – aktywno Ğü grupy, natomiast organizacja o lu Ĩnej strukturze mo Īe dalej realizowa ü swoj ą misj Ċ, pomimo pewnych strat w Ğród swoich cz áonków. Przeciwnik niepa Ĕstwowy wyci ąga równie Ī wnioski z dzia áaĔ prowadzonych przeciwko niemu, tworz ąc system w áasnego przeciwdzia áania wywiadowczego oraz penetracji s áuĪb specjalnych, które z nim walcz ą. Nie rozpatruj ąc w tym miejscu wspó áczesnych zagro ĪeĔ oraz roli podmiotów pozapa Ĕstwowych, co do których istnieje zgoda wyra Īana w strategiach bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstw i organizacji mi Ċdzy- narodowych, nale Īy zwróci ü uwag Ċ na nowy problem zwi ązany z podmiotami pozapa Ĕstwowymi, który otwiera nieistniej ący do tej pory obszar zainteresowania i operacji wywiadowczych. Chodzi o wsparcie negocjacji z podmiotami niepa Ĕstwo- wymi, które do tej pory uznawane by áy za wrogie – w przypadku Afganistanu z przywódcami Talibów. Obecnie wiadomo, Īe pozytywne rozwi ązanie konfliktu nie uda si Ċ przy stosowaniu wy áą cznie Ğrodków wojskowych. Wydaje si Ċ, Īe trudno bĊdzie znale Ĩü inn ą struktur Ċ zdoln ą do przygotowania negocjacji ni Ī struktury wywiadu. Kluczowe b Ċdzie w przywo áywanym przypadku rozpoznanie grup i jednostek posiadaj ących wp áywy i sk áonnoĞü do ust Ċpstw 89 . Udzia á w operacjach reagowania kryzysowego, gdzie si áy zbrojne maj ą do czynienia najcz ĊĞ ciej z podmiotami pa Ĕstwowymi, tworzy potrzeb Ċ wypracowania mechanizmu transmisji i wykorzystania informacji o charakterze taktyczno-operacyjnym, zdobytych przez struktury rozpoznania osobowego, maj ących znaczenie dla wywiadu strategicznego. Przyk áad negocjacji z Talibami, mimo Īe ograniczonych terytorialnie, przek áada si Ċ na strategi Ċ post Ċpowania zaanga Īowanych tam pa Ĕstw i koalicji. Sk áania to do sformu áowania pogl ądu, Īe zaciera si Ċ granica pomi Ċdzy zadaniami oraz zainteresowaniem wywiadu strategicznego i struktur wywiadu/rozpoznania wojskowego na ni Īszym szczeblu. Informacje o pojawianiu si Ċ nowego typu uzbrojenia bojowników maj ą znaczenie nie tylko dla obecnych w rejonie dzia áaĔ grup bojowych, ale s ą wskazaniem do pytania o charakterze strategicznym – który podmiot pa Ĕstwowy zaopatru- je bojowników w bro Ĕ, kto ich wspiera logistycznie oraz udziela schronienia. Maj ąc do czynienia z przeciwnikiem pa Ĕstwowym, organizacje wywiadowcze wypracowa áy metodologi Ċ ostrzegania wywiadowczego. Polega ona na monitorowa-

87 G. Friedman, America’s Secret War. Inside the Hidden Worldwide Struggle between America and its Enemies , New York 2004, s. 73–74. 88 Terroryzm we wspó áczesnym Ğwiecie , red. J. Paw áowski, Warszawa 2001, s. 79 i n. 89 Lunch with the Taliban , „The Economist”, 30 X 2010. 66 niu wska Ĩników i symptomów Ğwiadcz ących o decyzjach politycznych lub przygo- towaniu do ataku. W przypadku podmiotów pozapa Ĕstwowych wypracowanie takiej metodologii nie jest przedsi Ċwzi Ċciem áatwym, o ile w ogóle mo Īliwym. Ponadto w stosunku do pa Ĕstw, w przypadku zaobserwowania niepokoj ących wska Ĩników, mo Īliwe jest stosowanie ró Īnego rodzaju Ğrodków prewencyjnych, pocz ąwszy od oddzia áywa Ĕ dyplomatycznych do zagro Īenia odwetem w áą cznie. Jak pokaza áy koncepcje strategiczne okresu zimnej wojny, spe áni áy one swoj ą funkcj Ċ skutecznie. O nieprzewidywalno Ğci dzia áaĔ ze strony podmiotów niepa Ĕstwowych przekonani s ą eksperci. Twierdz ą, Īe mimo dzia áania agencji wywiadowczych, nie zapobiegnie si Ċ w przysz áoĞci ani nie uda si Ċ przewidzie ü terminu ataku z u Īyciem broni masowego ra Īenia, jednocze Ğnie nie b Ċdziemy znali dok áadnie autorów zamachu. Ponadto mimo skutecznych dzia áaĔ s áuĪb policyjnych i specjalnych, skutkuj ących zidentyfikowaniem i aresztowaniem cz áonków komórek terrorystycznych, nie uniknie si Ċ kolejnych zamachów na obiekty w pa Ĕstwach zachodnich i si áy zbrojne obecne poza granicami Europy i USA 90 . Ten pesymistyczny scenariusz stanowi powa Īne wyzwanie dla wywiadów, kontrwywiadów i policji na Ğwiecie. Istnieje istotna ró Īnica pomi Ċdzy zbieraniem informacji w kraju i za granic ą. Za granic ą operacje wywiadowcze mog ą áama ü prawo kraju, w którym s ą prowadzone. W kraju rodzimym musz ą je uszanowa ü. Organizacje wywiadowcze pa Ĕstw demokratycznych za granic ą mog ą przekupywa ü zagraniczne osobisto Ğci, w áamywa ü si Ċ do biur partii politycznych, zak áada ü pods áuchy ministrom obrony i dyplomatom oraz prowadzi ü wiele innych dzia áaĔ zmierzaj ących do zdobycia informacji. Nie mog ą tego natomiast czyni ü na terytorium w áasnych pa Ĕstw bez stosownej zgody s ądu. Organizacje wywiadowcze napotykaj ą w swojej dzia áalno Ğci na ograniczenia zwi ązane z przestrzeganiem konstytucyjnych wolno Ğci obywatelskich. Nale Īy przy tym rozró Īni ü ich dwa typy. Jednym z nich jest cenzura polityczna lub zakaz de- monstracji i wyra Īania opinii, jak to by áo w wielu krajach podczas zagro Īenia wojennego lub wojny. W walce z terroryzmem nie maj ą one jednak istotnego znaczenia. Pojawia si Ċ natomiast problem ograniczenia wolno Ğci obywatelskich poprzez tajne obserwacje, pods áuchiwanie áą czno Ğci czy kontrol Ċ przesy áek. Tego typu dzia áalno Ğü instytucji wywiadowczych, w przypadku ich prawnego zalegalizowania, mo Īe przynie Ğü konkretne korzy Ğci w walce z terroryzmem. Nie istnieje przy tym potrzeba zastraszania obywateli. Dopóki zachowane zostan ą zasady tajno Ğci i dyskrecji, dopóty dzia áania tego typu nie b Ċdą przeszkadza áy i utrudnia áy prywatnego Īycia obywatelom nie wchodz ącym w kolizj Ċ z prawem. W wielu krajach, w tym w Sta- nach Zjednoczonych i Polsce, przedsi Ċwzi Ċcia takie s ą niepopularne, ale je Ğli ich wprowadzenie zapobiegnie atakom terrorystycznym w przysz áoĞci, mo Īe warto wcieli ü je w Īycie. Jednocze Ğnie w wielu demokratycznych pa Ĕstwach (Wielka Brytania, Francja, Holandia, pa Ĕstwa skandynawskie) istnieje liberalne prawo zezwalaj ące na zbieranie informacji o osobach, a mimo to obywatele tych krajów nie odczuwaj ą z tego powodu wi Ċkszych niedogodno Ğci.

90 P. Bobbitt, Terror and Consent. The War for the Twent-First Century , London 2008, s. 290. 67 Dylemat pomi Ċdzy zapewnieniem obywatelom bezpiecze Ĕstwa a prawem do prywatno Ğci i anonimowo Ğci jest jedn ą z barier wspó ápracy wywiadowczej pomi Ċ- dzy pa Ĕstwami, tak Īe tej pomi Ċdzy pa Ĕstwami europejskimi a Stanami Zjednoczo- nymi. Rozwi ązania prawne dotycz ące dzia áania s áuĪb specjalnych w Europie i USA są odmienne. Przyk áadem jest chocia Īby rodzaj instytucji zezwalaj ącej na dzia áania sáuĪb specjalnych wobec obywateli 91 . Wydaje si Ċ, Īe spór dotycz ący relacji bezpiecze Ĕstwa i wolno Ğci wynika cz Ċsto z niepe ánego zrozumienia tych poj Ċü . W debatach publicznych dotycz ących wpro- wadzania nowych Ğrodków bezpiecze Ĕstwa, cz Ċsto myli si Ċ poj Ċcia prywatno Ğci i anonimowo Ğci. Istniej ące do niedawna mechanizmy zapewnienia bezpiecze Ĕstwa s ą dziedzictwem okresu zimnej wojny i epoki, w której zagro Īenia mia áy zupe ánie inny charakter ni Ī w obecnym globalnym Ğwiecie. W Ğwiecie przedindustrialnym ludzko Ğü zamieszkiwa áa g áównie wsie. Obywatele cieszyli si Ċ prywatno Ğci ą, ale nie anonimowo Ğci ą. Ich Īycie prywatne nie by áo widoczne dla s ąsiadów, natomiast aktywno Ğü zawodowa i spo áeczna by áa dobrze znana spo áeczno Ğci lokalnej. Trudno by áo w takim Ğrodowisku ukry ü przest Ċpstwo, a sprawc Ċ albo znano, albo domy Ğlano si Ċ kim móg á by ü. W czasach spo áecze Ĕstwa przemys áowego mobilno Ğü si áy roboczej oraz powstawanie du Īych skupisk ludno Ğci ograniczy áy prywatno Ğü , ale poprzez wtopie- nie si Ċ w miejski t áum rozszerzy áy margines anonimowo Ğci. Pa Ĕstwa do Ğü szybko dostosowa áy Ğrodki bezpiecze Ĕstwa do nowej sytuacji, stworzy áy si áy policyjne, wprowadzi áy dowody to Īsamo Ğci oraz identyfikacj Ċ odcisków palców. Rewolucja informacyjna w XXI w. spowodowa áa zmniejszenie czasu i dystansu komunikacyjnego pomi Ċdzy lud Ĩmi, kreuj ąc tzw. globaln ą wiosk Ċ. Nie stworzy áa jej jednak globalizacja, ale w metropoliach rozszerzy á si Ċ zasi Ċg anonimowo Ğci, a skur- czy á margines prywatno Ğci. Wydaje si Ċ, i Ī instytucje pa Ĕstwa odpowiedzialne za bezpiecze Ĕstwo powinny d ąĪ yü do odwrócenia tego trendu poprzez lepsz ą ochron Ċ prywatno Ğci i jednoczesn ą redukcj Ċ anonimowo Ğci 92 . Wiedza, kto jest kim, czym zajmuje si Ċ w Īyciu spo áecznym jest wiedz ą publiczn ą, nie sprawia dolegliwo Ğci obywatelom. Natomiast znajomo Ğü wyznania, preferencji kulinarnych, stanu konta bankowego czy relacji rodzinnych, to ju Ī sfera Īycia prywatnego. Przestrzeganie granicy pomi Ċdzy publiczn ą sfer ą funkcjonowania cz áowieka w spo áeczno Ğci a jego Īyciem prywatnym jest istot ą demokratycznego spo áecze Ĕstwa obywatelskiego. Podejmowane obecnie w wielu pa Ĕstwach Ğwiata ró Īnorodne Ğrodki bezpiecze Ĕstwa, takie jak m.in. paszporty biometryczne czy numery ewidencyjne, nie ingeruj ą w prywatno Ğü ludzi, ale zapobiegaj ą niebezpiecznej anonimowo Ğci potencjalnych przest Ċpców i chroni ą przed niebezpieczn ą praktyk ą kradzie Īy to Īsamo Ğci. Zagro Īenie prywatno Ğci mo Īe jednak Īe spowodowa ü gromadzenie i przesy áanie du Īej ilo Ğci danych osobowych z baz pa Ĕstwowych i komercyjnych.

91 Na przyk áad w Wielkiej Brytanii decyzj Ċ w tej sprawie mo Īe podj ąü urz Ċdnik rz ądowy Ğrednie- go szczebla, podczas gdy w USA sprawa inwigilowania obywateli pozostaje w gestii specjalnego s ądu ds. wywiadu zagranicznego (Foreign Intelligence Surveillance Court ). 92 Por. R.J. Aldrich, Transatlantic intelligence and security cooperation, „International Affairs” 2004, t. 80, nr 4, s. 734–736. 68 W kontek Ğcie praw i wolno Ğci obywatelskich pojawia si Ċ problem nadzoru nad sáuĪbami specjalnymi, posiadaj ącymi du Īe mo Īliwo Ğci ingerencji w Īycie osobiste obywateli. Mo Īliwo Ğü kontrolowania informacji jest du Īą si áą ka Īdego pa Ĕstwa, zarówno demokratycznego, jak i autorytarnego. Zbieranie informacji przez wywiad odbywa si Ċ w sposób tajny i niedost Ċpny powszechnie, gdy Ī s áuĪby chroni ą metody pracy i Ĩród áa. Wiedza zdobyta i przekazana decydentom równie Ī nie odwo áuje si Ċ do specyficznych Ĩróde á. S áuĪby specjalne s ą wi Ċc cz Ċsto traktowane jako instytucje mog ące stanowi ü zagro Īenie dla demokratycznego pa Ĕstwa. Mog ą te Ī zidentyfikowa ü istniej ące potencjalne zagro Īenie lub o nim nie poinformowa ü. Posiadaj ą tak Īe mo Īliwo Ğü przekazania informacji o zdarzeniu i zjawisku, aby wywo áaü okre Ğlone dzia áania ze strony administracji. Dlatego skuteczny nadzór i kontrola nad s áuĪbami specjalnymi jest norm ą w demokratycznych pa Ĕstwach 93 . Nadzór nad s áuĪbami sprawuje administracja rz ądowa, w áadza ustawodawcza oraz s ądownicza. Sprawowanie kontroli rozpoczyna si Ċ od aktów ustawodawczych stanowi ących jasne i czytelne prawne ramy funkcjonowania s áuĪb. Kontrola parlamentarna b Ċdzie skuteczniejsza, kiedy instytucje parlamentarne b Ċdą posiada áy dost Ċp do informacji w zakresie równym w áadzy wykonawczej, która zarz ądza s áuĪbami. Istot ą parla- mentarnego nadzoru nad s áuĪbami specjalnymi jest bowiem dost Ċp do informacji w takim samym stopniu jak w áadzy wykonawczej. W zakresie nadzoru parlamen- tarnego mie Ğci si Ċ tak Īe kontrola bud Īetu pa Ĕstwa, w tym tak Īe s áuĪb. Szczegó áy takiej kontroli rozwi ązywane s ą ró Īnie w ró Īnych krajach. Mo Īna jednak przyj ąü pewne zasady okre Ğlaj ące jej zakres. Na podstawie ró Īnych rozwi ąza Ĕ przyj Ċtych w pa Ĕstwach demokratycznych mo Īna wyodr Ċbniü obszary nadzoru nad s áuĪbami specjalnymi inkorporowane do prawodawstwa tych pa Ĕstw 94 . Nale Īą do nich przede wszystkim: zakres odpowiedzialno Ğci, ograniczenia kompetencyjne, metody pracy operacyjnej oraz jej ograniczenia 95 , ogólna struktura organizacyjna, relacje pomi Ċdzy s áuĪbami wywiadowczymi a kontrwywiadowczymi oraz strukturami bezpiecze Ĕstwa, Ğrodki kontroli oraz egzekwowania odpowiedzialno Ğci, mechanizmy kontroli przez w áadz Ċ wykonawcz ą i s ądownicz ą nadzoru par- lamentarnego, sankcje prawne w przypadku skar Īenia na dzia áalno Ğü oraz z áamanie prawa.

93 S. Dedijer, Watching the Watchmen: Parliaments and National Intelligence Services , „Bulletin of the Atomic Scientists” 1978, t. 34, nr 5, s. 40–43. 94 Parliamentary oversight of the intelligence services in the WEU countries – current situation and prospects for reform , Paris. Forty-Eighth Session. Document A/1801, WEU, 4 XII 2002. 95 M.E. Bowman, Intelligence and International Law, „International Journal of Intelligence and Counterintelligence” 1995, t. 8, nr 3, s. 321–335. 69 1.2. Koncepcje teoretyczne wywiadu Bior ąc pod uwag Ċ obecny stan wiedzy nad wywiadem, wszyscy – badacze, politycy, urz Ċdnicy i praktycy – akceptuj ą terminologi Ċ z nim zwi ązan ą (a tak Īe z kontrwywiadem). Panuje zgoda dotycz ąca cyklu wywiadowczego, jego elemen- tów sk áadowych, prawid áowo Ğci, niedoskona áoĞci, a tak Īe rodzajów i konsekwencji b áĊ dów pope ánianych na poszczególnych etapach. Wszystkie opracowania teoretyczne na temat wywiadu dotycz ą w ró Īnym zakresie cyklu wywiadowczego. Niekiedy autorzy nie odnosz ą si Ċ do tego modelu wprost, ale pisz ąc o wywiadzie w sposób ca áoĞciowy i koncentruj ąc si Ċ na jego wybranych aspektach, nie uda si Ċ pomin ąü któregokolwiek z jego elementów. Cykl wywiadowczy zdecydowanie si Ċ wyró Īnia, wyodr Ċbniaj ąc wywiad jako oddzielny przedmiot bada Ĕ. Eksperci czy- taj ą te same opracowania, maj ą wspólne do Ğwiadczenia w s áuĪbie wywiadowczej i wyci ągaj ą z nich analogiczne wnioski. Nie s ą zgodni, co do tego, czy istnieje jakakolwiek teoria wywiadu, ale wydaje si Ċ, Īe mo Īna wyodr Ċbni ü kilka orientacji teoretycznych.

Teoria biologiczna Badaj ąc problemy wywiadu, zauwa Īalna jest du Īa ostro Īno Ğü w podej Ğciu do procesu badawczego. Skutkuje to tym, Īe niewielu badaczy usi áowa áo sformu áowa ü teori Ċ wywiadu. W Ğród nich byli David Kahn i Loch K. Johnson 96 . Kahn twierdzi, Īe jego teoria wywiadu spe ánia kryteria ka Īdej teorii – wyja Ğnia i przewiduje. Rozumiej ąc wywiad jako przetworzon ą i u Īyteczn ą informacj Ċ zak áa- da, Īe wszystkie biologiczne populacje, od ameb do narodów tworz ących pa Ĕstwa, potrzebuj ą wiedzy o swoim Ğrodowisku wystarczaj ącej do ochrony w áasnej egzystencji. ĩywe istoty reaguj ą na dzia áanie bod Ĩców – na zmiany fizyczne i biologiczne w Ğrodowisku zewn Ċtrznym. Za áoĪenie pozwala mu na sformu áowanie pogl ądu, Īe wywiad – ze swojej natury – s áuĪy ochronie lub obronie. To z kolei ma „podstawowe znaczenie dla przetrwania, ale nie dla dominacji” 97 . Wskazuje na odwieczny i wszechobecny charakter tych prawid áowo Ğci, ale jednocze Ğnie zauwa Īa proces ewolucji, od informacji o charakterze przedmiotowym, w postaci fizycznych obiek- tów (np. czo ági, Īoánierze), do informacji o charakterze werbalnym (np. przechwy- cony komunikat), pozwalaj ącej na poznanie zamiarów przeciwnika. Twierdzi, Īe przez 4000 lat, a Ī do rozpocz Ċcia I wojny Ğwiatowej, Ĩród áem informacji by áy obiekty fizyczne. Izraelici dokonali wzrokowego ogl ądu ziemi Kana- an, legioni Ğci rzymscy wysy áali zwiad do obserwacji si á barbarzy Ĕców, a genera áo- wie wygrywali bitwy, dysponuj ąc jedynie informacj ą, gdzie znajduje si Ċ przeciwnik, jaka jest jego liczebno Ğü i uzbrojenie. Rewolucje francuska i przemys áowa rozsze-

96 Badacze wyrazili swoje pogl ądy, formu áuj ąc teorie wywiadu, zob.: D. Kahn, An Historical Theory of Intelligence , „Intelligence and National Security” 2001, t. 16, nr 3, s. 79–92; L.K. Johnson, Preface To a Theory of Strategic Intelligence , „International Journal of Intelligence and Counterintelligence” 2003–2004, nr 16, s. 638–663. 97 D. Kahn, An Historical …, op.cit ., s. 80. 70 rzy áy wiedz Ċ o obiektach fizycznych. W 1794 r. Francuzi posiadali oko áo miliona ludzi pod broni ą. Dla tak wielkiej armii istotne znaczenie mia áo wsparcie logistycz- ne. Wa Īną rol Ċ zacz Ċá y odgrywa ü czynniki nie posiadaj ące do tej pory znaczenia. ĝredniowieczny w áadca nie przyk áada á wagi do informacji, ile Īelaza i w Ċgla mo Īe posiada ü przeciwnik, natomiast taka wiedza by áa przydatna nowo Īytnemu przywód- cy pa Ĕstwa i dowódcy. Bardziej skomplikowane sta áo si Ċ planowanie operacji wojskowych, gdzie element logistyczny stawa á si Ċ konieczny. Rewolucje polityczna i przemys áowa przyczyni áy si Ċ tak Īe do rozwoju Ğrodków, za pomoc ą których mo Īna by áo uzyskiwa ü wiedz Ċ obserwuj ąc zjawiska i wydarzenia o charakterze materialnym. Pochodzi áa ona z obserwacji maszeruj ących wojsk, fortyfikacji, pozostawionych Ğrodków zaopatrzenia. Identyfikowano dym z obozo- wisk, d Ĩwi Ċk silników pojazdów, zapachy kuchni, wibracje powierzchni ziemi. Przez wieki takich informacji dostarcza áy patrole piesze i konne. Mo Īliwo Ğü zdobywania informacji o zjawiskach fizycznych zosta áa rozszerzona dzi Ċki wykorzystywaniu do tego celu balonów, samolotów, radarów i kamer. Informacje o charakterze werbalnym by áy stosowane w niewielkim zakresie, szczególnie ze wzgl Ċdu na ich rozproszenie. Jednak Īe wi Ċksze armie wytwarza áy coraz wi Ċksz ą ilo Ğü dokumentów, które dostawa áy si Ċ w r Ċce przeciwnika. Demo- kracje parlamentarne zapoznawa áy opini Ċ publiczn ą z przebiegiem i rezultatami debat, ujawniaj ąc tym samym szczegó áowe informacje na temat polityki rz ądów, potencja áu i polityki wojskowej. Informacje te znajdowa áy si Ċ w artyku áach praso- wych. Mo Īliwe sta áo si Ċ pod áą czenie do telegrafu i telefonu oraz przechwytywanie transmisji radiowych. Przekazy werbalne pozwalaj ące na zapoznanie si Ċ z zamiarami dowódców i polityków decydowa áy o losach kampanii, wojen i polityce. Prze- chwycenie przez Niemców rosyjskiej depeszy w sierpniu 1914 r. pozwoli áo na przegrupowanie wojsk i niemieckie zwyci Ċstwo w bitwie pod Tannenbergiem. Roz- szyfrowanie tekstu ministra spraw zagranicznych Niemiec, Artura Zimmermanna, w którym obiecano Meksykowi odzyskanie Teksasu, Nowego Meksyku i Arizony w zamian za przyst ąpienie do wojny po stronie Niemiec, zdecydowa áo o zaanga Īo- waniu ameryka Ĕskim w I wojn Ċ Ğwiatow ą. Dzi Ċki Enigmie uda áo si Ċ rozszyfrowa ü komunikaty U-Bootów i skróci ü tym samym wojn Ċ na Atlantyku. Kahn jest przekonany o rosn ącym znaczeniu wywiadu dla bezpiecze Ĕstwa pa Ĕ- stwa i spo áeczno Ğci mi Ċdzynarodowej, ale ma tak Īe Ğwiadomo Ğü , Īe stan idealny, rozumiany jako zale Īno Ğü wprost mi Ċdzy informacjami dostarczanymi przez wywiad a podejmowanymi decyzjami, nigdy nie b Ċdzie osi ągni Ċty. Uwa Īa, Īe najwi Ċkszymi wyzwaniami i problemami, którym wspó áczesny i przysz áy wywiad musi stawi ü czo áo, jest zmiana przekonania genera áów, dowódców i polityków, co do posiadanej przez nich wiedzy (uwa Īaj ą, Īe jest ona wi Ċksz ą ni Ī ta posiadana przez wywiad) oraz u Ğwiadomienie im, Īe podejmuj ą cz Ċsto decyzje, zanim otrzymaj ą informacj Ċ z tej instytucji. Zdaniem badacza informacje fizyczne i werbalne nie straci áy znaczenia wspó á- cze Ğnie, a funkcje wywiadu definiuj ą trzy zasady. Zgodnie z pierwsz ą informacje wywiadowcze o charakterze werbalnym stanowi ą dodan ą jako Ğü do posiadanej si áy

71 poprzez m ądre wykorzystywanie tej si áy i optymalizacj Ċ posiadanych zasobów. Drug ą zasad ą jest pe ánienie przez wywiad elementu wspieraj ącego dzia áania wojen- ne. Trzecia, do Ğü kontrowersyjna zasada, dotyczy wk áadu wywiadu w zwyci Ċ- stwo. Autor przeanalizowa á wiele bitew, mi Ċdzy innymi bitw Ċ pod Tannenbergiem, bitw Ċ o Midway, walk Ċ o Sewastopol w 1942 r., i doszed á do wniosku, Īe informacje wywiadowcze pomog áy w zwyci Ċstwie g áównie w dzia áaniach defensywnych, a nie ofensywnych. Atak oznacza bowiem rozpocz Ċcie akcji, której skutki s ą nie- przewidywalne. Obrona natomiast to reakcja pozwalaj ąca na dostosowanie instru- mentów do akcji, która wywo áaáa okre Ğlone zjawiska. Si áy atakuj ące, które post Ċ- pują w g áą b zajmowanego terytorium i narzucaj ą swoj ą wol Ċ, nie przywi ązuj ą zbyt du Īej wagi do wywiadu. Dopiero wtedy, kiedy atakuj ący otrzyma informacj Ċ, Īe si áy pokonanego zamierzaj ą przeciwstawi ü si Ċ, zaczyna odczuwa ü potrzeb Ċ posiadania informacji wywiadowczych. Tak wi Ċc pa Ĕstwa o zamiarach ekspansywnych charakteryzuje zaniedbywanie informacji wywiadowczych, natomiast pa Ĕstwa zajmuj ące postawy obronne polegaj ą na nich. Kahn odwo áuje si Ċ do przyk áadów kilku pa Ĕstw, m.in. Polski w okresie mi Ċdzywojennym. Uwa Īa, Īe narastaj ąca od 1932 r. Ğwiadomo Ğü zagro Īenia albo ze strony Niemiec, albo ZSRR, by áa czynnikiem mo- tywuj ącym – bardziej ni Ī inne pa Ĕstwa – do z áamania Enigmy. Jego tez Ċ potwierdza tak Īe sytuacja Wielkiej Brytanii, która przez wiele lat opiera áa swoj ą polityk Ċ zagraniczn ą na równowadze si á, czyli przyjmowa áa postaw Ċ defensywn ą, a konsekwencj ą takiej polityki by áy otoczone legend ą sukcesy i sprawno Ğü brytyjskiego wywiadu. Przyk áadem zaniedbywania wywiadu, zdaniem autora, s ą hitlerowskie Niemcy. Hitler, koncentruj ąc si Ċ na podboju Ğwiata i narzucaniu swojej woli, rozwin ąá co prawda s áuĪby wywiadowcze, ale pe áni áy one bardziej funkcj Ċ aparatu bezpiecze Ĕstwa w okupowanych krajach, ni Ī ofensywnego wywiadu militarnego wspieraj ącego dzia áania si á zbrojnych 98 . Zaniedba á tak Īe sprawy kryptoanalizy, a Ğrod- ki przeznaczane by áy g áównie na rozwój nowych rodzajów broni i dywizji ofensywnych. Powy Īsz ą argumentacj Ċ wzmacniaj ą przyk áady z okresu zimnej wojny. Stany Zjednoczone rozwin Ċá y swoje agencje wywiadowcze, obawiaj ąc si Ċ agresji. Zwi ązek Radziecki mia á natomiast obsesj Ċ okr ąĪ enia i dzia áaĔ wywrotowych, buduj ąc najwi Ċkszy na Ğwiecie aparat s áuĪb specjalnych 99 . Zgodnie z pierwotnym za áoĪeniem teorii biologicznej, tak jak gatunki Īywe potrzebuj ą informacji i wykszta ácaj ą mechanizmy obronne nie dla dominacji, ale przetrwania, wywiad równie Ī jest narz Ċdziem pa Ĕstwa pozwalaj ącym na wzmoc- nienie jego si áy, optymalizowanie zasobów i przetrwanie w czasie zagro Īenia 100.

98 Zob. C. Messenger, Sztuka Blitzkriegu , Warszawa 2002. 99 D. Kahn, An historical theory of intelligence [w:] Intelligence Theory. Key questions and debates , red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, London 2009, s. 8–10; S.A. Taylor, Definition …, op.cit. , s. 4–5. 100 Ibidem. 72 Teoria cybernetyczno-organizacyjna Inne podej Ğcie teoretyczne do procesu wywiadowczego wywodzi siĊ z cybernetyki oraz teorii organizacji i kierowania. Cybernetyka (gr. kybernetes – sternik, zarz ądca; od kybernán – sterowa ü, kontrolowa ü) to nauka o systemach sterowania oraz przetwarzaniu i przekazywaniu informacji. Ma charakter interdyscyplinarny, odnaj- duje i analizuje analogie mi Ċdzy zasadami dzia áania organizmów Īywych, uk áadów spo áecznych i maszyn, odkrywa ogólne prawa wspólne dla ró Īnych nauk i umo Īli- wia przenoszenie tych praw z jednej dziedziny na drug ą. Znajduje wiele zastosowa Ĕ praktycznych. Spojrzenie na wywiad z punktu widzenia cybernetyki wskazuje na jego zwi ązek z podejmowaniem decyzji pa Ĕstwowych. Instytucje pa Ĕstwowe po- równywane s ą do sternika, który wykorzystuj ąc swoje umiej Ċtno Ğci oraz b Ċdące w jego dyspozycji instrumenty, musi mie ü sta áy dost Ċp do sp áywaj ących informacji, pozwalaj ących na skuteczne funkcjonowanie pa Ĕstwa oraz zapewnienie mu bezpiecze Ĕstwa przy optymalnym nak áadzie si á i Ğrodków. Wywiad pojmowany jako proces dostarcza informacji przydatnych do „sterowania okr Ċtem pa Ĕstwa na niebezpiecznych wodach polityki mi Ċdzynarodowej” 101. Cybernetyka jako nauka obejmuj ąca prawid áowo Ğci uj Ċte w sposób Ğcis áy i ma- jący zastosowanie do wszystkich obiektów rzeczywistych, tworzy prawa opisuj ące wszelkie procesy odbywaj ące si Ċ w uk áadach technicznych, biologicznych i spo- áecznych. Ow ą sterowno Ğü ma zapewni ü rozwijana w ramach ogólnej teorii cybernetycznej teoria organizacji 102 . W przypadku organizacji wywiadowczej teoria prze- káada si Ċ na zbudowanie biurokratycznej konstrukcji hierarchicznej, zorientowanej wed áug klasycznych definicji na skuteczno Ğü i efektywno Ğü . Tak wi Ċc organizacja (instytucja) wywiadowcza to biurokratyczna struktura, zbudowana zgodnie z jej podstawowymi w áaĞciwo Ğciami, rozumiana rzeczowo i atrybutowo (czynno Ğciowo), charakteryzuj ąca si Ċ: zdefiniowanymi przez pa Ĕstwo celami, wyra Īonymi aktami prawnymi, ale nie zawsze, wyodr Ċbnion ą struktur ą, wyra Īan ą przez podstawowe piony merytoryczne – operacyjny i informacyjny; jednak ich wyodr Ċbnienie na pewnym etapie procedur tworzy jedn ą ca áoĞü , a piony nie mog ą istnie ü samodzielnie, odr Ċbno Ğci ą celów i struktury w stosunku do otoczenia, a jednocze Ğnie powi ązana z otoczeniem. W przypadku wywiadu po áą czenie z otoczeniem ma charakter dychotomiczny i dotyczy mi Ċdzynarodowego Ğrodowiska pa Ĕstwa, a jednocze Ğ- nie jego wewn Ċtrznego systemu politycznego. Raison d’être biurokratycznej struktury jest poszukiwanie sposobów osi ągania swoich celów poprzez podzia á kompetencji jej poszczególnych elementów sk áado- wych. Paradygmaty cybernetyczno-organizacyjne zwi ązane s ą z my Ğleniem okresu

101 Ibidem. 102 Encyklopedia organizacji i zarz ądzania , red. L. Rudnicki, Warszawa 1982, s. 320–321 oraz Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny , red. Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski, Wroc áaw 1987, s. 58–61. 73 zimnej wojny, kiedy okoliczno Ğci sytuacji mi Ċdzynarodowej zaowocowa áy okre Ğlo- ną struktur ą i sposobem kierowania organizacji wywiadowczej. Ofensywne i defensywne dzia áania wywiadu i kontrwywiadu po dwóch przeciwnych stronach wymaga áy podobnych kwalifikacji i wykorzystania personelu, technologii oraz metod dzia áania. Zagro Īenia by áy znane, a cele prowadzenia wywiadu precyzyjnie zdefiniowane. Tak wi Ċc KGB, CIA, MI6 i wiele innych instytucji wywiadu pod niemal ka Īdym wzgl Ċdem by áy izomorficzne 103 . Ortodoksyjne przywi ązanie do struktur organizacyjnych w pracy operacyjnej wywiadu pokazano chocia Īby na przyk áadzie zasad dzia áania rosyjskiej rezydentury opisanym w rozdziale drugim, w którym poruszono problematyk Ċ dotycz ącą pionów operacyjnych wywiadu. Zmiana Ğrodowiska bezpiecze Ĕstwa w latach 90. XX w. sk áoni áa pa Ĕstwa do reform instytucji wywiadu, g áównie pod k ątem zmian w strukturach organizacyjnych, które mia áy realizowa ü nowe zadania. W odniesieniu do wywiadu zmiany organizacyjne nie okaza áy si Ċ w pe áni zadowalaj ącym rozwi ązaniem, poniewa Ī organizacja wywiadowcza – zreszt ą jak ka Īda inna – ograniczona jest swego rodzaju para- doksem. Efektywne zarz ądzanie wymaga kierowania oraz wyznaczenia granic odpowiedzialno Ğci. Ale tym samym granice blokuj ą przep áyw informacji. Z drugiej strony system elastyczny, z p áynnymi granicami, pozwala na lepszy dost Ċp do informacji, ale ogranicza koordynacj Ċ. Paradoks ten dotyczy szczególnie wywiadu, gdzie ze wzgl Ċdów ochrony tajemnicy informacja dzielona jest pomi Ċdzy poszcze- gólnymi sk áadnikami struktury, co utrudnia tak niezb Ċdn ą we wspó áczesnej rzeczywisto Ğci wymian Ċ informacji wywiadowczych. Podej Ğcie do wywiadu z perspektywy teorii organizacji i cybernetycznej nie w pe áni ma zastosowanie do wspó áczesnego wywiadu. W obliczu nowych zada Ĕ i zagro ĪeĔ skuteczny wywiad musi by ü zdolny do funkcjonowania w okre Ğlonym Ğro- dowisku. Ale je Īeli Ğrodowisko, do którego zosta áa przystosowana instytucja wywiadu, ulega zmianie, jej efektywno Ğü si Ċ zmniejsza. Budowanie dynamicznych struktur zadaniowych, gotowych na permanentne przekszta ácanie i dostosowywanie si Ċ do nowych zada Ĕ jest zabiegiem kosztownym i trudnym ze wzgl Ċdów kadrowych, tym bardziej Īe zmiany Ğrodowiska mog ą nast Ċpowa ü z du Īą dynamik ą. Gdy zachodz ą w Ğrodowisku mi Ċdzynarodowym, skutkuj ą w dwojaki sposób dla instytucji wywiadu. Nie tylko musz ą modyfikowa ü swoje struktury organizacyjne, dostoso- wuj ąc je do nowych zagro ĪeĔ, ale tak Īe jako instytucje pa Ĕstwowe musz ą by ü kompatybilne z wewn Ċtrznym otoczeniem politycznym i administracyjnym, które- go są elementem i w którym równie Ī funkcjonuj ą104. W my Ğleniu o strukturach wywiadowczych i ich kierowaniu przewijaj ą si Ċ dwie tendencje: centralizacja i decentralizacja struktur. Zwolennicy centralizacji twierdz ą, Īe najlepszym rozwi ązaniem podnosz ącym skuteczno Ğü i racjonalno Ğü nak áadów finansowych by áoby wyj Ğcie poza kr ąg koordynacji dzia áaĔ ró Īnych instytucji wy-

103 Zob. R. Godson, Comparing Foreign Intelligence. The U.S., the USSR., the U.K. & the Third World , Washington 1988. 104 G.P. Hasteld, B. Douglas Skelley, Intelligence in a turbulent Word [w:] Intelligence …, red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, op.cit. , s. 127. 74 wiadowczych i budowania przez nie konsensusu wokó á diagnozy problemu. Wi ąza- áoby si Ċ to z ustanowieniem centralnego i kontroluj ącego cia áa posiadaj ącego moc podejmowania decyzji. Ta wspólna i scentralizowana instytucja o decyzyjnych kom- petencjach podejmowa áaby zbiorowy wysi áek zbierania informacji, okre Ğla áa sposoby wspólnej reakcji na zagro Īenia oraz formu áowa áa wytyczne do dzia áania ró Īnych instytucji wywiadowczych. Sposób funkcjonowania poszczególnych podleg áych jej resortów okre Ğlany by áby poprzez stawianie indywidualnych zada Ĕ w ramach wspól- nie przyj Ċtej i uzgodnionej strategii. W celu wdro Īenia tego modelu proponowano ró Īne rozwi ązania. ĩadne z nich nie by áo jednak na tyle przekonuj ące, aby uzyska ü wystarczaj ące poparcie oraz na tyle atrakcyjne, aby mie ü znaczenie. Idea centralizmu odbiega od tradycyjnych rozwi ąza Ĕ, w których panuje du Īa niezale Īno Ğü organizacji wywiadowczych. Obawy o centralizm udaremni áy w USA propozycje po áą czenia Federalnego Biura ĝledczego, Zarz ądu Walki z Narkotykami oraz Urz Ċdu Alkoholu, Tytoniu i Broni Palnej w jeden organ zajmuj ący si Ċ powa Ī- nymi wspó áczesnymi przest Ċpstwami. Pomys á agencji wywiadu Unii Europejskiej, zaproponowany przez Francj Ċ i Niemcy w 1999 r., zosta á szybko odrzucony przez inne pa Ĕstwa cz áonkowskie. Jednocze Ğnie jednak uznano, Īe zarówno Europol, jak i Interpol, wnosz ą du Īy wk áad w walk Ċ z przest Ċpczo Ğci ą. St ąd te Ī bior ą si Ċ podejmowane od kilku lat wysi áki wzmocnienia Europolu w walce z terroryzmem. Mo Ī- liwo Ğci dzia áania Europolu s ą jednak niewystarczaj ące, ze wzgl Ċdu na zale Īno Ğü od informacji z poszczególnych pa Ĕstw, du Īe bariery prawne oraz ograniczone Ğrodki. Mimo podejmowania wielokrotnych prób w ró Īnych dziedzinach w zakresie scen- tralizowania gromadzenia informacji i prowadzenia pracy operacyjnej, proces ten albo w ogóle nie istnieje, albo rozwija si Ċ bardzo powoli. Zwolennicy decentralizacji twierdz ą, Īe to w áaĞnie ona sprzyja skuteczno Ğci, m.in. ze wzgl Ċdu na dzia áanie ró Īnych organizacji w warunkach konkurencji. Zgod- nie z tym pogl ądem decentralizacja, korzystanie z ró Īnych Ĩródeá oraz metod rozszerza mo Īliwo Ğci diagnozowania oraz ostrzegania, umo Īliwia jednocze Ğnie dokonanie wyboru przy podejmowaniu decyzji politycznych i administracyjnych. UĪywany jest tak Īe w takich przypadkach argument sprawowania lepszej kontroli nad instytucjami posiadaj ącymi mo Īliwo Ğci ingerowania w swobody obywatelskie demokratycznego pa Ĕstwa, a tym samym zapobie Īenie ewentualnym wypaczeniom czy nadu Īyciom posiadanego przez s áuĪby instrumentarium. Nadzieje pok áadane we w áaĞciwej organizacji struktur wywiadowczych odzwier- ciedlaj ą próby ich reformowania, zmierzaj ące do centralizacji lub ustanowienia cia áa koordynuj ącego, które ma zapewni ü sterowalno Ğü , nadzór nad zadaniami, prze- páyw informacji, a tak Īe unikanie b áĊ dów wywiadu. W USA efektem takiego my Ğle- nia by áo powo áanie po wydarzeniach z 11 wrze Ğnia 2001 r. Narodowej Rady Wywia- du i Narodowego Dyrektora Wywiadu. W Polsce, w pierwszej dekadzie XXI w., idea taka pojawi áa si Ċ w koncepcji po áą czenia wywiadu wojskowego i cywilnego oraz ustanowienia Wspólnoty Informacyjnej Rz ądu. Wydaje si Ċ, i Ī w Polsce zwyci ĊĪ yáa ostatnio tendencja decentralizacji. Dowodem tego jest rozwi ązanie Urz Ċdu Ochrony Pa Ĕstwa i powo áanie w jego miejsce Agencji 75 Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego oraz Agencji Wywiadu. ĝwiadczy o tym tak Īe utworzenie, po rozwi ązaniu Wojskowych S áuĪb Informacyjnych, S áuĪby Wywiadu Wojskowego i S áuĪby Kontrwywiadu Wojskowego.

Teoria cyklu wywiadowczego Podej Ğcie innego cytowanego badacza, Johnsona, charakteryzuje mniejszy zakres uogólnienia oraz usytuowanie wywiadu w szeroko pojmowanej rzeczywisto Ğci biologicznej i spo áecznej. Odnosi si Ċ bardziej do wywiadu strategicznego, to jest informacji przekazywanych przez wywiad, które s ą niezb Ċdne do wsparcia polityki zagranicznej i formu áowania strategii bezpiecze Ĕstwa narodowego. Rezultaty swoich bada Ĕ okre Ğla bardziej skromnie jako wst Ċp do teorii. Formu áuje jednocze Ğnie problem i pytanie, jak ą ilo Ğü ze swoich zwykle ograniczonych Ğrodków pa Ĕstwo powinno przeznacza ü na wywiad. Johnson argumentuje, Īe w celu skonstruowania teorii wywiadu niezb Ċdne s ą pog áĊ bione badania nad zale Īno Ğciami pomi Ċdzy wywiadem a zakresem globalnego zaanga Īowania pa Ĕstwa, celami jego polityki zagranicznej, postrzeganiem zagro ĪeĔ, obszarami zainteresowania wywiadowczego oraz zdolno Ğciami do wykorzystania informacji wywiadowczych. Najwi Ċkszym wk áadem Johnsona do bada Ĕ nad wywiadem jest jego g áĊ bokie przekonanie, Īe wywiad powinien by ü postrzegany w szerokim kontek Ğcie strategii pa Ĕstwa i ziden- tyfikowanych zagro ĪeĔ dla bezpiecze Ĕstwa 105. Badacz uwa Īa, Īe propozycje twier- dze Ĕ o wywiadzie powinny dotyczy ü organizacji instytucji oraz aktywno Ğci. Kon- kretyzuj ąc ten pogl ąd dodaje, Īe ka Īda teoria wywiadu strategicznego musi uwzgl Ċdniaü model cyklu wywiadowczego, opisuj ącego sekwencj Ċ przedsi Ċwzi Ċü , pocz ąwszy od planowania, a sko Ĕczywszy na przekazaniu informacji osobom podejmuj ącym decyzje w pa Ĕstwie. Formu áuje kilka hipotez dotycz ących ka Īdego etapu cyklu wywiadowczego – planowania, zbierania, przetwarzania, analizy i rozpowszechniania informacji. Zastrze- ga, Īe s ą to propozycje dotycz ące dalszych bada Ĕ i weryfikacji, ale wydaje si Ċ, Īe wnosz ą one wiele do budowania teorii wywiadu. Przytoczmy niektóre z nich:

Planowanie i kierowanie, np.: 1. Im bogatsze pa Ĕstwo i bardziej zorientowane na prowadzenie interesów globalnych, tym szerzej formu áuje zadania wywiadu, a jego struktury maj ą wi Ċksz ą szans Ċ na odniesienie sukcesu. 2. Paradoksalnie, im bardziej bogate pa Ĕstwo i bardziej zorientowane na prowadzenie interesów globalnych, tym bardziej nara Īone jest na pope ánienie b áĊ dów przez wywiad, poniewa Ī nie mo Īe zrealizowa ü wszystkich swoich celów w zbyt rozleg áym i przejrzystym Ğwiecie.

105 L.K. Johnson, Sketches for a theory of strategic intelligence [w:] Intelligence …, red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, op.cit. , s. 33–34. 76 Zbieranie informacji, np.: 1. Im postrzegane zagro Īenie ze strony niektórych pa Ĕstw i grup jest wi Ċksze (szczególnie wojskowe, polityczne, ekonomiczne), tym wi Ċcej Ğrodków przeznacza si Ċ na zbieranie informacji. 2. Pa Ĕstwa wykorzystuj ące system nieoficjalnych Ĩróde á osobowych – pomimo wi Ċkszego ich nara Īenia – odnosz ą wi Ċksze sukcesy w zbieraniu informacji ni Ī te, które wykorzystuj ą do tego celu pozycj Ċ oficjalnej placówki (ambasady lub innego przedstawicielstwa). Analiza informacji, np.: 1. Wi Ċkszo Ğü informacji zawartych w meldunkach wywiadowczych pochodzi ze Ĩróde á ogólnie dost Ċpnych, a tylko nieznaczny procent pochodzi ze Ĩróde á tajnych. 2. Tajne zbieranie informacji jest szczególnie wa Īne w odniesieniu do organizacji terrorystycznych, zamkni Ċtych pa Ĕstw autorytarnych oraz systemów broni. 3. Wojskowi analitycy wykazuj ą tendencj Ċ do przesady w identyfikowaniu zagro ĪeĔ. Informowanie odbiorców (rozpowszechnianie informacji), np.: 1. Najwi Ċkszym wyzwaniem dla informacji wywiadowczych jest ich wykorzystanie, przek áadaj ące si Ċ na dzia áanie i podejmowanie decyzji. 2. Osoby podejmuj ące decyzje b Ċdą niekiedy ignorowa áy informacje wywiadowcze – nawet je Ğli s ą wa Īne – ze wzgl Ċdu na w áasne pogl ądy, brak czasu oraz zaufanie do w áasnej wiedzy 106.

Wywiad z perspektywy stosunków mi Ċdzynarodowych Obszar zainteresowania wywiadu dotyczy rzeczywisto Ğci za granic ą pa Ĕstwa, którego jest cz ĊĞ ci ą. Dlatego uzasadnione staje si Ċ spojrzenie z perspektywy sto- sunków mi Ċdzynarodowych. Oprócz zgody dotycz ącej rozumienia poj Ċcia „wywiad” jako przetworzonej informacji, instytucji oraz okre Ğlonych procedur, istniej ą definicje usi áuj ące áą czy ü te zakresy poj Ċciowe i odpowiedzie ü na pytanie, czym jest wywiad dla pa Ĕstwa oraz które jego aktywno Ğci s ą najwa Īniejsze. Pojawiaj ą si Ċ tak Īe pytania typu, czy tajne operacje pozainformacyjne ( covert action ) nale Īy uzna ü za dzia áania wywiadowcze czy towarzysz ące 107, czy tajno Ğü jest nieod áą czn ą i konieczn ą cech ą wywiadu? Michael Warner okre Ğla wywiad jako „tajn ą dzia áalno Ğü pa Ĕstwa w celu zrozumienia lub wp áywania na rzeczywisto Ğü (podmioty) zagraniczn ą”108 . Dla Abrama Shulsky’ego i Gary’ego Schmitta „wywiad to informacja posiadaj ąca znaczenie dla

106 Ibidem , s. 34–47. 107 M. Herman, Pot Ċga wywiadu , op.cit. , s. 61–62. 108 M. Warner, Wanted: A Definition of Intelligence , „Studies in Intelligence” 2002, t. 46, nr 3, https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol- 46no3/index.html (dost Ċp: 8 III 2012). 77 rz ądu w celu formu áowania i implementacji polityki s áuĪą cej interesom bezpiecze Ĕstwa narodowego oraz post Ċpowaniu wobec rzeczywistych i potencjalnych zagro ĪeĔ dla tych interesów” 109 . Loch Johnson z kolei definiuje wywiad jako „wiedz Ċ – lub najlepiej wiedz Ċ wyprzedzaj ącą – po Īą dan ą przez pa Ĕstwo w celu odpowiedzi na zewn Ċtrzne zagro Īenia i ochrony jego Īywotnych interesów, a szczególnie dobrobytu obywateli” 110 . Najbardziej pojemn ą definicj Ċ proponuj ą Peter Gill i Mark Phytian: „Wywiad jest poj Ċciem szerokim, rozci ągaj ącym si Ċ na szereg aktywno Ğci – od planowania, zbierania informacji do analizy i przekazania odbiorcom – realizowanych w sposób tajny, w celu zapewnienia lub wzmocnienia bezpiecze Ĕstwa poprzez wczes- ne ostrzeganie o zagro Īeniach lub potencjalnych zagro Īeniach w sposób umo Īliwia- jący w stosownym czasie implementacj Ċ prewencyjnej polityki i strategii, w tym – o ile jest to niezb Ċdne, prowadzenie tajnych dzia áaĔ pozainformacyjnych” 111 . Cytowane definicje mimo pozornego zró Īnicowania maj ą dwie cechy wspólne. Po pierwsze, k áad ą nacisk na zapewnienie pa Ĕstwu bezpiecze Ĕstwa, a po drugie – wywiad poszukuje i usi áuje zdoby ü informacje, a instytucje wywiadowcze zorganizo- wano w taki sposób, aby zapewni ü pa Ĕstwu wzgl Ċdn ą przewag Ċ nad innymi. W zwi ąz- ku z tym pa Ĕstwa uznaj ą konieczno Ğü posiadania wywiadu po to, aby utrzyma ü lub umocni ü swoj ą wzgl Ċdn ą przewag Ċ. W takim uj Ċciu wywiad oraz realizm wyra Īaj ą wspólny ogl ąd dotycz ący usytuowania pa Ĕstwa w Ğrodowisku mi Ċdzynarodowym oraz natury stosunków mi Ċdzynarodowych. Odnosz ąc si Ċ do zaprezentowanych teorii wywiadu, niezale Īnie czy s ą to pogl ą- dy budowane na bazie praw biologii, cybernetyki i organizacji, w ka Īdej z nich zauwa Īalne jest podej Ğcie bliskie koncepcji teoretycznej realizmu politycznego w stosunkach mi Ċdzynarodowych. Pa Ĕstwo funkcjonuj ące w takich uwarunkowa- niach musi troszczy ü si Ċ o w áasne interesy, gdy Ī nie zadba o nie inny podmiot. Klasycznym przyk áadem stosowania zasad realizmu – do którego cz Ċsto odwo- áuj ą si Ċ badacze – s ą negocjacje pomi Ċdzy Ate Ĕczykami a Melijczykami, pokazane przez Tukidydesa w Wojnie peloponeskiej . Ate Ĕczycy u Ğwiadamiaj ą przeciwnikom, uĪywaj ąc argumentu si áy, Īe strona silniejsza ma prawo do podboju: „Przecie Ī jak wy jak i my wiemy doskonale, Īe sprawiedliwo Ğü w ludzkich stosunkach jest tylko wtedy momentem rozstrzygaj ącym, je Ğli po obu stronach równe si áy mog ą j ą zagwarantowa ü; je Ğli za Ğ idzie o zakres mo Īliwo Ğci, to silniejsi osi ąga- ją swe cele, a s áabsi ust Ċpuj ą. […] je Ğli was pobijemy, nie tylko zwi Ċkszymy zakres naszego panowania, lecz tak Īe je zabezpieczymy, zw áaszcza, Īe jako wyspiarze i s áab- si od innych nie zdo áacie si Ċ utrzyma ü przeciwko nam, w áadcom morza” 112 . Nie wnikaj ąc w szczegó áy i rozbie Īno Ğci teorii realistycznej, wszystkie jej nur- ty s ą zgodne, co do nast Ċpujących za áoĪeĔ:

109 A.N. Shulsky, G.J. Schmitt, Silent ..., op.cit. , s. 1. 110 L.K. Johnson, Intelligence [w:] Encyclopedia of Foreign Relations , red. B.W. Jentlenson, T.G. Paterson, New York 1997, s. 365–373. 111 P. Gill, M. Phytian, Intelligence in an Insecure World , Cambridge 2006, s. 7. 112 Tukidydes, Wojna peloponeska , Warszawa 1988, s. 337–338. 78 í pa Ĕstwo jest uznawane za najwa Īniejszego aktora stosunków mi Ċdzynarodo- wych (ró Īnice dotycz ą roli innych aktorów oraz sposobu funkcjonowania pa Ĕstwa w stosunkach mi Ċdzynarodowych), í anarchia jest immanentn ą cech ą stosunków mi Ċdzynarodowych, a pa Ĕstwa nie po Ğwi Ċcaj ą swojego interesu w imi Ċ Īadnych innych warto Ğci, í naczelnym celem pa Ĕstwa jest maksymalizacja swego bezpiecze Ĕstwa, rea- lizowana poprzez zwi Ċkszanie jego si áy. Si áa oraz sposoby tej maksymalizacji mog ą mie ü ró Īny charakter, ale pozostaje ona naczeln ą kategori ą decyduj ącą o bezpiecze Ĕstwie pa Ĕstwa, í pa Ĕstwa nigdy nie s ą pewne zamiarów innych pa Ĕstw, í system mi Ċdzynarodowy, a tak Īe roz áoĪenie si áy mi Ċdzy pa Ĕstwami w tym systemie, wp áywa w du Īym stopniu na zachowanie pa Ĕstwa, í pa Ĕstwa dzia áaj ą w sposób racjonalny, przyjmuj ą i realizuj ą strategie najlepiej sáuĪą ce ich bezpiecze Ĕstwu, í si áa – oczywi Ğcie rozumiana szeroko, a nie tylko w wymiarze militarnym – jest najbardziej u Īytecznym narz Ċdziem w stosunkach mi Ċdzynarodowych, a pa Ĕstwa polegaj ą na tej sile lub gro Ĩbie jej u Īycia 113 . Zadania stoj ące przed instytucjami wywiadu koreluj ą wi Ċc Ğci Ğle z za áoĪeniami realizmu, poniewa Ī zapewnienie bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa i jego przewagi nad innymi jest podstawowym zadaniem wywiadu. Tak wi Ċc realizm wyja Ğnia teoretycz- nie podstawowe problemy studiów nad wywiadem, np. dlaczego wywiad jest po- trzebny pa Ĕstwu, dlaczego po zako Ĕczeniu zimnej wojny nie zmniejszy áy si Ċ zadania wywiadu. Z za áoĪeĔ teorii realistycznej wynika równie Ī, Īe mi Ċdzy pa Ĕ- stwami istnieje ci ągáa rywalizacja, a wywiad poprzez zbieranie i analiz Ċ informacji ma zredukowa ü niepewno Ğü dotycz ącą innych pa Ĕstw, ich obecnych i przysz áych zamiarów, uzyska ü wiedz Ċ, która jest ukrywana oraz ostrzec wyprzedzaj ąco po to, aby zredukowa ü obawy o bezpiecze Ĕstwo. Pa Ĕstwa zawsze chc ą wiedzie ü, czy inne kraje zamierzaj ą u Īyü si áy (oczywi Ğcie szeroko pojmowanej). W przeciwie Ĕstwie do zdolno Ğci wojskowych, które w pewnym zakresie mog ą by ü weryfikowane empirycznie, nie da si Ċ skonfrontowa ü intencji i zamiarów, które znajduj ą si Ċ w umys áach ludzkich. Nie mo Īna te Ī polega ü na oficjalnych deklaracjach i wyst ąpieniach politycznych, gdy Ī nale Īy liczy ü si Ċ z ukrywaniem rzeczywistych intencji, czego dowodz ą niejednokrotnie przyk áady z historii. Ponadto, bior ąc pod uwag Ċ dynamik Ċ Ğrodowiska mi Ċdzynarodowego, aktualne zamiary mog ą straci ü wa Īno Ğü w przysz áoĞci. Wyja Ğnia to istnienie centralnej kategorii dzia áaĔ wywiadu (a tak Īe kontrwywiadu), jak ą jest tajno Ğü . Prowadzenie operacji wywiadowczych w tajemnicy jest podstaw ą osi ągni Ċcia jej celów i powtarzania ich w przysz áoĞci, minimalizuje ryzyko reakcji pa Ĕstw lub podmiotów pozapa Ĕstwowych. Ponadto w konkurencyjnej rzeczywisto Ğci stosunków mi Ċdzynarodowych ujawnienie praktyk wywiadowczych

113 A. Dybczy Ĕski, Realizm [w:] Encyklopedia politologii , t. 5: Stosunki mi Ċdzynarodowe , red. T. àoĞ-Nowak, Kraków 2002; P. Ostaszewski, Mi Ċdzynarodowe stosunki polityczne , Warszawa 2008, s. 16–21. 79 mo Īe prowadzi ü do wytworzenia negatywnego wizerunku pa Ĕstwa. Niejawno Ğü jest zwi ązana tak Īe z zamiarem uzyskania przewagi lub unikni Ċcia sytuacji niekorzystnej. Z perspektywy pa Ĕstwa tajno Ğü posiada wielk ą wag Ċ, poniewa Ī wiedza, któr ą ukrywa, jest równie Ī czynnikiem pozwalaj ącym na uzyskanie przewagi, która w wyniku ujawnienia tej wiedzy przestaje mie ü wi Ċksze znaczenie. Realizm wyja Ğnia tak Īe sens istnienia du Īej ilo Ğci instytucji wywiadowczych, w dalszym ci ągu tworzonych i rozbudowywanych, mimo Īe przesta áy obowi ązywa ü realia zimnowojenne. W anarchicznym Ğrodowisku mi Ċdzynarodowym zwi Ċkszy áa si Ċ niepewno Ğü , pojawi áy si Ċ nowe zagro Īenia, a przy tym silne i bogate pa Ĕstwa inwestuj ą du Īe Ğrodki w wywiad, poniewa Ī s ą bardziej zainteresowane utrzymaniem istniej ącej konfiguracji si á, sytuuj ącej je jako mocarstwa. Nawet kiedy mocarstwo, takie jak USA, czuje si Ċ wzgl Ċdnie bezpiecznie, poniewa Ī istnieje ma áe prawdopodobie Ĕstwo, Īe zostanie zaatakowane przez inne pa Ĕstwo, nara Īone jest na wrogi atak ze strony podmiotów niepa Ĕstwowych, które z ró Īnych wzgl Ċdów nie mog ą pogodzi ü si Ċ z takim stanem. Obawy tak Īe w tym przypadku budzi perspektywa pojawienia si Ċ nowych pot Ċg, rosn ących w si áĊ ekonomiczn ą. Nieprzypadkowo w Strategii Bezpiecze Ĕstwa Narodowego USA z 2010 r. zapisano: „Nasza narodowa strategia bezpiecze Ĕstwa koncentruje si Ċ na odnowieniu ameryka Ĕskiego przywództwa, po to aby Ğmy skutecznie realizowali nasze interesy w XXI wieku [i dlatego] pracujemy nad zbudowaniem szerszego i skuteczniejszego part- nerstwa z kluczowymi centrami wp áywu – w tym Chinami, Indiami i Rosj ą, a tak Īe z pa Ĕstwami, których wp áywy wzrastaj ą, takimi jak Brazylia, Afryka Po áudniowa, Indonezja, po to aby Ğmy mogli wspó ápracowa ü w sprawach bilateralnych i problemach globalnych, uznaj ąc, Īe si áa w powi ązanym Ğwiecie nie jest ju Ī gr ą o sumie zerowej” 114 . Utrzymanie takiego stanu wymaga wczesnego ostrzegania po to, aby pa Ĕstwo posiada áo zdolno Ğü do panowania nad istniej ącym uk áadem si á, a informacji o zagro Īeniach dla tego uk áadu mo Īe dostarczy ü wywiad 115 . Spojrzenie na wywiad z perspektywy realizmu w stosunkach mi Ċdzynarodowych dope ániaj ą pogl ądy badaczy wywiadu takich jak Michael Warner (wywiad jako przesuwanie ryzyka) 116 i James Wirtz (wywiad wykorzystywany jest przez pa Ĕstwa oraz podmioty niepa Ĕstwowe do uzyskania zaskoczenia) 117 oraz niektórych badaczy rosyjskich, spogl ądaj ących na wywiad z pozycji socjologii bezpiecze Ĕstwa, ekspo- nując normy spo áeczne i prawne zwi ązane z tajemnic ą118 .

114 Ibidem , s. 3. 115 M. Phytian, Intelligence theory and theories of international relations [w:] Intelligence …, red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, op.cit. , s. 60. 116 M. Warner, Intelligence as risk shirting [w:] Intelligence …, red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, op.cit. , s. 16–32. 117 J.J. Wirtz, Theory of suprise [w:] Intelligence …, red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, op.cit. , s. 73–86. 118 A.A. Zdanowicz, I.I. Wasiliew, Spiecs áuĪby w zierkalie socyologii. Trudy obszczestwa izycze- nija istorii otieczestwiennych spiecs áuĪb, t. 1, Moskwa 2006, s. 26–34. 80 Umiejscowienie wywiadu w teorii realistycznej, pomimo przedstawionych ar- gumentów, które w wi Ċkszo Ğci potwierdzaj ą s áuszno Ğü takiego za áoĪenia, posiada pewne ograniczenia. Realizm nie odpowie na wiele pyta Ĕ dotycz ących Al-Kaidy, poniewa Ī nie ma w nim zbyt wiele miejsca na rol Ċ aktorów niepa Ĕstwowych, na zagro Īenia dla bezpiecze Ĕstwa ze strony ponadnarodowej przest Ċpczo Ğci czy zagro- Īenia ekologiczne. Wyzwaniem dla realizmu jest tak Īe wzrastaj ąca wspó ápraca mi Ċdzynarodowa w ramach Unii Europejskiej, NATO czy ONZ. W ramach tych instytucji istnieje wspó ápraca i wymiana informacji wywiadowczych. Jednak Īe ta wspó ápraca nie osi ągn Ċá a etapu, w którym pa Ĕstwa odda áy zasadnicz ą cz ĊĞü swoich kompetencji wywiadowczych. Dowodem tego jest nieudana próba utworzenia instytucji typu europejskie FBI czy europejska agencja wywiadowcza . A zatem, pomimo tworzenia ró Īnych struktur mi Ċdzynarodowych, wywiady zbieraj ą i b Ċdą zbiera áy informacje niezb Ċdne suwerennym pa Ĕstwom, a kontrwywiady chroni ą i b Ċdą chroni áy tajemnice pa Ĕstwowe. Jednym z efektów tych dzia áaĔ s ą formu áo- wane na podstawie zebranych i przeanalizowanych informacji oceny wyzwa Ĕ i zagro ĪeĔ. Warto te Ī zauwa Īyü, Īe nawet je Ğli mi Ċdzynarodowa wspó ápraca wywiadowcza nabiera bardzo intensywnego wymiaru, jak ma to miejsce w operacjach reagowania kryzysowego, pa Ĕstwa ustanawiaj ą narodowe komórki wywiadu, które są po Ğrednim ogniwem pomi Ċdzy narodow ą agencj ą a mi Ċdzynarodowymi strukturami wywiadowczymi i rozpoznawczymi.

1.3. MoĪliwo Ğci i ograniczenia w badaniach wywiadu Wiedza publiczna o wywiadzie wzros áa w b áyskawicznym tempie w ci ągu ostatnich kilkunastu lat, przy czym nad literatur ą faktu wyra Ĩnie dominuje literatura pi Ċkna. Historie szpiegowskie sta áy si Ċ w XX w. jednym z najpopularniejszych te- matów powie Ğci sensacyjnych 119 . Jeszcze niedawno wiedz Ċ o istocie wywiadu i roli, jak ą odgrywa w polityce rz ądu oraz stosunkach mi Ċdzynarodowych, mieli tylko nieliczni urz Ċdnicy rz ądowi zajmuj ący si Ċ t ą problematyk ą. W po áowie lat 70. XX w. pojawili si Ċ na Ğwiecie naukowcy – pionierzy, którzy napisali kilka powa Īnych opracowa Ĕ na ten temat. Jednak w dzia áalno Ğci naukowej nie po Ğwi Ċcano tej problematyce zbyt wiele miejsca. Prze áomow ą dat ą w badaniach nad wywiadem by á rok 1975, kiedy tzw. Komitet Churcha (Church Committee), potocznie nazywany w USA Komitetem Senatu (United States Senate Select Committee to Study Governmental Operations with Respect to Intelligence Activities), pod przewodnictwem senatora Franka Churcha bada á legalno Ğü zbierania informacji przez CIA i FBI. Praca komitetu by áa zainspirowana spraw ą Watergate. W latach 1975–1976 Komitet Churcha opublikowa á 14 raportów na temat agencji wywiadowczych USA oraz przeprowadzonych przez nie operacji z naruszeniem prawa, w tym próby zamordowania Patrice’a Lumumby i Fidela Castro. Propozycje komitetu by áy uwzgl Ċdnione m.in. w implementacji reform spo áeczno Ğci informacyjnej. Praca komitetu i rezultaty jego

119 J. Keegan, Wywiad w czasie wojny , Warszawa 2004, s. 9. 81 dzia áaĔ zach Ċci áy do opublikowania prac na temat wywiadu. Od tego czasu na ameryka Ĕskim rynku wydawniczym pojawi áy si Ċ pami Ċtniki i biografie s áawnych agen- tów i oficerów kieruj ących wywiadem, opracowania na temat sukcesów i niepowodze Ĕ wywiadu, rozwa Īania na temat trudno Ğci z zapoznawaniem si Ċ z informacjami wywiadowczymi przez zaj Ċtych innymi sprawami polityków i wy Īszych urz Ċdników pa Ĕstwowych, studia dotycz ące operacji ZSRR przeciwko USA, opracowania akademickie oraz opracowania naukowe na temat wywiadu w duchu filozofii Sherma- na Kenta wyra Īonej w pracy Strategic Intelligence . Najpierw pojawi áy si Ċ historyczne opracowania naukowe, publikowane g áównie w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Kanadzie. W kolejnych latach powstawa áy opracowania pisane równie Ī przez ludzi bez do Ğwiadczenia w s áuĪbach. W latach 80. XX w. do naukowców z tej dziedziny i praktyków do áą czyli dziennikarze oraz politycy zajmuj ący si Ċ problematyk ą wywiadu. Rozpocz Ċli oni now ą kart Ċ w studiach nad wywiadem. Publikowane by áy pami Ċtniki by áych oficerów, udost Ċpniane oficjalne dokumenty historyczne, dochodzenia w sprawie naruszenia prawa i niepowodze Ĕ w dzia áaniach wywiadowczych, debata spo áeczna o roli s áuĪb specjalnych w spo áe- cze Ĕstwie (szczególnie w Stanach Zjednoczonych). Du Īy wp áyw w tym czasie mia áy tak Īe wa Īne wydarzenia mi Ċdzynarodowe, jak: rewolucja w Iranie, wkroczenie wojsk radzieckich do Afganistanu, wojna o Falklandy. Wzrastaj ące uznanie dla znaczenia tej dziedziny dzia áalno Ğci w historii XX w. sprawi áy, Īe wywiad sta á si Ċ przedmiotem bada Ĕ naukowych i publikacji oraz stypendiów 120. Lata 80. XX w. to okres instytucjonalizacji bada Ĕ nad wywiadem (Intelligence Studies), rozwijanych równocze Ğnie z programami kszta ácenia wy Īszych uczelni 121 . W 1985 r. powsta áo Kanadyjskie Towarzystwo Studiów nad Bezpiecze Ĕstwem i Wywiadem (Canadian Association for Security and Intelligence Studies), b Ċdące forum wymiany pogl ądów naukowców, praktyków, przedstawicieli Īycia politycznego. W tym samym roku w ramach ameryka Ĕskiego Mi Ċdzynarodowego Towa- rzystwa Studiów (International Studies Association) powsta áa Sekcja Studiów Wy- wiadowczych. Rosn ące zainteresowanie badawcze zaowocowa áo utworzeniem specjalistycznych czasopism naukowych. W 1985 r. Christopher Andrew i Michael Handel za áoĪyli w Wielkiej Brytanii periodyk „Intelligence and National Security” („Wywiad i Bezpiecze Ĕstwo Narodowe”), a F. Reese Brown – tak Īe w 1985 r. – „In- ternational Journal Intelligence and Counter Intelligence” („Mi Ċdzynarodowy Ma- gazyn Wywiadu i Kontrwywiadu”) w Stanach Zjednoczonych. Równie Ī wspó ácze Ğ- nie, w XXI w. – prawdopodobnie pod wp áywem dyskusji o wyzwaniach dla wspólnot wywiadowczych oraz roli s áuĪb specjalnych wobec wspó áczesnych zagro- ĪeĔ, zainspirowanej walk ą z terroryzmem – powstaj ą specjalistyczne publikacje periodyczne. Od 2001 r. wychodzi „Journal of Intelligence History” („Magazyn Historii Wywiadu” ), wydawany przez Mi Ċdzynarodowe Towarzystwo Historii Wy- wiadu z siedzib ą w Niemczech (International Intelligence History Association), a od

120 R. Godson, Comparing Foreign Intelligence …, op.cit. , s. 1–3. 121 Zob. E. May, Studying and Teaching Intelligence , „Studies in Intelligence” 1995, t. 38, nr 5. 82 2007 r. ukazuje si Ċ w wersji elektronicznej belgijsko-holenderski „European Journal of Intelligence Studies” („Europejski Magazyn Studiów nad Wywiadem”). Bior ąc pod uwag Ċ coroczne konferencje przywo áanych stowarzysze Ĕ, a tak Īe rosn ącą licz- bĊ publikacji zwartych oraz periodycznych, mo Īna bez wi Ċkszego ryzyka stwierdzi ü, Īe badania nad wywiadem staj ą si Ċ autonomicznym obszarem badawczym z ambi- cjami do samodzielno Ğci badawczej i studiów akademickich. Zwi Ċkszone zainteresowanie wywiadem notuje si Ċ po wydarzeniach 11 wrze Ğnia 2001 r., kiedy pa Ĕstwa zaanga Īowane w wojn Ċ z terroryzmem zacz Ċá y aktywnie uczestniczy ü w operacjach wojskowych w rejonach oddalonych od Europy czy Stanów Zjednoczonych. Funkcjonuj ąc w Ğrodowisku nieznanym i nieprzyjaznym, obcym kulturowo, u Ğwiadomiono sobie wyra Ĩnie, Īe rozpoznanie rejonu dzia áaĔ bojowych przyczynia si Ċ nie tylko do powodzenia operacji polityczno-wojskowej, ale wp áywa na zmniejszenie strat w áasnych – osobowych i materialnych, nie mówi ąc ju Ī o korzy Ğciach dla stabilizacji i bezpiecze Ĕstwa mi Ċdzynarodowego. Na kanwie zaanga Īowania w operacje zacz Ċto nie tylko mówi ü o potrzebie wywiadu, ale tak Īe o jego niepowodzeniach i b áĊ dach; rzadziej o sukcesach. Szczególnie wiele warto Ğciowych publikacji dotycz ących historii wywiadu powsta áo w Wielkiej Brytanii. Ich autorami byli np. Christopher Andrew 122 , Richard Aldrich 123 , Richard Michael Foot 124 , Nigel West 125 , John Hughes-Wilson 126 , Stephen Dorrill 127 . Do zwracaj ących uwag Ċ autorów z USA zaliczy ü nale Īy Williama Cor- sona 128 , Michaela Handla 129 , Jeffreya T. Richelsona 130 i Myrona Smitha 131 . Wiele

122 C. Andrew, Tylko dla oczu prezydenta , Warszawa 1998; idem , W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina: KGB w Europie i na Zachodzie , Warszawa 2001; idem , Archiwum Mitrochina II: KGB i Ğwiat , Pozna Ĕ 2006. Dost Ċpna w Polsce: C. Andrew, O. Gordievsky , Introduction from the centre: top secret files on KGB foreign operations 1975 –1985, London 1991. 123 Dost Ċpna w Polsce: R. Aldrich, British intelligence, strategy and the cold war 1945 –51 , London 1992. 124 Dost Ċpna w Polsce: R.M. Foot, J.M. Langley, MI6: the British secret service that fostered escape and evasion 1939–1945 and its American counterpart , London 1979. 125 Dost Ċpna w Polsce: N. West, Games of intelligence: the classified conflict of international espionage , London 1989; idem , Seven spies who changed the world , London 1991. T áumaczone na jĊzyk polski: idem , Venona: najwi Ċksza tajemnica zimnej wojny , Warszawa 2006; idem , Trzecia tajemnica: kulisy zamachu na Papie Īa, Warszawa 2002. 126 J. Hughes-Wilson, Najwi Ċksze b áĊ dy wywiadów Ğwiata , Warszawa 2002. 127 W zbiorach autora: S. Dorrill, MI6. Inside the Cover World of Her Majesty’s Secret Intelligence Service , New York 2000. 128 Dost Ċpna w Polsce: W. Corson, The new KGB: engine of soviet power , Harvester 1985. 129 Dost Ċpna w Polsce: M. Handel, Intelligence and military operations , Plymouth 2005. 130 W zbiorach autora: J.T. Richelson, A Century of Spies. Intelligence in the Twentieth Century , New York 1995. 131 Dost Ċpne w Polsce: M. Smith, The secret wars: a guide to sources in English , t. 1: Intelligence, propaganda and psychological warfare, resistance movements, and secret operations: 1939–1945 , Santa Barbara 1980; idem , The secret wars: a guide to sources in English, t. 2: Intelligence, propaganda and psychological warfare, covert operations: 1945–1980, Santa Barbara 1981; idem , The secret wars: a guide to sources in English , t. 3: International terrorism: 1968 –1980, Santa Barbara 1980. 83 ameryka Ĕskich opracowa Ĕ dotyczy CIA. Poruszana jest w nich problematyka historii, struktur organizacyjnych oraz operacji. Tu przyk áadem mog ą by ü prace Tima Weinera 132 , Ronalda Kesslera 133 czy Duane’a R. Clarridge’a 134 . W zbiorach polskich bibliotek 135 znajduje si Ċ ponad tysi ąc ró Īnego rodzaju opracowa Ĕ dotycz ących s áuĪb specjalnych, które w wi Ċkszo Ğci dotycz ą historycznych aspektów ich funkcjonowania. Na uwag Ċ zas áugują publikacje takich autorów zagranicznych, przet áumaczone na j Ċzyk polski, jak Roger Faligot i Remi Kauffer 136, John Keegan 137 i Udo Ulfkot- te 138, Allen Dulles 139. Oprócz s áuĪb specjalnych USA i Wielkiej Brytanii najwi Ċcej miejsca po Ğwi Ċcono tym z Izraela, ZSRR oraz Niemiec w okresie II wojny Ğwiato- wej. O ró Īnych aspektach wywiadu pisz ą te Ī: Sherman Kent 140 , John Robert Ferris 141 , Roy Godson 142, Michael Handel 143 oraz Michael Herman 144. Niewielka liczba publikacji teoretycznych dotycz ących wywiadu by áa barier ą ograniczaj ącą prac Ċ nad ksi ąĪ ką, która polega áa g áównie na zasobach w áasnych gromadzonych przez wiele lat. Szczególnie pomocne by áy opracowania naukowe: Strategic Intelligence pod redakcj ą Locha K. Johnsona (5 tomów – wszechstronny ogl ąd problematyki wywiadu i kontrwywiadu), Intelligence in an Insecure World Petera Gilla i Marka Phytiana (opisuj ący mechanizm funkcjonowania wywiadu), Silent Warfare, Understanding the World of Intelligence Abrama N. Shulsky’ego i Gary’ego J. Schmita (próba zrozumienia i wyja Ğnienia tajnych dzia áaĔ wywiadu), Strategic Intelligence: Theory and Application pod redakcj ą Douglasa H. Deartha i R. Thomasa Gooddena (ró Īne problemy wywiadu strategicznego), Informing Sta- tecraft. Intelligence for a New Century Angelo Codevilla (mechanizm przek áadania informacji wywiadu na decyzje), Intelligence Theory. Key questions and debate

132 T. Weiner, Dziedzictwo popio áów. Historia CIA , Pozna Ĕ 2009. 133 R. Kessler, CIA od Ğrodka , Warszawa 1994. 134 D.R. Clarridge, Po prostu szpieg , Warszawa 2001. 135 Autor zapozna á si Ċ z zawarto Ğci ą zbiorów dotycz ących s áuĪb specjalnych Biblioteki Narodowej, Centralnej Biblioteki Wojskowej, Biblioteki Akademii Obrony Narodowej, Biblioteki Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. 136 R. Faligot, R. Kauffer, S áuĪby specjalne: historia wywiadu i kontrwywiadu na Ğwiecie , Warszawa 2006. 137 J. Keegan, Wywiad w czasie wojny , Warszawa 2004. 138 U. Ulfkotte, Pod os áon ą mroku: wielkie wywiady bez tajemnic , Warszawa 2008. 139 Dost Ċpne w Polsce: A. Dulles, Les Grandes histories d’espionnage , Paris 1969. 140 Dost Ċpne w Polsce: S. Kent, Strategic intelligence for American world policy , Princeton 1951; Sherman Kent and the Board of National Estimates: collected essay , red. D.P. Steury, Washington 1994. 141 J.R. Ferris, Intelligence and strategy: selected essays , London–New York 2005. 142 Dost Ċpne w Polsce: R. Godson, Comparing foreign intelligence: the U.S., the USSR, the U.K. [and] the Third World , Washington 1988; idem , Intelligence requirements for the 1990s: collection, analysis, counterintelligence, and covert action , Massachusetts, Toronto 1989. 143 M. Handel, Intelligence and military operations , Plymouth 2005. 144 M. Herman, Modern intelligence services: have they a place in ethical foreign policies? , Surrey 1999. 84 autorstwa Petera Gilla, Stephena Marrina, Marka Phytiana (ró Īne pogl ądy na temat teorii wywiadu), The Blake escape , napisany przez Michaela Randle’a i Pata Pottle’ego (mechanizm pracy kontrwywiadu), Philby: The Life of Views of the KGB Masterspy , którego autorem jest Philip Knightley (funkcjonowanie podwójnych agentów), Bolszaja encyk áopiedija promyszlennogo szpiona Īa autorstwa J.F. Kato- rina, E.W. Kurienkowa i A.W. àysowa (zagro Īenia wywiadowcze), Tajny promyszlennogo szpiona Īa W.Z. Czerniaka (dzia áania kontrwywiadu i zagro Īenia wywiadowcze), Rabota siekrietnogo supieragienta Wiktora N. Ropienki (praca wywiadu osobowego i funkcjonowanie rezydentury), a tak Īe wiele innych opracowa Ĕ nie dotycz ących historii ani operacji wywiadowczych, ale w sposób zobiektywizowany opisuj ących problematyk Ċ wywiadu. W j Ċzyku polskim najpowa Īniejszym opracowaniem dotycz ącym teorii wywiadu jest przet áumaczona z j Ċzyka angielskiego pozycja Michaela Hermana pt. Pot Ċ- ga wywiadu . Spo Ğród publikacji w j Ċzyku polskim warto zwróci ü jeszcze uwag Ċ na opracowania dotycz ące radzieckich s áuĪb specjalnych, a w Ğród nich monografi Ċ Christop- hera Andrewa i Olega Gordijewskiego pt. KGB 145, w której autorzy charakteryzuj ą dzia áania radzieckich s áuĪb specjalnych, interpretuj ąc ich operacje od powstania ZSRR do 1985 r. Niew ątpliw ą warto Ğci ą opracowania by á bezpo Ğredni dost Ċp wspó á- autora do archiwów wywiadu Zarz ądu I KGB, które stanowi ą g áówn ą podstaw Ċ faktograficzn ą. Poznanie mechanizmów operacji KGB wzbogaca wspólna publikacja Christophera Andrewa i Wasilija Mitrochina Archiwum Mitrochina 146. Niektóre materia áy dostarczone do Wielkiej Brytanii zosta áy utajnione ze wzgl Ċdu na ich aktualno Ğü oraz procedury wewn Ċtrzne, ale praca i tak przedstawia nowe spojrzenie na dzia áalno Ğü ZSRR, pokazuj ąc, Īe stan stosunków mi Ċdzynarodowych w XX w. by á silnie – Īeby nie rzec zasadniczo – kszta átowany w znacznym stopniu przez operacje wywiadowcze KGB. W kategorii wspomnie Ĕ mie Ğci si Ċ pozycja Waltera Kriwickiego W tajnej s áuĪbie Stalina . Kriwicki, rezydent wywiadu wojskowego na Zachodzie, opisuje mechanizmy stalinowskiego terroru, którego OGPU i NKWD by áy g áównymi narz Ċdziami 147 . Wiele interesuj ących spostrze ĪeĔ dotycz ących KGB ujawnia w swoich wspomnie- niach Licznoje die áo Wáadimir Kriuczkow. W Polsce przet áumaczono tak Īe kilka interesuj ących pozycji dotycz ących brytyjskiej Tajnej S áuĪby Wywiadowczej, a szczególnie jej operacji podczas II wojny Ğwiatowej. Operacje wywiadu, które wspó ádecydowa áy o rozwoju pewnych wydarze Ĕ w tym okresie przedstawia m.in. Anthony Cave Brown w ksi ąĪ ce W s áuĪbie káamstwa. Wojna szpiegów 148 . Uwagi wymaga tak Īe pozycja Johna Hughesa-Wil-

145 C. Andrew, O. Gordijewski, KGB , Warszawa 1999. 146 C. Andrew, W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina ..., op.cit. 147 W. Kriwicki, W tajnej s áuĪbie Stalina , Warszawa 2000. 148 A.C. Brown, W sáuĪbie k áamstwa. Wojna szpiegów , Warszawa 1997. 85 sona 149 na temat najwi Ċkszych wywiadów Ğwiata. Napisana zosta áa przez d áugolet- niego oficera brytyjskiego wywiadu wojskowego, który spogl ąda na problem nie tylko od wewn ątrz, ale prezentuje anatomi Ċ opisywanych zdarze Ĕ, zaklasyfikowa- nych jako b áĊ dy wywiadu. Pisze tak Īe o áamaniu zasad zawartych w zaprojektowa- nym w celu redukowania b áĊ dów i nieprawid áowo Ğci do minimum cyklu wywiadowczym. Jest to jedno z nielicznych opracowa Ĕ, w którym skonfrontowano metodologi Ċ pracy wywiadu z rzeczywisto Ğci ą i wykazano, Īe b áĊ dy zawsze s ą rezultatem z áamania tych zasad 150. Szeroki zakres zainteresowania badawczego polskich historyków wywiadem okresu dwudziestolecia mi Ċdzywojennego zaowocowa á powstaniem wielu cennych publikacji. Nie sposób wymieni ü wszystkich, ale w toku bada Ĕ zwrócono szczególn ą uwa- gĊ na prace Henryka ûwi Ċka 151 , Roberta Majznera 152 , Andrzeja Misiuka 153 , Grzegorza Nowika 154 i Andrzeja Pep áoĔskiego 155 . Funkcjonowanie cywilnych s áuĪb specjalnych PRL pokazuj ą publikacje Filipa Musia áa156 , opracowana na podstawie dokumentów Instytutu Pami Ċci Narodowej (IPN), oraz Zbigniewa Siemi ątkowskiego 157 , natomiast wojskowych – tzw. raport Antoniego Macierewicza 158 . Spo Ğród opracowa Ĕ dotycz ących

149 J. Hughes-Wilson, Najwi Ċksze b áĊ dy wywiadów Ğwiata , Warszawa 2002. 150 Na przyk áad przyczyn ą zaskoczenia w przypadku ataku na Pearl Harbor by á brak zapotrzebowania na informacje dotycz ące dzia áaĔ Japo Ĕczyków, nie istnia á plan zbierania informacji, b áĊ dnie interpretowano informacje cz ąstkowe. Natomiast zaskoczenie atakiem Niemiec na ZSRR wynika áo z tego, Īe Stalin by á sam sobie szefem wywiadu i sam interpretowa á docieraj ące do niego informacje. 151 H. ûwi Ċk, Dzia áalno Ğü wywiadu sowieckiego na polskim pograniczu w latach trzydziestych , Warszawa 1995; idem , Zwalczanie niemieckich s áuĪb specjalnych na ziemiach zachodnich i pó ánocnych II Rzeczypospolitej , Warszawa 1998; idem , Obrona ĝląska przed wp áywami wywiadu niemieckiego w latach 1933–1939 , Katowice 1999; idem , O tajemnicach polskiego kontrwywiadu w województwach zachodnich Polski (1921–1932) , Katowice 2000; idem , Przeciw Abwehrze , Warszawa 2001; idem , Na tajnym froncie polsko-niemieckim: kulisy dzia áalno Ğci wywiadowczej rotmistrza Jerzego Sosnowskiego , Cz Ċstochowa 2005; idem , Rotmistrz Sosnowski. As wywiadu Drugiej Rzeczpospolitej , Kraków 2010. 152 R. Majzner, Polski wywiad wojskowy wobec polityki III Rzeszy 1933–1939: militarne aspekty polityki III Rzeszy w Ğwietle analiz Oddzia áu II Sztabu G áównego Wojska Polskiego , Toru Ĕ 2006. 153 A. Misiuk, S áuĪby specjalne II Rzeczypospolitej , Warszawa 1998. 154 G. Nowik, Zanim z áamano „Enigm Ċ”... Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewick ą Rosj ą 1918–1920, Warszawa 2004. 155 A. Pep áoĔski, SáuĪby wywiadowcze Polskich Si á Zbrojnych na Zachodzie (1939–1945) , Warszawa 1988; idem , Wywiad Polskich Si á Zbrojnych na Zachodzie 1939–1945 , Warszawa 1995; idem , Wywiad Polski na ZSRR 1921–1939 , Warszawa 1996; idem, Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920 , Warszawa 1999; idem, Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej , Toru Ĕ 2004; idem , Kontrwywiad II Rzeczypospolitej , Warszawa 2002; Majowy zamach stanu w Ğwietle dokumentów wywiadu, dyplomacji i organów bezpiecze Ĕstwa II Rzeczypospolitej , oprac. P. Ko áakowski, A. Pep áoĔski, Sáupsk 2008; Polski wywiad wojskowy 1918–1945 , oprac. P. Ko áakowski, A. Pep áoĔski, Toru Ĕ 2006. 156 F. Musia á, Podr Ċcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej S áuĪby Bezpiecze Ĕstwa w Ğwietle wydawnictw resortowych MSW (1970–1989) , Kraków 2007. 157 Z. Siemi ątkowski, Wywiad a w áadza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania w áadzy politycznej PRL , Warszawa 2009. 158 A. Macierewicz, Raport o dzia áaniach Īoánierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizuj ących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego przed wej Ğciem 86 wspó áczesnych s áuĪb specjalnych zwracaj ą uwag Ċ opracowania Jana Lareckiego 159 , Andrzeja Zybertowicza 160 , S áawomira Zalewskiego 161 i Andrzeja ĩebrowskiego 162 . Badacze zg áĊ biaj ący temat wywiadu, szczególnie wspó áczesnego, musz ą liczy ü si Ċ z pewnymi ograniczeniami. Badaj ąc wywiad, nale Īaáoby spojrze ü na niego jako na instytucj Ċ pa Ĕstwa, która jest Ğrodkiem bezpiecze Ĕstwa narodowego, czyli za- mierzonym dzia áaniem podejmowanym „przez pa Ĕstwo, samodzielnie lub we wspó á- dzia áaniu z innymi podmiotami, którego skutki adresowane s ą do podmiotów sto- sunków mi Ċdzynarodowych oraz wewn ątrzpa Ĕstwowych i s áuĪą osi ągni Ċciu zamierzonych celów i realizacji interesów bezpiecze Ĕstwa narodowego” 163. Walde- mar Kitler zalicza wywiad, a tak Īe s áuĪby specjalne, do kategorii Ğrodków specjalnych realizowanych przez te s áuĪby, maj ących „na celu oddzia áywanie na inne podmioty stosunków mi Ċdzynarodowych, ochron Ċ interesów narodowych oraz ochron Ċ instytucji pa Ĕstwa przed dzia áaniem innych podmiotów zewn Ċtrznych i wewn Ċtrznych” 164 , obejmuj ących zacie Ğnienie wspó ápracy s áuĪb specjalnych, akcje specjalne, dzia áania wywiadowcze i kontrwywiadowcze, ochron Ċ informacji niejawnych, zwalczanie korupcji oraz przest Ċpczo Ğci komputerowej 165 . Spogl ądaj ąc z tej perspektywy, w badaniach nad wywiadem rysuj ą si Ċ nast Ċpujące obszary: proces, który rozpoczyna si Ċ, kiedy instytucje polityczne i administracja pa Ĕstwo- wa identyfikuj ą zapotrzebowanie na informacje niezb Ċdne do podejmowania decyzji, postawione zadania, przek áadaj ące si Ċ w praktyce na zbieranie, analiz Ċ, wy- tworzenie i przekazanie informacji oraz jej wykorzystanie, funkcjonalna struktura instytucjonalna, która zbiera, analizuje oraz wytwarza informacje, z punktu widzenia jej efektywno Ğci, procedury oraz aktywno Ğü zasobów kadrowych i materialnych, które uczestnicz ą w procesie (cyklu) wywiadowczym, w Īycie ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych S áuĪbach Informacyjnych w zakresie okre Ğlonym w art. 67. ust. 1 pkt 1–10 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. „Przepisy wprowadzaj ące ustaw Ċ o S áuĪbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz S áuĪbie Wywiadu Wojskowego oraz ustaw Ċ o s áuĪbie funkcjonariuszy SáuĪby Kontrwywiadu Wojskowego oraz S áuĪby Wywiadu Wojskowego” oraz o innych dzia áaniach wykraczaj ących poza sprawy obronno Ğci pa Ĕstwa i bezpiecze Ĕstwa Si á Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej , Warszawa 2007. 159 J. Larecki, W kr Ċgu tajemnic wywiadu , Warszawa 2007; idem , Wielki leksykon s áuĪb specjalnych Ğwiata: organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych Ğwiata, terminologia profesjonalna i Īargon operacyjny , Warszawa 2007. 160 A. Zybertowicz, W u Ğcisku tajnych s áuĪb: upadek komunizmu i uk áad postnomenklaturowy , Komorów 1993. 161 S. Zalewski, S áuĪby specjalne w pa Ĕstwie demokratycznym , Warszawa 2005. 162 A. ĩebrowski, Ewolucja polskich s áuĪb specjalnych: wybrane obszary walki informacyjnej (wywiad i kontrwywiad w latach 1989–2003) , Kraków 2005; idem , Kontrola cywilna nad s áuĪbami specjalnymi III Rzeczypospolitej (1989–1999): zagadnienia politologiczno-prawne , Kraków 2001. 163 W. Kitler, Bezpiecze Ĕstwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy poj Ċciowe i próba sy- stematyzacji , „Zeszyt Problemowy Towarzystwa Wiedzy Obronnej” 2010, nr 1(61),. s. 103. 164 Ibidem , s. 107. 165 Ibidem. 87 sama informacja, b Ċdąca rezultatem z procesu wywiadowczego, jej jako Ğü oraz transmisja na procesy decyzyjne, struktura powy Īszych elementów z punktu ich skuteczno Ğci oraz nieskutecz- no Ğci, której przejawem s ą niepowodzenia i b áĊ dy wywiadu.

Zidentyfikowanie przedmiotu, celu oraz problemów badawczych bada Ĕ wydaje si Ċ czynno Ğci ą osi ągaln ą. K áopot rozpoczyna si Ċ jednak Īe na etapie formu áowania hipotez, a szczególnie ich weryfikowania. Badanie ka Īdej struktury organizacyjnej nie jest zadaniem áatwym dla osoby z zewn ątrz. W firmach prywatnych, fundacjach, stowarzyszeniach czy agencjach rz ądowych istnieje rzeczywisty wewn Ċtrzny Ğwiat, wewn Ċtrzna kultura korporacyjna, których w Īaden sposób nie s ą w stanie odzwier- ciedli ü oficjalne zapisy dotycz ące zada Ĕ i struktur organizacyjnych. Szczególnie trudne do badania s ą agencje wywiadowcze, a trudno Ğü ta wynika z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszy z nich dotyczy przepisów o ochronie informacji niejawnych i wynika- jącej z nich klasyfikacji dokumentów na Ğci Ğle tajne, tajne, poufne i zastrze Īone. Znacznie u áatwione zadanie maj ą badacze zajmuj ący si Ċ problematyk ą historii s áuĪb specjalnych, posiadaj ący szeroki dost Ċp do zasobów archiwalnych, w tym badacze bazuj ący na zasobach Instytutu Pami Ċci Narodowej zajmuj ący si Ċ problematyk ą sáuĪb specjalnych PRL. Mog ą dotrze ü do dokumentów pozwalaj ących na poznanie celów i zasad pracy operacyjnej, osobowych i rzeczowych Ğrodków pracy operacyjnej, poznawczych, manipulacyjnych i kompleksowych metod pracy operacyjnej oraz form pracy operacyjnej materia áów. W Ğród agencji informacyjnych nie ma tak Īe woli odtajniania materia áów. Drugi powód – zakwalifikowanie materia áów do kategorii niejawnych wytwo- rzy áo w Ğrodowisku s áuĪb specjalnych kultur Ċ wszechobecnej niejawno Ğci, w której nie jest mo Īliwy dost Ċp nawet do materia áów jawnych. Problemu nie rozwi ązuje posiadanie przez badacza po Ğwiadczenia bezpiecze Ĕstwa osobowego, poniewa Ī w przypadku udost Ċpnienia materii badawczej zobowi ązany jest on do zachowania tajemnicy. Istot ą procesu badawczego jest dost Ċp do danych, dokumentów i ludzi. Kiedy takiego dost Ċpu brak, badacz skazany jest na kojarzenie informacji w mediach, oficjalne dokumenty prawne, porównywanie procesów uj Ċtych w opracowaniach historycznych lub w innych pa Ĕstwach, gdzie zakres dost Ċpu jest szerszy i mniej ograniczony formalnymi przepisami.

1.4. Wywiad jako przedmiot kszta ácenia akademickiego Studia nad problematyk ą wywiadu jako dyscyplina bada Ĕ i kszta ácenia akademickiego rozwija áa si Ċ na uczelniach wy Īszych bardzo wolno. Najprawdopodobniej przyczynami takiego stanu by áy: bariera tajno Ğci, atmosfera tajemniczo Ğci oraz obawy, aby badacz sam nie znalaz á si Ċ w kr Ċgu zainteresowania s áuĪb specjalnych. Mimo tych uwarunkowa Ĕ i barier niektóre uczelnie w Stanach Zjednoczonych, Anglii, Kanadzie, Niemczech i Izraelu ju Ī w okresie zimnej wojny oferowa áy indy- 88 widualne kursy i studia nad problematyk ą s áuĪb wywiadowczych, ale koncentrowa- áy si Ċ g áównie na zagadnieniach historii s áuĪb specjalnych. Konstruuj ąc programy przedmiotów i kierunków takich jak stosunki mi Ċdzynarodowe, nauka o polityce, historia czy konflikty zbrojne, znajdowano odniesienia do problematyki wywiadu. Powsta áy liczne opracowania, g áównie historyczne o niemieckiej maszynie Enigma, brytyjskiej szkole kryptologów z Bletchley Park, z áamaniu japo Ĕskich szyfrów przez Amerykanów, prowadzonych jednocze Ğnie pracach markuj ących, maj ących na celu zmylenie przeciwnika, agentach ryzykuj ących Īycie podczas dzia áaĔ pozoracyjnych oraz wydzieraniu tajemnic przeciwnika 166. W latach 90. XX w. Stowarzyszenie Nauczycieli Spraw Mi Ċdzynarodowych (Association of Professional Scholar of International Affairs) przyj Ċá o raport o charakterze postulatywnym, jak si Ċ okaza áo w niedalekiej przysz áoĞci posiadaj ący konsekwencje implementacyjne, który zwróci á uwag Ċ na potrzeb Ċ rozwijania studiów nad bezpiecze Ĕstwem i pomija á problematyk Ċ s áuĪb specjalnych, w tym wywiadu. Niektórzy badacze, m.in. Brytyjczyk Christopher Andrew, wyra Īali ubolewanie, Īe pomini Ċto w ten sposób pewien istotny obszar stosunków mi Ċdzynarodowych 167 . Jednak Īe od tamtego czasu zarówno kierunek bezpiecze Ĕstwo, jak i problematyka sáuĪb wywiadowczych znalaz áy trwa áe miejsce w kszta áceniu akademickim. Odpo- wiadaj ąc na du Īe zainteresowanie studentów, uczelnie wy Īsze szybko poradzi áy sobie z pocz ątkowymi problemami kadrowymi, z interdyscyplinarnym charakterem przedmiotów, du Īą wra Īliwo Ğci ą polityczn ą oraz du Īym zamkni Ċciem obszaru badawczego. Pomimo Īe lata 90. XX w. mo Īna uzna ü za nowy, dynamiczny okres rozwoju bada Ĕ nad problematyk ą s áuĪb wywiadowczych, naukowcy nie wkroczyli na terra incognita . Pierwsze 25 lat po zako Ĕczeniu II wojny Ğwiatowej by áo Ğwiadkiem rozkwitu programów akademickich dotycz ących stosunków mi Ċdzynarodowych, historii dyplomacji i innych dziedzin zwi ązanych z problematyk ą bezpiecze Ĕstwa narodowego i mi Ċdzynarodowego. Mimo rozwoju tych dyscyplin oraz kszta ácenia akademickiego, niemal wsz Ċdzie niepowodzeniem ko Ĕczy áy si Ċ próby w áą czenia zagadnie Ĕ s áuĪb wywiadowczych do ogólnego programu poszczególnych uczelni. W okresie poprzedzaj ącym schy áek lat 70. XX w. proponowano tylko kilka, je Īeli w ogóle, zaj Ċü dydaktycznych (b ądĨ modu áów programowych w brytyjskim leksy- konie akademickim) o tematyce wywiadowczej. W edukacji na szczeblu wy Īszym da áo si Ċ zauwa Īyü nawet absencj Ċ samych kwestii zwi ązanych ze s áuĪbami specjal- nymi168. Wielka fala publicznego zainteresowania sprawami wywiadowczymi w latach 70. XX w., spowodowana wydarzeniami, jakie mia áy miejsce na Ğwiecie (Chile,

166 J. Keegan, Wywiad …, op.cit. , s. 9. 167 M. Rudner, Intelligence Studies in Higher Education , „International Journal of Intelligence and CounterIntelligence” 2009, t. 22, nr 1, s. 110. 168 Zob. M. Lowenthal, Teaching Intelligence: The Intelectual Challenges [w:] A Flourishing Craft: Teaching Intelligence Studies , red. R. Swenson, „Occasional Paper” 1999, nr 5, Washington, Joint Military Intelligence College. 89 Iran), skandalicznymi aferami politycznymi (sprawa Watergate), sensacjami kon- gresowymi, zadziwiaj ącymi nowinami (brytyjski tajny projekt „Ultra”), teoriami spiskowymi i niew ątpliwie wp áywem fikcji filmowej (np. seria filmów o Jamesie Bondzie), sk áoni áa Ğrodowisko akademickie do refleksji, a tak Īe przekonania, Īe sáuĪby wywiadowcze i kontrwywiadowcze pe áni ą wa Īną rol Ċ w polityce wewn Ċtrz- nej i zagranicznej pa Ĕstw. Co wi Ċcej, emerytowani pracownicy i ludzie powi ązani ze s áuĪbami specjalnymi zaczynali odnajdywa ü si Ċ w Ğrodowiskach akademickich, gdzie wprowadzali zaj Ċcia zwi ązane z tematyk ą wywiadowcz ą. Od 1985 r. CIA wystartowa áa z programem Oficerowie Wizytuj ący (Officers- -in-Residence), deleguj ąc do Ğwiadczonych weteranów s áuĪb wywiadowczych do poszczególnych uniwersytetów, aby promowali naukowe zainteresowania na tym polu169. Wydaje si Ċ, Īe milowym krokiem w rozwoju bada Ĕ nad wywiadem by áo zorga- nizowanie przez Centrum Studiów nad Wywiadem CIA w 1993 r. sympozjum na temat nauczania problematyki wywiadu (Symposium on Teaching Intelligence). Intencj ą organizatorów tego przedsi Ċwzi Ċcia by áo promowanie wzajemnych interak- cji i wspó ápracy pomi Ċdzy naukowcami badaj ącymi problematyk Ċ wywiadu a funk- cjonariuszami i oficerami profesjonalistami. W trakcie sympozjum rozwa Īano tak Īe wáą czenie wywiadu do programów kszta ácenia na kierunku stosunki mi Ċdzynarodo- we, co mia áoby zaowocowa ü wi Ċkszym zainteresowaniem i zrozumieniem przez spo áecze Ĕstwo roli wywiadu w funkcjonowaniu pa Ĕstwa. W rezultacie zaanga Īowa- nie i zainteresowanie Ğrodowiska naukowego tematem rozszerza áo si Ċ. Podobne przedsi Ċwzi Ċcie zorganizowane przez Ğrodowisko wojskowych struktur wywiadowczych USA w 1999 r., Joint Military Intelligence College (Po áą czone Kolegium Wywiadu Wojskowego), okre Ğlono mianem wydarzenia, które przyczyni áo si Ċ do rozkwitu nauk o s áuĪbach specjalnych w uczelniach wy Īszych. Przedmioty z tej dziedziny wyk áadano w USA w ok. 200–300 uniwersytetach i college’ach, w ramach ró Īnych form kszta ácenia. Tendencja ta obj Ċá a równie Ī wi Ċkszo Ğü brytyjskich, kanadyjskich, europejskich i izraelskich uczelni wy Īszych. Ponadto problematyk Ċ wywiadu w áą czano w programy studiów w zakresie nauk politycznych, stosunków mi Ċdzynarodowych oraz historii 170 . Studia nad wywiadem umieszczane s ą w szerszej perspektywie studiów nad bezpiecze Ĕstwem. Bez w ątpienia zamach z 11 wrze Ğnia 2001 r., zamachy terrorystyczne w Europie i innych miejscach na Ğwiecie zainspirowa áy rz ądy pa Ĕstw do promowania kszta ácenia w zakresie bezpiecze Ĕstwa i stosunków mi Ċdzynarodowych, profilowanego w sposób nadaj ący du Īą rang Ċ zagadnieniom s áuĪb specjalnych – wywiadu i kontrwywiadu. Studia nad s áuĪbami specjalnymi, jako autonomiczny kierunek, obejmuj ą szerokie spektrum zagadnie Ĕ dotycz ących polityki, zarz ądzania

169 Zob. J. Hollister Hedley, Twenty Years of Officers in Residence , „Studies in Intelligence” 2005, t. 49, nr 4. 170 M. Rudner, Intelligence …, op.cit ., s. 113. 90 i kierowania, aspektów psychologicznych, religioznawstwa, terroryzmu, w tym takich szczególnych tematów jak rola kobiet w atakach terrorystycznych. Inspiracja rz ądów w zakresie studiów nad wywiadem przejawia áa si Ċ w finan- sowym wspieraniu kszta ácenia. Wspólnoty wywiadowcze w USA sponsorowa áy powstanie w 2005 r. Centrum Doskonalenia Akademickiego, które dotowa áo kszta á- cenie w czterech uniwersytetach. Departament Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego promowa á, wspiera á finansowo i merytorycznie ponad 20 o Ğrodków akademickich. Programy obejmowa áy m.in. zagadnienia dotycz ące metodologii analizy informacji, ochrony krytycznej infrastruktury oraz przeciwdzia áania atakom terrorystycz- nym171. Przekonanie o potrzebie inkorporacji problematyki bezpiecze Ĕstwa, profilowa- nej na wywiad i kontrwywiad, do programów w uczelniach wy Īszych podziela áy tak Īe inne pa Ĕstwa. W Hiszpanii na Uniwersytecie Juana Carlosa w Madrycie powo áano w 2005 r. Katedr Ċ S áuĪb Wywiadowczych i Systemów Demokratycznych (Cátedra Servicios de Inteligencia y Systemas Democráticos) 172 . Zainteresowanie t ą problematyk ą sk áoni áo do powo áania rok pó Ĩniej w Uniwersytecie Carlosa III Insty- tutu Studiów Wywiadowczych dla Bezpiecze Ĕstwa i Obrony (Instituto Juan Valá- quez de Velasco de investigacion Inteligencia para Securidas y la Defensa). Placów- ki wydaj ą dwa razy w roku dwuj Ċzyczne, angielsko-hiszpa Ĕskie, czasopismo „Intelligencia y seguridad: revista de análisis y prospectiva” 173. W latach 90. XX w. rozpocz Ċto wprowadzanie problematyki wywiadu do kszta á- cenia akademickiego we Francji, m.in. do Narodowej Szko áy Administracji, Francu- skiego Instytutu Wy Īszych Studiów Obronnych oraz Francuskiej Akademii Obrony Narodowej. Od 2006 r. w Paryskim Instytucie Studiów Politycznych prowadzone jest seminarium „Tajne Ğwiaty: wywiad w obliczu terroryzmu” 174 . Programy kszta ácenia akademickiego studiów nad wywiadem i bezpiecze Ĕstwem na poziomie licencjatu, studiów magisterskich i podyplomowych sponsorowane s ą tak Īe przez pa Ĕstwo w Australii, Austrii, Brazylii, Chile, we Francji, w Holandii, Izraelu, Kanadzie, Niemczech, Rumunii, Szwecji, Turcji, Wielkiej Brytanii i we Wáoszech 175. Na uwag Ċ zas áuguje francuskie kszta ácenie w zakresie problematyki s áuĪb specjalnych na kierunku politologia na Uniwersytecie w Bordeaux (l’Université Mon- tesquieu Bordeaux IV) we wspó ápracy z Centrum Studiów nad Wywiadem (Centre Français de Recherche sur le Renseignement).

171 M. Rudner, Canada: Intelligence studies in higher education , http://www.universityworldnews. com/article.php?story=2009011717424810 (dostĊp: 16 X 2012). 172 Patrz: http://www.serviciosdeinteligencia.es/la-catedra/ (dostĊp: 20 X 2012). 173 Patrz: http://www.plazayvaldes.es/libro/inteligencia-y-seguridad-revista-de-analisis-y-prospectiva-no-3/1239/ (dostĊp: 20 X 2012). 174 E. Denéce, G. Arbot, Intelligence Studies in France , „International Journal of Intelligence and CounterIntelligence” 2010 –2011, t. 23, nr 4, s. 734. 175 M. Rudner, Intelligence …, op.cit. , s. 123. 91 W Polsce problematyka ta jest obecna g áównie na kierunku bezpiecze Ĕstwo narodowe oraz niekiedy stosunki mi Ċdzynarodowe w kilkunastu uczelniach. Nale Īy sądzi ü, Īe w Polsce istnieje bariera psychologiczna, wynikająca z obawy przed podejmowaniem tych kwestii oraz postrzegania, Īe wkracza ona w niejawn ą sfer Ċ zastrze Īon ą dla specjalistów i urz Ċdników posiadaj ących po Ğwiadczenie bezpiecze Ĕ- stwa. Bariera ta jest nieuzasadniona i wynika z pewnego niezrozumienia. Celem kszta ácenia bowiem nie jest przygotowanie kadr dysponuj ących okre Ğlonymi umie- jĊtno Ğciami zawodowymi – tego dokonuj ą o Ğrodki specjalistyczne obydwu agencji pa Ĕstwowych i resortu obrony narodowej. Wiedza na poziomie akademickim ma umo Īliwi ü spo áeczne zrozumienie zada Ĕ, uprawnie Ĕ, strategii, struktur i mechani- zmów funkcjonowania s áuĪb specjalnych jako instytucji demokratycznego pa Ĕstwa, zarówno w perspektywie historycznej, jak i w odniesieniu do wspó áczesno Ğci. Nie postuluj ąc autonomicznego kierunku studiów w systemie kszta ácenia uczelni wy Ī- szej w Polsce, pomimo jego istnienia w innych pa Ĕstwach, problematyka bezpiecze Ĕstwa narodowego i mi Ċdzynarodowego podejmowana z pozycji roli s áuĪb specjalnych – wywiadu i kontrwywiadu – mog áaby znale Ĩü swoje uzasadnione miejsce jako specjalno Ğü na kierunkach bezpiecze Ĕstwo narodowe, bezpiecze Ĕstwo wewn Ċtrzne, stosunki mi Ċdzynarodowe lub politologia. Absolwent tej specjalno Ğci posiada áby ogóln ą wiedz Ċ dotycz ącą organizacji i kompetencji funkcjonowania s áuĪb specjalnych w pa Ĕstwie, pos áugiwa áby si Ċ j Ċzykiem specjalistycznym niezb Ċdnym do funkcjonowania w instytucjach zajmuj ących si Ċ analiz ą oraz wykorzystywaniem informacji, w mediach, instytucjach pa Ĕstwowych, podmiotach prywatnych oraz organizacjach pozarz ądowych. Zrozumienie mechanizmów procesu informacyjnego w wywiadzie i kontrwywiadzie przynios áoby w d áugoterminowej perspektywie korzy Ğci samym s áuĪbom specjalnym, kiedy w wyniku generacyjnej zmiany przysz áe wykszta ácone kadry b Ċdą podejmowa áy decyzje bud Īetowe i kszta átowa áy wizerunek tego sektora bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa. Ka Īdy cz áonek spo áecze Ĕstwa obywatelskiego, a szczególnie wykszta ácony na poziomie akademickim, nie tylko rozumie, ale kreuje rzeczywisto Ğü dla dobra publicznego. Poznanie mechanizmów niejawnej strony funkcjonowania pa Ĕstwa pozwoli áoby mu na uszanowanie jej niejawnego charakteru oraz tworzenie i rozwijanie warunków jej efektywno Ğci. Inn ą barier ą s ą kwestie merytorycznego przygotowania wykwalifikowanych kadr, wynikaj ące z braku o Ğrodków badaj ących t Ċ problematyk Ċ. Badania w Polsce dotycz ą g áównie problematyki historii s áuĪb specjalnych okresu II Rzeczypospolitej (na podstawie materia áów archiwalnych) oraz PRL – na podstawie materia áów IPN.

92 2. Zasady funkcjonowania wywiadu i jego struktury

2.1. Zadania i organizacja instytucji wywiadowczych oraz ich ograniczenia Zadania s áuĪb wywiadu okre Ğlane s ą poprzez akty prawne danej instytucji, koncepcje strategiczne pa Ĕstw oraz instytucje w áadzy ustawodawczej i wykonawczej, które odpowiadaj ą za koordynowanie, kierowanie oraz nadzór nad dan ą s áuĪbą wywiadu. Wydaje si Ċ jednak, Īe mo Īna sformu áowa ü pewne obszary zada Ĕ, które realizowane s ą przez wi Ċkszo Ğü s áuĪb wywiadu.

Wsparcie polityki zagranicznej i polityki bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa Jest to podstawowe zadanie tej s áuĪby. Realizowane jest ono poprzez dostarczanie danemu pa Ĕstwu informacji o sytuacji w innych krajach, przy czym dostarczone materia áy odnosz ą si Ċ do sytuacji potencjalnie niebezpiecznych, zagra Īaj ących ró Īnym interesom danego kraju. Informacje te, dostarczone s áuĪbie dyplomatycznej we w áaĞciwym czasie, pozwalaj ą na zastosowanie instrumentów politycznych, ekonomicznych i negocjacyjnych, dzi Ċki którym mo Īliwe jest unikni Ċcie konfliktu zbrojnego. W Polsce zadania wywiadu w tym zakresie wskazano w Strategii Bez- piecze Ĕstwa Narodowego z 2007 r. 1 Niektóre wywiady spe ániaj ą wobec dyplomacji funkcje ochronne. W Polsce do zada Ĕ Agencji Wywiadu nale Īy: „[…] ochrona zagranicznych przedstawicielstw […] i ich pracowników przed dzia áaniami obcych s áuĪb specjalnych [i] innymi dzia áaniami mog ącymi przynie Ğü szkod Ċ interesom Rzeczypospolitej Polskiej oraz zapewnienie ochrony kryptogra- ficznej áą czno Ğci z polskimi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty kurierskiej” 2. W stosunku do przedstawicielstw zagranicznych podleg áych ministrowi obrony narodowej RP S áuĪba Wywiadu Wojskowego wspó ádzia áa w ich organizowaniu 3. W tym kontek Ğcie warto wspomnie ü o rozwi ązaniu brytyjskim, w którym wywiad cywilny – Tajna S áuĪba Wywiadowcza (Secret Intelligence Service), znana po-

1 Zob. Strategia Bezpiecze Ĕstwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, par. 102, http://www.msz.gov.pl/resource/7d18e04d-8f23-4128-84b9-4f426346a112 (dost Ċp: 22 XII 2012). 2 Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego oraz Agencji Wywiadu , DzU z 2002 r., nr 74, poz. 676, tekst jednolity z aktualnymi zmianami DzU z 2010 r., nr 29, poz. 154, art. 6, par. 1, ust. 3 i 4. 3 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o S áuĪbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz S áuĪbie Wywiadu Wojskowego , DzU z 2006 r., nr 104, poz. 709, tekst jednolity z aktualnymi zmianami DzU nr 218, poz. 1592; DzU z 2007 r., nr 25, poz. 162; DzU z 2009 r., nr 85, poz. 716. 93 wszechnie jako MI6 – podlega ministrowi spraw zagranicznych (Foreign Secretary) i odpowiada przed nim za swoje dzia áania. Takie rozwi ązanie organizacyjne sk áania do sformu áowania pogl ądu, Īe wywiad otrzymuje zadania bezpo Ğrednio od ministerstwa spraw zagranicznych i jest przez ten resort rozliczany. Zakres wsparcia polityki zagranicznej przez wywiad nie ogranicza si Ċ wy- áą cznie do przekazywania informacji, cho ü pozwalaj ą one na inicjatywy dyplomatyczne oraz stosowanie strategii negocjacyjnych. Dowodem tego mo Īe by ü przyk áad brytyjski. Kiedy w latach 70. XX w. Wielka Brytania negocjowa áa wej- Ğcie do Unii Europejskiej, w tym uczestnictwo we wspólnej polityce rolnej, rezydentura MI6 w Pary Īu otrzyma áa zadanie zwerbowania agenta we francuskim ministerstwie rolnictwa. Zadanie zrealizowano i Brytyjczycy otrzymywali od tej pory warto Ğciowe informacje o stanowisku i pogl ądach Pary Īa w przedmiotowej sprawie 4. W literaturze specjalistycznej szeroko opisana jest funkcja wywiadu jako instytucji prowadz ącej tajne dzia áania ( covert action ), maj ące na celu wp áywanie na inne rz ądy. Cytowana jest w tym kontek Ğcie wypowied Ĩ by áego ameryka Ĕskiego sekre- tarza stanu, Henry’ego Kissingera: „Potrzebujemy wspólnoty wywiadowczej, która w pewnych skomplikowanych sytuacjach, mo Īe broni ü ameryka Ĕskich interesów w szarych obszarach, gdzie operacje wojskowe nie s ą w áaĞciwym rozwi ązaniem, a dyplomacja nie mo Īe tam funkcjonowa ü”5. Zakres takich tajnych dzia áaĔ jest bardzo szeroki, ale mo Īna je okre Ğli ü jako wybór opcji po Ğredniej mi Ċdzy oddzia- áywaniami dyplomatycznymi a interwencj ą zbrojn ą6, okre Ğlanej równie Ī jako cicha dyplomacja lub tajna dyplomacja 7.

Monitorowanie traktatów i porozumie Ĕ mi Ċdzynarodowych Wywiad monitoruje przestrzeganie implementacji traktatów i porozumie Ĕ mi Ċ- dzynarodowych, w tym egzekwowanie sankcji na áoĪonych na pa Ĕstwa, które si Ċ z tych porozumie Ĕ nie wywi ązuj ą. Dzia áania wywiadu w tym zakresie polegaj ą na monitorowaniu aktywno Ğci zagranicznych podmiotów handluj ących materia áami i produktami, które s ą zabronione prawnie lub obj Ċte ograniczeniami. Dla wywiadu znaczenie b Ċdzie mia á rodzaj transakcji, Ĩród áa finansowania, sposoby porozumiewania si Ċ oraz strony zaanga Īowane w obrót 8. Rola wywiadu wzrasta szczególnie w odniesieniu do porozumie Ĕ w sprawie kontroli zbroje Ĕ i rozbrojenia. Porozumie- nia rozbrojeniowe maj ą cz Ċsto charakter przymusowy – s ą narzucone, strony nie s ą traktowane w jednakowy sposób, a warunki pozostaj ą sprzeczne z interesami nie-

4 R. Tomlinson, The Big Breach: from Top Secret to Maximum Security , Moscow 2000, s. 97. 5 Strategic Intelligence, red. L.K. Johnson, t. 3: Covert Action: Behind the Veils of Secret Foreign Policy , Westport 2007, s. XII. 6 America’s Secret Power. The CIA in a Democratic Society , red. L.K. Johnson, New York 1989, s. 17–18. 7 Ibidem . 8 M.M. Lowenthal, Intelligence: From Secrets …, op.cit. , s. 196–197. 94 których uczestników porozumienia. Nawet je Īeli zawarte jest ono w konsekwencji reakcji na naruszenia, których dopu Ğci áa si Ċ jedna ze stron, strona naruszaj ąca b Ċdzie za wszelk ą cen Ċ stara áa si Ċ unikn ąü sankcji mi Ċdzynarodowych, skoncentruje si Ċ na poszukiwaniu sposobów uwolnienia si Ċ od ogranicze Ĕ, stwarzaj ąc w dalszej perspektywie jeszcze wi Ċksze zagro Īenie dla bezpiecze Ĕstwa. Niektóre pa Ĕstwa krytykuj ą porozumienia rozbrojeniowe, sugeruj ąc, Īe wiele rozwi ąza Ĕ, zw áaszcza dotycz ących kontroli eksportu, ma charakter kartelu, stosuj ącego przymus wobec tych, którzy do niego nie nale Īą . Podkre Ğlaj ą tak Īe, Īe powy Īsze porozumienia s ą zazwyczaj inicjowane przez pa Ĕstwa rozwini Ċte, które zabiegaj ą o wprowadzanie ogranicze Ĕ lub zakazu broni, jakiej ju Ī same nie wykorzystuj ą. Nie s ą jednocze Ğnie sk áon- ne do redukcji broni nuklearnej lub innej, opartej o nowoczesne technologie, znajduj ącej si Ċ w ich wyposa Īeniu. Kraje, wobec których podejmowane s ą lub by áy dzia áania ograniczaj ące zbrojenia (np. Korea Pó ánocna) twierdz ą, Īe ograniczenia nie tylko uszczuplaj ą ich zdolno Ğci obronne, ale nios ą negatywne konsekwencje dla ich potencja áu technologiczno-ekonomicznego, sfery zatrudnienia i Ğwiadcze Ĕ spo- áecznych 9. Bior ąc pod uwag Ċ kontrowersyjny charakter problemów kontroli zbrojeĔ i rozbrojenia, a szczególnie motywy do ukrywania swoich dzia áaĔ oraz niepodporz ądkowanie si Ċ re Īimom lub ich naruszanie, wywiad – oprócz dyplomacji – jest najw áaĞciwsz ą instytucj ą do stwierdzenia stanu faktycznego. Nie rozpatruj ąc szczegó áowo roli wywiadu w monitorowaniu porozumie Ĕ rozbrojeniowych typu SALT czy START, wspó ácze Ğnie g áównym jego zadaniem jest kontrolowanie programu nuklearnego Iranu. W kategoriach sukcesu wywiadowczego nale Īaáoby rozpatrywa ü chocia Īby wykrycie w grudniu 2009 r. tajnego o Ğrodka wzbogacania uranu w kompleksie wojskowym w Qom w Iranie. Zdj Ċcie z satelitarnego wywiadu obrazowego zosta áo zaprezentowane w mediach 10 .

Wsparcie planowania obronnego i operacyjnego si á zbrojnych Informacje wywiadowcze wspieraj ące planowanie obronne dotycz ą zdolno Ğci si á zbrojnych potencjalnego przeciwnika, ich wielko Ğci, doktryn, regulaminów walki, uzbrojenia, kierowania i dowodzenia, programów badawczo-rozwojowych oraz planów rozwoju potencja áu wojskowego, w tym zakupu nowego sprz Ċtu. Na podstawie ocen wywiadu oraz diagnoz zagro ĪeĔ struktury planowania obronnego formu áuj ą potrzeby dla si á zbrojnych, które umo Īliwi ą przeciwstawienie si Ċ tym zagro- Īeniom. Wywiad wspiera proces planistyczny zarówno na poziomie narodowym, jak i sojuszniczym. W Organizacji Traktatu Pó ánocnoatlantyckiego planowanie obronne to zespó á czynno Ğci, procedur i wspó ádzia áaĔ sojuszniczych organów i pa Ĕstw cz áonkowskich podejmowanych dla osi ągni Ċcia zdolno Ğci obronnych NATO, zgodnie z wymaganiami politycznymi, wojskowymi, gospodarczymi i technologicz-

9 A.K. Bailes, Integralno Ğü kontroli zbroje Ĕ [w:] Bezpiecze Ĕstwo mi Ċdzynarodowe czasu przemian. Zagro Īenia – Koncepcje – Instytucje , red. R. KuĨniar, Z. Lachowski, Warszawa 2003, s. 524. 10 An Iranian nuclear bomb, or the bombing of Iran? , „The Economist”, 3 XII 2009. 95 nymi, przy jak najefektywniejszym wykorzystaniu Ĩróde á ludzkich, materialnych i finansowych pa Ĕstw cz áonkowskich 11 . Celem planowania obronnego NATO jest zapewnienie dost Ċpno Ğci si á zbrojnych pa Ĕstw Sojuszu oraz okre Ğlonych zdolno Ğci obronnych tych pa Ĕstw w celu realizacji pe ánego zakresu zada Ĕ NATO poprzez okre Ğlanie celów planistycznych, które powinny by ü wdra Īane w pa Ĕstwach, oraz ocen Ċ realizacji tych celów. W trakcie tego procesu d ąĪ y si Ċ do harmonizacji narodowego i sojuszniczego planowania obronnego, niezb Ċdnego do osi ągni Ċcia uzgodnionych wymaga Ĕ wojskowych w najbardziej efektywny sposób. W rezultacie planowania obronnego osi ągniĊty ma by ü stan umo Īliwiaj ący Sojuszowi wykonanie wszystkich zada Ĕ zwi ązanych z aktualnymi i przysz áymi misjami 12 . Poza tym proces planowania obronnego NATO jest Ğci Ğle powi ązany z procesem planowania operacyjnego, g áównie w zakresie planowania si á, ich zdolno Ğci, uzbrojenia, zabezpieczenia logistycznego i dowodzenia. Z relacji oficerów wywiadu wiemy, Īe w okresie zimnej wojny ZSRR stosowa á cz Ċsto strategi Ċ dezinformacji dotycz ącej sposobów dzia áania i planów, której celem by áo zwi Ċkszenie w ramach planowania obronnego kosztownych nak áadów na rozwój okre Ğlonych rodzajów uzbrojenia. W takich sytuacjach struktury planowania obronnego zwraca áy si Ċ do wywiadu o weryfikacj Ċ, czy s ą to rzeczywiste zamiary, czy dezinformacja skutkuj ąca niepotrzebnymi wydatkami 13 . Przywo áuj ąc okres zimnej wojny, zauwa Īalne jest Ğcis áe sprz ĊĪ enie identyfikacji potrzeb obronnych NATO z ocenami wywiadowczymi. Ju Ī w 1950 r. na podstawie ocen wywiadowczych Sojusz sformu áowa á w toku planowania obronnego potrzeby w zakresie si á zbrojnych w celu implementacji tego planu, które obejmowa áy: 2324 okr Ċty bojowe ró Īnego typu, 3264 samoloty w si áach morskich, 90 dywizji w si- áach l ądowych, 8004 samoloty bojowe w si áach powietrznych. Zak áadano, Īe taki stan sojuszniczych si á zbrojnych zostanie osi ągni Ċty w 1954 r. 14 Obecnie uzgodnione oceny wywiadowcze NATO s ą podstaw ą planowania obronnego Sojuszu i uwzgl Ċdniane na wszystkich jego etapach 15 : wytycznych ministe- rialnych, celach si á zbrojnych, przegl ądzie obronnym i konsultacjach ad hoc16 . Rozpatruj ąc rol Ċ wywiadu we wspieraniu operacji wojskowych, nie sposób nie wspomnie ü o systemie planowania operacyjnego NATO. Obejmuje on zespó á procedur i przedsi Ċwzi Ċü realizowanych na ka Īdym szczeblu dowodzenia, niezb Ċdnych do rozpocz Ċcia opracowywania planów operacji sojuszniczych, tworzenia si á do tych

11 NATO Handbook , Brussels 2006, s. 51–56. 12 M. Banasik, Operacje ekspedycyjne NATO , „Kwartalnik Bellona” 2008, nr 3, s. 71. 13 W. Agrells, Intelligence Analysis after the Cold War – New Paradigm or Old Anomalies [w:] G.F. Treverton, W. Agrell s, National intelligence …, op.cit. , s. 96. 14 DC 13–28.3.1950 (and decision 1.4.1950) North Atlantic Treaty Organization Medium Term Plan , Appendix „A” requirements to meet 1954 defense plan , s. 177 [w:] G.W. Pedlow, NATO Strategy Documents 1949–1969 , http://www.nato.int/archives/strategy.htm. (dost Ċp: 17 IV 2011). 15 Autor by á w latach 1998–1999 przedstawicielem RP w Komitecie Przegl ądu Obronnego w Kwate- rze G áównej NATO. 16 W. Staro Ĕ, Planowanie obronne w NATO , „Wojsko i Wychowanie” 1988, nr 6, s. 14. 96 operacji oraz ich prowadzenia 17 . W sojuszniczej terminologii planowanie operacyjne nale Īy uto Īsamia ü bardziej z ustalaniem dzia áaĔ, nie odnosz ąc si Ċ do Īadnego konkretnego szczebla organizacyjnego: strategicznego, operacyjnego czy taktycznego. Celem planowania operacyjnego NATO jest: í przygotowanie planów prowadzenia przysz áych operacji zgodnie z art. 5 traktatu waszyngto Ĕskiego oraz operacji spoza tego artyku áu, w tym operacji poza obszarem euroatlantyckim z udzia áem lub bez udzia áu krajów spoza NATO, í terminowe uaktualnianie sojuszniczych planów operacyjnych w odpowiedzi na nieprzewidziane sytuacje kryzysowe zarówno z art. 5, jak i spoza niego, í przeprowadzanie sprawnego pozyskiwania si á do operacji, ich aktywacji oraz rozwini Ċcia, í stworzenie warunków do osi ągniĊcia celów operacji oraz po Īą danego stanu ko Ĕcowego zgodnie z wytycznymi szczebla polityczno-militarnego oraz zamiarem dowódcy strategicznego NATO 18 . Proces planowania operacyjnego NATO podlega ca ákowicie kontroli politycznej, pocz ąwszy od wytycznych, poprzez planowanie, do zatwierdzenia koncepcji dzia áania (Concept of Operation, CONOPS) 19 czy planu operacyjnego (Operation Plan, OPLAN) 20 . Szczególnie dotyczy to planowania i aktywacji si á NATO w odpowiedzi na aktualn ą lub rozwijaj ącą si Ċ sytuacj Ċ kryzysow ą. System Planowania Operacyjnego NATO jest elastyczny i zapewnia mo Īliwo Ğü ewentualnych wytycznych zmian politycznych oraz jest zaadaptowany do politycznych wymaga Ĕ podczas sytuacji kryzysowej. Ze wzgl Ċdu na niejawny charakter tej wiedzy nie jest mo Īliwa ocena, w jakim zakresie wspó ácze Ğnie wywiad wspiera planowanie operacyjne w Sojuszu. Mamy natomiast pe ány obraz tego mechanizmu w okresie zimnej wojny. W Koncepcji Strategicznej NATO z 1957 r. mo Īna odczyta ü: „Tylko przez kompletne, dok áadne i dostarczone w odpowiednim czasie informacje wywiadowcze, nasza pozycja obronna mo Īe osi ągn ąü optymaln ą skuteczno Ğü , maj ąc szczególnie na uwadze korzy Ğci osi ągniĊte przez nieprzyjaciela w rezultacie zaskoczenia. Sytuacja taka wymaga rozwoju zdolno Ğci pozwalaj ących na identyfikowanie sowieckiej lub satelitarnej agresji (na l ąd, akwen lub przestrze Ĕ powietrz- ną) oraz systemu natychmiastowego przekazywania i wymiany informacji, maj ących znaczenie dla praktycznych dzia áaĔ”21 .

17 Por. dokument AJP-01(C) Allied Joint Doctrine , Marzec 2007, s. 3–9. 18 MC 133/3, NATO’s Operational Planning System , 6 IX 2006, s. 1–2. 19 Koncepcja dzia áania (CONOPS) to jasne i zwi Ċzáe okre Ğlenie sposobu dzia áania wybranego przez dowódc Ċ w celu wykonania zadania. Sáownik terminów ..., op.cit. 20 Plan operacyjny (OPLAN) to plan równoczesnego lub kolejnego prowadzenia jednej albo kilku operacji po áą czonych. Zazwyczaj oparty jest na ustalonych za áoĪeniach, wyst Ċpuje w formie wytycznych wáadz wy Īszych, co pozwala podleg áym dowódcom na przygotowanie uzupe ániaj ących planów i rozka- zów. Okre Ğlenie „plan” jest zazwyczaj u Īywane zamiast okre Ğlenia „rozkaz” podczas wczesnego (pocz ątkowego) przygotowywania si Ċ do operacji. Plan operacyjny mo Īe zosta ü wprowadzony w Īycie w ozna- czonym czasie lub na sygna á i wówczas staje si Ċ rozkazem operacyjnym. Sáownik terminów ..., op.cit. 21 MC 14/2(Rev)(Final Decision) – 23 V 1957, Overall Strategic Concept for the Defense of the North Atlantic Treaty Organization Area , par. 6 [w:] G.W. Pedlow, NATO Strategy Documents …, op.cit. 97 O wywiadowczym wsparciu planowania operacyjnego mo Īemy wnioskowa ü na podstawie wszystkich opublikowanych dokumentów strategicznych NATO, pocz ąw- szy od przywo áanej z 1957 r. koncepcji, poprzez te z lat 1967 i 1991, a Ī po dokumenty z 1999 i 2010 r. Wywiad wojskowy, mimo niekwestionowanej jego przydatno Ğci, nie jest jednak czynnikiem decyduj ącym o zwyci Ċstwie. Pozwala natomiast zmusi ü przeciwnika do walki na w áasnych warunkach lub umo Īliwia prowadzenie skutecznych dzia áaĔ mimo jego przewagi. Rola wywiadu w przypadku planowania obronnego sprowadza si Ċ do optymalizacji Ğrodków, natomiast w przypadku planowania operacyjnego – do doskonalenia sztuki wojennej. Ostatecznie jednak liczy si Ċ si áa i sposób prowadzenia operacji wojskowej przez dowódców 22 .

Wykrywanie przeprowadzanych za granic ą dzia áaĔ zagra Īaj ących bezpiecze Ĕstwu pa Ĕstwa i sojuszy oraz przeciwdzia áanie im Zadania stoj ące wspó ácze Ğnie przed wspólnotami wywiadowczymi s ą bardziej záoĪone, obejmuj ą szersze spektrum zagro ĪeĔ oraz nios ą znacznie wi Ċksze ryzyko w porównaniu z okresem zimnej wojny. To, co odró Īnia te zadania, to odmienny charakter zagro ĪeĔ oraz wzrastaj ąca ich liczba. Oprócz pa Ĕstw, które nie panuj ą nad negatywnymi konsekwencjami swoich wewn Ċtrznych problemów dla spo áeczno Ğci mi Ċdzynarodowej (pa Ĕstwa upad áe), istniej ą te Ī takie, które celowo promuj ą desta- bilizacj Ċ, poprzez naruszenia porozumie Ĕ mi Ċdzynarodowych. W ostatnich latach problem ten odnosi á si Ċ – cz Ċsto do obydwu kategorii tych pa Ĕstw – do uzyskania broni masowego ra Īenia, ochrony i sponsorowania terrorystów oraz przyzwolenia na morderstwa przeciwników politycznych za granic ą. Analizuj ąc strategie bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstw, w tym Rzeczypospolitej Polskiej, oraz dokumenty strategiczne NATO i UE, zauwa Īyü mo Īna, Īe istnieje zgoda w zakresie identyfikacji wspó áczes- nych zagro ĪeĔ, których wykrywanie i przeciwdzia áanie powierzono s áuĪbom wywiadowczym. Nale Īą do nich nast Ċpuj ące kategorie przest Ċpczo Ğci: terroryzm, rozprzestrzenianie broni masowego ra Īenia oraz przest Ċpczo Ğü zorganizowana. Agencje wywiadowcze identyfikuj ą zagro Īenia terrorystyczne, których celem mo Īe sta ü si Ċ terytorium, obywatele oraz obiekty w áasnego pa Ĕstwa, pa Ĕstwa zaprzyja Ĩnionego lub innego. Analiza i uogólnienie ró Īnorodnych poj Ċü sk áania do stwierdzenia, Īe terroryzm jest form ą politycznej przemocy oraz pozwala okre Ğli ü pewne wspólne cechy charakterystyczne dla tego zjawiska: í intencj ą jest stworzenie klimatu i atmosfery strachu oraz przera Īenia, í jest skierowany do szerokiego audytorium, nie tylko do ofiar ataku terrorystycznego, í obiekty ataku s ą albo wybrane, albo przypadkowe, atakowane mog ą by ü te Ī symbole (osób, obiektów) funkcjonuj ące w danej zbiorowo Ğci, í akty przemocy s ą postrzegane przez spo áecze Ĕstwa, w których zosta áy pope á- nione, jako co Ğ niezwyk áego, uderzaj ącego w obowi ązuj ące normy i wywo áuj ącego potĊpienie,

22 J. Keegan, Wywiad ..., op.cit. , s. 201. 98 í usi áuje wp áywa ü na decyzje i zachowania polityczne, prowokuj ąc niekiedy dzia áania maj ące daleko id ące konsekwencje 23 . W perspektywie najbli Īszych lat g áówne wyzwanie stanowi ü b Ċdzie terroryzm inspirowany ekstremizmem islamskim. Wspó ácze Ğni przywódcy fundamentali- stycznych ruchów islamskich przedstawiaj ą swoje dzia áania jako defensyw Ċ wobec post Ċpującej ekspansji cywilizacji zachodniej oraz proliferacji z áa, jakie ta cywilizacja niesie. Islam upowszechni á si Ċ w regionach bogatych w rop Ċ naf- tow ą, a Īe jest ona podstaw ą gospodarki Ğwiatowej, pa Ĕstwa staraj ą si Ċ uzyska ü do niej dost Ċp, co le Īy u podstaw konfliktów 24 . Spodziewa ü si Ċ mo Īna utrwale- nia postrzegania tocz ących si Ċ konfliktów jako zderzenia cywilizacji. Globali- zacja gospodarki, mimo Īe umo Īliwia szybszy rozwój oraz wzrost dochodów i poziomu Īycia, wzbudza niepokój wielu grup spo áecznych. Z jednej strony áą czy si Ċ z wymogiem efektywniejszej pracy w warunkach konkurencji, z drugiej – z migracj ą ludzi i przemieszaniem kultur. W krajach wysoko rozwini Ċtych, w których koszt pracy jest wysoki, producenci niezaawansowanych technologicznie wyrobów boj ą si Ċ konkurencji ze strony tanich wyrobów z pa Ĕstw ubo Ī- szych, w których koszty pracy s ą ni Īsze 25 . Wszystkie tendencje rozwojowe wskazuj ą jednak, Īe globalizacja, z takimi jej elementami jak otwarto Ğü , libera- lizacja i integracja, jest po prostu nieodwracalna. Chodzi jednak o to, aby poprzez umiej Ċtn ą koordynacj Ċ polityki na arenie mi Ċdzynarodowej oraz jej dobr ą pod- budow Ċ od strony infrastruktury instytucjonalnej wykorzysta ü ten proces dla zrównowa Īonego rozwoju, eliminuj ącego – w miar Ċ mo Īliwo Ğci – przyczyny nierówno Ğci cywilizacyjnej oraz poczucie przynale Īno Ğci niektórych grup spo- áecznych do gorszej kategorii. Trudno wyobrazi ü sobie kosmopolityczn ą opcj Ċ pa Ĕstwa Ğwiatowego i powszechnej sprawiedliwo Ğci, ale istnieje tu pole koordynacji globalnego systemu zarz ądzania na poziomie ONZ i ĝwiatowej Organi- zacji Handlu. Istotne jest tak Īe, aby system ekonomiczny by á kontrolowany przez demokratyczne i obywatelskie instytucje. Tylko wtedy uda si Ċ ograniczy ü „szanta Ī” pojedynczych pa Ĕstw przez globalnie dzia áaj ące koncerny 26 . Niezadowolenie z procesów integracji i unifikacji w ramach Unii Europejskiej mo Īe si Ċ przejawia ü w rosn ącym poparciu dla ideologii nacjonalistycznych. Dodat- kowym czynnikiem przysparzaj ącym zwolenników ekstremistom jest przewidywa- ny wzrost liczebno Ğci spo áeczno Ğci z odmiennych kr Ċgów kulturowych i religijnych. Dotyczy to g áównie spo áeczno Ğci islamskiej w krajach Europy Zachodniej, w Ğród których daj ą si Ċ zaobserwowa ü sk áonnoĞci do reislamizacji oraz podkre Ğlanie swo-

23 P. Wilkinson, The Strategic Implications of Terrorism [w:] Terrorism & Political Violence. A Sourcebook , red. M. Lal Sondhi [b.m.w.], 2000. 24 J. Nazarkin, Nowe-stare zagro Īenia: emocje i trze Ĩwa analiza [w:] Bezpiecze Ĕstwo ..., red. R. KuĨniar, Z. Lachowski , op.cit., s. 125. 25 Zob. J. Mordasewicz, Polska globalna , „Decydent” 2001, nr 9 (25). 26 M. Iser, Kryzys to Īsamo Ğci europejskiej i projekt nowego porz ądku Ğwiatowego [w:] B. Markiewicz, R. Wonicki, Kryzys to Īsamo Ğci politycznej a proces integracji europejskiej , Warszawa 2006, s. 179 i 181. 99 jej odr ĊbnoĞci kulturowej 27 . Europa do Ğwiadczy áa ataków terrorystycznych na cele cywilne, a ich medialno Ğü , kosztowna mobilizacja wszystkich pa Ĕstwowych s áuĪb oraz strach w spo áecze Ĕstwie stworzy áy wra Īenie osi ągniĊcia zamierzonych celów. Warto zauwa Īyü, Īe w aktach prawnych Unii Europejskiej poj Ċcie terroryzm jest rozumiane bardzo szeroko. Za przest Ċpstwa terrorystyczne uznawane s ą: a) ataki na Īycie ludzkie, które mog ą powodowa ü Ğmier ü, b) ataki na integralno Ğü cielesn ą osoby, c) porwania lub branie zak áadników, d) spowodowanie rozleg áych zniszcze Ĕ obiektów rz ądowych lub obiektów uĪyteczno Ğci publicznej, systemu transportowego, infrastruktury, w áą cznie ze znisz- czeniem systemu informacyjnego, sta áych platform umieszczonych na szelfie kon- tynentalnym, miejsca publicznego lub mienia prywatnego, mog ące zagrozi ü Īyciu ludzkiemu lub spowodowa ü powa Īne straty gospodarcze, e) zaj Ċcie statku powietrznego, statku lub innego Ğrodka transportu publicznego czy towarowego, f) wytwarzanie, posiadanie, nabywanie, przewo Īenie, dostarczanie lub u Īywa- nie broni, materia áów wybuchowych lub j ądrowych, broni biologicznej lub chemicznej, jak równie Ī badania i rozwój broni biologicznej i chemicznej, g) uwalnianie substancji niebezpiecznych lub powodowanie po Īarów, powodzi lub wybuchów, których rezultatem jest zagro Īenie Īycia ludzkiego, h) zak áócenia lub przerwy w dostawach wody, energii elektrycznej lub wszelkich innych podstawowych zasobów naturalnych, których rezultatem jest zagro Īenie Īycia ludzkiego; i) gro Īenie pope ánieniem czynów wymienionych w punktach a)–h) 28 . Dzia áania terrorystyczne mog ą by ü skorelowane z terminami wyborów i referen- dów w celu uzyskania konkretnych zmian politycznych, jak mia áo to miejsce w przypadku zamachów przeprowadzonych w przededniu wyborów parlamentarnych w Hi- szpanii, w marcu 2004 r. 29 Elementem, który sprzyja atakom, jest zaanga Īowanie pa Ĕstw europejskich w operacje pokojowe oraz stabilizacyjne, prowadzone w ramach Sojuszu Pó ánocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. Wysi áki i próba zorganizowania walki z terroryzmem w ramach tych organizacji bezpiecze Ĕstwa doprowadzi áy do rozbicia du Īych, zhierarchizowanych struktur terrorystycznych, ale zast ąpi áy je struktury poziome, lu Ĩno powi ązane, dzia áaj ące autonomicznie grupy lokalne lub osobowe. Efektem wy Īej wymienionej adaptacji jest powstawanie komórek ad hoc , w celu przeprowadzenia konkretnej akcji, których dzia áalno Ğü jest trudna do wykrycia. Na- le Īy przypuszcza ü, Īe tego typu tendencja utrzyma si Ċ w przysz áoĞci.

27 From dawa to jihad. The various threats from radical Islam to the democratic legal order , Ministry of the Interior and Kingdom Relations, Haga 2004, s. 27. 28 Dziennik Urz Ċdowy (Unii Europejskiej ), L 164, 22/06/2002 P. 0003–0007, art. 1, par. 1. 29 Do zamachów na kolejk Ċ podmiejsk ą w Madrycie dosz áo 11 marca 2004 r. Eksplozje áadunków wybuchowych spowodowa áy 191 ofiar Ğmiertelnych. Po Ğrednim efektem tych wydarze Ĕ by áa zmiana koalicji rz ądz ącej i wycofanie hiszpa Ĕskich Si á Zbrojnych z misji stabilizacyjnej w Iraku. 100 Ugrupowania terrorystyczne maj ą mo Īliwo Ğü korzystania z nowych technologii. Do zamachów samobójczych mog ą by ü wykorzystywane áadunki o nietypowym profilu, utrudniaj ącym wykrycie ich z wi Ċkszej odleg áoĞci. Nowe áadunki mog ą zawiera ü substancje zapachowe, które utrudniaj ą znalezienie ich przez psy. W celu zwi Ċkszenia liczby ofiar w trakcie zamachu, nale Īy spodziewa ü si Ċ zastosowania przez terrorystów nowoczesnych materia áów wybuchowych, które dost Ċpne s ą na czarnym rynku. Efekt wybuchu áadunków umieszczonych np. w samochodach zwi Ċkszany b Ċdzie za pomoc ą dodatkowych pojemników zawieraj ących elementy metalowe ( Ğruby, gwo Ĩdzie, kulki z áoĪysk itp.), spe ániaj ących funkcj Ċ od áamków. Szerzej stosowane b Ċdą równie Ī zdalne detonatory (radiowe i optoelektroniczne). Nale Īy spodziewa ü si Ċ wykorzystania do zamachów bombowych zdalnie sterowa- nych radiem modeli, które s ą w stanie przeprowadza ü precyzyjne uderzenia z u Īy- ciem áadunków konwencjonalnych, a w przysz áoĞci równie Ī mog ą zosta ü u Īyte do rozpylania Ğrodków biologicznych i chemicznych 30 . Prawdopodobie Ĕstwo wyst ąpienia ataków terrorystycznych na terenie RP jest pochodną rozwoju sytuacji mi Ċdzynarodowej oraz kierunków polskiej polityki zagranicznej. Cz áonkostwo w mi Ċdzynarodowych strukturach bezpiecze Ĕstwa, zaanga Īowanie w rejonach konfliktów oraz uczestnictwo w globalnej wojnie z terroryzmem mog ą przyczyni ü si Ċ do zwi Ċkszenia zainteresowania naszym krajem jako potencjalnym celem ataku ze strony islamskich ekstremistów. Dotyczy to zarówno terytorium kraju, jak i interesów RP poza granicami. Zagro Īenie atakami terrorystycznymi zwi ązane jest ze wzrostem liczby nielegalnych emigrantów. Polska jako cz áonek Unii Europejskiej b Ċdzie coraz cz ĊĞ ciej wybierana jako docelowy kraj emigracji. Skala zjawiska migracji b Ċdzie wypadkow ą tocz ących si Ċ w Ğwiecie konfliktów. W tym kontek Ğcie du Īe znaczenie b Ċdzie mia á równie Ī wzrost populacji muzu áma Ĕskiej w Europie. Kolejnym elementem u áatwiaj ącym przenikanie funda- mentalistów islamskich na teren Polski jest wej Ğcie naszego kraju w stref Ċ uk áadu z Schengen. Post Ċpuj ący proces globalizacji sprzyja ü b Ċdzie utrzymaniu, a nawet wzmocnieniu ruchów lewackich, nacjonalistycznych i antyglobalistycznych w Eu- ropie. Atak terrorystyczny na Polsk Ċ mo Īe by ü zwi ązany z zaanga Īowaniem polskich si á zbrojnych w operacjach w Iraku i Afganistanie. W pa Ĩdzierniku 2007 r. dokona- no zamachu na polski konwój w Bagdadzie, w wyniku którego jedna osoba zgin Ċá a, a kilka odnios áo powa Īne obra Īenia, w tym ambasador RP w Iraku. Podobnie w Af- ganistanie, gdzie licz ący 2700 osób polski kontyngent bierze udzia á w operacji ISAF pod dowództwem NATO. Nara Īenie na atak jest tym wi Ċksze, Īe Polska nie znios áa ogranicze Ĕ dotycz ących udzia áu wojska w tej misji, co oznacza, Īe Īoánierze bior ą udzia á zarówno w dzia áaniach stabilizacyjnych, jak i prowadz ą dzia áania na rzecz wygaszenia konfliktów i zmniejszenia napi Ċü w Afganistanie, skupiaj ąc si Ċ g áównie na walce z dzia áaniami terrorystycznymi w kraju” 31 – czyli walkach z przeciwnika-

30 Improvised explosive device , h ttp://en.wikipedia.org/wiki/Improvised_explosive_device (dost Ċp: 17 IV 2011). 31 Oficjalna strona Ministerstwa Obrony Narodowej dotycz ąca PKW Afganistan, http://www.isaf. wp.mil.pl/isaf.html (dost Ċp: 17 IV 2011). 101 mi si á koalicyjnych. Dotychczas w Polsce nie odnotowano tego typu dzia áaĔ, cho ü nie mo Īna wykluczy ü, Īe mo Īe do nich doj Ğü . Ich skuteczne zwalczanie nie jest proste, ale jednocze Ğnie – jak si Ċ wydaje – mo Ī- liwe. Walka wymaga podej Ğcia wielowymiarowego, po áą czenia wysi áków ca áej spo áeczno Ğci mi Ċdzynarodowej poprzez dzia áania dyplomatyczne, informacyjne, ekonomiczne, wojskowe i policyjno-prawne. Dzia áania pa Ĕstw przyjmuj ą ró Īne formy, ale najcz ĊĞ ciej obejmuj ą: – zwalczanie jednostek i grup terrorystycznych (gdziekolwiek one istniej ą): polega na identyfikowaniu i izolowaniu ugrupowa Ĕ, niszczeniu infrastruktury i baz, dyskredytowaniu ideologii oraz Ğciganiu. Istnieje zgoda, Īe zwalczanie terrorystów nale Īy prowadzi ü w wymiarze globalnym, regionalnym i pa Ĕstwowym, wykorzystuj ąc wszystkie formy i p áaszczyzny dzia áaĔ; í odstraszanie przed pope ánieniem w przysz áoĞci aktów terroryzmu przez grupy terrorystyczne i ich sponsorów, zmierzaj ące do wytworzenia przekonania, Īe jakiekolwiek formy dzia áaĔ terrorystycznych pope ánianych przez jednostki, grupy czy pa Ĕstwa spotkaj ą si Ċ z konsekwencjami i kar ą. Za takimi gro Ĩbami musz ą oczywi Ğcie i Ğü konkretne dzia áania; í zapobieganie terroryzmowi i niwelowanie jego przyczyn. Przyczyn terroryzmu upatruje si Ċ w poczuciu spo áecznej i ekonomicznej nierówno Ğci, niesprawiedliwo Ğci, záym zarz ądzaniu pa Ĕstwami i braku edukacji. Eliminacja przyczyn zwi ązana jest z konieczno Ğci ą udzielania pomocy ekonomicznej, socjalnej, promowaniem m ądre- go zarz ądzania i edukacj ą. Walka z zagro Īeniami terrorystycznymi jest zadaniem wszystkich s áuĪb pa Ĕ- stwowych oraz organizacji mi Ċdzynarodowych odpowiedzialnych za bezpiecze Ĕstwo. Niektóre z nich, szczególnie te, które do Ğwiadczy áy ataków terrorystycznych, rozwin Ċá y szerokie instrumentarium prewencyjno-egzekucyjne 32 . Zdecydowana wi Ċkszo Ğü analiz i prognoz, która powstaje, jest zgodna, Īe w perspektywie najbli Īszych lat procesy globalizacji oraz narastanie dysproporcji w rozwoju gospodarczym pomi Ċdzy ró Īnymi cz ĊĞ ciami Ğwiata sprzyja ü b Ċdą nasilaniu terroryzmu. Prawdopodobie Ĕstwo wyst ąpienia ataków terrorystycznych b Ċdzie wzrasta ü wraz z liczb ą nielegalnych imigrantów, wybieraj ących kraje Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone i Kanad Ċ jako docelowy kraj emigracji. Prognozuj ąc ewolucj Ċ terroryzmu, mo Īna wyodr Ċbni ü jej ró Īnorodne aspekty: aspekt áadu mi Ċdzynarodowego, aspekt bezpiecze Ĕstwa europejskiego i sojuszy oraz aspekt bezpiecze Ĕstwa Polski. Zgodnie z diagnoz ą Ğrodowiska bezpiecze Ĕstwa zawart ą w strategiach bezpiecze Ĕstwa wielu pa Ĕstw oraz NATO i Unii Europejskiej, rozprzestrzenianie broni masowego ra Īenia (BMR) stanowi najwi Ċksze zagro Īenie dla naszego bezpiecze Ĕ- stwa. W Europejskiej Strategii Bezpiecze Ĕstwa stwierdza si Ċ, Īe: „[...] wymagania traktatów mi Ċdzynarodowych oraz porozumienia w sprawie kontroli wywozu spowolni áy rozprzestrzenianie broni masowego ra Īenia i systemy

32 Combating Terrorism in a Globalized World. Report by the National War College Student Task Force on Combating Terrorism , Washington 2002. 102 dostaw. Weszli Ğmy obecnie w nowy i niebezpieczny okres, który mo Īe prowadzi ü do wy Ğcigu broni masowego ra Īenia, w szczególno Ğci na Bliskim Wschodzie. Post Ċp w naukach biologicznych mo Īe prowadzi ü w nadchodz ących latach do wzrostu potencja áu broni biologicznej; mo Īliwo Ğü ataków przy u Īyciu substancji chemicznych lub radiologicznych jest równie Ī powa Īna” 33 . Rozprzestrzenianie technologii nuklearnej oraz swobodny dost Ċp do wiedzy, któ- ra umo Īliwia jej skonstruowanie, sk áaniaj ą do przypuszczenia, Īe mog ą pojawi ü si Ċ nowe pa Ĕstwa dysponuj ące broni ą nuklearn ą oraz Īe materia áy rozszczepialne mog ą dosta ü si Ċ w r Ċce ugrupowa Ĕ terrorystycznych. Ukryty konflikt pomi Ċdzy Indiami i Pakistanem stwarza niebezpiecze Ĕstwo konfrontacji zbrojnej mi Ċdzy tymi pa Ĕstwa- mi. Coraz bardziej niepokoj ąca jest perspektywa Iranu uzbrojonego w bro Ĕ nuklearn ą, szczególnie gdy b Ċdzie to po áą czone z rozwojem rakiet dalekiego zasi Ċgu. Kraj ten wzbogaci á uran do poziomu 20 proc., a po osi ągni Ċciu tej granicy otrzymanie wysoko wzbogaconego uranu (High Enriched Uranium, HEU), czyli wzbogacenie do poziomu 90 proc. izotopu U-235, który mo Īe by ü nuklearnym áadunkiem wybuchowym, jest technologicznie do Ğü proste 34 . Wydaje si Ċ, Īe monitorowanie post Ċpu w rozwoju programu nuklearnego i rakietowego pozostanie jednym z wa Īniejszych zada Ĕ wywiadów, obejmuj ącym równie Ī wsparcie negocjacji dyplomatycznych z tym krajem. Poten- cjalne mo Īliwo Ğci Iranu ilustruje rysunek nr 3. Obawy budzi tak Īe program nuklearny Korei Pó ánocnej. Ryzyko pozyskania tej broni przez pa Ĕstwa upad áe (ang. failed state ), które nie posiadaj ą skutecznych mechanizmów kontroli, zwi Ċksza prawdopodobie Ĕstwo przypadkowego lub nieuprawnionego jej u Īycia. Narastaj ąca dyspropor- cja w uzbrojeniu konwencjonalnym pomi Ċdzy niektórymi pa Ĕstwami rywalizuj ącymi lub pozostaj ącymi w konflikcie, rozbudza potrzeb Ċ posiadania broni nuklearnej, po- strzeganej jako Ğrodek konieczny do obrony przed ewentualnym atakiem, wykonanym przewa Īaj ącymi si áami konwencjonalnymi 35 . Agencje wywiadowcze monitoruj ą obecnie oko áo 20 podmiotów pa Ĕstwowych, które albo rozwijaj ą programy broni masowego ra Īenia, albo posiadaj ą potencja á do jej konstrukcji. Rozpatruj ąc wykorzystanie broni masowego ra Īenia przez podmioty pozapa Ĕstwowe, najbardziej prawdopodobnym scenariuszem jest przeprowadzenie ataku terrorystycznego z u Īyciem urz ądzenia nuklearnego – przemycenie do wynaj Ċtego mieszkania lub gara Īu odpowiedniej ilo Ğci wysoko wzbogaconego uranu, potajemna produkcja urz ądzenia i jego uruchomienie (przy u Īyciu zapalnika czasowego lub zdalnego sterowania, co daje mo Īliwo Ğü ucieczki, albo atak samo- bójczy) 36 . Po 11 wrze Ğnia 2001 r. nie mo Īna tego kwestionowa ü, gdy Ī wyobra Ĩnia dotycz ąca sposobu przeprowadzenia ataku terrorystycznego wydaje si Ċ nieograniczona. Za wyborem urz ądzenia nuklearnego przemawia pogl ąd, Īe bro Ĕ nuklearna

33 Rada Europejska, Bezpieczna Europa w Lepszym ĝwiecie – Europejska Strategia Bezpiecze Ĕstwa , Bruksela, 12 XII 2003 r. 34 An Iranian nuclear..., op.cit. 35 ĝwiat w 2025. Scenariusze Narodowej Rady Wywiadu USA , Kraków 2009, s. 187–188. 36 F. Calogero, Terroryzm nuklearny [w:] Bezpiecze Ĕstwo ..., red. R. Ku Ĩniar, Z. Lachowski, op.cit ., s. 68–70. 103 to „bro Ĕ absolutna”, co zwi Ċksza jej atrakcyjno Ğü . W tej sytuacji nale Īy liczy ü si Ċ z prób ą wej Ğcia w nielegalne posiadanie wysoko wzbogaconego uranu 37 . Posiadanie broni masowego ra Īenia oraz odpowiednich Ğrodków do jej przenoszenia sta áo si Ċ obecnie g áównym wyzwaniem dla krajów i organizacji terrorystycznych zmierzaj ących do wzmocnienia swojej regionalnej pozycji lub zastraszenia pa Ĕstw zachodnich 38 . Rozpowszechnienie technologii BMR sprawi áo, Īe realnym zagro Īeniem pozostanie jej wykorzystanie przez terrorystów. Wedáug Francesco Calogero: „[...] prymitywne nuklearne urz ądzenie wybuchowe wykorzystuj ące wysoko wzbogacony uran mog áoby nie nadawa ü si Ċ do transportu, a moc jego wybuchu by áaby nieprzewidywalna, lecz najprawdopodobniej przekroczy áaby wszystkie dotychczasowe eksplozje spowodowane przez terrorystów i mo Īliwe, Īe by áaby porównywalna z si áą bomby zrzuconej na Hiroszim Ċ. [...] Najbardziej prawdopodobny scenariusz ataku terrorystycznego z u Īyciem nuklearnego urz ądzenia wybuchowego to przemycenie do wynaj Ċtego mieszkania lub gara Īu w centrum miasta (lub kilku miast) odpowiednio du Īej ilo Ğci wysoko wzbogaconego uranu, potajemna produkcja urz ądzenia wybuchowego (jednego lub wi Ċcej) w tym miejscu, a nast Ċpnie jego uruchomienie przez zdalne sterowanie lub zapalnik czasowy, zapewniaj ące wystarczaj ąco du Īo czasu na ucieczk Ċ”39 . Bior ąc pod uwag Ċ dost Ċpno Ğü oraz poziom technologiczny wymagany przy produkcji BMR, naj áatwiej osi ągalne dla potencjalnych terrorystów b Ċdą chemicz- ne i biologiczne Ğrodki masowego ra Īenia. Dotyczy to szczególnie Ğrodków owa- dobójczych i substancji chemicznych wykorzystywanych do produkcji przemys áo- wej, Ğrodków wykradanych z cywilnych o Ğrodków badawczych lub sk áadów wojskowych (g áównie z krajów by áego ZSRR) oraz substancji lub ich sk áadników wraz z receptur ą ich mieszania dost Ċpn ą w Internecie. Nie mo Īna równie Ī wykluczy ü mo Īliwo Ğci zaopatrzenia terrorystów przez prowadz ące w áasne programy produkcji BMR tzw. pa Ĕstwa nieobliczalne, do których zalicza si Ċ Iran, Syri Ċ, Libi Ċ, Kore Ċ Pó ánocn ą oraz Sudan. Ma áo prawdopodobne jest, aby której Ğ z grup terrorystycznych uda áo si Ċ posi ąĞü potencja á pozwalaj ący na skonstruowanie áadunku j ądrowego, natomiast nie nale Īy wykluczy ü mo Īliwo Ğci kradzie Īy lub zakupu gotowego produktu, np. z jednego z krajów by áego ZSRR, Korei Pó ánocnej, Pakistanu czy Iranu. Pomimo Īe Rosja i kraje Wspólnoty Niepodleg áych Pa Ĕstw oficjalnie zobowi ąza áy si Ċ do przestrzegania uk áadu o nieproliferacji, w krajach tych s áabo przestrzegane są re Īimy kontroli i zabezpieczenia BMR. Ponadto organizacje terrorystyczne i pa Ĕ-

37 „HEU nie jest jedyn ą substancj ą, z której mo Īna áatwo wyprodukowa ü nuklearne urz ądzenie wybuchowe. Posiadanie wzbogaconego U-235 i wywo áanie eksplozji nuklearnej jest zadaniem áatwym. Natomiast wykorzystanie do tego celu plutonu, powsta áego w rezultacie wypalenia uranu w reaktorze – znacznie trudniejsze. W urz ądzeniu wybuchowym wykorzystuj ącym pluton konieczne jest szybkie osi ągni Ċcie masy krytycznej w wyniku implozji. Zadanie trudne do przeprowadzenia w mieszkaniu lub gara Īu oraz ze wzgl Ċdu na wysokie ryzyko napromieniowania”. ħródáo: F. Calogero, Terroryzm nuklearny ..., op.cit., s. 68–69. 38 T. Zalewski, Plan na Iran , „Polityka” 2007, nr 41. 39 F. Calogero, Terroryzm nuklearny ..., op.cit. , s. 69–70. 104 stwa ryzyka b Ċdą poszukiwa áy mo Īliwo Ğci zdobycia zaawansowanych technologii oraz urz ądze Ĕ podwójnego przeznaczenia tak Īe w krajach zachodnich. Nale Īy rów- nie Ī rozwa Īyü mo Īliwo Ğü proliferacji BMR na Bliskim Wschodzie oraz w Afryce Pó ánocnej, ze wzgl Ċdu na po áoĪenie w bliskim s ąsiedztwie NATO. Niektóre kraje z tego regionu posiadaj ą BMR lub prowadz ą badania nad tym rodzajem broni oraz metodami jej przenoszenia „osi ągaj ącymi” terytorium pa Ĕstw europejskich i Ame- ryki Pó ánocnej.

Rys. 3. Prawdopodobne mo Īliwo Ğci potencja áu rakietowego Iranu. ħród áo: Opracowanie w áasne autora na podstawie: Nuclear Proliferation. An Iranian nuclear bomb, or the bombing of Iran? , „The Economist”, 3 XII 2009; Iran’s nuclear programme, „The Econo- mist”, 17 XII 2009; ĝwiat w 2025. Scenariusze Narodowej Rady Wywiadu USA , s. 176–177. 105 Na problematyk Ċ identyfikowania i przeciwdzia áania przest Ċpczo Ğci zorganizowanej mo Īna spojrze ü, bior ąc pod uwag Ċ jej mi Ċdzynarodowy charakter. Wspó á- cze Ğnie przest Ċpczo Ğü zorganizowana wykazuje tendencj Ċ do tworzenia zwi ązków i symbiozy ze strukturami pa Ĕstwowymi, gospodarczymi, a tak Īe instytucjami bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa, m.in. policj ą i si áami zbrojnymi. Zjawisko to daje si Ċ wyra Ĩ- nie zaobserwowa ü szczególnie w pa Ĕstwach Wspólnoty Niepodleg áych Pa Ĕstw, pa Ĕstwach by áej Jugos áawii i niektórych krajach Ameryki Po áudniowej. Przez poj Ċ- cie symbiozy rozumie si Ċ wzajemne przenikanie struktur pa Ĕstwowych i struktur przest Ċpczo Ğci zorganizowanej, w miar Ċ jak grupy przest Ċpcze rozwijaj ą swoj ą dzia áalno Ğü , usi áuj ą korumpowa ü urz Ċdników, przenika ü do instytucji pa Ĕstwowych oraz kontrolowa ü i wp áywa ü na instytucje bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa. W dzia áaniach przest Ċpczych wykorzystywane s ą informacje wskazuj ące na s áabe strony elementów systemu politycznego pa Ĕstwa, a szczególnie instytucji bezpiecze Ĕstwa zajmuj ących si Ċ zwalczaniem przest Ċpczo Ğci, oraz mo Īliwo Ğci swobodnego, bezkarnego dzia áa- nia. Takie wykorzystanie informacji do dzia áaĔ przest Ċpczych o charakterze ponad- narodowym mo Īna rozpatrywa ü jako swego rodzaju zagro Īenie wywiadowcze dla sprawnego funkcjonowania systemu politycznego pa Ĕstwa. W Polsce, a tak Īe innych pa Ĕstwach regionu, ekspansywn ą dzia áalno Ğü prowadzi m.in. mafia rosyjska 40 . Mi Ċdzynarodowe zorganizowane grupy przest Ċpcze, stosuj ąc si áĊ lub inne metody wymuszania, wykorzystuj ą struktury dzia áalno Ğci gospodarczej, wp áywaj ą na polityków, media, administracj Ċ publiczn ą, system prawa i gospodarki 41 . W praktyce dzia áalno Ğü przest Ċpcza obejmuje m.in.: í kradzie Ī pieni Ċdzy, kart kredytowych, samochodów, w áasno Ğci intelektualnej i praw autorskich, í fa ászowanie waluty, kart kredytowych, certyfikatów, znaków handlowych, í kradzie Ī danych i baz informacyjnych, í sprzeda Ī zakazanych towarów i us áug: narkotyki, bro Ĕ, prostytucja, materia- áy nuklearne, niebezpieczne odpady, know-how , í przemyt ludzi, towarów i broni, í defraudacje: piramidy finansowe, obietnice szczególnie wysokich prowizji i odsetek, fikcyjne sprzeda Īe nieruchomo Ğci i gwarancji bankowych, í korumpowanie polityków, prokuratorów, prawników i bankowców, í szanta Ī i wymuszenia, í morderstwa 42 . Przeciwstawienie si Ċ mi Ċdzynarodowej przest Ċpczo Ğci zorganizowanej wymaga takiego samego podej Ğcia oraz metodologii, jakie stosowane s ą w s áuĪbach specjalnych. Mimo Īe zwalczanie przest Ċpczo Ğci zorganizowanej nie jest podstawowym zadaniem kontrwywiadu, podobie Ĕstwo struktur przest Ċpczych do tajnych instytucji

40 A. Weenink, F. van der Laan, The search for the Russian Mafia Central and Eastern European Criminals in the Netherlands, 1989–2005 , „Trends in Organized Crime” 2007, s. 58 i n. 41 Ibidem. 42 Ibidem. 106 oraz ich mi Ċdzynarodowy zasi Ċg wymaga zbierania informacji w sposób podobny jak w wywiadzie i kontrwywiadzie 43 . W zasadzie w Īadnej publikacji nie ma informacji o ich roli w takich dzia áaniach, jednak zwalczanie okre Ğlonej kategorii przest Ċpstw o zasi Ċgu mi Ċdzynarodowym to ustawowe zadanie wielu wywiadów i kontr- wywiadów na Ğwiecie. Wydaje si Ċ, Īe przeciwstawienie si Ċ niejawnych s áuĪb pa Ĕstwowych (oczywi Ğcie wspólnie z organami policji i Ğcigania) – poprzez wykorzystanie swoich metod i Ĩróde á – tajnym strukturom przest Ċpczym, zwi Ċkszy skuteczno Ğü takich dzia áaĔ44 . Oprócz wymienionych wy Īej aktywno Ğci o charakterze przest Ċpczym, wywiad koncentruje si Ċ tak Īe na zbieraniu informacji dotycz ących zagro ĪeĔ zdrowotnych, ekologicznych, katastrof humanitarnych. Istotne b Ċdą tutaj zdarzenia maj ące znaczenie dla bezpiecze Ĕstwa, pozwalaj ące na dzia áania prewencyjne, stosowne reagowanie oraz udzielanie pomocy humanitarnej.

Informacyjne wsparcie gospodarki (wywiad ekonomiczny) Zbieranie i analiza informacji o charakterze ekonomicznym jest tradycyjnym zadaniem wywiadu zagranicznego 45 . W demokratycznych pa Ĕstwach s áuĪbom wywiadowczym nie wolno prowadzi ü szpiegostwa przemys áowego, wykrada ü tajemnic handlowych oraz w áasno Ğci intelektualnej zagranicznych przedsi Ċbiorstw w celu osi ągni Ċcia korzy Ğci przez podmioty gospodarcze w áasnego pa Ĕstwa. Dlatego te Ī dzia áalno Ğü wywiadu skupia si Ċ na tych aspektach ekonomicznych, które maj ą wp áyw na interesy pa Ĕstwa – Ĩród áa energii, surowce strategiczne, potencja á ekonomiczny pa Ĕstwa, Ğwiatowe tendencje w gospodarce oraz informacje przydatne w negocjacjach gospodarczych. Po zako Ĕczeniu zimnej wojny wi Ċkszo Ğü informacji ekonomicznych pochodzi – wed áug ocen analityków wywiadu oko áo 95 proc. – ze Ĩróde á ogólnie dost Ċpnych i publikacji. W zwi ązku z tym wspólnoty wywiadowcze zmniejszaj ą swoje zainteresowanie problematyk ą ekonomiczn ą, szczególnie dotycz ącą zagadnie Ĕ makroekonomicznych. Politycy podejmuj ący decyzje maj ą do dyspozycji informacje ekonomiczne zebrane oraz przeanalizowane przy wykorzystaniu bardziej zaawansowanych technologicznie specjalistycznych instrumentów analitycznych od tych, które posiadaj ą instytucje wywiadu pa Ĕstwowego. Jednak pewna cz ĊĞü problemów ekonomicznych w dalszym ci ągu pozostanie w kr Ċgu zainteresowania wywiadowczego, a jego zakres zale Īy od zapotrzebowania na wiedz Ċ odbiorców informacji wywiadowczych tego typu 46 . Wiarygodne informacje o rzeczywistej kondycji eko-

43 V. Foertsch, The Role of Counterintelligence in Countering Transnational Organized Crime , „Trends in Organized Crime” 1999, s. 124 i n. 44 Ibidem. 45 Zob. S.D. Porteous, Economic/Commercial Interests and the World Intelligence Services: A Canadian Perspective , „International Journal of Intelligence and CounterIntelligence” 1995, t. 8, nr 3, s. 275–306. 46 M.M. Lowenthal, Intelligence: From Secrets …, op.cit. , s. 196–197. 107 nomicznej wielu pa Ĕstw pozostaj ą w dalszym ci ągu niedost Ċpne, nie s ą publikowane lub – z ró Īnych przyczyn – podawane s ą informacje nieprawdziwe. Ponadto pa Ĕstwa podejmuj ą ró Īnorodne dzia áania promuj ące ich interesy gospodarcze za granic ą; celem tego jest poprawa prosperowania w áasnej gospodarki lub wzgl Ċdy bezpiecze Ĕ- stwa narodowego. Rola wywiadu w takich sytuacjach mo Īe polega ü na rozpoznaniu szans skuteczno Ğci w áasnych inicjatyw gospodarczych, szczególnie kiedy projekt realizowany jest w warunkach konkurencji i niewiadomych dotycz ących s áabych i mocnych stron rywalizuj ących podmiotów. Zadaniem wspólnot wywiadowczych jest wspieranie pa Ĕstwa, a nie prywatnych podmiotów gospodarczych. Wywiad oddaje równie Ī nieocenione us áugi w zakresie wykrywania sytuacji, kiedy w rezultacie korupcji lub ustawienia przetargu przez jakie Ğ przedsi Ċbiorstwo lub organ pa Ĕstwo- wy, rodzimy podmiot gospodarczy pozostaje w niekorzystnej sytuacji lub bez szans na wygranie konkursu w og áoszonej ofercie gospodarczej. Identyfikowanie takich zdarze Ĕ by áoby z pewno Ğci ą inspiracj ą do – co najmniej – inicjatywy dyplomatycznej wobec pa Ĕstwa, w którym takie zjawisko zaistnia áoby, i notyfikacji o naruszeniu prawa. W przypadku cz áonka Unii Europejskiej informacja taka by áaby przekazana do Komisji Europejskiej.

Walka informacyjna Poj Ċcie „walka informacyjna” odnosi si Ċ do dzia áaĔ rz ądów, grup lub osób, które zmierzaj ą do uzyskania dost Ċpu do elektronicznych zasobów systemów informacyjnych w innych pa Ĕstwach w celu zdobycia zawartych w nich danych, manipulowania nimi i ich fa ászowania. Celem takich dzia áaĔ mo Īe by ü równie Ī zniszczenie tych systemów lub procedur i Ğrodków je chroni ących. Prowadzenie walki informacyjnej powierza si Ċ najcz ĊĞ ciej s áuĪbom specjalnym – zarówno wywiadowi, jak i kontrwywiadowi. Jak zauwa Īa Piotr Sienkiewicz, walka informacyjna to dzia- áania ofensywne i defensywne niezb Ċdne do uzyskania przewagi w dziedzinie informacyjnej i osi ągni Ċcia celów militarnych, jak równie Ī politycznych 47 . Zdobywa- nie informacji, zak áócanie informacyjne oraz obrona informacyjna tworz ą, wed áug Leopolda Ciborowskiego, przestrze Ĕ walki informacyjnej 48 . Jest ona konsekwencj ą powstania spo áecze Ĕstwa informacyjnego, w którym informacja sta áa si Ċ przedmiotem konkurencji, dobrem, które nale Īy chroni ü i które decyduje o lepszej i bezpiecz- niejszej egzystencji spo áecze Ĕstw. W odniesieniu do bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa, w tym jego obronno Ğci, zasoby informacyjne kraju po áą czone s ą ze sob ą w coraz wi Ċkszym stopniu poprzez wykorzystanie nowych technologii informatycznych, od których staj ą si Ċ uzale Īnione. Poj Ċcie „walki informacyjnej” nie jest w literaturze jednoznacznie rozumiane. Wyst Ċpuje w dwóch znaczeniach. Pierwsze dotyczy ataku na systemy i zasoby informacyjne przeciwnika, drugie za Ğ wykorzystania mediów – najcz ĊĞ ciej elektro-

47 P. Sienkiewicz, Wizje i modele walki informacyjnej [w:] Spo áecze Ĕstwo informacyjne. Wizja czy rzeczywisto Ğü ?, red. L.H. Haber, Kraków 2004, s. 375. 48 L. Ciborowski, Walka ..., op.cit. , s. 11–38. 108 nicznych – do dezinformacji przeciwnika lub do doprowadzenia do wiadomo Ğci okreĞlonej grupy pewnych tre Ğci, w celu uzyskania po Īą danych postaw lub zachowa Ĕ49 . W tym ostatnim znaczeniu walka informacyjna staje si Ċ bli Īsza poj Ċciu „operacje informacyjne”. Walka informacyjna rozumiana jest tak Īe jako operacje informacyjne w czasie kryzysu. S áuĪby specjalne traktuj ą to poj Ċcie najcz ĊĞ ciej jako dzia áania przeciwnika wobec w áasnego pa Ĕstwa z zamiarem przekazania spo áecze Ĕ- stwu okre Ğlonych tre Ğci oraz dost Ċpu do systemów teleinformatycznych 50 . Interesu- jące jest rozumienie operacji informacyjnych przez Si áy Zbrojne USA, które okre- Ğlane jest jako: „[…] zintegrowane u Īycie walki elektronicznej ( electronic warfare ), operacji sieci komputerowych ( computer network operations ), operacji psychologicznych (psychological operations ), maskowania wojskowego ( military deception ) oraz bezpiecze Ĕstwa operacyjnego ( operations security ), w po áą czeniu z okre Ğlonymi wspieraj ącymi i towarzysz ącymi dzia áaniami, w celu wp áywania, zak áócenia i po- wstrzymania ( disrupt ), korumpowania lub przej Ċcia ( usurp ) osobowych i zautoma- tyzowanych systemów podejmowania decyzji, przy jednoczesnej ochronie w áas- nych” 51 . We wspó áczesnej walce informacyjnej coraz wi Ċkszego znaczenia nabiera wykorzystywanie cyberprzestrzeni. Od kilku lat stale wzrasta poziom wykorzystywania nowoczesnych Ğrodków áą czno Ğci przez ugrupowania terrorystyczne. Stan ten tworzy nisz Ċ dzia áaĔ zwanych cyberterroryzmem. Jest to – najogólniej ujmuj ąc – bez- prawny atak lub zagro Īenie atakiem na komputery, sieci informatyczne oraz prze- chowywane w wersji elektronicznej bazy danych i informacji 52 . Prawdopodobne jest wykorzystywanie stron WWW, na których prezentowane s ą zaszyfrowane, zrozumia áe dla wybranych i wtajemniczonych osób informacje. Do tej pory sieci informatyczne nie sta áy si Ċ obiektem ataku ze strony ugrupowa Ĕ terrorystycznych. W styczniu 2010 r. Ğwiat obieg áa informacja o ataku cybernetycznym na Google wykonanym przez Chiny. Kraj ten rozwija w szybkim tempie swoje zdolno Ğci prowadzenia walki informacyjnej, inwestuj ąc w mo Īliwo Ğci prowadzenia operacji informacyjnych w Internecie ( computer Network operations ), w tym do szpiegostwa cybernetycznego. W sztabie generalnym Chi Ĕskiej Republiki Ludowej za prowadzenie walki informacyjnej w cyberprzestrzeni odpowiedzialne s ą dwa departamen- ty wywiadu elektronicznego, a szkoleniem obj Ċte s ą wszystkie szczeble si á zbrojnych, do kompanii w áą cznie. Zdolno Ğci w tym zakresie traktowane s ą jako sk áadniki war-

49 G.J. Rattray , Strategic warfare in cyberspace , London 2001, s. 16. 50 Ibidem , s. 9. 51 „ Information operations (IO) are described as the integrated employment of electronic warfare (EW), computer network operations (CNO), psychological operations (PSYOP), military deception (MILDEC), and operations security (OPSEC), in concert with specified supporting and related capabilities, to influence, disrupt, corrupt, or usurp adversarial human and automated decision making while protecting our own ”. Joint Publications 13-3. Information Operations , 13 II 2006, s. IX. 52 G. Weimann, Cyberterrorism: How Real Is the Threat? Special Report 119 , Washington 2004, s. 4. 109 to Ğci bojowej wojsk 53 . Chiny prowadz ą tak Īe rekrutacj Ċ do Milicyjnych Batalionów Technologii Informacyjnej (Militia Technology Information Battalions), których baz Ċ rekrutacyjn ą stanowi ą hakerzy, pracownicy firm komputerowych, naukowcy, in Īynierowie sieci oraz osoby pos áuguj ące si Ċ biegle obcymi j Ċzykami. Bataliony te prowadz ą regularne üwiczenia 54 . Post Ċpowanie wyja Ğniaj ące atak cybernetyczny na Google wykaza áo, Īe w tym samym czasie zosta áy dotkni Ċte nim tak Īe inne korporacje, jak Adobe, Yahoo!, Symantec, Northrop Grumman oraz inne pracuj ące na rzecz ameryka Ĕskiego systemu obronnego. Celem tych ataków by áo szpiegostwo komputerowe. Jak twierdzi Ryszard Szpyra: „[...] przedmiotem przest Ċpstwa w wypadku szpiegostwa komputerowego s ą przede wszystkim dane zawarte w systemach informatycznych (kartoteki, wyniki bada Ĕ, dane handlowe, adresy klientów), dane dotycz ące budowy sprz Ċtu i sieci komputerowych i programy komputerowe. Dzia áanie sprawcy polega przewa Īnie na nieuprawnionym wej Ğciu do systemu komputerowego po prze áamaniu zabezpiecze Ĕ i skopiowaniu danych. Mo Īe to by ü tak Īe kradzie Ī no Ğników danych, wykorzystanie »danych resztkowych« pozosta áych na dyskietkach lub pods áuch komputerowy” 55 . Agencje wywiadowcze USA oceniaj ą, Īe w rezultacie szpiegostwa cybernetycznego gospodarka tego kraju traci rocznie 50 mld USD. W grudniu 2007 r. dyrektor Brytyjskiej S áuĪby Bezpiecze Ĕstwa (MI5) poinformowa á 300 brytyjskich firm, Īe by áy obiektem sta áych ataków elektronicznych prowadzonych przez chi Ĕskie podmioty pa Ĕstwowe 56 . Atak na system informatyczny pa Ĕstwa dokonany przez hakerów oraz inspirowany prawdopodobnie przez w áadze rosyjskie, odczu áa mocno tak Īe Estonia w czasie sporu z Rosj ą o cmentarz Īoánierzy radzieckich. Kraj ten z trudem poradzi á sobie sam z problemem ataku cybernetycznego, ale zwróci á si Ċ jednocze Ğnie o pomoc do ekspertów z NATO w celu wypracowania sposobów post Ċpowania w takich sytuacjach w przysz áoĞci 57 . Nie nale Īy wyklucza ü, Īe za kilka lat wyszkoleni fachowo terrory Ğci zajm ą si Ċ na szerok ą skal Ċ atakami na systemy bankowe w celu zdobycia Ğrodków finansowych oraz spróbuj ą zablokowa ü funkcjonowanie gie ád lub administracji pa Ĕstwowej. Dzia áania, o których mowa, w przypadku ich prowadzenia przez pa Ĕstwa, kierowane s ą przez instytucje wywiadu elektronicznego, a przeciwdzia áa- nie – przez kontrwywiad elektroniczny. Najwi Ċkszy problem szpiegostwa cybernetycznego polega na tym, Īe trudno jest mu przeciwdzia áaü.

53 T. Stevens, Breaching protocol. The threat of cyberespionage , „Janes Intelligence Review” 2010, s. 8–9. 54 Ibidem , s. 11. 55 R. Szpyra, Militarne operacje informacyjne , Warszawa 2003, s. 160. 56 Ibidem , s. 12. 57 Estonia and Russia A cyber-riot , „The Economist”, 10 V 2007. 110 Zaanga Īowanie s áuĪb wywiadowczych w walk Ċ informacyjn ą, z wykorzystaniem technologii komputerowych, nie jest zjawiskiem obserwowanym wy áą cznie wspó á- cze Ğnie. W ostatnim dziesi Ċcioleciu zimnej wojny, w czerwcu 1982 r., ameryka Ĕski satelita wczesnego ostrzegania zauwa Īyá wielk ą eksplozj Ċ na Syberii. Eksperci, zastanawiaj ąc si Ċ nad Ĩród áem wybuchu, brali pod uwag Ċ ró Īne mo Īliwo Ğci, m.in. prób Ċ z nowym pociskiem balistycznym i test nuklearny. W toku dalszych analiz okaza áo si Ċ, Īe by áa to eksplozja radzieckiego ruroci ągu gazowego, spowodowana zak áóceniami funkcjonowania systemu kontroli komputerowej, odpowiedzialnego za sterowanie ruroci ągiem, który zosta á skradziony jednej z kanadyjskich firm w ramach operacji radzieckiego wywiadu ekonomicznego. ZSRR nie wiedzia á, Īe operacja ta by áa w pe áni kontrolowana przez CIA, która wiedz ąc o prowadzonej operacji, zainstalowa áa w systemie program zak áócaj ący dzia áanie tego systemu. Po krótkim okresie prawid áowej pracy pompa zacz Ċá a dzia áaü z pr ĊdkoĞci ą generuj ącą ci Ğnienie, którego nie wytrzyma áy zawory i po áą czenia elementów gazoci ągu. Jak wspomina w swoich pami Ċtnikach by áy ameryka Ĕski sekretarz si á powietrznych USA Thomas Reeds, efektem dzia áania CIA by á olbrzymi nienuklearny wybuch i p áomienie ognia, niewidziane do tej pory z przestrzeni kosmicznej 58 . By áo to jedno z wcze Ğniejszych zdarze Ĕ, wskazuj ące na si áĊ inteligentnej, elektronicznej bomby. Nasuwa si Ċ w tym miejscu pytanie, czy trzy dekady pó Ĩniej, kiedy wi Ċkszo Ğü systemów komputerowych jest po áą czona z Internetem, przeciwnik mo Īe wykorzysta ü technologi Ċ informatyczn ą do spowodowania awarii energii elektrycznej w oddalonym od niego dowolnym regionie Ğwiata lub w wyniku ataku hakerów zostanie wywo áany chaos finansowy, spowodowany zainstalowaniem w systemie komputerowym, na przyk áad Wall Street, programu wywo áuj ącego jego dysfunkcj Ċ. Prawdopodobie Ĕstwo takiego scenariusza wzrasta tym bardziej, Īe chipy i programy komputerowe produkowane s ą w globalnej rzeczywisto Ğci, w ró Ī- nych regionach Ğwiata – niekoniecznie przyjaznych dla zachodniej cywilizacji. Przestrze Ĕ cybernetyczna sta áa si Ċ – po l ądowym, powietrznym, morskim i kos- micznym – pi ątym teatrem potencjalnych dzia áaĔ wojennych. Fakt ten przyjmowany jest obecnie jako oczywisty. Stany Zjednoczone uznaj ą swoj ą infrastruktur Ċ informatyczn ą za narodowe zasoby strategiczne. Rezultatem takiego my Ğlenia jest powo áanie w grudniu 2009 r. rz ądowego koordynatora ds. bezpiecze Ĕstwa cybernetycznego – Howarda Schmidta, by áego szefa bezpiecze Ĕstwa w Microsoft 59 . W 2010 r. w Pen- tagonie utworzono Dowództwo Cybernetyczne (Cyber Command), którym kieruje gen. Keith Alexander, dyrektor instytucji wywiadowczej – Agencji Bezpiecze Ĕstwa Narodowego (National Security Agency, NSA). Zadaniem nowego dowództwa jest prowadzenie – w pe ánym zakresie – operacji w obronie ameryka Ĕskich wojskowych systemów informatycznych oraz prowadzenie takich uderze Ĕ na systemy przeciwnika. Sposoby, Ğrodki oraz zasady funkcjonowania nowego dowództwa

58 Cyberwar. War in the fifth domain , „The Economist”, 3–9 VII 2010. 59 E. Nakashima, Obama to name Howard Schmidt as cybersecurity coordinator , „The Washington Post”, 22 XII 2009. 111 obj Ċte s ą tajemnic ą, ale nominacja wskazuje jednoznacznie na rozszerzaj ącą si Ċ funkcj Ċ oraz obszar zainteresowania wywiadów, którym powierzane s ą zadania w zakresie zarówno bezpiecze Ĕstwa informacyjnego, jak i walki w przestrzeni cybernetycznej 60 . Instytucje odpowiedzialne za nowy teatr dzia áaĔ wojennych utworzono w wielu pa Ĕstwach. W Wielkiej Brytanii w Centrali àą czno Ğci Rz ądowej (Government Communications Headquarters, GCHQ) – brytyjskiej agencji wywiadowczej, zajmuj ącej si Ċ zbieraniem i ocen ą informacji pochodz ących z rozpoznania radiotech- nicznego i radioelektronicznego, b Ċdącej odpowiednikiem ameryka Ĕskiej NSA – powsta áo centrum operacyjne koordynuj ące sprawy bezpiecze Ĕstwa cybernetycznego. Do posiadania takich struktur przyznaj ą si Ċ z dum ą tak Īe Rosja, Izrael oraz Korea Pó ánocna, a Iran deklaruje, i Ī dysponuje drug ą co do wielko Ğci na Ğwiecie cybernetyczn ą armi ą61 . Rozbudowane struktury tego typu funkcjonuj ą tak Īe w si áach zbrojnych Chi Ĕskiej Republiki Ludowej. Symulacje ataku na systemy informatyczne wskazuj ą, Īe jego skutki b Ċdą od- czuwalne w ci ągu 15 minut. Przestanie funkcjonowa ü wojskowa poczta elektronicz- na i system kontroli ruchu lotniczego, eksploduj ą rafinerie i ruroci ągi, wykolej ą si Ċ pojazdy szynowe, zniszczeniu ulegn ą finansowe bazy danych, satelity na orbitach wymkn ą si Ċ spod kontroli, nast ąpi zatrzymanie dostaw energii elektrycznej. Trudno wyobrazi ü sobie funkcjonowanie spo áecze Ĕstw w takich warunkach. Na ten tragicz- ny w skutkach scenariusz nak áada si Ċ jednocze Ğnie prawdopodobie Ĕstwo, Īe sprawca takiego ataku mo Īe pozostawa ü nieznany. Dla wojska technologia komputerowa z jednej strony zwi Ċksza mo Īliwo Ğci i skuteczno Ğü prowadzonych dzia áaĔ bojowych, z drugiej natomiast stanowi du Īy problem. Bomby i rakiety prowadzone s ą przez GPS, bezza áogowe aparaty lataj ące sterowane są z bezpiecznego miejsca, lotnictwo bojowe oraz okr Ċty zamieni áy si Ċ obecnie w centra przetwarzania danych, a technologia informatyczna staje si Ċ elementem wyposa- Īenia pojedynczego Īoánierza. Jednocze Ğnie narastaj ąca komputeryzacja, wykorzystuj ąca po áą czenia z globaln ą sieci ą, w coraz wi Ċkszym stopniu uzale Īnia oraz kreuje nowe mo Īliwo Ğci wykorzystania Internetu do wrogich celów. Internet zosta á zaprojektowany, by u áatwi ü porozumiewanie si Ċ oraz tworzenie zaufania pomi Ċdzy jego uĪytkownikami i nie uwzgl Ċdniono aspektów bezpiecze Ĕstwa tego instrumentu. Mimo stosowania ró Īnych sposobów identyfikacji, w sieci mo Īna pozostawa ü anonimowym. O ile instytucje policyjne i bezpiecze Ĕstwa ograniczone s ą terytorialnie oraz prawnie, o tyle przest Ċpcy komputerowi takich ogranicze Ĕ nie posiadaj ą. Podmiot maj ący z áe zamiary ma du Īe mo Īliwo Ğci ukrywania swojej to Īsamo Ğci, miejsca, kradzie Īy cudzej to Īsamo Ğci oraz w áamywania si Ċ do obiektów, w których znajduj ą si Ċ elektroniczne pieni ądze, dane personalne czy w áasno Ğü intelektualna. Dla wrogiego pa Ĕstwa, wykorzystuj ącego przestrze Ĕ cybernetyczn ą, nie ma znaczenia oddalenie od danego miejsca, gdy Ī obiekt ataku znajduje si Ċ za zapor ą sieciow ą.

60 T. Shanker, Cyberwar Nominee Sees Gaps in Law , „The New York Times”, 14 IV 2010. 61 Cyberwar . War in the fifth …, op.cit. 112 ĝwiatowa infrastruktura sieciowa wykazuje potencjalnie du Īą wra Īliwo Ğü na ataki i zniszczenie. Oko áo 90 proc. komunikacji internetowej odbywa si Ċ kablami Ğwiat áowodowymi u áoĪonymi w akwenach morskich. W niektórych przypadkach wiele po áą cze Ĕ koncentruje si Ċ niebezpiecznie w kilku miejscach – w pobli Īu No- wego Jorku, na Morzu Czerwonym oraz w Cie Ğninie Luzon na Filipinach. Komu- nikacja internetowa jest równie Ī mocno skoncentrowana, bo administrowana przez 13 wielkich systemów nazw domenowych (domen internetowych), co czyni j ą wra Īliw ą na ró Īnego rodzaju zagro Īenia. Inne potencjalne zagro Īenie pochodzi ze strony s áabo kontrolowanych przez administracj Ċ rz ądow ą pa Ĕstw afryka Ĕskich. Pod áą czenie ich do internetowych Ğwiat áowodów, przy s áabo Ğci administracji, stwarza mo Īliwo Ğü przej Ċcia ich przez grupy przest Ċpców i wykorzystanie do wykonywania ataków w sieci. Szacuje si Ċ, Īe spo Ğród 140 miliardów e-maili wysy áanych na Ğwiecie ka Īdego dnia, 90 proc. stanowi ą niechciane lub niepotrzebne wiadomo Ğci elektroniczne (spam), w Ğród których znajduje si Ċ 16 proc. wprowadzaj ących w b áą d poprzez su- gesti Ċ, Īe dana osoba jest beneficjentem okre Ğlonego dobra, na ogó á finansowego (scam), lub wy áudzaj ące poufne informacje (osobiste, szczegó áy i has áa kont bankowych oraz kart kredytowych), podszywaj ąc si Ċ pod godne zaufania osoby lub instytucj Ċ, której te informacje s ą jakoby pilnie niezb Ċdne (phishing) 62 . Przest Ċpcy zwykle poszukuj ą áatwej ofiary, ale pa Ĕstwa mog ą po áą czy ü metody stosowane przez hakerów z mo Īliwo Ğciami w áasnych instytucji wywiadowczych. W celu rozpoznania obiektu zainteresowania wywiadowczego, stosuj ąc potencja á technologii komputerowych, mo Īna usi áowa ü z áama ü has áa, kody oraz poszukiwa ü sáabo Ğci systemu zabezpiecze Ĕ, dociera ü do okre Ğlonego celu dzia áaĔ wywiadu – instytucji i ludzi. Podczas prowadzenia tradycyjnego wywiadu, z wykorzystaniem Ĩróde á osobowych, zawsze istnieje ryzyko aresztowania i skazania agenta, który pozyskuje i posiada kopie dokumentów. W cyberprzestrzeni takie zagro Īenie nie istnieje. Ponadto w przesz áoĞci szpieg móg á zdoby ü ograniczon ą ilo Ğü materia áów. Obecnie, w wyniku w áamania si Ċ do komputerowych baz danych, mo Īna ukra Ğü ca áą bibliotek Ċ, a po jej uzupe ánieniu dokona ü kradzie Īy ponownie. Szpiegostwo cybernetyczne stanowi powa Īne wyzwanie dla wspólnot wywiadowczych. Kradzie Ī know-how niesie bezpo Ğrednie konsekwencje dla gospodarki, opó Ĩniaj ąc rozwój ekonomiczny, szczególnie je Ğli pa Ĕstwo posiada osi ągni Ċcia w zakresie zastosowania nowoczesnej technologii. Mówi ąc o szpiegostwie cybernetycznym, najcz ĊĞ ciej przywo áuje si Ċ Chiny i Rosj Ċ. Chiny maj ą prowadzi ü t Ċ dzia áalno Ğü w sposób brutalny, nie licz ąc si Ċ z Īadnymi normami, Rosja natomiast stosuje metody bardziej skryte i subtelne. Bior ąc jednak pod uwag Ċ niezbyt stanowcze prote- sty innych pa Ĕstw zagro Īonych szpiegostwem cybernetycznym – Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych – mo Īna za áoĪyü, Īe dzia áania takie prowadzone s ą równie Ī przez te pa Ĕstwa, przy wykorzystaniu specjalistycznych agencji wywiadowczych – NSA w przypadku USA i GCHQ w Wielkiej Brytanii.

62 Ibidem . 113 Zagro Īenia cybernetyczne, jak ju Ī wspomniano, s ą przedmiotem obaw oraz przeciwdzia áania ze strony Sojuszu Pó ánocnoatlantyckiego. Najsilniejszy sojusz wojskowy na Ğwiecie u Ğwiadomi á sobie narastaj ące zagro Īenie i traktuje je bardzo powa Īnie. W projekcie nowej koncepcji strategicznej zauwa Īono, Īe „nast Ċpny powaĪny atak na Sojusz mo Īe by ü skierowany na jego infrastruktur Ċ Ğwiat áowodo- wą”63 , a w sojuszniczych zdolno Ğciach obronnych istniej ą w tym zakresie niedosta- teczne Ğrodki. Przedsi Ċwzi Ċcia w zakresie obrony przed atakiem cybernetycznym nabra áy tempa, czego dowodem jest utworzenie w Tallinie w maju 2008 r. sojuszniczego centrum obrony cybernetycznej (Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence). Ustanowienie centrum jest rezultatem wspomnianego ataku cybernetycznego na systemy informatyczne Estonii. Podobny przypadek mia á miejsce podczas wojny rosyjsko-gruzi Ĕskiej w sierpniu 2008 r. Atak nast ąpi á równolegle z marszem rosyjskich kolumn wojskowych. W rezultacie zablokowane zosta áy strony internetowe instytucji rz ądowych i mediów, przesta áa funkcjonowa ü telefonia komórkowa. Mo Ī- na zak áada ü, Īe celem tych dzia áaĔ by áo uniemo Īliwienie przekazania opinii Ğwia- towej informacji o rozwoju sytuacji na teatrze konfliktu. W ramach przeciwdzia áa- nia stron Ċ internetow ą prezydenta Gruzji przeniesiono na serwer ameryka Ĕski, posiadaj ący wi Ċksze mo Īliwo Ğci obrony przed atakiem, oraz skierowano esto Ĕskich ekspertów, którzy mieli ju Ī do Ğwiadczenie w zakresie reagowania w takich sytuacjach. W tym miejscu nasuwa si Ċ pytanie, czy atak cybernetyczny na pa Ĕstwo sojusznicze mo Īe by ü traktowany jako atak zbrojny, wyczerpuj ący znamiona artyku- áu 5. Traktatu Pó ánocnoatlantyckiego. Z historii wiadomo, Īe nowe technologie rewolucjonizowa áy sposób prowadzenia dzia áaĔ wojennych, niekiedy szybko i radykalnie, niekiedy stopniowo. Przyk áa- dem jest rydwan bojowy, proch, samolot, radar, rozszczepienie j ądra atomowego. Analogiczn ą sytuacj Ċ obserwujemy w stosunku do technologii informatycznej. Komputery i Internet przekszta áci áy gospodarki pa Ĕstw oraz przynios áy wiele korzy Ğci si áom zbrojnym, do których nale Īą chocia Īby zdalnie wysy áane bezza áogowe samoloty rozpoznawcze, zbieraj ące informacje oraz atakuj ące cele bez nara Īania Īycia w áasnych Īoánierzy. Ale jednocze Ğnie wykorzystanie technologii informatycznej ma swoj ą cen Ċ – ods áania si áy zbrojne oraz spo áecze Ĕstwa na cybernetyczny atak. Zagro Īenie to jest z áoĪone, wielowymiarowe i jednocze Ğnie bardzo powa Īne. Uzale Īnienie spo áecze Ĕstw od techniki komputerowej zwi Ċksza mo Īliwo Ğci desta- bilizacji funkcjonowania pa Ĕstw i spo áecze Ĕstw. Mimo to w cyberprzestrzeni nie istniej ą (lub jest ich niewiele) normy prawne reguluj ące zasady post Ċpowania dotycz ącego wykorzystywania sieci, nie wspominaj ąc o zasadach prowadzenia potencjalnych dzia áaĔ wojennych. Je Īeli cyberprzestrze Ĕ traktuje si Ċ coraz cz ĊĞ ciej jako pi ąty teatr dzia áaĔ wojennych, warto postawi ü pytanie, czy spo áeczno Ğü mi Ċdzyna- rodowa nie powinna przyst ąpi ü do rozmów zmierzaj ących do okre Ğlenia zasad

63 R. Norton-Taylor, Nato faces cyber attack threat, says study of defences , „guardian.co.uk”, http://www.guardian.co.uk/world/2010/may/17/nato-faces-cyber-attacks-study (dost Ċp: 20 V 2011). 114 post Ċpowania, podobnie jak w sprawie kontroli broni nuklearnej i konwencjonalnej. W przypadku osi ągni Ċcia takiego porozumienia oraz ustanowienia norm prawa mi Ċdzynarodowego reguluj ącego przestrze Ĕ cybernetyczn ą, zmniejszy áoby si Ċ znacznie prawdopodobie Ĕstwo wybuchu wojny cybernetycznej, zanim b Ċdzie za pó Ĩno 64 . Wáamywanie si Ċ do sieci jest stosunkowo áatwe, czego dowodz ą przywo áane wcze Ğ- niej przypadki. Wystarcz ą intencje, Ğrodki i czas. Rz ądy maj ą pe áną Ğwiadomo Ğü takich realiów, gdy Ī same prowadz ą takie dzia áania. Instytucje wywiadu ci ągle zdobywaj ą informacje, poniewa Ī dysponuj ą wyspecjalizowanymi instytucjami, które stosunkowo áatwo mog ą zniszczy ü infrastruktur Ċ i zasoby informatyczne innego podmiotu. Podobnie jak w przypadku broni nuklearnej istnienie broni cybernetycznej nie oznacza automatycznego jej u Īycia. Atakuj ący musi si Ċ tak Īe liczy ü z tym, Īe nie jest w stanie przewidzie ü skutków takiego uderzenia na inny kraj, w tym konsekwencji odwetowych wobec sprawcy. Argument nieprzewidywalno Ğci ma znaczenie dla struktur militarnych pa Ĕstw dobrze zorganizowanych i jest czynnikiem powstrzy- muj ącym, ale niekoniecznie b Ċdzie brany pod uwag Ċ przez organizacje terrorystyczne i niekontrolowane grupy w pa Ĕstwach upad áych, co znacznie uprawdopodobnia zagro Īenie przest Ċpczo Ğci ą i szpiegostwem komputerowym. Stan ten tworzy swego rodzaju szar ą stref Ċ. Bro Ĕ cybernetyczna rozwijana jest w ukryciu, nikt nie og áasza, jakie posiada mo Īliwo Ğci, nie jest prowadzona Īadna dyskusja w jaki sposób i kiedy mo Īna jej u Īyü. Oprócz odnotowanych incydentów ataków cybernetycznych oraz szpiegostwa, spo áecze Ĕstwa nie znaj ą, bo nie do Ğwiadczy áy, rzeczywistej pot Ċgi oraz potencjalnych rozmiarów ataku informatycznego, dlatego powinny by ü przygoto- wane na najgorsze scenariusze. Oprócz anonimowo Ğci, ryzyko zwi Ċksza mo Īliwo Ğü pope ánienia pomy áki, b áĊ dnej identyfikacji sprawcy b Ċdącego podmiotem pa Ĕstwo- wym, skutkuj ące dzia áaniami militarnymi z u Īyciem Ğrodków konwencjonalnych i cybernetycznych oraz innymi sankcjami. Zwa Īywszy, Īe skutki ataku elektronicznego odczuwa si Ċ prawie natychmiast, zaatakowany nie ma czasu na racjonaln ą ocen Ċ sytuacji, identyfikacj Ċ oraz weryfikacj Ċ, czy zak áócenie w sieci jest rzeczy- wi Ğcie pocz ątkiem wojny elektronicznej, co b Ċdzie sk áania áo go do natychmiastowego reagowania lub wykonania uderzenia wyprzedzaj ącego. Uwzgl Ċdniaj ąc przywo áane uwarunkowania oraz prawdopodobn ą sekwencj Ċ zdarze Ĕ, zasadny staje si Ċ postulat ustanowienia mechanizmu kontroli broni cybernetycznej i cybernetycznego odstraszania. Mimo pojawienia si Ċ takiego postulatu, USA – potentat technologii informatycznych – by áy przeciwne traktatom reguluj ą- cym militarne aspekty cyberprzestrzeni 65 . Sprzeciw ten wynika z obaw, Īe surowa regulacja zasad odnosz ących si Ċ do Internetu b Ċdzie zagro Īeniem dla dominacji ameryka Ĕskich korporacji informatycznych, zahamuje innowacyjno Ğü i rozwój my Ğli technologicznej oraz ograniczy otwarto Ğü , która jest atrybutem sieci. Niewy-

64 The threat from the Internet. Cyberwar , „The Economist”, 3–9 VII 2010. 65 S. Komov, S. Korotkov, I. Dylevski, Les aspects militaires de la sécurité de l’information au niveau international dans le contexte de l’élaboration de principles de droit international universelle- ment admis , „Forum du desarmement” 2007, nr 3, s. 39. 115 kluczone, Īe Stany Zjednoczone obawiaj ą si Ċ tak Īe niekorzystnych rozwi ąza Ĕ i ewentualnych strat, które mog áyby dotkn ąü ich zasoby walki cybernetycznej, je Ğli ameryka Ĕskie struktury wywiadowcze i militarne, wykorzystujące do swoich dzia áaĔ technologie informatyczne, zostan ą poddane kontroli. Niezale Īnie od tych obaw daje si Ċ zaobserwowa ü pewne oznaki zmiany my Ğlenia. USA, jako pa Ĕstwo najsze- rzej wykorzystuj ące komputery, jest najbardziej nara Īone na atak. Pot Ċga militarna USA nie ma sobie równej na Ğwiecie, dlatego te Ī mo Īna za áoĪyü, Īe potencjalny przeciwnik b Ċdzie poszukiwa á asymetrycznej formy ataku, a kradzie Ī tajemnic poprzez szpiegostwo wykorzystuj ące Internet mo Īe zagrozi ü ameryka Ĕskiej dominacji militarnej i ekonomicznej. W takim duchu naleĪaáoby ocenia ü propozycj Ċ gen. Keitha Aleksandra, który pozytywnie odniós á si Ċ do propozycji rosyjskiej, dotycz ą- cej rozmów w sprawie traktatu reguluj ącego zasady funkcjonowania w sieci. Nego- cjacje w przedmiotowej sprawie nie b Ċdą przypuszczalnie áatwe, poniewa Ī nie mo Īna w tym przypadku zastosowa ü metodologii negocjacji i weryfikacji wzoro- wanej na porozumieniach w sprawie kontroli zbroje Ĕ nuklearnych i konwencjonalnych, m.in. ze wzgl Ċdu na trudno Ğü wprowadzenia kategorii ilo Ğciowych (policzal- nych). Niezale Īnie od rozmów prowadz ących do rozwi ąza Ĕ traktatowych wydaje si Ċ mo Īliwe przyj Ċcie – w pewnym zakresie – rozwi ąza Ĕ tymczasowych, w tym nie- formalnych porozumie Ĕ, które ustanawia áyby polityczne koszty ataków cybernetycznych typu odmowa us áugi ( denial of service) , polegaj ących na zalewaniu sieci nadmiern ą ilo Ğci ą danych, jak w przypadku Estonii i Gruzji, gdzie przeci ąĪ ono serwery zmasowanymi, fa ászywymi zapotrzebowaniami na informacje. Unia Euro- pejska i NATO mog áyby da ü wyra Ĩny przekaz, Īe atak w cyberprzestrzeni, podobnie jak w realnym Ğwiecie, b Ċdzie skutkowa á okre Ğlonymi dzia áaniami. Organizacja Narodów Zjednoczonych mog áaby ustanowi ü w Mi Ċdzynarodowym Sekretariacie struktur Ċ monitoruj ącą zagro Īenia cybernetyczne oraz koordynuj ącą udzielenie pomocy pa Ĕstwu zaatakowanemu. Jednym z mo Īliwych rozwi ąza Ĕ wydaje si Ċ rów- nie Ī deklaracja sygnatariuszy Konwencji Genewskiej, która wskazywa áaby, Īe atak cybernetyczny na obiekty cywilne, podobnie jak atak broni ą konwencjonaln ą, jest zakazanym sposobem prowadzenia walki. Proponowane jest tak Īe ustanowienie trybuna áu mi Ċdzynarodowego, na wzór trybuna áu norymberskiego lub trybuna áu do spraw zbrodni w by áej Jugos áawii, który z jednej strony s ądzi áby sprawców zbrodni w cyberprzestrzeni, z drugiej stanowi áby normy prawa mi Ċdzynarodowego w zakresie przest Ċpstw cybernetycznych 66 .

Organizacja instytucji wywiadowczych Instytucje wywiadu pa Ĕstwowego maj ą podobn ą struktur Ċ organizacyjn ą, sk áada si Ċ ona z dwóch zasadniczych pionów funkcjonalnych – operacyjnego i informacyjnego. Zadaniem pionu operacyjnego jest organizowanie systemu zbierania informacji. W niektórych pa Ĕstwach istniej ą oddzielne struktury wywiadu elektronicznego, jak

66 Ibidem , s. 44. 116 brytyjska Centrala àą czno Ğci Rz ądowej (GCHQ) lub Agencja Bezpiecze Ĕstwa Naro- dowego (NSA) w USA. W wi Ċkszo Ğci pa Ĕstw istniej ą tak Īe wywiady wojskowe jako oddzielne instytucje. Natomiast w pa Ĕstwach nie posiadaj ących odr Ċbnych agencji specjalistycznych wywiadu elektronicznego lub wywiadu obrazowego, w pionach operacyjnych istniej ą wyspecjalizowane w tej dziedzinie struktury funkcjonalne. Piony operacyjne wywiadu zajmuj ą si Ċ przede wszystkim zbieraniem informacji ze Ĩróde á osobowych. Oficerowie pionu operacyjnego typuj ą, rekrutuj ą, prowadz ą (stawiaj ą zadania i rozliczaj ą) swoje Ĩród áa osobowe. W czasie tego typu pracy wykorzystywane s ą ró Īnorodne metody oraz Ğrodki techniczne. W opisach dzia áania oficerów operacyjnych cz Ċsto myli si Ċ dwie kategorie osób – oficera i agenta. Nie- porozumienie zosta áo najprawdopodobniej wykreowane przez literatur Ċ i filmy sensacyjne, w których pracownik wywiadu pe áni obydwie funkcje jednocze Ğnie. Oficer/funkcjonariusz to kadrowy pracownik wywiadu, oddany swojemu krajowi, gotowy do po Ğwi Ċce Ĕ i ryzyka. Otrzymuje zadania organizowania Ĩróde á w sposób tajny, a nast Ċpnie szkoli je, stawia zadania i rozlicza. Agent natomiast jest osob ą, która zosta áa zwerbowana do wspó ápracy przez oficera wywiadu i przekazuje mu informacje na temat swojego kraju. Nie charakteryzuj ąc szczegó áowo w tym miejscu motywów post Ċpowania zwer- bowanych Ĩróde á (najcz ĊĞ ciej s ą to pieni ądze, ideologia, nacisk oraz potrzeba dowar- to Ğciowania), praca z agentami stanowi istot Ċ dzia áania wywiadu osobowego. Wywiad na ca áym Ğwiecie chroni swoje Ĩród áa osobowe oraz metody i techniki zbierania informacji. Ich bezpiecze Ĕstwo i tajno Ğü stanowi sacrum wspólnot wywiadowczych. W jawnych publikacjach na temat wywiadu, a tak Īe w literaturze pi Ċknej po Ğwi Ċco- nej wywiadowi, opisane s ą takie techniki, jak pods áuchy urz ądze Ĕ elektronicznych i Ğrodków áą czno Ğci, áamanie szyfrów, w áamania do sejfów, komputerów, obserwacja, a nawet wykorzystywanie przemocy. Zadania te wykonuj ą piony, zarz ądy, departa- menty, dyrektoriaty operacyjne 67 . Struktury operacyjne realizuj ą równie Ī tajne operacje o charakterze pozainformacyjnym ( covert action ), m.in. szkol ąc bojowników, zaopatruj ąc ich w bro Ĕ oraz wspieraj ąc obalanie rz ądów. Praca operacyjna niesie ze sob ą du Īe ryzyko dla Ĩróde á i oficera prowadz ącego, polegaj ące na wykryciu dzia áaĔ wywiadowczych przez kontrwywiad, co implikuje ró Īnego rodzaju konsekwencje dla konkretnych osób i wizerunku pa Ĕstwa. A zatem dzia áania wywiadowcze, z punktu widzenia prawa, stanowi ą nielegalny proceder, gdyĪ áami ą prawo danego kraju. Dlatego te Ī ka Īda s áuĪba przywi ązuje du Īą wag Ċ do bezpiecze Ĕstwa prowadzonych operacji, czyli niedopuszczenia do wykrycia jej aktywno Ğci. Gdyby postawi ü na szali bezpiecze Ĕstwo Ĩród áa oraz oficera prowadz ą- cego z jednej strony, z drugiej zdobycie informacji – nale Īy przypuszcza ü, Īe najprawdopodobniej zwyci ĊĪ yáby aspekt bezpiecze Ĕstwa. Oficerowie operacyjni s ą niezwykle dumni ze swojej pozycji w strukturze organizacji wywiadowczej. Bo to oni najbardziej si Ċ nara Īaj ą i ryzykuj ą Īyciem, maj ą

67 M.B. Mahle, Denial and Deception, An Insider’s view of the CIA from Iran-Contra to 9/11 , New York 2004, s. 37. 117 dost Ċp do tajemnic zastrze Īonych dla w ąskiego grona osób. Nie licz ą te Ī godzin swojej pracy. Trudno wyobrazi ü sobie zamkni Ċcie takiej aktywno Ğci zawodowej w okre Ğlonych ramach czasu pracy urz Ċdniczej. Wymaga si Ċ od nich umiej Ċtno Ğci dostosowania do ka Īdej sytuacji, instynktu, kreatywno Ğci, wyobra Ĩni operacyjnej oraz wiarygodnego ok áamywania. Bardzo cz Ċsto musz ą podejmowa ü samodzielnie Ğmia áe decyzje, a w sytuacjach trudnych nie mog ą liczy ü na instrukcj Ċ czy wskazów- ki od swoich prze áoĪonych. Nie ma mo Īliwo Ğci otrzymania instrukcji na spotkaniu z agentem. Praca ta ma – wzmocnion ą i koloryzowan ą przez literatur Ċ i film sensa- cyjny – konotacj Ċ romantyzmu, przygody oraz ryzyka w imi Ċ wy Īszego dobra. W wi Ċkszo Ğci krajów praca w wywiadzie to honor i zaszczyt uznawany powszechnie w Ğwiadomo Ğci zbiorowej spo áecze Ĕstwa. Odnosi si Ċ to m.in. do Polski i Izraela. Historycznie narody te Īyáy w Ğród nieprzyjaznych s ąsiadów, musia áy walczy ü o przetrwanie i dlatego kierowa áy cz Ċsto do s áuĪby w wywiadzie swoje najlepsze i najinteligentniejsze jednostki. Od chwili wst ąpienia do organizacji oficerowie s ą kszta átowani w duchu oddania dla kraju i swojej pracy, lojalno Ğci wobec organizacji oraz przekonania, Īe nale Īą do elitarnej grupy, nie tylko spo áecze Ĕstwa, ale tak Īe w Ğród w áasnej grupy zawodowej. W swoich pami Ċtnikach W áadimir Kriucz- kow68 tak charakteryzuje trudy tego zawodu: „Praca wywiadowcy zwi ązana jest z realnym, praktycznie codziennym zagro- Īeniem, wymaga ekstremalnego napi Ċcia si áy fizycznej i intelektualnej, woli, m Ċstwa absolutnego samopo Ğwi Ċcenia […]. Wywiadowca zmuszony jest do podwójnego Īycia – tego rzeczywistego, niewidocznego dla innych oczu, z zewn Ċtrzn ą mask ą, z któr ą nie wolno si Ċ rozsta ü, bo to po prostu niebezpieczne. Tylko nieliczni s ą zo- rientowani w sprawach jego osi ągni Ċü i sukcesów. Tak Īe najbli Īsi, Īona, dzieci, nigdy nie dowiedz ą si Ċ jakiego wysi áku podejmuje si Ċ ich m ąĪ i ojciec. A zatem ca áy ci ĊĪ ar niepowodze Ĕ wywiadowcy do Ğwiadczaj ą na samych sobie, a ich konsekwencje to wydalenie z kraju, aresztowanie, d áugie lata niepokoj ącego wyczekiwania. Zdarza si Ċ, Īe cen ą niepowodzenia jest utrata Īycia” 69 . SáuĪba wywiadu jest tajna ze swojej definicji, ale praca operacyjna stanowi jej najtajniejsz ą cz ĊĞü . Kult tajno Ğci jest kszta átowany od pierwszego momentu rekru- tacji do s áuĪby. Przestrzeganie jej oraz umiej Ċtno Ğü dochowania tajemnicy jest jednym z kryteriów okre Ğlaj ących przydatno Ğü do dalszej pracy. Utrzymywanie tajemnicy jest wa Īne z punktu zapewnienia w áasnego bezpiecze Ĕstwa, ale tak Īe bezpiecze Ĕstwa i ochrony Ĩródeá oraz metod pracy wywiadu. Inn ą przestrzegan ą rygorystycznie regu áą jest zasada wiedzy niezb Ċdnej. Zasada ta stosowana i egzekwowana jest przez udost Ċpnianie informacji tylko w zakresie niezb Ċdnym do wykonywania okre Ğlonego zadania. Dotyczy to relacji poziomych – wspó ápracowników, ale równie Ī relacji pionowych w systemie kierowania. Do

68 W áodzimierz Aleksandrowicz Kriuczkow (1924–2007) by á wysokim funkcjonariuszem radzieckich s áuĪb specjalnych, m.in. w latach 1974–1988 szef I Zarządu G áównego KGB (wywiad zagraniczny), nast Ċpnie w latach 1988–1991 przewodnicz ący Komitetu Bezpiecze Ĕstwa Pa Ĕstwowego KGB. Inicjator i g áówna osoba w zamachu stanu przeciwko Michai áowi Gorbaczowowi w sierpniu 1991 r. 69 W. Kriuczkow, Licznoje dzie áo, Moskwa 1996, s. 86. 118 zwyczaju, przestrzeganego rygorystycznie w pionach operacyjnych, nale Īy równie Ī ukrywanie miejsca pracy, a przynajmniej unikanie jego zb Ċdnego wymieniania 70 . Wi Ċkszo Ğü wywiadów nie podaje do publicznej wiadomo Ğci szczegó áowo swoich struktur. Na przyk áad Agencja Wywiadu w Polsce ujawnia tylko struktury zabezpieczaj ące oraz Biuro Informacji i Analiz, natomiast pozosta áe struktury to biura A, B, C, D, E 71 . Piony operacyjne wywiadu podzielone s ą g áównie wed áug kryterium terytorial- nego, ale jednocze Ğnie obszary zainteresowania maj ą swoje lustrzane odbicie w strukturach organizacyjnych pionów analitycznych. ĝwiat jest podzielony na regiony wywiadowczego zainteresowania 72 . Pa Ĕstwa prowadz ące wywiad globalny – Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Rosja, Chiny – interesuj ą si Ċ wszystkimi cz ĊĞ ciami Ğwiata. Inne, mniejsze, po Ğwi Ċcaj ą wi Ċcej uwagi s ąsiadom, o ile nie maj ą z nimi przyjaznych stosunków i postrzegaj ą je jako zagro Īenie. Kolejnym kryterium s ą interesy strategiczne. Znamienne jest zainteresowanie by áych pa Ĕstw kolonialnych obszarami, które kiedy Ğ do nich nale Īaáy, a obecnie nale Īą do tego samego obszaru jĊzykowego. Tak wi Ċc Francja uwa Īnie obserwuje rozwój sytuacji w Afryce Pó á- nocnej, Hiszpania – w Ameryce Po áudniowej, Wielka Brytania – w niektórych pa Ĕstwach Azji i Afryki, Rosja – na terenie by áych pa Ĕstw ZSRR i Uk áadu Warszaw- skiego. Pa Ĕstwa nale Īą ce do Sojuszu Pó ánocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej monitoruj ą w zasadzie wszystkie rejony aktualnych i potencjalnych konfliktów, ze wzgl Ċdu na du Īe prawdopodobie Ĕstwo zaanga Īowania tych organizacji w operacje pokojowe oraz u Īycie wojsk. W ostatnim czasie zauwa Īalna jest – i jak si Ċ wydaje narastaj ąca – tendencja do podzia áu zainteresowania wywiadów wed áug kryterium funkcjonalnego. Wyrastaj ą komórki antyterrorystyczne, antynarkotykowe, centra rozpoznaj ące proliferacj Ċ broni masowego ra Īenia czy wreszcie walki z cyberterroryzmem oraz mi Ċdzynarodow ą przest Ċpczo Ğci ą zorganizowan ą. Na zawód pracownika s áuĪb specjalnych mo Īna spojrze ü równie Ī z etycznego punktu widzenia. Istniej ą zawody sformalizowane lub niesformalizowane, w których umiej Ċtno Ğü k áamania otrzymuje znami Ċ cnoty profesjonalnej. Jak zauwa Īa jeden z polskich filozofów i etyków, Wojciech Chudy: „Spo Ğród wszystkich zawodów chyba najbardziej na nazw Ċ k áamcy zawodowego zas áuguje cz áowiek paraj ący si Ċ zawodem tajnego agenta, pracownika wywiadu, czyli po prostu – szpieg [...]. Nale Īy zwróci ü uwag Ċ, Īe stanowi on dziedzin Ċ profesjonaln ą niejawnego dzia áania na szkod Ċ jakiego Ğ pa Ĕstwa (narodu, spo áecze Ĕstwa, ideologii lub innych struktur albo zbiorowo Ğci) poprzez: 1) zbieranie informacji, 2) tajne oddzia áywanie os áabiaj ące substancj Ċ duchow ą lub materialn ą podmiotu, w który jest ono wymierzone, 3) a nawet skrytobójstwo. Wa Īnym elementem tego

70 Por. C. Hoy, V. Ostrovsky, Wyznania szpiega. Z tajemnic izraelskiego wywiadu , Warszawa 1991, s. 60. 71 Zarz ądzenie Nr 74 Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 czerwca 2002 r. w sprawie nadania sta- tutu Agencji Wywiadu , Monitor Polski, nr 26, poz. 433, par. 3, ust. 1. 72 R. Tomlinson, The Big Breach ..., op.cit ., s. 132. 119 okre Ğlenia, decyduj ącym zarazem o jego dwuznaczno Ğci czy pejoratywno Ğci moral- nej, jest cecha skryto Ğci, tajno Ğci lub po prostu k áamstwa immanentnie zawarta w tym zawodzie” 73 .

W rozwa Īaniach etycznych wyst Ċpuje refleksja na temat kategorii zdrady: „Od strony drugiego cz áowieka praca tajnego agenta maj ącego zwerbowa ü jednostk Ċ, na przyk áad posiadaj ącą dost Ċp do informacji, uciele Ğnia kwintesencj Ċ zdrady. »Roz- pracowywanie« cz áowieka jest swoistym laboratorium niszczenia jego wn Ċtrza przez káamstwo” 74 . Na nie áatwy charakter tej s áuĪby zwraca równie Ī uwag Ċ cytowany Kriuczkow, dostrzegaj ąc problem moralno-psychologiczny: „Jest jeszcze jeden, czysto psychologiczny aspekt, który odgrywa wa Īną rol Ċ w Īyciu zwiadowcy. Nakazuje si Ċ mu ci ągle narusza ü wi Ċkszo Ğü biblijnych przyka- za Ĕ, post Ċpowaü wbrew temu, czego uczono go od dzieci Ĕstwa. Wyobra Ĩcie sobie »szpiega«, który Īarliwie przestrzega przykazania »nie kradnij« albo mówi tylko prawd Ċ, tak jak uczono go w dzieci Ĕstwie. Rzecz w tym, Īe musi on post Ċpowa ü nieustannie oraz wykonywa ü takie czynno Ğci – oczywi Ğcie w imi Ċ wy Īszego interesu – które w normalnym Īyciu, delikatnie ujmuj ąc, nie zdobi ą cz áowieka” 75 . Wywiady ukrywaj ą metody swojego dzia áania, ale w nielicznych publikacjach mo Īna znale Ĩü informacje dotycz ące metodologii pracy operacyjnej. Spróbujmy przyjrze ü si Ċ strukturze operacyjnej wywiadu zagranicznego. W j Ċzyku angielskim nazywana jest poj Ċciem station , operating base (np. MI6 station w Belgradzie), w j Ċzyku rosyjskim rezydentura ( riezidientura ). Rezydentura mo Īe mie ü charakter nielegalny, by ü usytuowana w obcym kraju pod przykryciem instytucji handlowej, kulturalnej, galerii, salonu mody, gabinetu kosmetycznego 76 . Istniej ą tak Īe rezydentury legalne, jako oficjalne przedstawicielstwa s áuĪby wywiadowczej za granic ą77 . Rezydentury wywiadu mog ą pe áni ü ró Īne funkcje. Zadaniem jednych jest prowadzenie wywiadu w kraju urz Ċdowania – przyk áadem s ą rezydentury pa Ĕstw zachodnich w krajach szczególnego zainteresowania, jak Rosja czy Chiny. W innych przypadkach kraj nie ma wi Ċkszego znaczenia, ale jego usytuowanie oraz lokaliza- cja w nim organizacji mi Ċdzynarodowych sprzyja prowadzeniu dzia áalno Ğci wywiadowczej. Do takich dogodnych z tego punktu widzenia miejsc nale Īą m.in. Wiede Ĕ – siedziba chocia Īby Mi Ċdzynarodowej Agencji Energii Atomowej 78 i Organizacji Bezpiecze Ĕstwa i Wspó ápracy w Europie, Nowy Jork – siedziba ONZ, Bruksela – z Kwater ą G áówn ą NATO i instytucjami Unii Europejskiej, Genewa – z licznymi organizacjami mi Ċdzynarodowymi i agendami ONZ.

73 W. Chudy, Káamcy profesjonalni? Praca dyplomaty i szpiega w uj Ċciu etyki , Kraków 2004, s. 39. 74 Ibidem , s. 45. 75 W. Kriuczkow, Licznoje ..., op.cit ., s. 87. 76 Encyklopedia szpiegostwa , Warszawa 1995, s. 219. 77 Ibidem. 78 R. Tomlinson, The Big Breach ..., op.cit. , s. 55. 120 Zainteresowanie wywiadowcze nie ogranicza si Ċ wy áą cznie do rzeczywistych i potencjalnych zagro ĪeĔ dla bezpiecze Ĕstwa narodowego. Jak wspomina Richard Tomlinson 79 : „By áem zaskoczony, kiedy dowiedzia áem si Ċ Īe MI6 prowadzi operacje wywiadowcze wobec swoich sojuszników. Europejski departament UKB 80 , z áoĪony z 15 pracowników merytorycznych i elementu wsparcia, wspó ápracowa á blisko z CIA, która wykorzystywa áa MI6 jako swego Euro-kreta. Zasadniczym celami tego de- partamentu by áy Niemcy i Francja. Niemcy pod wzgl Ċdem gospodarki, Francja pod wzgl Ċdem informacji wojskowych, polityki zagranicznej, handlu broni ą, zdolno Ğci nuklearnych i technologii wojskowej. Departament UKB dla swoich operacji w Eu- ropie wykorzystywa á »obc ą flag Ċ«. Austria wyposa Īaáa MI6 w fa ászywe dowody to Īsamo Ğci, które oficerowie MI6 wykorzystywali do odgrywania ról austriackich konsultantów i dziennikarzy, kiedy mieli do czynienia z Niemcami, sk áonnymi do wi Ċkszego zaufania wobec Austriaków ni Ī Brytyjczyków. UKB zatrudnia á tak Īe emerytowanego oficera BND 81 , zwerbowanego w 1992 roku. Poniewa Ī niemiecka sáuĪba wywiadowcza zmusi áa go do wcze Ğniejszego odej Ğcia na emerytur Ċ, czerpa á satysfakcj Ċ z pracy wywiadowczej na rzecz Brytyjczyków. Dostarcza á informacji na temat BND, wykorzystuj ąc swoich by áych znajomych. Wyposa Īony w austriackie dokumenty by á tak Īe wykorzystywany do operacji przeciwko Niemcom. UKB in- teresowa á si Ċ tak Īe instytucjami europejskimi. Kiedy powstawa á Europejski Bank Centralny, MI6 próbowa áa do niego przenikn ąü , co prawdopodobnie czyni do tej pory. MI6 posiada áa tak Īe kadrowego oficera pod przykryciem, który pracowa á w Organizacji Wspó ápracy Gospodarczej i Rozwoju [Organization for Economic Co-operation and Development, OECD] w Pary Īu” 82 . Rezydent wys áany do innego kraju zwykle zastaje ju Ī zbudowan ą sie ü agentu- raln ą, ale po obj Ċciu stanowiska, w sprzyjaj ących okoliczno Ğciach, dokonuje jej dalszej rozbudowy (werbowane s ą kolejne Ĩródáa osobowe). Zarz ądzanie struktur ą wywiadowcz ą oparte jest na zasadzie jednoosobowego kierowania, a decyzje rezy- denta nie podlegaj ą dyskusji. Zadania otrzymuje on od swojej centrali. W samej centrali ka Īdy pracownik, pocz ąwszy od najni Īszego rang ą do wy Īszych funkcyjnych, zna tylko te osoby, z którymi spotkania nie da si Ċ unikn ąü , wykonuj ąc co- dzienne obowi ązki s áuĪbowe. Cz Ċsto znajomo Ğü ogranicza si Ċ do jednej osoby – bezpo Ğredniego prze áoĪonego. W obr Ċbie samej struktury agenturalnej agenci w wi Ċkszo Ğci przypadków nie znaj ą swoich to Īsamo Ğci, ale jedynie pseudonimy. Nie znaj ą tak Īe kurierów odbieraj ących ich meldunki z tajnych skrytek. Pracownik rezydentury, obs áuguj ący Ğrod-

79 Richard Tomlinson, by áy pracownik Brytyjskiej Tajnej S áuĪby (Secret Intelligence Service – MI6), wydalony z niej z niewiadomych powodów. Aresztowany w 1997 r. za publikacje na temat MI6. W przy- taczanej ksi ąĪ ce opisuje swoj ą s áuĪbĊ w brytyjskiej s áuĪbie wywiadowczej. 80 UKB wed áug Tomlinsona to Departament Europy Zachodniej w MI6. 81 Bundesnachrichtendienst (BND), Federalna S áuĪba Wywiadowcza (Informacyjna), agencja wywiadowcza RFN. 82 R. Tomlinson, The Big Breach ..., op.cit ., s. 145–146. 121 ki áą czno Ğci, równie Ī nie zna osób, od których dostaje informacje do przekazania. W wywiadzie panuje wi Ċc ca ákowita zasada wiedzy niezb Ċdnej, której towarzysz ą cz Ċste zmiany pseudonimów, sposobów áą czno Ğci, lokali konspiracyjnych 83 . W strukturze wywiadowczej panuje surowa dyscyplina, Ğci Ğle okre Ğlone kompetencje i zakres obowi ązków. Bior ąc pod uwag Ċ zakres wykonywanych zada Ĕ, pracownicy rezydentury dzie- lą si Ċ na kilka kategorii. Podstawow ą kategori Ċ stanowi agent/pracownik kadrowy wywiadu typuj ący kandydatów do wspó ápracy ( spotter, assessor – ang., nawodczik – ros.). Jego zadaniem jest typowanie osób, które mog ą by ü przydatne s áuĪbie wywiadowczej, zarów- no kandydatów na kadrowych pracowników, jak i wspó ápracowników. Typuj ący zbiera informacje o Īyciu rodzinnym kandydatów, relacjach z cz áonkami rodziny i krewnymi, Īyciu towarzyskim, pogl ądach politycznych. W sferze zainteresowa Ĕ pozostaj ą równie Ī przedstawiciele Ğrodowiska naukowego, szczególnie ci, którzy są aktywni na forum mi Ċdzynarodowym, uczestnicz ący w konferencjach i sympo- zjach naukowych 84 . Interesuj ącą form Ċ pracy typowniczej prowadzi á przedwojenny Oddzia á II, który zwerbowan ą agentur Ċ wykorzystywa á do typowania kolejnych agentów. W pi Ğmie Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy Oddzia áu II Sztabu G áównego z 21 pa Ĩdziernika 1937 r. do posterunków oficerskich przes áano nazwiska agentów – osadników na terenach przygranicznych, z nast Ċpującym poleceniem: „Z wy Īej wymienionymi polecam nawi ąza ü kontakt, wylegitymowa ü si Ċ przed nimi podpisan ą przez nich deklaracj ą, nastawi ü na prac Ċ, poinstruowa ü, poda ü jasno czego od nich Īą damy. U Īyü ich nale Īy jako »m ĊĪ ów zaufania«. Mog ą oni w dziale ofensywnym s áuĪyü jako daj ący elementy werbunkowe, naganiacze, werbownicy, jako daj ący pewne informacje z przedpola. […] Niektórych osadników inteligentniej- szych i umiej ących fotografowa ü, nastawi ü mo Īna nawet, po przydzieleniu im apa- ratów fotograficznych, na odbieranie od agentów materia áu i fotografowanie” 85 . Kolejn ą kategori Ċ stanowi ą oficerowie werbuj ący ( recruiting officers – ang ., wierbowszczyki – ros.). S ą to sprawdzeni i wysoko wykwalifikowani pracownicy wywiadu, którzy prowadz ą dalsz ą prac Ċ z wytypowanymi kandydatami. Sprawdza- ją informacje zebrane przez typuj ących, zbieraj ą bardziej szczegó áowe dane. Inte- resuj ą ich przyzwyczajenia, sposób Īycia, na áogi i u áomno Ğci, s áabo Ğci charakteru, pogl ądy polityczne, stosunek do pa Ĕstwa i systemu politycznego. Wa Īne s ą tak Īe informacje dotycz ące zadowolenia z warunków Īycia w danym kraju. Po wykonaniu tej czynno Ğci oficer werbuj ący przedstawia rezydentowi swój pogl ąd na temat wykorzystania rozpracowanej osoby do pracy w wywiadzie. Do Ğwiadczenia pracy z agentur ą wskazuj ą, Īe werbunkowi sprzyjaj ą nast Ċpuj ące cechy osobowo Ğciowe potencjalnego agenta:

83 W.N. Popienko, Rabota siekrietnogo supieragienta , Moskwa 2000, s. 13. 84 Ibidem . 85 Pismo Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy Oddzia áu II Sztabu G áównego z 21 pa Ĩdziernika 1937 r. do Posterunków Oficerskich L.dz.6870/Tj./Org./37 [kopia w zbiorach autora]. 122 í niestabilno Ğü emocjonalna, í niska samoocena, í rozczarowanie co do swoich umiej Ċtno Ğci i mo Īliwo Ğci, í du Īy poziom niezadowolenia ze swojego statusu zawodowego i materialnego, í sk áonnoĞü do k áamstwa, í niezdyscyplinowanie, í nieuporz ądkowanie, í nieodpowiedzialno Ğü , í tchórzostwo, í zawi Ğü , í skrajny egoizm, í poszukiwanie rado Ğci i zapomnienia w narkotykach, í poszukiwanie innych silnych wra ĪeĔ, í samochwalstwo, í d ąĪ enie do pokazania swojego znaczenia, í nieumiej Ċtno Ğü przewidywania konsekwencji swoich czynów, í zawy Īona ocena w áasnego „ja”, mo Īliwo Ğü manipulowania innymi lud Ĩmi i ró Īnymi sytuacjami. Werbuj ący, posiadaj ący wiedz Ċ z zakresu psychologicznych prawid áowo Ğci pracy operacyjnej, dostosowuje swoje post Ċpowanie do profilu osobowo Ğci. Instru- mentem stosowanym w pracy werbunkowej jest równie Ī alkohol i podstawione przez wywiad kobiety 86 . Najistotniejszym elementem sk áadaj ącym si Ċ na wymierne efekty pracy rezydentury s ą Ĩród áa osobowe zdobywaj ące i przekazuj ące informacje oficerom prowadz ącym. W opracowaniach rosyjskich znajdujemy podzia á Ĩróde á osobowych na kilka kategorii: penetratorzy/przenikaj ący – Ĩród áa wywiadu, których uda áo si Ċ ulokowa ü jako pracowników wa Īnych instytucji pa Ĕstwowych, o Ğrodków naukowo-badawczych oraz cz áonków lub aktywistów partii politycznych, sprawdzaj ący – Ĩród áa, które mieszkaj ą w pobli Īu obiektów i instytucji zainteresowania wywiadowczego, obserwuj ą je i dostarczaj ą informacji mniej istotnych, ale pozwalaj ących na weryfikacj Ċ posiadanej wiedzy, Ĩród áa mobilne – do tej kategorii nale Īą osoby cz Ċsto podró Īuj ące: pracownicy firm transportowych, przedstawiciele handlowi, dziennikarze, uczestnicy przedsi Ċwzi Ċü o charakterze mi Ċdzynarodowym. W strukturze rezydentury znajduj ą si Ċ tak Īe kurierzy, osoby odpowiedzialne za Ğrodki áą czno Ğci, konwojenci – dostarczaj ący Ĩród áa do wskazanych miejsc oraz przemytnicy – przerzucaj ący ludzi i niezb Ċdny sprz Ċt za granic Ċ87 . Struktura rezydentury zale Īy od ró Īnych czynników, w tym mo Īliwo Ğci pa Ĕstwa i zada Ĕ wywiadu. Przyk áadow ą struktur Ċ rezydentury przedstawiono na rysunku 4.

86 Ibidem. 87 Ibidem. 123 Rys. 4. Przyk áadowa struktura rezydentury wywiadu. ħród áo: Opracowanie w áasne na podstawie cytowanej literatury.

Informacje zebrane przez aparat zdobywaj ący pionu operacyjnego przekazywane s ą do pionów informacyjnych, stanowi ących analityczne i intelektualne rami Ċ oraz intelektualny rdze Ĕ ka Īdej s áuĪby wywiadu. To w áaĞnie efekty pracy struktur informacyjno-analitycznych dystrybuowane s ą i wykorzystywane przez decydentów politycznych, administracj Ċ pa Ĕstwow ą oraz dowódców strategicznych. W pionach informacyjnych informacja zebrana za po Ğrednictwem ró Īnych Ĩróde á przechodzi proces transformacji w gotowy produkt wywiadu. Proces ten koordynuj ą i przepro- wadzaj ą analitycy wywiadu. Stanowi ą oni najbardziej „widoczn ą” cz ĊĞü wywiadu. Bior ą udzia á w spotkaniach, naradach resortowych, niekiedy w kontaktach z media- mi oraz o Ğrodkami naukowo-badawczymi. Z regu áy mog ą ujawnia ü fakt zatrudnienia w s áuĪbie wywiadu 88 . Piony informacyjne nie ograniczaj ą si Ċ do informowania o istotnych wydarzeniach, o tym, co si Ċ sta áo, gdyĪ we wspó áczesnej rzeczywisto Ğci trudna jest rywalizacja z korporacjami medialnymi typu CNN, BBC, France 24 czy Al-Jazeera. Oczy- wi Ğcie wymagane s ą od nich informacje o zdarzeniach, ale najcz ĊĞ ciej musz ą odpowiedzie ü, co dane wydarzenie czy zjawisko oznacza. W pionach informacyjnych powstaj ą produkty wywiadowcze o ró Īnym charakterze i przeznaczeniu, pocz ąwszy od szybkiego komentarza, poprzez oceny, jakie b Ċdą skutki wydarzenia, do studiów dotycz ących trendów i perspektyw d áugoterminowych. Richard Helms, d áugoletni oficer operacyjny, a nast Ċpnie dyrektor CIA, tak przedstawi á prac Ċ pionów informacyjnych:

88 M.B. Mahle, Denial and Deception ..., op.cit. , s. 89. 124 „Istnieje d áuga droga od tajnych raportów i fotografii do wniosków wyci ąganych […] przez analityków, m ĊĪ czyzn i kobiety siedz ących za biurkami, porz ądkuj ących, przegl ądaj ących oraz przekszta ácaj ących tajne dowody w przekonywaj ący i pewny materia á. Praca analityka jest podstaw ą pracy wywiadowczej. W niej áą cz ą si Ċ razem wszystkie elementy wywiadu. Jest to nieznana zaniedbana strona wywiadu, której karykatur ą s ą bzdury wymy Ğlone przez autorów szpiegowskich dreszczowców” 89 . Helms nie by á autorem powie Ğci szpiegowskich, ale oficerem operacyjnym funkcjonuj ącym na pierwszej linii i wiedzia á, Īe dostarczona na czas, obiektywna analiza jest ko Ĕcowym i najwa Īniejszym rezultatem wszystkich aktywno Ğci struktur wywiadowczych. Informacje docieraj ące do osób podejmuj ących decyzje musz ą by ü dok áadne, wiarygodne, a zarazem przydatne do podejmowania decyzji. Zdarza si Ċ, Īe agencje w pogoni za szybkim sukcesem, cz Ċsto w wy Ğcigu z drug ą – postrzegan ą zawsze jako konkurencja – s áuĪbą w pa Ĕstwie, zaniedbuj ą proces weryfikacji swoich informacji, co prowadzi do b áĊ dów pope ánianych przez wywiad. Patrz ąc jednak Īe z innej perspektywy i przypisuj ąc wywiadowi odpowiedzialno Ğü za niepowodzenia i b áĊ d- ne decyzje, nale Īy wzi ąü pod uwag Ċ, Īe instytucje te nie pe áni ą funkcji wyroczni, chocia Ī takie oczekiwania mog ą by ü formu áowane. Walka z terroryzmem sk áoni áa instytucje wywiadowcze, a tak Īe inne zajmuj ące si Ċ zwalczaniem terroryzmu, do zwi Ċkszenia potencja áu analitycznego oraz pilnego poszukiwania nowych analityków wywiadu. W celu pozyskania osób o wymaganych kwalifikacjach, s áuĪby specjalne wielu pa Ĕstw stosuj ą ró Īnego rodzaju zach Ċty w postaci stypendiów dla studentów lub konkurencyjnych zarobków. Dzia áania takie wymusi áa tak Īe naturalna wymiana pokoleniowa. Ludzie o kwalifikacjach niezb Ċd- nych w okresie zimnej wojny nie potrafi ą niekiedy sprosta ü nowej informatycznej rzeczywisto Ğci. Za szczególnie przydatne uznaje si Ċ kwalifikacje j Ċzykowe, do Ğwiad- czenie w pracy w instytucjach pa Ĕstwowych, umiej Ċtno Ğü funkcjonowania w hierarchii urz Ċdniczej oraz posiadanie po Ğwiadczenia bezpiecze Ĕstwa osobowego. Praca analityka – przypominaj ąca prac Ċ naukow ą – jest ci ĊĪ ka, wymagaj ąca nie tylko wiedzy fachowej, ale równie Ī intuicji. Postawienie hipotezy, przeprowadzenie post Ċpowania dowodowego oraz sformu áowanie wniosków odbywa si Ċ w warunkach presji czasowej, a w przypadku wywiadu wojskowego, cz Ċsto podczas operacji i na polu walki. Rz ądy oferuj ą programy stypendialne dla uzdolnionych studentów. Pa Ĕ- stwa w sposób szczególny chroni ą dane dotycz ące niezb Ċdnej oraz faktycznej liczby zatrudnionych analityków 90 . Odnotowuje si Ċ tak Īe zjawisko werbowania do pracy

89 J. Hollister Hedley, The Challenges of Intelligence Analysis [w:] Strategic Intelligence, t. 1, Understanding ..., red. L.K. Johnson, op.cit. , s. 123. 90 Na przyk áad w USA kilka lat temu Narodowa Agencja Rozpoznania Geoprzestrzeni (National Geospatial Intelligence Agency, NGIA), opracowuj ąca zdj Ċcia satelitarne i zdj Ċcia lotnicze, zaczyna áa dzia áalno Ğü , zatrudniaj ąc 900 analityków. Agencja Wywiadu Obronnego (Defence Intelligence Agency, DIA) planuje zatrudnienie dodatkowo tysi ąc analityków Ğredniego i wy Īszego szczebla z p áac ą pocz ąt- kow ą 53 tys. USD i 74 tys. USD rocznie. NSA, zajmuj ąca si Ċ áamaniem szyfrów i bezpiecze Ĕstwem szyfrowania, zamierza áa do 2009 r. zatrudni ü dodatkowo 6 tys. ludzi. Szczególnie cenni s ą pracownicy znaj ący j Ċzyk arabski. Potrzebuj ą ich tak Īe Centralna Agencja Wywiadowcza (Central Intelligence 125 ludzi o takich kwalifikacjach przez agencje pa Ĕstwowe spoza wspólnot wywiadowczych oraz firmy prywatne, szczególnie zajmuj ące si Ċ wywiadem gospodarczym. Twórca nauki i – jak niektórzy autorzy okre Ğlaj ą – sztuki analizy, Sherman Kent, sformu áowa á nie tylko podstawy teoretyczne do rozwijania nauki o wywiadzie 91 . Twierdzi á, Īe mo Īemy wyró Īni ü trzy formy, w których rezultaty funkcjonowania wywiadu strategicznego mog ą by ü przedstawiane, s ą to: podstawowe opisy (informacje), bie Īą ce sprawozdania oraz przypuszczenia oceniaj ące 92 . My Ğlenie nestora teorii wywiadu znalaz áo odzwierciedlenie w formie produktów wywiadowczych opracowywanych przez piony analityczne i przekazywane odbiorcom. W ró Īnych sáuĪbach produkty te nosz ą ró Īne nazwy, ale ich typologia staje si Ċ wyra Ĩna. Nale- Īą do nich: – bie Īą ce informacje wywiadowcze Produkty tego typu dostarczane s ą codziennie na biurka najwa Īniejszych osób w pa Ĕstwie i innych osób funkcyjnych instytucji rz ądowych. Powszechnie znany jest Codzienny Komunikat Wywiadowczy dla prezydenta Stanów Zjednoczonych (President’s Daily Brief, PDB), który podawany jest jako egzemplifikacja bie Īą cego informowania przez wywiad. W komunikacie tym przekazywane s ą informacje o bie Īą cych wydarzeniach, które mog ą mie ü znaczenie z punktu widzenia decyzji politycznych. Stan taki wi ąĪ e si Ċ z du Īą odpowiedzialno Ğci ą wywiadu, poniewa Ī ten sam dokonuje selekcji, które informacje maj ą by ü przedstawione podejmuj ącym decyzje. W zwi ązku z powstawaniem w latach 90. XX w. du Īej liczby stacji informacyjnych przekazuj ących Ğwiatowe wydarzenia, od spo áeczno Ğci wywiadowczych wymagano równie szybkich informacji. Dzi Ğ ju Ī wiadomo, Īe wy Ğcig ze stacjami informacyjnymi o zasi Ċgu globalnym jest niecelowy i wi ąza áby si Ċ z niepotrzebnym nak áadem Ğrodków. Od analityków wymaga si Ċ analizy informacji o wydarzeniach, dyskontowania ich pod wzgl Ċdem znaczenia i implikacji. Istnieje spór, czy bie Īą ca informacja ma charakter produktu ostrzegawczego. W okresie zimnej wojny rozwini Ċte zosta áy po stronie NATO i Uk áadu Warszawskiego mechanizmy monitorowania aktualnej sytuacji pod k ątem mo Īliwo Ğci ataku zbrojnego. W latach 1950–1975 Stany Zjednoczone posiada áy Komitet Obserwacyjny (Watch Committee) oraz Na- rodowe Centrum Symptomów Zagro Īenia (National Indication Center) . Podobne struktury istnia áy w Centrali GRU i KGB 93 . Mechanizmy te s áuĪyáy unikni Ċciu zaskoczenia, g áównie atakiem zbrojnym. Zwolennicy pogl ądu, Īe bie Īą ca informacja przek áada si Ċ na proces decyzyjny, odwo áuj ą si Ċ do PDB z 6 sierpnia 2001 r., w któ- rym ostrzegano o mo Īliwo Ğci wykorzystania samolotu pasa Īerskiego jako pocisku

Agency, CIA), DIA oraz Federalne Biuro ĝledcze. Associated Press, Counterterrorism agencies recruiting , 28 XII 2004. 91 Sherman Kent nie zajmowa á si Ċ informacjami i analiz ą wywiadowcz ą wykorzystywanymi w policji, s áuĪbach bezpiecze Ĕstwa wewn Ċtrznego i taktycznym szczeblem rozpoznania wojskowego, ale wywiadem strategicznym. 92 S. Kent , Strategic Intelligence… , op.cit ., s. 7–8. Cyt. za: P. Gill, M. Phytian, Intelligence in ..., op.cit ., s. 86. 93 M. Herman, Intelligence Power in Peace and War , London 1996, s. 235. 126 rakietowego do uderzenia na obiekty rz ądowe i korporacyjne 94 . Krytycy prezydenta Busha twierdz ą, Īe by á to sygna á ostrzegawczy dla niego i administracji rz ądowej do podjĊcia stosownych dzia áaĔ. W rzeczywisto Ğci jednak PDB nie jest produktem implikuj ącym dzia áania lecz bardziej informacyjnym. Zwolennicy takiego jego traktowania uwa Īaj ą, Īe ostrze Īenie implikuj ące dzia áania powinno mie ü posta ü oddzielnego dokumentu 95 . – oceny wywiadowcze Ten rodzaj produktu wywiadowczego zaliczany jest do najbardziej ambitnych, poniewa Ī nie tylko opisuje bie Īą cą sytuacj Ċ, ale wskazuje na jej genez Ċ, ewolucj Ċ, konsekwencje krótkoterminowe, a tak Īe usi áuje przewidzie ü kierunki jej rozwoju. Najcz ĊĞ ciej dotycz ą one pojedynczego zagadnienia b ądĨ obszaru zainteresowania, stanowi ą rodzaj oceny – pog áĊ bion ą informacj Ċ o charakterze studyjnym. Oceny wywiadowcze s ą podstaw ą do formu áowania koncepcji strategicznych, propozycji i wniosków strategicznych, przegl ądów obronnych, polityki zagranicznej i bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa oraz decyzji politycznych i bud Īetowych tych sektorów. Oceny wywiadowcze s áuĪą tak Īe optymalizacji wydawania Ğrodków. W czasie procesu strategicznego przegl ądu obronnego w Wielkiej Brytanii w pa Ĩdzierniku 2010 r., na podstawie ocen wywiadowczych dotycz ących przysz áych zagro ĪeĔ, mimo redukcji bud Īetu obronnego, zwi Ċkszono wydatki na si áy specjalne oraz obron Ċ przed atakiem cybernetycznym. Utrzymuj ący si Ċ niezmiennie taki sam poziom zagro ĪeĔ terrorystycznych skutkowa á równie Ī pozostawieniem na dotychczasowym poziomie wydatków na s áuĪby specjalne, których bud Īet w ostatnich latach by á trzykrotnie zwi Ċkszony. Oceny wywiadowcze zawieraj ą wnioski ogólne, prognozy i cz Ċsto uzgodnione stanowisko wi Ċkszej grupy analityków. Cz Ċsto s ą to wspólne oceny wielu agencji wywiadowczych i innych instytucji odpowiedzialnych za bezpiecze Ĕ- stwo. W USA Narodowe Oceny Wywiadowcze (National Intelligence Estimate) przygotowywane s ą przez Narodow ą Rad Ċ Wywiadu 96 . W NATO opracowywane s ą uzgodnione oceny wywiadowcze, b Ċdące wypadkow ą pogl ądów pa Ĕstw cz áonkow- skich na zagro Īenia, diagnoz Ċ Ğrodowiska bezpiecze Ĕstwa oraz ewolucj Ċ rozwoju sytuacji. W Wielkiej Brytanii oceny wywiadowcze formu áowane s ą przez Po áą czony Komitet Wywiadowczy (Joint Intelligence Committee). Brytyjczycy szczyc ą si Ċ, Īe forum to cechuje du Īy obiektywizm i niezale Īno Ğü od poszczególnych agencji wywiadowczych. Podkre Ğla si Ċ tak Īe znaczenie konsensusu w formu áowaniu ocen, czego konsekwencj ą jest wydanie jednego dokumentu dla podejmuj ących decyzje, co pozwala na unikanie konkurencyjnych raportów i dylematu wyboru, która s áuĪ- ba przygotowa áa bardziej wiarygodn ą ocen Ċ97 .

94 A.S. Hulnick, Keeping Us Safe: Secret Intelligence and Homeland Security , Westport 2004, s. 16. 95 Idem , What’s Wrong with the Intelligence Cycle [w:] Strategic Intelligence, t. 2: The Intelligence Cycle: the Flow of Secret Information from Overseas to the Highest Council of Government , red. L.K. Johnson,Westport 2007, s. 370. 96 Na przyk áad: ĝwiat w 2025 ..., op.cit. 97 T. Gibbs, Studying Intelligence. A British Perspective [w:] Strategic Intelligence , t. 1: Under- standing… , red. L.K. Johnson, op.cit. , s. 41–42. 127 – podstawowe informacje wywiadowcze Zawieraj ą dane biograficzne, geograficzne, wojskowe, ekonomiczne, demograficzne, spo áeczne i polityczne. Posiadaj ą form Ċ monografii, pog áĊ bionych studiów, atlasów oraz kompendiów wiedzy. W si áach zbrojnych opracowywane s ą kompen- dia o strukturach organizacyjnych i wyposa Īeniu obcych armii. Jako przyk áad informacji wywiadowczych tego typu przytoczmy opracowania przedwojennego Oddzia áu II – albumy fotografii z defilad niemieckich i radzieckich, monografie si á zbrojnych innych pa Ĕstw 98 , t áumaczenia regulaminów si á zbrojnych 99 , a tak Īe informacje o manewrach wojskowych 100. Niektóre z nich przybieraj ą form Ċ dost Ċpnych powszechnie publikacji, np. rocz- nik CIA – „Ksi Ċga faktów o Ğwiecie” („World Factbook”), w której zawarte s ą podstawowe informacje polityczne, ekonomiczne i demograficzne o ka Īdym pa Ĕstwie. Agencja publikuje tak Īe podstawowe informacje o g áowach pa Ĕstw, sk áadzie rz ądów oraz o szefach sztabów. Do pocz ątków 2000 r. Wojskowe S áuĪby Informacyjne wydawa áy „Wojskowy Przegl ąd Zagraniczny”, który by á kompendium wiedzy o problematyce bezpiecze Ĕstwa mi Ċdzynarodowego, a szczególnie spraw wojskowych. Agencja Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego publikuje dost Ċpny na jej stronie internetowej „Przegl ąd Bezpiecze Ĕstwa Wewn Ċtrznego” oraz materia áy informacyjne dotycz ące terroryzmu, zagro ĪeĔ wywiadowczych oraz ochrony informacji niejawnych. – ostrze Īenia wywiadowcze Ostrze Īenia wywiadowcze to informacje o zagro Īeniach lub zdarzeniach, które wymagaj ą reakcji administracji rz ądowej, a cz Ċsto tak Īe dzia áania. Ostrzeganie ma zapobiec zaskoczeniu, którego spo áeczno Ğü mi Ċdzynarodowa wielokrotnie do Ğwiad- czy áa. W sytuacjach zaskoczenia instytucje wywiadowcze obwiniane s ą za prze- oczenie wa Īnych wydarze Ĕ i nieprzekazanie ich na czas. W okresie zimnej wojny na Zachodzie oraz w bloku pa Ĕstw Uk áadu Warszawskiego rozwini Ċty by á system wska Ĩników i symptomów Ğwiadcz ących o mo Īliwo Ğciach ataku zbrojnego. By áy oficer KGB, Oleg Gordievsky, uciekinier na Zachód, zezna á, Īe Biuro Polityczne KPZR w 1981 r. wprowadzi áo procedur Ċ monitorowania symptomów Ğwiadcz ących o mo Īliwo Ğci ataku nuklearnego. GRU by á odpowiedzialny za monitorowanie ruchów wojskowych, KGB – politycznych, mog ących Ğwiadczy ü o decyzjach w sprawie wykonania uderze Ĕ nuklearnych. Gordievsky podaje przyk áad zada Ĕ dla rezydentury KGB w Londynie, która mia áa obserwowa ü m.in.: í rozk áad dnia i system pracy gabinetu premiera, ministerstwa spraw zagranicznych i obrony, ambasady USA, biur MI5 i MI6 (np. do której godziny pali si Ċ Ğwiat áo w biurach), í cz Ċstotliwo Ğü ruchu kurierów pomi Ċdzy tymi instytucjami, í przemieszczanie si Ċ premiera i ministrów (np. wizyty u królowej),

98 Zob. Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), sygn. K 1197/5, Armja Czeska , Warszawa 1919. 99 Zob. AAN, sygn. K 848, Regulamin wojskowych si á powietrznych Z.R.S.R, cz. 2: Lotnictwo wywiadowcze , Warszawa 1932. 100 Zob. AAN, sygn. K 338, Manewry sowieckiej floty wojennej w 1929 r ., Warszawa 1930. 128 í przedsi Ċwzi Ċcia z zakresu obrony cywilnej (np. magazynowanie Īywno Ğci, przygotowanie banków krwi) 101. Gdy wspomina si Ċ o zaskoczeniach (maj ąc jednocze Ğnie na my Ğli b áĊ dy wywiadu), przywo áywane jest m.in. przeprowadzenie próby nuklearnej przez Indie w 1998 r. czy te Ī ataki z 11 wrze Ğnia 2001 r. W takich sytuacjach artyku áowane s ą pretensje wobec wspólnot wywiadowczych, od których oczekuje si Ċ, Īe powinny wszystko wiedzie ü, widzie ü i s áysze ü, a tak Īe zawsze mie ü racj Ċ. Wspó ácze Ğnie istniej ą mechanizmy monitorowania, które pozwalaj ą na za áoĪenie, Īe nast Ċpuj ą zjawiska posiadaj ące symptomy rozwijaj ącego si Ċ kryzysu, co daje wystarczaj ącą ilo Ğü czasu na podj Ċcie dzia áaĔ prewencyjnych lub przygotowanie do reagowania. W pa Ĕstwach i organizacjach mi Ċdzynarodowych istniej ą systemy monitorowania, centra reagowania kryzysowego, które nawet tylko na podstawie wiadomo Ğci medialnych potrafi ą wst Ċpnie zdiagnozowa ü sytuacj Ċ oraz zainspirowa ü dalsze dzia áania, w áą cznie z uruchomieniem stosownych procedur reagowania. Opracowane zosta áy tak Īe metodologie, bazy informacyjne oraz procedury rejestruj ące zmiany i niepokoj ące zjawiska. Zaliczy ü do nich nale Īy System Wywiadowczego Ostrzegania NATO (NATO Intelligence Warning System) 102 oraz List Ċ Obserwacyjn ą UE (EU Watch List) 103 . Oprócz wymienionych wy Īej podstawowych produktów spotykamy tak Īe wyodr Ċbnione informacje wywiadowcze po Ğwi Ċcone problematyce naukowo-technicznej oraz wspieraj ące operacje wojskowe. Te pierwsze charakteryzuj ą zdolno Ğci oraz zastosowanie technologii, w tym systemów uzbrojenia. Wykorzystywane s ą one na potrzeby planowania obronnego i operacyjnego oraz negocjacji i weryfikacji porozumie Ĕ rozbrojeniowych. Informacje wspieraj ące operacje s ą zbierane i analizowane zgodnie z zapotrzebowaniem w planowanej lub prowadzonej operacji wojskowej. Do kategorii instytucji specjalistycznych wywiadu zaliczane s ą agencje zdobywaj ące informacje z okre Ğlonych Ĩróde á – elektromagnetycznych i obrazowych. Do pierwszej grupy (okre Ğlanej SIGINT) zalicza si Ċ m.in. Agencj Ċ Bezpiecze Ĕstwa Narodowego w USA oraz Central Ċ àą czno Ğci Rz ądowej w Wielkiej Brytanii. Na- tomiast instytucje rozpoznania obrazowego (IMINT) to Narodowe Biuro Rozpo- znania (National Reconnaissance Office, NRO) czy Centrum Satelitarne Unii Eu- ropejskiej. Na utrzymywanie tych specjalistycznych instytucji wywiadu mog ą pozwoli ü sobie bogate pa Ĕstwa, prowadz ące jednocze Ğnie wywiad globalny. Du Īe zdolno Ğci w zakresie wywiadu elektromagnetycznego posiadają ponadto Rosja, Francja, Niemcy, Kanada, Chiny, Izrael, Indie i Pakistan 104. SIGINT w XXI w. jest

101 Zob. C. Andrew, O. Gordievsky, Comrade Kryuchkov’s instructions: top secret files on KGB foreign operations 1975–1985 , Stanford 1993, s. 70–89. 102 J. Kriendler, NATO Crisis Management and Conflict Prevention [w:] V. Kronenberger, J. Woulters, The European Union and conflict prevention: policy and legal aspects , Hague 2004, s. 418–421. 103 T. Wetzling, Europejskie zarz ądzanie wywiadem , „Mi Ċdzynarodowy Przegl ąd Polityczny” 2006, nr 4 (16), s. 41. 104 P. Gill, M. Phytian, Intelligence in ..., op.cit ., s. 70. 129 powszechnie stosowan ą metod ą zbierania informacji, istnieje nawet okre Ğlenie „globalne pods áuchiwanie”. Zalety i wady oraz problemy wynikaj ące z prowadzenia tego typu wywiadu przedstawiono w cz ĊĞ ci po Ğwi Ċconej procesowi wywiadowczemu. W autonomicznych agencjach specjalistycznych typu SIGINT lub IMINT funkcjonuj ą – podobnie jak w instytucjach wywiadowczych o charakterze ogólnym – rów- nie Ī dwa piony funkcjonalne. Operacyjny – zbieraj ący informacje oraz informacyjno-analityczny – przetwarzaj ący i analizuj ący informacje. W narodowych agencjach, które posiadaj ą w swojej strukturze integralne elementy SIGINT i IMINT, proces analityczny w odniesieniu do informacji zebranych realizowany jest w pionie informacyjnym, obs áuguj ącym ca áą instytucj Ċ wywiadowcz ą. Proces zdobywania i przetwarzania informacji w strukturze SIGINT przedstawiono na rysunku nr 5.

Rys. 5. Proces informacyjny w agencji wyspecjalizowanej lub strukturze wywiadu elektromagnetycznego w agencji wywiadowczej ħród áo: Opracowanie w áasne autora na podstawie: P. Gill, M. Phythian, Intelligence in an Insecure World , Cambridge 2006, s. 70–74 oraz A.N. Shulsky, G.J. Schmitt, Silent Warfare. Understanding the World of Intelligence , Dulles 2002, s. 27–30, 32.

Podobnie przebiega proces zdobywania i przetwarzania informacji w autono- micznej, specjalistycznej strukturze wywiadu obrazowego IMINT. Przedstawiaj ąc zadania i misje wywiadowcze nie jeste Ğmy w stanie stwierdzi ü, w jaki sposób dzia áalno Ğü wywiadu przek áada si Ċ na konkretne decyzje. W przypadku wywiadu wojskowego, a szczególnie informacji wspieraj ących konkretn ą operacj Ċ, przek áadaj ą si Ċ one na dzia áania wprost – na konkretny sposób przeprowadzenia operacji, zwi Ċkszenia ochrony wojsk, zapotrzebowania na wsparcie w zakresie 130 sprz Ċtu, logistyki itp. Je Ğli chodzi o szczebel pa Ĕstwa, zidentyfikowanie praktycznego wymiaru nie jest zadaniem áatwym, o ile w ogóle mo Īliwym. Informacje oraz inne opracowania wywiadowcze przekazywane s ą wed áug rozdzielników najwa Ī- niejszym osobom administracji pa Ĕstwowej. Rodzi si Ċ w tym miejscu pytanie dotycz ące post Ċpowania z tymi informacjami. Cz ĊĞü z nich ma charakter informacyjny, cz ĊĞü znajduje odzwierciedlenie w podejmowanych decyzjach politycznych. Ju Ī sam fakt poinformowania, co dzieje si Ċ w poszczególnych regionach Ğwiata, o stanie gospodarki czy zagro Īeniach, pozwala na modelowanie formu áowanych wypo- wiedzi, stosowanie argumentów podczas spotka Ĕ z przedstawicielami innych pa Ĕstw, uzasadnienie swoich decyzji na forum w áasnych parlamentów oraz instytucji mi Ċ- dzynarodowych. Polska nie jest pa Ĕstwem prowadz ącym polityk Ċ globaln ą, ale wraz z cz áonkostwem w Unii Europejskiej, a tym samym uczestnictwem we Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpiecze Ĕstwa, zajmuje stanowisko w sprawach regionów, którym w przesz áoĞci nie po Ğwi Ċcano zbyt wiele uwagi w polityce zagranicznej, a przynajmniej nie by áy one priorytetem. Wydaje si Ċ, Īe w takich okoliczno Ğciach informacje o tych regionach, w tym te dostarczane przez wywiad, wzbogacaj ą nasz ą argumentacj Ċ i formu áowanie stanowisk. Mo Īemy za áoĪyü, Īe w pewnym – a najlepiej znacznym – zakresie informacje przek áadaj ą si Ċ na dzia áania pa Ĕstwa w obszarach, w których wywiad funkcjonuje, i z ca áą pewno Ğci ą tak jest, chocia Ī trudno jest przyporz ądkowaü tu konkrety. Wydaje si Ċ jednak, Īe niektóre widoczne zachowania polityków i administracji pa Ĕstwowej daj ą si Ċ skojarzy ü z prac ą wywiadu. Do tej kategorii zaliczyliby Ğmy oficjalne o Ğwiadczenia pa Ĕstwowe oraz materialne i fizyczne dzia áania wobec innych pa Ĕstw – zarówno pozytywne, jak i negatywne. W przypadku dzia áaĔ pozytywnych, pa Ĕstwa mog ą przyzna ü krajom preferencyjny status w handlu, dost Ċp do inwestycji, korzystne warunki kredytowe, ewentualnie udzielenie pomocy. Dzia áania negatywne to sankcje, blokada, negatywna propaganda, ograniczenie stosunków dwustronnych, a w skrajnej sytuacji odwo áanie si Ċ do Ğrodków militarnych. Rz ądy dysponuj ą tak Īe instrumentami w zakresie tajnych dzia áaĔ pozainformacyjnych, do których z regu áy nie przyznaj ą si Ċ, kwalifikowanych jako covert action . Osi ągni Ċcia wspólnot wywiadowczych nie s ą podawane do publicznej wiadomo Ğci, poniewa Ī stanowi ą tajemnic Ċ. Ich sukcesy wyra Īaj ą si Ċ w sukcesach polityki pa Ĕstwa, czemu trudno si Ċ dziwi ü, gdy Ī zadaniem wywiadu jest ochrona interesów i wspó átworzenie pomy Ğlnego rozwoju kraju.

2.2. Specyfika wywiadu wojskowego i rozpoznania wojskowego W cz ĊĞ ci dotycz ącej zagadnie Ĕ definicyjnych wskazano na trudno Ğci zwi ązane z poj Ċciami oraz problemy z okre Ğleniem granicy, co jest wywiadem wojskowym, a co rozpoznaniem wojskowym. Z analizy dokumentów krajowych i zagranicznych wynika, Īe chodzi o ten sam obszar funkcjonowania i t Ċ sam ą materi Ċ – informacj Ċ. Na podstawie przeprowadzonych bada Ĕ mo Īliwe jest sformu áowanie tezy, Īe pa Ĕstwo 131 okre Ğla, kiedy mamy do czynienia z rozpoznaniem, a kiedy z wywiadem wojskowym. Nale Īy jeszcze raz potwierdzi ü, Īe te same procedury i zadania mo Īna w odniesieniu do si á zbrojnych uzna ü za wywiad lub rozpoznanie wojskowe. Nie ma zastosowania podzia á kompetencji wed áug szczebla. Istnieje wywiad strategiczny i jego informacje, ale jednocze Ğnie „strategiczne dane rozpoznawcze, oznaczaj ące niezb Ċdne dane do prawid áowego funkcjonowania Naczelnych Organów Pa Ĕstwa i Si á Zbrojnych RP w zakresie spraw politycznych, dyplomatycznych, ekonomiczno- gospodarczych i militarnych” 105. Jednocze Ğnie: „W wielu obszarach gromadzenie i rozpowszechnianie danych wybiega poza mo Īliwo Ğci i kompetencje si á oraz Ğrodków rozpoznania wojskowego SZ RP. W takim przypadku mówimy o strategicznych danych wywiadowczych, które s ą niezb Ċdne do formu áowania strategii oraz planów wojskowych odnosz ących si Ċ do pa Ĕstwa i Ğrodowiska mi Ċdzynarodowego” 106. Tak wi Ċc pa Ĕstwo daje uprawnienia do kwalifikowania okre Ğlonych dzia áaĔ albo jako czynno Ğci s áuĪby specjalnej (wywiad), albo czynno Ğci i procedury pozostaj ące w kompetencji si á zbrojnych – struktur rozpoznania wojskowego. Wywiad zawsze towarzyszy á i towarzyszy operacjom wojskowym. Jego podstawowym zadaniem jest zoptymalizowanie planowania, decyzji dowódców oraz prowadzenia operacji. Innymi s áowy, skuteczne dzia áania wojskowe wymagaj ą informacji wywiadowczych nie tylko w celu osi ągni Ċcia oczekiwanych rezultatów 107 , ale tak Īe ze wzgl Ċdu na d ąĪ enie do redukcji lub ca ákowitej eliminacji ryzyka wobec wojsk zaanga Īowanych w operacji. Oczywiste jest bowiem, Īe Īoánierz w realnych dzia áaniach bojowych nara Īony jest na ci ągáe zagro Īenie. Z operacyjnego punktu widzenia stopie Ĕ redukcji ryzyka w dzia áaniach bojowych zale Īy od trzech wspó á- zale Īnych czynników. Pierwszy to posiadane si áy, Ğrodki techniczno-materia áowe i zasoby kadrowe, drugi – poziom i jako Ğü sztuki wojennej, trzeci – jako Ğü dowodzenia i kierowania 108 . Na si áy i Ğrodki sk áadaj ą si Ċ m.in. struktura si á, si áa ognia, logistyka, áą czno Ğü , wywiad oraz techniczny poziom wymienionych sk áadników. Sztuka wojenna to „dziedzina wiedzy i umiej Ċtno Ğci dotycz ąca form i sposobów przygotowania i prowadzenia dzia áaĔ wojennych w skali strategicznej, operacyjnej i taktycznej” 109 . Wreszcie jako Ğü dowodzenia i kierowania, opieraj ąca si Ċ na zdolno Ğciach intelektualnych, pewno Ğci siebie opartej na realizmie, kreatywno Ğci w rozwi ązywaniu problemów oraz zdolno Ğci podejmowania decyzji w warunkach niepewno Ğci, w celu osi ągni Ċcia maksy-

105 Rozpoznanie wojskowe , Warszawa 2001, s. 9. 106 Ibidem . 107 Na znaczenie informacji w operacjach wojskowych NATO prowadzonych zgodnie z zasad ą oczekiwanych rezultatów (Effect Based Approach) wskazuj ą: A. Kaczy Ĕski i M. Banasik, Prowadzenie przysz áych operacji NATO na zasadzie oczekiwanych rezultatów (Cz ĊĞü II) , „My Ğl Wojskowa” 2005, nr 5(646), s. 60–61. 108 M. Handel, Intelligence and ..., op.cit. , s. 11. 109 Sáownik terminów z zakresu bezpiecze Ĕstwa narodowego , red. B. Balcerowicz, Warszawa 2002, s. 103. 132 malnych korzy Ğci. Dodatkowo na powodzenie dzia áaĔ wojskowych oraz zmniejszenie ryzyka wp áywa wizja wykonania zadania, intuicja i umiej Ċtno Ğü syntetycznego podejĞcia. Czynniki te stanowi ą integraln ą cz ĊĞü sztuki wojennej oraz jako Ğci kierowania i dowodzenia. Stosuj ąc powy Īsz ą klasyfikacj Ċ, wywiad nale Īaáoby zaliczy ü do kategorii si á i Ğrod- ków materia áowo-technicznych, ale efekty jego dzia áaĔ wp áywaj ą tak Īe na lepsze zrozumienie przez dowódc Ċ sytuacji oraz mo Īliwo Ğci operacyjnych, czyli na jako Ğü sztuki wojennej oraz jako Ğü dowodzenia i kierowania. Dziedzina dzia áaĔ operacyjnych i wywiadowczych to dwie odr Ċbne kultury zawodowe. Wywiad, podobnie jak logistyka, áą czno Ğü itd., pe áni w operacjach wojskowych funkcj Ċ s áuĪebn ą, co nie oznacza, Īe jest traktowany – podobnie jak logistyka czy áą czno Ğü – jako pion funk- cjonalny o mniejszym lub podrz Ċdnym znaczeniu. Pomimo odr ĊbnoĞci kulturowej i zawodowej wzajemne relacje robocze i formalne pomi Ċdzy wywiadem a strukturami operacyjnymi s ą utrwalone, a tak Īe okre Ğlone procedurami jak w ka Īdej strukturze organizacyjnej si á zbrojnych. Wywiad odpowiada na zapotrzebowanie informacyjne dowódcy, wspiera struktury operacyjne, ale te Ī zg áasza swoje w ątpliwo Ğci. Jego rola nie jest jednak Īe áatwa, poniewa Ī podnosi trudne – a niekiedy niewygod- ne z punktu widzenia za áoĪeĔ – kwestie dla planowania operacyjnego, dlatego powinien mie ü autonomi Ċ w prezentowaniu odmiennej oceny sytuacji operacyjnej. Trudno Ğü funkcjonowania pot Ċguje fakt podporz ądkowania szefowi sztabu, dla którego wywiad jest jednym z kilku pionów funkcjonalnych sztabu, co stawia szefa sztabu i dowódc Ċ w roli arbitra rozstrzygaj ącego w sytuacjach, kiedy pion operacyjny i pion wywiadu prezentuj ą dwie konkurencyjne koncepcje. Istnieje wi Ċc potencjalne zagro Īenie, polegaj ące na pokusie poddania si Ċ my Ğleniu Īyczeniowe- mu, ulegania panuj ącym przekonaniom, b áĊ dnym ocenom, o które nietrudno w sytuacji zagro Īenia lub stresu pola walki. Domen ą wywiadu/rozpoznania wojskowego jest ocena przeciwnika oraz jego aktualnych dzia áaĔ i zamiarów. Z drugiej jednak strony oficerowie wywiadu musz ą zna ü zamiar dowódcy oraz w niezb Ċdnym zakresie szczegó áy planu operacyjnego po to, aby zbierane i analizowane informacje odpowiada áy celom i potrzebom operacji. Nawet najlepiej zorganizowane struktury wywiadu b Ċdą bezu Īyteczne, je Ğli nie zostan ą im postawione zadania oraz sformu áowane zapotrzebowanie. Stawianie zada Ĕ wywiadowi nale Īy do dowódcy. Wtedy dopiero rozpoczyna si Ċ proces polegaj ący na pozyskiwaniu informacji, analizie oraz akceptacji przez struktury dowód- czo-sztabowe. Jak zauwa Īa Michael Handel, wa Īnym elementem jest edukacja dowódców w zakresie podstawowej wiedzy o dzia áaniach wywiadu: „Realistyczne podej Ğcie do roli wywiadu pomo Īe dowódcy na unikni Ċcie nie- realistycznych oczekiwa Ĕ z jednej strony, z drugiej traktowania go jako ma áo znacz ącego üwiczenia intelektualnego [...]. Dowódca powinien byü zapoznany z charakterem Ĩróde á oraz metodami dzia áania wywiadu; wiedza pozwoli mu na analiz Ċ, czego mo Īna, a czego nie mo Īna oczekiwa ü od wywiadu” 110 .

110 M. Handel, Intelligence and ..., op.cit ., s. 31. 133 Wywiad/rozpoznanie wojskowe, mimo niekwestionowanej jego przydatno Ğci, nie jest jednak czynnikiem decyduj ącym o zwyci Ċstwie. Pozwala zmusi ü przeciwnika do walki na w áasnych warunkach lub umo Īliwia prowadzenie skutecznych dzia áaĔ mimo przewagi przeciwnika. Ostatecznie jednak liczy si Ċ si áa i sposób prowadzenia operacji wojskowej przez dowódców 111 . Istnieje spór, czy s áuĪby wywiadowcze powinny by ü zintegrowane w jedn ą struktur Ċ, czy nale Īy rozdzieli ü wywiad wojskowy od wywiadu cywilnego. Integracja ma swoje zalety, bior ąc pod uwag Ċ konieczno Ğü áą czenia wysi áków wobec nowych zagro ĪeĔ. Ponadto ka Īda s áuĪba specjalna dysponuje w áasnymi informacjami, które niekoniecznie musz ą by ü pe áne i wystarczaj ące do podj Ċcia decyzji. Trudno jest tak Īe podzieli ü zagro Īenia na pozostaj ące tylko w obszarze zainteresowania s áuĪby cywilnej lub wojskowej. Zagro Īenia terrorystyczne trudno uj ąü w formu áĊ bran Īow ą, za któr ą odpowiedzialna jest okre Ğlona instytucja. Dotycz ą bowiem zagro ĪeĔ ca áego spo áecze Ĕstwa, s ą obecne zarówno w kraju, jak i za granic ą112 . Zwolennicy podzia áu wywiadu na cywilny i wojskowy twierdz ą, Īe si áy zbrojne potrzebuj ą – oprócz informacji o charakterze strategicznym – informacji dotycz ących rejonu prowadzenia operacji czy misji, w któ- rej funkcjonuj ą si áy zbrojne. Istotnym elementem dla dowódcy b Ċdą nastroje, kultura, powi ązania nieformalne czy poziom przest Ċpczo Ğci w konkretnej miejscowo Ğci i jej okolicach. Ufno Ğü , jak ą dowództwa i sztaby pok áadaj ą w infor- macjach pochodz ących z zewn Ċtrznych agencji, mo Īe mie ü tak Īe inne, negatywne strony. W przypadku niepowodzenia operacji istnieje prawdopodobie Ĕstwo ch Ċci przerzucania odpowiedzialno Ğci na niedostateczn ą ilo Ğü informacji, brak precyzji lub ich ma áą przydatno Ğü . W trakcie dzia áaĔ wojskowych sztab mo Īe postawi ü wiele innych dodatkowych pyta Ĕ, wymagaj ących precyzyjnej i szyb- kiej odpowiedzi, której mo Īe udzieli ü organ posiadaj ący wiedz Ċ o sytuacji operacyjnej. Zdolno Ğci takie, jak si Ċ wydaje, mo Īe posiada ü tylko wywiad wojskowy. Wspó ácze Ğnie wi Ċkszo Ğü operacji pokojowych prowadzonych jest w formule sojuszniczej i wielonarodowej. Dlatego dzia áalno Ğü wywiadu okre Ğlona jest w stosownych dokumentach standaryzacyjnych oraz procedurach operacyjnych. Sojusz Pó ánocnoatlantycki posiada dokumenty normalizacyjne stanowi ące o procedurach

111 J. Keegan, Wywiad …, op.cit ., s. 201. 112 Pogl ąd taki formu áowany jest m.in. podczas dyskusji o reformie polskich s áuĪb specjalnych. W 2001 r. rozwa Īano w áą czenie pozostaj ącego w strukturze WSI wywiadu wojskowego do nowo powsta áej Agencji Wywiadu. „Jestem przeciwnikiem resortowego patrzenia na pa Ĕstwo. [...] Trzeba my Ğle ü z punktu widzenia potrzeb i zagro ĪeĔ. Czy bojownikiem Al-Kaidy, gdy z AK-47 walczy w Afganistanie, ma si Ċ zajmowa ü wywiad wojskowy, a jak przebierze si Ċ w garnitur, wsi ądzie do samolotu lec ącego do USA – cywilny. Absurdalne jest tego typu my Ğlenie. Jest wspólny przeciwnik, wspólne zagro Īenie i tylko trzeba na problem patrze ü pod ró Īnym k ątem i stosowa ü ró Īne instrumenty”. Sekrety Wywiadu. Rozmowa ze Zbigniewem Siemi ątkowskim, szefem Agencji Wywiadu , „Polska Zbrojna” 2002, nr 34 (292), s. 5–6. Podobne my Ğlenie widoczne jest w ustawach likwiduj ących w 2006 r. Wojskowe S áuĪby Informacyjne. Powo áana S áuĪba Wywiadu Wojskowego nie jest cz ĊĞ ci ą Si á Zbrojnych, ale centralnym organem administracji rz ądowej. 134 funkcjonowania struktur wywiadowczych/rozpoznawczych. Podobnie jest w operacjach reagowania kryzysowego Unii Europejskiej i Organizacji Narodów Zjedno- czonych. W wywiadzie wojskowym realizowane s ą wszystkie etapy cyklu wywiadowczego: kierowanie oraz planowanie i organizowanie dzia áaĔ wywiadowczych/ rozpoznawczych, zbieranie informacji, przetwarzanie/analiza oraz dystrybucja informacji do odbiorców. Zadanie to powierzono strukturom sztabów oznaczo- nych zwyczajowo jako numer 2. Cykl wywiadowczy w wywiadzie wojskowym ma swoj ą specyfik Ċ oraz wypracowane procedury. Scharakteryzujmy zatem poszczególne etapy cyklu wywiadowczego (rozpoznawczego) realizowanego w si áach zbrojnych. Kierowanie (organizowanie dzia áaĔ wywiadowczych/rozpoznawczych) obejmuje sprecyzowanie przez dowódc Ċ priorytetów informacyjnych. Stanowi ą one baz Ċ do opracowania przez organ rozpoznawczy sztabu planu zbierania informacji, postawienia zada Ĕ dla podleg áych si á i Ğrodków oraz z áoĪenia zapotrzebowania na informacje do organów wywiadu, wy Īszych struktur rozpoznawczych oraz innych instytucji. W sk áad kierowania wchodzi równie Ī nadzorowanie pracy si á i Ğrodków podczas realizacji zada Ĕ. Plan zbierania informacji jest podstaw ą do opracowania innych dokumentów, w zale Īno Ğci od szczebla dowodzenia, w tym planu opracowania danych rozpoznawczych, obserwacji i Ğledzenia, okre Ğlania celów i zdobywania o nich informacji. Rozró Īnia si Ċ dwie p áaszczyzny etapu kierowania: pierwszy to postawienie przez dowódc Ċ zada Ĕ i udzielenie wytycznych podleg áemu organowi rozpoznania oraz drugi – postawienie przez ten organ zada Ĕ dla b Ċdących w jego dyspozycji si á i Ğrod- ków, a tak Īe z áoĪenie zapotrzebowania do agencji i innych instytucji zdobywaj ących informacje (które nie s ą mu podporz ądkowane – np. strukturom sojuszniczym i narodowym agencjom nie b Ċdącym cz ĊĞ ci ą si á zbrojnych). Dowódca podaje wytyczne, jakich informacji i danych rozpoznawczych b Ċdzie potrzebowa á oraz okre Ğla czas ich dostarczenia. Jego zapotrzebowania na dane przekazywane s ą wed áug prioryte- tu wa Īno Ğci. Problemy rozpoznawcze, b Ċdące w bezpo Ğrednim zainteresowaniu dowódcy, mo Īna podzieli ü na: zasadnicze wymagania informacyjne i priorytetowe dane rozpoznawcze. Przed rozpocz Ċciem dzia áaĔ, jeszcze przed przegrupowaniem si á do rejonu dzia áaĔ, dowódca formu áuje pytania, na które b Ċdzie oczekiwa á odpowiedzi, aby pomy Ğlnie przeprowadzi ü operacj Ċ. Podczas analizy otrzymanego zadania oraz zapoznawania si Ċ z charakterem wykonywanej misji w trakcie wypraco- wywania decyzji dzia áaĔ, lista pyta Ĕ i problemów wymagaj ących odpowiedzi b Ċdzie rozbudowywana, a tak Īe systematycznie doprecyzowywana. T Ċ grup Ċ pyta Ĕ okre Ğla si Ċ jako zasadnicze wymagania informacyjne dowódcy (ZWI). Odpowied Ĩ na wiele z nich mo Īe by ü stosunkowo prosta, jednak niektóre b Ċdą mia áy szczególne znaczenie i wymaga áy przetworzenia informacji oraz opracowania danych rozpoznawczych, np. okre Ğlenie zamiaru czy te Ī oceny mo Īliwo Ğci bojowych przeciwnika. WĞród nich b Ċdą te Ī takie pytania, które pozostawione bez odpowiedzi nie pozwo- lą dowódcy wybra ü najlepszego wariantu (zamiaru) dzia áania i podj ąü decyzji,

135 a sztabowi opracowa ü planu dzia áania. Ta grupa pyta Ĕ okre Ğlana jest nazw ą priorytetowe dane rozpoznawcze dowódcy (PDR). Stawianie pyta Ĕ z grupy ZWI i PDR jest procesem ci ągáym, zale Īnym od zmian w sytuacji operacyjnej. Po pomy Ğlnym osi ągniĊciu celów operacji b Ċdzie kontynuowany proces przetwarzania informacji, a wytwarzane dane rozpoznawcze b Ċdą przekazywane do baz danych, z mo Īliwo Ğ- ci ą wykorzystania ich w nast Ċpnych operacjach 113 . Zanim powstanie plan zbierania informacji, organ rozpoznawczy szczebla strategicznego musi dokona ü wyboru wska Ĩników i symptomów, które b Ċdą praktycz- nymi narz Ċdziami oceny sytuacji. Do wska Ĩników nale Īą informacje okre Ğlaj ące zamiar i mo Īliwo Ğci przeciwnika, a w operacjach pokojowych si áy i ugrupowanie wrogo nastawione do wojsk wykonuj ących zadania. Informacje te dotycz ą w szcze- gólno Ğci: í wczesnego ostrzegania oraz zamiarów przeciwnika do dzia áaĔ przeciwko wojskom, í informacji taktycznych i bojowych wskazuj ących na rodzaj dzia áaĔ przeciwko wáasnym si áom, í mo Īliwo Ğci przeprowadzenia powy Īszych dzia áaĔ, í cech charakterystycznych sprz Ċtu umo Īliwiaj ących okre Ğlenie organizacji, wyposa Īenia oraz taktyki dzia áania. Efektywne i skuteczne kierowanie dzia áalno Ğci ą rozpoznawcz ą wymaga koordynacji wielu przedsi Ċwzi Ċü , w tym planowania, zbierania informacji, przetwarzania i rozpowszechniania danych rozpoznawczych. Proces ten, okre Ğlany nazw ą zbieranie, koordynowanie i zarz ądzanie wymaganymi danymi rozpoznawczymi/wywiadowczymi, ma zapewni ü efektywne stawianie zada Ĕ (sk áadanie zapotrzebowa Ĕ na informacje), zbieranie, przetwarzanie i przesy áanie niezb Ċdnych danych rozpoznawczych, aby spe áni ü wymagania dowódców szczebla taktycznego, operacyjnego i strategicznego oraz kierownictwa pa Ĕstwa. Zbieranie informacji polega na wykorzystaniu Ĩróde á przez si áy i Ğrodki rozpoznawcze oraz przekazanie uzyskanych informacji komórkom przetwarzaj ącym w celu opracowania danych rozpoznawczych. W operacji wojskowej wykorzystuje si Ċ informacje uzyskane przez Ğrodki elektroniczne, rozpoznania obrazowego oraz zdobyte przez cz áowieka. Etap zbierania informacji obejmuje nie tylko faktyczne i fizyczne gromadzenie ich, ale tak Īe przekazywanie lub przes áanie do wyspecjalizowanych instytucji przetwarzania informacji (analitycznych). Wymaga to Ğcis áej koordynacji pomi Ċdzy planuj ącymi dzia áania rozpoznawcze, zarz ądzaj ącymi procesem zbierania informacji oraz komórkami analitycznymi. Zarz ądzaj ący zbieraniem informacji, w celu opracowania wymaganych danych rozpoznawczych, ustalaj ą zapotrzebowanie na nie, podczas gdy planuj ący dzia áania si á i Ğrodków rozpoznania

113 Na przyk áad gen. por. David Leakey – dyrektor generalny Sztabu Wojskowego Unii Europejskiej – w wywiadzie dotycz ącym przej Ċcia operacji NATO przez UE („NATO Review” z 2007 r.) stwierdzi á: „Mieli Ğmy p áynne przekazanie obowi ązków pomi Ċdzy SFOR i EUFOR, sta áy dost Ċp do baz danych i ogólnie sprawne przekazanie potencja áu wywiadowczego”. North Atlantic Treaty Organization, http:// www.nato.int/docu/review/2007/issue2/polish/interview.html (dost Ċp: 24 III 2011). 136 okre Ğlaj ą, jak efektywnie wykorzysta ü przydzielone im si áy do realizacji zada Ĕ (z áoĪonych zapotrzebowa Ĕ na informacje). Je Īeli przydzielone si áy i Ğrodki nie s ą zdolne do samodzielnej realizacji celów dowódcy, wówczas wymagane b Ċdzie zewn Ċtrzne wsparcie w zakresie rozpoznania i obserwacji, jak np. wykorzystanie specyficznych narodowych mo Īliwo Ğci kraju sojuszniczego. To zewn Ċtrzne wsparcie w dziedzinie zbierania informacji mo Īe by ü prowadzone na bie Īą co, ale mo Īe wi ąza ü si Ċ z konieczno Ğci ą konkretnego postawienia zada Ĕ lub okre Ğlenia parame- trów do realizacji zapotrzebowania. Niekiedy ró Īne o Ğrodki koncentruj ą swoje zainteresowanie na tych samych obszarach zainteresowania w celu potwierdzenia informacji ju Ī posiadanych, ale wymagaj ących potwierdzenia z innego Ĩród áa. Ide- alnym rozwi ązaniem by áoby, gdyby by áy one zdolne do wspó ádzia áania w sposób zintegrowany i skorelowany w ramach analizy informacji ze wszystkich dost Ċpnych Ĩróde á. Komórki zarz ądzaj ące procesem zbierania informacji musz ą w ka Īdej sytuacji reagowa ü na nowe zapotrzebowania i konieczno Ğü opracowania kolejnych danych rozpoznawczych (wywiadowczych) na teatrze dzia áaĔ. System musi by ü dobrze zorganizowany, a jego funkcjonowanie wielokrotnie sprawdzone podczas üwicze Ĕ w okresie pokoju, aby od samego pocz ątku dzia áaĔ wojskowych by áo mo Īliwe efektywne realizowanie planu zbierania informacji. Warto Ğciowym Ĩród áem informacji s ą jednostki dzia áaĔ specjalnych 114 . Szczególnie cenne informacje mog ą by ü pozyskiwane przez grupy specjalne prowadz ące rozpoznanie i Ğledzenie. Mog ą one znale Ĩü zastosowanie w szczególnych sytuacjach, kiedy istnieje potrzeba uzyskania lub zweryfikowania informacji o mo Īliwo Ğciach, zamiarach i dzia áaniach przeciwnika lub do zebrania danych o w áaĞciwo Ğciach meteorologicznych, hydrograficznych, geograficznych obszaru niedost Ċpnego dla Ğrodków rozpoznania technicznego. Dzi Ċki si áom specjalnym mo Īna uzyska ü wgl ąd w my Ğlenie przeciwnika. Na rol Ċ si á specjalnych w tym zakresie wskazywa á, krytykuj ąc rutyn Ċ dzia áania struktur wywiadowczych, dowodz ący si áami powietrznymi USA podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 r. gen. Charles Horner: „Nasze szkolone w czasie pokoju struktury wywiadowcze nauczy áy si Ċ, Īe s ą nieomylne. Lubi ą liczby i nie lubi ą mówi ü o tym, o czym my Ğlą inni. Nie przewiduj ą, po prostu daj ą informacje o wydarzeniach, tak jak w wiadomo Ğciach telewizyjnych. Jednak jako dowódca musia áem my Ğle ü o tym, o czym my Ğlą inni. Potrzebowa áem wgl ądu w innych po to, aby znale Ĩü sposoby popsucia ich planów i sprawi ü, aby jego obawy urzeczywistni áy si Ċ”115 . Proces przetwarzania i analizy informacji obejmuje cztery fazy: ewidencj Ċ, in- tegracj Ċ, ocen Ċ, interpretacj Ċ (patrz rys. 6).

114 Dzia áania si á specjalnych oraz ich do Ğwiadczenia funkcjonowania w operacjach pokojowych opisane s ą m.in. w: C.J.Jr. Dunlap, Special Operation Forces after Kosovo , „Joint Force Quarterly” 2001. 115 T. Clancy, C. Horner, Every Man a Tiger: The Gulf War Air Campaign , New York 1999, s. 560. 137 Rys. 6. Elementy procesu analitycznego. ħród áo: Opracowanie w áasne autora.

Jak przedstawiono na powy Īszym rysunku – poszczególne etapy pozostaj ą w zale Īno Ğci od siebie, stanowi ąc pojedyncze cykle – zobrazowane w postaci okr Ċgów. Nie ma mo Īliwo Ğci pomini Ċcia którego Ğ z etapów bez konsekwencji dla ca áego procesu analitycznego, poniewa Ī wszystkie one (ewidencja, integracja, ocena i interpretacja) stanowi ą po áą czone p áaszczyzny. Przeci Ċcie, krzy Īowanie i nak áadanie si Ċ poszczegól- nych etapów jest po prostu procesem analitycznym. Dopiero przetworzone i poddane analizie informacje nadaj ą si Ċ do wykorzystania. Mo Īe zaistnie ü potrzeba postawienia zadania dodatkowym si áom i Ğrodkom rozpoznania oraz obserwacji na dowolnym etapie przetwarzania, np. w celu potwierdzenia informacji uzyskanej z jednego konkretnego Ĩród áa lub zbadania rozwoju sytuacji dotycz ącej przeciwnika, ujaw- nionej poprzez analiz Ċ lub interpretacj Ċ. Post Ċp w dziedzinie technologii zmieni á sposób przetwarzania informacji i wytwarzania danych rozpoznawczych. Niektóre si áy i Ğrodki rozpoznania oraz obserwacji posiadaj ą w áasne mo Īliwo Ğci przetwarzania informacji. Umo Īliwia to np. przekszta ácenie zebranych danych przez techniczne Ğrodki rozpoznania w u Īyteczn ą informacj Ċ. Mimo to dalsze przetwarzanie mo Īe by ü konieczne w celu opracowania sumarycznych danych. Dane rozpoznawcze powinny by ü dostarczone w odpowiednim czasie kierownictwu politycznemu i wojskowemu, dowódcom i sztabom odpowiedzialnym za planowanie i prowadzenie dzia áaĔ. Zwykle u Īytkownicy otrzymuj ą je w ustalonych standardowych formach. Wed áug Sáownika terminów i definicji NATO rozpowszechnianie definiowane jest jako: „terminowe przesy áanie danych rozpoznawczych uĪytkownikom, w odpowiedniej formie i dost Ċpnymi Ğrodkami” 116 . Wyja Ğnienie wyodr Ċbnia dwa zasadnicze czynniki, a mianowicie:

116 Sáownik terminów …, op.cit. 138 í Terminowo Ğü . W kontek Ğcie rozpoznania ma ona dwa aspekty. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, w której dane rozpoznawcze nie dotr ą do u Īytkownika na czas i wtedy nie maj ą Īadnej warto Ğci. Drugi aspekt – czas, odgrywa zasadnicz ą rol Ċ, szczególnie na szczeblu operacyjnym i taktycznym, a wi Ċkszo Ğü danych rozpoznawczych traci swoj ą warto Ğü wraz z jego up áywem. Tak wi Ċc dostarczenie danych rozpoznawczych do odbiorcy powinno nast ąpi ü tak szybko, jak tylko jest to mo Īliwe. í Mo Īliwo Ğü wykorzystania. Niecelowe jest przesy áanie danych rozpoznawczych u Īytkownikowi, który nie jest nimi zainteresowany (nie sk áada á zapotrzebowania) lub s ą dla niego niezrozumia áe albo zosta áy wys áane przy wykorzystaniu niedost Ċpnego dla niego systemu áą czno Ğci. Dane rozpoznawcze powinny by ü udost Ċpniane w formie odpowiadaj ącej potrzebom u Īytkownika. Wyró Īnia si Ċ nast Ċpujące formy informowania odbiorców: a) ustne, odnosz ące si Ċ g áównie do odpraw sztabowych; b) pisemne, w postaci ró Īnych meldunków. W operacjach sojuszniczych przyjmuje si Ċ najcz ĊĞ ciej dwie formy produktu informacyjnego: í Meldunek rozpoznawczy (Intelligence Report, INTREP). Ta forma przekazywania danych rozpoznawczych wyst Ċpuje na wszystkich szczeblach dowodzenia. Zwykle jest przekazywany bez z góry ustalonego terminu do szczebla wy Īszego oraz zawiera dane wymagaj ące uwagi i odpowiedniego dzia áania wy Īszego prze áo- Īonego. í Komunikat rozpoznawczy (Intelligence Summary, INTSUM). Wydawany okresowo i zwykle na wy Īszych szczeblach dowodzenia. Zawiera oceny bie Īą cych dzia áaĔ przeciwnika w rejonie odpowiedzialno Ğci okre Ğlonego dowództwa. Post Ċp technologiczny ma równie Ī wp áyw na ostatni etap w cyklu. Niektóre systemy rozpoznania i obserwacji s ą zdolne do rozpowszechnienia opracowanych danych i informacji do zg áaszaj ących zapotrzebowanie w czasie rzeczywistym lub zbli Īonym do rzeczywistego, znacznie zwi Ċkszaj ąc szybko Ğü swojej reakcji na zapotrzebowania. Jest to szczególnie wa Īne w warunkach trwania operacji, w której sytuacja mo Īe rozwija ü si Ċ gwa átownie, a ulotna informacja mo Īe traci ü swoj ą uĪyteczno Ğü w ci ągu minut lub nawet sekund. Procesy zarówno zbierania, jak i rozpowszechniania wymagaj ą ci ągáej kontroli. Bez efektywnego zarz ądzania linie áą czno Ğci mog ą zosta ü nasycone jedno Ĩród áow ą informacj ą, powielan ą przez wiele po Ğrednich agencji zbierania informacji. W tej sytuacji przep áyw informacji mo Īe szybko przekroczy ü mo Īliwo Ğci jej przetwarzania przez komórki analityczne. Z drugiej strony, agencje wywiadowcze powinny ocenia ü potencjaln ą warto Ğü niepotwier- dzonych informacji, jak równie Ī by ü Ğwiadome potrzeb odbiorców opracowywanych danych (m.in. przekazywa ü na czas dane o zagro Īeniach). W trakcie bada Ĕ nad problematyk ą wywiadu i rozpoznania w operacjach reagowania kryzysowego zwrócono uwag Ċ na uniwersalny charakter tego procesu, polegaj ący na zaadaptowaniu procedur struktur informacyjnych do misji niemilitarnych o charakterze monitoruj ącym. I tak, Misja Monitoruj ąca Unii Europejskiej w Gruzji rozpocz Ċta we wrze Ğniu 2008 r. w podr Ċczniku dla obserwatorów wprowadzi áa kategori Ċ cyklu monitorowania, sk áadaj ącego si Ċ z nast Ċpujących etapów:

139 – planowanie i identyfikowanie Ĩródeá informacji, – zbieranie, ewidencjonowanie informacji, – wymiana informacji oraz Ĩróde á pomi Ċdzy uczestnikami misji, – analiza znaczenia zebranych informacji, – projektowanie/rekomendowanie dzia áaĔ w celu zmiany sytuacji 117 .

Wywiad/rozpoznanie w operacji reagowania kryzysowego Wspó ácze Ğnie wi Ċkszo Ğü operacji reagowania kryzysowego prowadzonych jest w formule sojuszniczej i wielonarodowej. Dlatego dzia áalno Ğü informacyjna si á zbrojnych okre Ğlona jest w stosownych dokumentach standaryzacyjnych oraz procedurach operacyjnych organizacji mi Ċdzynarodowych odpowiedzialnych za bezpiecze Ĕstwo. Sojusz Pó ánocnoatlantycki posiada dokumenty normalizacyjne stanowi ące o procedurach funkcjonowania struktur wywiadowczych 118 . Podobnie jest w operacjach pod kierunkiem Unii Europejskiej i Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wspó áczesne dzia áania wojska w operacjach reagowania kryzysowego i stabilizacyjnych charakteryzuj ą si Ċ brakiem tradycyjnego sposobu u Īycia wojsk, ale za to du Īą intensyw- no Ğci ą. Stan taki wymaga od analityków wywiadu wojskowego sprawnego induk- cyjnego i dedukcyjnego rozumowania, pozwalaj ącego na okre Ğlenie sposobu dzia áania przeciwnika, wyci ągania w áaĞciwych wniosków, wype ániania luk w wiedzy oraz formu áowania zapotrzebowania na informacj Ċ. Dzia áalno Ğü organów wywiadu i rozpoznania wojskowego jest wi Ċc elementem zabezpieczenia operacji reagowania kryzysowego. Wywiad i rozpoznanie wojskowe dokonuj ą oceny zagro ĪeĔ, koncentruj ąc si Ċ na monitorowaniu aktywno Ğci stron konfliktu, wykrywaniu potencjalnych Ĩróde á napi Ċü pomi Ċdzy nimi, identyfikowaniu przest Ċpców wojennych i przywódców grup utrudniaj ących proces stabilizacyjny oraz przeciwdzia áaniu aktywno Ğci informacyjnej skierowanej na si áy stabilizuj ące. W operacjach, a szczególnie kiedy mamy do czynienia z wymuszaniem pokoju, „ocena zagro Īenia w takich sytuacjach reali- zowana jest wed áug standardowych procedur operacyjnych – w sposób, w jaki prowadzona jest w dzia áaniach wojennych” 119 . Do opracowania informacji wywiadowczych niezb Ċdne jest wykorzystywanie wielorakich Ĩróde á wywiadowczych. Podczas operacji „Iracka Wolno Ğü ” Amerykanie z powodzeniem potrafili zintegrowa ü dzia áalno Ğü wywiadowcz ą na szczeblu pa Ĕstwa, koordynuj ąc wysi áek takich agencji, jak Centralna Agencja Wywiadowcza, Agencja Bezpiecze Ĕstwa Narodowego czy Narodowa Agencja Map i Zobrazowania. Zarówno w okresie przygotowania, jak i trwania operacji reagowania kryzysowego, dowódcy wszystkich szczebli dowodzenia musz ą by ü precyzyjnie i szczegó-

117 Handbook for the European Union Monitoring Mission in Georgia , Strasbourg 2009, s. 65. 118 Publikacje NATO dotycz ące wywiadu, rozpoznania, kontrwywiadu i bezpiecze Ĕstwa: Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine (AJP 2) , Intelligence Procedures (AJP 2.1) , Counter Intelligence and Security Procedures (AJP 2.2) , Captured Persons, Materiel and Documents (AJP 2.5) , Allied Joint Doctrine for Reconnaissance and Surveillance (AJP 2.7) . 119 M. Wrzosek, Organizacja i funkcjonowanie systemu rozpoznania wojskowego w operacjach pokojowych , Warszawa 2006, s. 45. 140 áowo informowani o Ğrodowisku, w którym b Ċdą i s ą prowadzone dzia áania bojowe. Informacje niezb Ċdne do podejmowania decyzji w czasie operacji dotycz ą zarówno si á przeciwnika/stron konfliktu, jak i w áasnych, w tym ilo Ğci i jako Ğci, wyposa Īenia, stanu zaopatrzenia, mo Īliwo Ğci wzmocnienia, a tak Īe warunków naturalnych w rejonie dzia áaĔ (klimat, pogoda, teren) i czynników polityczno-socjologicznych. W celu zapewnienia odpowiedniej efektywno Ğci wsparcia wywiadowczego i rozpoznawczego oraz zmniejszenia do minimum b áĊ dów w ocenie sytuacji polityczno-militarnej w rejonie operacji, wykorzystywane s ą informacje pochodz ące z wywiadu osobowego, obrazowego, badawczo-pomiarowego, medycznego oraz sygna áowego. Wielo Ğü Ĩróde á pozwala áa na weryfikacj Ċ informacji, a tym samym na zwi Ċkszenie stopnia ich wiarygodno Ğci. W okresie poprzedzaj ącym operacj Ċ, kiedy sztaby maj ą czas na wywiadowcze przygotowanie operacji i przysz áego terenu dzia áania wojsk, mo Īliwe jest zastosowanie ró Īnych metod dzia áania wywiadu wojskowego, stworzenie bazy informacyjnej obejmuj ącej przewidywane aspekty operacji. Kiedy jednak operacja rozpocznie si Ċ, w jej rejonie wyst Ċpuj ą ró Īnorodne sytuacje, w zale Īno Ğci od genezy konfliktu, jego przejawów, skutków oraz etapu, na jakim w jego za Īeganie lub zapobie Īenie zaanga Īowa áy si Ċ organizacje mi Ċdzynarodowe. Trudno przewidzie ü, z jakimi problemami b Ċdzie si Ċ mia áo do czynienia i jakie trzeba b Ċdzie podejmowa ü wyzwania wynikaj ące z ich rozwi ązywania. Dzia áania pokojowe mog ą nast ąpi ü po wojnie domowej i zawieszeniu walki przez strony (Kambod Īa, Aceh, Bo Ğnia i Her- cegowina), po interwencji zbrojnej wymuszaj ącej zaprzestanie okre Ğlonych dzia áaĔ (Kosowo) lub obaleniu re Īimu sprawuj ącego w áadz Ċ (Irak, Afganistan). Do u Īycia si á zbrojnych zgodnie z prawem wymagana jest rezolucja Rady Bezpiecze Ĕstwa ONZ. W rzeczywisto Ğci zdarza áy si Ċ przypadki u Īycia si áy bez zgody RB, ale pó Ĩ- niej obecno Ğü wojsk i dzia áania pokojowe uzyskiwa áy stosown ą legitymizacj Ċ. Operacja stabilizacyjna prowadzona jest w kraju, w którym panuje chaos lub warunki odbiegaj ą daleko od normalnych. Jej celem jest przywrócenie prawid áowego i samodzielnego funkcjonowania pa Ĕstwa, bez pomocy spo áeczno Ğci mi Ċdzynaro- dowej. Osi ągni Ċcie takiego stanu jest cz ĊĞ ci ą strategii post Ċpowania, uzgodnionej najcz ĊĞ ciej przez instytucje zaanga Īowane w rozwi ązanie sytuacji, w której przewiduje si Ċ tak Īe opuszczenie stabilizowanego terytorium po wykonaniu zadania. Si áy zbrojne, obecne w misji stabilizacyjnej jako czynnik niezb Ċdny do jej powodzenia, znajduj ą si Ċ w nietypowej dla siebie sytuacji. Na áoĪone s ą na nie liczne zakazy i ograniczenia o charakterze politycznym i wojskowym, okre Ğlone precyzyjnie w zasadach u Īycia i post Ċpowania ( rules of engagement ). Najcz ĊĞ ciej nie maj ą do czynienia z jasno zdefiniowanym wrogiem, którego nale Īy wyeliminowa ü, usun ąü z okupowanego terytorium i zmusi ü do przyj Ċcia warunków kapitulacji. Si áy zbrojne musz ą skoncentrowa ü si Ċ na wykonaniu przedsi Ċwzi Ċü o charakterze nie- wojskowym, które decyduj ą o uznaniu misji za zasadn ą, posiadaj ącą prawn ą i mo- raln ą legitymizacj Ċ dzia áaĔ stabilizacyjnych. Charakter wspó áczesnych operacji reagowania kryzysowego cechuje wielo- wymiarowo Ğü problemów, co zwi Ċksza konieczno Ğü precyzyjnego informowania

141 nie tylko o zagro Īeniach oraz charakterystyce rejonu prowadzonych dzia áaĔ, a tym samym czyni prac Ċ wywiadu trudniejsz ą i bardziej odpowiedzialn ą. Jednak Īe na miejscu wyst Ċpuj ą sytuacje, których nie sposób by áo przewidzie ü, a sekwencja wydarze Ĕ wymusza udzielanie przez wywiad szybkich i precyzyjnych odpowiedzi. Wojska, zaanga Īowany w operacj Ċ personel, sprz Ċt i infrastruktura s ą obiektem za- machów terrorystycznych. W zwi ązku z tym, Īe istniej ą konkretni sprawcy tych za- machów, najcz ĊĞ ciej pojawiaj ą si Ċ uniwersalne pytania kto?, co?, kiedy?, dlaczego?, w jaki sposób? Odpowiedzi na te pytania maj ą istotne znaczenie dla bezpiecze Ĕstwa. Dlatego funkcjonowanie wywiadu w operacji reagowania kryzysowego oraz operacji stabilizacyjnej, ze wzgl Ċdu na konieczno Ğü precyzyjnej odpowiedzi oraz wykrycie sprawców, przypomina – w znacznym zakresie – dzia áania wywiadu kryminalnego w policji, gdzie efektem pracy jest dostarczenie policjantom prowadz ącym sprawy procesowe lub operacyjne pe ánej informacji na interesuj ący ich temat (dotycz ącej osoby, grupy, instytucji, miejsca) 120 . Zadaniem wywiadu jest wykrycie sprawców zamachów na si áy operacji. Przedstawmy przyk áad metody pracy wojskowych struktur analitycznych wywiadu w operacji, opartej o realia misji typu Irak i Afganistan, gdzie wyst Ċpuje wysoki stopie Ĕ zagro Īenia terrorystycznego.

Przyk áadowy scenariusz procesu analitycznego wywiadu/rozpoznania skierowany na wykrycie sprawców zamachów W ci ągu dwóch tygodni dni nasze grupy bojowe zidentyfikowa áy wzd áuĪ drogi nr 427 oraz w promieniu 1,5 km pi Ċü improwizowanych áadunków wybuchowych w kszta ácie betonowych bloków z wystaj ącymi drutami. ĩaden z áadunków nie eksplodowa á. Kilka dni pó Ĩniej, w tym samym rejonie grupy bojowe sojuszniczej brygady odkry áy kolejny áadunek, wygl ądaj ący podobnie oraz u áoĪony w sposób podobny do poprzednich pi Ċciu. Podczas zabezpieczenia miejsca áadunek eksplodowa á. W trakcie analizy okaza áo si Ċ, Īe áadunkiem s ą zabetonowane pociski z dzia- áa o kalibrze 122 mm i 152 mm, posiadaj ące zapalniki pod áą czone do urz ądzenia podobnego do pilota otwieraj ącego drzwi do gara Īu. Betonowe bloki, w których znajduj ą si Ċ áadunki, wa Īą oko áo 30–40 kg, a ich waga utrudnia przenoszenie przez cz áowieka oraz ukrycie. Wszystkie áadunki zlokalizowano w pobli Īu budynków oraz miejsc prac rekonstrukcyjno-budowlanych. W rejonie, gdzie znaleziono áadunki, zaobserwowano tak Īe o Ğle zaprz Ċgi transportuj ące materia áy budowlane. Podobnie skonstruowane áadunki znaleziono tak Īe w innych miejscach rejonu operacji, ale ró Īni áy si Ċ nieznacznie pod wzgl Ċdem wykonania i u áoĪenia. Analizuj ąc scenariusz zdarze Ĕ, analitycy wywiadu/rozpoznania doszli do nast Ċpujących wniosków: x Najprawdopodobniej mamy do czynienia z ma áą grup ą ludzi lub jedn ą oso- bą, zamieszkuj ącą obszar, na którym znaleziono improwizowane áadunki wybucho-

120 H. Tusi Ĕski, M. Bronicki, Wywiad kryminalny jako kierunek zwi Ċkszenia efektywno Ğci Policji w zdobywaniu, gromadzeniu i wykorzystaniu informacji [w:] Przest Ċpczo Ğü zorganizowana. ĝwiadek koronny, terroryzm w uj Ċciu praktycznym , red. E.W. P áywaczewski, Kraków 2005, s. 661. 142 we. Mo Īe by ü to pojedyncza grupa bojowników, pochodz ąca z jednego klanu lub rodziny. Do sformu áowania takich wniosków sk áania stosunkowo ma áa liczba od- krytych áadunków, podobne sposoby i miejsca ich u áoĪenia oraz ograniczony promie Ĕ dzia áania. x Grupa (lub osoba) ma dost Ċp do ma áego sk áadu amunicji artyleryjskiej, zapalników i detonatorów. Sk áad znajduje si Ċ prawdopodobnie w pobli Īu miejsca przygotowywania áadunków. Wnioski wyprowadzono na podstawie podobie Ĕstwa áadunków oraz faktu, Īe pociski artyleryjskie s ą trudne do przenoszenia, a tym bardziej niepostrze Īenie. Nie mo Īna jednak wykluczy ü, Īe mog ą by ü dostarczane z odleg áego miejsca pod os áon ą nocy lub ukryte w Ğród innych transportowanych materia áów. x àadunki wytwarzane s ą przez ma áą grup Ċ ludzi lub osob Ċ posiadaj ącą ogól- ną wiedz Ċ o falach radiowych i elektronice oraz minimaln ą wiedz Ċ o pirotechnice. Wskazuj ą na to: podobie Ĕstwo budowy áadunków, wykorzystanie fal radiowych do detonacji oraz wystaj ące z detonatora druty s áuĪą ce jako antena. U Īycie pocisków artyleryjskich nie wymaga specjalistycznej wiedzy, ale pewna wiedza o áadunkach wybuchowych jest niezb Ċdna do konstrukcji detonatora. x Kwatera lub centrum dzia áania grupy oraz ich konstrukcja odbywa si Ċ prawdopodobnie w promieniu 1,5 km od miejsca wykrycia áadunków przez patrole. Gdyby przygotowywano je w innym miejscu, najprawdopodobniej by áyby podkáa- dane równie Ī poza obszarem ograniczonym tym promieniem. x Bior ąc pod uwag Ċ ograniczony promieniem obszar dzia áania, wag Ċ oraz rozmiar áadunków, grupa nie posiada mo Īliwo Ğci transportu i ukrycia áadunków wybuchowych, szczególnie pocisków artyleryjskich. x Do transportu materia áów niezb Ċdnych do wykonania áadunków oraz ich uáoĪenia grupa wykorzystuje proste metody, w tym przypadku zaprz Ċg os áów. x Grupa mo Īe wykorzystywa ü prowadzenie prac remontowo-budowlanych do kamuflowania swojej dzia áalno Ğci, ukrywaj ąc áadunki w transportowanym za pomoc ą o Ğlich zaprz Ċgów materiale budowlanym. ĝwiadczy o tym kszta át áadunków, przypominaj ący bloki betonowe oraz zaobserwowane w pobli Īu zaprz Ċgi. x System zaprojektowany do detonacji áadunków nie jest skuteczny. Umiesz- czane áadunki nie s ą widoczne dla osoby detonuj ącej albo znajduj ą si Ċ poza zasi Ċgiem urz ądzenia do detonacji. Spo Ğród sze Ğciu áadunków tylko jeden eksplodowa á. x Grupa mo Īe utrzymywa ü kontakty lub wymienia ü informacje z inn ą grup ą dzia áaj ącą na innym terenie. Patrole znajdowa áy podobne áadunki ró Īni ące si Ċ tylko typem detonatora w innych rejonach. Na podstawie powy Īszych wniosków ogólnych organ wywiadu/rozpoznania wojskowego sformu áowa á zapotrzebowanie na dalsze informacje potwierdzaj ące lub obalaj ące przyj Ċte za áoĪenia w celu opracowania precyzyjnej analizy wywiadowczej, zmierzaj ącej do zidentyfikowania cz áonków grupy. W prezentowanym przypadku analitycy wywiadu poszukiwali odpowiedzi na nast Ċpujące pytania: x Jakie wrogie grupy dzia áaj ą w rejonie, w którym patrole znalaz áy improwizowane áadunki wybuchowe?

143 x Czy w tym rejonie przebywaj ą osoby postronne lub cudzoziemcy (ma áe spo áeczno Ğci i grupy zamkni Ċte s ą bardzo go Ğcinne dla obcych)? x Czy mieszka Ĕcy posiadaj ą wiedz Ċ na temat dzia áania fal radiowych, elektro- niki lub budowy urz ądze Ĕ elektronicznych? Kim s ą ci ludzie i gdzie przebywaj ą? x Czy mieszka Ĕcy maj ą do Ğwiadczenie wojskowe, szczególnie artyleryjskie lub saperskie? x Sk ąd pochodz ą pociski artyleryjskie i detonatory? x Gdzie s ą wytwarzane improwizowane áadunki wybuchowe? x W jaki sposób bojownicy dostarczaj ą i podk áadaj ą improwizowane áadunki wybuchowe (r Ċcznie, zaprz Ċgi o Ğle, taczki, inny Ğrodek transportu)? x Gdzie znajduj ą si Ċ miejsca, w których prowadzi si Ċ prace budowlane i re- montowe? Kto wykonuje te prace oraz jakie powi ązania istniej ą pomi Ċdzy mieszka Ĕcami, grupami, rodzinami lub klanami z personelem budowlanym? x Jakie cz Ċstotliwo Ğci wykorzystywane s ą do detonacji áadunków? Czy nasze przyrz ądy blokuj ące impuls radiowy s ą skuteczne przeciwko tego typu áadunkom? x Czy istniej ą powody, dla których grupa pozostawia áaby niezdetonowane áadunki po to, aby by áy znalezione przez inne zaprzyja Ĩnione ugrupowania bojow- ników? Jakie to powody? x Czy kto Ğ raportowa á o innych podobnych áadunkach w tym rejonie? 121 W odró Īnieniu od wywiadu strategicznego wywiad na szczeblu operacji cz Ċsto koncentruje si Ċ na konkretnej sprawie i na konkretnym przypadku. Oczywi Ğcie istotne s ą informacje o charakterze strategicznym w zakresie znajomo Ğci sytuacji polityczno-militarnej w rejonie operacji, wp áywów organizacji lub osób, sposobów zaopatrywania bojowników w sprz Ċt i uzbrojenie. Jednak w opisywanym przypadku chodzi o zidentyfikowanie sprawców wrogich wobec dzia áaĔ wojsk, poznanie metod ich dzia áania, a w konsekwencji do schwytania i ewentualnego ukarania zgodnie z obowi ązuj ącym prawem. W operacji reagowania kryzysowego bardzo cz Ċsto nie funkcjonuj ą si áy policyjne i wojsko jest zmuszone do wykonywania czynno Ğci przypisanych w normalnych warunkach do zada Ĕ policji. Zadaniem istniej ących w misji komponentów Īandarmerii wojskowej jest utrzymywanie porz ąd- ku w Ğród w áasnego personelu. Od wywiadu wojskowego oczekiwane b Ċdą informacje o charakterze policyjnym z dziedziny wywiadu kryminalnego. W przedstawionym przypadku wnioski oraz pytania postawione przez wywiad/ rozpoznanie wymagaj ą metodologii analizy kryminalnej, obejmuj ącej pi Ċü podstawowych form 122: í Analiza konkretnej sprawy (przest Ċpstwa przeciwko wojskom) – polegaj ąca na opisaniu przypadku (przypadków), ustaleniu chronologii zdarze Ĕ i luk w wiedzy.

121 Scenariusz oraz metodologi Ċ post Ċpowania wywiadu wojskowego we wspó áczesnej operacji opracowano na podstawie K.D. Martin, Analytical Thinking in Asymmetric Environments , „Military Intelligence Professional Bulletin” 2005, http://www.fas.org/irp/agency/army/mipb/2005_01.pdf (dost Ċp: 2 II 2012). 122 W. Ignaczak, Wybrane zagadnienia analizy kryminalnej , Szczytno 2005, s. 15 i n. Cyt. za: S. Czarnecki, Analiza kryminalna – narz Ċdzie pracy policji , „Prokurator” 2007, nr 1 (29), s. 26–27. 144 Rekonstruuj ąc przypadek, analitycy wywiadu mog ą sformu áowa ü dodatkowe pytania. í Analiza porównawcza spraw – analitycy próbuj ą poszukiwa ü wzorca podobnych dzia áaĔ w przesz áoĞci lub w innych miejscach, ustali ü prawdopodobie Ĕstwo podk áa- dania improwizowanych áadunków wybuchowych przez te same osoby lub grupy albo wykorzystywanie tych samych miejsc sk áadowania amunicji artyleryjskiej. í Analiza i typowanie grup lub osób, które mog áyby pope áni ü lub inspirowa ü dzia áania przeciwko wojskom wykonuj ącym zadania. W trakcie analizy oraz uzyskiwania kolejnych informacji mo Īliwe b Ċdzie ustalenie organizacji grupy, hierarchii, Ĩróde á zaopatrywania materia áowego i finansowego. í Analiza charakterystyki szczegó áowej przypadku, wymagaj ąca wiedzy specjalistycznej o improwizowanych áadunkach wybuchowych. W tym celu analitycy bĊdą zmuszeni wykorzysta ü ekspertów (np. z wojsk in Īynieryjnych) oraz – ewentualnie – specjalistów rozumiej ących kulturowy kontekst funkcjonowania ma áych spo áeczno Ğci w tym regionie geograficznym. í Analiza kompleksowa sprawy, podczas której dokonuje si Ċ podsumowania czynno Ğci podj Ċtych w tym przypadku, podejmuje decyzj Ċ w sprawie dalszego postĊpowania analitycznego lub na podstawie zebranych informacji i konkluzji do dzia áaĔ operacyjnych zmierzaj ących do zatrzymania sprawców podk áadaj ących improwizowane áadunki wybuchowe.

Agencje (s áuĪby wywiadu) narodowe tworz ą struktury zwane narodowymi ko- mórkami wywiadu, które nie podlegaj ą dowódcy operacyjnemu. Ich zadanie polega na funkcji áą cznikowej pomi Ċdzy dowódcami, strukturami wywiadu i rozpoznania si á zbrojnych a wywiadami narodowymi. Do nich te Ī nale Īy nadawanie toku zapo- trzebowaniom na informacje. Niektóre z nich prowadzą samodzieln ą prac Ċ ze Ĩród- áami osobowymi. Jednocze Ğnie spe ániaj ą rol Ċ uzupe ániaj ącą w stosunku do wojskowych sojuszniczych dzia áaĔ HUMINT, nie mog ą ich jednak zast Ċpowa ü. Jest regu áą , Īe na czas trwania operacji sojuszniczej agencje narodowe powinny przyzna ü jej priorytet w swojej dzia áalno Ğci. Organ CJ2X 123 jest wówczas koordynatorem wszelkiej dzia áalno Ğci w ramach HUMINT oraz jest odpowiedzialny za rozwi ązy- wanie wszelkich nieprawid áowo Ğci, jakie mog ą powsta ü w trakcie ich realizacji pomi Ċdzy ró Īnymi podmiotami. Narodowe komórki wywiadu dzia áaj ą na rzecz swoich narodowych kontyngentów i tym samym na rzecz skuteczno Ğci ca áych si á. W ISAF funkcjonuje polska narodowa komórka wywiadu, w sk áad której wchodz ą Īoánierze i funkcjonariusze 124.

123 W sk áad tego organu wchodz ą przedstawiciele ró Īnych pa Ĕstw (Combined – C) i wszystkich rodzajów si á zbrojnych (Joint – J), o specjalno Ğci wywiad osobowy (X), a tak Īe komórka rozpoznania/wywiadu wojskowego w operacji (2X). Jest to element sztabowy podleg áy komórce rozpoznawczej, odpowiedzialny za koordynacj Ċ oraz zarz ądzanie wszystkimi dzia áaniami i zasobami rozpoznania osobowego, kontrwywiadu, a tak Īe, w mniejszym zakresie, bezpiecze Ĕstwa w przydzielonym obszarze operacji. 124 ĩycie Ğci Ğle tajne . Wywiad Artura Go áawskiego z pu ákownikiem Jaros áawem Stró Īykiem, szefem Zarz ądu Wywiadu NATO , „Polska Zbrojna” 2010, nr 42. 145 W operacjach reagowania kryzysowego wa Īną rol Ċ odgrywa wywiad/rozpoznanie osobowe si á zbrojnych (Human Intelligence, HUMINT). Operacje typu HUMINT s ą jednak trudniejsze do zdefiniowania w kontek Ğcie tradycyjnego podzia áu na dzia áania szczebla taktycznego, operacyjnego i strategicznego. In- formacje wywiadu osobowego o charakterze strategicznym zbierane i dostarczane s ą przez narodowe agencje wywiadowcze za po Ğrednictwem narodowych komórek wywiadowczych. Na szczeblu operacji wojskowej informacje dla potrzeb poszczególnych misji zbieraj ą mobilne zespo áy wywiadu osobowego. Sk áad takich zespo áów zale Īny jest od rodzaju operacji oraz specyfiki zada Ĕ. Zespo áy wywiadu osobowego mog ą by ü narodowe albo wielonarodowe. Na szczeblu operacji wojskowej za koordynacj Ċ dzia áaĔ wywiadu osobowego odpowiedzialna jest specjalna komórka oznaczona symbolem J/S2X 125, funkcjonu- jąca w sztabie si á operacji. Do jej zada Ĕ nale Īy kierowanie dzia áalno Ğci ą HUMINT, stawianie zada Ĕ, przetwarzanie zbieranych informacji oraz przekazywanie ich odpowiednim strukturom dowodzenia. Komórka prowadzi ewidencj Ċ Ĩróde á osobowych, nadzoruje fundusz operacyjny, prowadzi dzia áalno Ğü zwi ązan ą z ochron ą Ĩróde á osobowych oraz utrzymuje wspó áprac Ċ z funkcjonuj ącymi w rejonie misji narodowymi komórkami wywiadowczymi. Ogólna definicja wywiadu/rozpoznania osobowego (HUMINT) przyj Ċta przez NATO okre Ğla, Īe jest to „kategoria danych wywiadowczych/rozpoznawczych opracowanych na podstawie informacji zbieranych i dostarczanych przez Ĩród áa osobowe” 126. Ryszard Szpyra wyró Īnia podprzestrzenie rozpoznania osobowego: í Rozpoznanie agenturalne – przystosowane do zdobywania i przetwarzania informacji o przeciwniku za pomoc ą Ğci Ğle zakonspirowanych dzia áaĔ wywiadowczych. Pozyskiwane przez rozpoznanie agenturalne informacje o si áach i Ğrodkach przeciwnika maj ą bardzo du Īą warto Ğü rozpoznawcz ą. S ą to z regu áy informacje o charakterze strategicznym. í Rozpoznanie patrolowe – polega na zdobywaniu danych o przeciwniku przez fizyczn ą (optyczn ą i akustyczn ą) penetracj Ċ terenu (obszaru) zajmowanego przez przeciwnika. Rozpoznanie patrolowe prowadz ą nie tylko etatowe si áy i Ğrodki, ale i inne rodzaje wojsk, stosownie do potrzeb oraz posiadanych mo Īliwo Ğci. í Rozpoznanie specjalne prowadzone si áami niewielkich grup lub pododdzia áów na terenie zajmowanym przez przeciwnika i zdobywanie o nim danych. Grupy specjalne dzia áaj ą zwykle na tych obszarach, które nie s ą pokryte innymi rodzajami rozpoznania 127. Nale Īy zgodzi ü si Ċ z przywo áanym autorem, Īe do Ğwiadczenia wojen lokalnych wskazuj ą na wzrost znaczenia tego typu rozpoznania 128 . Grupy i pododdzia áy si á

125 Tworz ą j ą przedstawiciele wszystkich rodzajów si á zbrojnych (Joint – J), ró Īnych poziomów operacyjnych (S), o specjalno Ğci wywiad osobowy (X). 126 Sáownik terminów ..., op.cit . 127 R. Szpyra, Militarne operacje ..., op.cit. , s. 156–157. 128 Ibidem. 146 specjalnych maj ą mo Īliwo Ğci prowadzenia ca áodobowych dzia áaĔ dalekiego rozpoznania przez d áugi czas, a tak Īe specjalne Ğrodki áą czno Ğci, z automatycznym szyfrowaniem oraz szybk ą transmisj ą danych. Dzia áania specjalne stanowi ą warto Ğcio- wy element systemu rozpoznania narodowych i sojuszniczych si á zbrojnych we wszystkich rodzajach dzia áaĔ bojowych. Przeznaczone s ą one do uzyskiwania szybko dezaktualizuj ących si Ċ informacji o znaczeniu operacyjnym, a nawet strategicznym. Si áy specjalne posiadaj ą dobrze wyszkolonych obserwatorów, o du Īej wiedzy technicznej, którzy s ą zdolni do weryfikowania informacji o celach i grupach celów szczególnej warto Ğci. Obserwatorzy wykorzystuj ą swoje umiej Ċtno Ğci i udaremnia- ją próby dezinformowania ze strony przeciwnika. S ą równie Ī w stanie przesy áaü szczególnie wa Īne informacje o celach oraz wskazywa ü cele dla uderze Ĕ wszystkich rodzajów si á zbrojnych. Ten wysoko wyspecjalizowany personel jest cz Ċsto zdolny osi ągn ąü rezultaty nieproporcjonalne do swojej liczebno Ğci. Jednak przerzucenie ich w rejon planowanych dzia áaĔ wymaga wielu skoordynowanych przedsi Ċwzi Ċü . Po wej Ğciu w rejon planowanych dzia áaĔ, musz ą posiada ü dostatecznie du Īo czasu na wybór oraz przygotowanie odpowiedniej bazy. Ich dzia áania maj ą charakter skryty i g áĊ boko utajony, a najmniejszy b áą d mo Īe spowodowa ü ich wykrycie przez nieprzyjazne ugrupowania. Wywiad osobowy/rozpoznanie jest precyzyjnie zaplanowan ą i kierowan ą dzia- áalno Ğci ą, która mo Īe realizowa ü ró Īnorodne zapotrzebowania na dane wywiadowcze i rozpoznawcze. Dostarcza informacje wykorzystywane bezpo Ğrednio przez dowód- cĊ podczas podejmowania decyzji do dzia áaĔ, jak równie Ī wspieraj ące dzia áania w ramach zabezpieczenia kontrwywiadowczego. Najwi Ċksza warto Ğü wywiadu/rozpoznania osobowego polega na mo Īliwo Ğci ujawniania zamiaru okre Ğlonych si á i Ğrodków przeciwnika, pod warunkiem odpowiedniego dost Ċpu do informacji ( Ĩród- áa). Informacje dostarczane przez HUMINT pochodz ą g áównie z bezpo Ğredniego kontaktu Ĩród áa oraz pracownika wywiadu. Bezpo Ğredni kontakt umo Īliwia: í wczesn ą, realn ą ocen Ċ warto Ğci Ĩród áa – du Īą rol Ċ odgrywa tutaj zdolno Ğü do okreĞlania mocnych i s áabych stron danej osoby, í elastyczne dostosowywanie si Ċ do wymaga Ĕ zapotrzebowa Ĕ na informacje – w miar Ċ rozwoju sytuacji informacje mo Īna rozszerza ü i uzupe ánia ü poprzez kolejne pytania, í mo Īliwo Ğü korzystania z jednego Ĩród áa informacji w celu uzyskania odpowiedzi na wiele pyta Ĕ (zapotrzebowa Ĕ), í wykorzystanie Ĩród áa osobowego do wytypowania i tworzenia innych Ĩróde á, í wykorzystanie Ĩród áa osobowego do odpowiednio wczesnego uzyskania danych o zamiarze dzia áaĔ przeciwnika. Operacje zbierania informacji z wykorzystaniem Ĩróde á osobowych mo Īna okre Ğli ü jako stosunkowo tanie, wymagaj ące jednak Īe wyszkolenia i przygotowania personelu oraz szczególnych procedur zwi ązanych z kierowaniem oraz przygoto- waniem operacji. HUMINT cz Ċsto nie mo Īe spe áni ü wymaga Ĕ dostarczenia informacji w krótkim czasie. Odpowied Ĩ na okre Ğlone zapotrzebowanie lub dok áadne rozpoznanie danego Ğrodowiska, m.in. poznanie ludno Ğci zamieszkuj ącej rejon

147 misji pokojowej, jej zwyczaje, nastroje zwi ązane z akceptacj ą stacjonowania si á wojskowych w rejonie operacji lub dezaprobat ą, a nawet wrogie nastawienie, wymaga cz Ċsto d áuĪszego czasu. Cz ĊĞü dzia áaĔ HUMINT ma delikatny i ryzykowny charakter oraz wymaga zachowania bezpiecze Ĕstwa operacyjnego oraz ochrony Ĩróde á. Ponadto na sposób wykorzystania Ĩróde á osobowych maj ą wp áyw ró Īne uwarunkowania natury prawnej obowi ązuj ące w poszczególnych pa Ĕstwach uczestnicz ących w operacji. Wywiad/rozpoznanie osobowe wykorzystywane jest na ka Īdym szczeblu operacji wojskowej – strategicznym, operacyjnym i taktycznym. Wyró Īniamy kilka form dzia áalno Ğci wywiadu osobowego uzupe ániaj ących si Ċ, a niekiedy nak áadaj ących na siebie. Nale Īą do nich: í wypytywanie – zadawanie pyta Ĕ w celu zebrania szczegó áowych informacji, í prowadzenie osobowych Ĩróde á informacji, í przes áuchiwanie, í dzia áalno Ğü áą cznikowa, í rozpoznanie mobilne, í skryta obserwacja/ Ğledzenie 129. Pierwsze cztery formy dzia áalno Ğci wywiadowczej wymagaj ą kontaktów osobi- stych ze Ĩród áami z okre Ğlonego Ğrodowiska. Nieod áą cznym elementem dzia áalno Ğci wywiadowczej jest kontrwywiad, zbieraj ący informacje w celu ochrony, zapobie- gania zagro Īeniom szpiegowskim, sabota Īowi, dzia áaniom wywrotowym i terrorystycznym. Cennym Ĩród áem mog ą by ü tak Īe informacje zdobywane przez wszystkie szczeble dowodzenia w toku swojej rutynowej dzia áalno Ğci, a tak Īe wspomniane wojska specjalne, media, komórki wspó ápracy cywilno-wojskowej, doradcy poli- tyczni, patrole oraz Īandarmeria. Dzia áalno Ğü wywiadu osobowego wspierana jest przez operacje narodowe wywiadu osobowego, realizowane w rejonie odpowiedzialno Ğci dowódcy operacji lub poza nim. Scharakteryzujmy zatem formy zdobywania informacji przez struktury wywiadu/rozpoznania osobowego. Wypytywanie ( Debriefing ) oznacza zadawanie (w sposób sformalizowany) pyta Ĕ wytypowanym osobom, mog ącym posiada ü wa Īne wiadomo Ğci, w celu zebrania szczegó áowych informacji. Dotyczy ü mog ą np. uchod Ĩców z rejonu konfliktu, zwolnionych wi ĊĨ niów, turystów z krajów trzecich lub neutralnych, cz áonków organizacji pozarz ądowych (NGO) lub innych osób, które wyst ąpi áy z ugrupowania znajduj ącego si Ċ w obszarze zainteresowania wywiadowczego. Zwykle jest to czynno Ğü jawna, zazwyczaj personel dokonuj ący wypytywania wyst Ċpuje w umundurowaniu, a osoba wypytywana informowana jest o statusie personelu prowadz ącego tĊ czynno Ğü . Nie stosuje si Ċ Īadnych form nacisku. Wypytywanie mo Īe by ü czynno Ğci ą jednorazow ą lub te Ī sk áada ü si Ċ z serii spotka Ĕ w zale Īno Ğci od zasobu informacji posiadanych przez dan ą osob Ċ. W niektórych wypadkach wypytywanie mo Īe przekszta áci ü si Ċ w prac Ċ ze Ĩród áem. Dotyczy to na przyk áad sytuacji, kiedy uchod Ĩca mo Īe powróci ü do miejsca zamieszkania, które jest rejonem zaintereso-

129 Doktryna rozpoznania osobowego. Projekt , Warszawa 2009. 148 wania wywiadu i odnowi ü swój wcze Ğniejszy dost Ċp do informacji. Wypytywanie mo Īe odnosi ü si Ċ równie Ī do personelu w áasnych si á, który posiada informacje bĊdące poza zasi Ċgiem organu rozpoznawczego sztabu. Informacje takie mog ą posiada ü Īoánierze si á specjalnych, pododdzia áów rozpoznawczych, za áogi samolo- tów oraz dowódcy ró Īnego szczebla. Prowadzenie osobowych Ĩróde á informacji – informatorów i agentów ( Contact Handling and Agent Handlling ). Osobowe Ĩród áa informacji dziel ą si Ċ na informa- torów i agentów. Prowadzenie informatorów polega na nawi ązaniu i utrzymywaniu wzajemnych relacji pomi Ċdzy operatorem a informatorem w celu systematycznego, planowego i Ğwiadomego wykorzystania posiadanej przez niego wiedzy, bez ujawniania rzeczywistego celu dzia áania (utrzymywanego kontaktu) dla osób trzecich. Natomiast prowadzenie agentów polega na typowaniu, werbowaniu, szkoleniu, kierowaniu i stawianiu zada Ĕ agentom przez specjalnie wyszkolony w tym zakresie personel. Zasadnicz ą ró Īnic ą pomi Ċdzy prowadzeniem informatorów a agentów jest wykorzystywanie wyszkolonych i kierowanych Ĩróde á osobowych. Prowadzenie agentów jest rozszerzeniem dzia áaĔ realizowanych w ramach prowadzenia informa- torów i pozwala, po uprzedniej zgodzie w áaĞciwego prze áoĪonego i wykorzystaniu odpowiednio wyszkolonych operatorów, na u Īycie informatora do pracy agenturalnej, poprzez jego przeszkolenie i kierowanie w zbieraniu informacji. W zakres tych czynno Ğci wchodzi nawi ązywanie kontaktu zarówno ze Ĩród áami o mniejszym znaczeniu (kontakty przypadkowe lub informatorzy o niewielkim znaczeniu), jak i bardziej z áoĪone dzia áania, których celem jest pozyskanie do wspó á- pracy z wywiadem osoby posiadaj ącej dost Ċp do wa Īnych informacji. ħród áa osobowe w operacji pokojowej czy stabilizacyjne wywodzą si Ċ z ludno Ğci lokalnej. W kr Ċgu zainteresowania, typowania i werbowania pozostaj ą osoby pe áni ące okre- Ğlone funkcje w lokalnej spo áeczno Ğci, np. politycy, przedstawiciele samorz ądu lokalnego, przywódcy plemienni i rodowi, lokalna policja, przywódcy religijni, ale te Ī i osoby, które ze wzgl Ċdu na rodzaj wykonywanej pracy maj ą dost Ċp do wa Īnych informacji. Podstawow ą form ą pracy operacyjnej ze Ĩród áami s ą osobiste kontakty pomi Ċdzy pracownikiem wywiadu a osob ą posiadaj ącą dost Ċp do informacji. W czasie takich spotka Ĕ Ĩród áa dostaj ą zadania do realizacji oraz raportuj ą na temat zada Ĕ postawionych wcze Ğniej. Podczas pracy ze Ĩród áami osobowymi zwraca si Ċ uwag Ċ na ryzyko dla Ĩród áa oraz pracownika wywiadu, ochron Ċ Ĩród áa oraz bezpiecze Ĕstwo operacyjne. Najistotniejszym elementem pracy ze Ĩród áami jest podtrzymywanie z nimi kontaktu. W operacji pokojowej dzia áania takie mog ą by ü prowadzone w spo- sób jawny lub tajny. Jawne dzia áania prowadzone s ą przez umundurowany personel, nie stwarzaj ą ryzyka ani nie wymagaj ą przygotowania uzasadnienia prowadzonych dzia áaĔ. Tajne dzia áania dotycz ą spraw o wi Ċkszym znaczeniu i stopniu ryzyka, ale wymagaj ą odpowiednich Ğrodków bezpiecze Ĕstwa operacyjnego. W toku ich realizacji Ĩród áo otrzymuje zadanie od oficera wywiadu, jego wykonywanie jest moni- torowane na bie Īą co, a samo Ĩródáo op áacane. W operacji pokojowej personel wywiadu/rozpoznania wyst Ċpuje zazwyczaj w umundurowaniu. Umundurowanie jest najlepsz ą form ą prowadzenia dzia áalno Ğci wywiadowczej w rejonie operacji, bowiem

149 wszelkie dzia áania b Ċdą odbierane przez spo áeczno Ğü lokaln ą jak zwi ązane sensu stricte z operacj ą wojskow ą. Kiedy wojska zdob Ċdą zaufanie i uzyskaj ą akceptacj Ċ ludno Ğci, ujawnienie dzia áalno Ğci wywiadowczej mia áoby ujemne skutki dla wspó á- pracy i bezpiecze Ĕstwa wojsk. Mundur pozwala na ochron Ċ kontaktów osobowych nawi ązywanych i utrzymywanych przez oficerów wywiadu, dostarczaj ąc wiarygodnych powodów usprawiedliwiaj ących takie kontakty. Jednak w pewnych sytuacjach konieczne b Ċdzie dzia áanie w ubiorze cywilnym. Podczas wykonywania zada Ĕ przez personel HUMINT bez umundurowania ocenia si Ċ korzy Ğci wynikaj ące z takich dzia áaĔ. Obecno Ğü personelu wojskowego w ubiorze cywilnym wymaga w takich sytuacjach dysponowania przygotowanymi wyja Ğnieniami w przypadku wypytywania przez inny personel wojskowy, s áuĪby bezpiecze Ĕstwa lub policj Ċ. Przes áuchiwanie ( Interrogation ) jest to planowe i systematyczne przepytywanie okre Ğlonych osób, najcz ĊĞ ciej bez ich zgody. W szczególno Ğci dotyczy to je Ĕców wojennych, których status reguluj ą konwencje mi Ċdzynarodowe, oraz cz áonków stron konfliktu, zatrzymanych w czasie prowadzonych dzia áaĔ wojskowych. Przes áuchania takie prowadzone s ą przez umundurowanych oficerów wywiadu. W warunkach konfliktu zbrojnego, a tak Īe podczas operacji innych ni Ī wojna, np. w operacji stabilizacyjnej, mo Īe wyst ąpi ü konieczno Ğü przes áuchiwania osób, które nie b Ċdą mia- áy statusu je Ĕca wojennego. Proces przes áuchiwania je Ĕców wojennych dzieli si Ċ na wst Ċpne, dokonywane wkrótce po zatrzymaniu w strefie wysuni Ċtej, które ma na celu uzyskanie informacji o znaczeniu krótkoterminowym lub taktycznym oraz przes áu- chanie kolejne, dotycz ące wybranych osób mog ących posiada ü informacje cenne w d áuĪszym terminie. W przypadku gdy si áy sojusznicze bior ą udzia á w dzia áaniach wojennych, przes áuchania je Ĕców wojennych stanowi ü b Ċdą wa Īne Ĩród áo informacji zbieranych przez HUMINT. W NATO procedury w zakresie post Ċpowania z je Ĕ- cami wojennymi zawarte s ą w dokumentach standaryzacyjnych 130 . Zwykle pierwsze przes áuchania w rejonie wysuni Ċtym pozostaj ą w gestii podleg áych pododdzia áów, które mog ą mie ü mi Ċdzynarodowy sk áad. Formacja wielonarodowa dokonuj ąca przes áucha Ĕ je Ĕców wojennych b Ċdzie wyst Ċpowa ü jako organ zatrzymuj ący i prze- trzymuj ący, jednocze Ğnie b Ċdzie odpowiedzialna za zapewnienie przestrzegania praw je Ĕców wynikaj ących z uregulowa Ĕ mi Ċdzynarodowych. Natomiast zadaniem organu 2X b Ċdzie koordynowanie kolejnych przes áucha Ĕ. Procedury dotycz ące prowadzenia kolejnych przes áucha Ĕ pozwalaj ą na przekazywanie zdobytych informacji kana áami HUMINT na szczeblu teatru dzia áaĔ (poza meldowaniem do odpowiednich komórek G2). Kana áy te wykorzystywane b Ċdą równie Ī do przekazywania wytycznych oraz zada Ĕ. Prowadzenie dokumentacji oraz spraw administracyjnych zwi ązanych z je Ĕcami nale Īy do zada Ĕ komórek J1. Nie- zale Īnie od tego CJ2X prowadzi w áasn ą baz Ċ danych, zawieraj ącą wyniki przes áu- cha Ĕ, informacje osobowe oraz oceny wywiadowcze. Dzia áalno Ğü áą cznikowa wywiadu (Intelligence Liaisons) odnosi si Ċ do kontak- tów personelu HUMINT oraz oficerów sztabowych 2X z osobami z innych struk-

130 Po áą czona Publikacja Sojusznicza AJP 2.5 , op.cit. 150 tur i organizacji, które ze wzgl Ċdu na zajmowane stanowisko posiadaj ą dost Ċp do okre Ğlonych informacji. Dotyczy to np. s áuĪb wywiadowczych i bezpiecze Ĕstwa funkcjonuj ących na teatrze dzia áaĔ, policji oraz innych oficjalnych agencji. Pra- cownicy organizacji, z którymi nawi ązywany jest kontakt, s ą poinformowani o przynale Īno Ğci pracownika (oficera) oraz o charakterze jego dzia áaĔ. Przekazanie informacji o charakterze niejawnym jest uregulowane na drodze oficjalnych po ro - zumie Ĕ. Dzia áalno Ğü áą cznikowa obejmuje wymian Ċ informacji lub danych wywiadowczych. Maj ą one charakter jawny, jednak natura cz ĊĞ ci wykorzystywanych informacji mo Īe wymaga ü zachowania pewnej dyskrecji. Jej brak mo Īe doprowadzi ü do zerwania niektórych kontaktów. Dzia áania áą cznikowe s ą najskuteczniejsze, gdy prowadzone s ą w atmosferze wzajemnego zaufania pomi Ċdzy stronami. Nie istnieje tutaj sformalizowany system wymiany informacji. Nadrz Ċdnym celem jest stworzenie dobrego klimatu dla wspó ápracy. Oficerowie áą cznikowi wyst Ċpuj ą zazwyczaj w umundurowaniu, ale w przypadku gdy dotyczy ona organizacji cywilnych, bardziej odpowiednie mo Īe by ü ubranie cywilne. Charakter dzia áalno Ğci jest inny ni Ī w przypadku kontaktów z organizacjami pozarz ądowymi oraz neutralnymi agencjami i mo Īe by ü bardziej zbli Īony do pracy ze Ĩródáem. Szczebel, na jakim prowadzona jest dzia áalno Ğü áą cznikowa, powinien okre Ğla ü szef J2. Szczebel na jakim utrzymy- wane s ą kontakty z agencjami mi Ċdzynarodowymi, narodowymi oraz nale Īą cymi do pa Ĕstwa-gospodarza korelowany jest z zakresem odpowiedzialno Ğci osób funkcyjnych organu rozpoznawczego CJ2. Dzia áalno Ğü áą cznikowa wywiadu w relacjach mi Ċdzy agencjami narodowymi a elementami ugrupowania wojsk mo Īe by ü ko- rzystna pod warunkiem prawid áowej koordynacji oraz zrozumienia zasad dowodzenia i kierowania, a tak Īe wymogów dotycz ących sk áadanych zapotrzebowa Ĕ na informacj Ċ (Request for Information, RFI). Rozpoznanie mobilne (Mobile Reconnaissance) odnosi si Ċ do wykorzystania elementów rozpoznawczych, dzia áaj ących na pojazdach w terenie kontrolowanym przez w áasne si áy. Stosuje si Ċ je w warunkach, w których posiadane do Ğwiadczenie oraz dost Ċp do Ĩróde á umo Īliwia operatorom HUMINT bardziej efektywne zbieranie informacji, ni Ī poprzez wykorzystanie innych Ğrodków wywiadowczych b Ċdą- cych w dyspozycji. Ten rodzaj dzia áaĔ wywiadowczych prowadzony jest w umundurowaniu, wykorzystywane s ą pojazdy wojskowe, sprz Ċt fotograficzny i inny. Skryta obserwacja/ Ğledzenie (Covert Passive Surveillance) oznacza prowadzenie systematycznej obserwacji i Ğledzenia okre Ğlonej osoby, miejsca lub obiektu, w celu zdobycia odpowiednich informacji i wykorzystania ich do opracowania danych wywiadowczych. Obserwacj Ċ i Ğledzenie mo Īna prowadzi ü w d áuĪszym okresie czasu, co pozwala na okre Ğlenie pewnych wzorów zachowa Ĕ oraz zidentyfikowanie charakterystycznych zdarze Ĕ. Zazwyczaj prowadzona jest w umundurowaniu, jednak w pewnych okoliczno Ğciach mo Īna od tego odst ąpi ü, zw áaszcza w pocz ątkowej fazie operacji oraz w terenie zurbanizowanym. ĝledzenie mo Īe by ü prowadzone z ró Īnych obiektów lub pojazdów. Wykorzystywane s ą tak Īe Ğrodki do nagrywania (dokumentowania) wyników prowadzonych dzia áaĔ. W zale Īno Ğci od zastosowania

151 wáaĞciwych procedur, Ğledzenie mo Īe obejmowa ü lub stanowi ü jeden z elementów záoĪonej operacji wywiadowczej, przeszukania oraz innych skrytych technik obser- wacyjnych. Wywiad wojskowy/rozpoznanie wojskowe zas áuguje na osobne potraktowanie ze wzgl Ċdu na znaczenie dla bezpiecze Ĕstwa pa Ĕstwa, ale jak twierdzi cytowany ju Ī Michael Herman, nie jest uwa Īane za obszar autonomiczny, ale rodzaj specjalistycz- nego przedsi Ċwzi Ċcia o charakterze militarnym: „[znajduje si Ċ] on cz Ċsto pod du Īym naciskiem ze strony odbiorców informacji w si áach zbrojnych i okazuje si Ċ, Īe jest podatny na ró Īnego rodzaju naciski bardziej ni Ī powinien” 131. Wynika to przypuszczalnie z jego cz ĊĞ ciowego niedoceniania przez kierownictwo polityczne pa Ĕstwa oraz przez samych dowódców 132 . Jego znaczenie wydaje si Ċ jednak wzrasta ü w zwi ąz- ku z ilo Ğci ą ró Īnego rodzaju misji realizowanych przez si áy zbrojne. Pewna rezerwa w spojrzeniu na wywiad wojskowy wynika najprawdopodobniej z jego tendencji do ocen sytuacji w kategoriach najgorszego scenariusza rozwoju wydarze Ĕ, najgorszego przypadku 133 . Takie podej Ğcie uzasadniaj ą jednak oczekiwania. Zadaniem si á zbrojnych jest walka lub – wspó ácze Ğnie – operacja reagowania kryzysowego, w Ğro- dowisku cz Ċsto nieprzyjaznym, a od wywiadu oczekuje si Ċ prezentacji wszystkich mo Īliwych zagro ĪeĔ. Otwarte pozostaje pytanie, czy kasandryczne scenariusze nie wynikaj ą z obaw o odpowiedzialno Ğü w przypadku niepowodzenia operacji, która dodatkowo skutkowa ü mo Īe ofiarami i stratami materialnymi? W odró Īnieniu od wywiadu cywilnego specyfika wywiadu si á zbrojnych polega na jego funkcjonowaniu w warunkach du Īej kooperatywno Ğci ponadnarodowej. Cywilne narodowe agencje wywiadowcze charakteryzuje niech Ċü do wymiany informacji, szczególnie dotycz ących danych o osobach. Zwi ązane jest to m.in. z ba- rierami legislacyjnymi i pewn ą kultur ą tajemnicy. Szerzej na ten temat wspominano, identyfikuj ąc bariery wspó ápracy wywiadowczej. Wywiad wojskowy natomiast jest zmuszony do sta áej wspó ápracy w ramach NATO i Unii Europejskiej. Zawarcie kompromisu w sprawie ocen wywiadowczych przez 28 przedstawicieli s áuĪb wywiadowczych NATO nie jest áatwe. Jedna s áuĪba twierdzi, Īe rakieta ma zasi Ċg 3 tys. km, a druga, Īe 2 tys. Mimo to kompromis w sprawie ocen wywiadowczych NATO jest ka Īdego roku osi ągany. Innym nowym – dla Ğwiata s áuĪb specjalnych – zjawiskiem, które znowelizo- wa áo dzia áania wywiadu wojskowego, by áa zmiana podej Ğcia do kategorii czasu i tajemnicy. W sytuacjach zagro Īenia Īycia Īoánierzy informacje przekazywane s ą natychmiast. W sprawach tajemnicy i przekazywania informacji niejawnych odst ą- piono w dzia áaniach bojowych od zasady need to know (wiedzy niezb Ċdnej), zast Ċ-

131 M. Herman, Pot Ċga wywiadu , op.cit. , s. 254. 132 Jeden z badaczy problematyki teorii wywiadu, David Kahn, przytacza nast Ċpuj ącą sytuacj Ċ: „Kiedy zapyta áem jednego z genera áów, czym wola áby dysponowa ü, bardzo dobrym oficerem wywiadu w swoim sztabie, czy dobrym dowódc ą, jednego z trzech pu áków dywizji, któr ą dowodzi á, genera á ro- ze Ğmia á si Ċ, a jego Īona odpowiedzia áa, Īe nawet ona zna prawid áow ą odpowied Ĩ. Obydwoje odpowie- dzieli, Īe oczywi Ğcie dowódca pu áku jest wa Īniejszy”. D. Kahn, An Historical ..., op.cit ., s. 9. 133 M. Herman, Pot Ċga wywiadu, op.cit. 152 puj ąc j ą zasad ą need to share (wiedzy koniecznej do podzielenia si Ċ)134 . Sojusznicze wojskowe s áuĪby wywiadowcze nie my Ğlą w trakcie operacji o ograniczaniu dost Ċ- pu do informacji, ale o tym, z kim si Ċ ni ą podzieli ü, aby mu pomóc i przygotowa ü do neutralizacji zagro Īenia.

2.3. Funkcjonowanie i mo Īliwo Ğci wywiadu komercyjnego (gospodarczego) Przedmiotem zainteresowania wywiadowczego s ą nie tylko pa Ĕstwa, ale tak Īe podmioty gospodarcze. Zainteresowanie nimi przejawia wywiad pa Ĕstwowy, ale tak Īe wywiad komercyjny, zwany gospodarczym. Przedsi Ċbiorcy równie Ī posiada- ją sekrety, które s ą przedmiotem zainteresowania konkurencji. Wywiad gospodarczy prowadzony by á od wieków 135 . Jedn ą z jego ofiar by áo chocia Īby jedwabnictwo. A Ī do VI w. jedynie Chi Ĕczycy znali tajemnic Ċ produkcji jedwabiu. Wówczas cesarz bizantyjski Justynian I (483–565) pos áuĪyá si Ċ agentami, aby wykra Ğü chi Ĕskie sekrety. Zaanga Īowa á w tym celu dwóch mnichów, którzy przemycili z Chin g ąsieni- ce jedwabnika w wydr ąĪ onych laskach. W Republice Weneckiej funkcje wywiadowcze pe áni áy prostytutki, zbieraj ące dane od osób przeje ĪdĪaj ących przez to pa Ĕstwo. Wywiad czy szpiegostwo przemys áowe, jak okre Ğla si Ċ dzia áalno Ğü pro- wadzon ą przeciwko w áasnym interesom gospodarczym, jest dzisiaj bardziej wyspecjalizowany 136 i korzysta z szerokiego instrumentarium metod oraz Ğrodków technicznych. Istnieje wiele podobie Ĕstw pomi Ċdzy wywiadem pa Ĕstwowym i komercyjnym. Ten ostatni zaadaptowa á metodologi Ċ i praktyki starszego od siebie wywiadu pa Ĕ- stwowego 137. Zauwa Īalna jest jednocze Ğnie tendencja do autonomicznego rozwoju wywiadu komercyjnego oraz inkorporacji tej dziedziny wiedzy do programów kszta ácenia na kierunkach ekonomicznych, specjalistów wywiadu gospodarczego (bussiness intelligence lub economic intelligence ). Wywiad komercyjny w przesz áo- Ğci koncentrowa á swoje zainteresowania na rozpoznaniu rynku i mo Īliwo Ğciach sprzeda Īy danego produktu. Obecnie poszukuje wiedzy oraz formu áuje prognozy dotycz ące zachowa Ĕ konkurencji 138 . Orientacja na konkurencj Ċ wymaga specjalistów od dostarczania analiz i ekspertyz pomocnych lub niezb Ċdnych do podejmowania

134 ĩycie Ğci Ğle tajne ..., op.cit. 135 Niektórzy autorzy twierdz ą, Īe najstarsza wzmianka o wywiadzie gospodarczym wystĊpuje w mitologii greckiej. Agent wywiadu gospodarczego, Prometeusz, przeprowadzi á brawurow ą akcj Ċ pozyskania niedost Ċpnych technologii maj ących znaczenie strategiczne dla cz áowieka – kradn ąc bogom ogieĔ. Zob. M. Karpi Ĕski, Historia szpiegostwa , op.cit. , s. 11. 136 R. Platt, Szpiedzy , Warszawa 1997, s. 46. 137 Mówi ąc o wywiadzie pa Ĕstwowym, autor ma na my Ğli instytucje wywiadu zajmuj ącego si Ċ bezpiecze Ĕstwem pa Ĕstwa (cywilnego i wojskowego), wywiad kryminalny (w tym policji i stra Īy granicznej) oraz zdobywanie informacji przez pa Ĕstwowe instytucje finansowe. 138 Mimo i Ī w wywiadzie komercyjnym zaadaptowano model post Ċpowania wywiadu pa Ĕstwo- wego, prawnie zabronione jest stosowanie tajnych dzia áaĔ i operacji wywiadowczych. Praktyki te zastrze Īone s ą wy áą cznie dla wywiadu pa Ĕstwowego. 153 decyzji – informacji wywiadowczych. Wydaje si Ċ jednak, Īe w przeciwie Ĕstwie do wywiadu pa Ĕstwowego, w którym informacje wywiadowcze s ą podstaw ą do podejmowania decyzji strategicznych, w wywiadzie komercyjnym zasada ta ma zastosowanie jedynie w du Īych korporacjach. Du Īe koncerny gospodarcze tworz ą w áasne struktury wywiadowcze. Mniejsze przedsi Ċbiorstwa korzystaj ą z us áug firm specjalizuj ących si Ċ w problematyce wywiadu komercyjnego. Dysponowanie w áasn ą struktur ą wywiadowcz ą jest korzystniejsze z punktu widzenia interesów firmy. W áasny specjalista, oprócz niezb Ċdnych kwalifikacji, posiada równie Ī wiedz Ċ o sytuacji ekonomicznej przedsi Ċbiorstwa, zna lepiej specyfik Ċ firmy, jej histori Ċ i dorobek. Ma Ğwiadomo Ğü sprz ĊĪ enia w áasnej eksperty- zy i oceny z wynikami finansowymi, a zatem ze swoj ą pozycj ą w przedsi Ċbiorstwie. Jednostki wywiadu komercyjnego, zwane popularnie wywiadowniami, wykorzystywane s ą do analiz dotycz ących ograniczenia ryzyka nieotrzymania zap áaty oraz informacji o rzetelno Ğci kontrahentów. Dzi Ċki mi Ċdzynarodowym powi ązaniom wywiadownia sieciowa mo Īe sprawdzi ü partnera handlowego praktycznie na ca áym Ğwiecie i przedstawi ü swoj ą rekomendacj Ċ dotycz ącą wspó ápracy. Wywiadownia handlowa pozyskuje informacje o badanej firmie z dost Ċpnych oficjalnie Ĩróde á. S ą nimi przede wszystkim: rejestry, s ądy, urz Ċdy, gie ády dáugów, rankingi, statystyki oraz publikacje w mediach. Pozyskuje równie Ī referencje u obecnych kontrahentów przedsi Ċbiorstwa. Wa Īnym Ĩród áem danych jest te Ī sama bada- na firma. Zebrane z wielu Ĩróde á informacje przetwarzane s ą i analizowane przez specjalistów, którzy oceniaj ą firm Ċ na wielu p áaszczyznach, jak te Ī proponuj ą pu áap kredytu kupieckiego, czyli kwot Ċ do jakiej handel z odroczonym terminem p áatno- Ğci z dan ą firm ą jest bezpieczny. Tak przygotowany raport trafia do klienta. Standardowa us áuga firmy wywiadu gospodarczego to raport opisuj ący organi- zacyjno-prawn ą i finansow ą sytuacj Ċ badanej firmy oraz ocen Ċ jej wiarygodno Ğci. Zawarto Ğü merytoryczn ą stanowi ą przede wszystkim: – dane rejestrowe firmy (forma prawna, adresy dzia áalno Ğci, kapita á, struktura wáasno Ğci, prawo reprezentacji, kierownictwo, przedmiot dzia áalno Ğci), – informacje o sytuacji finansowej badanej firmy (wyp áacalno Ğci, dyscyplinie páatniczej, do Ğwiadczeniach windykacyjnych, danych bilansowych, wska Ĩnikach ekonomicznych wraz z komentarzem), – inne informacje (zatrudnienie, firmy zwi ązane, kierunki importu i eksportu, inwestycje rozpocz Ċte itd.), – proponowany przez wywiadowni Ċ pu áap kredytu kupieckiego. Na Īyczenie klienta wywiadownia przygotuje równie Ī raport z wizytacji w badanej firmie. Daje on mo Īliwo Ğü weryfikacji na miejscu rodzaju deklarowanej przez kontrahenta dzia áalno Ğci, wielko Ğci przedsi Ċbiorstwa i danych dotycz ących m.in.: otoczenia firmy, jej lokalizacji, powierzchni, zakresu oferowanych us áug, Ğrodków transportu, urz ądze Ĕ, towarów oraz innych uzgodnionych z klientem informacji. Przedsi Ċbiorstwa, doceniaj ąc znaczenie wywiadu gospodarczego, zdaj ą sobie coraz bardziej spraw Ċ, Īe same nara Īone s ą na dzia áania wywiadowcze konkurencji. Dlatego te Ī rozwijaj ą równolegle w áasne systemy zabezpieczaj ące ich tajemnice

154 i informacje przed dost Ċpem dla konkurencji 139. Tak wi Ċc sektor prywatny korzysta z do Ğwiadcze Ĕ instytucji pa Ĕstwowych nie tylko w zakresie sztuki zdobywania, przetwarzania i korzystania z informacji, ale tak Īe z do Ğwiadcze Ĕ ochrony informacji (Information Security, INFOSEC). W dobie rzeczywisto Ğci informacyjnej spo- áecze Ĕstwa nie mog ą funkcjonowa ü bez zabezpieczenia informacji dotycz ących decyzji pa Ĕstwowych, planowanych i prowadzonych operacji wojskowych czy stanu infrastruktury. Podobnie firmy prywatne coraz bardziej rozumiej ą i dostrzegaj ą znaczenie tej sfery dla powodzenia swojej dzia áalno Ğci. Wywiad gospodarczy sta á si Ċ w ostatnich latach instrumentem coraz cz ĊĞ ciej wykorzystywanym przez przedsi Ċbiorstwa, które zaczynaj ą docenia ü jego znaczenie. Gospodarcze dane wywiadowcze mog ą stanowi ü niezb Ċdny, a wr Ċcz konieczny element strategii firmy, wspiera ü decyzje dotycz ące jej obecnego profilu i perspektyw rozwojowych, a tak Īe taktyki negocjacyjnej w czasie kontaktów z klientem, firm ą wspó ápracuj ącą oraz konkurencj ą. Firma najcz ĊĞ ciej dzia áa w twardych realiach ekonomicznych i prawnych. W praktyce jest ona w relacjach z ka Īdym podmiotem nara Īona na konfrontacj Ċ z prawami rynku. Na ka Īdym przedsi Ċbiorstwie spoczywa obowi ązek wytworzenia w áasnego systemu ostrzegania (mo Īliwie jak najwcze Ğniej- szego informowania) o potencjalnych zagro Īeniach z jednej strony, z drugiej za Ğ systemu, który wska Īe na szanse i mo Īliwo Ğci w dzia áalno Ğci biznesowej. Problem funkcjonowania wywiadu gospodarczego nabiera szczególnego znaczenia w warunkach spo áecze Ĕstwa informacyjnego. Powszechny dost Ċp do zasobów Internetu, informacji gospodarczych w mediach, literaturze fachowej, mo Īe cz Ċsto stwarza ü wra Īenie, Īe niezb Ċdna wiedza znajduje si Ċ w zasi Ċgu r Ċki, Īe kierownictwo firmy wie w áaĞciwie wszystko, a je Ğli nie wie, to zdobycie w áaĞciwej informacji jest prost ą instrumentaln ą czynno Ğci ą. W rzeczywisto Ğci nie jest to do ko Ĕca prawda. Wiele informacji wymaga potwierdzenia ich wiarygodno Ğci oraz w áaĞciwej inter-

139 Na przyk áad na pocz ątku 2005 r. „The Wall Street Journal” opisa á szczegó áowo jedno ze spotka Ĕ zarz ądu HP, na którym krytykowano zaocznie prezesa firmy, Carly Fiorin Ċ. W celu ustalenia mechanizmu przecieku do mediów kierownictwo HP wynaj Ċá o firm Ċ detektywistyczn ą, której nie uda áo si Ċ ustali ü Ĩród áa wyp áywu informacji. Do sprawy powrócono ponownie, kiedy w styczniu 2005 r. serwis internetowy CNET ujawni á plany spó áki omawiane na tajnym posiedzeniu. Wynaj Ċto ponownie detektywów, którzy tym razem skutecznie wykryli sprawc Ċ. Metody dzia áania detektywów – mimo Īe skuteczne – wzbudzi áy wiele kontrowersji prawnych dotycz ących legalno Ğci dzia áaĔ. Zdobyli wykaz rozmów telefonicznych dziennikarzy i trzech cz áonków zarz ądu HP, jednego z nich Ğledzili podczas podró Īy, obserwowali jego dom. Przegl ądali Ğmietniki, usi áowali przenikn ąü do podejrzanych redakcji, planowali plan prowokacji, aran Īuj ąc kontakt dziennikarza CNET z rzekomo niezadowolonym z traktowania pracownikiem HP, niejakim „Jakobem”, który chcia á przekaza ü informacje. Najwa Īniejszym elementem Ğledztwa detektywistycznego by á komputerowy program szpiegowski, pozwalaj ący na identyfikacj Ċ IP ka Īdego komputera, na który dziennikarz przesy áaá e-maile. W rezultacie tych dzia áaĔ okaza áo si Ċ, Īe Ĩródáem jednego z przecieków jest cz áonek rady nadzorczej. Mimo sukcesu wysz áy na jaw metody Ğledcze detektywów, które narusza áy prawo, gdy Ī stosowali metody i techniki zarezerwo- wane wy áą cznie dla instytucji pa Ĕstwowych. Skandal wywo áaáy tak Īe w ątpliwo Ğci, czy spó áka publiczna, b Ċdąca w áasno Ğci ą akcjonariuszy, ma prawo zlecania tajnych operacji wywiadowczych. W sprawie wszcz Ċto Ğledztwo prokuratorskie. T. Grynkiewicz, HP — firma, która Ğledzi w áasny zarz ąd, „Gazeta Wyborcza”, 27 IX 2006; J. Harding, Spy story puts big business under scrutiny , „The Times (Times Business)”, 21 IX 2006. 155 pretacji. Ponadto coraz cz ĊĞ ciej mamy do czynienia z przejawami dezinformacji, bĊdącej rezultatem celowych dzia áaĔ. Nie wnikaj ąc w moralny aspekt oraz intencje dezinformowania (np. przedstawianie zbyt pozytywnego – w stosunku do realiów – wizerunku firmy), bezkrytyczne przyjmowanie informacji mo Īe mie ü – i b Ċdzie mia áo – negatywne konsekwencje dla podejmowania decyzji przez kierownictwo przedsi Ċbiorstwa. Wspó áczesne rozumienie poj Ċcia „wywiad gospodarczy” dotyczy zasadniczo jednego z instrumentów zarz ądzania przedsi Ċbiorstwem, zw áaszcza za Ğ zwi Ċkszenia jego konkurencyjno Ğci. Okre Ğlenie to zacz Ċto stosowa ü na pocz ątku lat 80. XX w. w USA, w ró Īnych zreszt ą formach pokrewnych (wywiad organizacyjny, konkurencyjny, marketingowy itd.). Sta áo si Ċ ono narz Ċdziem pozyskiwania rynków, od- krywania metod rozumowania konkurencji oraz partnerów, rozpoznawania ich kultury organizacyjnej, zamierze Ĕ i zdolno Ğci do ich realizacji. Wywiad gospodarczy, poprzez dzia áanie w otoczeniu przedsi Ċbiorstwa, identyfikuje zagro Īenia i szanse jego rozwoju, a tak Īe dostarcza informacje wa Īne z punktu widzenia rozwoju dorobku naukowego, technicznego, technologicznego i organizacyjnego firmy 140. Korzystanie z wywiadu gospodarczego mo Īe mie ü nieocenione znaczenie dla przedsi Ċbiorstwa. Dzi Ċki danym wywiadowczym mo Īna pozna ü sytuacj Ċ finansow ą partnera, zmniejszy ü ryzyko zaanga Īowania si Ċ we wspó áprac Ċ z nim, unikn ąü strat, oszustwa oraz zapobiec nietrafnemu zainwestowaniu Ğrodków finansowych, materialnych i osobowych. Wspó áczesne instytucje wywiadu gospodarczego oferuj ą szeroki zakres us áug, od rozpoznania maj ątku i kondycji finansowej partnera, poprzez sprawdzenie zobowi ąza Ĕ i obci ąĪ eĔ finansowych, a Ī do diagnozy dotycz ącej jego intencji. Ko Ĕcowym efektem tych czynno Ğci jest sporz ądzenie raportu, dokumentacji fotograficznej itp. Znaj ąc odpowiednie narz Ċdzia i techniki, w stosunkowo áatwy i ma áo kosztowny sposób – zgodnie z prawem – mo Īna pozyska ü interesuj ą- ce informacje na temat konkurentów. Zrozumienie i wiedza o procesach gospodarczych sta áa si Ċ w ostatnich latach niemal obsesj ą w wielu korporacjach gospodarczych na Ğwiecie. Istnieje co prawda jeszcze niewielka liczba przedsi Ċbiorstw, która funkcjonuje w tradycyjny sposób, opieraj ąc si Ċ na ca ákowitej wierze w umiej Ċtno Ğci i wiedz Ċ w áaĞciciela czy mena- dĪera. Takie tradycyjne i anachroniczne podej Ğcie stopniowo zanika. Przedsi Ċbior- cy zdaj ą sobie spraw Ċ, Īe obecnie funkcjonowanie na rynku nie mo Īe polega ü wy- áą cznie na wiedzy jednej osoby, nawet je Ğli posiada ona du Īe predyspozycje kierownicze, w áaĞciwe wykszta ácenie i do Ğwiadczenie. Posiadanie dobrych oraz u Īytecznych informacji zale Īy zawsze od w áaĞciwego sformu áowania zapotrzebowania. Korzystanie z instytucji wywiadu gospodarczego ma sens tylko wtedy, kiedy przedsi Ċbiorca wie, czego potrzebuje. Tylko wtedy mo Ī- na dobra ü w áaĞciw ą metodologi Ċ dzia áania oraz wykorzystywa ü stosowne Ĩród áa.

140 M. Kwieci Ĕski, Wywiad gospodarczy w zarz ądzaniu przedsi Ċbiorstwem , Warszawa 1999, s. 29–31. 156 Z analizy literatury oraz obserwacji tendencji wyst Ċpujących w wywiadzie gospodarczym wynika, Īe ta dziedzina aktywno Ğci jest w du Īej mierze pochodn ą dorobku teoretycznego i praktyki stosowanej przez instytucje wywiadu pa Ĕstwowe- go. Dowodzi tego zarówno stosowana terminologia, zasady, jak i praktyka. A zatem dorobek agencji pa Ĕstwowych znajduje twórcze zastosowanie w praktyce komercyjnego wywiadu gospodarczego. Nie nale Īy si Ċ temu dziwi ü, gdy Ī wywiad pa Ĕ- stwowy jest instytucj ą starsz ą. Posiada wi Ċkszy potencja á i mo Īliwo Ğci oraz prawne przyzwolenie na stosowanie metod, których stosowanie przez wywiad gospodarczy jest zakazane. Rozszerzaj ąca si Ċ tendencja do inkorporacji metodologii wywiadów pa Ĕstwowych do prywatnych instytucji wywiadowczych, znajduje wyraz w powsta- waniu firm wyspecjalizowanych w tej dziedzinie oraz w coraz powszechniejszym korzystaniu z wywiadu gospodarczego przez przedsi Ċbiorstwa. Problematyka ta staje si Ċ ponadto przedmiotem kszta ácenia. W przesz áoĞci zapotrzebowanie na dane wywiadowcze koncentrowa áo si Ċ na rozpoznaniu rynku w celu wprowadzenia dobrze sprzedaj ącego si Ċ produktu po jak najlepszej cenie. Obecnie przedsi Ċbiorcy – jak si Ċ wydaje – zmieniaj ą swoje podej- Ğcie i zainteresowani s ą patrzeniem w przysz áoĞü , staraj ąc si Ċ wyprzedzi ü konkurencj Ċ. Tendencja ta kreuje potrzeb Ċ precyzyjnych informacji i danych wywiadowczych b Ċdących rezultatem wnikliwej analizy, a tak Īe informacji o charakterze strategicznym, decyduj ącym o obecno Ğci i miejscu przedsi Ċbiorstwa na rynku w d áuĪ- szej perspektywie czasowej. Mimo Īe specjali Ğci od wywiadu gospodarczego wykazuj ą tendencj Ċ do odtwarzania praktyk, to jednak nie stosuj ą technik i metod tajnych operacji wywiadowczych ze wzgl Ċdu na istniej ące ograniczenia prawne. W polskim prawie istniej ą mechanizmy zabraniaj ące prowadzenia dzia áalno Ğci wywiadowczej na w áasn ą r ĊkĊ. Zakaz taki sformu áowano w artykule 267 §1. Ko- deksu karnego, który stanowi, Īe: „Kto bez uprawnienia uzyskuje informacj Ċ dla niego nie przeznaczon ą, otwieraj ąc zamkni Ċte pismo, pod áą czaj ąc si Ċ do przewodu s áuĪą cego do przekazywania informacji lub prze áamuj ąc elektroniczne, magnetyczne albo inne szczególne jej zabezpieczenie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolno Ğci albo pozbawienia wolno Ğci do lat 2. Tej samej karze (267 §2.) podlega ten, kto w celu uzyskania informacji, do której nie jest uprawniony, zak áada lub pos áuguje si Ċ urz ądzeniem podsáuchowym, wizualnym albo innym urz ądzeniem specjalnym” 141. W niektórych firmach, gdzie zbieranie informacji opiera si Ċ na penetrowaniu zasobów Internetu, prasy, publikacji, materia áów reklamowych, analiza (o ile mo- Īemy mówi ü o istnieniu takiego procesu) ogranicza si Ċ do zbierania faktów, a ich interpretacja cz Ċsto ma niewiele wspólnego z informacjami niezb Ċdnymi do podejmowania decyzji strategicznych. Du Īe firmy tworz ą swoje w áasne struktury (komórki) wywiadowcze, które jednak cz Ċsto nie s ą zdolne do wyj Ğcia poza kr ąg dostarczenia informacji faktograficznych. Inne korzystaj ą z us áug instytucji profesjonalnych. Cz Ċsto jednak u Ğwiadamiaj ą sobie, Īe specjalista z zewn ątrz jest dobrze przygoto-

141 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny , DzU z 1997 r., nr 88, poz. 553 z pó Ĩn. zm. 157 wanym specjalist ą wywiadu gospodarczego, ale nie zna specyfiki przedsi Ċbiorstwa, a jego informacje charakteryzuje du Īy poziom ogólno Ğci. Im cz ĊĞ ciej przedsi Ċbiorstwa korzystaj ą z ekspertyz wywiadowczych dotycz ących konkurencji, tym bardziej u Ğwiadamiaj ą sobie, Īe same s ą obiektem rozpoznawania. Dlatego te Ī rozwijaj ą w áasne techniki zabezpieczaj ące ochron Ċ informacji.

2.4. Ograniczenia i niepowodzenia wywiadu wspó áczesnego pa Ĕstwa Wydarzenia z 11 wrze Ğnia 2001 r., a nast Ċpnie niepotwierdzona ocena dotycz ą- ca posiadania przez Irak broni masowego ra Īenia, przedstawiane s ą jako b áĊ dy wywiadu, szczególnie w Stanach Zjednoczonych 142 oraz w Wielkiej Brytanii, gdzie rola wspólnot wywiadowczych w kontek Ğcie tych dwóch okoliczno Ğci sta áa si Ċ przedmiotem dochodze Ĕ komisji parlamentarnych 143 . Do kategorii b áĊ dów wywiadu zaliczane s ą równie Ī inne wydarzenia z XX w., chocia Īby uzyskanie zdolno Ğci nuklearnych przez ZSRR, atak Korei Pó ánocnej na Po áudniow ą, wkroczenie wojsk radzieckich w 1956 r. do W Ċgier i w 1968 r. do Czechos áowacji, budowa muru berli Ĕskiego, wydarzenia w Polsce w latach 1980–1981 i wiele innych 144 . Wydaje si Ċ, Īe w tym kontek Ğcie bardziej adekwatne do rzeczywisto Ğci jest mówienie o ograniczeniach instytucji wywiadu, które prowadz ą do nieprawid áowej diagnozy rzeczywisto Ğci i zaskoczenia. Mo Īe ono przybra ü ró Īną form Ċ, np. niespodziewanego ataku lub podj Ċcia decyzji na podstawie b áĊ dnej diagnozy sytuacji. W literaturze przedmiotu panuje zgodno Ğü , Īe istot ą istnienia s áuĪb wywiadowczych jest informowanie polityków i dowódców. Maj ąc na uwadze zagro Īenia dla bezpiecze Ĕstwa narodowego, pa Ĕstwa zbieraj ą informacje we w áasnym kraju i za granic ą, które nast Ċpnie przekazywane s ą politykom i administracji w celu wykorzystania ich do podejmowania decyzji. Przyjmuj ąc to za áoĪenie, mo Īna powiedzie ü, Īe wywiad pe áni rol Ċ s áuĪebn ą i us áugową oraz powinien przekazywa ü prawd Ċ, aby gremia podejmuj ące decyzje opiera áy si Ċ na rzetelnej i zweryfikowanej wiedzy. A zatem, b áĊ dy i niepowodzenia wyst Ċpują wtedy, kiedy informacje wywiadowcze są b áĊ dne, niepe áne lub tendencyjne, i mog ą – chocia Ī nie musz ą – prowadzi ü do báĊ dnych decyzji podj Ċtych na ich podstawie. Rozpatruj ąc wp áyw informacji wywiadowczych na decyzje, nale Īy wzi ąü pod uwag Ċ tak Īe i to, Īe wywiad nie jest jedynym bytem, który wp áywa poprzez informacje, zachowania, tworzenie sytuacji oraz interakcje personalne na proces podejmowa-

142 Zob. T.H. Kean, L.H. Hamilton, The 9/11 Report: The National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States (2004) , http://www.9-11commission.gov/report/index.htm (dost Ċp: 14 IX 2011); L.H. Silberman, C.S. Robb , Report Washington, DC: Government Printing Office for the Commission on the Intelligence Capabilities of the United States Regarding Weapons of Mass Destruction , 2005, http://www.wmd.gov/report/report.html (dost Ċp: 14 IX 2011). 143 Zob. Review of Intelligence on Weapons of Mass Destruction , HC898 2004, http://news.bbc. co.uk/nol/shared/bsp/hi/pdfs/14_07_04_butler.pdf (dost Ċp: 22 X 2011). 144 P. Bobbitt, Terror and Consent ..., op.cit. , s. 293. 158 nia decyzji. Mo Īna postawi ü tez Ċ, Īe funkcjonuje w warunkach silnej konkurencji. Na prezydenta, premiera, inne podmioty decyzyjne wp áywaj ą i usi áuj ą wp áywa ü: í politycy wraz z ich zapleczem politycznym i doradcami prawnymi, í wy Īsi urz Ċdnicy administracji – dyrektorzy departamentów, asystenci, kie- rownicy projektów rz ądowych, í podmioty prywatne – przedstawiciele korporacji prywatnych, lobby Ğci, grupy obywatelskie, o Ğrodki badania opinii, í media, í przedstawiciele innych pa Ĕstw – dyplomaci, partnerzy, korespondencja od tych podmiotów, í organizacje pozarz ądowe – fundacje, stowarzyszenia, korporacje zawodowe, Ğrodowisko naukowe, o Ğrodki analityczne i eksperckie, í czynniki osobiste – Ko Ğció á, kluby zainteresowa Ĕ, kr ąg towarzyski. Bior ąc pod uwag Ċ powy Īsze czynniki, nale Īy za áoĪyü, Īe wywiad nie jest jedy- ną instytucj ą, której oceny uwzgl Ċdnia si Ċ w procesie decyzyjnym. Spogl ądaj ąc na przywo áane przypadki b áĊ dów przypisywanych wspólnotom wywiadowczym USA i Wielkiej Brytanii, mo Īemy zidentyfikowa ü dychotomiczn ą natu- rĊ niepowodze Ĕ i b áĊ dów wywiadu. Nazwijmy je b áĊ dami skutkuj ącymi negatywnie dla bezpiecze Ĕstwa oraz b áĊ dami skutkuj ącymi pozytywnie dla bezpiecze Ĕstwa. W przypadku ataku terrorystycznego na obiekty w Nowym Jorku i Waszyngtonie zaistnia áa sytuacja skutków negatywnych – nie ostrze Īono skutecznie o ataku terrorystycznym. Inaczej by áo w stosunku do diagnozy, Īe Irak posiada bro Ĕ masowego ra Īenia, kiedy wyolbrzymiono zagro Īenie, które de facto nie istnia áo. Trudno przes ądza ü jednoznacznie, czy rozpocz Ċcie wojny w Iraku by áo s áuszne, czy nie, ale niepotwierdzona ocena zagro Īenia by áa jedn ą z przyczyn rozpocz Ċcia operacji wojskowej. Michael Herman okre Ğla przyczyny b áĊ dów wywiadu: „W wi Ċkszo Ğci pozycji znale Ĩü mo Īna dwa podstawowe wnioski. Po pierwsze, sáabym ogniwem w tym áaĔcuchu jest raczej proces analizy zebranych informacji, a nie dzia áania maj ące na celu ich zdobycie. Niejednokrotnie pora Īki zdarza áy si Ċ bowiem mimo zdobycia wystarczaj ącej ilo Ğci materia áów dowodowych. Po drugie, sáabo Ğü procesu analitycznego cz Ċsto polega na zjawisku, jakie Kissinger, omawia- jąc pora ĪkĊ ameryka Ĕskiego wywiadu, który nie dostrzeg á przygotowa Ĕ do wojny Jom Kippur, uj ąá w sposób nast Ċpuj ący: »Pora Īka nie nast ąpi áa na p áaszczy Ĩnie instytucjonalnej, ale na p áaszczy Ĩnie intelektualnej«. Cz áowiek zwykle stara si Ċ interpretowa ü dane przez obrazy, analogie historyczne, osobiste do Ğwiadczenia i wykorzystuj ąc ró Īne inne hipotezy. Ogranicza te Ī swój proces poznawczy, dopasowu- jąc okre Ğlone informacje do istniej ących norm czy zachowa Ĕ. Widzi si Ċ wtedy tylko to, co chce si Ċ widzie ü. Zbyt te Ī pochopnie dochodzi si Ċ do pewnych wniosków i zbyt kurczowo pó Ĩniej si Ċ ich trzyma. »Zbiorowa m ądro Ğü « w stosunkach wywiadu z u Īytkownikiem i w pracy poszczególnych elementów kompleksu wywiadowczego jest zjawiskiem, które dodatkowo wzmacnia tego rodzaju efekty” 145.

145 M. Herman, Pot Ċga wywiadu , op.cit. , s. 226–227. 159 Zdaniem innego badacza problematyki wywiadu, Richarda K. Bettsa, problem niepowodze Ĕ i b áĊ dów wywiadu nie ogranicza si Ċ tylko do b áĊ dów na poziomie analizy. Twierdzi on, Īe s ą one nieod áą cznym elementem towarzysz ącym wywiadowi, a zatem w áaĞciwsze jest mówienie o ograniczeniach. Betts zauwa Īa, Īe: „W najbardziej znanych przypadkach niepowodze Ĕ wywiadu, najpowa Īniejsze báĊ dy rzadko zosta áy pope ánione przez aparat zdobywaj ący informacje, od czasu do czasu przez specjalistów analityków pisz ących informacje, ale najcz ĊĞ ciej przez podejmuj ących decyzj Ċ odbiorców produktów s áuĪb wywiadowczych. Przekonania polityczne zaw ĊĪ aj ą perspektyw Ċ percepcji, a przeci ąĪ enie sprawami administra- cyjnymi ogranicza refleksj Ċ. Niepowodzenia wywiadu wynikaj ą bardziej z czynni- ków politycznych i psychologicznych ni Ī organizacyjnych” 146. BáĊ dy pope ániane przez wywiad wyst Ċpuj ą na poziomie zbierania informacji i analizy oraz podejmowania decyzji. Przyczyny b áĊ dów na poziomie zbierania informacji i analizy sprowadzaj ą si Ċ gáównie do wiarygodno Ğci Ĩród áa. Je Īeli Ĩród áo jest niepewne, konsekwencj ą po- traktowania jego informacji w dobrej wierze z pewno Ğci ą b Ċdzie b áĊ dna informacja wywiadowcza. Zdarza si Ċ równie Ī i tak, Īe Ĩród áo nie ma dost Ċpu bezpo Ğredniego do informacji. W przypadku Ĩróde á osobowych przyczyn ą b áĊ dów mog ą by ü obiek- tywne uwarunkowania procesu postrzegania przez cz áowieka. (Ograniczenia Ĩróde á przedstawiono w rozdziale dotycz ącym procesu informacyjnego). Nast Ċpnie zebra- ny materia á przesy áany jest do pionów analitycznych. Podczas prowadzenia analiz wywiadowczych równie Ī mo Īe pojawi ü si Ċ b áą d, co b Ċdzie skutkowa áo przekazaniem odbiorcy informacji nieprawdziwej lub niepe á- nej. W áasne szacunki jakiegokolwiek zjawiska, nawet zdawa ü by si Ċ mog áo najbardziej oczywistego, mog ą by ü w najlepszym razie tylko przybli Īone. W literaturze specjalistycznej wymienia si Ċ wiele kategorii uprzedze Ĕ i b áĊ dów oceniania. Poni Īej zaprezentowano niektóre z nich 147. í Analiza najgorszego przypadku (kompleks Kasandry) . Ekstremalny scep- tycyzm. Odzwierciedla pesymistyczne podej Ğcie na podstawie negatywnych do Ğwiad- cze Ĕ z przesz áoĞci. Mo Īe wynika ü z interesów i preferencji instytucji oceniaj ącego. í Analiza najlepszego przypadku . Optymistyczna ocena na podstawie przekonania o znajomo Ğci zachowania ludzi lub preferencji i interesów instytucji oceniaj ącego. í Báą d analogii . Uznanie, Īe wydarzenie jest zbie Īne z innym w przesz áoĞci. í BáĊ dne wyobra Īenia . Wp áywaj ące na percepcj Ċ przekonanie o niezmienno- Ğci okre Ğlanej sytuacji lub opisywanego stanu. í Brak empatii . Niezdolno Ğü do rozumienia postrzegania i pogl ądów innych ludzi. Niedocenianie znaczenia ich roli oraz interesów.

146 R.K. Betts, Analysis, war, and decision. Why intelligence failures are inevitable [w:] Intelligence Theory , red. P. Gill, S. Marrin, M. Phytian, op.cit. , s. 87. 147 Opracowano na podstawie ró Īnych Ĩróde á, m.in.: D.H . Dearth, National Intelligence: Profession and Process [w:] Strategic Intelligence ..., red. idem , R.T. Goodden, op.cit., s. 97–107; R.K. Betts, Analysis ..., op.cit. , s. 87–107; A. Gurycka, Báą d w wychowaniu , Warszawa 1990, s. 75–85, 146; S. Nowak, Metodologia bada Ĕ spo áecznych , Warszawa 2010, s. 266–267. 160 í Celowe lekcewa Īenie nowego dowodu . Odrzucanie informacji sprzecznych z dotychczasowymi, wywo áane d ąĪ eniem do konsekwentnego potwierdzania wcze Ğ- niejszych za áoĪeĔ. í Etnocentryzm . Przenoszenie wzorów w áasnej kultury, ideologii, przekona Ĕ, pogl ądów na innych. B áą d ten cz Ċsto prowadzi do wyobra Īenia lustrzanego i my- Ğlenia Īyczeniowego. í Hipoteza racjonalnego aktora . Za áoĪenie, Īe inni b Ċdą dzia áaü w sposób racjonalny, podobnie jak oceniaj ący. B áą d po áą czony z za áoĪeniami wyobra Īenia lustrzanego. í My Ğlenie konserwatywne . Sk áonno Ğü do oceny nowych zjawisk w kontek Ğcie do Ğwiadcze Ĕ z przesz áoĞci oraz potwierdzania dotychczasowych ocen. í My Ğlenie Īyczeniowe (kompleks Polianny) . Optymizm b Ċdący wynikiem nadmiernego zaufania do w áasnego postrzegania i zdolno Ğci analitycznych. í Nadmierna tajemniczo Ğü (zamkni Ċcie instytucjonalne) . Poleganie na okre- Ğlonej grupie wybranych argumentów w obawie przed naruszeniem przepisów bezpiecze Ĕstwa. Redukuje mo Īliwo Ğci dostrzegania alternatywnych rozwi ąza Ĕ. Mo Īe wynika ü z ogranicze Ĕ struktury organizacyjnej. í Nadmierne zaufanie do obiektu oceny . Tendencyjny optymizm oceny wywo áany przedwczesnym zako Ĕczeniem sprawy lub niewiedz ą. í Niech Ċü do uwzgl Ċdniania prawdopodobie Ĕstwa . Tendencja do unikania ocen o szczególnie du Īym lub szczególnie ma áym prawdopodobie Ĕstwie. í Niewiedza . Brak wiedzy o danym problemie lub zjawisku. í Odmowa racjonalno Ğci . Przypisywanie innym dzia áania nieracjonalnego. Przekonanie, Īe kieruj ą si Ċ odmiennymi przes áankami ni Ī oceniaj ący. Przeciwie Ĕstwo báĊ du racjonalnego. í Ograniczenia i za Ğciankowo Ğü organizacyjna . Selektywna koncentracja lub sztywne opieranie i odwo áywanie si Ċ do poprzednich s ądów, wynikaj ące z lojalno Ğci i przywi ązania do struktury organizacyjnej. Skutkuje nadmiernym zaufaniem do w áasnej fachowo Ğci i my Ğleniem grupowym. Bezkrytyczna analiza koncepcji i wydarze Ĕ oraz ich generalizowanie na podstawie wniosków, sukcesów i pora Īek opisanych w historii. í Przekonanie o proporcjonalno Ğci . Oczekiwanie, Īe konkurencja roz áoĪy wysi áki proporcjonalnie do oczekiwanych rezultatów. Ocena, Īe intencje s ą równo- znaczne z konsekwencjami. í Twierdzenia tautologiczne . Zdania, których prawdziwo Ğü nie jest rozstrzygalna empirycznie, lecz gwarantowana przez znaczenie wystĊpuj ących w nich terminów. í Unikanie obronne . Odmowa dostrzegania i zrozumienia szczególnie groĨnych symptomów. Unikanie trudnych wyborów. Prowadzi do my Ğlenia Īyczeniowego. í Uprzednio sformu áowany pogl ąd. Wynika z tendencji do uproszcze Ĕ i prowadzi do przedwczesnego wyci ągania wniosków na podstawie poprzednich pogl ądów. í Wyobra Īenie lustrzane . Postrzeganie innych tak, jak postrzega si Ċ siebie. í Za áoĪenie jednolito Ğci dzia áania i organizacji . Przyjmowanie, Īe zachowania innych s ą planowane i koordynowane, podczas gdy w rzeczywisto Ğci nie s ą.

161 Ignorowanie czynnika przypadku i chaosu oraz mylnego postrzegania przez innych. Jest to podstawowy b áą d atrybucji, powodowany uprzedzeniami kulturowymi. í Za áoĪenie, Īe jedna hipoteza wyklucza inne . Dowody i argumenty, które odpowiadaj ą zasadniczym przekonaniom i wykluczaj ą inne, niezgodne z nimi pogl ądy. í Zespó á rozumowania a priori . Zdominowanie kierunku my Ğlenia przez do- Ğwiadczenia i dane pochodz ące z przesz áoĞci. Oceniaj ący bezkrytycznie odrzuca nowe informacje. Przyczyny b áĊ dów na poziomie podejmowania decyzji wynikaj ą z tego, Īe rezultaty pracy wywiadu, jak zauwa Īono wcze Ğniej, nie zawsze przek áadaj ą si Ċ na reakcje administracji oraz decyzje. Wydaje si Ċ, Īe mo Īna zidentyfikowa ü kilka powodów. Pierwszy z nich to niejednoznaczno Ğü dowodów i s ądów. Analizy wywiadowcze nie zawsze opieraj ą si Ċ na wystarczaj ącym materiale dowodowym. Cz Ċsto brakuje wiarygodnych informacji potwierdzaj ących lub jest ich du Īa ilo Ğü , w tym wzajemnie wykluczaj ących si Ċ. Informacje wywiadowcze mog ą co najwy Īej redukowa ü stopie Ĕ niepewno Ğci. Trudno jest tak Īe przes ądza ü, Īe pojedyncza informacja mo Īe by ü symptomem, posiadaj ącym znacznie dalej id ące konsekwencje. W czerwcu 1964 r. CIA odnotowa áa, Īe chi Ĕski instruktor na kursie dotycz ącym taktyki dzia áaĔ partyzanckich stwierdzi á: „B Ċdziemy w ci ągu miesi Ċcy posiadali bomb Ċ atomow ą”. Istotnie, za kilka miesi Ċcy Chiny przeprowadzi áy swoj ą pierwsz ą prób Ċ nuklearn ą148 . Trudno w takiej sytuacji wini ü kogokolwiek o to, Īe nie przewidzia á tego wydarzenia. Wypowied Ĩ pojedynczego oficera by áa zbyt s áabym materia áem dowodowym, aby traktowa ü go powa Īnie. Niektóre analizy wywiadu wskazuj ą na ró Īne mo Īli- wo Ğci rozwoju sytuacji, co stawia podejmuj ących decyzj Ċ przed powa Īnym wyzwaniem i rodzi pytanie, który scenariusz b Ċdzie bardziej prawdopodobny. Cytowany Richard Betts us áysza á kiedy Ğ rozmow Ċ wysokich urz Ċdników administracji ameryka Ĕskiej, którzy twierdzili, Īe do ocen wywiadowczych dotycz ących intencji ZSRR mo Īna zamiast tego pa Ĕstwa wstawi ü okre Ğlenie „Cesarstwo Rzymskie” lub „Fran- cja z okresu napoleo Ĕskiego” i ocena te Ī b Ċdzie prawdziwa 149. Trudno dziwi ü si Ċ, Īe z powodu niewystarczaj ących dowodów decyzje nie s ą podejmowane. Wyobra Ĩmy sobie ostrze Īenie w fakultatywnej formie o ataku terrorystycznym na obiekt. Prze áoĪenie ostrze Īenia na decyzje skutkuje dzia áaniami profilaktycznymi anga Īuj ącymi si áy, Ğrodki i znaczne nak áady finansowe. Dzia áania te zniech Ċci áyby ugrupowanie do przeprowadzenia takiego ataku i faktycznie on nie nast ąpi á. W takim przypadku zarówno administracja pa Ĕstwowa, a nast Ċpnie instytucje informacyjne zosta áyby z pewno Ğci ą oskar Īone o marnowanie Ğrodków publicznych i brak profesjonalizmu. Drug ą przyczyn ą b áĊ dów jest podporz ądkowanie wywiadu polityce. Martin Petersen wyodr Ċbnia cztery Ĩród áa nieuwzgl Ċdniania przez administracj Ċ i polityków informacji, ocen i ostrze ĪeĔ wywiadowczych:

148 R.K. Betts, Analysis ..., op.cit. , s. 94. 149 Ibidem. 162 1) Administracja i politycy uwa Īaj ą si Ċ za kompetentnych analityków, posiadaj ących zaufanie do w áasnych ocen. 2) Wykazuj ą tendencj Ċ do przenoszenia zachowa Ĕ w áaĞciwych ludziom na dzia áania pa Ĕstw, nie uwzgl Ċdniaj ąc kontekstu historycznego, znaczenia si á politycznych, ekonomicznych, spo áecznych i wojskowych. Dla wielu podmiotem dzia áania nie jest Rosja, Francja czy Chiny, ale ich przywódcy. 3) Ludzie, których opisuj ą i charakteryzuj ą analitycy wywiadu, znani s ą im osobi Ğcie. 4) Wierz ą, Īe znaj ą si Ċ dobrze na ludziach 150. Ponadto, otrzymywane informacje przekazywane s ą ludziom, którzy posiadaj ą wáasne do Ğwiadczenia, preferencje i ukszta átowane pogl ądy, a zatem bardziej b Ċdą sk áonni przyjmowa ü informacje maj ące charakter potwierdzaj ący ni Ī te, które po- woduj ą dysonans poznawczy. Trzeci powód to brak potrzebnej informacji na czas. Bior ąc pod uwag Ċ ilo Ğü instytucji zaanga Īowanych w przekazywanie oraz analizowanie informacji, niekiedy trudno dotrze ü do osób podejmuj ących decyzje. Przyczyn takiego stanu jest kilka. Mog ą nale Īeü do nich procedury ochrony tajemnicy, rywalizacji grup biurokratycznych o wp áywy, walka o znaczenie w áasnej instytucji czy wr Ċcz ba áagan organizacyjny i brak Ğwiadomo Ğci, Īe dane biuro posiada w swoich zasobach niezb Ċdne informacje. Problem mo Īe narasta ü, kiedy w pa Ĕstwie nie ma centralnego organu koordynuj ącego przep áyw i analiz Ċ informacji maj ących znaczenie. W takim przypadku, poszczególne struktury b Ċdą pracowa áy nad wycinkiem problemu, ignoruj ąc kluczowe czynniki, np. w obszarach, gdzie granice podzia áu kompetencji nie s ą jasno zdefiniowane. Jako typowy przyk áad braku przep áywu informacji podawany jest przypadek ataku na Pearl Harbor, kiedy nie istnia á organ, który zebra áby i wyci ągn ąá wnioski z informacji ró Īnych komponentów wywiadowczych si á zbrojnych. Barier ą przep áywu informacji mo Īe by ü tak Īe sama konstrukcja instytucjonalna. Krytyka s áuĪb specjalnych po zamachach terrorystycznych w USA (2001 r.) i Euro- pie (2004 r. – Madryt, 2005 r. – Londyn) wynika áa z b áĊ dnych analiz, wskazuj ących jednoznacznie na zagro Īenie atakiem terrorystycznym. W Ğród wielu przyczyn tego rodzaju b áĊ du wskazuje si Ċ tradycj Ċ i kultur Ċ wspólnot wywiadowczych, zgodnie z któr ą analityk nie ma bezpo Ğredniego dost Ċpu do informacji zbieranej od agentów. Taki sposób pracy implikuje b áĊ dne za áoĪenia analityków, i Ī dane dotycz ące zagro ĪeĔ terrorystycznych pochodz ą z wielu Ĩróde á, podczas gdy s ą one cz Ċsto jedno Ĩród áowe. Informacje pochodz ące z pionów operacyjnych s ą cz Ċsto dwuznaczne i niejasne, bywaj ą zas áyszane od innych osób i nie pochodz ą z bezpo Ğredniego dost Ċpu Ĩród áa do informacji. W Ğród analityków postuluje si Ċ zmian Ċ zasad pracy wywiadu na tak ą, aby pracuj ący nad kluczowym zagadnieniem analityk dysponowa á pe áną i spójn ą wiedz ą dotycz ącą dost Ċpu Ĩród áa do informacji przekazywanej przez pion j ą zdobywaj ący. Dotychczas pion analityczny by á jedynie informowany o wiarygodno Ğci

150 M. Petersen, The challenge for the political analyst . Cyt. za: P. Gill, M. Phytian, Intelligence in ..., op.cit ., s. 116 . 163 Ĩród áa, co mia áo rzekomo s áuĪyü ochronie agentury, a w istocie by áo spowodowane biurokratyczn ą rywalizacj ą pomi Ċdzy pionami operacyjnymi i informacyjnymi 151 . Zdaniem p ák. rez. W. ĩ., by áego szefa Zarz ądu Wywiadu WSI, idealnym rozwi ązaniem jest struktura organizacyjna zbudowana na zasadzie jednolitej struktury operacyjno- -analitycznej, bez rozdzielania jej na pion informacyjny i operacyjny 152 . Istniej ące ograniczenia instytucji wywiadowczych sk áaniaj ą wi Ċc do postawienia tezy, Īe niepowodzenia wywiadu s ą nieuniknione. Proces wywiadowczy wype ániony jest dynamicznymi zmianami sytuacji, które s ą celem zbierania informacji i ich analizy. Ta dynamika zak áóca proces, cz Ċsto zmuszaj ąc do ponownego wysi áku aparat zdobywaj ący i analityczny. Niepowodzenia wynikaj ą tak Īe z ilo Ğciowych i jako Ğcio- wych ogranicze Ĕ kadrowych, barier biurokratycznych, jak chocia Īby rywalizacji pomi Ċdzy ró Īnymi instytucjami o dost Ċp do podejmuj ących decyzje, a tak Īe zwi ąza- nej z tym ostatnim czynnikiem niech Ċci do dzielenia si Ċ posiadanymi informacjami, uzasadnianej konieczno Ğci ą utrzymania tajemnicy i ochrony Ĩróde á. Wywiad nie funkcjonuje w oderwaniu od rzeczywisto Ğci spo áeczno-politycznej, w której funkcjonuj ą równie Ī – na ró Īnym poziomie – stereotypy dotycz ące zagro ĪeĔ, wyra Īaj ące si Ċ – ze wzgl Ċdów praktycznych i ideologicznych – w sk áonno Ğci, do identyfikowania zwyczajowego przeciwnika, który permanentnie zagra Īa w sposób obiektywny czyim Ğ interesom. Istotnym czynnikiem jest równie Ī i to, Īe obiekty zainteresowania, cele operacji wywiadowczych – pa Ĕstwa, organizacje, ludzie – nie pozostaj ą pasywne. Opracowania i oceny wywiadowcze skupiaj ą si Ċ na najbardziej prawdopodobnym scenariuszu, który cz Ċsto okazuje si Ċ nierealny ze wzgl Ċdu na nieuwzgl Ċdnienie w analizie wa Īnych, podstawowych czynników. Konieczne jest zatem, aby opracowania zawiera áy szereg mo Īliwych scenariuszy, ze wskazaniem na czynniki, które maj ą wp áyw na realizacj Ċ ka Īdego z nich. Decydentom politycznym przekazuje si Ċ przede wszystkim to, co instytucja wie lub my Ğli, Īe wie. Nie akcentuje si Ċ natomiast braków w posiadanej wiedzy. Przeznaczaj ąc wi Ċcej czasu na zapewnienie dok áad- no Ğci i wiarygodno Ğci przekazywanych informacji, mo Īna jedynie poprawi ü poziom informowania osób odpowiedzialnych za realizacj Ċ polityki bezpiecze Ĕstwa. Pod- kre Ğlenie przypuszcze Ĕ czy w ątpliwo Ğci, przy jednoczesnej wielowariantowo Ğci analizy, zapewni decydentom lepsz ą podstaw Ċ do podejmowania decyzji 153.

151 W. Pincus, CIA Alters Policy After Iraq Lapse. Analysts to Receive Details About Sources Washington Post Staff Writer , „Washington Post”, 12 II 2004. 152 Wywiad ekspercki z p ák. W. ĩ., by áym szefem Zarz ądu Wywiadu WSI, przeprowadzony 27 VI 2011 r. 153 S. Marrin, Letters to the Editor Improving the CIA’s analysis , „ The Washington Times”, 22 II 2004. 164