1. CAPEL BLAENCONIN, LLANDYSILIO 3. RHOSAERON 2. ELM COTTAGE 5. MYNACHLOG-DDU 4. THE TWO FIELDS

Bu farw Waldo Williams ar 20 Mai 1971 a Hen gartre teulu Waldo ar After the move from Mynachlog-ddu, this became Wedi symud gyda’r teulu o dre Hwlffordd i dŷ’r It was while he was standing as a young boy in the daearwyd ei weddillion ym meddrod ei dad a’i ochr ei dad. Roedd Waldo the family home in the village of , ysgol ym Mynachlog-ddu yn saith oed y dysgodd gap between Parc y Blawd (Flour Field) and Weun fam a’i briod Linda ym mynwent capel y ei hun hefyd yn ymweld yn where John Edwal, Waldo’s father, had been Waldo siarad Cymraeg. Cafodd natur gymdogol a Parc y Blawd (Marshy Flour Field) on the land of Bedyddwyr, Blaenconin. Yn y capel hwn hefyd y gyson â’r aelwyd ac yn appointed headmaster of Blaenconin School. chydweithredol tyddynwyr y llechweddau argraff nearby Cross Farm that Waldo experienced the bu iddo ymaelodi yn ddwy ar bymtheg oed a bwrw’r nos yno yn aml hyd During the periods in which he worked as a supply fawr arno hefyd. Bygythiad y Swyddfa Ryfel i vision that stirred him to write “Mewn Dau Gae” phriodi Linda Llewellyn flynyddoedd yn y diwedd. Bellach y mae’r teacher in following the death of feddiannu’r ardal i’w throi’n faes tanio parhaol i’r (In Two Fields) forty years later. Human ddiweddarach. lle wedi ei werthu a his parents, Waldo lived in Elm Cottage. It was fyddin a ysgogodd Waldo (a oedd yn athro ysgol brotherhood and the exiled godhead’s search for us Lluniodd gywydd byr er cof am ei briod a gosodwyd plac coffa i fardd here that his older sister, Morvydd, died when she yn Lyneham ar y pryd) i gyfansoddi “Preseli” — are the central themes of the poem, which is rich chywydd mawl i’w fam yn dwyn y teitl Dail Pren ar wal y tŷ gan was twelve years old. Her death undoubtedly casts cerdd o fawl i fro ei febyd yn gorffen â phle iasol in imagery inspired by the terrain of the two fields. “Angharad”. Cerdd deyrnged i’w rieni hefyd yw Gymdeithas Waldo. its shadow over the poem “Geneth Ifanc” (Young i ddiogelu’r dreftadaeth yn wyneb pob bygythiad “Y Tangnefeddwyr” a gyfansoddwyd pan oedd Girl), composed after Waldo saw the skeleton of a estron. Codwyd maen coffa iddo ar dir comin awyrennau'r Almaen yn bomio tre Abertawe adeg girl of similar age in the museum at Avebury cyfagos Rhos-fach yn 1978. 5. MYNACHLOG-DDU yr Ail Ryfel Byd. 4. Y DDAU GAE during his exile in England. To the end of his life, Waldo maintained a strong bond with the district It was after moving as a seven-year-old with his 1. BLAENCONIN CHAPEL, LLANDISSILIO Wrth sefyll yn y bwlch rhwng Parc y Blawd a in which he was raised; the title of the sonnet 6. GLYNSAITHMAEN family from the town of to the schoolhouse in Mynachlog-ddu that Waldo learned 2. ELM COTTAGE Waldo Williams died on 20 May 1971. His Weun Parc y Blawd ar ffarm y Cross yn fachgen composed on his deathbed in St Thomas’s Welsh. The neighbourly, cooperative nature of the remains were interred in the grave in which his ifanc y cafodd Waldo’r weledigaeth a’i Hospital, Haverfordwest, was “Llandysilio-yn- Saif cofeb W. R. Evans yn urddasol wrth smallholders of the surrounding slopes made a Dyma gartre’r teulu ym mhentre Llandysilio ar ôl father, mother and wife Linda Llewellyn were symbylodd i gyfansoddi “Mewn Dau Gae” Nyfed” (Llandissilio-in-Dyfed). fynedfa’r ffarm. Ar ôl gadael y coleg roedd deep impression on him. Plans by the War Office symud o Fynachlog-ddu wedi i John Edwal, tad buried, in the graveyard of Blaenconin Baptist ddeugain mlynedd yn ddiweddarach. W. R.,Waldo ac E. Llwyd Williams (Prifardd to requisition the area Waldo, gael ei benodi yn brifathro Ysgol chapel. It was in this chapel that he was confirmed Brawdoliaeth dyn, a Duw yn ei alltudiaeth yn wedyn) yn arfer cystadlu yn erbyn ei gilydd am y as a permanent firing Brynconin. Bu Waldo ei hun hefyd yn byw yn at the age of seventeen, and in which he later chwilio amdanom, yw’r themâu canolog mewn 3. RHOSAERON Gadair yn yr eisteddfodau lleol ac yn cyfarfod yn range motivated Waldo Elm Cottage yn ystod ei gyfnod fel athro married Linda. He composed a brief cywydd cerdd sy’n gyforiog o ddelweddau yn codi o’r Elm Cottage wedyn i drafod a gwyntyllu eu This was Waldo’s paternal family home. He was (who was teaching in cyflenwi yn Sir Benfro ar ôl claddu ei rieni. (strict-metre poem) for his wife, and a poem of tirwedd o gwmpas y ddau gae. hymdrechion. Hwyl oedd y cyfan. Cyfansoddodd himself a frequent visitor, lodging here overnight Lyneham, Wiltshire, at Yn Elm Cottage y bu farw Morvydd ei chwaer praise for his mother entitled “Angharad”. “Y Waldo gywydd cyfarch i W. R. ar ei ymadawiad throughout his life. The house has now been sold; the time) to compose hŷn yn ddeuddeg oed a diau mai cysgod y Tangnefeddwyr” (The Peacemakers) is also a ag Ysgol Bwlch-y-groes i fod yn brifathro Ysgol a memorial plaque to the poet of Dail Pren “Preseli” – a poem of brofedigaeth hon oedd yn llechu’n ei feddwl wrth tribute to his parents, written when German planes Gymraeg Y (Leaves of a Tree) was placed on the wall by praise for the district fynd ati i gyfansoddi “Geneth Ifanc” ar ôl gweld were bombing Swansea during the Second World Barri yn 1959 Cymdeithas Waldo (the Waldo Williams Society). that had fostered him, ysgerbwd carreg o ferch tua’r un oed yn War. a chywydd which ends with a Amgueddfa Avebury adeg ei alltudiaeth yn coffa i Llwyd, chilling plea to protect Lloegr. gweinidog yn the area’s cultural Daliodd Waldo ei afael yn dynn wrth fro ei Rhydaman ar inheritance against fagwraeth hyd ddiwedd ei oes a “Llandysilio-yn- y pryd, a fu external menace. A Nyfed” oedd teitl y soned a ddaeth o’i law ar ei farw’n sydyn memorial stone was wely angau yn Ysbyty St Thomas, Hwlffordd. yn mis Ionawr 1960. raised to Waldo on nearby Rhos-fach common in 1978.

7. PANTYCABAL 6. GLYNSAITHMAEN 9. TYDDEWI 8. PUNCHESTON 11. TŶ’R YSGOL PRENDERGAST Taith Waldo / The Waldo Tour Bu Waldo yn brifathro Ysgol Cas-mael adeg y A memorial stone to W. R. Evans stands proudly at Awdl a ddaeth yn ail am y Gadair yn Eisteddfod When he married Linda, Waldo was the Yn nhŷ’r ysgol, Prendergast (pan oedd John rhyfel ac un pnawn Sul aeth am dro o gwmpas the entrance to the farm. Having left college, Genedlaethol Abergwaun 1936 yw “Tyddewi” ac headmaster of Puncheston school; they settled in Edwal yn brifathro Ysgol y Bechgyn) y gwelodd ardal gyfagos Castellhenri. Cael sgwrs â’r W. R., Waldo and E. Llwyd Williams (later a aeth Waldo ati i’w diwygio yn sylweddol ar gyfer the village. The poem “Ar Weun Cas’Mael” (On Waldo, ei frawd a’i chwiorydd olau dydd am y tro Waldo Williams ffermwr wrth stand laeth ffarm Pantycabal, a crowned and chaired poet) used to compete ei chyhoeddi yn Dail Pren. Awdl tri chaniad Puncheston Common) was inspired by his walks cyntaf. Cymro Cymraeg o gyff Rhosaeron ym gwrthod dweud pwy ydoedd, oedd y rheswm iddo against each other for the Chair in local ydyw yn ymwneud yn bennaf â chenhadaeth on the stark moorland nearby, the presence of the mhlwyf Llandysilio oedd y tad, a’r fam, ddigon 1904 – 1971 gael ei amau o fod yn un o ysbїwyr yr Almaen! eisteddfodau, meeting in Elm Cottage to read out Dewi Sant, y Gadeirlan yn yr Oesoedd Canol a arms depot at Trecŵn preying on his mind. But his prin ei Chymraeg, yn hanu o Market Drayton yn Galwyd ar yr heddlu i chwilio amdano a bu yna and discuss their efforts – all in a spirit of friendly myfyrdod y bardd ei hun ar drum Carn Llidi. stay here was brief: following a dispute with the Swydd Amwythig. Saesneg oedd iaith yr aelwyd. gyffro mawr yn y gymdogaeth am dridiau tan i rivalry. When W. R. left Bwlch-y-groes school in Waldo oedd ymgeisydd seneddol cyntaf Plaid Education Authority over his stance as a Erbyn hyn, Archifdy Sir Benfro sy’n sefyll ar Waldo gyfaddef mai ef oedd y “gŵr drwg”. Cerdd 1959 to teach in Barry, Waldo composed a cywydd Cymru yn Sir Benfro hefyd. Ar sgwâr Tyddewi y , Waldo decided in 1942 to safle’r tŷ a’r ysgol fel ei gilydd, a phlac i gofio ddychan yn rhoi ei fersiwn ef ei hun o'r helynt yw marking the occasion; he also wrote a memorial cychwynnodd ei ymgyrch etholiadol yn 1959 gan leave Pembrokeshire for a teaching post in Waldo (a roed yn wreiddiol ar wal yr ysgol) “Fel Hyn y Bu”. cywydd for Llwyd, who had died suddenly in sicrhau 2253 o bleidleisiau yn erbyn ymgeiswyr y Botwnnog Grammar School on the Llŷn bellach wedi ei osod mewn plinth ar bwys y brif January 1960, having served as a minister in Blaid Lafur a’r Blaid Geidwadol. peninsula. Quotations from Waldo’s poems now fynedfa. Ammanford. Cofiwn hefyd mai gweld rhai o ffermydd Solfach adorn three impressive plaques in the corridor of 8. CAS-MAEL a Breudeth ar Benrhyn Dewi wedi mynd i afael y the school at Puncheston. Swyddfa Ryfel a’i symbylodd i gyfansoddi’r 12. CWM BERLLAN A’R DDERWEN GAM Prifathro Ysgol Cas-mael oedd Waldo hefyd pan 7. PANTYCABAL ddwy soned “Gŵyl Ddewi” yn 1953. Onid oedd Gweld mynegbost pentre’r Rhos ar fin y ffordd a briododd ef â Linda ac ymgartrefu yn y pentre. gweld pobl ddiniwed yn cael eu denu i borthi 9. ST DAVIDS Waldo was headmaster of Puncheston primary roes y syniad i Waldo i lunio telyneg i le Rhodio’r gweundir diffaith ar y cyrion, a storfa dibenion militariaeth yn loes calon iddo? arfau gyfagos Trecŵn yn pwyso’n drwm ar ei school during the war. One Sunday afternoon, he Waldo’s awdl (ode) “Tyddewi” (St Davids) was dychmygol rywle rhwng yr allt a’r afon a’i alw yn took a walk around neighbouring Henry’s Moat. runner-up in the Chair competition at the Cwm Berllan. Nid nepell o’r fan saif capel Millin feddwl, roes iddo’r ysbrydoliaeth i gyfansoddi 10. Y TŴR A’R GRAIG “Ar Weun Cas’Mael”. Ond byr fu ei arhosiad. Yn His refusal to say who he was as he conversed Fishguard National Eisteddfod of 1936. Waldo set dan gysgod y coed. Ar un adeg dôi Waldo yma’n with a farmer near the milkchurn stand of about substantially revising it for publication in dilyn rhai trafferthion gyda’r Awdurdod Addysg Daeth Waldo’n heddychwr pybyr yn ifanc. aml i fwrw’r nos ar y meinciau celyd a cherdded i Pantycabal farm meant that he was immediately Dail Pren (Leaves of a Tree). It is a three-part ynglŷn â’i safiad fel gwrthwynebydd cydwybodol Cynnig yr Arglwydd Strabolgi yn Nhŷ’r sefyll dan y goeden hynafol ar lan yr afon i weld suspected of being a German spy! The police were awdl, dealing with the ministry of St David, the penderfynodd adael Sir Benfro i dderbyn swydd Arglwyddi ym mis Tachwedd 1938 yn galw ar y a chlywed adar y glannau yn codi gyda’r wawr. called to look for him, and for three days, there cathedral in medieval times, and the poet’s own athro yn Ysgol Ramadeg Botwnnog ym Mhen llywodraeth i fabwysiadu gorfodaeth filwrol oedd Dyma’r “dderwen gam” a roes Waldo yn deitl i’w was great perturbation in the district, until Waldo meditation on the outcrop of Carn Llidi. Waldo Llŷn yn 1942. Bellach, mae dyfyniadau o gerddi yr ysgogiad i ysgrifennu ei gywydd “Y Tŵr a’r gerdd broest (neu brotest ar un olwg) pan confessed he was the “wicked man”. He gives his was ’s first parliamentary candidate in Waldo i’w gweld ar dri phlac trawiadol yng Graig”. O’i gartref yn Elm Cottage gwelai dŵr fwriedid codi argae ar ran uchaf y Daugleddau yn own version of the saga in the satirical poem, “Fel Pembrokeshire, and it was in the square in St nghyntedd yr ysgol. Castell y Garn (10b) a’r graig ar fynydd Tre- 1959. Hyn y Bu” (This is how it was). Davids that he launched his 1959 electoral wman (10a) yn sefyll ar orwel y gorllewin. campaign, in which he secured 2253 votes against Cymerodd y castell yn symbol o drais a gormes the Labour and Conservative candidates. a’r graig yn symbol o ddyfalbarhad y werin a’i The appropriation by the War Office of some of dull heddychol o fyw. the peninsula farms of and moved Ond nid heddychwr cadair freichiau oedd Waldo him to write the two “Gŵyl Ddewi” (St David’s o bell ffordd a thaflwyd ef i garchar ddwywaith Day) sonnets in 1953. Seeing innocent civilians yn y chwedegau am wrthod talu treth incwm fel becoming pawns of militarism caused him great protest yn erbyn gorfodaeth filwrol adeg rhyfel hurt. Korea.

ydihsWloScey2013. Society Waldo Cymdeithas by Published / gan Cyhoeddwyd oit fFriends. of Society

lnIas ei ar oet.HfnWyn. Hefin Roberts. Parri Hefin Ifans. Alun Photographs: / Darluniau i otyln eoeh fiilyjie the joined officially he before long poetry his

ainWlodDavies Walford Damian text English / Saesneg Testun

ih”–acnrlble fteQaes–ocrin occur – Quakers the of belief central a – light”

iwnGeorge Eirwyn text Welsh / Cymraeg Testun

hrfr,ta ueosrfrne ote“inner the to references numerous that therefore,

yt,u ’ edidiweddaraf. gerddi o’i un Wynt”, ACKNOWLEDGEMENTS / CYDNABYDDIAETH

iet eoeashotahri England. in schoolteacher a become to time

ad a ogepue.I sn surprise, no is It espoused. long had Waldo ret nehhfdwt ui Cnimi “Cân lunio wrth hefyd wnaeth a Arberth

er” elf owngi 94 oigthis moving 1944, in Botwnnog left He years”.

fteFins rnilscicddwt attitudes with coincided principles Friends’ the of tGvnsHead Govan’s St

rodadcwlda idyda so yn ysgol ddyddiau ei at dychwelyd a erioed

Rocks

Stack

eern ohsbifmridlf s“ygreat “my as life married brief his to referring

ae.I a o oesde ovrin many conversion; sudden some not was It Haven.

obrh edygrdgna doe chyhoeddi ei iddo gyntaf gerdd y oedd Dosbarth, adyIsland Caldey

nsBŷr Ynys

rmtebraeet oteed eisse on insisted he end, the to bereavement; the from

n15,Wlojie h ukr nMilford in Quakers the joined Waldo 1953, In

inyHead Linney yasdodpnod ndigb Chweched ddisgybl yn oedd pan gyfansoddodd

15

93 tto ogtm o ad orecover to Waldo for time long a took It 1943.

B4319

brswt.HrbMnd u” a Duw”, Mynydd Aberystwyth.“Horeb B4585

IFR HAVEN MILFORD

ido ueclssi agrhsia nMay in hospital Bangor in tuberculosis of died

B4584 ase n goe rfso Cymru Prifysgol Ngholeg yng Saesneg

Pembroke

Tenby

3 UKRMEIGHOUSE, MEETING QUAKER 13. Penfro B4320 u hncm ev hne id elil she ill; fell Linda change. heavy a came then But Dinbych-y-pysgod 14

eice idebny yyiriastudio i fyfyriwr yn dderbyn ei cael wedi

tAnsHead Ann’s St

duiao tlclcompetitions. local at adjudicator

B4322

eboeDock Pembroke B4318 ede yca ao .Gdwd n1923 yn Gadawodd A. Safon bynciau ei oedd

o Penfro Doc n ntttosi h vnns n oatas act to and evenings, the in institutions and

18

so aae.Mteae,SengaHanes a Saesneg Mathemateg, Ramadeg. Ysgol

13 nsSgogwm Ynys osatycle pnt drs aiu societies various address to upon called constantly

B4325 B4316 aodWloyf cdmgdigary yr yn ddisglair academig yrfa Waldo Cafodd

ifr Haven Milford

B4586 was Waldo surroundings. new their with pleased Aberdaugleddau

hnt oecoet broh hywr both were They Abersoch. to close home a to then

6 SO AAE ARBERTH RAMADEG YSGOL 16.

kmrIsland

ieLnat ieo h deo h ilg,and village, the of edge the on live to Linda wife

nsSgomer Ynys B4314

12 B4314

B4315 owngGamrSho,h oe ihhis with moved he School, Grammar Botwnnog

B4328

B4327

16

B4314 Narberth B4341 fe ad a eu i ecigps in post teaching his begun had Waldo After

Arberth TBIE BAY BRIDES ST B4314 11

A ANFFRAID SAIN BAE

Haverfordwest

8 BOTWNNOG 18. Hwlffordd

ageduestuary. Daugleddau

B4313

uligadmo h pe ece fthe of reaches upper the on dam a building r w o nahoygly Lloegr. yn ysgol athro yn fod i hwn tro asyIsland Ramsey

nsDewi Ynys

10b

gis h lni 99t lo hsae by area this flood to 1959 in plan the against

aaodYglBtno n14 yu y symud a 1944 yn Botwnnog Ysgol Gadawodd

Llandysilio

Snso Faith). of (Songs

10a 4 3

aet afryelrcrgseighsprotest his registering lyric half-rhyme a to gave

yy roao y e f lndod mawr”. mlynyddoedd “fy fel byr priodasol fywyd

1 2

aeo Ffydd Caneuon hymnbook, ecumenical the in

Hayscastle 9

B4329

tDavids St

an hsi h cokdok,tetteWaldo title the oak”, “crooked the is This dawn.

Castellhaidd

rfdgehamna ô y ieda ei am diwedd y hyd sôn mynnai a brofedigaeth y

B4330

hsNcoa.Tefrttovre r included are verses two first The Nicholas. Rhys

Tyddewi

B4583

hr ecudseadha h sur id at birds estuary the hear and see could he where 7

i a 93 uWlonhriw ndddros dod yn iawn hir Waldo’n Bu 1943. Mai mis

h dtrhpo elwpe n ynwie,W. hymn-writer, and fellow-poet of editorship the

tDvd Head Davids St

Tufton

B4299 akt h nin ate nteriverbank, the on oaktree ancient the to walk eme Dewi Penmaen

alab awordcâ nYbt agrym Bangor Ysbyty yn diciâu o’r farw bu a wael PmrksiePes 91,under 1961), Poets; (Pembrokeshire Penfro Beirdd

leigo h adbnhsadrsn al to early rising and benches hard the on sleeping 8

n at r rfd aodLnae tharo’n ei Linda Cafodd fyd. ar tro daeth Ond

6 B4331 Cas-mael

h etnr fteeet twspbihdin published was it event; the of centenary the

5

B4313 Puncheston

hpl toepro,Wlocm eeoften, here came Waldo period, one At chapel. Mynachlog-ddu

ad a omsindt rt ynt mark to hymn a write to commissioned was Waldo

B4329 o a rmhr,i h hdwo re,i Millin is trees, of shadow the in here, from far Not

gyafdd ytdeo cylch. y cystadleuol nghyfarfodydd 1859.

ae,lctdsmweebtenhl n river. and hill between somewhere located Vale),

eylaa yarnsahfdifinauyng feirniadu i hefyd a nos gyda’r sefydliadau a

Fishguard a etoe yagetsomi September in storm great a by destroyed was

Abergwaun

mgnr lc ald“w ela”(Orchard Berllan” “Cwm called place imaginary

B4332

rwa ad nec whnlgymdeithasau gwahanol annerch i Waldo ar draw

hrha w-rely a n fByahs it Brynach’s; of one was Cwm-yr-eglwys at church

17

Cwmyreglwys

fRo aeWloteie o yi nan on lyric a for idea the Waldo gave Rhos of B4332

aglhy eyda od n l di-ben- alw yna roedd ac newydd hamgylchfyd

amrhnhr r eiae ohm h old The him. to dedicated are Carmarthenshire

B4582

h inota h ieo h odi h village the in road the of side the at signpost The

ia Head Dinas

broh od duy au any eu yn iawn hapus yn ddau y Roedd Abersoch. Strumble h onyadtona h odrwith border the near two and county the

e Dinas Pen e Strwmbwl Pen

fnTeifi Afon

rgrypnr yu ey gyffiniau i wedyn symud a pentre y gwr ar eboehr ic i hrhsi h ot of north the in churches six since Pembrokeshire

ROE OAK CROOKED

so aae owngat faibidifyw i briod a’i ef aeth Botwnnog Ramadeg Ysgol

ei eadda h arnsitof saint patron the as regarded is He

B4333

Cardigan

2 W ELA N THE AND BERLLAN CWM 12. B4570

Aberteifi

rô ad yhy re at e tr yn athro fel waith ei ar gychwyn Waldo i ôl Ar

rnc a nIihsitwostldi . in settled who saint Irish an was Brynach

B4548 B4546

B4333

7 CWM-YR-EGLWYS 17. 8 BOTWNNOG 18.

easHead Cemaes

lnhna h anentrance. main the near plinth a e Cemais Pen

rgnlyo h colwl,hsnwbe e in set been now has wall, school the on originally

lqercrigtest’ soito ihWaldo, with association site’s the recording plaque

o cuidb eboehr eodOfc.A Office. Record Pembrokeshire by occupied now Wind).

Crickmail.

h ieo h colbidn n colhueis house school and building school the of site The fhsltrpes CniiWn”(igt me, to (Sing Wynt” imi “Cân poems, later his of

e-rhlta enhl rgymlam Crug-y-mêl a Pennyholt am Pen-yr-hollt

hosie nls a h agaeo h home. the of language the was English Shropshire. coli 2011. in school ewudrtr ohsNret colasi one in schooldays Narberth his to return would he

ah’ na yre iia inyHead; Linney am Lini : Cymraeg enwau bathu’r

nyaltl es,cm rmMre ryo in Drayton Market from came Welsh, little a only Kimbolton onano o)wshsfrtpbihdpoem; published first his was God) of Mountain

rsre y meh ad ihnsd wedi sydd hun ei bardd Y amaeth. byd brysurdeb

lnislo ad’ ohr h ol speak could who mother, Waldo’s Llandissilio; h alof wall the

it-omppl HrbMnd u”(Horeb, Duw” Mynydd “Horeb pupil, sixth-form

9b 1

ydgeha lid ale adiauo hamddifadu ei gael iddi ôl ar gymdogaeth

pae fteRoarnca nteprs of parish the in clan Rhosaeron the of speaker a neldon unveiled was ae,Aeytyh opsdwe ewsa was he when Composed Aberystwyth. ,

edcw ydyaeoy agsgatry gwacter dangos yn eto yma sydd heddychwr

9a 19 a h ih fdy onEwlwsaWelsh- a was Edwal John day. of light the saw lqet Waldo to plaque osuyEgiha h nvriyCleeof College University the at English study to

enly liwnt” li ynlyr cynnil Llais nyth”. i’w ôl yn wennol

col htWlo i rte n i itr first sisters his and brother his Waldo, that School) memorial itr.Fo abrh ewsi 93accepted 1923 in was he Narberth, From History.

edy soidilnorcwd “Daw'r cywydd lunio’r i ysgogiad yr oedd ahr onEwl a edatro h Boys’ the of headmaster was Edwal, John father, col.A schools. -ee ujcswr ahmtc,Egihand English Mathematics, were subjects A-level

rinfe mre ’ aca hfly 1938 yn rhyfel tanciau i’r ymarfer faes troi’n twsi hsshohue(tatm hnhis when time a (at schoolhouse this in was It primary ad a rlin rma colcre.His career. school grammar brilliant a had Waldo

ra mehdo rbnhnCselatni’w Castellmartin benrhyn ar amaethyddol erwau h county’s the

1 RNEGS SCHOOLHOUSE PRENDERGAST 11. i ecigin teaching his 6 ABRHGAMRSCHOOL GRAMMAR NARBERTH 16. wdf ye nmdinucw i o mil chwe meddiannu yn Ryfel Swyddfa Y

eoeresuming before

5 CASTELLMARTIN 15. o wleyears twelve for

osrpindrn h oenWar. Korean the during conscription Pembrokeshire n rgymlfrCrickmail. for Crug-y-mêl and

i noetxa rts gis military against protest a as tax income his ore in courses iifrLne ed e-rhltfrPennyholt; for Pen-yr-hollt Head; Linney for Lini

mrsndtiei h 90 o euigt pay to refusing for 1960s the in twice imprisoned ae drlny aramnfle gilydd. ei fel mân a mawr ddarllenwyr o lawer university isl ondteWlhpaeae ntepoem: the in placenames Welsh the coined himself

a so iblo n2011. yn Kimbolton Ysgol wal

ad a oamhi aiit ewas He pacifist. armchair no was Waldo yaedle asadat nfernmw gan mawr ffefryn yn ddaeth a naws ei gyfareddol extra-mural h oso t ioosfrigcmuiy Waldo . farming vigorous its of loss the

yrd i.Ddrhdiy lciwgfoar gofio i’w plac Dadorchuddiwyd sir. y cynradd

oeo living. of mode at doryf srfnu“oi” telyneg “Cofio”, ysgrifennu i ysfa iddo’r daeth y n etaught he and omnctn h mtns ftelclt after locality the of emptiness the communicating

y iaaly iwihflahoy ysgolion yn athro fel waith ei yn ailafael cyn

h omnpol’ eaiyadterpeaceful their and tenacity people’s common the ru aa’ fr wl rhu nmachlud yn haul yr gweld a ffarm gaeau’r o un ar oc ftepcfs hti er eeagain, here heard is that pacifist the of voice fasDyke, Offa’s

rfso nSrBnr mdedegmlynedd ddeuddeng am Benfro Sir yn Brifysgol

ilneadtrny n h oka yblof symbol a as rock the and tyranny, and violence etiuhfd rhhlue yal oierfin godi i gyfaill ei helpu Wrth hefyd. weithiau wlo ilrtr oisns) ti h subtle the is It nest). its to return will swallow eunacross return

uncna obrhaa o a ad y nawdd dan nos dosbarthiadau cynnal bu’n

oio.Tepe oktecsl sasmo of symbol a as castle the took poet The horizon. eedlyBadLfry i efobm o bump Benfro Sir yn Lafur Blaid y seneddol ops Dwrwno nô ’ yh (The nyth” i’w ôl yn wennol “Daw'r compose vrpbihd on oee,tecl aeto came call the however, Soon, published. ever

la nfa dcwlddo lwdOf a Offa Glawdd dros ddychwelyd i fuan yn alwad

lmtn onan(0)aanttewestern the against (10a) mountain Plumstone olsgrRocote.B’ ymgeisydd Bu’n Rhoscrowther. ger Hoplas Sme lu)–teol omi revrehe verse free in poem only the – Cloud) (Summer akrnei 98ta oe ad to Waldo moved that 1938 in range tank a

doe hhed rod n at yr daeth Ond erioed. chyhoeddi ei iddo libre ate(0)adtegetrc uco on outcrop rock great the and (10b) castle rhdyhrdgmoed edy ffermio yn oedd digymrodedd, heddychwr yr giutrlln nteCslmri eisl as peninsula Castlemartin the on land agricultural eiih TeOdLnug) n CmlHaf” “Cwmwl and Language); Old (The Heniaith”

aeo Ffydd. Caneuon cydenwadol emynau vers gerdd unig yr — Haf” “Cwmwl a Heniaith” nEmCtaeh ol e h oe fRoch of tower the see could he Cottage Elm in nogfilo gsWlood ileJenkins, Willie oedd Waldo agos gyfeillion o Un twsterqiiinn fsxtosn ce of acres thousand six of requisitioning the was It ua”(fe h ietCnuis;“Yr Centuries); Silent the (After Mudan”

enl ytfwd ucnwshfdy llyfr y yn hefyd cynnwys eu wedi cyntaf bennill yny Wd’ arfedMdn,“Yr Mudan”, Canrifoedd “Wedi’r cynnwys ri”(h oe n h ok.Fo i home his From Rock). the and Tower (The Graig” eoal om,icuig“eirCanrifoedd “Wedi’r including poems, memorable

lgdiehW hsNcoa.Merddau Mae'r Nicholas. Rhys W. olygyddiaeth YTra'r Tŵr “Y , cywydd his write to him prompted 5 CASTLEMARTIN 15. yododrioigrd wa oidy yn cofiadwy, mwyaf gerddi o’i rai cyhoeddodd y 4 HOPLAS 14. hspro hth ulse oeo i most his of some published he that period this

h oenett dp iiaycncito,that conscription, military adopt to government the 16)dan (1961) Penfro Beirdd yn cyhoeddwyd ltdat eisadn iae.Dm’ adeg Dyma’r awen. ei sbarduno wedi alltudiaeth hthseiesiuae i raiiy twsin was it creativity: his stimulated exile his that

h os fLrsi oebr13,cligon calling 1939, November in Lords of House the clsrcnwwdin iit cfe’i ac dinistr y canmwlwyddiant achlysur wa reng cmenalgfdei fod amlwg mae’n ac arbennig, fwyaf n inWlim,Fsgad oevr ti clear is it Moreover, Fishguard. Williams, Siân and

oinin motion h board. the oiiny ad yasdiey ar emyn gyfansoddi i Waldo Comisiynwyd yelin .J inWlim,Aeganyn Abergwaun Williams, Siân a J. D. gyfeillion, Crynwyr. orsodnewt i red,i atclrD J. D. particular in friends, his with correspondence

Strabolgi’s htbcm ra aort ihraesacross readers with favourite great a became that yna yr ey.Ghbingsnâ’i gyson Gohebai’n hefyd. Gymru ar dynn adoiehyhl y doyuoâ’r ymuno iddo cyn ymhell farddoniaeth eandsrn,hwvr ekp paregular a up kept He however. strong, remained

a Lord was eae“oi”(eebrn) euln lyric beguiling a (Remembering), “Cofio” became dnsrwdgnsomfw mmsMd 1859. Medi mis ym fawr storm gan ddinistriwyd yyi yarns n aid iaalyn afael ei daliodd Ond nos. gyda’r myfyrio a yeraa ty“oen enl nei yn mewnol” “goleuni y at gyfeiriadau n elcig h ista on i oWales to him bound that ties The reflecting. and

aiit It pacifist. ils ad etteug ocmoewhat compose to urge the felt Waldo fields, rnc edhnely wyely a Cwmyreglwys eglwys hen oedd Brynach hnhnoLeracaldgnogfeiddarllen i gyfle o digon chael a Loegr o hon rhan ihn i wnsno el o my o amryw fod felly syndod yw’n Nid hun. ei otnel nuh esetteeeig reading evenings the spent he enough; contentedly

committed redt avs wdsa usti n fthe of one in sunset at swedes harvest to friend ndy iew norelyiagfwny i gyflwynwyd a eglwysi o’r Un enw. ei dwyn yn mdno ifdy dgnbdo ifdy y yn fyd ei bodlon ddigon yn fod ei ymddangos yelinyGluiy ynw ’ dlaa ef ddaliadau â’i gydnaws yn Goleuni y Cyfeillion em i iei hscre fEgadpassed England of corner this in time his seems

eaea became addt o eboehr.Wiehlighis helping While Pembrokeshire. for candidate old i w myfi i Gaerfyrddin Sir â ffin y am dwy a sir y gogledd yrd yea nWlsie(9) Mae’n (19b). Wiltshire yn Lyneham Gynradd hat n fihfdlae egwyddorion o llawer fod ffaith y ond chwaith rmr cola yea,Wlsie(9) It (19b). Wiltshire Lyneham, at school primary

Waldo nusevn aiit to ietmsa Labour as times five stood pacifist, unswerving an adsn i efoa o hehoeglwysi o chwech fod am Benfro Sir nawddsant dua i.YuodwdnâsafYsgol staff â wedyn Ymunodd mis. ddeunaw bragedu i ahodödgehod hi oedd dröedigaeth o math Nid Aberdaugleddau. ihenmnh eoejiigtesafo the of staff the joining before months eighteen

al on, Early h amdHpa,na hsrwhr Jenkins, Rhoscrowther. near Hoplas, farmed who meyld nNnye cf’ ewryn gelwir fe’i ac Nanhyfer yn Ymsefydlodd iblo,SydHnigo 1a am (19a) Huntington Swydd Kimbolton, n15 eyuodWloârCywryn Crynwyr â’r Waldo ymunodd fe 1953 Yn eodr col utndnhr 1a for (19a) Huntingdonshire School, Secondary

n fWlosgetfinswsWli Jenkins, Willie was friends great Waldo’s of One atoda wdei edBrynach. oedd Gwyddelig dras o Sant uWloy tr ylniy so Uwchradd Ysgol yn cyflenwi athro yn Waldo Bu ad okda upytahri Kimbolton in teacher supply a as worked Waldo

ABERDAUGLEDDAU TETWRADTEROCK) THE AND TOWER (THE

7 CWMYREGLWYS 17. 9 RSGAD OFFA GLAWDD DROS 19. CRYNWYR, Y CWRDD TŶ 13. 0 Ŵ ' GRAIG A'R TŴR Y 10. 9 EODOF’ DYKE OFFA’S BEYOND 19. FARM HOPLAS 14.