1. CAPEL BLAENCONIN, LLANDYSILIO 3. RHOSAERON 2. ELM COTTAGE 5. MYNACHLOG-DDU 4. THE TWO FIELDS Bu farw Waldo Williams ar 20 Mai 1971 a Hen gartre teulu Waldo ar After the move from Mynachlog-ddu, this became Wedi symud gyda’r teulu o dre Hwlffordd i dŷ’r It was while he was standing as a young boy in the daearwyd ei weddillion ym meddrod ei dad a’i ochr ei dad. Roedd Waldo the family home in the village of Llandissilio, ysgol ym Mynachlog-ddu yn saith oed y dysgodd gap between Parc y Blawd (Flour Field) and Weun fam a’i briod Linda ym mynwent capel y ei hun hefyd yn ymweld yn where John Edwal, Waldo’s father, had been Waldo siarad Cymraeg. Cafodd natur gymdogol a Parc y Blawd (Marshy Flour Field) on the land of Bedyddwyr, Blaenconin. Yn y capel hwn hefyd y gyson â’r aelwyd ac yn appointed headmaster of Blaenconin School. chydweithredol tyddynwyr y llechweddau argraff nearby Cross Farm that Waldo experienced the bu iddo ymaelodi yn ddwy ar bymtheg oed a bwrw’r nos yno yn aml hyd During the periods in which he worked as a supply fawr arno hefyd. Bygythiad y Swyddfa Ryfel i vision that stirred him to write “Mewn Dau Gae” phriodi Linda Llewellyn flynyddoedd yn y diwedd. Bellach y mae’r teacher in Pembrokeshire following the death of feddiannu’r ardal i’w throi’n faes tanio parhaol i’r (In Two Fields) forty years later. Human ddiweddarach. lle wedi ei werthu a his parents, Waldo lived in Elm Cottage. It was fyddin a ysgogodd Waldo (a oedd yn athro ysgol brotherhood and the exiled godhead’s search for us Lluniodd gywydd byr er cof am ei briod a gosodwyd plac coffa i fardd here that his older sister, Morvydd, died when she yn Lyneham ar y pryd) i gyfansoddi “Preseli” — are the central themes of the poem, which is rich chywydd mawl i’w fam yn dwyn y teitl Dail Pren ar wal y tŷ gan was twelve years old. Her death undoubtedly casts cerdd o fawl i fro ei febyd yn gorffen â phle iasol in imagery inspired by the terrain of the two fields. “Angharad”. Cerdd deyrnged i’w rieni hefyd yw Gymdeithas Waldo. its shadow over the poem “Geneth Ifanc” (Young i ddiogelu’r dreftadaeth yn wyneb pob bygythiad “Y Tangnefeddwyr” a gyfansoddwyd pan oedd Girl), composed after Waldo saw the skeleton of a estron. Codwyd maen coffa iddo ar dir comin awyrennau'r Almaen yn bomio tre Abertawe adeg girl of similar age in the museum at Avebury cyfagos Rhos-fach yn 1978. 5. MYNACHLOG-DDU yr Ail Ryfel Byd. 4. Y DDAU GAE during his exile in England. To the end of his life, Waldo maintained a strong bond with the district It was after moving as a seven-year-old with his 1. BLAENCONIN CHAPEL, LLANDISSILIO Wrth sefyll yn y bwlch rhwng Parc y Blawd a in which he was raised; the title of the sonnet 6. GLYNSAITHMAEN family from the town of Haverfordwest to the schoolhouse in Mynachlog-ddu that Waldo learned 2. ELM COTTAGE Waldo Williams died on 20 May 1971. His Weun Parc y Blawd ar ffarm y Cross yn fachgen composed on his deathbed in St Thomas’s Welsh. The neighbourly, cooperative nature of the remains were interred in the grave in which his ifanc y cafodd Waldo’r weledigaeth a’i Hospital, Haverfordwest, was “Llandysilio-yn- Saif cofeb W. R. Evans yn urddasol wrth smallholders of the surrounding slopes made a Dyma gartre’r teulu ym mhentre Llandysilio ar ôl father, mother and wife Linda Llewellyn were symbylodd i gyfansoddi “Mewn Dau Gae” Nyfed” (Llandissilio-in-Dyfed). fynedfa’r ffarm. Ar ôl gadael y coleg roedd deep impression on him. Plans by the War Office symud o Fynachlog-ddu wedi i John Edwal, tad buried, in the graveyard of Blaenconin Baptist ddeugain mlynedd yn ddiweddarach. W. R.,Waldo ac E. Llwyd Williams (Prifardd to requisition the area Waldo, gael ei benodi yn brifathro Ysgol chapel. It was in this chapel that he was confirmed Brawdoliaeth dyn, a Duw yn ei alltudiaeth yn wedyn) yn arfer cystadlu yn erbyn ei gilydd am y as a permanent firing Brynconin. Bu Waldo ei hun hefyd yn byw yn at the age of seventeen, and in which he later chwilio amdanom, yw’r themâu canolog mewn 3. RHOSAERON Gadair yn yr eisteddfodau lleol ac yn cyfarfod yn range motivated Waldo Elm Cottage yn ystod ei gyfnod fel athro married Linda. He composed a brief cywydd cerdd sy’n gyforiog o ddelweddau yn codi o’r Elm Cottage wedyn i drafod a gwyntyllu eu This was Waldo’s paternal family home. He was (who was teaching in cyflenwi yn Sir Benfro ar ôl claddu ei rieni. (strict-metre poem) for his wife, and a poem of tirwedd o gwmpas y ddau gae. hymdrechion. Hwyl oedd y cyfan. Cyfansoddodd himself a frequent visitor, lodging here overnight Lyneham, Wiltshire, at Yn Elm Cottage y bu farw Morvydd ei chwaer praise for his mother entitled “Angharad”. “Y Waldo gywydd cyfarch i W. R. ar ei ymadawiad throughout his life. The house has now been sold; the time) to compose hŷn yn ddeuddeg oed a diau mai cysgod y Tangnefeddwyr” (The Peacemakers) is also a ag Ysgol Bwlch-y-groes i fod yn brifathro Ysgol a memorial plaque to the poet of Dail Pren “Preseli” – a poem of brofedigaeth hon oedd yn llechu’n ei feddwl wrth tribute to his parents, written when German planes Gymraeg Y (Leaves of a Tree) was placed on the wall by praise for the district fynd ati i gyfansoddi “Geneth Ifanc” ar ôl gweld were bombing Swansea during the Second World Barri yn 1959 Cymdeithas Waldo (the Waldo Williams Society). that had fostered him, ysgerbwd carreg o ferch tua’r un oed yn War. a chywydd which ends with a Amgueddfa Avebury adeg ei alltudiaeth yn coffa i Llwyd, chilling plea to protect Lloegr. gweinidog yn the area’s cultural Daliodd Waldo ei afael yn dynn wrth fro ei Rhydaman ar inheritance against fagwraeth hyd ddiwedd ei oes a “Llandysilio-yn- y pryd, a fu external menace. A Nyfed” oedd teitl y soned a ddaeth o’i law ar ei farw’n sydyn memorial stone was wely angau yn Ysbyty St Thomas, Hwlffordd. yn mis Ionawr 1960. raised to Waldo on nearby Rhos-fach common in 1978. 7. PANTYCABAL 6. GLYNSAITHMAEN 9. TYDDEWI 8. PUNCHESTON 11. TŶ’R YSGOL PRENDERGAST Taith Waldo / The Waldo Tour Bu Waldo yn brifathro Ysgol Cas-mael adeg y A memorial stone to W. R. Evans stands proudly at Awdl a ddaeth yn ail am y Gadair yn Eisteddfod When he married Linda, Waldo was the Yn nhŷ’r ysgol, Prendergast (pan oedd John rhyfel ac un pnawn Sul aeth am dro o gwmpas the entrance to the farm. Having left college, Genedlaethol Abergwaun 1936 yw “Tyddewi” ac headmaster of Puncheston school; they settled in Edwal yn brifathro Ysgol y Bechgyn) y gwelodd ardal gyfagos Castellhenri. Cael sgwrs â’r W. R., Waldo and E. Llwyd Williams (later a aeth Waldo ati i’w diwygio yn sylweddol ar gyfer the village. The poem “Ar Weun Cas’Mael” (On Waldo, ei frawd a’i chwiorydd olau dydd am y tro Waldo Williams ffermwr wrth stand laeth ffarm Pantycabal, a crowned and chaired poet) used to compete ei chyhoeddi yn Dail Pren. Awdl tri chaniad Puncheston Common) was inspired by his walks cyntaf. Cymro Cymraeg o gyff Rhosaeron ym gwrthod dweud pwy ydoedd, oedd y rheswm iddo against each other for the Chair in local ydyw yn ymwneud yn bennaf â chenhadaeth on the stark moorland nearby, the presence of the mhlwyf Llandysilio oedd y tad, a’r fam, ddigon 1904 – 1971 gael ei amau o fod yn un o ysbїwyr yr Almaen! eisteddfodau, meeting in Elm Cottage to read out Dewi Sant, y Gadeirlan yn yr Oesoedd Canol a arms depot at Trecŵn preying on his mind. But his prin ei Chymraeg, yn hanu o Market Drayton yn Galwyd ar yr heddlu i chwilio amdano a bu yna and discuss their efforts – all in a spirit of friendly myfyrdod y bardd ei hun ar drum Carn Llidi. stay here was brief: following a dispute with the Swydd Amwythig. Saesneg oedd iaith yr aelwyd. gyffro mawr yn y gymdogaeth am dridiau tan i rivalry. When W. R. left Bwlch-y-groes school in Waldo oedd ymgeisydd seneddol cyntaf Plaid Education Authority over his stance as a Erbyn hyn, Archifdy Sir Benfro sy’n sefyll ar Waldo gyfaddef mai ef oedd y “gŵr drwg”. Cerdd 1959 to teach in Barry, Waldo composed a cywydd Cymru yn Sir Benfro hefyd. Ar sgwâr Tyddewi y conscientious objector, Waldo decided in 1942 to safle’r tŷ a’r ysgol fel ei gilydd, a phlac i gofio ddychan yn rhoi ei fersiwn ef ei hun o'r helynt yw marking the occasion; he also wrote a memorial cychwynnodd ei ymgyrch etholiadol yn 1959 gan leave Pembrokeshire for a teaching post in Waldo (a roed yn wreiddiol ar wal yr ysgol) “Fel Hyn y Bu”. cywydd for Llwyd, who had died suddenly in sicrhau 2253 o bleidleisiau yn erbyn ymgeiswyr y Botwnnog Grammar School on the Llŷn bellach wedi ei osod mewn plinth ar bwys y brif January 1960, having served as a minister in Blaid Lafur a’r Blaid Geidwadol. peninsula. Quotations from Waldo’s poems now fynedfa. Ammanford. Cofiwn hefyd mai gweld rhai o ffermydd Solfach adorn three impressive plaques in the corridor of 8.