Axios” „Brawo Highflyer!” Mal

NR 3/2014 (125) maj-czerwiec • Cena 26 zł (w tym 5% VAT) Bitwa na Morzu OKRĘTY WOJENNE OKRĘTY Jawajskim www.okretywojenne.pl

Magazyn miłośników spraw wojennomorskich

Grecki trałowiec „Axios” „Brawo Highflyer!” Mal. Alex Kircher, zbiory Krzysztofa Kircher, Cieślaka Alex Mal. Nr 3/2014 (125)

Europejska eskadra podczas walk z chińskimi fortami Dagu (Taku) w 1900 r. Na pierwszymEuropejska eskadra z chińskimi podczas walk w 1900 r. fortami Dagu (Taku) planie niemiecka kanonierka Iltis . Pancerniki typu „Indiana” Motorowiec Gdańsk na pocztówceAmerykańskie z lat 60. fregaty typu „Knox” numer specjalny Cena 39,00 zł (5% VAT) 48 Fot. Janusz Oklejewski www.okretywojenne.pl Z dziejów floty chińskiej Z dziejów

Fregata Ningbo typu Jianghu-II w trakcie remontu, Szanghaj 4 października 1988 r. Fot. © Marianne Globke floty chińskiej Z DZIEJÓW FLOTY CHIŃSKIEJ FLOTY DZIEJÓW Z Red. Krzysztof Dąbrowski Oskar Myszor

Fregata Huainan typu Jiangwei-I. Fot. „Ships of the World”

Fregata Luoyang typu Jiangwei-II w Pusan, 7 października 2008 r. Fot. © Hartmut Ehlers Richard N.J. Wright Chińskie torpedowce Peiyangu i Kwantuńskie zbudowane w latach 1882-1887

Aleksiej Pastuchow Pancerniki typu „Dingyuan”

TekstAleksiej Pastuchow (Rosja) Richard N.J. Wright Kablowiec Fee Cheu (Feijie)

Oskar Myszor Torpedowce i niszczyciele cesarstwa Qing

Oskar Myszor Rzeczne i morskie siły Mandżukuo: Pancernik Dingyuan po dopłynięciu do Chin. Uwagę zwraca usunięte ożaglowanie i reje, oraz brak torpedowców. Po lewej widoczny krążownik pan- cernopokładowy Zhiyuan lub Jingyuan. Fot. Musee de la Marine, grzecznościowo Ian Sturton organizacja i wykaz jednostek Pancerniki typu Hepburn (FF-1055) i Knox (FF-1052) na konserwacji w Bremerton, 14 czerwca 1999 r. Fot. © Hartmut Ehlers „Dingyuan”

Choć już w czasie zaledwie siedmiu minut od początku starcia, każdy chiński okręt przestał faktycznie istnieć jako jednostka bojowa, Francuzi kontynuowali jednak dosłowne zalewanie przeciwnika ołowiem, strzelając z działki dużego kalibru i działek Hotchkiss oraz broni strzeleckiej, zu- Jarosław Malinowski, Krzysztof Dąbrowski pełnie nie zwracając uwagę na rannych i pozbawionych pomocy ludzi na ginących okrętach. Czerewkow W. D. „Wzdłuż chińskiego wybrzeża”

Początek wojny francusko-chińskiej lat 1884-1885 nie przy- Stworzenie nowej doktryny morskiej cesarstwa Qing Krążowniki lekkie typu „Ninghai” niósł sławy chińskiej eskadrze prowincji Fujian – 23 sierpnia 1884 W latach 1880-tych Chiny zdołały już z lekka zabliźnić rany, zbiór drewnianych okrętów różnych typów, uzbrojonych w prze- powstałe w wyniku wewnętrznych niepokojów okresu 1850- starzałą artylerię, został dosłownie rozniesiony w pył ogniem 1870, i zaczęły pretendować do poprawy swego statusu na are- francuskich krążowników. Koncepcja ekstensywnego rozwoju flo- nie międzynarodowej. Szczególnego znaczenia nabrało pomyślne ty cesarstwa, drogą prostego zastąpienia starych dżonek przez no- rozwiązanie kwestii Ili w roku 1881, gdy wydawać by się mogło woczesne jednostki z maszynami parowymi i odtylcową artylerią, niezwyciężone siły rosyjskie, nieoczekiwanie ustąpiły Chińczy- poniosła ostateczny krach1. kom i zgodziły się zwrócić zajęte w 1871 ziemie doliny Ili2. Po- Krzysztof Dąbrowski Starcie koło Fuzhou, także późniejsze bitwy flot chińskiej i francu- czątek modernizacji Chin zgodnie z cesarskim wzorcem i spacy- skiej pod Shipu (14 lutego 1885 r.) i Zhenhai (1 marca 1885 r.) wyka- fikowanie niepokojów w Seulu latem 1882, również poprawiło zały, że różnorodne eskadry, w których skład wchodziły kanonierki wiarę polityków, że Chiny czeka nowa przyszłość, w której cesar- i jednostki transportowe, nie nadawały się do zapewnienia bezpie- stwo Qing dzięki wzmocnionym siłom zbrojnym będzie odgry- Niemiec – Chińczyk dwa bratanki czeństwa współczesnego państwa. Dla zapewnienia efektywnej obro- wać aktywną i istotną rolę. ny brzegów cesarstwa trzeba było rozpatrzyć koncepcję – silnej floty, stworzonej z jednostek pancernych, zdolnych do działań na otwar- 1. Po raz pierwszy Chińczycy pomyśleli o konieczności przeciwstawienia się okrę- tym morzu w składzie eskadry, zdolnej do dania odporu agresorowi. tom pancernym w czasie Incydentu Tajwańskiego 1874 r., gdy Japończycy mogli wpro- czyli znad Renu nad Jangcy wadzić do akcji jednostki pancerne Azuma i Ryūjō. Gwoli sprawiedliwości trzeba zauważyć, że w roku 1884 Chi- 2. Dolina Ili została zajęta przez wojska rosyjskie w 1871 r. w trakcie muzułmańskie- ny dysponowały już adekwatną odpowiedzią na akcje Francuzów: go powstania w chińskim Wschodnim Turkiestanie w celu stabilizacji sytuacji w nad- w niemieckim Stettin (Szczecinie) przy nabrzeżu stoczni „Vulcan” granicznych rejonach Cesarstwa Rosyjskiego. Później proponowano zaanektować to terytorium i włączyć je w skład cesarstwa tytułem rekompensaty za pomoc udzielo- stały gotowe już pancerniki Dingyuan i Zhenyuan, których równych ną przez władze carskie dynastii Qing. W roku 1881 większa część okupowanych ziem sobie nie posiadał w swej eskadrze Courbet. Były to okręty, o ile nie przez wojska rosyjskie została zwrócona Chinom, a Rosja otrzymała jedynie rekompen- czołowe dla swego czasu, to na pewno nie przestarzałe moralnie. Hi- satę finansową i niewielki pas ziemi wzdłuż starej granicy dla osiedlenia tych miejsco- wych mieszkańców, którzy pragnęli przejść do Cesarstwa Rosyjskiego. W tym przypad- storia ich zamówienia, projektowania, budowy i dostawy do Chin ku na rosyjską politykę wpływ wywarło pogorszenie się relacji z Anglią oraz ciężka sytu- Siergiej Patjanin, Dmitrij Kisielow zasługuje na bliższą prezentację. acja finansowa Rosji po wojnie z Turcją lat 1877-1878. 10 Nr 48 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE HMS Aurora pod chińską banderą

Krążowniki lekkie typu „Ninghai” Krzysztof Dąbrowski

przy zanurzeniu średnim 4,04 m, natomiast wyporność Pinghai sięgała 2448 ton przy zanurzeniu średnim 4,00 m. Trzy Kryzysy w Cieśninie Tajwańskiej Ciekawostką jest, że w odróżnieniu okrę- tów japońskich, na okrętach chińskich nie zastosowano falistej linii kadłuba oraz dziobnicy. Pokład ciągły był prosty, jedynie Rys. JerzyRys. Lewandowski Pinghai (1937) Pinghai pokład dziobowy charakteryzował się niewielkim wzniosem 0,61 m (3 stopy). Pro- sta dziobnica posiadała odległość pomiędzy krańcem dziobnicy a pionem dziobowym Krzysztof Dąbrowski 1,52 m (5 stóp). Kadłub posiadał poprzeczno-wzdłuż- ny układ wiązań i został w całości wykonany metodą nitowania. Jego zasadnicza kon- Torpedy topią Tajwańczyków strukcja opierała sią na płaskiej stępce oraz wręgach. W środkowej części odległość po- między wręgami wynosiła 914 mm (3 stopy), dalej ku krańcom 610 mm (2 stopy). Od wręgi Nr 31 do Nr 146 rozciągnęło się podwójne dno, w którym zabudowane były zbiorniki wody słodkiej, kotłowej i smarów. Maciej S. Sobański Jako materiał konstrukcyjny wykorzystano stal okrętową typu HT (ang. Highe Ten- sile) oraz stal miękką. Zastosowano do budowy kadłuba płyty o grubości od 9 do 16 Niszczyciele Czang Kaj-szeka mm. Na krańcach ich grubość zmniejszała się odpowiednio do 7,6 i 12,7 mm. W miejscach szczególnie narażonych na korozję zostały poddane procesowi galwanizacji. Stateczność poprawiały boczne stępki przeciwprzechyłowe o szerokości 0,84 mm (2,75 stopy) i długość po 50 m, a sprawne manewrowanie okrętem umożliwiał poje- Krzysztof Dąbrowski dynczy ster typu zrównoważonego o maksymalnym wychyleniu 35º na każdą burtę. Jeśli chodzi o wykończenie, to pokłady Fregaty typu 053 – przegląd wersji zewnętrzne pokryto deskowaniem z drewna teakowego, natomiast wewnątrz przestrzenie robocze miały ryflowane podłoże. Co się tyczy okuć iluminatorów oraz innych elementów wykończeniowych i nielicznych dekoracyjnych, to wykonano je z mosiądzu. Obydwie jednostki robiły na zagranicznych specjalistach (np. oficerach U.S. Navy), Marcin Schiele którzy mieli okazję je zwiedzić, wrażenie sta- rannie wykonanych i dobrze utrzymanych.

Opancerzenie i ochrona podwodna Rakietowe niszczyciele obrony przeciwlotniczej floty Pancerz nie był zbyt imponujący z racji ograniczonej wielkości okrętów. Pas pancerny na KLW, o wysokości 3,35 m (11 stóp) i grubości 25,4 mm, rozciągał się typu „Kunming” (projekt 052D) wzdłuż maszynowni. Niższy pas, o takiej samej grubości, rozciągał się dalej do wież artyleryjskich, jego zadaniem była osłona komór amunicyjnych. Płytami o grubości 19 mm i 25,4 mm pokryto pokład nad kotłowniami oraz maszy- nownię. Takimi samymi płytami osłonięte • 160 stron były komory amunicyjne. Wieża dowodzenia o średnicy 1,52 m (6 stóp) osłonięta była płytami o grubo- • cena 39 zł + 8,30 zł koszta wysyłki poleconej Francis Hammond (FF-1065). Za nim widoczny niszczyciel Callaghan (DDG-994) i lotniskowiec Ranger (CV-61) na konserwacji w Bremerton, 15 czerwca 1999 r. Nr 48 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 73 Fot. © Hartmut Ehlers Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XXI, Nr 3/2014 (125) ISSN-1231‑014X, Indeks 386138

Redaktor naczelny Jarosław Palasek Jarosław Malinowski Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”, 2 część I Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Gérard Garier Współpracownicy w kraju 22 Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, byłego chińskiego Haiqing, część I Stanisław Biela, Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Wojciech Mazurek, Michał Jarczyk Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”, część IV 28 Grzegorz Nowak, Piotr Nykiel, Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Kazimierz Zygadło

Współpracownicy zagraniczni Krzysztof Dąbrowski BELGIA 33 „Brawo Highflyer!” Leo van Ginderen CZECHY Ota Janeček FRANCJA Luc Feron, Gérard Garier, Jean Guiglini, Maciej Chodnicki Marc Saibène 37 HISZPANIA Rosyjskie pancerniki programu 1915, część I Alejandro Anca Alamillo LITWA Aleksandr Mitrofanov NIEMCY Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Aris Bilalis Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, 47 Historia greckiego trałowca Axios Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, Siergiej Patjanin, Konstantin Strielbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Michał Jarczyk Arthur D. Baker III 51 UKRAINA Rewizja: Działania morskie na Morzu Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł WIELKA BRYTANIA włoskich, część V John Jordan

Michał A. Piegzik Adres redakcji 54 Bitwa na Morzu Jawajskim, część II Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Arvo Lennart Vercamer Skład, druk i oprawa Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed 68 DRUKPOL sp. j. naszą erą do 1945 roku, część III Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl

© by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2014 Zvonimir Freivogel, Boris Švel, Dario Vuljanić Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. 80 Amerykańskie fregaty typu „Knox”, część IV Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują Hartmut Ehlers wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Rosyjska Flota Bałtycka w bazach 88 Nakład: 1500 egz. zagranicznych w latach 1991-1994, część I I strona okładki: Pancernik Indiana w malowaniu stosowanym na przełomie wieków na dużych Marcin Schiele okrętach amerykańskich. Jego podstawą 95 Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny był biały kolor nawodnej części kadłuba, Indian Navy a wszystkie elementy powyżej pomalowano na ciemnożółto. Dzioby pierwszych dwóch okrętów typu zdobione były girlandami. Fot. Library of Congress Indiana – lider pierwszego typu pancerników amerykańskich Jarosław Palasek z artylerią główną usytuowaną w osi symetrii kadłuba. Tekst Fot. Library of Congress

A merykańskie pancerniki typu „Indiana” część I Geneza, projektowanie i budowa po jednej na dziobie i rufie. Inaczej jed- ki powołał przy swoim urzędzie specjal- Autoryzowanie przez Kongres Stanów nak niż na dwóch pierwszych amerykań- ną Radę Polityczną. Jej zadaniem miało Zjednoczonych w dniu 3 sierpnia 1886 skich okrętach pancernych cała artyleria być także przygotowania koncepcji realiza- roku dwóch pierwszych pancerników ame- główna nowej jednostki miała być umiesz- cji wizji „potęgi morskiej” – budowy floty rykańskich1 spowodowało, że w następ- czona w jej osi symetrii. We flotach in- o dalekim zasięgu zdolnej do walki z nie- nym roku Sekretarz Marynarki William nych państw świata rozmieszczanie ar- przyjacielskimi flotami na ich własnych C. Whitney2 wystąpił z koncepcją budowy tylerii głównej pancerników w układzie wodach. Zanim jednak Rada przedstawiła dwóch kolejnych okrętów tej klasy. Choć rombu (eszelonowym) zarzucono bowiem wyniki swych prac, Sekretarz Marynarki propozycja ta została odrzucona, to w 1888 już w końcu lat dziewięćdziesiątych XIX 5 1. Początki rozwoju amerykańskich okrętów pancer- roku Kongres autoryzował budowę kolej- wieku . Ostatecznie, z budowy trzeciego nych na tle wewnętrznej i zewnętrznej sytuacji Marynar- nego pancernika mającego być powiększo- z pierwszych autoryzowanych amerykań- ki Wojennej Stanów Zjednoczonych zostały przedsta- ną wersją Maine lub Texas. skich okrętów pancernych zrezygnowano wione w artykule o pierwszym amerykańskim pancerni- 3 ku Texas – patrz OW 2/2013. Założenia nowej jednostki Rada Budów jeszcze przed rozpoczęciem postępowania 2. William Collins Whitney (5.7.1841-2.2.1904), De- przedstawiła w lutym następnego roku. przetargowego. Nie określono zresztą na- mokrata, finansista, Sekretarz Marynarki (7.3.1885- Aby zmieścić się w limicie przyznanego wet końcowej charakterystyki jednostki, 4.3.1889) w pierwszej administracji prezydenta Groove- ra S. Clevelanda. budżetu Rada usiłowała zmniejszyć zakła- która we wcześniej proponowanej postaci 3. Am.: Board on Construction. daną na 8300-8400 tons4 wyporność okrę- przestała pasować do nowej doktryny Ma- 4. Wszystkie wyporności w niniejszym artykule podano w „tonach długich” – „tons”, gdzie 1 tons = tu do akceptowalnej wielkości 7500 tons. rynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych. 1,016 tony metrycznej. Jego uzbrojeniem głównym miały być dwa Zwolennikiem odejścia od koncepcji bu- 5. W lutym 1890 roku nowo powołana Rada Bu- działa kalibru 305 mm usytuowane w bar- dowy małych, niestandardowych okrętów dów zaproponowała przeprojektowanie również pancernika Texas i rezygnację z ciężko opancerzonej redu- becie na dziobie i pojedyncze działo kali- pancernych okazał się bowiem nowy Se- ty oraz przeniesienie obydwu jego dział artylerii głównej bru 254 mm w barbecie na rufie. Artyle- kretarz Marynarki Benjamin F. Tracy6 bę- 305 mm do osi okrętu poprzez albo usytuowanie w niej rię miały uzupełniać cztery szybkostrzelne dący pod wpływem koncepcji, których au- obydwu wież, bądź umieszczenie obydwu dział w jednej 7 wieży. Ponieważ jednak budowa okrętu była zaawanso- działa kalibru 102 mm w kazamatach nad- torem był komandor Alfred T. Mahan . wana Sekretarz Marynarki B. F. Tracy zdecydował o po- budówki. Pancerz burtowy nowego okrę- Zgodnie z jego teorią, państwa o większej zostawieniu dotychczasowego rozwiązania. 6. Benjamin Franklin Tracy (26.4.1830-6.8.1915). Re- tu miał mieć grubość 279 mm. W sierpniu „potędze morskiej” mogły mieć większe publikanin, prawnik, generał brygady piechoty, Sekre- 1889 roku Rada Budów zaproponowała za- wpływy na świecie. Dla przeanalizowania tarz Marynarki od 6.3.1889 do 4.3.1893 r. w administra- stąpienie całej jego artylerii głównej czte- sytuacji amerykańskiej marynarki wojen- cji prezydenta Benjamina Harrisona. 7. Alfred Thayer Mahan (27.9.1840-1.12.1914). Ofi- rema działami kalibru 279 mm usytu- nej w kontekście flot światowych, w dniu cer U.S. Navy, historyk i geostrateg, nazywany: „najważ- owanymi w dwóch podwójnych wieżach 16 lipca 1889 roku Sekretarz Marynar- niejszym strategiem amerykańskim XIX w.”

2 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie pancerniki typu „Indiana” w opublikowanym w listopadzie Raporcie przyjaciela. Ich prędkość miałaby wyno- stanowym milicjom morskim znajdu- Rocznym zaproponował budowę potęż- sić około 15 węzłów, a promień działania jących się ciągle jeszcze w służbie, a zu- nej floty. Miało ją stanowić 12 pancerni- ~3 tys. Mm, przy zasięgu 4,6 tys. Mm dla pełnie już przestarzałych monitorów ków oceanicznych przeznaczonych do ope- 10 węzłów i 5,2 tys. Mm dla prędkości eko- z okresu Wojny Secesyjnej. Kongres, któ- rowania na wodach Atlantyku i Zatoki nomicznej. Dzięki ograniczeniu zanu- ry obawiał się rozwoju floty oceanicz- Meksykańskiej, 8 jednostek do działania rzenia do ~7,2 m jednostki te miały mieć nej był ostatecznie gotów przystać na bu- na Pacyfiku oraz 20 pancerników obrony możliwość wchodzenia do wszystkich dowę pancerników pierwszej klasy, ale wybrzeża. Ze względu na możliwości wy- portów południa Stanów Zjednoczonych. przeznaczonych do działania na wodach twórcze amerykańskiego przemysłu cięż- Ze względów ekonomicznych Rada propo- przybrzeżnych. Krok ten był pierwszym kiego Tracy zaproponował jednoczesną nowała podzielenie pancerników o małym w ramach racjonalnego programu rozbu- budowę ośmiu okrętów pancernych. Plan zasięgu na trzy podklasy. Pierwszą miało dowy floty Stanów Zjednoczonych zapro- ten – uznany jednak za zbyt ambitny – nie stanowić osiem pancerników krótkiego za- ponowanego w raporcie Rady Politycznej zyskał aprobaty Kongresu. sięgu o wyporności 8000 tons uzbrojonych przy Sekretarzu Marynarki. Plan ten zo- W raporcie, który Rada Polityczna w cztery działa kalibru 330 mm, drugą stał jednak radykalnie ograniczony, któ- przy Sekretarzu Marynarki przedstawi- dziesięć o wyporności 7100 tons i czterech ra to przypadłość dotykała w przyszłości ła w dniu 20 stycznia 1890 roku, zapre- działach 305 mm, a trzecią pięć jednostek wiele amerykańskich programów roz- zentowano min. efekty analizy możliwo- o wyporności 6000 tons oraz dwóch dzia- wojowych floty. W dniu 30 czerwca 1890 ści zaatakowania Stanów Zjednoczonych. łach kalibru 305 mm i dwóch 254 mm. Au- roku Kongres przyznał fundusze na bu- Rada stwierdzała, że w pierwszym etapie toryzowane dotychczas przez Kongres trzy dowę pięciu okrętów. Wśród nich, oprócz działań konieczne będzie zajęcie przez okręty pancerne (budowane właśnie Texas krążownika i torpedowca, znalazły się nieprzyjaciela baz w pobliżu wschodnie- i Maine oraz projektowany, ale którego bu- trzy „pełnomorskie pancerniki obrony go wybrzeża – w szczególności na Kara- dowy ostatecznie nie rozpoczęto) mogły co wybrzeża”8, których budowa została za- ibach. Dopiero operując ze zdobytych baz najwyżej być uważane za pancerniki małe- aprobowana uprzednio przez Izbę Repre- okręty wroga mogłyby atakować warto- go zasięgu trzeciej klasy. Dodatkowo, Rada zentantów. W uchwale Kongresu przy- ściowe cele na Wschodnim Wybrzeżu. rekomendowała także budowę łącznie znającej na budowę pancerników kwotę Efektywny promień działania pancerni- 167 mniejszych jednostek: krążowników, 12 mln. dolarów określono, że dwa z nich ków Rada określiła przy tym na 1/3 za- taranowców i torpedowców przeznaczo- mają powstać na wschodnim, a trzeci sięgu wynikającego z ich zapasu paliwa. nych do obrony lokalnej. Koszt realizacji na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjedno- W przypadku ataku na Stany Zjedno- tego programu oszacowano na zawrotną czonych. czone bez wykorzystania baz pośrednich ówcześnie kwotę 281,5 mln dolarów. Była Okręty miały zostać zbudowane na pod- któregoś z państw europejskich zasięg ona porównywalna z sumą budżetów ame- stawie projektu pancerników pierwszej pancerników musiałby wynosić 10-12 tys. rykańskiej marynarki wojennej za 15 po- klasy o zasięgu ograniczonym (zapasem) Mm. Spośród 20 nowoczesnych pancer- przednich lat! węgla9, których charakterystykę określo- ników brytyjskich tylko 7 mogłoby za- Zaproponowany przez Radę Politycz- no w raporcie Rady Politycznej. Jednost- atakować Stany Zjednoczone z własnych ną przy Sekretarzu Marynarki program ki miały być uzbrojone w najnowsze dzia- baz. Wykorzystując natomiast bazy po- był nie do przyjęcia dla Kongresu Stanów ła kalibru 330 mm L/35, które ówcześnie siadane na Zachodniej Półkuli flota bry- Zjednoczonych. Oznaczał on bowiem były jeszcze w stadium projektowania. Po- tyjska mogłaby użyć do zaatakowania praktycznie zakończenie amerykańskiej dwójne wieże z tymi działami miały być Stanów Zjednoczonych 15 pancerników. polityki izolacjonizmu i faktyczne roz- ustawione w częściach dziobowych i ru- Rada zwracała przy tym uwagę na moż- poczęcie realizacji dążeń imperialistycz- fowych okrętów. Artylerię do zwalczania liwość relatywnie szybkiej zmiany sytu- nych, którym była przeciwna większość nieopancerzonych lub lekko opancerzo- acji w przypadku zawierania sojuszy np. kongresmenów. Nawet wspierający Se- nych celów miały stanowić również nowe, z Francją, która miała najwięcej baz mor- kretarza Marynarki senator Eugene Hale szybkostrzelne działa kalibru 127 mm. Te skich w tym rejonie świata. ze stanu Maine był sceptyczny do reali- z kolei planowano usytuować na osłonię- W przedstawionym raporcie Rada Po- zacji tak dużego przedsięwzięcia obawia- tych stanowiskach na pokładzie otwar- lityczna rekomendowała także piętna- jąc się, że jego olbrzymie koszty spowo- tym. Zasadniczym elementem systemu stoletni program rozwoju amerykańskiej dują nie przyznanie funduszy na budowę ochrony biernej jednostek miał być burto- marynarki wojennej, w którym zawar- jakiegokolwiek okrętu. Sam Sekretarz wy pas pancerny o grubości 432 mm po- ła budowę dwóch flot pancernych. Pierw- Tracy miał nadzieję, że program bę- krywający 72,5% długości ich linii wodnej szą miało stanowić 10 szybkich (o pręd- dzie realizowany stopniowo. Kiedy więc oraz usytuowany 0,86 m ponad i 1,37 m kości około 17 węzłów) pancerników w kwietniu 1890 roku Izba Reprezentan- poniżej niej. Nad nim miał znajdować się o dużym zasięgu (10,8 tys. Mm przy 10 wę- tów zaaprobowała budowę trzech pancer- górny pas pancerny o grubości 102 mm złach oraz do 13 tys. Mm przy prędkości ników krótkiego zasięgu o wyporności osłaniający kazamaty. Pancerz poziomy ekonomicznej), które miały być przezna- 8500 tons, Tracy rozpoczął próby wpły- okrętu, który był usytuowany na wysoko- czone do przeniesienia działań bojowych wania na Kongres dla złagodzenia z ko- ści górnej krawędzi pasa burtowego, miał na wody nieprzyjaciela. Druga flota liczą- lei jego stanowiska. Argumentował min., mieć grubość 70 mm. Zamknięcie cytade- ca 25 mniejszych pancerników miała być że dwanaście okrętów takich jak te trzy li miały stanowić dwie poprzeczne grodzie przeznaczona do działania na zachodnim mogłyby być równoważne dwudziestu pancerne o grubości 356 mm usytuowa- Atlantyku (od ujścia rzeki Św. Wawrzyń- pancernikom obrony wybrzeża, których ne na przednim i tylnym krańcach pasa. ca po wyspy Windward na Karaibach i Pa- budowę proponował jeszcze w listopa- namę) oraz wschodnim Pacyfiku. Okręty dzie 1889 roku. Ponadto, dla zmniejsze- 8. W uchwale Kongresu określone jako: „sea-going, coast line battleships”. te miały być zdolne do przerywania blo- nia kosztów operacyjnych floty, Sekretarz 9. W Raporcie określono je jako: „1st class Battle Ship kady i atakowania operacyjnych baz nie- Marynarki zadecydował o przekazaniu of Limited Coal Endurance”.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 3 Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

Pancernik Indiana na rysunku opublikowanym w czasopiśmie „Engineering” z dnia 3 kwietnia 1891 roku. Rys. zbiory Andrzeja Szewczyka W przednich i tylnych częściach okrętu i przeciwko takiej artylerii projektowa- W dniu 1 października 1890 roku Mi- projektowano pokłady o grubości 76 mm na była ich ochrona bierna. Rozwiązania nisterstwo Marynarki otworzyło oferty usytuowane na poziomie dolnej krawę- techniczne wielu rodzajów amerykań- w przetargu na budowę pancerników. Jed- dzi burtowego pasa pancernego. W czę- skiego uzbrojenia okrętowego odbiega- ną z nich złożyły Union Iron Works z ka- ści rufowej pancerz ten miał być pozio- ły ówcześnie od uzbrojenia stosowanego lifornijskiego San Francisco, które za- my, a w części dziobowej schodził łukiem w innych państwach. Ponieważ prace nad proponowały budowę jednego okrętu do dolnej krawędzi dziobnicy. Opance- nowymi w Stanach Zjednoczonych szyb- za 3,24 mln. dolarów, a dwóch za 6,4 mln. rzenie wież działowych artylerii głównej kostrzelnymi działami kalibru 127 mm dolarów. Kolejne oferty przedstawiły Ris- okrętu miało mieć grubość 432 mm. Pełny były opóźnione, zdecydowano o zasto- don Iron and Lokomotive Works rów- zapas paliwa miał umożliwić jednostkom sowaniu na projektowanych jednostkach nież z San Francisco oraz Bath Iron pokonanie 5000 Mm. Pancerniki krót- artylerii pośredniej10. Miały ją stano- Works z Bath w stanie Maine. Opiewa- kiego zasięgu o charakterystyce przedsta- wić działa kalibru 203 mm będące wersją ły one odpowiednio na 3,275 mln. dola- wionej przez Radę Polityczną wydawały rozwojową wcześniej stosowanych. Dzia- rów i 3,149 mln. dolarów za jeden pancer- się zbyt małe dla pomieszczenia projekto- ła te, choć o znacznie mniejszej szybko- nik. Ostatnia oferta złożona przez William wanej artylerii oraz spełniania oczekiwań strzelności strzelały pociskami cztery Cramp & Sons Ship & Engine Building odnośnie osiągów. razy cięższymi niż działa kalibru 127 mm Co., z Filadelfii w stanie Pensylwania opie- Podczas projektowania okrętów okaza- mając zdolność przebijania pancerza za- wała na 2,99 mln. dolarów za jeden okręt ło się jednak, że nie będzie możliwe zasto- bezpieczającego przed pociskami kalibru i 5,76 mln. dolarów za dwa. Ponieważ ów- sowanie na nich jednolitej artylerii dru- 152 mm. Dzięki temu, uzbrojone w nie cześnie stosowane standardy przetargo- giego kalibru. Współczesne europejskie okręty miały być potężniejsze od któ- we umożliwiały oferentom proponowanie okręty tej klasy były uzbrajane w dzia- regokolwiek z ich zagranicznych odpo- zmian względem oficjalnych specyfikacji, ła kalibru zbliżonego do 150 mm (6 cali) wiedników. ta ostatnia stocznia zaproponowała także budowę pancerników dłuższych o 3,66 m Charakterystyka taktyczno-techniczna pancernika krótkiego zasięgu za kwoty odpowiednio: 3,12 mln. dola- wg raportu Rady Politycznej z 1890 roku rów i 6,04 mln. dolarów11. Takie rozwiąza- wyporność (projektowa): 8000 tons nie pozwalało na łatwiejsze rozmieszczenie wymiary: podwójnych wież dział artylerii pośredniej, - długość całk./na KLW 95,71 m/90,22 m a także zastosowanie siłowni o większej - szerokość maksymalna 20,66 m mocy. Jednocześnie przedłużenie okrętów - wysokość boczna 10,29 m do 106,96 m spowodowałoby wzrost ich - zanurzenie (projektowe) 7,09 m wyporność do około 10 300 tons. Uznając projektowa moc maszyn: 7500 iHP* tę ofertę za najkorzystniejszą Marynarka prędkość maksymalna: 15,8 w powierzyła budowę dwóch jednostek stocz- zasięg projektowy: 2770 Mm przy 10 w ni należącej do William Cramp & Sons. Zgodnie z kontraktem miała ona zbudo- 4 działa 330 mm L/35 (2xII) wać obydwa pancerniki wciągu trzech lat 4 działa 127 mm (4xI) za kwotę 3,02 mln dolarów za każdy bez 6 dział 6-funtowych (57 mm) (6xI) uzbrojenie: kosztów uzbrojenia i opancerzenia. Stocz- 4 działa 1-funtowe (37 mm) (4xI) nia ta oferowała także zbudowanie trzecie- 2 działa rewolwerowe 37 mm (2xI) go okrętu, ale wypełniając postanowienia 6 wyrzutni torpedowych 457 mm (6xI) Kongresu jego budowę zlecono Union Iron pas burtowy: 432 mm Works w San Francisco. Tutaj jego koszt górny pas pancerny 102 mm opancerzenie: ustalono na 3,18 mln dolarów, bez kosz- pokłady pancerne: 70 mm część centralna, 76 mm na krańcach tów uzbrojenia i opancerzenia, ale z do- wieże artylerii głównej: 432 mm Wg N. Friedman U.S. Battleships. An Illustrated Design History 10. Am.: Intermediate battery. * Jednostka mocy używana dawniej w krajach anglosaskich zwana angielskim koniem parowym. 1 HP = 1,0139 KM = 0,746 kW. 11. „The Dalles daily chronicle” z 10.4.1893 r.

4 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

Pancernik Oregon wg projektu stoczniowego z 1893 roku. Rys. zbiory Andrzeja Szewczyka datkowymi kosztami związanymi z trans- końca XIX wieku. Biuro Uzbrojenia uwa- Jednostki typu „Indiana” były pierwszy- portem materiałów dostępnych jedynie żało bowiem, że wnętrza wież stożkowych mi, od których rozpoczęto numerowanie na Wschodnim Wybrzeżu. Kontrakty na będą zbyt ciasne dla zmieszczenia w nich pancerników amerykańskich. Oznaczo- budowę wszystkich trzech jednostek za- niezbędnych mechanizmów oraz sprawnej no je odpowiednio liczbami od „1” do „3”. warto w dniu 19 listopada. obsługi dział. Rozważano także możliwość Pancerniki wodowano po około dwu- Projekt ogólny pancerników oraz ich zastąpienia pancerza o grubości 457 mm letniej ich budowie odpowiednio: 28 lu- szczegółowa specyfikacja techniczna zo- wykonanego ze stali niklowej równoważ- tego, 10 czerwca i 26 października 1893 stały opracowane przez Biuro Budów i Re- nym mu odpornościowo pancerzem o gru- roku. Prace wyposażeniowe na wszystkich montów12 amerykańskiej marynarki wo- bości 406 mm ze stali harweizowanej13, trzech okrętach zostały opóźnione wzglę- jennej, którego głównym konstruktorem co dałoby możliwość odciążenia okrętów dem harmonogramów kontraktowych był wówczas Theodore D. Wilson. Na tej o około 60 ton. Ponieważ jednak stalow- głównie ze względu na nieterminowość podstawie stocznie budujące jednostki nie amerykańskie nie były wówczas jesz- dostawy elementów opancerzenia. Ofi- opracowywały projekty wykonawcze, któ- cze w stanie wytworzyć płyt takiego pan- re sukcesywnie akceptowało Minister- cerza, chcąc uniknąć opóźnień w budowie 12. Am.: Bureau of Construction and Repair. Istnie- stwo. Wiodącą w projektowaniu pancer- okrętów z zamiaru tego zrezygnowano. jąca do 1940r. komórka organizacyjna Marynarki Wo- ników miała być pierwsza ze stoczni, która Akceptacja zwiększonych gabarytów pan- jennej Stanów Zjednoczonych odpowiedzialna za nad- zór nad: projektowaniem, budowami, przebudowami, powstałe w niej rysunki miała przekazy- cerników spowodowała, że stocznie je bu- zakupem, obsługą i remontami jednostek pływających wać stoczni budującej trzecią jednostkę. dujące otrzymały dodatkowe wynagrodze- floty wojennej, a także za zarządzanie stoczniami pro- dukcyjnymi i remontowymi oraz laboratoriami badaw- Do bezpośredniego nadzorowania pro- nie, które w przypadku Union Iron Works czymi i instalacjami lądowymi amerykańskiej Marynar- jektowania i budowy jednostek, z Korpu- wyniosło 42,81 tys. dolarów. ki Wojennej. su Inżynieryjnego został oddelegowany Budowę wszystkich trzech pancerni- 13. Utwardzanej metodą opatentowaną przez Hay- warda A. Harveya (17.1.1824-28.8.1893), inżyniera i wy- zastępca głównego konstruktora ds. mor- ków rozpoczęto w 1891 roku. Stępkę lidera nalazcę amerykańskiego. Polega ona na długotrwałym skich Lewis Nixon. Podczas prac projekto- typu – Indiana – położono w dniu 7 maja, (~100 godzin) wygrzewaniu płyt stalowych w tempera- o wych zrezygnowano z zastosowania na no- a drugiego z pancerników o nazwie Mas- turze ~1200 C pod ~30cm warstwą sproszkowanego wę- gla drzewnego. Zwiększało to zawartość węgla do ~1% wych pancernikach wież artyleryjskich sachusetts w dniu 25 czerwca. Budo- na powierzchni, która zmniejszała się stopniowo do war- o kształcie zwężającym się ku górze (ścięte- wę trzeciego z okrętów, który powstając tości pierwotnej (0,1-0,2%) na głębokości ok ~25 mm. Następnie płyty były schładzane w kąpielach olejowej go stożka), na rzecz wież walcowych stan- na Zachodnim Wybrzeżu otrzymał nazwę i wodnej, po których stosowano wyżarzanie dla poprawy dardowych dla amerykańskich monitorów Oregon, rozpoczęto w dniu 19 listopada. właściwości plastycznych ich warstw dolnych.

Główne dane związane z budową pancerników typu „Indiana” Nazwa Sygnatura Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Indiana B-1 William Cramp & Sons Ship & Engine Building Co., 07.05.1891 28.02.1893 20.11.1895 Massachusetts B-2 Filadelfia; Pensylwania 25.06.1891 10.06.1893 10.06.1896 Oregon B-3 Union Iron Works; San Francisco; Kalifornia 19.11.1891 26.10.1893 15.07.1896

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 5 Tekst

Pancernik Massachusetts na początku służby. Klasyfikowane jako „pełnomorskie pancerniki obrony wybrzeża” jednostki typu „Indiana” charakteryzo- wały się niską wolną burtą. Fot. Library of Congress cjalne próby morskie pancerników odby- kość boczną 9,75 m, a wysokość ich wol- czym górny z nich nazywany był najniż- wały się więc odpowiednio w październi- nej burty na dziobie i rufie wynosiła za- szym, a dolny pokładem platformowym. ku 1895 roku oraz w kwietniu i maju 1896 ledwie 3,45 m. Maksymalne zanurzenie Najniższym pokładem okrętu był po- roku. Indiana – pierwszy pancernik ame- okrętów z pełnym zapasem paliwa wyno- ziom jego dna wewnętrznego16. Do pozio- rykański z artylerią główną usytuowaną siło 8,28 m, a średnie pancernika Oregon mu pokładu najniższego kadłuby pancer- w osi symetrii kadłuba – został wprowa- 8,15 m. Projektową wyporność normalną ników były podzielone na 17 przedziałów dzony do służby w dniu 20 listopada 1895 pancerników określono na 10 228 tons, wodoszczelnych. Liczba różnego rodzaju roku. Było to zaledwie 2-3 miesiące póź- a wyporność pełną na 11 528 tons. Współ- pomieszczeń wodoszczelnych na okrętach niej niż autoryzowane niecałe 4 lata wcze- czynniki pełnotliwości kadłubów jedno- sięgała sumarycznie 249. śniej pancerniki Texas i Maine z artylerią stek wynosiły: podwodzia 0,623, owrę- Części dziobowe pokładów głównych główną rozmieszczoną w układzie rom- ża 0,931, a projektowej wodnicy pływania zajmowały urządzenia cumownicze i ko- bu. Pozostałe dwa pancerniki typu „In- 0,746. Dla wyporności normalnej okręty twiczne z kabestanem na środku oraz diana” zostały wprowadzone do służ- miały wysokość metacentryczną 1,03 m. dwoma kotwicami admiralicji ułożony- by w następnym roku – Massachusetts Zakres stateczności jednostek wynosił mi na podestach przy burtach i żurawi- 10 czerwca, a Oregon 15 lipca. Całkowi- 55o, a maksymalne ramię prostujące kami do ich obsługi. Bezpośrednio przed te koszty ich budowy niemal dwukrotnie 0,46 m przy kącie 31o36’15. Dla poprawy przednią wieżą artylerii głównej usytu- przekroczyły kwoty kontraktowe w oby- stateczności początkowo zamierzano wy- owano obudowaną niewysoką pokładów- dwu stoczniach wynosząc odpowiednio: posażyć jednostki w obłowe stępki prze- ką wciągarkę kotwiczną, której fundament 5 983 371,98 dolarów; 6 047 117,95 dolarów ciwprzechyłowe, z których zrezygnowano zagłębiony był poniżej pokładu. Środkowe oraz 6 575 032,76 dolarów14. jednak podczas budowy okrętów dla uła- części pokładów głównych zajmowały nad- twienia ich dokowania. budówki ze znajdującymi się w nich kam- Charakterystyka techniczna Kadłuby pancerników typu „India- buzami w częściach środkowych oraz biu- Kadłub, nadbudówki i wyposażenie na” były oparte na 92 wręgach konstruk- rami zastępców dowódców okrętów ds. Pancerniki typu „Indiana” otrzy- cyjnych o odstępie wręgowym 1,22 m wykonawczych z tyłu. Zasadniczą część mały szerokie kadłuby, które w założe- na śródokręciu, który w częściach dziobo- wnętrza nadbudówki na tym poziomie sta- niach miały być stabilnymi podstawami wej i rufowej był zmniejszony do 1,07 m. nowiła mesa załogowa. Przy burtach nad- artyleryjskimi. Zgodnie z rozwiązania- Pod fundamentami kotłów i głównych ma- budówek usytuowane były stanowiska armi stosowanymi wówczas w projektowa- szyn parowych oraz wewnątrz zbiorników tyleryjskie dział kalibru 152 mm oraz niu okrętów wojennych jednostki zosta- trymowych na dziobach i rufach kadłuby w środkowych ich częściach po jednym ły wyposażone w dziobnice z ostrogami były wzmocnione dodatkowymi usztyw- dziale 6-funtowym. W osiach symetrii o kształcie tarana. Całkowita długość nieniami w środku standardowego podzia- nadbudówek znajdowały się kanały spalin kadłubów pancerników Indiana i Mas- łu wręgowego. Pancernik miał dwa pokła- 14. Wg Reilly J. C., Sheina R. L. - American Battle- sachusetts wynosiła 106,96 m, a kadłu- dy ciągłe, z których górny – główny był ships 1886-1923. ba pancernika Oregon 107,04 m. Na linii pokładem zewnętrznym. Pod nim znaj- 15. Wg Reilly J. C., Sheina R. L. - American Battle- wodnej jednostki mierzyły odpowied- dował się pokład dolny – załogowy. Poni- ships 1886-1923. 16. W nomenklaturze amerykańskiej pokłady pan- nio: 106,07 m i 106,10 m, a ich szerokość żej pokładu dolnego znajdowały się dwa cerników typu „Indiana” nazywane były kolejno od góry: wynosiła 21,11 m. Okręty miały wyso- pokłady nieciągłe w rejonie siłowni, przy „Main, Berth, Orlop, Platform i Hold”.

6 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE oregon (1898)

Rys, Jerzy Lewandowski Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

Rozplanowanie pokładów pancerników typu „Indiana” kolejno:

pokład główny

pokład załogowy

pokład najniższy

pokład platformy Rys. zbiory Andrzeja Szewczyka kominów, a nad środkową częścią maszy- o promieniach wewnętrznych 10,7 m i ze- stanowiska dowodzenia okrętów. Ich po- nowni jej szyb ze skajlajtem. Rufową część wnętrznych 14,1 m. mosty na Oregon miały kształt prostokąt- pokładu głównego za tylną wieżą artylerii W przednich częściach pokładów nad- ny, a na pozostałych dwóch jednostkach głównej zajmowały urządzenia cumowni- budówek (górnych) usytuowane były wieże owalny. Za rufowym pomostem dowodze- cze i kotwiczne z kabestanem w środkowej dowodzenia, a dalej za wysokimi nadbur- nia pancernika Massachusetts usytuowa- jego części. Najwyższe pokłady pancerni- ciami stanowiska artylerii do zwalczania no pomieszczenia mieszkalne młodszych ków typu „Indiana” były pokryte deskowa- mniejszych jednostek pływających. Nad oficerów. Pomiędzy sterówkami, a rufo- niem, z tym, że poszycie drewniane w ob- wieżami dowodzenia pancerników zloka- wymi stanowiskami dowodzenia biegły rębach potencjalnego położenia wylotów lizowano obudowane drewnem, zamknię- łączące je wąskie pomosty. Na ich wyso- dział artylerii głównej zastąpiono stalo- te sterówki z kabinami nawigacyjnymi. kości zlokalizowane były rostry dla łodzi wym dla zabezpieczenia przed wpływem Na ich dachach usytuowane były odkry- okrętowych. Pokłady nadbudówek i ich podmuchów przy ich strzelaniu. Osło- te stanowiska kierowania okrętami. Tyl- pomostów były również pokryte desko- na ta miała formę wycinków pierścieni ne części pokładów zajmowały rezerwowe waniem. Bezpośrednio na wieżach dowo-

8 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Wyróżnikami pancerników Indiana (na fotografii) i Massachusetts były min. duże, pojedyncze nawiewniki maszynowni nad owalnego kształtu rufo- wymi, rezerwowymi stanowiskami dowodzenia. Fot. U.S.Navy dzenia, na wręgach Nr 31, ustawione były oficerską. Skrajną, rufową część pokładu we magazyny prowiantowe, z pasażem ko- potężne maszty kolumnowe o wysokości załogowego zajmowało pomieszczenie ru- munikacyjnym pomiędzy nimi. 24,38 m ponad linię wodną i średnicy przy fowej wyrzutni torpedowej. Pod wieżami dział artylerii głów- podstawie 2,74 m. Na masztach zamonto- Przednią część pokładu najniższego nej na pierwszej platformie zlokalizowa- wane były dwa marsy bojowe – pierwszy zajmował dziobowy przedział zderzenio- ne były magazyny ich ładunków miota- o średnicy 3,81 m, na wysokości 18,29 m, wy wypełniony włóknami kauczukowy- jących oraz komory robocze. Magazyny a drugi o średnicy 3,05 m na wysokości mi lub prasowaną celulozą, które miały pocisków znajdowały się na tym samym 22,33 m ponad linią wodną. Przedłużenie stanowić zabezpieczenie przed napływem poziomie przed wieżą przednią i za tyl- masztów stanowiły stengi o długościach wody w przypadku rozszczelnienia poszy- ną. Rufową część pokładu pierwszej plat- 14,63 m z rejami sygnałowymi o długo- cia. Dalej znajdował się magazyn farb, a za formy zajmowało pomieszczenie maszy- ściach 15,24 m umieszczonymi na wysoko- nim usytuowano magazyny prowianto- ny sterowej. ści 35,05 m ponad linią wodną. we, pomiędzy którymi biegł pasaż komu- Od poziomu dna wewnętrznego wzno- Przednie części pokładów załogowych nikacyjny. Przed barbetą dziobowej wie- siły się do pokładu najniższego w części pancerników typu „Indiana” zajmowa- ży artylerii głównej znajdowała się komora dziobowej kolejno: przedni zbiornik try- ły pomieszczenia dziobowych wyrzut- łańcuchowa, a między burtami i skośnie mowy, magazyn ogólnookrętowy oraz ła- ni torpedowych, za którymi zlokalizowa- biegnącymi do nich pasami pancerza ko- downia. Dalej znajdowały się magazy- ne były izby chorych. Dalej usytuowane ferdamy. Za szybem przedniej wieży zlo- ny ładunków prochowych i pocisków były sanitariaty oraz zajmujący całą sze- kalizowano maszynownię hydrauliki si- artylerii pośredniej oraz drugiego kali- rokość kadłuba kubryk podoficerów i ma- łowej napędu jej mechanizmów. Pokład bru, a za nimi pomieszczenie mechani- rynarzy załogi szeregowej. Wnętrze przy- najniższy na śródokręciu był nieciągły zmów obrotu przedniej wieży dział artyle- legającej do niego górnej części cytadeli w obrębie siłowni. Na jego poziomie nad rii głównej. Przed pierwszą kotłownią oraz pancernej zajmowały pomieszczenia zwią- kotłowniami usytuowane były rezerwo- pomiędzy kotłowniami usytuowane były zane z obsługą siłowni z kanałami spalin we bunkry węglowe, a pomiędzy kotłow- bunkry węglowe wznoszące się do pokła- kotłów i przewodami nawiewników oraz niami pomieszczenie prądnic. Po każdej du najniższego. Za rufową grodzią ma- szybem skajlajtu maszynowni. Przy bur- stronie pokładu najniższego biegły pasaże szynowni zlokalizowano magazyny ła- tach śródokręcia usytuowano bunkry wę- służące do przemieszczania amunicji po- dunków prochowych i pocisków artylerii glowe. Tutaj zamontowano także cztery między komorami roboczymi wież artyle- pośredniej oraz drugiego kalibru. Skraj- burtowe (po dwie na każdej burcie) wy- rii głównej i podawania amunicji do wież ne położenie zajmował tylny zbiornik try- rzutnie torpedowe, a w narożach cytadeli artylerii pośredniej i drugiego kalibru. mowy, który wznosił się do poziomu dol- znajdowały się szyby wież działowych ar- Pod wieżami artylerii pośredniej zloka- nej platformy. tylerii pośredniej kalibru 203 mm. Część lizowane były pomieszczenia z mechani- Pancerniki typu „Indiana” wyposa- rufową pokładu załogowego zajmowały zmami ich napędu. Część rufową pokładu żono w liczny zestaw łodzi okrętowych. pomieszczenia oficerskie z kabiną dowód- najniższego za barbetą tylnej wieży artyle- Na Oregon wszystkie 12 było umieszczo- cy i kabinami oficerów oraz mesą i pentrą rii głównej zajmowały lewo- i prawoburto- nych na pokładzie jego nadbudówki. Sta-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 9 Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

nowiska dowodzenia Uzbrojenie i kierowania. Artylerię główną pancerników typu Masa kadłubów „Indiana” stanowiły cztery działa kalibru jednostek wynosiła 330 mm L/35 Mk I w dwóch podwójnych 3200 ton, a ich wy- wieżach Mk II. Obie wieże były usytu- posażenia 522 tony. owane na pokładzie głównym w częściach Pancerniki typu dziobowych i rufowych okrętów w ich „Indiana” zostały osiach symetrii z osiami obrotu na wrę- pomalowane zgod- gach odpowiednio Nr 26,5 i Nr 66,5. nie ze schematem Działa każdej z wież mogły ostrzeliwać stosowanym ów- cele położone odpowiednio przed dzio- cześnie na dużych bem i za rufą oraz dzięki ściętym ścianom okrętach amerykań- nadbudówek do 45o poza trawersami ku skich. Jego podsta- śródokręciu. wą było białe ma- Konstruowanie armat kalibru 330 mm lowanie nawodnej L/35 zakończono w lipcu 1895 roku, części kadłuba oraz po czym pierwsze z nich niemal natychmiast nadbudówek i wież zamontowano na pancerniku Indiana. a r t y l e r y j s k i c h . Działa miały długość całkowitą 12,169 m Maszty, komi- i przewody lufowe o długości 11,557 m Fragment pokładu nadbudówki pancernika Massachusetts. W central- ny, dźwigi łodzio- (35 kalibrów) oraz masę po 61,69 tony bez nej części widoczny mechanizm napędu dźwigu łodziowego, a na nad- we oraz platfor- mechanizmu zamkowego i 62,55 tony burciu działa 6-funtowe. Pod nimi złożone podesty umożliwiające ich obsługę. Fot. Library of Congress my rufowe okrętów z zamkiem. Średnice zewnętrzne luf przy były pomalowane komorach wynosiły 1,245 m, a objętość nowiły je: ustawione na rostrach na pra- na ciemnożółto. Wykonane z drewna ma- komór 241 dm3. Lufy dział były gwinto- wej burcie barkasy parowy o długości honiowego sterówki z kabinami nawiga- wane na długości 9,412 m, mając nacię- 10,05 m usytuowany z przodu i żaglowy cyjnymi oraz teakowe pokrycia pokładów tych 52 bruzdy gwintu o skoku zmienia- o długości 9,75 m z tyłu; kuter parowy głównego i nadbudówki pozostawio- jącym się od 0 do 1/25 kalibru. Głębokość o długości 9,14 m na lewej burcie z tyłu; no w kolorze drewna. Części podwod- bruzd wynosiła 1,3 mm, a szerokość wyno- dwa welboty o długości 8,84 m z tyłu ne kadłubów pancerników były malowa- sząca 12,3 mm zmniejszała się do 10,5 mm na prawej i lewej burcie oraz dwa kutry ne czerwoną minią ołowiową. Pancerniki przy wylocie. Armaty, strzelały pociskami o długości 8,53 m z przodu na prawej i le- Indiana i Massachusetts miały na dzio- przeciwpancernymi lub burzącymi o ma- wej burcie. Kolejne kutry o długościach bach ornamenty ozdobione girlandami, sie 513 kg. Zawarte w trzech workach ła- 7,92 m i 7,32 m były ustawione na bar- a na dziobie pancernika Oregon namalo- dunki miotające czarnego prochu miały kasie żaglowym, a dwie dinghy o dłu- wany był ówczesny herb Stanów Zjedno- sumaryczną masę 81,7 kg mogąc nadać po- gościach 6,1 m na kutrach o długości czonych. ciskom przy ciśnieniu roboczym 2205 kG/ 8,53 m. Wykonana z bal- Wnętrze rufowej wieży artylerii głównej pancernika Oregon z otwartym zamkiem jej prawoburtowego działa kali- sy tratwa robocza o długo- bru 330 mm. Fot. Library of Congress ści 2,44 m była mocowa- na w różnych miejscach. Do wodowania i podnoszenia tych łodzi z wody służyły dwa usytuowane z każdej strony środkowej części nadbudówki żurawie łodziowe. Dzięki szybkiemu roz- wojowi w końcu XIX wieku elektrotechniki okręto- wej na pancernikach typu „Indiana” zastosowano szereg przyrządów mających ułatwić kierowanie jednost- ką. Wśród nich były tele- grafy maszynowe i sterowe oraz galwaniczne wskaźni- ki kierunku obrotów i pręd- kości obrotowej wałów śru- bowych, a także położenia steru. Okręt otrzymał także wewnętrzną sieć telefonicz- ną oraz system rur głoso- wych łączących główne sta-

10 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie pancerniki typu „Indiana” cm2 prędkość wylotową 610 m/s. Pozwala- stosowany na pancernikach Indiana sys- nich i tylnych po lewej i prawej stronie. ło to na uzyskanie zasięgu 11 000 m przy tem dostarczania amunicji i ładowania Kąty ostrzału wynosiły 104o przed tra- elewacji 15o. Wystrzeliwane z odległości dział kalibru 330 mm pozwalał, że czas wersy i 60 za trawersy w kierunku śród- ~5500 m ich pociski przeciwpancerne mo- potrzebny do oddania pojedynczego wy- okręcia dla armat wież przednich oraz 60 gły przebijać pancerz pionowy o grubo- strzału przekraczał pięć minut. przed trawersy w kierunku śródokręcia ści 308 mm, z odległości 8230 m pancerz Artylerię pośrednią pancerników typu i 104o, za trawersy w przypadku wież tyl- o grubości 256 mm, a z dystansu 10 970 m „Indiana” stanowiło osiem dział kalibru nych. Wysokość osi dział ponad konstruk- opancerzenie o grubości 231 mm. 203 mm L/35 Mk IV. Projekt poprzedniej cyjną linią wodną pancerników wynosi- Armaty kalibru 330 mm L/35 Mk I pan- (Mk III) i stanowiącej jej udoskonalenie ła 7,62 m. Wieże Mk VII, obracane były cerników typu „Indiana” zamontowane tej wersji dział powstał w ostatnim dziesię- w poziomie za pomocą napędów porusza- były w dwóch, walcowych wieżach Mk II cioleciu XIX wieku dzięki wprowadzeniu nych maszynami parowymi i podobnie jak posadowionych na barbetach o średni- do stosowania w Stanach Zjednoczonych wieże dział artylerii głównej również nie cach zewnętrznych 10,52 m i wysokości prochu brązowego - „kakaowego”. Poprzez były zrównoważone. 4,56 m. Średnice zewnętrzne wież wyno- to, że spalał się on wolniej niż dotychczas Zmiana elewacji dział kalibru 203 mm siły 9,45 m, a wysokość ich dachów ponad stosowane ładunki miotające17 możliwe w mieszczących je wieżach była możliwa powierzchnię pokładu głównego 3,25 m. stało się konstruowanie dział o dłuższych w zakresie od -7o do +14o, a ich ładowanie Osie zamontowanych w nich dział wzno- przewodach lufowych, na których końcach odbywało się w położeniu poziomym, tj. siły się na wysokość 5,41 m ponad kon- pociski osiągały większą prędkość wyloto- przy kącie podniesienia wynoszącym 0o. strukcyjne linie wodne okrętów. Zmia- wą. Wadą prochu brązowego było wytwa- Zarówno zmiana elewacji, jak i ładowa- na elewacji armat w wieżach Mk II była rzanie przez spalające się ładunki gęstego nie dział odbywało się ręcznie. Magazyny możliwa w zakresie od -5o do +15o, a ob- dymu. Działa 203 mm L/35 Mk IV miały amunicji armat kalibru 203 mm mieści- rót wież w płaszczyźnie poziomej od -150o być zastosowane po raz pierwszy na krą- ły zapas po 75 pocisków na działo. Na po- do +150o. Ustawianie wież w kierunku żowniku pancernym Brooklyn (ACR-3) ziom pokładu najniższego amunicja była odbywało się na dwóch pierwszych pan- jednak Biuro Uzbrojenia odrzuciło pierw- dostarczana z magazynów za pomo- cernikach za pomocą napędów porusza- sze ich egzemplarze ze względu na nieod- cą dwóch podnośników usytuowanych nych maszynami parowymi, a na Oregon powiednią strukturę stali, z której je wy- w osiach symetrii okrętów z przodu i tyłu mechanizmów zasilanych hydraulicznie. tworzono. Skutkiem zanieczyszczenia wnętrza cytadeli pancernej. Następnie Zmiana kąta podniesienia dział na wszyst- gliną i żużlem powstały w niej drobne pęk- przy użyciu przenośnika szynowego bie- kich trzech pancernikach była realizowana nięcia wielkości ziarnka piasku. Ostatecz- gnącego w każdym pasażu amunicyj- hydraulicznie. Złe rozwiązanie konstruk- nie, z dwuletnim opóźnieniem zastoso- nym była ona transportowana w pobliże cji trzpieni, na których były położone dzia- wano je po raz pierwszy na pancernikach wież działowych. Każda z wież działo- ła spowodowało konieczność przesunięcia typu „Indiana”. wych miała własny podnośnik elektrycz- ich do tyłu wieży. Wymusiło to z kolei po- Działa kalibru 203 mm L/35 Mk IV miany biegnący w lekko opancerzonym, wal- większenie port, co osłabiło osłonę pancer- ły długość całkowitą 7,734 m i przewo- cowym kanale. Donoszenie amunicji do ną wież z ich przodu. Wieże Mk II nie były dy lufowe o długości 7,493 m. Na długości podnośników pod wieżami odbywało się przy tym zrównoważone, a ich środki cięż- 6,166 m ich lufy miały nacięte 32 bruz- ręcznie. Szybkostrzelność dział kalibru kości były przesunięte względem osi obro- dy gwintu o skoku zmieniającym się od 0 203 mm wynosiła 2-4 strzały w ciągu pię- tu o około 1,07 m do przodu. W związku do 1/25 kalibru. Głębokość bruzd wynosi- ciu minut. z tym, obrócenie obydwu wież ku temu sa- ła 1,3 mm, a szerokość wynosząca 12,3 mm Jako artylerię drugiego kalibru dwa memu trawersowi powodowało przechył zmniejszała się do 10,5 mm przy wylo- pierwsze pancerniki typu „Indiana” otrzy- okrętu o około 5o. Masa części obrotowej cie. Wraz z blokiem zamkowym działa te mały cztery działa 152 mm L/40 Mk III18. pojedynczej wieży Mk II wynosiła 497 ton. miały masę 14 308 kg. Strzelały pociska- Działa zamontowane na Oregon miały lufy Ładowanie dział artylerii głów- mi przeciwpancernymi i burzącymi o ma- o długości 35 kalibrów19. Armaty te mia- nej 330 mm było możliwe przy kącie sie 114 kg przy użyciu ładunków miotają- ły przewody lufowe odpowiednio o dłu- ich podniesienia 10o w każdym pozio- cych o masie 52,2 kg prochu brązowego lub gościach 6,096 m i 5,334 m z gwintem mym położeniu wież za pomocą dosyła- o masie 21,3 kg prochu bezdymnego. Ich o skoku zwiększającym się od 0 do 1/30. czy hydro-pneumatycznych. Podnoszenie komory miały o objętość 52 dm3, a powsta- Średnice zewnętrzne luf przy komo- pocisków odbywało się jednostopnio- jące w nich ciśnienie maksymalne wyno- rach wynosiły 0,533 m, a objętości komór wo poprzez otwarte podnośniki bie- siło ~2363 kG/cm2, co pozwalało nadawać 21,6 dm3. Działa strzelały pociskami o ma- gnące bezpośrednio z komór roboczych pociskom przeciwpancernym prędkość sie 47,7 kg przy użyciu ładunków miota- w sąsiedztwie magazynów amunicji wylotową 634 m/s. Dzięki temu miały one jących o masie 8,5 kg. Ładunki te, przy na poziomie dolnej platformy do wnętrza zdolność przebijania pancerza burtowego wież w pobliże komór zamkowych dział. o grubości 142 mm na dystansie ~5490 m; 17. Stosowane w końcu XIXw ładunki miotające cha- rakteryzowały się bardzo szybkim spalaniem powodu- Tam amunicja była ładowana do komór 104 mm z odległości 8230 m oraz 74 mm jąc, że pociski uzyskiwały krótki impuls napędowy wy- armat za pomocą hydraulicznie napędza- na dystansie 10 920 m. Zasięg strzela- tracając szybko prędkość na skutek tarcia w przewo- nych dosyłaczy. Magazyny amunicji ar- nia pociskami przeciwpancernymi wyno- dach lufowych. Zmuszało to konstruktorów uzbrojenia, o dla uzyskania możliwie dużego zasięgu, do projektowa- tylerii głównej okrętu usytuowane były sił 14 630 m przy elewacji 20,1 . Odpalanie nia dział o stosunkowo krótkich lufach, co z kolei upo- jak już wspominano na poziomie dna we- pocisków odbywało się przy pomocy spło- śledzało ich celność. 18. W dostępnej autorowi literaturze występują nie- wnętrznego. W magazynach tych moż- nek inicjowanych uderzeniowo. jednoznaczności, co do typu tych dział. W większości liwe było składowanie 60 pocisków dla Działa kalibru 203 mm były zamon- występuje taka ich wersja, chociaż np. Reilly J. C., She- każdego działa artylerii głównej oraz od- towane w podwójnych wieżach Mk VII ina R. L.- American Battleships 1886-1923 podaje, że były to działa L/30. powiedniej dla ich wystrzelenia liczby rozmieszczonych na pokładach górnych 19. Wg artykułu W. C. Emersona The Battleship USS worków z ładunkami miotającymi. Za- (nadbudówek) w ich częściach przed- Oregon; Warships 1990.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 11 Amerykańskie pancerniki typu „Indiana” ciśnieniu roboczym 2205 kG/cm2 w przewodach lufowych dział L/40, pozwala- ły nadawać pociskom przeciwpancernym prędkość wylotową 655 m/s. Zasięg strzelania armat kalibru 152 mm L/40 wynosił 16 460 m przy elewacji 30o. Działa kalibru 152 mm L/40 były zamontowane na pojedynczych stanowiskach Mk V z centralnymi trzpienia- mi umożliwiającymi zmianę ich elewacji w zakresie od -7o do +12o. Masa stanowiska z zamontowanym na nim działem L/40 wynosiła 11 535 kg. Działa kalibru 152 mm były usytuowanie w kazamatach w środko- wej części nadbudówki po dwa na jej lewej i prawej burcie. Stanowiska przednie mia- ły kąty ostrzału po 95o przed trawersy i 60o ku śródokręciu, a tylne 60o przed trawersy i 95o w kierunku rufy. Osie dział kalibru 152 mm usytuowane były 4,52 m ponad liniami wodnymi okrętów. Magazyny amunicji artylerii drugiego kalibru mieściły zapas po 100 sztuk na działo. Jej dostarczanie z magazynów na pokład najniższy od- bywało się tak, jak amunicji dział kalibru Prawoburtowa, przednia wyrzutnia torpedowa pancernika Massachusets. Zwraca uwagę mechanizm jej obrotu umożliwiający wystrzeliwanie torpedy pod kątem, ku śródokręciu jednostki. 203 mm. Na pokład główny amunicja ka- Fot. Library of Congress libru 152 mm była podnoszona podnośni- kami łańcuchowymi usytuowanymi w po- jąc nacięte 24 bruzdy o skoku 1/30. Ob- no w kazamatach na poziomie pokła- bliżu każdego z dział. Jej donoszenie oraz jętość ich komór nabojowych wynosiła du załogowego w skrajnych położeniach ładowanie odbywało się ręcznie. Osiągal- 0,754 dm3. Strzelały nabojami zespolo- na dziobach i rufach pancerników. Dzia- na szybkostrzelność praktyczna dział ka- nymi o masie 4,31 kg. Masa ich pocisku ła na tych stanowiskach mogły strzelać libru 152 mm wynosiła dwa strzały w cią- przeciwpancernego wynosiła 2,74 kg, w kątach 90o od trawersów odpowied- gu trzech minut. Obsługa każdego z nich a pocisku uniwersalnego 2,72 kg – w tym nio przed dzioby i za rufy oraz 30o poza liczyła 12 osób. 0,11 kg prochu czarnego. Mosiężne łu- trawersy w kierunku śródokręcia. Dwa Artylerię do zwalczania torpedowców ski nabojów miały długość 0,305 m, masę z dział 1-funtowych były usytuowane stanowiło na pancernikach typu „Indiana” 0,97 kg i były wypełnione ładunkiem mio- na dolnych marsach bojowych. dwadzieścia dział 6-funtowych (kalibru tającym o masie 0,50 kg. Prędkość wylo- Działa 1-funtowe miały całkowitą dłu- 57 mm) L/40 produkcji firmy Hotchkiss. towa pocisków wynosiła 683 m/s, a zasięg gość 1,85 m oraz przewody lufowe o dłu- Czternaście z tych dział było zamontowa- strzelania 7 955 m przy kącie podniesie- gości 1,09 m i wraz zamkiem miały masę nych na nadburciach usytuowanych ponad nia 45o. Pociski przeciwpancerne dział 186 kg. Strzelały nabojami zespolonymi pokładem nadbudówki. Po 6 z nich na każ- 6-funtowych miały zdolność przebijania o masie 0,7 kg, w których masa pocisku dej burcie znajdowało się na śródokręciach, płyt stalowych o grubości ≤51 mm z od- uniwersalnego o długości 0,09 m wynosi- a siódme w częściach tylnych nadbudó- ległości ~910 m. Działa 6-funtowe Hotch- ła 0,49 kg - w tym 0,012 kg prochu czarne- wek. Obsługa tych dział odbywała się z po- kiss’a montowane były na pojedynczych go. Mosiężne łuski nabojów miały długość ziomów podwyższonych półkolistych po- stanowiskach, które umożliwiały zmianę 0,137 m i masę 0,18 kg. Były wypełnione destów zamontowanych za nadburciami. ich elewacji w zakresie od -5o do +60o oraz nitrocelulozowym ładunkiem miotającym Dodatkową osłoną dla artylerzystów były obrót w płaszczyźnie poziomej o 360o. o masie 0,07 kg. Prędkość wylotowa poci- zrolowane hamaki składowane za nad- Dostarczanie amunicji dla dział 6-fun- sków wynosiła 457 m/s, a zasięg strzelania burciami. Dwa kolejne działa 6-funtowe towych z magazynów na poziom pasa- 3200 m przy kącie podniesienia 11o. Dzia- zamontowane były po obydwu stronach żu amunicyjnego odbywało się podobnie ła 1-funtowe montowane były na pojedyn- środkowej części nadbudówki na pozio- jak amunicji dział innych kalibrów. Stąd czych stanowiskach umożliwiających obrót mie pokładu głównego pomiędzy działa- za pomocą dwóch podnośników usytu- w płaszczyźnie poziomej o 360o. Ich obsłu- mi kalibru 152 mm. Ich kąty ostrzału wy- owanych na śródokręciu na lewej i prawej ga odbywała się całkowicie ręcznie, a szyb- nosiły ±60o od trawersów. Ostatnie cztery burcie amunicja była podnoszona na po- kostrzelność sięgała 20 strzałów na minutę. działa 6-funtowe usytuowano na pomoście kład nadbudówki. Zarówno jej przeno- Dodatkowe, lekkie uzbrojenie okrętów biegnącym od sterówek do tylnych czę- szenie w pobliże, jak i obsługa dział od- stanowiły cztery karabiny maszynowe sys- ści nadbudówek. Dwa z nich zamontowa- bywała się całkowicie ręcznie. Dobrze temu Colta usytuowane na marsach bojo- no z każdej strony za sterówkami, a dwa wyszkolona obsada działa 6-funtowego wych masztów. w skrajnym tylnym położeniu. mogła oddać do 20 strzałów na minutę. 20 Działa 6-funtowe miały długość cał- Spośród stanowiących uzbrojenie pan- 20. Ponieważ dostępne autorowi źródła nie zawierają kowitą 2,480 m, przewody lufowe o dłu- cerników typu „Indiana” sześciu półauto- informacji o wersjach dział mniejszych kalibrów stano- wiących uzbrojenie pancerników typu „Indiana”, poda- gości 2,280 m i ważyły po 385 kg. Ich lufy matycznych dział 1-funtowych (kalibru no dane typowych armat małokalibrowych stosowanych były gwintowane na długości 1,954 m ma- 37 mm) cztery stanowiska usytuowa- na okrętach amerykańskich w końcu XIXw.

12 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

Uzupełnieniem uzbrojenia pancerników wskaźników położenia lunet oraz znajo- i Nr 71 chroniąc magazyny amunicyjne typu „Indiana” były nawodne wyrzutnie mości odległości pomiędzy nimi, stosu- artylerii głównej oraz przedziały maszy- torpedowe kalibru 457 mm systemu Whi- jąc zasady trygonometrii możliwe było wy- nowni i kotłowni. Jego grubość wynosiła teheada. Były one ustawione na pokładach znaczenie dystansu do celu. Dalmierz taki 70 mm na dwóch pierwszych jednostkach, dolnych (załogowych) na dziobach i rufach pozwalał na dokładne określenie odległo- a na pancerniku Oregon 83 mm23. Przedłu- oraz w rejonach śródokręcia w okolicach ści obiektów położonych w pobliżu trawer- żeniami opancerzenia poziomego od cy- wręgów Nr 34 i Nr 58. Te pierwsze mogły sów jednostki. Precyzja określania dystan- tadeli pancernej w kierunku dziobu i rufy wystrzeliwać torpedy bezpośrednio przed su celów zmniejszała się wraz ze zmianą były pokłady pancerne o grubości 76 mm dziób i za rufę, a drugie na burty poprzez ich namiarów w stronę dziobu lub rufy. usytuowane na poziomie pokładu najniż- otwory zamykane wodoszczelnymi pokry- Tego rodzaju system kontroli i kierowania szego – górnej platformy. Pokład w części wami. Dzięki zamontowaniu wylotów wy- umożliwiał skuteczne prowadzenie ognia przedniej opadał przy tym skośnie w kie- rzutni burtowych na obrotowych głowi- na dystansie nieco ponad 1,8 tys. m. runku dziobnicy pod kątem 2o do płaszczy- cach możliwe było wystrzeliwanie z nich zny podstawowej okrętu. Poziomy pokład torped prostopadle do osi symetrii oraz Ochrona bierna w części rufowej osłaniał od góry pomiesz- po 60o w kierunku śródokręcia jednostek. Zasadniczą część pancerza pionowe- czenie maszyny sterowej i rumpla. Lider typu otrzymał sześć wyrzutni torpe- go pancerników typu „Indiana” stanowi- Wieże dział artylerii głównej kali- dowych, podczas gdy dwa pozostałe pan- ły pasy burtowe o długości 45,72 m i szero- bru 330 mm pancerników typu „India- cerniki miały ich po pięć. Zapas wynosił kości 2,29 m. Rozciągały się one pomiędzy na” miały na bokach pancerz o grubości 16 torped, które były mocowane na ścia- wręgami Nr 28 oraz Nr 65 osłaniając ma- 381 mm, a na dachach 51 mm. Ich kopu- nach pomieszczeń wyrzutni. gazyny amunicyjne oraz przedziały ma- ły obserwacyjne miały grubość 127 mm Stosowane ówcześnie torpedy Whitehe- szynowni i kotłowni okrętu. Ich górne i 76 mm. Barbety wież artylerii głównej ada miały długość 3,56 m i masę 384 kg. krawędzie usytuowane były na wysokości miały opancerzenie o grubości 432 mm. Ich głowy bojowe zawierały ładunek 54 kg 0,91 m ponad konstrukcyjną linią wodną. Pancerze wież dział artylerii pośredniej bawełny strzelniczej. Napędy torped stano- Grubości górnych części pasów były przy kalibru 203 mm miały grubość 152 mm wiły trzycylindrowe silniki pneumatycz- tym jednolite i wynosiły 457 mm, zmniej- z boku i 51 mm na dachach. Kopuły obser- ne typu Broterhood zasilane ze zbiorni- szając się od głębokości 0,31 m poniżej li- wacyjne tych wież miały również grubości ków, w których ciśnienie powietrza mogło nii wodnej do 216 mm (Oregon - 203 mm) 127 mm i 76 mm. Grubość opancerzenia osiągać 140 kG/cm2. Zapas zmagazynowa- na dolnych ich krawędziach. Od przedniej barbet dział artylerii pośredniej wynosi- nego powietrza pozwalał torpedzie na po- i tylnej krawędzi pasów burtowych do od- ła 203 mm na zewnątrz i 152 mm od stro- konanie około 2 mil z tym, że praktycz- powiednio przednich (wręg Nr 22) i tylny płaszczyzny symetrii okrętów. Kanały na odległość efektywnego strzału sięgała nych (wręg Nr 71) krawędzi barbet wież ar- osłaniające podnośniki amunicji tych wież 1,1 tys. m. Na dystansie tym torpeda mogła tylerii głównej biegły pasy o takiej samej miały opancerzenie grubości 76 mm. Ka- osiągać prędkość 26 węzłów. szerokości jak główny pas burtowy. Ich od- zamaty dział artylerii pomocniczej kalibru Masa uzbrojenia jednostek wynosi- cinki miały długość po 7,32 m i wykonane 152 mm były chronione pancerzem o gru- ła 872 tony, a masa zapasów jej amunicji były z płyt pancernych o grubości 356 mm. bości 127 mm, a dział 6-funtowych o gru- 467 ton. Usytuowane skośnie, pod kątem ~45o, bości 51 mm. Wszystkie działa 6-funto- Do oświetlania pola walki pancerniki do płaszczyzny symetrii okrętów stanowi- we pancernika Oregon były wyposażone typu „Indiana” otrzymały po cztery reflek- ły one zamknięcie od dziobu i rufy cytade- w osłony przeciwodłamkowe – stanowiska tory o światłości po 20 tys. Cd każdy. Dwa li pancernych o długości 59,74 m na liniach tych dział na pozostałych dwóch pancer- z nich zamontowano na dachach sterówek, wodnych. Ponad górnymi krawędziami nikach były nieosłonięte. Działa 1-funto- a dwa na górnych pokładach rufowych sta- głównych burtowych pasów pancernych we usytuowane w kazamatach na skrajach nowisk dowodzenia. Reflektory te mogły usytuowano dodatkowe pasy wznoszące kadłuba były osłonięte płytami o grubo- być także wykorzystywane do komunika- się do pokładu głównego i osłaniające ka- ści 51 mm, podczas, gdy działa na marsach cji międzyokrętowej pozwalając na prowa- zamaty okrętów. Grubość ich płyt wyno- bojowych nie miały osłon. dzenie łączności na odległość do 30 mil. siła 102 mm, a ułożono je na podkładzie Wieże dowodzenia jednostek były wy- Pancerniki typu „Indiana” wyposażo- o grubości 25 mm na dwóch pierwszych konane w formie pustych wewnątrz odno w najnowocześniejszy wówczas sys- pancernikach oraz 64 mm na Oregon. Po- kuwek o ścianach grubości 254 mm. tem wspomagania kontroli i kierowania dobnie jak w przypadku pasa główne- Opancerzenie kanału komunikacyjne- ognia artylerii głównej. Zaprojektowa- go krańce tych pasów od wręgu Nr 29 do go, w którym biegły pod pokład pancerny ny przez Bradleya A. Fiske21 został z po- wręgu Nr 33 na dziobie i od wręgu Nr 60 rury głosowe oraz okablowanie elektrycz- wodzeniem przetestowany w 1893 roku do wręgu Nr 64 na rufie biegły skośnie ku ne miało grubość 178 mm. na krążowniku San Francisco22. System ten barbetom wież artylerii głównej. Dzięki ta- Całe opancerzenie jednostek typu „In- składał się z układu dalmierza elektryczne- kiemu rozmieszczeniu pancerza pionowe- diana”, które miało masę 2728 kg wykona- go, wskaźników odległości, elektrycznych go, burty okrętów miały osłonę pancerną 21. Kontradmirał Bradley Allen Fiske (13.6.1854- przekaźników poleceń oraz celowników do wysokości 4,62 m od linii wodnej. 6.4.1942) podczas swojej długoletniej kariery był wyna- optycznych w wieżach. Układ dalmie- Główny pancerz poziomy okrętów był lazcą ponad 130 urządzeń mechanicznych i elektrycznych szeroko zastosowanych zarówno w amerykańskiej rza elektrycznego stanowiły dwie, służą- usytuowany na wysokości pokładu dolne- marynarce wojennej jak i poza nią. ce do optycznej obserwacji celu lunety usy- go –załogowego. Przykrywał on żywotnie 22. San Francisco (C-5), w służb. 15.11.1890, od 1921 Tahoe (CM-2), wyc. 25.12.1921, od 1931 Yose- tuowane w osi symetrii okrętów. Pierwszą ważne ich przedziały na poziomie górnych mite, skreśl. 8.6.1937, lider typu. Wyp. 4083 ts; wym.: z nich zamontowano na pomoście z przodu krawędzi burtowych pasów pancernych 98,91x15,09x6,81 m; uzbr. 12x152 mm, 4x6ft, 4x3ft, masztu, a drugą na podeście usytuowanym włącznie ze skosami biegnącymi na ich 2x1ft; 10500iHP, 19 w; zał. 383. 23. Wg J.C.Reilly, R.L.Sheina American Battleships na pokładzie rufowego pomostu dowo- krańcach ku środkowi okrętu. Pancerz 1886-1923 grubość tego pancerza poziomego Oregon dzenia. Dzięki elektrycznemu sprzężeniu ten rozciągał się pomiędzy wręgami Nr 22 wynosiła 114 mm.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 13 Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

w przypadku rozszczelnienia kadłubów okrętów. Dodatkowymi elementami obrony biernej na poziomie pokładu załogowe- go były usytuowane przy burtach w obrę- bie cytadeli pancernej bunkry węglowe. Konstrukcyjnymi elementami biernej ochrony podwodnej pancerników były także ich dna podwójne. Na pierwszych dwóch jednostkach rozciągały się niemal na całych ich długościach z wyjątkiem krańców dziobowych i rufowych. Dno po- dwójne pancernika Oregon znajdowało się tylko na długości cytadeli pancernej. Masa elementów ochrony biernej każde- go z pancerników typu „Indiana” wynosi- ła 2974 tony.

Siłownie i właściwości morskie Zgodnie z założeniami projektowy- mi pancerniki typu „Indiana” miały osią- gać prędkość 15 węzłów. Ich układ napę- dowy zaprojektowano w Biurze Napędów Parowych Departamentu Marynarki, któ- Fotografia wnętrza siłowni pancernika Massachusetts na poziomie zaworów rozrządu i maszyna- rego szefem był wówczas komodor Geo- mi parowymi. Fot. Library of Congress rge W. Mellville24. Napęd jednostek sta- nowiły dwie, pracujące na indywidualne no ze stali niklowej z tym, że płyty pance- warstwę obrony biernej w przedziałach ko- linie wałów pionowe, nawrotne, tłoko- rza burtowego oraz wież artylerii głównej tłowni stanowiły bunkry węglowe. Zabez- we maszyny parowe potrójnego rozprę- zostały poddane utwardzaniu powierzch- pieczeniem krańców okrętów poza cyta- żania o projektowanej mocy indykowanej niowemu w procesie harweizacji. Płyty delą pancerną, tj. od wręgu Nr 5 do wręgu 9000 HP przy 128 obr./min. Maszyny te pancerza były układane na podkładzie sta- Nr 29 oraz od 64 do 88, były na linii wod- miały po trzy cylindry zasilane parą o no- lowym lub drewnianym, który w przypad- nej pionowe koferdamy przyburtowe o sze- minalnym ciśnieniu 10,9 kG/cm2. Ich cy- ku pasa burtowego miał grubość 152 mm. rokości 1,83 m. Wznosząc się pomiędzy Wśród kolejnych elementów obrony pokładem najniższym, a załogowym były 25. George Wallace Melville (10.1.1841-17.3.1912), biernej pancerników typu „Indiana” były one wypełnione włóknami kauczukowy- inżynier, eksplorator Arktyki (ekspedycje lat 1873-1882), mi lub prasowaną celulozą, co miało stano- Szef Biura Napędów Parowych (lata 1887-1899), kontr- podwójne burty, które pomiędzy dnem we- admirał (1899), Główny Mechanik Marynarki (lata wnętrznym, a pokładem najniższym roz- wić zabezpieczenie przed napływem wody 1900-1903). ciągały się od wręgu Nr 22 do Nr 71. Po- między wręgami Nr 22 i Nr 29 na dziobie Pancernik Oregon – wnętrze pomieszczenia prądnic napędzanych dwucylindrowymi maszynami parowymi. Fot. Library of Congress oraz Nr 64 i Nr 71 na rufie osłaniały one magazyny pocisków artylerii głównej i po- średniej oraz komory robocze i mechanizmy napędowe obrotu wież działowych artylerii głównej. Na śródokręciu grubość tego elementu obrony biernej zwiększa- ła się osłaniając przedziały siłowni. Do- datkowo, pomiędzy wręgami Nr 29 i Nr 71 wzmacniała ją biegnąca równolegle gródź wzdłużna tak, że łączna głębokość obrony biernej w tym rejonie sięgała 3,1 m od burt. Kolejnym jej elementem w obrę- bie kotłowni były bunkry węglowe usytuowane po cztery na każdej z burt. Pomię- dzy pokładem najniższym, a załogowym, tj. za burtowym pasem pancernym, zlokalizowano pomiędzy wręgami Nr 29 i Nr 64 dwie równoległe grodzie wzdłużne o łącz- nej głębokości 3,1 m od burt. Mając pełne ściany w odstępach wręgowych, a także bę- dąc podzielone w poziomie pomiędzy bur- tą i pierwszą z tych grodzi, stanowiły one warstwę swego rodzaju „komórek” obrony biernej na poziomie linii wodnej. Kolejną

14 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

Elektryczne instalacje oświetleniowe okrętów, światła nawigacyjne, reflektory iluminacji pola walki, przyrządy kontrol- ne, niektóre wentylatory, sprężarki chłod- nicze, a także podnośniki amunicji artylerii 203 mm były zasilane z instalacji prądu stałego wytwarzanego przez trzy, poruszane tłokowymi maszynami parowymi prąd- nice o mocach po 24 kW. Pancerniki typu „Indiana” otrzymały pojedyncze płetwy sterowe z osiami trzo- nów na wręgach Nr 88 poruszane za po- mocą parowych maszyn sterowych. Kie- rowanie okrętami było możliwe z czterech stanowisk. Dwa z nich, z pojedynczymi ko- łami sterowymi znajdowały się: zamknięte w sterówce, a odkryte na jej dachu. Przeka- zywały one zadane położenie steru za po- mocą stalowych ciągów na maszynę stero- wą. Dwa potrójne koła rezerwowe, jedno usytuowane na rufowym stanowisku dowodzenia, a drugie w pomieszczeniu maszyny sterowej, umożliwiały bezpośrednie poru- szanie płetwy za pomocą ciągów sterowych Pomieszczenie maszyny sterowej na pancerniku Massachusetts. Z lewej strony widoczny fragment i/lub rozprzęganych przekładni zębatych. dużego koła sterowania awaryjnego. Fot. Library of Congress Do zasilania instalacji i systemów okrę- lindry wysokociśnieniowe miały średnice oporowych przekazywała moc na wła- towych oraz poruszania mechanizmów po 0,876 m, średniociśnieniowe 1,219 m, sną linię wałów, wykonanych z kutej sta- pomocniczych pancerników wykorzysta- a niskociśnieniowe 1,905 m. Skok tłoków li miękkiej. Pędniki śrubowe z brązu man- no na szeroką skalę urządzenia napędza- maszyn wynosił 1,067 m, a liniowa pręd- ganowego miały średnice po 4,57 m oraz ne hydraulicznie lub za pomocą małych kość ich poruszania 4,57 m/s. Rozrząd zmienny na promieniu skok od 4,72 m maszyn parowych. Tych ostatnich, oprócz pary zapewniały takie same dla wszyst- do 5,03 m. Trzy skrzydła każdego z pęd- maszyn głównych było na każdym z okrę- kich cylindrów zawory typu tłokowego ników były odchylone na końcach do tyłu tów łącznie po 62. o średnicy 0,432 m. Cylindry wysokiego o 0,152 m względem mocowania w piaście. Maszyny napędu głównego oraz okrę- ciśnienia były zasilane jednym zaworem, Powierzchnia rozwinięta obydwu pędni- towych mechanizmów i urządzeń pomoc- średniego ciśnienia dwoma, a niskoci- ków wynosiła sumarycznie 10,32 m2. niczych pancerników typu „Indiana” były śnieniowe czterema zaworami. Podstawa- Pancerniki typu „Indiana” były wyposażone w cztery, dwustronne kotły parowe. Tutaj poziom mi maszyn były płyty staliwne wsparte na palenisk jednego z kotłów pancernika Massachusetts. Fot. Library of Congress nadstępkach okrętów. Ramy maszyn sta- nowiły proste kolumny wspierające każ- dy z cylindrów z przodu oraz pojedyncze kolumny w kształcie odwróconego „Y” z tyłu. Tłoki były wykonane ze stali- wa, a trzony i sworznie tłokowe oraz trzony zaworów, podobnie jak inne części ruchome z kutej stali. Mimośrody wykonano z żeliwa, a wykorbienia z kutej stali miękkiej. Wały korbowe były trzyczęścio- we, wykonane w ten sposób, że możliwa była zamiana ich części zarówno dla tego samego wału, jak i wału drugiej maszyny. Kondensatory głównych maszyn parowych usytuowane były równolegle do nich przy burtach na wysokościach cylin- drów niskiego ciśnienia. Każdy z nich miał powierzchnię wymiany ciepła ~590 m2, a projektowa wielkość ich próżni wynosi- ła 635 mm Hg. Do ich zasilania wodą za- burtową służyły dwie odśrodkowe pompy obiegowe o wydajności po 2 044 m3/h. Każda z głównych maszyn parowych pancerników typu „Indiana”, poprzez usytuowane w maszynowniach zespoły łożysk

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 15 Amerykańskie pancerniki typu „Indiana”

Rezultaty prób morskich pancerników typu „Indiana” Wyporność okrętu Zanurzenie średnie Średnia moc maszyn Prędkość Okręt Data próby tons m iHP w Indiana 18.10.1895 10 255 7,29 9 738 15,61 Massachusetts 25.04.1896 10 265 7,30 10 403 16,15 Oregon 14.05.1896 10 250 7,29 10 890 16,78 Wg „Engineering” z 18.11.1897 r. zasilane parą wytwarzaną przez cztery wy- kotłów były wprowadzone bezpośrednio kończeniu próby prędkości test urządzenia produkowane przez firmę Babcock, pło- do przewodów kominów. Każdy, z nich sterowego pokazał, że Indiana jest w sta- mienicowo-płomieniówkowe, dwustron- odprowadzał więc spaliny z dwóch kotłów nie wykonać pełną cyrkulację o średnicy ne, opalane węglem kotły typu szkockiego. głównych usytuowanej poniżej niego ko- ~365 m. Przy prędkości 12 węzłów taktycz- Produkowały one parę o ciśnieniu robo- tłowni oraz jednego, usytuowanego za nim ną średnicę cyrkulacji jednostki określono czym 11,2 kG/cm2 i temperaturze 184oC, kotła pomocniczego. Sposób usytuowa- na ~390 m przy zwrocie przez prawą bur- a temperatura zasilającej je wody wyno- nia kotłów pomocniczych oraz rozpro- tę i ~535 m przez burtę lewą. Oficjalne pró- siła 105oC. Każdy z kotłów miał średnicę wadzenie rurociągów pary we wnętrzach by morskie pancernika Massachusetts od- 4,57 m i długość 5,49 m i był wyposażony okrętów powodowały, że temperatura były się na tym samym akwenie w dniu w osiem poziomych, pofałdowanych pło- w ich pomieszczeniach załogowych i ma- 25 kwietnia 1896 roku. Średnia prędkość mienic o średnicy 0,91 m z taką samą liczbą gazynach bywała wysoka – szczególnie okrętu została wyznaczona na 16,15 węzła, palenisk (po cztery na stronę) oraz cztery przy wysokiej temperaturze zewnętrz- przy mocy indykowanej jego maszyn głów- komory spalania. Powierzchnia ogrzewalnej. Rurociągi wydmuchowe pary na In- nych określonej na 10 403 iHP. Podczas na każdego z kotłów wynosiła 391 m2, diana i Massachusetts usytuowano z przo- próby Massachusetts spalono 10,712 tony a powierzchnia jego rusztu 12,64 m2. Nad- du i z tyłu obydwu kominów, a na Oregon węgla, co dało jednostkowe zużycie pali- ciśnienie w kotłowniach zapewniały wen- tylko z tyłu. Stanowiły one kolejny z wizu- wa wielkości 0,95 kg/iHPh. Pancernik Ore- tylatory napędzane maszynami parowymi. alnych wyróżników okrętów. Innym były gon odbył oficjalne próby morskie w dniu Parę do zasilania maszyn pomocniczych duże nawiewniki wentylacji maszynow- 14 maja 1896 roku w cieśninie Santa Bar- wytwarzały dwa małe, jednostronne koni wyprowadzone na dwóch pierwszych bara położonej na północny-zachód od Los tły szkockie. Każdy z nich miał średnicę jednostkach nad pokład nadbudówek po- Angeles. W ramach 4-godzinnej próby jed- 3,05 m i długość 2,59 m oraz dwie płomie- nad pomost rufowy. Wentylację maszy- nostka wykonała dwa 2-godzinne prze- nice i dwa paleniska. Powierzchnia ogrze- nowni pancernika Oregon zapewniał tylko biegi na przeciwnych kursach osiąga- walna każdego z tych kotłów wynosiła skajlajt wyprowadzony na pokład główny jąc po uwzględnieniu prądów pływowych 104 m2, a powierzchnia rusztu 2,98 m2. do wnętrza nadbudówki. Powietrze nie- średnią prędkość 16,78 węzła. Sumarycz- Siłownie pancerników typu „Indiana” zbędne do spalania oraz wentylacji każdej na moc indykowana głównych maszyn pa- zostały zlokalizowane na ich śródokrę- z kotłowni dostarczały z kolei cztery na- rowych pancernika wyniosła 10 890 HP, ciach pomiędzy wręgami Nr 32 i Nr 64. wiewniki. Dwa większe z nich zlokalizo- a całkowita moc indykowana wszystkich Maszyny parowe zamontowano w usy- wane były w przednich częściach kotłow- jego maszyn parowych 11 111 HP. tuowanych pomiędzy wręgami Nr 54 ni, a dwa mniejsze z ich tyłu. Ponieważ zgodnie z zawartymi umo- i Nr 64 dwóch przedziałach wodoszczel- Okręty wyposażono w rozbudowane wami każde ¼ węzła ponad kontraktowe nych, położonych obok siebie i oddzielo- system drenażowe, które umożliwały od- 15 węzłów dawało stoczniom bonus w kwo- nych w płaszczyźnie symetrii kadłuba gro- pompowywanie wody z każdego niemal cie 25 tys. dolarów, prędkości osiągnięte dzią wzdłużną o grubości 8 mm. Kotły przedziału pompami z napędem paro- przez pancerniki na próbach dały ich bu- umieszczono po dwa obok siebie, równole- wym lub ręcznym. Napędzane maszyna- downiczym dodatkowe przychody. I tak gle do osi symetrii okrętów w dwóch prze- mi parowymi pompy awaryjne usytuowa- stocznia William Cramp & Sons otrzyma- działach wodoszczelnych usytuowanych no w przedziałach kotłów pomocniczych ła za pancernik Indiana dodatkowo kwo- pomiędzy wręgami Nr 32 i Nr 41 oraz tak, aby było możliwe pompowanie wody tę 50 tys. dolarów. Kwota ta mogłaby być Nr 45 i Nr 54. Dymnice z dwóch stron w przypadku zalania przedziałów usytu- większa gdyby przy przeliczaniu wyni- każdego z kotłów łączyły się we wspólny owanych poniżej pokładów pancernych. ków próby uwzględniono prądy pływowe. kanał, który po połączeniu z kanałem są- Masa mechanizmów jednostek wynosiła Jak szacowano rzeczywista prędkość okrę- siedniego kotła był wprowadzony do jed- 855 ton, a masa wypełniających je mediów tu wynosiła wówczas 15,75 węzła. Za pręd- nego z dwóch kominów. Kominy usy- ciekłych 191 ton. kość uzyskaną przez pancernik Massachu- tuowane były odpowiednio na wręgach Lider typu „Indiana” odbył oficjalne, setts stocznia otrzymała bonus w kwocie Nr 37,5 i Nr 50,5 i przy średnicy zewnętrz- 4-godzinne próby morskie w dniu 18 paź- 100 tys. dolarów. Największe wynagrodze- nej 2,13 m wznosiły się ponad linię wod- dziernika 1895 roku na akwenie pomiędzy nie dodatkowe w kwocie 175 tys. dolarów ną na wysokość 16,15 m. Kotłownie były przylądkiem Ann, a latarnią na wyspie wy- uzyskała Union Iron Works za prędkość, rozdzielone przedziałem bunkrów wę- spą Boone u wybrzeży stanów New Hamp- którą osiągnął pancernik Oregon. glowych, nad którym znajdowało się po- shire i Massachusetts. Podczas trwającej Projektowy zapas paliwa pancerni- mieszczenie prądnic. Kotły pomocnicze niecałe 4 godziny próby średnia prędkość ków typu „Indiana” wynosił około 1525 usytuowane zostały na poziomie pokła- okrętu została wyznaczona na 15,61 wę- ton. Pozwalał on dwóm pierwszym okrę- du załogowego prostopadle do osi symetrii zła. Średnia mocy indykowanej jego ma- tom na uzyskiwanie zasięgu 4900 Mm okrętów. Jeden z nich zlokalizowano nad szyn głównych wynosiła sumarycznie przy 10 węzłach25. Zasięg pancernika Ore- pomieszczeniem prądnic (wręgi Nr 41-44), 9738 HP, a moc maksymalna 11 800 iHP a drugi nad przednią częścią maszynow- przy prędkości wałów śrubowych 128 ob- 25. Wg N.Friedman U.S. Battleships. An Illustrated ni – wręgi Nr 54-57. Kanały spalin z tych rotów na minutę. Przeprowadzony po za- Design History.

16 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie pancerniki typu „Indiana” gon podawany jest na 5500 Mm26. Zużycie Kabiny oficerów miały wysoki standard Magazyny prowiantu i zaopatrzenia paliwa przy prędkości 11 węzłów wynosi- będąc wyposażonymi w indywidualne okrętów oraz zbiorniki wody pitnej umoż- ło 3,15 ton, a przy prędkości 15-16 węzłów koje, oświetlenie elektryczne i umywalki liwiały zmagazynowanie 121 ton zapasów. (9500HP) 10,4 ton. Zapas paliwa mógł oraz drewniane umeblowanie. być zmagazynowany w łącznie 28 bun- Przestrzeń życiową podoficerów oraz Modernizacje okrętów krach węglowych. Z pośród nich pomię- szeregowych marynarzy pancerników Pierwsze modernizacje pancerników dzy dnem podwójnym, a pokładem naj- stanowiły zajmujące całą szerokość ka- typu „Indiana” były związane z poprawą niższym było usytuowanych 8 bunkrów dłuba kubryki usytuowane na śródokrę- ich nienajlepszej dzielności morskiej wy- przyburtowych (po 4 na każdej burcie) ciach i w częściach dziobowych. W ku- nikającej z tendencji do przechyłów i ni- oraz 2 bunkry przed dziobową kotłownią brykach tych marynarze przebywali skiej wolnej burty. Skutki tego objawiły i 2 pomiędzy kotłowniami. Ponad pokła- w czasie wolnym od służby oraz spali się w sztormach już w pierwszych latach dem najniższym było 8 bunkrów przybur- w podwieszanych hamakach zwijanych służby okrętów. Aby je ograniczyć, jesz- towych (po 4 na każdej burcie) oraz 4 bun- w ciągu dnia. Przed kubrykami, przylega- cze przed 1898 rokiem, jednostki otrzyma- kry rezerwowe na skosach pokładu nad jące do skrajnika dziobowego usytuowa- ły więc na śródokręciach stępki przeciw- kotłowniami. Cztery ostatnie bunkry wę- no sanitariaty. Kambuzy i mesy załogowe przechyłowe. Dla umożliwienia dokowania glowe usytuowane były po 2 przy burtach zostały zlokalizowane w nadbudówkach usytuowano je głęboko na obłach nadając na pokładzie załogowym. na poziomach pokładów głównych okrę- im przy tym odmienny od standardowe- tów. Stanowiące ich wyposażenie stoły go kształt. Przy szerokości 0,86 m na krań- Załoga były poza posiłkami podnoszone i mocach miały one zaledwie 0,36 m szeroko- Pomieszczenia mieszkalne pancerników cowane pod sufitami, a zastawa stoło- ści w środku. typu „Indiana” zlokalizowane były na ich wa przechowywana w służących do tego Kolejny poważny mankament jednostek pokładach dolnych – załogowych i pozwa- celu specjalnych skrzyniach. Mankamen- wynikał z niezrównoważenia wież ich ar- lały na zaokrętowanie 473 osób, tj. 32 ofi- tem pomieszczeń załogowych była wyso- tylerii głównej i pośredniej. Właściwość cerów oraz 441 podoficerów i marynarzy. ka temperatura, która zwykle w nich pa- ta była przyczyną przechyłów okrętów Oficerowie okrętów mieli kabiny w ru- nowała. Źródłem ciepła były nie tylko przy obróceniu wież dział kalibru 330 mm fowych częściach pokładów dolnych. Tam przechodzące przez nie kanały spalin, ale na jedną burtę. Możliwa wówczas do osią- też znajdowały się pomieszczenia dowód- przede wszystkim usytuowane na pozio- gnięcia elewacja zmniejszała się do zaled- ców pancerników, włącznie z ich kabi- mie pokładów dolnych pomocnicze kotły wie 5o, co skutkowało ograniczeniem za- nami, gabinetami i salonami reprezenta- parowe. Ich praca potęgowała dyskom- sięgu strzelania. Zjawisko to powodowało cyjnymi, a także mesy i pentry oficerskie. fort we wnętrzach kubryków. także osłabienie ochrony biernej pancer- ników. Górne krawędzie burtowego pasa pancernego na burcie, na którą obróco- Dane taktyczno-techniczne pancerników typu „Indiana” ne były działa zanurzały się bowiem poni- wyporność (projektowa): żej powierzchni wody, a ponad linią wodną - normalna 10 225 tons pozostawał jedynie słabszy pancerz górny. - pełna 11 528 tons Krawędzie dolne pasa głównego na burcie wymiary: przeciwległej wznosiły się z kolei wówczas - długość całkowita 106,96 m (I i M) 107,04 m (O) ponad wodę odsłaniając niezabezpieczo- - długość na KLW 106,07 m (I i M) 106,10 m (O) ną część dna. Sposobem na rozwiązanie - szerokość 21,12 m problemu miało być zamontowanie no- - zanurzenie maksymalne 8,28 m wych, zrównoważonych wież dział kalibru projektowa moc maszyn: 9000 iKM 330 mm takich, jakie zastosowano na na- prędkość projektowa: 15,0 w; stępnych pancernikach amerykańskich. zasięg projektowy: 4900 Mm przy 10 w; Mimo wykonania nawet w 1901 roku sto- 4 działa 330 mm L/35 (2xII); sownego projektu zamiaru tego nie zreali- 8 dział 203 mm L/30 (4 x II); zowano. Wymianę wież artylerii głównej 4 działa 152 mm L/40 (4xI); na jednostkach uważanych już wówczas uzbrojenie: 20 dział 6-funtowych (57 mm) (20xI); za przestarzałe koncepcyjnie uznano bo- 6 dział 1-funtowych (37 mm) (6xI); wiem za nieracjonalną kosztowo. Zasto- 6 wyrzutnie torpedowe 457 mm (6xI) sowanym półśrodkiem było dociążenie tylnych części wież prawie 28,5 tonami ba- pas burtowy: 457-216 mm (O-203 mm) lastu ołowianego. Dla lepszej wentylacji pas górny: 102 mm; każdą z wież artylerii głównej wyposażono kazamaty: 127 mm i 51 mm; w dwa nawiewniki usytuowane w tylnych pokład pancerny: 70 mm (O-83 mm) część centralna, 76 mm poza częściach ich dachów. cytadelą pancerną na dziobie i rufie; Już w pierwszych latach służby okrętów opancerzenie: wieże artylerii głównej: 381 mm boki, 51 mm dachy; zdemontowano część ich wyrzutni torpe- barbety artylerii głównej: 432 mm boki; dowych. Ich usytuowanie na niewielkiej wieże artylerii pośredniej: 152 mm boki, 51 mm dachy; wysokości ponad linią wodną powodo- barbety artylerii pośredniej: 203 mm na zewnątrz, 152 mm od środka; wało, że otwieranie port w ruchu okrę- wieża dowodzenia: 254 mm, kanał komunikacyjny 178 mm. 26. Wg J.C.Reilly, R.L.Sheina American Battleships 1886-1923 zasięg Indiana wynosił 3720Mm/10w, a Mas- załoga: 473 (32 oficerów + 441 podoficerów i marynarzy) sachusetts – 4500 Mm/10w.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 17 Amerykańskie pancerniki typu „Indiana” tów możliwe było jedynie przy bardzo oraz dokonano wymiany podnośników ich mniejszych kalibrów pancerników typu łagodnym morzu. Niezamknięte otwo- amunicji. Dzięki przearanżowaniu rów- „Indiana”, a do 1908 roku zdemontowa- ry w burtach upośledzały przy tym obro- nież ich komór roboczych uzyskano znacz- no niemal wszystkie z nich. I tak: na lide- nę bierną żywotnie ważnych przedziałów ne skrócenie czasu dostarczania amuni- rze typu pozostały wówczas tylko 4 działa okrętów narażając je podczas walki arty- cji do dział kalibru 330 mm, co pozwalało 6-funtowe i 2 jednofuntowe, na Massachu- leryjskiej. Dwie wyrzutnie zdjęto z pancerna oddawanie jednego strzału na minutę. setts tylko 4 działa 6-funtowe, a na Ore- nika Indiana w 1897 roku, a po jednej dwa Odpowiednio w latach 1904 i 1907 do- gon tylko 2 jednofuntowe. W latach 1909- lata później z pozostałych dwóch okrętów. konano na Indiana i Massachusetts wy- 1910 okręty otrzymały dla bliskiej obrony Uważane za bezużyteczne bojowo oraz miany czterech ich przestarzałych kotłów po 12 dział kalibru 76 mm L/50. Po dwa nieprzydatne do celów szkoleniowych wy- płomienicowo-płomieniówkowych typu z nich zamontowano na dachach wież ar- rzutnie torpedowe zostały stopniowo usu- szkockiego na osiem kotłów wodnorurko- tylerii głównej, a po cztery po prawej i le- nięte ze wszystkich jednostek typu „India- wych produkcji Babcock and Wilcox. Po- wej stronie pokładów nadbudówek jedna” przed 1908 rokiem. łowa z tych kotłów na każdym okręcie była nostek. Ich dopełnieniem na Indiana były W pierwszych latach XX wieku w ukła- wyposażona w przegrzewacze pary. Dla 4 działa 6-funtowe i 6 jednofuntowych, dach ładowania armat kalibru 330 mm poprawy ciągu w kotłach kominy okrę- a na Oregon 2 jednofuntowe. pancerników typu „Indiana” dokonano tów podwyższono do 18,29 m. Około 1908 W latach 1909-1910 pancerniki typu wymiany uważanych za zbyt wolne dosyła- roku dokonano także modernizacji elek- „Indiana” otrzymały także standardo- czy hydraulicznych, na dosyłacze porusza- trowni okrętów montując w miejsce sta- we dla współczesnych pancerników ame- ne elektrycznie. Podobnie, elektrycznymi rych trzy, napędzane maszynami parowy- rykańskich maszty kratownicowe. Usytu- zastąpiono napędy dział artylerii pośred- mi prądnice o mocy po 100 kW. owano je w tylnych częściach pokładów niej kalibru 203 mm. Hydrauliczne mecha- Ze względu na konieczność skom- nadbudówek z osiami symetrii w okoli- nizmy poruszania wież artylerii głównej pensowania ciężaru balastu dodanego cach wręgu Nr 60 w miejscach zdemon- pozostawiono tylko na pancerniku Ore- dla zrównoważenia wież artylerii głów- towanych uprzednio rezerwowych sta- gon. Na początku XX wieku na pancerni- nej oraz z powodu skomplikowanego sys- nowisk dowodzenia. Na topach tych kach Indiana i Massachusetts zamontowa- temu transportowania amunicji i łado- masztów wznoszących się do wysokości no nowe celowniki dział artylerii głównej wania, najpierw ograniczono liczbę dział 31,39 m usytuowano platformy obserwa- Oregon we wrześniu 1898 roku w suchym doku stoczni marynarki na Brooklynie. Doskonale widoczna dodana stępka przeciwprzechyłowa o specy- ficznym kształcie. Otwór po wyrzutni torpedowej w stewie dziobowej przygotowany do stałego zaślepienia. Ponad nim widoczny ówczesny herb Stanów Zjednoczonych. Fot. Library of Congress

18 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Fotografia pancernika Oregon w 1918 roku. Podczas jego modernizacji, inaczej niż na okrętach bliźniaczych, zlikwidowano obudowaną drewnem sterówkę zastępując ją odkrytym pomostem nawigacyjnym. Fot. U.S. Navy cyjne, a niżej małe platformy dla dwóch stości jednak, w normalnej służbie okrętów w kącie mniejszym niż 30o od osi symetrii reflektorów. Z czterech kolejnych reflekto- okazało się ich wadami. okrętów. Działa te były ponadto ciężkie tak, rów dwa usytuowano na platformach za- W pierwszym rzędzie niska, charakte- że dla zmagazynowania zapasów amuni- montowanych na żurawiach łodziowych, rystyczna bardziej dla monitorów wolna cji dla nich była dostępna znacznie mniej- a dwa na dolnych marsach bojowych burta powodowała, że na pełnym morzu sza wyporność niż gdyby zastosowano ar- masztów przednich. W latach I wojny w pogorszonych warunkach pogodowych tylerię kalibru 152 mm. Szybkostrzelność światowej artyleria główna pancerników pancerniki typu „Indiana” żeglowały bar- dział kalibru 203 mm była przy tym znacz- typu „Indiana” otrzymała prymitywne dzo mokro. Kołysanie potęgowało dodat- nie mniejsza niż tych ostatnich. jeszcze systemy dalocelowników, których kowo niezrównoważenie ich wież artylerii Wnętrza kadłubów pancerników typu przyrządy usytuowano na topowych plat- głównej. Dodatkowe, mimośrodowe docią- „Indiana” były przy tym ciasne i niewy- formach masztów kratownicowych. żenie wież nie rozwiązało tego problemu godne. Warunki panujące w pomieszcze- Na przełomie wieków na pancerni- do końca. Podobnie, mimo udoskonalania niach załogowych były dalekie od wygod- kach typu „Indiana” stosowano malowa- systemu ładowania dział szybkostrzelność nych nawet jak na ówczesne standardy nie takie, jak na innych dużych okrętach ich artylerii głównej nigdy nie była uzna- i to mimo tego, że załogi okrętów i tak uwa- amerykańskich. Jego podstawą był bia- wana satysfakcjonującą. Kolejną przyczyną żane były za zbyt małe. W szczególno- ły kolor nawodnej części kadłuba. Wszyst- ograniczenia efektywności burtowego pasa ści za zbyt ograniczoną uważano etatyza- kie elementy powyżej były pomalowa- pancernego okrętów było jego zanurzanie cję oficerów pełniących funkcje bojowe. ne na ciemnożółto. Wyjątkiem był okres, wraz z masą zabieranego paliwa, co nastę- Powodowałoby to trudności w obsłudze w którym jednostki uczestniczyły w Woj- powało już przy załadowaniu 400 tonami uzbrojenia w przypadku wyeliminowania nie Amerykańsko-Hiszpańskiej, kiedy to węgla. Efekt ten potęgowało wykorzysty- części z nich w czasie działań bojowych. były pomalowane na kolor szary. Podob- wanie pełnej pojemności bunkrów, w któ- Mimo, że jednostki typu „Indiana” bę- nie, na szaro pancerniki były pomalowane re wyposażono pancerniki. dąc pierwszymi pancernikami zbudowa- w końcowym okresie służby. Mimo przedłużenia kadłuba i związa- nymi w Stanach Zjednoczonych odpowia- nego z nim wzrostu wyporności pancerni- dającymi współczesnym okrętom tej klasy Ocena okrętów ki typu „Indiana” miały zbyt silną artylerię we flotach państw europejskich stanowi- Jednostki typu „Indiana”, które były po- jak na jednostki tej wielkości. Zastosowanie ły milowy krok w rozwoju amerykańskiej równywane z brytyjskimi pancernikami artylerii pośredniej kalibru 203 mm oka- „Nowej Floty”, przyjęte rozwiązania kon- typu „Royal Sovereign”27, wywarły współ- zało się jednak złym rozwiązaniem. Spo- strukcyjne sprawiły, że nie uznawano ich cześnie duże wrażenie na obserwatorach sób jej rozmieszczenia na okrętach o sto- za udane. zagranicznych. Za sukces uważano, że ich sunkowo małej wyporności i długości projektantom udało się zmieścić potęż- powodował nakładanie się podmuchów ich ną i ciężką artylerię w stosunkowo małych wystrzałów i uszkodzenia konstrukcji jed- 28. Lider typu w służb.: 1892-1909. Wyp. 14 7830/15 588 ts; wym.: 121,5x22,9x8,4 m; uzbr. kadłubach. To, co współcześnie uważano nostek. Nie możliwe było w ogóle strzelanie 4x343 mm, 10x152 mm, 10x6ft, 12x3ft, 7wt457mm; za osiągnięcia konstrukcyjne w rzeczywi- dział kalibru 203 mm przed dziób i za rufę 11 000 SHP, 17,5 w; zał. 690.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 19 Gérard Garier (Francja) Krążownik pancerny d’Entrecasteaux będący okrętem flagowym francuskiego dywizjonu operującego w Chinach w 1900 r. Fot. Marius Bar, zbiory Gérarda Gariera

Historia francuskiego kontrtorpedowca

Takou, byłego chińskiego Haiqing część I

Kontrtorpedowiec Takou, należący ce Pekinu, zostały na trwałe zapisane w hi- cy artylerii na kanonierce Koriejec, który do typu Durandal, znajdował się w służ- storii za sprawą Hollywoodu, który nakręcił został zabity podczas ataku na fort w Taku. bie francuskiej marynarki wojennej od 20 wielki film pod tytułem: „Pięćdziesiąt pięć Keyes przypisał decyzję podarowania czerwca 1900 roku do 30 września 1911 dni w Pekinie”. Rola głównego bohatera trzech okrętów flotom francuskiej, rosyj- roku. Zwodowany w 1898 roku przez nie- przypadła w nim Charltonowi Hestonowi. skiej oraz niemieckiej admirałowi Sir E. H. miecką stocznię Schichau w Elblągu pod Kiedy oddziały chińskie otworzyły ogień Seymourowi, dowódcy Royal Navy w Chi- nazwą Haiqing został zamówiony przez do wojsk państw europejskich, które spie- nach oraz naczelnym dowódcy ówczesnej chiński rząd i należał do serii czterech szyły na pomoc oblężonym przez bokserów Floty Alianckiej. okrętów. Pozostałe trzy z nich nosiły na- placówkom w Pekinie oraz Tiencinie, mię- „Admirał powiedział mi, że zdecydował zwy: Hailong, Haihua oraz Haixi. dzynarodowa eskadra podjęła decyzję o in- się zachować jeden z niszczycieli dla Roy- W czasie interwencji armii Wielkiej Bry- terwencji w porcie Dagu. W obawie o dal- al Navy oraz ochrzcić go nazwą Takou, po- tanii, Francji, Niemiec, Rosji, Japonii, Sta- szy rozwój sytuacji przyszły admirał Royal zostałe zaś podarować admirałom, których nów Zjednoczonych oraz Austro-Węgier Navy Sir Roger Keyes, ówcześnie porucz- okręty uczestniczyły w operacji”. wszystkie cztery kontrtorpedowce były zanik marynarki i dowódca kontrtorpedow- Przed zapoznaniem się z francuskim cumowane w arsenale w Dagu (Taku). Re- ca HMS Fame, wraz z HMS Whiting za- Taku, przyjrzyjmy się pierw okoliczno- akcja mocarstw była spowodowana powsta- jął cztery chińskie kontrtorpedowce oraz ściom walki oraz zajęcia chińskich okrę- niem bokserów – chińskiego ruchu, którzy kanonierkę torpedową Feiting (17 czerw- tów (Według raportu admirała Courrejol- począwszy od 1895 roku zachęcał ludność ca 1900 roku). Po konfiskacie przez Rosjan, les, szefa francuskiej dywizji marynarki do ksenofobicznych zachowań. Polityka okręty zostały ostatnie oddane Chińczy- na krążowniku d’Entrecasteaux oraz do- prowadzona przez bokserów miała swój fi- kom, lecz w bardzo złym stanie. wódcy Corvisart, attaché wojskowego nał w 1900 roku, kiedy to zagrozili oni bez- Każdy z czterech kontrtorpedowców francuskiego poselstwa w Japonii). pośrednio zagranicznym misjom handlo- został wkrótce przydzielony, pod nazwą W dniu 15 czerwca 1900 roku admirało- wym oraz placówkom dyplomatycznym Taku, czterem najważniejszym europej- wie spotkali się na konferencji i zapoznali w Chinach. Naruszenie obcych interesów skim mocarstwom, tj. Wielkiej Brytanii, się następującymi nowinami: politycznych oraz gospodarczych zaowo- Francji, Niemcom oraz Rosji. Nieco póź- 1) Podejście wojsk chińskich (2000 lu- cowało interwencją mocarstw, które uzna- niej, 27 stycznia 1901 roku, Rosjanie zde- dzi) miało podobno na celu okupację ły chińskie rozruchy za bunt. Wydarzenia cydowali się zmienić nazwę swojego okrętu dworca Tong-Kou (Tanggu) i być może te, które przede wszystkim dotknęły okoli- na Lejtienant Burakow od imienia dowód- zniszczenie kolei,

20 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, byłego chińskiego Haiqing

Szkic towarzyszący raportowi admirała Courrejolles z dnia 20 lipca (forty Dagu). Rys. zbiory Gérarda Gariera 2) Zamiar zamknięcia wejścia do portu na rzece Pei-Ho (Baihe) przez torpedowce. W rzeczywistości postawiono zagrody minowe. Admirałowie nakazali dowódcom kanonierek na rzece zapewnić ochronę stacji kolejowej i wagonów, a także upoważni- li ich do użycia siły w razie próby przejęcia dworca przez oddziały chińskie. W tym samym czasie na Baihe kotwi- czyły: rosyjskie kanonierki Bobr, Korie- jec i Giliak, niemiecka kanonierka Iltis, angielska kanonierka Algerine, francu- ska kanonierka Lion oraz angielskie kontrtorpedowce Whiting i Fame. Gdy dnia 16 czerwca Chińczycy rozpoczęli cumowanie torpedowców, admirałowie spotkali się ponownie i podpisali protokół (treść poniżej), który o 09:00 został przekazany chińskie- mu generałowi, dowódcy fortów: „Sprzymierzone siły od samego począt- ku zamieszek wylądowały bez oporu na lą- dzie w celu ochrony swoich obywateli i korpusu dyplomatycznego przed buntownikami znanymi jako bokserzy. Do tej pory przedsta- wiciele władzy cesarskiej wydawali się rozu- mieć swoje obowiązki i chęć zachowania po- nikacji z oddziałami buntowników. Zostało cą mu działać, jeżeli amerykańskie interesy rządku, lecz tym razem pokazują oni swoją postanowione, że niezależnie od okoliczno- nie są bezpośrednio zagrożone. sympatię dla wroga, umożliwiając buntow- ści forty w Taku zostaną poddane tymczaso- Wieczorem 15 i rano 16 czerwca nastę- niczej armii dojście do linii kolejowej, dwor- wej okupacji. Termin oddania fortów siłom pujące siły zostały przerzucone na ląd: 180 ca oraz bazy torpedowców w Baihe. Te dzia- sprzymierzonym to 02:00 dnia 17 czerwca”. rosyjskich marynarzy, 250 angielskich, 130 łania dowodzą, że rząd zapominał o swoich Dokument ten został podpisany przez niemieckich i 330 japońskich. Oddziały zobowiązaniach w stosunku do innych wszystkich dowódców marynarki wojen- zostały skoncentrowane wokół dworca ko- państw i jako przywódcy wojsk sprzymie- nej, z wyjątkiem amerykańskiego admi- lejowego i utrzymywane w gotowości do rzonych mamy obowiązek zapobiec komu- rała, który przybył z instrukcją zakazują- marszu na wyraźny sygnał. Kanonierka Lion biorąca aktywny udział w walce z chińskimi fortami pod Dagu. Fot. Marius Bar, zbiory Gérarda Gariera

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 21 Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, byłego chińskiego Haiqing

Chińczycy, nie czekając nawet na upływ bo uzbrojone oddziały chińskie, zostały Zajęcie fortów dało siłom sprzymierzo- terminu ultimatum, o godzinie 00:50 dnia poddane do 05:45 nad ranem. nym swobodny dostęp do rzeki Baihe, jak 17 czerwca otworzyli ogień do kanonierek. Chwilę po tym kanonierki popłynęły również umożliwiło konfiskatę czterech Okręty były zacumowane w następują- w dół rzeki i kontynuowały silny ostrzał chińskich kontrtorpedowców. Jednost- cych miejscach: w stronę południowego fortu, który odpo- ki te, jak wcześniej wspomniano, zosta- Lion przed komorą celną Tanggu. lltis wiedział ze swoich dział. O 06:00 żołnie- ły rozdzielone pomiędzy Wielką Brytanię, był zacumowany do pomostu Tanggu. rze sił sprzymierzonych, za cenę znacznych Niemcy, Francję i Rosję. W dalszej części portu, we wschodniej ga- strat, zajęli pozycje wroga. Część dział ka- Nadszedł czas, aby powiedzieć więcej łęzi zakola rzeki, idąc od południa na pół- nonierek skoncentrowała swój ogień z pół- o tych okrętach. noc, kotwiczyły: Gilak, Koriejec oraz Bobr nocnego na południowy fort. Po wielkim z Algerine (mapa pokazuje również położe- wybuchu, który spowodował pocisk po- Niszczyciele typu Schichau nie trzech chińskich fortów). chodzący z Liona, pozycje chińskie zostały przeznaczone dla Chin Po pierwszych strzałach brytyjskie opuszczone przez obrońców i zajęte przez Do zachodnich specjalistów skierowa- kontrtorpedowce Fame i Whiting wy- alianckich marynarzy do 07:00. no krótki artykuł, w którym opisywano ładowały oddziały marynarzy pod do- Siły sprzymierzone poniosły w akcji na- prace dobrze znanej niemieckiej stoczni wództwem porucznika marynarki Roge- stępujące straty: nad niszczycielami oraz kontrtorpedow- ra Keyesa, które następnie zajęły chińskie • Lion: 2 otrzymane trafienia. 1 zabity. cami wyprodukowanymi do 1945 roku. kontrtorpedowce zacumowane w arsena- • Giliak: Wyłączony z działań wskutek Francuzi byli w stanie to docenić, gdyż le Dagu. Wszystkie cztery okręty znajdo- awarii. 2 rannych oficerów. 18 zabitych i 30 jako odszkodowanie wojenne otrzymali od wały się daleko od nadbrzeża, stojąc w jed- rannych. Niemców Amiral Sénés w 1920 roku oraz nej linii. Było jednak już zbyt późno, aby • Koriejec: 8 otrzymanych trafień. 1 za- Alsacien i Lorrain w 1946 roku. były w stanie uniknąć walki, czy też nawet bity i 1 rannych oficer. 8 zabitych i 18 ran- Oto co możemy przeczytać w brytyj- odejść. Chińczycy stawili symboliczny opór nych marynarzy. skim magazynie „Engineering” z dnia 27 w efekcie czego zginęło kilku marynarzy, • Iltis: 2 zabitych i 1 ranny oficer. 4 zabi- stycznia 1899 roku: w tym dowódca Haihua, kiedy okręty zo- tych i 8 rannych marynarzy. „Fotografia przedstawia bardzo dobrze stały zaatakowane przez brytyjskich mary- • Algerine: 3 zabitych i 8 rannych mary- pomyślane, szybkie kontrtorpedowce zbu- narzy z dwóch kontrtorpedowców. narzy. dowane przez pana Schichaua (stocznia Lion i Iltis popłynęły zająć pozycje, któ- • Siły desantowe: 3 oficerów i 21 mary- F. Schichau w Elblągu) przeznaczone dla re zostały im wyznaczone przez Bobra, narzy zabitych. 2 oficerów i 54 marynarzy chińskiej cesarskiej marynarki wojennej. najstarszego z oficerów kanonierek. Oba rannych. Okręty te przy pełnym obciążeniu próbnym: okręty utrzymały swoje stanowiska przez Wysoka skuteczność pocisków wystrze- uzbrojeniu i 25 tonach węgla na pokładzie, kolejne dwie godziny. lonych z kanonierek była spowodowana jak twierdzi pan Schichau, osiągają śred- Początkowo ostrzał kanonierek nie był faktem, iż chińskie pozycje zostały przygo- nią prędkość 35,2 węzła na dystansie 18,5 precyzyjny, lecz wraz z nastaniem dnia sta- towane wyłącznie do bombardowań pocho- mil morskich. Przy 67 tonach węgla na po- wał się coraz bardziej skuteczny. W cza- dzących od strony morza. Na lądzie Chiń- kładzie (pełny bunkier) okręty płyną zaś sie gdy kanonierki bombardowały pozycje czycy zgromadzili zapasy amunicji, którą z prędkością 33,6 węzła. Pan Schichau do- chińskie, siły desantowe wkroczyły do for- przechowywano w odsłoniętych schronach, daje, iż próby odbyły się na otwartym mo- tu nr 2. Stanowiska te, bronione przez sła- co doprowadziło do niechybnej eksplozji. rzu pomiędzy latarniami w Pillau (Piława, Czwórka chińskich kontrtorpedowców typu „Haihua” w basenie stoczni Schichau w Elblągu, 1899 rok. Fot. zbiory Gérarda Gariera

22 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, byłego chińskiego Haiqing

Niemiecki Dagu podczas przeglądu w doku w 1904 r. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza obecnie Bałtijsk) i Brüsterort (Bruzdawa, montowane maszyny zachowały się dobrze Pierwsze podniesienie bandery francu- obecnie Majak). podczas prób. skiej na Takou miało miejsce 20 czerwca W trakcie prób pogoda była czasami bar- Pomieszczenia załogi i oficerów odzna- 1900 roku. dzo wietrzna, z niektórych pomiarów wy- czają się dobrym standardem. Warto dodać, nikało, iż wiatr wiał z siłą 5 stopni w skali że stocznia Schichau otrzymała od różnych Charakterystyka ogólna Beauforta. Siła wiatru jednak nie wpłynęła państw 20 zamówień na kolejne okręty”. Wyporność: na prędkość okrętu. Odległość między dwo- Pierwszy dowódca francuskiego Takou, 284 t (przy pełnym obciążeniu); ma latarniami wynosiła 18,5 mil, kurs na porucznik marynarki Paul Louis Bouche- 243 t (bez dodatkowego zaopatrzenia przylądek utrzymywano dzięki odczytom ron de Boissoudy uzupełnia podane przez oraz wyposażenia). z kompasu. Pan Schichau stwierdził, że tra- nas informacje w kosztorysach z kampanii sa ta została pokonana w 32 minuty i 30 se- 1901 roku. Wymiary: kund, a nawet w jednym przypadku w 31 Dowódca jednostki, wówczas jeszcze Długość całkowita: 60 m minut i 15 sekund. niemieckiego Schichau, potwierdza, iż Długość pomiędzy pionami: 59 m Podana maksymalna prędkość to 36,7 okręt osiągnął prędkość 35 węzłów, kiedy Szerokość całkowita: 6,40 m węzła, lecz nie została ona uznana za po- okręt nie miał pełnego obciążenia. miar oficjalny, więc na danym dystansie za- Jeden z czterech Takou sprzedanych Zanurzenie: pisano ją jako 35,2 węzłów. Chińczykom przeszedł wszystkie próby, Minimalne: 1,40 m Wszystkie cztery prezentowane kontrtor- pozostałe trzy jednostki były identyczne. Maksymalne: 2,55 m pedowce osiągają wyżej wymienioną pręd- Okrętem, który odbył próby był brytyjski kość bez większych problemów, z częścią Dagu. Kadłub: pracujących maszyn. Wszystkie cztery kontrtorpedowce zo- Stalowy kadłub zbudowany jest z po- Prędkość standardowa to 32 węzły. Na stały zbudowane przez stocznię Schichau dłużnych blach galwanizowanych połączo- normalnym odcinku trasy okręty płynęły jako okręty dla obrony baz morskich, zdolnych ze sobą podwójnym rzędem nitów. z prędkością pomiędzy 30 a 31 węzłów z 67 ne do osiągnięcia dużej prędkości. Jednost- Poszczególne elementy tworzące poszycie tonami węgla na pokładzie oraz odpowied- ki zostały zakupione przez rząd chiński za burty (wewnętrzna część) połączone są li- nimi zapasami wody i racji żywnościowych pośrednictwem Panów Telge et Schroëter, stwami oraz dwoma rzędami nitów. dla marynarzy w celu operowania w pro- agentów Schichau w Szanghaju. Rząd za- Wręgi umieszczone są w odstępach 50 mieniu 5000 mil morskich. Z tym samym płacił 1 500 000 franków za każdy okręt. cm. Dziewięć grodzi dzieli okręt na 10 obciążeniem na pokładzie i dodatkowym przedziałów – każda gródź jest nitowa- węglem w kotłach przez kilka godzin okręt Wizyta na francuskim Takou na i jednocześnie wspiera pokład. Przed- płynął z prędkością 33,6 węzłów. pod flagą dowódcy nie blachy pozostają wygięte, co wynika Maszyny, opracowane zgodnie z systema- Oto charakterystyka tego kontrtorpe- z uszkodzenia jednostki (czerwiec 1901) mi Schichau, mają moc 6000 indykowanych dowca na podstawie opisu jego pierwszej podczas pobytu w doku. Dziób wyposa- koni parowych. Pomimo złej pogody za- kampanii. żono w ochronny taran, który został wy-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 23 Rosyjski Lejtienant Burakow podczas przeglądu śrub w Port Arturze. Fot. zbiory Siergieja Patjanina konany w czasie prowizorycznych napraw Jedna skrzynia z zapasem amunicji na Liczba ta jest wystarczająca, rewol- w Szanghaju. Wtedy też umieszczono wor- każde działo. wery umieszczone są na stojakach przy ki z piaskiem mające zapobiec wgięciom Rozmieszczenie: trzy zespoły po dwa dwóch stanowiskach załogi. Wyposaże- blachy, tworzącej podstawową konstrukcję działa. Pierwszy – część dziobowa, drugi – nie zaś znajduje się w skrytkach w pobli- jednostki, podczas wchodzenia do base- śródokręcie, trzeci – część rufowa. żu, które zostały zamontowane w Szangha- nów portowych. Nieco później, w Sajgonie, Pole ostrzału: 170°. Dodatkowa ochrona ju w grudniu 1900 roku. zapomniano o tych środkach ostrożności, obsługi: brak. przez co blachy na kontrtorpedowcu były Podstawy dział zostały wykonane przez Torpedy i wyrzutnie torped: wyraźnie powyginane w niektórych miej- Chińczyków w arsenale w Tiencinie i nie są - 2 wyrzutnie torpedowe Schwartzkopff scach. to oryginalne podstawy, które pozostawio- kalibru 356 mm obracane na trzpieniu Liczne wzmocnienia chronią stanowiska no w macierzystym porcie. Wszystkie wy- centralnym. załóg na dziobie i rufie jednostki. Wzdłuż dają się jednak solidne, służyły bowiem na - 4 torpedy Schwartzkopff kalibru 356 obu maszyn na całej ich długości rozciąga barkach pływających po Baihe. mm: dwie w wyrzutniach i dwie w szczel- się nadstępka. Nadstępka jest wzmocnio- Działa zostały wyposażone w stalowe nym pojemniku w części dziobowej. na w miejscu zamocowania masztów oraz osłony dla ochrony artylerzystów i przy- - 2 celowniki zamontowane na wyrzut- kratownicy pomostu. rządów. Maski dział pozostały w arsena- niach torpedowych. le Dagu. Okrętowy system kierowania i wystrze- Okręt posiada ster niewykonany ze sta- Działa nie posiadają specjalnego wypo- liwania torped wydaje się skomplikowany. li i o kształcie pół-gruszki umiejscowiony sażenia na wypadek awarii. Nie jest on znany we Francji. na rufie. Wszystkie wykorzystują amunicję kali- Brak narzędzi sprawia, iż wyrzutnie bru 47 mm. torped nie zostały nigdy zdemontowane, Omasztowanie: w związku z tym konserwowane były na Takou jest wyposażony w dwa składane Magazyny prochowe oraz amunicyjne: zewnątrz. maszty: 11,80 metrowy w części dziobowej 2 szczelne magazyny amunicyjne, jeden oraz 9,90 metrowy w części rufowej. Oża- o pojemności 5 m3 w części rufowej, dru- Maszyny: glowanie składa się z foka oraz dwóch żagli gi o pojemności 3 m3 w części dziobowej. 2 pionowe maszyny potrójnego rozprę- wraz z takielunkiem. W chwili zarekwirowania okrętu amunicja żania o łącznej mocy 5600 koni mecha- znajdowała się jedynie w magazynie rufo- nicznych przy 350 obr./min. Uzbrojenie artyleryjskie i jego roz- wym. Magazyny nie posiadają systemu za- Obie maszyny znajdują się w jednym mieszczenie: lewania amunicji. Wentylacja znajduje się przedziale. 6 szybkostrzelnych dział kalibru 47 mm tylko przy górnym panelu. Każdy magazyn Na wzburzonym morzu konieczne jest typu Hotchkiss umieszczonych na pokła- może pomieścić około 700 pocisków oraz zamknięcie wszystkich skajlajtów ma- dzie (patrz schemat). Wysokość stanowisk 30 skrzyń. szyn. Jest to jedyny sposób, aby dopro- to 2,50 m nad linią wodną. Maksymalne wadzić powietrze do pomieszczenia. We- kąty podniesienia ±20°. Broń ręczna: wnątrz przedziału maszynowni, gdy Donośność działa przy kącie 14,5° wy- Na burcie znajduje się 12 rewolwerów wszystkie otwory są zamknięte i okręt nosi 4000 m. dostarczonych przez inne okręty eskadry. przebywa w „chłodnych rejonach” (przy-

24 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, byłego chińskiego Haiqing kładowo w rejsie z Qingdao do Szanghaju 1 podgrzewacz współprądowy systemu Dwie kotwice zrzucane 120 kg, 3 łańcu- w grudniu 1900 roku), temperatura wzra- Weir z demontowalnym orurowaniem. chy o kalibrze ogniwa 15 mm sta do 58°. 1 prądnica (65 V, 100 A). Urządzenia do kotwiczenia i holowania: Kotły: Paliwo: 2 windy kotwiczne do obsługi kotwicy 4 kotły Schichau typu Yarrow Thorny- Całkowita pojemność bunkrów węglo- poziomej. croft o łącznej powierzchni ogrzewalnej wych: 67 ton . 2 stopery z tulejami z brązu i stalowymi 22,68 m2 z czterema wentylatorami – po Węgiel i oleje używane podczas kam- dźwigniami. jednym na każdy kocioł. Każdy wentylator panii pochodziły z: Chin, Cardiff, Japonii Pierwszy żurawik obsługuje kotwice zasysa powietrze przez duże, demontowal- oraz francuskiego towarzystwa węglowego i utrzymuje je na łańcuchach. Wszystkie ne nawiewniki umieszczone na pokładzie, z Tonkinu. urządzenia związane z kotwicami zostały podając je bezpośrednio do komory spala- wykonane w Szanghaju w styczniu 1901 r. nia kotła. Łodzie okrętowe: przez spółkę Boyes. Jeden 6,75 metrowy welbot zbudowa- 4 rolki obrotowe, 2 kluzy do holowania Napęd: ny z drewnianych klepek. Do jego ob- z tyłu. Dwie 3-skrzydłowe śruby o średnicy sługi na pokładzie potrzeba było pięciu 1,85 m. mężczyzn. Podział kadłuba: Urządzenia pomocnicze wszystkich ro- Wewnątrz kadłuba znajduje się piroga Część dziobowa dzajów: taka, jak szalupa z kanonierki Baïonnette. Komory łańcuchowe (2), kambuz, ku- 1 serowmotor parowy znajdujący się Bączek usytuowany obok stanowi- bryk załogowy w części dziobowej, kabina przy pokładówce w rufowej części okrętu. ska welbota, podnoszony i opuszczany do dowódcy, mesa oficerska, kabiny oficerskie 1 kabestan z napędem parowym (wywody na żurawiku. (3), magazyn napojów dla oficerów, kabi- posażony w przekładnię zębatą) w części na pierwszego mechanika, stanowisko ma- dziobowej. Łańcuchy i kotwice: rynarzy, magazyn mesy oficerskiej (zapasy 1 pompa próżniowa Schwartzkopff Dwie kotwice na żurawikach, masa okrętowe, prowiant), magazyn maszyno- w części dziobowej. odpowiednio 260 kg i 280 kg (całkowi- wy, stanowisko marynarzy, magazyn win, 2 pomocnicze pompy zasilające (główne ta), z zamocowanymi trzema łańcuchami przedni magazyn amunicji, kambuz zało- maszyny) o kalibrze ogniwa 17 mm. gowy na pokładzie.

Część rufowa Kubryki załogi (45 hamaków, w rzeczy- wistości miejsca dla 35 osób), pomieszczenie dla podoficerów, tylny magazyn amunicji, zbiornik rufowy, 4 zbiorniki wody po 500 litrów, magazyn napojów dla zało- gi w części rufowej.

Ogrzewanie: Okręt nie jest praktycznie w ogóle ogrze- wany. Od listopada do marca możliwy jest montaż pieców do ogrzewania w pomieszczeniach mieszkalnych.

Higiena: Sprawozdanie w sprawie higieny na po- kładzie. Okręt nie jest przystosowany do utrzymywania higieny osobistej. Regula- miny okrętowe nie pozwalają na instalację umywalek w pomieszczeniach załogi, jak również na pokładzie dziobowym. Zagęszczenie na okręcie było zbyt wielkie, aby umieścić jedną toaletę dla takiej liczby załogi. Na kotwicowisku, w głównym ośrodku Flotylli w Sajgonie, rano i wieczorem zało- ga może przejść do części centralnej w celu wzięcia prysznica.

Reprodukcja rysunku wykonanego przez pierwszego dowódcę francuskiego Takou, porucznika marynarki Paula Louisa Boucheron de Boissoudy ukazującego kąty ostrzału wyrzutni torped oraz działek kal. 47 mm. Rys. zbiory Gérarda Gariera

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 25 Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, byłego chińskiego Haiqing

Najbardziej powszechnymi chorobami Czwarty kompas powinien znajdować wej. Dlatego też nie starano się „odnaleźć” są: biegunka, czerwonka i malaria. się w wieży dowodzenia w pobliżu koła ste- prędkości ekonomicznej i przeciwnie, ko- rowego. rzystano z trzech kotłów (dwóch mniej- Załoga: 51 mężczyzn szych i jednego dużego), co pozwalało na Etaty dowódcze: Takou w ocenie jego pierwszego osiągnięcie prędkości 15 węzłów. W ko- 1 porucznik marynarki (dowódca), dowódcy tłowni stale pracowano pod ciśnieniem od 2 podporuczników, 1 mechanik 2-klasy Raport złożony przez pierwszego do- 9 do 10 kG/cm2 ze względu na zły stan ko- Oficerowie morscy: wódcę byłego chińskiego kontrtorpedow- tłów numer 3 i 4. Ciśnienie robocze wynosi 1 szef-mechanik ca, porucznika marynarki Boucheron 16 kg/cm2, co w warunkach obecnych jest Podoficerowie starsi: de Boissoudy dotyczy okresu od przeję- nieosiągalne. Zużycie węgla jest zatem bar- 1 artylerzysta, 1 sternik, 2 mechaników- cia okrętu w dniu 20 czerwca 1900 roku dzo duże i zmienne. -torpedystów, 1 dyplomowany nawigator w Taku aż do 18 lipca 1901 roku, kiedy to Drgania z przodu i z tyłu są bardzo silne 3-klasy. okręt dopłynął do Sajgonu. Była to świet- i zaczynają pojawiać się przy 13 węzłach. Podoficerowie młodsi: na okazja, aby przetestować i ocenić jed- Od 13 do 18 zwiększają się, aby następnie 1 sternik manewrowy, 1 torpedysta, nostkę. się obniżyć. Gdy całe zaopatrzenie znajdu- 4 motorzystów, 1 mechanik-torpedysta, je się na pokładzie, porusza się ono bardzo 3 palaczy. Sterowność: mocno, co sprawie, iż okręt wygina się na Okręt posiada dwa stanowiska stero- pół. Ślad torowy jest normalny; przy pręd- Marynarze: we. Jedno z nich znajduje się w wieży do- kości 15 tworzy się bardzo duży wir wod- 2 bosmanów, 1 torpedysta, 2 artylerzy- wodzenia w części dziobowej, drugie zaś ny, który maleje wraz z wpłynięciem na stów, 5 sterników, 1 motorzysta, 6 kwa- przy małym pomoście w części rufowej. płytszą wodę. termistrzów, 1 cieśla, 1 piekarz-kucharz, Dwa koła sterowe zadają położenie serwo- Okręt, bardzo lekki w części rufowej 1 dobosz, 6 palaczy, 2 marynarzy bez spe- motoru parowego. Rufowe koło sterowe i bardzo wąski w części dziobowej, ma ten- cjalności, 2 stewardów. może być używane do sterowania ręczne- dencję do zalewania pokładu, gdy bun- go. Podczas trasy z Qingdao do Szanghaju kry węglowe pierwszego kotła są peł- Światła i reflektory: w listopadzie 1900 roku w stałych warun- ne. W chwili gdy bunkier zero jest pusty Reflektory zamontowane na dziobo- kach sztormowych, ewakuowano stano- (8 ton pojemności) podnosi się ponad po- wym kominie mogły być przenoszo- wisko przy dziobowym kole sterowym. wierzchnię morza, a sam okręt lepiej po- ne i umieszczane na pomoście. Reflek- Od tej pory stanowisko sterowe mieściło konuje fale. Kiedy morze faluje od strony tor o średnicy 420 mm jest umiejscowiony się w części rufowej skąd kierowało się ru- części rufowej (trasa z Tourane – dzisiaj w części dziobowej, w okolicy wieży dowo- chami jednostki przez serwomotor paro- Da Nang – do Sajgonu), często podnosi się dzenia. Obecne położenie ma następują- wy. Koło sterowe porusza się bardzo szyb- ona, a rzadziej zalewa. ce wady: oświetlany obszar jest zasłaniany ko i łatwo dzięki serwomotorowi. Średni przez pomost, jego ruchy są zaś ogranicza- czas potrzebny do obrotu dziobowego Kołysanie ne przez małą ilość miejsca. Umieszcze- i rufowego koła sterowego z pomocą ser- Okręt w morzu kołysze się w sposób nie reflektora w pobliżu dziobowego kom- womotoru to od 15 do 20 sekund. Rufowe odczuwalny. Na Takou, przy powolnym pasu jest niepożądane z powodu zakłóceń koło sterowe nie było używane ani razu zbliżaniu się do kotwicowiska, burta za- powodowanych przepływem prądu elek- podczas dużej prędkości. Okręt da się ste- nurza się w wodzie prawie za każdym ra- trycznego. Obecność reflektora w części rować łatwo, gdy nie jest załadowany na zem. Podczas gwałtownego rzucaniu cum dziobowej przy wieży dowodzenia rów- części dziobowej, wtedy też manewry pod okręt mocno przechyla się na bok, aby na nież negatywnie wpływa na jakoś nawiga- łagodnym kątem są delikatne. Przy do- końcu stanąć prawą burtą przy nabrze- cji oraz prowadzenie ognia. brych warunkach atmosferycznych łatwo żu. Te ostre ruchy bardzo negatywnie Najlepszym rozwiązaniem jest zainsta- utrzymać kurs, także dzięki dwóm stano- wpływają na marynarzy i uniemożliwia- lowanie reflektora na odpowiednio wyso- wiskom nawigacyjnym. Nie jest również ją pracę na pokładzie. Na kotwicowisku kiej platformie zamocowanej na maszcie. ciężko poruszać rufowym kołem stero- gwałtowne kołysanie sprawia, iż łańcu- wym ręcznie. Pełny obrót jednostki trwa chy kotwicy naprężają się i uniemożliwia- Kompasy: w takim przypadku 70 sekund. Nigdy nie ją chwycenie dna przez kotwicę. Na trasie Takou posiada 3 kompasy: 1 kompas steruje się jednostką z wnętrza wieży do- z Kyac-Tchéou do Szanghaju, na pełnym kursowy Bamberg, 1 kompas namiarowy wodzenia. morzu i przy morskiej bryzie o skali od Bamberg oraz 1 mokry kompas dla łodzi 4 do 7 stopni wiejącej na trawersie od okrętowych. W marszu na spokojnej wodzie lub dziobu, okręt kołysał się bardzo gwałtow- Kompas wskazujący kurs został umiesz- podczas bieżącej służby ne, co było męczące dla całej załogi. czony na wieży dowodzenia i jest on w peł- Okręt nie posiada znanej prędkości eko- Nie przetestowano wpływu żagli na sta- ni kompensowalny. W chwili przeję- nomicznej, nigdy nie przekroczył jednak teczność okrętu. Ogólnie rzecz biorąc, jed- cia okrętu, magnesy były na miejscu, lecz 21 węzłów. Wszystkie cztery bliźniacze nostka mniej kołysze się na pełnym morzu wkrótce zostały usunięte (z powodu wyjąt- jednostki przybyły do Europy na własną niżeli w kotwicowisku. kowo nieprawidłowych wskazań). rękę. Uważa się, że francuski Takou prze- Niestety śruby napędowe mają tenden- Kompas wskazujący namiar, który za- płynął z Singapuru do Dagu z jednym pra- cję do niszczenia i odkształcania blach. wsze służył, jako standardowy kompas, cującym kotłem, co dawało prędkość od 10 W celu odciążenia części dziobowej, na znajduje się w części rufowej. do 12 węzłów. trasie z Szanghaju do Sajgonu wszystkie Kompas mokry, znajdujące się w części Trasa z Szanghaju do Sajgonu zosta- zapasy żywności oraz dwa działa pościgo- dziobowej przy stanowisku nawigacyjnym, ła pokonana możliwie szybko, aby unik- we zostały przeniesione na część rufową pochodzi z D’Entrecasteaux. nąć rozpoczynającej się pory monsuno- lub do ładowni na pokładzie; cała amuni-

26 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Historia francuskiego kontrtorpedowca Takou, byłego chińskiego Haiqing cja znalazła w magazynie rufowym, a re- Kołysanie wzdłużne większego wpływu na manewry, chyba że flektor został zdemontowany i zamonto- Na trasie z Qingdao do Szanghaju, gdzie jest bardzo silny. wany na rufie. załoga została zmuszona do zmniejszenia Okręt jest na tyle w dobrym stanie tak, Na spokojnym morzu: przede wszyst- prędkości okrętu, nie zauważono kołysa- iż niema obaw do szybkiego przełączania kim należy unikać ładowania zbędnych nia wzdłużnego. Jednostka płynęła z pręd- pracy maszyn w obu kierunkach. kilogramów do magazynów, gdyż okręt kością około 7 węzłów po spokojnym mo- łatwo nabiera wody. Z związku z tym rzu oraz przy południowo-wschodniej Holowanie wszystkie racje żywnościowe oraz węgiel ku południu bryzie o sile od 6 do 7 stop- Takou wielokrotnie holował dżonki oraz powinny znajdować się na pokładzie. ni. Podczas podróży okręt odnotował rów- inne łodzie i łódki. Nie ma żadnych prze- Dziób zanurza się mocno i ciężko poko- nież awarię dziobu, przez co niektóre po- ciwwskazań, jeżeli obywa się to za pomo- nuje każdą falę, dlatego też należy z tego mieszczenia nabrały tonę wody. Dziób cą polera rufowego. Liny holownicze są powodu zmniejszyć prędkość, aby unik- zanurza się, powodując odczuwalne koły- obkładane na nim, jak również wiąza- nąć podtapiania pomostu nawigacyjne- sanie wzdłużne. W tym samym czasie rufa ne do podstawy rufowego działa 47 mm. go. Konsekwencją tego jest fakt, iż nie unosi się i pozostaje zawsze sucha, co z ko- W tym przypadku są one równie uciążliwe ma możliwości (a właściwie potrzeby) lei powoduje problemy z efektywną pracą dla kontrtorpedowca, jak i holowanej bar- utrzymywania rufowego pomostu, któ- śrub napędowych. Na trasie z Tourane do ki na płytkich wodach Baihe, jak również ry został przeniesiony. Warto też zwró- Sajgonu przy północno-wschodniej bryzie ostrych zakrętach. W warunkach sztor- cić uwagę na to, że z tego miejsca, wi- o sile 5-6 stopni od strony rufy i prędko- mowych barka była nieustanne szarpana, doczność jest mocno ograniczona przez ści okrętu 15 węzłów, część dziobowa jest przez co obawiano się poważnych szkód. kominy. kompletnie zalana aż po windę kotwiczną, Poler rufowy szybko wygiął się, podobnie W większości przypadków, kiedy wieje lecz woda swobodnie przelewa się na boki. jak poler lub kołek na barce, który ulegał wiatr od strony dziobu, warunki panują- załamaniu lub wyrwaniu. Wir wytwarza- ce na okręcie są trudne, a kołysanie mę- Manewrowanie ny przez śruby napędowe uniemożliwiał czące; jest to najgorsza z cech tego kontr- Okręt nie posiada dziobowego steru utrzymanie się jednostki w śladzie toro- torpedowca. i ponieważ jest bardzo długi (60 m), skrę- wym, gdy barki lub inne łodzie były na ten W przypadku, gdy zaś wiatr wie- ca powoli i ma duży promień obrotu. Do czas załadowane do pełna. Holowanie puje od strony rufy, nawet przy silnej bry- zmiany kursu o 180° kontrtorpedowiec po- stych barek nie stanowi żadnego proble- zie, okręt wydaje się stabilny i dobrze ste- trzebuje, co najmniej od 800 do 900 memu, nawet na krótkich trasach morskich. rowalny. Dziób łagodnie pokonuje fale, trów, ponieważ jednostka musi się rozpę- Holowanie dwóch łodzi, jedna obok dru- a śruby nieznacznie wystają ponad po- dzić, a następnie zmienić położenie steru giej, jest niewskazane. Należy ustawić je za ziom wody. Woda pokrywa wtedy cały na odpowiednią pozycję i włączyć pracę sobą, użyć odpowiedniej liny i zwiększyć pokład dziobowy, lecz stabilność jed- wstecz części maszyn. Śruby napędowe prędkość do wymaganej. Prędkość holo- nostki wydaje się w dalszym ciągu do- pokrywają się na długość 1 metra, co uła- wania różni się w zależności od warunków skonała, jeżeli nie dokonuje się gwałtow- twia zmianę ich pracy. Tak, więc na przy- atmosferycznych oraz stanu morza. Przy nej zmiany kursu. kład zatrzymanie ich obrotu podczas cał- ładnej pogodzie i maszynach włączonych Okręt może wyruszyć w rejs, jeżeli jego kowitej zmiany kursu przez prawą burtę, cała naprzód, wystarczająca liczba obro- zanurzenie wynosi 2,6 metra. Gdy opróż- poprzedza włączenie maszyny i zwięk- tów śruby napędowej to 100 na minutę. nia się bunkier węglowy 0 (znajdujący się szenie obrotów do 120 na minutę do cza- W trudnych warunkach pogodowych do tuż przy osi jednostki, w części dziobowej), su kiedy okręt wyraźnie ruszy; potem na- holowania barek korzystano z dwóch lin, dziób unosi się nieco, a część rufowa zanu- leży wykonać pełny obrót na prawą burtę które okręcano wokół stalowej wyrzutni rza się na od 2,75 do 2,80 metra. kołem sterowym i włączyć wsteczną pracę torped. Było w związku z tym wiele proble- Takou musi uważać, zarówno podczas maszyn, zaczynając od 120 obrotów na mi- mów, aby skierować barki w odpowiednią przypływów jak i odpływów, by w części nutę i następnie zmniejszać do 80, 70, 50, stronę. Takou raz holował uszkodzone- rufowej zanurzenie nie wynosiło więcej niż etc. W rzece z silnym nurtem trzeba zna- go Bengali (awaria steru) na dwóch stalo- 2,60 m. Największe możliwe zanurzenie leźć odpowiedni punkt obrotu do czasu wych linach obłożonych na polerze rufo- bezpieczne dla przejścia to 3 metry lub 2,8 kiedy okręt znajdzie się na trawersie; w ta- wym. Śruby napędowe obracały się 80 razy metra podczas mniejszych pływów. kich sytuacjach powinno sterować się nim na minutę i przy dobrej pogodzie pokona- Okręt reaguje o wiele lepiej, gdy rufa jak parowcem: uruchomić maszyny wstecz no od 5 do 6 mil. jest mocno zanurzona, dzięki czemu ła- do prędkości maksymalnej, aby następnie (ciąg dalszy nastąpi) twiej wykonywać wszelkie manewry. Gdy po skręcie w odpowiednim kierunku prze- na dziobie nie znajdują się ładunki węgla, stawić je na naprzód. Na rzece Baihe, sze- Tłumaczenie z języka francuskiego okręt łatwiej pokonuje fale i nie jest zale- rokiej na 400-500 metrów, kilkukrotnie Michał Piegzik wany przez wodę. wykonywano taki manewr. Wiatr nie ma Korekta Jarosław Palasek, Oskar Myszor Liczba obrotów na minutę 160 Odpowiada prędkości 15,2 węzła Liczba palenisk 4 Prędkość średnia w węzłach 20 Przy 200 obrotach na minutę 890,66 Wraz z użyciem dobrego jakościowo japońskiego węgla Zasięg operacyjny w milach 1111 Wraz z użyciem dobrego jakościowo węgla z Cardiff 1. przypadek 44 godziny – 54% Praca kotłów 2. przypadek 55 godzin – 66% Masa wypełnionych bunkrów Wraz z węglem japońskim, chińskim lub z Cardiff – 66,800 ton; wraz z brykietem – 56,800 ton

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 27 Kaiser Wilhelm der Grosse po moder- Michał Jarczyk nizacji w ciekawym ujęciu z otwarty- mi ambrazurami lekkiej artylerii. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Pancerniki typu część IV „Kaiser Friedrich III” Kaiser Wilhelm der Große ra Friedricha III, który rozdarł dno na Ła- sny 1905 r., w skład II Eskadry. W tym sa- 22 stycznia 1898 r. na kilońskiej stocz- wicy Orlej (Adlergrund)2. Pełniąc funkcję mym roku witał w Świnoujściu brytyjską ni A.G. Germania rozpoczęto budo- reprezentacyjną brał udział m. in. w Ty- eskadrę. W 1906 r. jego oficer artylerii, wę zastępczego (Ersatz) za wycofanego godniu Kilońskim i w uroczystościach kpt. mar. Karl von Müller) w dorocznych ze służby krążownika, eks fregaty pan- położenia kamienia węgielnego pod po- zawodach strzelckich zajął pierwsze miej- cernej, König Wilhelm (1868-1921), bę- mnikiem Wielkiego Elektora Branden- sce odbierając cesarską nagrodę w postaci dącym trzecim okrętem typu „Kaiser”. burskiego, który postawiono przez Aka- plakietki. Zimą lat 1906/1907 przebywał Na krótko przed wodowaniem na tere- demią Morską w Kilonii. Pod koniec lipca w stoczni remontowej Cesarskiej Stoczni nie stoczni, (29.IV.1899 r.) wybuchł po- w z całą eskadrą, pod wodzą Kaisera Wil- w Kilonii, a do floty dołączył dopiero pod żar, który przerzucił się też na pochynię, helma der Große, wyruszył w rejs na wody koniec kwietnia 1907 r. Po zimowych na- na której stał kadłub przyszłego okrę- hiszpańskie, aby powitać wracajacą z Azji prawach, od 7.XII.1907 r. do 27.I.1908 r., tu liniowego, ale szkody okazały się być (Chiny) Eskadrę Detaszowaną. Okazane dołączył wprawdzie ponownie do eska- minimalne. W uroczystościach związa- w Brescie nieprzyjemności ze strony tam- dry, ale po manewrach jesiennych został nych z ceremonią wodowania, 1.VI udział tejszego urzędu portowego, były powo- ostatecznie wycofany z floty i 21.IX.1910 r. wzięły następujące osoby: Augusta Wik- dem zrezygnowania z zawinięciem do tego także wycofany ze służby. Cesarska Stocz- toria Friederike Luise Feodora Jenny von portu, aby tam złożyć kurtuazyjną wizy- nia w Kilonii rozpoczęła jego moderniza- Schleswig-Holstein-Sonderburg-Augu- tę. Oprócz zwyczajowych ćwiczeń prze- cję, które trwały przez cały 1910 rok, po stenburg (1858-1921) – królowa Prus i ce- prowadzanych zazwyczaj w tej porze roku, czym skierowano go do Formacji Rezer- sarzowa Niemiec jako żona Wilhelma II1, należy wymienić spotkanie cesarza z ro- wowej na Bałtyku. ostatniego władcy Prus i Niemiec, wiel- syjskim carem w dniach 11/12.IX i wizy- 31.VII.1911 r. Kaiser Wilhelm der Gro- ka księżna Ludwika Maria Elżbieta (1883- tę chińskiego księcia Zaiufenga (Czana), ße powołany został do sformowanej III 1923), jedyna córka cesarza Wilhelma II, zwanym Pokutnym Księciem (patrz część Eskadry, która miała wziąć udział w je- który wygłosił mowę. Księżna była matką III, w „Okrętach Wojennych” nr 123). siennych manewrach, powracając do re- chrzestną nowego okrętu. Z wydarzeń roku 1902 warto wspo- Prace na okręcie wlokly się, więc próby mnieć o współdzialanie okrętu podczas 1. Suffiks „der Große” czyli wielki, przyznał sobie sam stoczniowe odbyły się dopiero 19.II.1901 prac ściągnięcia z mielizny pod Korsør cesarz, ale ze swoją próżnością nie miało to nic wspólne- go. Przez to chciał tylko wskazać, że jest kontynuatorem r., a próbny rejs przed odbiorem 18.III. okrętu liniowego Wittelsbach (patrz część dzieła króla Prus Fryderyka II zwanego Wielkim i Wiel- Dnia 5.V oddany do służby i przydzielo- I niniejszego cyklu w „Okrętach Wojen- kiego Elektora Brandenburskiego. Początkowo też tak go ny do składu I Eskadry. Od 17.VI do 24.X nych” nr 122). Następny rok 1903, miał w hstorii określano, jedank później to zanikło. 2. Patrz „Okręty Wojenne” nr 122 (6/2013), artykuł stał się przejściowo okrętem flagowym przebieg planowy. Jesienią 1904 r. jed- Michała Jarczyka, Krzysztofa Dąbrowskiego Pancerniki eskadry, w miejsce uszkodzonego Kaise- nostkę przekazano przejściowo, do wio- typu „Kaiser Friedrich III”, część II (str. 15 – 20)

28 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”

Tym razem Kaiser Barbarossa w początkowym okresie służby w czasie przejścia przez dzisiejszy Kanał Kiloński. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza zerw, po ich zakończeniu, 15.IX. Podob- składzie udział w rejsie do Gdańska (22- Pod koniec lutego 1915 r. V Eskadrę nie, jak jego jednostki bliźniacze został 26.IX) a następnie wypełniając zadania zwolniono ze służby we flocie. Kaiser reaktywowany – 5.VIII.1914 r. i skierowa- związane z dozorem na redzie Altenbruch Wilhelm der Große najpierw przeszedł ny w przebywającej w tym okresie II Gru- (dolna Łaba). Ta działalność została prze- do Hamburga do stoczni, gdzie mu 5.III py Wyposażeniowej (Ausrüstungsgruppe) rwana na okres 26-30.XII.1914 r., kiedy to zredukowano załogę, a 30.IV po przy- i skierowany do V Eskadry, biorąc w jej udano się na wysokość Gotlandii. byciu do Kilonii rozpoczął byt stacjone- Kaiser Barbarossa, tym razem razem przy beczce cumowniczej. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 29 Tekst

Dwa ujęcia Kaisera Barbarossy po modernizacji z 1911 roku. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza ra w systemie obrony portu kilońskie- częto rejsy próbne. 10.VI jednostkę od- to samo dotyczyło tegorocznego rejsu zi- go. Braki w personelu wymusiły 20.XI dano w Kilonii do służby, a 10.VII wszedł mowego. Po wypadnięciu ze składu floty wycofanie go ze służby, następnie został w skład I Eskadry, która wróciła po powi- został wycofany 15.XII ze służby, a osta- rozbrojony, by zostać w 1917 r. przebu- taniu, koło Kadyksu, wracającego z Chin teczne usunięcie szkód trwało do stycznia dowany na okręt-cel, przechodząc pod Detaszowanego Dywizjonu. Między 1905 r. Następnie rozpoczęto, jako pierw- komendę detaszowanego dowódcy (De- 22.VIII a 21.IX odbyły się manewry je- szy ze swojego typu poszedł na moderni- tachementführer), kmdr ppor. rez. Ro- sienne, następnie wziął udział w paradzie zację. Pierwszą część ukończono jesienią sentertera, cumując do końca wojny przy morskiej zorganizowanej w Zatoce Gdań- 1907 r. Do służby, w składzie I Eskadry, warsztacie torpedowym Friedrichsort skiej na cześć cara Rosji, Mikołaja II, któ- wszedł 1.X odbywając swoje próby mor- we fiordzie Alsen. 6.XII.1919 r. skreślony ry przybył z wizytą do swego kuzyna skie podczas zimowego rejsu, który miał z listy floty i pocięty Wilhelma II. 10.VIII cesarz poinformo- miejsce w listopadzie. Z wydarzeń roku wał stocznię, że na podstawie otrzyma- 1908, oprócz, ćwiczeń, manewrów, wy- Kaiser Barbarossa nych raportów, że „okręt nie dość, jest rze- pada wymienić rejs wraz z flotą na Azo- W dniu 3.VIII.1898 r. położono telnie, solidnie i z rozumem wykonany, to ry. W 1909 r. okręt wycofano z I Eskadry w stoczni F. Schichaua w Gdańsku, dla na dodatek wybija się swoją prędkością, co i przeniesiono do Formacji Rezerwowej cesarskiej marynarki wojennej, stęp- zawdzięcza zainstalowanym przez stocz- na Bałtyku, do którego należały już jego kę pod okręt liniowy A. Był to dla wyko- nię silnikom napędowym oraz pomiesz- bracia, oprócz Kaisera Wilhelma II. nawcy pierwsza z gatunku ciężkich jed- czeniami, w których przebywa załoga, co Wiosną 1910 r. przesunięty został do nostek (do tej pory specjalizowała się zdecydowanie pozwala mu odróżnić się na Zespołu Okrętów Szkolnych i Doświad- głównie w budowie torpedowców). Przed tle swych braci”. Zimowy rejs szkolenio- czalnych, który w kwietniu odbywał swo- ceremonią wisowania mowę wygłosił se- wy w grudniu wiódł na wody południo- je ćwiczenia na Bałtyku. Na okres manew- kretarz stanu Urzędu Morskiego Rzeszy, wej Norwegii. rów jesiennych wszedł w skład utworzonej wiceadm. Tirpitz, a jedyna córka cesa- Z wydarzeń roku 1902 wypada wspo- przejściowo III Eskadry a od 10.IX znajdo- rza, księżniczka Wiktoria Luiza Adelajda mnieć wiosenny rejs eskadry wokół Wysp wał się w Dywizjonie Rezerwowym, prze- Matylda Charlotta Pruska (1892-1980), Brytyjskich, a na przełomie maja i czerw- mianowanej ww. szkolnej, ale już 13.X wy- księżniczka Prus i księżna Hannoweru ca udział w Tygodniu Kilońskim, dalszy cofano go ze służby. i Brunszwiku dokonała aktu chrztu. rejs szkolny i manewry floty odbywające Stocznia kilońska wzięła się za prace Próba przeprowadzenia kadłuba po się z 18 na 19.V. Rejs zimowy prowadził związane z dokończeniem w listopadzie wodowaniu do Nowego Portu (Neufahr- pod Bergen. Podczas rutynowych rejsów 1907 r. pierwszego etapu modernizacji (31. wasser) celem rozpoczęcia prac wyposa- roku 1903 jeden odbył się do Hiszpanii. VII–15.IX.1911 r.) i okręt włączono, po re- żeniowych, początkowo nie powiodła się, Prowizoryczna naprawa szkód steru od- aktywacji, do nowoutworzonej III Eskadry, gdyż najpierw należało wykopać rynnę, była się w Cesarskiej Stoczni w Kilonii od która wzięła udział w jesiennych manew- usuwając nagromadzony tam szlam, głę- końca lipca do 21.VIII, poczym okręt do- rach. Wiosną 1912 r. okręt został wycofany boką na 7 m. W dniu 4.V.1901 r. rozpo- łączył do eskadry odbywając ćwiczenia, z ze składu Dywizjonu Rezerwowego.

30 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Po wybuchu wojny Kaiser Barbaros- pokład 11.IV jednostka służyła od tej chwi- Kaiser Karl der Große sa, po oddaniu go do ponownej służby li do 9.XI.1915 r. między Kilonią, Alsenem Stępkę pod piątą i ostatnią jednost- 5.VIII.1914 r., skierowany został do V Dy- i Flensburgiem Insekcji Torpedowej jako kę pierwszego typu „Kaiser” położo- wizjonu operującego na Morzu Północ- okręt-cel. 19.XI wycofany w Kilonii ze no 17.IX.1898 r. w hamburskiej stocz- nym, a między 19. a 26.IX oraz 26 a 30.XII, służby i po rozbrojeniu w 1916 r. stanowił ni Blohm & Voss, będąc pierwszą wielką brał udział w wypadzie na wody wschod- o pływający obóz dla jeńców wojennych jednostką wojenną mającą być przez nią niego Bałtyku. W lutym 1915 r. skończyła w Wilhelmshaven. W 1919 r. skreślony z li- zbudowaną. Podczas ceremonii wodowa- się jego służba na froncie. Ze zredukowa- sty floty jego kadłub został pocięty na złom nia przemówił cesarz Wilhelm II, twier- ną załogą, 5.III, która ponownie weszła na w w latach 1919-1920 w Rüstingen. dząc, że „mamy silną potrzebę posiada- Kaiser Karl der Grosse w początkowym okresie służby. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 31 Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III” nia silniej niemieckiej floty” (Bitter Not jednostką flagową swojej eskadry. 18.VII w Kilonii ze służby i w międzyczasie roz- ist unseine starke deutsche Flotte), a aktu w pojedynkę okręt wyruszył do Antwerpii brojony, od 1916 r. do końca wojny uży- chrztu dokonał rządzący burmistrz han- na uroczystości zorganizowane z okazji 75 wany jako obóz dla jeńców wojennych, zeatyckiego miasta, syn pastora, Johan- lecia uzyskania niepodległości przez króle- W 1919 r. skreślony z listy floty i pocięty -Günther Möckenberg (1839-1908). Owe stwo Belgii. w Rönnebeck na złom. cesarskie wtrącenie o silnej flocie było 3.VIII dołączył w Karlskonie do prze- ostrożną zapowiedzią zwiększenia flo- bywającej tam eskadry. Z wydarzeń roku Bibliografia ty dążącej do stania się morską potęgą, 1906 r. wypada wymienić wielkie manew- Breyer S., „Marine-Arsenal“, Band 19, Schwerer Kreu- zgodnie z uchwałą Reichstagu z tego sa- ry w desantowaniu przeprowadzone mię- zer Prinz Eugen; Die historische Seite. Nach 70 Jahren: mego roku, który opowiedział się za po- dzy 22 a 24.VIII we fiordzie Eckernförde. Die neue Brandenburg für die deutsche Marine. Str. 48. parciem pierwszej nowelizacji rozbudowy 18.IX.1908 r. jednostkę wycofano w Kilonii Podzun-Pallas-Verlag. 6360 Friedberg/H. 3 (Dorhe- sił morskich. Jego budowa opóźniła się za ze slużby i przesunięto do Formacji Rezer- im), 1992. sprawą strajku hamburskich robotników wowej na Bałtyku. Jako jedyna jednostka Brennecke J., Herbert Hader: Panzerschiffe und Li- portowych, do którego doszło jesienią swego typu została w miesiącach czerwiec/ nienschiffe 1860–1910. Koehlers Verlagsgesellschaft, 1900 r. W październiku 1901 r. podczas lipiec 1911 r. gruntownie zmodernizowana. Herford 1976. przechodzenia do Wilhelmshaven z per- W sierpniu 1914 r. zmobilizowa- Gardiner R., Conway’s All the world’s fighting ships sonelem stoczniowym, okręt ugrzązł na na i przydzielona do V Eskadry, udział 1860–1905. Conway Maritime Press, London 1979. mieliźnie w dolnym biegu Łaby. Z powo- w wypadzie do wschodniej części Bałty- Gröner E., Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945. du usunięcia powstałych szkód, jednost- ku, 22-26.IX, dozór na redzie Altenbru- Band 1. Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschif- kę można było dopiero 4.II.1902 r. oddać chu. 23.I.1915 r. swoją flagę na okręcie fe, Flugzeugträger, Kreuzer, Kanonenboote. Bernard & oficjalnie do służby. 19.II przydzielony zo- liniową podniósl 2 admirał V Eskadry, Graefe, Bonn 1998. stał II Dywizjonu I Eskadry, co oznaczało, komodor Begas. 24.I objął komendę nad Hildebrand, H. H./Röhr A./Steinmetz H.O., Die deut- że wszystkie pięc nowoczesnych okrętów eskadrą, jego proporczyk nadal na Ka- schen Kriegsschiffe. Biographien – ein Spiegel der Ma- tego samego typu jest gotowych do służ- iserze Karlu der Große. 23.II przesiadł się rinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart. Rastatt, by frontowej. jednak na Kaisera Wilhelma II. Pod ko- w jednym grubym tomie, b.d.w. Indywidulne próby morskie oraz zgry- niec lutego cała eskadra ściągnięta zosta- Koop G., Schmolke K.P., Die Linienschiffe der Bran- wanie załogi nastąpiły podczas rejsu całej ła z frontu. W tym czasie Kaiser Karl der denburg- bis Deutschland - Klasse. Bernard & Graefe, eskadry, na przełomie kwietnia i maja do- Große ubył z eskadry i przeszedł do Wil- Bonn 2001, (Schiffsklassen und Schiffstypen der deut- okoła Wysp Brytyjskich, manewrów je- helmshaven, gdzie został podporządko- schen Marine. Band 10). siennych Floty Ćwiczącej i w grudniu pod- wany Dowódcy Stacji Morskiej Morza Neudeck Georg, Schroder Heinrich, Das kleine Buch czas rejsu do Norwegii. Z lat 1903 i 1904 Północnego, stając się, do października von der Marine – Kiel und Leipzig, Verlag von Lipsi- nie ma nic cekawego do stwierdzenia. Na 1915 r., okrętem szkolnym dla przyszłych us & Tischer, 1899. przełomie stycznia i lutego 1905 r. była maszynistów. 19.XI.1915 r. wycofany Kaiser Karl der Grosse w czasie przejścia przez Kanał Kiloński. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

32 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Krążownik Highflyer krótko przed wybuchem wojny. Krzysztof Dąbrowski Fot. zbiory World Ship Society

„Brawo Highflyer!”

Pierwsza wojna światowa była na swój pionami), szer. 16,47 m i zan. 6,7 m. Dwa 7 czerwca 1887 r., wodowanie miało miej- sposób wstępem do kolejnej i to pod wie- maszty z marsami, trzy kominy oraz licz- sce niecały rok później 4 czerwca 1898 r., loma względami. Jednym z nich była dzia- ne nawiewniki nadawały jednostce wygląd a wejście do służby nastąpiło 7 grudnia łalność niemieckich krążowników pomoc- typowy dla okrętów epoki. Urządzenia na- 1899 r. Przez następne lata krążownik sta- niczych i odpowiadające im wysiłki Royal pędowe obejmowały 18 kotłów typu Belle- nowił jeden z wielu trybów wielkiej ma- Navy oraz innych flot sojuszniczych zmie- ville oraz dwie czterocylindrowe maszyny chiny zapewniającej panowanie Wielkiej rzające do ich unieszkodliwienia. O ile parowe potrójnego rozprzężenia. Siłow- Brytanii na morzach i oceanach świata. wyczyny flibustierów Führera mają dość nia rozwijała moc 10 000 KM co pozwalało U progu „Wielkiej Wojny” Highflyer był bogatą polskojęzyczną literaturę, to wcze- na osiągnięcie prędkości maksymalnej 20 już przestarzały i pełnił funkcję okrętu śniejsze przygody korsarzy Kajzera są sto- węzłów. Normalny zapas paliwa wynosił szkolnego, lecz wybuch światowego kon- sunkowo rzadko opisywane. Starając się 500 ton węgla. „Witalia” okrętu ochraniał fliktu spowodował jego powrót do służby częściowo nadrobić ten brak autor pragnie pokład pancerny grubości 76,2 mm (127 w pierwszej linii. przybliżyć Czytelnikom jeden z takich epi- mm pokrywy luków maszynowych), po- Już na samym początku wojny Highfly- zodów „Wielkiej Wojny”, który miał miej- nadto 152,4 mm pancerza chroniło GSD. er odniósł spory sukces zatrzymując holen- sce na jej samym początku. Uzbrojenie okrętu składało się z 11 dział derski statek Tubantia. Przeprowadzona kal. 152,4 mm, 9 armat kal. 76,2 mm oraz inspekcja wykazała, że przewoził między Brytyjski krążownik… 6 działek kal. 47 mm; artylerie uzupełniały innymi złoto o wartości 500 000 Funtów Tytułowy Highflyer to brytyjski krą- dwie wyrzutnie torped kal. 457 mm. Zało- (przeznaczone w większości dla niemiec- żownik będący typowym przedstawicie- ga okrętu liczyła łącznie 450 ludzi. kich banków), oraz 150 niemieckich rezer- lem jednostek tej klasy schyłkowego okre- Krążownik zbudowała stocznia Fair- wistów powracających do kraju. Highfly- su wiktoriańskiego. Okręt wypierał 5600 field Shipbuilding and Engineering Com- er odprowadził statek do Plymouth gdzie ton, a jego wymiary przedstawiały się na- pany w Govan pod numerem stoczniowym Niemcom nakazano zejść z pokładu (zo- stępująco: dł. 113,46 m (106,75 m między 402. Stępkę pod budowę okrętu położono stali internowani), zaś złoto oraz część po-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 33 „Brawo Highflyer!” zostałego ładunku (kauczuk, wełna) skon- maja 1897 r., a już 19 września tego samego no banderę Kaiserliche Marine. Dowódcą fiskowano. Następnie Tubantia została roku odbył dziewiczy rejs z Bremerhaven okrętu został Fregattenkapitän Maximi- zwolniona. Kolejnym sukcesem okrętu do Nowego Jorku. W marcu 1898 r. Kaiser lian Reymann. Jako krążownika pomoc- było zniszczenie niemieckiego krążowni- Wilhelm der Große jako pierwszy niemiec- niczego załoga jednostki liczyła 24 ofice- ka pomocniczego Kaiser Wilhelm der Gro- ki statek zdobył Błękitną Wstęgę pokonu- rów oraz 560 podoficerów i marynarzy. ße, co zostanie opisane poniżej. Wybiega- jąc Atlantyk w czasie 5 dni i 20 godzin pły- Uzbrojenie okrętu składało się z sześciu ar- jąc w przyszłość warto odnotować, że przez nąc ze średnią prędkością 22,29 węzła. mat kal. 105 mm ustawionych parami jed- resztę wojny Highflyer nie dane już było Transatlantyk odbywał regularne rej- na obok drugiej, co umożliwiało oddanie powtórzyć tych osiągnięć, choć w stycz- sy między Niemcami a USA, jednak na- salwy burtowej z trzech dział. Armaty roz- niu 1915 r. był bliski przechwycenia inne- wet czasy pokoju nie były pozbawione nie- mieszczono w następujący sposób: dwie go niemieckiego krążownika pomocnicze- bezpieczeństw i dramatycznych wydarzeń. przed fokmasztem, dwie przed nadbudów- go Kronprinz Wilhelm. Gdy nastał pokój W dniu 30 czerwca 1900 r. miał miejsce ką i ostatnia para na pokładzie rufowym. okręt służył jeszcze do początku lat 20- wielki pożar należących do NDL nabrze- Artylerię główną uzupełniały dwa działka tych ubiegłego wieku i został sprzedany na ży i magazynów w Hoboken (stan Nowy kal. 37 mm natomiast uzbrojenia minowo- złom 11 czerwca 1921 r.1 Jork) podczas którego spłonęły również -torpedowego dla okrętu nie przewidziano. trzy niemieckie statki Main, Bremen oraz …i niemiecki rajder Saale. Natomiast Kaiser Wilhelm der Große Korsarski rejs Kaiser Wilhelm der Große2 był statkiem który również tego dnia się tam znajdował Dnia 4 sierpnia 1914 r. Wielka Bryta- pasażerskim zbudowanym dla niemiec- uszedł z niewielkimi tylko uszkodzenia- nia wypowiedział wojnę Niemcom i jesz- kiego armatora Norddeutscher Lloyd (skr. mi. Transatlantyk miał mniej szczęścia gdy cze tego samego dnia Kaiser Wilhelm der NDL) celem obsługi połączenia transatlan- uległ dnia 21 listopada 1906 r. kolizji z bry- Große wyszedł w morze z Bremerhaven. tyckiego Niemiec z USA. Wyporność jed- tyjskim statkiem pocztowym Orinoco. Już drugiego dnia rejsu dostrzeżono pły- nostki wynosiła 24 300 ton a pojemność W wyniku zderzenia Kaiser Wilhelm der nący pod brytyjską banderą statek, lecz 14 349 BRT, zaś wymiary 199,5 m x 20,1 Große odniósł uszkodzenia w postaci wy- dowódca krążownika zdecydował nie po- m x 8,4 m (dł. x szer. x zan.). Zasadniczy rwy w burcie o wymiarach 21 x 8 m, a pię- dejmować działań aby nie ściągać na sie- podział wewnętrzny kadłuba tworzyło 18 ciu pasażerów statku zginęło. Jak orzekł bie uwagi Royal Navy przed osiągnięciem grodzi wodoszczelnych natomiast wygląd sąd morski całkowitą winę za spowodo- Atlantyku. Okręt skierował się na oce- zewnętrzny kształtowały cztery kominy wanie wypadku ponosiła strona niemiec- an trasą naokoło Islandii. W dniu 7 sierp- i dwa maszty. Jako ciekawostkę warto od- ka, gdyż Kaiser Wilhelm der Große wyko- nia, niedługo po wypłynięciu na Atlantyk, notować, że wystrój wnętrza statku zapro- nał manewr przecinający kurs Orinoco. zatrzymano brytyjski statek rybacki Ta- jektował znany niemiecki architekt Johann Listę poważnych wypadków czasu poko- bal Kain (227 BRT)4. Po uprzednim zdję- Poppe. Podstawowym zadaniem jednostki ju z udziałem opisywanego statku zamyka ciu załogi jednostkę zatopiono ogniem ar- był przewóz pasażerów i do tego celu słu- utrata steru w dniu 25 października 1907 r. tylerii, do czego zużyto 48 pocisków. Kilka żyło 206 miejsc pierwszej klasy, 226 miejsc Tymczasem w transatlantyckim ruchu kolejnych dni minęło bez godnych odnoto- drugiej klasy3 oraz 1074 miejsca trze- pasażerskim zachodziły istotne zmiany wania wydarzeń i dopiero 12 sierpnia na- ciej klasy (dodatkowo ubogich emigran- i Kaiser Wilhelm der Große został zdekla- potkano włoski statek Il Piemonte, jednak tów upychano na międzypokładzie), nato- sowany przez nowocześniejsze turbinow- ze względu na ówczesną neutralność Italii miast załoga statku liczyła 488 osób. Kaiser ce. Istniał jednak pewien segment ryn- jednostkę puszczono wolno. Wilhelm der Große posiadał klasyczny na- ku, na którym można było nadal nie tylko Po upływie trzech dni, 15 sierpnia, za- pęd tłokowy, jego siłownia składała się z 14 funkcjonować ale jeszcze dobrze zarobić – trzymano brytyjski statek pasażersko- kotłów zasilających w parę dwie trzycy- mianowicie przewóz niezbyt zamożnych, -towarowy Galician (6762 BRT) płynący lindrowe maszyn parowe o mocy 14 000 a przez to mniej wymagających pasażerów z Kapsztadu do Londynu. Oddział pry- KM każda (łącznie 28 tys. KM) pracują- oraz ludzi szukających za oceanem szczę- zowy stwierdził obecność na pokładzie ce na dwie śruby napędowe o średnicy 6,79 ścia i lepszego bytu. Z tej przyczyny sta- licznych kobiet i dzieci, wobec czego po m. Siłownia zapewniała rozwinięcie pręd- tek miał mieć już tylko kabiny trzeciej kla- uprzednim zniszczeniu radiostacji oraz kości maksymalnej 22,5 węzła, natomiast sy oraz miejsca dla emigrantów. Jednak wzięciu do niewoli dwóch brytyjskich woj- prędkość ekonomiczna wynosiła 18 wę- burzliwy rozwój sytuacji międzynarodo- skowych (oficerów), którzy znajdowali się złów. Statek bunkrował 4550 ton węgla, co wej spowodował, że miast przewozić ludzi 1. Wbrew czasami spotykanym informacją Highflyer przy prędkości ekonomicznej pozwalało ku szczęśliwszemu jak liczyli życiu, statek nie był ostatnim brytyjskim krążownikiem epoki wikto- na pokonanie 5000 mil morskich (zużycie został okrętem mającym siać destrukcję na riańskiej, który wycofano z aktywnej służby. Jak się wydaje honor ten przypada krążownikowi Hyacinth sprze- paliwa wynosiła wówczas 16 ton na godzi- morskich szlakach. danemu na złom 11 października 1923 r. nę). W lutym 1900 r. transatlantyk wypo- Latem 1914 r. długo nabrzmiewają- 2. Nazwa jednostki w tłumaczeniu na polski to Ce- sażono w radiostację. Przytoczony opis ce sprzeczności między mocarstwami do- sarz Wilhelm Wielki, co miało upamiętniać cesarza Wilhelma I Hohenzollerna. Warto odnotować, że NDL warto jeszcze uzupełnić o tę uwagę, że od szły do takiego punktu, że wybuch kon- nadawał swoim transatlantykom nazwy na cześć osób samego początku planowano w wypad- fliktu zbrojnego stał się już właściwie tylko z niemieckiego domu panującego: Kronprinz Wilhelm, ku wojny przekształcić statek w krążownik kwestią czasu. W związku z napiętą sytu- Kronprinzessin Cecilie, Kaiser Wilhelm II (jak pokazuje ostania z wymienionych nazw w ten sposób uhonoro- pomocniczy, ku czemu jak sądzono dobrze acją międzynarodową zdecydowano przy- wano również aktualnego cesarza) z zamiarem schlebie- się nadawał dzięki możliwości rozwijania stosować Kaiser Wilhelm der Große do roli, nia Wilhelmowi II (wyróżniał się próżnością nawet na tle ówczesnych pretensjonalnych monarchów), co z ko- wysokiej prędkości. jaką przewidziano dla niego na czas wojny, lei miało zapewnić NDL przychylność władcy, a tym sa- Stępkę pod budowę Kaiser Wilhelm czyli przekształcić go w krążownik pomoc- mym różne korzyści. der Große położono w 1896 r. na pochyl- niczy. Prace prowadzono według od daw- 3. Podawano również 558 i 388 miejsc pierwszej i drugiej klasy odpowiednio. ni stoczni AG Vulcan w Szczecinie (ów- na przygotowanych planów i już 2 sierpnia 4. W dostępnych źródłach nazwa jednostki jest rów- czesny niem. Stettin). Statek wodowano 4 na Kaiser Wilhelm der Große podniesio- nież podawana jako Tubal Cain lub Tabal Cain.

34 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE „Brawo Highflyer!”

Niemiecki transatlantyk Kaiser Wilhelm der Grosse w latach swojej świetności. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza wśród pasażerów, statek puszczono wolno. myśli, że można zatopić statek bez uprzed- białych celem dokonania rabunku. Porzą- Analogiczna sytuacja miała miejsce dzień niego zatroszczenia się o los jego załogi dek przywrócił dopiero niemiecki oddział później, to jest 16 sierpnia, gdy zatrzymano i pasażerów, a szczególnie kobiet i dzieci. pryzowy, który wziął wszystkich do niewo- brytyjski statek pasażerski Arlanza (15 044 Jak niestety pokazała nieodległa przyszłość li, z tym, że nazbyt rozdokazywani murzy- BRT) odbywający rejs z Buenos Aires do postawy w tym względzie uległy szybkiej ni poszli do niej zakuci w kajdany. Nauczo- Southampton. Wśród pasażerów było 335 zmianie i to nie na lepsze5. ny doświadczeniem FKpt Reymann nawet kobiet i prawie setka dzieci. Taka liczba Kolejna jednostka napotkany tego sanie marnował amunicji i od razu wysłał na jeńców i to jeszcze tego rodzaju stanowi- mego dnia co Arlanza nie miała już tyle zatrzymany statek ekipę minerska, która łaby dla rajdera duży problem, wobec cze- szczęścia. Był nią płynący z Montevideo oprócz założenia ładunków wybuchowych go i ten statek puszczono wolno po uprzed- do Liverpoolu statek Kaipara (7392 BRT) dla pewności otwarła również zawory den- nim uszkodzeniu radiostacji, którą zresztą z ładunkiem mięsa i innej żywności. Po- ne. Koniec morskiego „żywota” Nyanga niebawem naprawiono i wysłano meldu- czątkowo statek próbował ucieczki lecz miał miejsce 230 mil morskich na połu- nek o spotkaniu z korsarzem. zatrzymał się po strzale ostrzegawczym. dniowy zachód od Cape Blanco. W tym miejscu nie sposób uciec od Zdjąwszy uprzednio załogę dowódca raj- Korsarska wyprawa trwała już prawie pewnej dygresji. Mianowicie puszczenie dera postanowił zatopić go ogniem artyle- dwa tygodnie i zaczynała dawać o sobie wolno takich „tłustych kąsków” niemiec- rii. Kaiser Wilhelm der Große wystrzelił 53 znać jedna z podstawowych wad okrętu, ka literatura opisuje jako wyraz szczegól- pociski jednak z miernym jak można są- a mianowicie paliwożerność jego maszyn. nej kurtuazji dowódcy niemieckiego krą- dzić skutkiem bowiem na Kaipara musia- Koniecznym stało się bunkrowanie, co żownika pomocniczego, zaś brytyjska no wysłać ekipę minerską, która założyła dowódca rajdera postanowiono uczynić tłumaczy względami praktycznymi – nie ładunki wybuchowe. Tym sposobem statek w jakimś odludnym miejscu u neutral- było co zrobić z taką liczbą kłopotliwych posłano w ostatni „rejs” na dno morza, co nych brzegów. Takim dogodnym miej- jeńców. W postępowaniu Niemca wzglę- nastąpiło 170 mil morskich na południowy scem wydawało się być Rio de Oro w pół- dy praktyczne z pewnością odegrały swo- zachód od Teneryfy. Ostatnią ofiarą korsa- nocnej Afryce nad Atlantykiem (wówczas ją rolę, jednak godzi się odnotować, że póź- rza był statek Nyanga (3066 BRT), który co część hiszpańskiej kolonii Sahara Hisz- niej uwolnieni (patrz niżej) jeńcy z innych ciekawe wyszedł w morze jeszcze w czasie pańska) gdzie w dniu 17 sierpnia 1914 r. zatopionych statków podkreślali w swoich pokoju, a jego oryginalnym portem prze- Kaiser Wilhelm der Große rzucił kotwi- relacjach dużą kurtuazję Niemców, w tym znaczenia miał być Hamburg, jednak po cę by oczekiwać na przybycie statków samego dowódcy, który wobec swoich wybuchu wojny został przekierowany do 5. Dobrą ilustracją poprawnego aż do granic zacho- przymusowych „gości” każdorazowo wy- Liverpoolu. Warto odnotować, gdyż mówi wania Niemców może być fakt, że na pokładzie Galician rażał ubolewanie z powodu wojennej ko- to wiele o panujących na pokładzie rela- zarekwirowali pewną ilość chininy, za którą zapłacili, ale nieczności topienia cywilnych jednostek. cjach, że gdy statek został zatrzymany mu- odmówili przyjęcia papierosów oraz tytoniu (Brytyjczy- cy chcieli ich obdarować z własnej woli) aby jak tłuma- Koniecznym jest również wskazać, iż na rzyńska część załogi chciała skorzystać czyli uniknąć potem posądzenia o obrabowanie pasaże- początku wojny nawet nie dopuszczano z wynikłego zamieszania i rzuciła się na rów i załogi.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 35 „Brawo Highflyer!” z węglem. Jak się okazało skoordynowa- kład okrętu opuściła ekipa minerska zaś dzeniu do zniszczenia korsarza, bowiem nie działań rajdera z zaopatrzeniowcami jako ostatni sam dowódca okrętu. Tar- gdyby węglowce przybyły wcześnie być nie było takie proste i dopiero 24 sierpnia gany eksplozjami założonych ładunków może uporano by się z bunkrowaniem do przybył węglowiec Magdeburg (4497 BRT wybuchowych Kaiser Wilhelm der Gro- czasu pojawienia się brytyjskiego okrętu d-ca kpt. Orgel) z 1400 ton węgla, a dzień ße pogrążył się w płytkich wodach u afry- i krążownik pomocniczy byłby już w tym później Bethania (7548 BRT d-ca kpt. kańskiego wybrzeża. Ze względu na nie- czasie odpłynął. Rüberth) mający aż 6000 ton węgla, do- wielką głębokość w miejscu zatonięcia Zatopienie Kaiser Wilhelm der Große datkowo jeszcze trzeci statek Arucas (nie- okrętu ponad lustro wody wystawała odbiło się szerokim echem w krajach Im- stety informacje dotyczące tej jednostki część jego lewej burty10. Tymczasem nie- perium Brytyjskiego, co odzwierciedlały są skąpe i niejednokrotnie sprzeczne) do- mieckie szalupy dotarły na brzeg, w czym liczne artykułu w prasie od Nowej Funlan- starczył 1400 ton paliwa. Do 26 sierpnia mimo podjęcia pościgu Brytyjczycy nie dii po Nową Zelandię, lecz wkrótce zosta- udało się przeładować na krążownik po- zdołali przeszkodzić11. W międzyczasie ło przyćmione przez kolejne wydarzenia mocniczy 2100 ton węgla6. wszystkie trzy statki towarzyszące rajde- toczącej się wojny. Na sam koniec war- rowi zdołały ujść. to odnotować, że otrzymawszy informacje Finał Tak więc załoga niemieckiego krą- o okolicznościach unieszkodliwieniu raj- Niemcy trudzili się przy bunkrowaniu żownika pomocniczego dotarła na brzeg dera król Jerzy V miał wykrzyknąć: „bra- a tymczasem w dniu 24 sierpnia brytyjski i pomaszerowała 12 km do najbliższe- wo Highflyer!” konsulat w Las Palmas (Wyspy Kanaryj- go hiszpańskiego fortu. Cztery dni póź- skie) odwiedził człowiek7, który poinfor- niej Niemców wyekspediowano statkiem Bibliografia mował Brytyjczyków o obecności niemiec- pocztowym na Wyspy Kanaryjskie, gdzie Gozdawa Gołębiowski J., Wywerka Prekurat T. Pierw- kiej jednostki na wodach Rio de Oro. z kolei zaokrętowali się na Arucas i Be- sza Wojna Światowa na morzu (wyd. 3) Warszawa Otrzymaną wiadomość ewidentnie uzna- thania, które tam w międzyczasie przy- 1997. no za wiarygodną bowiem we wskazany były (zarazem Arucas wyokrętował bry- Hurd A. History of the Great War – the merchant navy rejon natychmiast skierowano krążownik tyjskich jeńców)12. Bethania skierował się vol. 1 Londyn 1921. Highflyer, który szczęśliwym dla Albionu do wówczas neutralnych Stanów Zjedno- Mantey von E. Der Kreuzerkrieg in den ausländischen zbiegiem okoliczności akurat uzupełniał czonych13, ale nigdy tam nie dotarł bo- Gewässern Berlin 1937. w Las Palmas zaopatrzenie. wiem już na karaibskich wodach został Waldeyer-Hartz von H. Der Kreuzerkrieg 1914-1918. Dwa dni później – 26 sierpnia – Hi- przechwycony przez jednostki Royal Navy Das Kreuzergeschwader. Emden, Königsberg, Karl- ghflyer zdołał zaskoczyć Kaiser Wilhelm i odprowadzony na Jamajkę. Tymczasem sruhe. Die Hilfkreuzer Oldenburg 1931. der Große oraz jego trzy zaopatrzeniow- trzeci zaopatrzeniowiec rajdera, Magde- Materiały ze zbiorów redakcji OW i autora. ce, które zgodnie z uzyskanymi infor- burg, również skierował się do Stanów macjami faktycznie kotwiczyły u brze- Zjednoczonych gdzie dotarł bez przeszkód gów Rio de Oro. Dowódca brytyjskiego i został internowany, podczas gdy brytyj- 6. Wedle jednej z wersji wydarzeń Kaiser Wilhelm krążownika kpt. Henry T. Buller zażą- scy jeńcy odzyskali wolność. der Große miał zaraz po przybyciu na wody Rio de Oro otrzymać węgiel z niemieckiego statku Duala, lecz mała dał od Niemców poddania się równocze- Co się tyczy brytyjskiego krążownika, ilość przekazanego paliwa nie pokrywała zapotrzebo- śnie oskarżając ich o naruszenie hisz- to Highflyer odniósł w trakcie walki tyl- wania i dlatego rajder musiał czekać na inne zaopatrze- pańskiej neutralności. Ci ostatni ze swej ko niewielkie uszkodzenia, ale nie obyło niowce. Nie jest przy tym jasnym czy Duala oczekiwał na korsarza, czy przypłynął wkrótce po nim, w każdym strony podnosili, że brytyjska akcja jest się bez strat w ludziach, które obejmowa- razie nie było go już na wodach Rio de Oro gdy przypły- bezprawna, jako że właśnie znajdują się ły jednego zabitego oraz sześciu rannych. nęły pozostałe niemieckie statki. na neutralnych wodach. Tymczasem za- Warto dodać, iż tytułem unieszkodliwie- 7. Z dostępnych źródeł nie wynika kim był tajemni- czy informator. Mógł być agentem brytyjskiego wywiadu łogę Kaipara przeokrętowano na Arucas nia rajdera w 1916 r. załodze przyznano do albo przypadkową osobą motywowaną anglofilią, chęcią natomiast pozostałych jeńców na Magde- podziału pryzowe w wysokości 2680 Fun- otrzymania nagrody lub germanofobią względnie kom- binacją tych czynników – w każdym razie pustynne wy- burg. Gdy stało się oczywistym, że Niem- tów. Jeśli chodzi o dalsze losy okrętu, to brzeże Rio de Oro nie było aż tak rzadko nawiedzane cy nie zamierzają się poddać dalsza wy- przedstawiono je na wstępie. przez ludzi jakby sobie tego życzyli Niemcy. miana sygnałów straciła sens wobec czego Korsarski rejs Kaiser Wilhelm der Gro- 8. Niektóre relacje mówią, że trafioną – acz szczęśli- wym zbiegiem okoliczności bez poważnych następstw – o godzinie 03:10 popołudniu Brytyjczycy ße przyniósł zniszczenie trzech brytyjskich jednostką była Bethania. otwarli ogień. Jeden z pocisków pierwszej statków: Tabal Kain, Kaipara i Nyanga 9. Według wspomnień niektórych niemieckich salwy trafił – przypadkowo jak można są- o łącznej pojemności 10 685 BRT, co nale- uczestników wydarzeń walka miała trwać aż jedenaście (!) godzin jednak wdaje się to być grubą przesadą. dzić – w Magdeburg na szczęście nie po- ży uznać za umiarkowany sukces. Wybór 10. Warto odnotować, że wrak wydobyto i złomowa- wodując ofiar w ludziach ani poważniej- na krążownik pomocniczy dużego i po- no dopiero w 1952 r. 8 11. Pomimo faktu, że samo starcie miało miejsce na szych uszkodzeń . Niemcy nie pozostali wszechnie znanego statku pasażerskiego wodach hiszpańskich, co już samo w sobie było narusze- dłużni i do godziny 04:45 trwała wymia- o charakterystycznej sylwetce miał wadę niem ich neutralnego statusu, to jednak Brytyjczycy nie na ognia9. W rezultacie Kaiser Wilhelm polegającą na tym, że jednostki praktycz- zdecydowali się pójść jeszcze krok dalej i ścigać Niem- ców na lądzie – jak się okazało ci ostatni i tak później der Große otrzymał dziesięć trafień i na nie nie można było zamaskować jako inny wpadli im w ręce. jego pokładzie wybuchł pożar. Co gor- statek. Nie mniejszym problemem było 12. Jeśli chodzi o Arucas, to brak dokładnych danych sze amunicja uległa wyczerpaniu i dalsze ogromne zużycie paliwa, które równowa- o jego dalszych losach poza tym, że po wojnie przypadł Francji i został przemianowany na Emile Delmas. We- prowadzenie walki stało się niemożliwe. żyło jeśli nie przewyższało korzyści wyni- dług jednej z wersji pozostał już na Wyspach Kanaryj- Zważywszy na sytuację FKpt Reymann kające z możliwości rozwijania stosunko- skich gdzie został internowany. Wiadomo natomiast, że dowódca Kaiser Wilhelm der Große FKpt Reymann zdo- rozkazał dokonać samozatopienia. Zało- wo wysokiej prędkości, tym bardziej, że łał powrócić do ojczyzny. ga, która poniosła stosunkowo niewiel- widoczna była pewna nieudolność Niem- 13. Załogi krążownika pomocniczego i węglowców kie straty w liczbie dwóch zabitych, ra- ców, którzy nie potrafili skoordynować już swoje zadanie wykonały. Zważywszy, iż jak naiwnie wówczas sądzono wojna zakończy się do Świąt Bożego towała się na trzech zdatnych jeszcze do działań rajdera i zaopatrzeniowców. Czyn- Narodzenia wydawało się, że internowanie statku i ma- użytku łodziach. Jako przedostatnia po- nik ten odegrał niemałą rolę w doprowa- rynarzy będzie tylko krótkotrwałym epizodem.

36 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Wodowanie kadłuba krążownika liniowego Izmaił. Maciej Chodnicki Fot. zbiory Siergieja Bałakina

Rosyjskie pancerniki

p r o g r a m u 1915 część I

Planowane cztery jednostki miały prze- co biedniejsza od Wielkiej Brytanii, prze- W związku z tym opracowano długotermi- nosić najsilniejsze na świecie uzbrojenie mysł rosyjski w ogólności, a zbrojeniowy nowy plan rozbudowy floty, przewidujący główne w postaci 12 dział 406 mm. Plano- szczególności był wielokrotnie słabszy od korzystanie tylko z istniejącej infrastruk- wana dla nich prędkość 25 węzłów, stawia- brytyjskiego, a okręty rosyjskie miały być tury. Do roku 1929 Rosjanie planowali wy- ła je na równi z bardzo udanymi brytyjski- generalnie większe i silniej uzbrojone od budować dla floty Morza Bałtyckiego 16 mi pancernikami typu „Queen Elizabeth”. swoich starszych brytyjskich odpowiedni- nowych pancerników oraz 8 krążowni- Niestety, konieczność zachowania wielko- ków. Daje to pewne pojęcie o realności re- ków liniowych. Miały to być nowe jednost- ści w granicach pozwalających na swobod- alizacji całego programu, niemniej rosyj- ki ponad te znajdujące się w budowie. Da- ne operowanie na Morzu Bałtyckim, oraz scy decydenci zdawali się podchodzić do wałoby to flocie bałtyckiej 20 pancerników korzystania z istniejącej infrastruktury, niego całkiem poważnie. i 12 krążowników liniowych w służbie po ograniczyły zakres ochrony biernej tych Paradoksalnie unicestwienie w bitwie koniec lat 20-tych. Nieco mniej niż przy- jednostek. pod Cuszimą zaledwie osiem lat wcześniej, widywał „plan”, ale więcej po prostu nie niemal wszystkich ciężkich okrętów flo- było gdzie zmieścić w tak krótkim czasie. Plan 1915 ty Morza Bałtyckiego, niewiele w tej ma- Był to bardzo ambitny plan, zgodnie Potrzeby rosyjskiej Floty Morza Bał- terii zmieniało. Za sprawą rewolucji w bu- z którym co mniej więcej trzy lata miały tyckiego były ogromne. Rosjanie zgłasza- downictwie okrętowym, zapoczątkowanej wchodzić do służby kolejne cztery ciężkie li konieczność posiadania trzech brygad przez HMS Dreadnought, stare pancer- okręty. Warto przy tym pamiętać, że rów- pancerników oraz trzech brygad krążow- niki stały się z dnia na dzień przestarza- nolegle planowano zbudować dla floty Mo- ników liniowych. Zgodnie z rosyjską prak- łe i tak czy inaczej wymagały wymia- rza Czarnego 10-12 nowych pancerników. tyką, oznaczało to obecność 24 pancerni- ny. To czy „automatyczna przestarzałość” Liczby te dotyczą zupełnie nowych jedno- ków i 12 krążowników liniowych. Jakby przez pierwszych kilka lat po zbudowaniu stek, ponad budowane już pancerniki ty- tego było mało, dla floty Morza Czarne- Dreadnoughta, miała uzasadnienie czy- pów: „Gangut”, „Imperatrica Marija” oraz go, chciano wybudować 12 pancerników. sto techniczne czy bardziej mentalne, ma „Izmaił”. Pełna realizacja tego programu Wszystko to miało powstać do roku 1930. w tym momencie drugorzędne znaczenie. stanowiła nie lada wyzwanie zarówno dla Oznaczało to, że w ciągu 17 lat, Rosjanie Możliwości rozbudowy floty bałtyc- finansów jak i przemysłu zbrojeniowego. chcieli wybudować 48 ciężkich okrętów kiej były ograniczone wydolnością stoczni Na przełomie lat 1913/14 Rosjanie mie- wojennych. Innymi słowy, chciano rozbu- znajdujących się nad tym akwenem. Stocz- li w budowie cztery pancerniki typu „Gan- dowywać flotę w podobnym tempie w ja- nie te były wyposażone łącznie w cztery gut” na etapie wyposażania, oraz cztery kim robili to Brytyjczycy przed I wojną pochylnie na których można było budo- krążowniki liniowe typu „Izmaił”, których światową. Występowały tu jednak pew- wać pancerniki. Rozbudowy stoczni w naj- budowę właśnie rozpoczęto. Zgodnie z pla- ne różnice. Ówczesna Rosja była znaczą- bliższej przyszłości nie przewidywano. nem w 1914, a najpóźniej w 1915 roku cała

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 37 Rosyjskie pancerniki programu 1915

Na przełomie XIX i XX wieku Rosjanie używali jednostek imperialnych (cale, stopy, funty). Po wojnie Rosyjsko-Japońskiej prze- szli na jednostki metryczne (metry, kilogramy). Przejście nie było ani płynne ani natychmiastowe. W efekcie, jeśli chodzi o jednostki miary, w dokumentach występuje niezwykły bałagan. Maksymalne zanurzenie zwykle określono w stopach, ale długość i szerokość najczęściej w metrach. Żeby było prościej, to oczywiście nie zawsze. Kaliber ciężkich dział podawano w calach (ale czasem przelicza- no na milimetry), artylerii średniej dla odmiany w milimetrach (choć czasem zdarzały się cale). Grubości pancerza to zwykle cale, ale odległość do celu używana przez artylerzystów to już kable. Przy czym nie zawsze było oczywiste który kabel autor miał na myśli. Nominalnie kabel to 1/10 mili morskiej, czyli 608 stóp czyli 185,3 metra. Ale czasem dla odmiany kabel oznaczał 200 jardów czyli 183 metry. Kiedy, który był użyty należy się teraz domyślać. Różnice przeliczeniowe nie są wielkie, ale warto o tym pamiętać. Taki bałagan może dziwić dzisiejszego czytelnika, ale wyjaśnienie jest banalnie proste i dość oczywiste. Przyzwyczajenie ludz- kie gra ogromną rolę w tego typu sprawach. Wyobraźmy sobie, że nagle nasi władcy postanawiają, że od jutra wszyscy mamy używać jako miary odległości cali, stóp i mil. Masę mamy określać w funtach i uncjach, ciśnienie w funtach na cal kwadratowy a prędkość w wiorstach na dwa tygodnie. Obawiam się, że przez wiele lat w naszych dokumentach będzie panował podobny bałagan, a wszelkie obliczenia będą wykonywane w starych jednostkach do których jesteśmy przyzwyczajeni, jedynie końcowy wynik będzie przelicza- ny na „Jedynie Słuszne Jednostki”. W mowie potocznej będzie panował miks cali, metrów, funtów czy ton, trudny do opisania. Zresz- tą przykłady widać w codziennym życiu. System SI obowiązuje w Polsce od kilkudziesięciu lat, a prędkości nader często podajemy w węzłach czy km/godz. zamiast m/s, ciśnienie tętnicze określa się w milimetrach słupa rtęci, ale ciśnienie w oponach już w atmosfe- rach (w przypadku mowy potocznej, jeden Bóg raczy wiedzieć czy chodzi o atmosfery techniczne, fizyczne czy może bary), podczas gdy w układzie SI jednostką ciśnienia jest Paskal. Za ileś lat, zwolennicy „Jedynie Słusznych Jednostek” i ich przeliczania z dawnych na obecne (z pominięciem przeliczania stopni na radiany oczywiście – tak dla większej konsekwencji), do tego z dokładnością do set- nego miejsca po przecinku, będą się pewnie zastanawiali czy opisane w poważnym artykule, wymagane ciśnienie w oponach wyno- szące 2,2 atmosfery to 215 746,3 czy też 222 915 a może 220 000 Paskali? Różnica na poziomie 3,5% pomiędzy wartościami skrajnymi, będzie oczywiście miała dla przeliczającego niebagatelne znaczenie. Co warto zauważyć dzieje się tak nie tylko w mowie potocznej, ale również w mniej lub bardziej „poważnych” tekstach. Nie powinno więc dziwić, że osoby piszące wymagania czy projekty okrętów, raptem kilka lat po wprowadzeniu nowych jednostek, nie raz używali jednostek oficjalnie już nie używanych, jeśli im było z różnych powodów wygodniej. Widać też jaki sens ma super dokład- ne przeliczanie dawnych jednostek na współczesne. Czasem jest to wręcz niemożliwe, co nie przeszkadza niektórym autorom opra- cowań jednak je przeliczać i to z zadziwiającą dokładnością, pewnością siebie i pełną pogardą dla tych którzy przeliczeń nie stosują. Dla wygody czytelnika przeliczono wszelkie dane na jednostki obecnie zwyczajowo używane przy opisie okrętów. Starano się przy tym nie używać zaokrągleń by uniknąć prowadzących do nieporozumień błędów. Dlatego niektóre wartości mogą wydawać się „zbyt dokładne”. W miarę możliwości w takich sytuacjach wątpliwych starano się podać również oryginalne jednostki by uwidocznić z czego się wzięła taka „nadzwyczajna dokładność”. Należy jednak podchodzić do nich z pewną dozą rezerwy i ostrożności. czwórka miała być zwodowana, a na zwol- dować (przynajmniej na razie) kolejnych Jeśli z projektem miano zdążyć na czas, nionym przez nie miejscu zamierzano roz- krążowników liniowych, natomiast „Gan- to cały proces opracowania wymagań, pro- począć budowę nowych jednostek pro- guty” były już zdecydowanie słabsze, w po- jektu wstępnego, jego oceny i zatwierdze- gramu 1915. Z góry zakładano, że będą to równaniu z tym co rozpoczynano budować nia ostatecznej wersji, musiał przebiegać zupełnie nowe okręty. Nie zamierzano bu- dla floty niemieckiej, czy brytyjskiej. bardzo szybko. Pancernik Połtawa typu „Gangut” podczas prób prędkościowych na Zatoce Fińskiej w 1914 r. Jednostki tego typu stanowiły jądro sił głównych Floty Bałtyckiej. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

38 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pancernik Impieratrica Marija zapoczątkował odnowę sił głównych Floty Czarnomorskiej. Fot. zbiory Anatolija Odajnika Wymagania wstępne prostym. Dla odmiany przebazowanie jed- dział brytyjskich pancerników typu „Qu- Pierwsze wymagania wobec nowych nostek Morza Czarnego w rejony nieco een Elizabeth”. Podobny wzrost widać było pancerników określono jako „okręty chłodniejsze, nastręcza pewnych trudności w Niemczech (najpierw 280, 305, potem uzbrojone w nie mniej niż 12 dział artylerii w związku z brakiem możliwości przejścia 350-380) czy USA (305, 356). Rosjanie nie głównej, kalibru nie mniej niż 356 mm (14 przez Bosfor będący w tureckim władaniu. chcieli pozostawać w tyle. Działo 406 mm cali) o szybkostrzelności nie mniejszej niż Być może myślano bardziej przyszłościo- było na zaawansowanym etapie projektu trzy strzały na minutę na lufę, uzbrojone wo, gdyż plany pokonania Turcji i wywal- i zamierzano uzbroić w nie nowe jednostki. w nie mniej niż 24 działa 152 mm (6 cali), czenia możliwości swobodnego korzysta- Stosowany wówczas w Rosji sposób kie- o szybkostrzelności z każdej lufy nie mniej nia z Bosforu oczywiście były. rowania ogniem, wymagał ciągłego trzy- niż 12 strzałów na minutę. Wymagana mania przeciwnika pod ostrzałem czterech prędkość to 25 węzłów”. Artyleria główna dział, stąd konieczność zamontowania ich Reszta wymagań była dość standar- Dość szybko okazało się, że działa kali- aż 12 na okręcie, tak by istniała możliwość dowa, jak na rosyjskie warunki. Linear- bru „co najmniej 14 cali” w praktyce ozna- strzelania trzech naprzemiennych salw. Co ne rozłożenie artylerii głównej, analogicz- czają działa 16 cali, czyli 406 mm. Pierw- ciekawe, niezależnie od tego wymagano ne jak na dotychczasowych konstrukcjach, sze przymiarki do artylerii tego kalibru, również niezwykle dużej szybkostrzelności zanurzenie nie przekraczające 9,15 me- rozpoczęto w Rosji w 1912 roku i nie było jak na ciężkie działa. tra (30 stóp), wymagane do operowania to ostatnie słowo rosyjskich konstrukto- Zapas amunicji miał wynosić 100 poci- na Bałtyku, oraz wymiary pozwalające na rów. Na początku 1913 roku rozpoczyna- sków na lufę. swobodne korzystanie z istniejących do- li prace nad działem kalibru 460 mm o nie- ków. Ciekawostką było wymaganie uzbro- słychanie wyśrubowanych parametrach. Artyleria pomocnicza jenia jednostek w bardzo liczna broń tor- Miało ono wyrzucać pociski o masie 1516 Niezwykle liczna i do tego szybkostrzel- pedową. Okręty miały mieć możliwość kg z prędkością 890 m/s. Wszystko to przy na artyleria pomocnicza była owocem wystrzelenia salwę z co najmniej 8 torped długości lufy 45 kalibrów. Osiągnięcie ta- gwałtownego wzrostu parametrów torped. 450 mm na jedną burtę. kich parametrów, z dzisiejszej perspekty- Co prawda niedawno zakończona wojna Jednostki miały zostać wyposażone wy, wydaje się co najmniej problematyczne. Rosyjsko – Japońska wykazała ich mizer- w aktywny system redukcji przechyłów. Zresztą działo znajdowało się na przed- ną skuteczność, ale w ciągu tych kilku lat Dzioby okrętów miały mieć kształt wstępnym etapie projektowania i nie mia- od zakończenia działań wojennych, w kon- przystosowany do łamania lodu. Wiadomo ło najmniejszych szans wejść na uzbrojenie strukcji torped nastąpił gwałtowny postęp. było, że taki kształt dziobu pogarsza dziel- nowych jednostek, jeśli termin ich budowy Nowe modele stawały się coraz szybsze ność morską jednostek, niemniej uważa- miał być dotrzymany. Zupełnie inaczej wy- i miały coraz większy zasięg oraz moc gło- no, że zastosowanie ich jest konieczne. Re- glądała sytuacja z działami 406 mm. wicy bojowej. Rosła również wielkość ich jonem operacyjnym tych jednostek miały Ciągły wzrost kalibru artylerii głównej nosicieli. Wśród dowodzących panowało być wody zamarzające na dużą część roku. był widoczny we wszystkich flotach świa- przekonanie, że brygada pancerników po- Trudno jednoznacznie powiedzieć na ile to ta. Brytyjczycy już w 1909 roku porzuci- winna być w stanie sama obronić się przed rozwiązanie było podyktowane konieczno- li kaliber 305 z pierwszych drednotów, na atakiem torpedowym ze strony wrogich ścią, a na ile przyzwyczajeniem. Dla rów- rzecz 343 począwszy od typu „Orion”. Trzy niszczycieli. By zapewnić sobie taką moż- nolegle budowanych i projektowanych lata później rozpoczęli budowę jednostek liwość, pancernik musiał być wyposażo- kilka lat później pancerników Morza Czar- z działami 381 mm. Przez jakiś czas udało ny w bardzo liczną, dalekonośną i szybko- nego również przewidywano dzioby lodo- się utrzymać ten fakt w tajemnicy, ale pod strzelną artylerię pomocniczą. Zadaniem łamaczy, a znalezienie obszarów skutych koniec 1913 roku w Rosji doskonale sobie tej artylerii było położenie „zasłony z po- lodem na tym akwenie nie jest zadaniem zdawano sobie sprawę z realnej wielkości cisków” na drodze szarżujących okrętów

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 39 Rosyjskie pancerniki programu 1915

nę. Artyleria główna do zwalczania niszczycieli się nie nadawała. Okręt musiał dys- ponować artylerią średnią. Natomiast nie wymagano już od niego obrony przed atakiem zespołu niszczycieli, lecz raczej „opę- dzania się” od pojedynczych jednostek, którym udałoby się jakoś przedrzeć w okolice sił głównych. W takim układzie uznano, że dotychczas stosowane na poprzed- nikach, działa 130 mm będą całkowicie wystarczające. Tym samym problem kon- struowania super szybkostrzelnego działa 152 mm przestał istnieć. Niemniej podtrzy- mano wymaganie 12 strzałów na minutę dla mniejszego działa kalibru 130 mm. Wymagano by wszystkie działa służą- ce do samoobrony były umieszczone w kazamatach, na tej samej wysokości nad linią wody. Stanowiska miały być pogrupowane po trzy. Każda z trzydziałowych grup mia- ła być rozmieszczona równomiernie na ca- łej długości kadłuba, symetrycznie po obydwu burtach. Zapas pocisków miał wynosić 225 poci- Amerykańskie działo kalibru 406 mm model 1919 podczas prób poligonowych w 1941 r. sków na lufę. Fot. grzecznościowo „Warship International” Od początku uważano działa średniego przeciwnika. Zasłona miała być na tyle gę- nych zamków i mechanicznego wspoma- kalibru za służące do samoobrony przed sta, by doprowadzić do zniszczenia każde- gania podczas ładowania, z trudem udawa- atakami sił lekkich przeciwnika. Tym sa- go niszczyciela (lub przerwania ataku). ło się osiągać 10 strzałów na minutę, a i to mym Rosjanie, doskonale sobie zdawa- Innymi słowy, koncepcja obrony przed tylko w nielicznych modelach. Uzyskanie li sprawę z rewolucji jaką przyniósł Dread- niszczycielami, przypominała późniejsze strzału raz na 5-6 sekund w trybie ciągłym, nought i dalekodystansowy ogień artylerii. koncepcje obrony przed samolotami. Przy przy ręcznym ładowaniu, to było coś cze- W tym czasie w Niemczech artyleria kali- braku sensownych systemów kierowania go nie udało się osiągnąć nikomu i moż- bru 150 mm na ich drednotach, miały słu- ogniem artylerią średnią, w zasadzie nie na mieć wątpliwości czy ładowniczy, który żyć do niszczenia nadbudówek na wrogich było innego sposobu skutecznego użycia tej byłby w stanie w tym tempie podawać po- pancernikach. Przy projektowaniu Iron artylerii. To z kolei wymuszało minimal- ciski, przeszedłby testy antydopingowe. Duke w latach 1909/1910, Brytyjczycy rów- ne wymagania co do ilości dział i ich szyb- Artyleria średnia została bardzo szyb- nież brali pod uwagę niszczenie wrogich kostrzelności, żeby „ściana pocisków” była ko zmodyfikowana. Uświadomiono sobie, pancerników, jako jedno z zadań przewi- wystarczająco gęsta. Okręt musiał mieć że sprawa samoobrony pancerników nie dzianych dla artylerii pomocniczej. możliwość strzelania z minimum 12 dział jest taka prosta. Niszczyciele mogą atako- Pozornie, opancerzenie pierwszych ro- na każdą burtę. Każde z dział miało strze- wać ze wszystkich stron. Najbardziej praw- syjskich drednotów typu „Gangut”, zda- lać 12 pocisków na minutę. Tu pojawiła dopodobnym kierunkiem był atak od czoła je się przeczyć tezie o świadomości konse- się trudność. Stale rosnące parametry tor- na zespół pancerników. W takim układzie kwencji dalekodystansowego ognia. Przy ped, oraz wielkość ich nosicieli, wymusza- bronić mógł się tylko pierwszy okręt w szy- projektowaniu pierwszych drednotów, Ro- ły zwiększanie kalibru artylerii mającej je ku, do tego tylko dziobowymi działami. sjanie dążyli do opancerzenia możliwie zwalczać. Chodziło zarówno o zwiększenie Nie pozwalało to na postawienie odpo- dużej powierzchni kadłuba, przez co gru- zasięgu jak i siłę niszczącą pojedynczych wiednio gęstej „zapory” z pocisków. W tej bości pancerza były, delikatnie mówiąc, trafień. Podobnie jak w przypadku artylerii sytuacji nie można było liczyć na to, że pan- mało imponujące. Pozornie zdaje się to głównej, systematycznie rósł kaliber artyle- cernik sam się obroni. W związku z tym wskazywać na chęć ochrony przed „nawa- rii pomocniczej. Na „Gangutach” zastoso- padł pomysł, by w ogóle zlikwidować na łą ogniową” pochodzącą od pocisków ar- wano działa 120 mm, na drednotach Morza nim artylerię średnią, a całą obronę przed tylerii średniej, natomiast ochrona przed Czarnego, oraz „Izmaiłach” zastosowano niszczycielami wroga zrzucić na okręty uderzeniami ciężkich pocisków była za- działa 130. W połowie 1913 roku, gdy opra- eskorty. Zaoszczędzoną masę można by- niedbana. Rzeczywistość wyglądała nieco cowywano wymagania dla nowego pancer- łoby przeznaczyć przykładowo na lepszą inaczej. Oczywiście pancerz „Gangutów” nika, wydawało się, że minimum niezbęd- ochronę bierną jednostki. Dodatkową ko- dobrze chronił przed artylerią średnią, ne do zniszczenia niszczyciela, to działo rzyścią byłoby znaczne zmniejszenie zało- ale w założeniu miał również zapewnić kalibru w granicach 150 mm. gi okrętu. Pomysł nie był taki zły, ale nikt ochronę przed ciężką. W czasach gdy pro- Nie można się jednak oprzeć wrażeniu, nie był w stanie zapewnić, że eskorta za- jektowano te okręty, pociski przeciwpan- że od dział wymagano zbyt wiele. Szyb- wsze i wszędzie będzie w stanie wypełnić cerne nie były tym co pamiętamy z czasów kostrzelność na poziomie 10-12 strzałów swoje obowiązki. Istniała szansa, że jed- II wojny światowej. Przy skośnym tra- na minutę, była dla tego kalibru niezwy- nak pojedyncze jednostki przedrą się przez fieniu w pancerz rozpadały się, nawet je- kle wysoka. W praktyce jeszcze w czasie II „pierścień ochronny”. W takim układzie śli pancerz nie był przesadnie gruby. Dla wojny światowej, przy stosowaniu wymyśl- pancernik powinien mieć szansę na obro- przykładu, Amerykanie uważali że brytyj-

40 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie pancerniki programu 1915 skie krążowniki liniowe typu „Invincible”, których burty oceniali na 178 mm grubo- ści (w rzeczywistości było tam od 102 do 152 mm), będą bardzo dobrze chronione przed 305 mm pociskami wystrzelonymi z odległości 8-9 km, o ile uda się zachować odpowiednie ustawienie do przeciwnika. Większa prędkość miała tym krążowni- kom zapewnić możliwość ustawienia się w dogodnej pozycji. Pociski przeciwpancerne są skuteczne w dwóch przypadkach: z małej odległo- ści gdy przebijają burty, lub z bardzo du- żej gdy przebijają pokłady. Przy ówcze- snych dystansach walki w grę wchodziła tylko pierwsza opcja. Przy rosnących dystansach walki (a zachowaniu jeszcze dotychczasowego kalibru dział) skuteczność pocisków przeciwpancernych gwałtow- nie malała. W związku z tym spodziewa- no się masowego użycia pocisków burzą- cych oraz półprzeciwpancernych. Przed takimi pociskami opancerzenie „Gangu- tów” chroniło bardzo dobrze. Oczywiście osłona pancerna tych okrętów miała swoje wady trudne do wytłumaczenia, ale generalnie dobrze się wpisywała w trend zwięk- szenia dystansu walki przy ówczesnym poziomie techniki. Wymagana od okrętów prędkość na poziomie 23 węzłów, dawa- ła przewagę nad potencjalnym przeciwnikiem, co miało umożliwić zachowanie dogodnej pozycji walki. Dodatkowym wsparciem dla tego podej- ścia, były wczesne wspomnienia z bitwy pod Cuszimą, która pokazała jak wielkie zniszczenia mogą być dokonane przez pociski burzące w słabiej opancerzonych rejonach okrętu. Możliwe było również przemiesz- czenie grubych płyt pancernych, rozszczel- nienie kadłuba i zatopienie pancernika bez przebicia jego pancerza burtowego. Niestety technika budowy pocisków przeciwpancernych bardzo się rozwinę- ła, co w połączeniu ze wzrostem kalibru dział, owocowało niemal tragicznie niskim poziomem opancerzenia jednostek typu „Gangut” w czasie kiedy wchodziły one do służby. A biorąc pod uwagę przedłużają- cy się czas budowy, okręty gdy jeszcze były w trakcie budowy miały opancerzenie co- kolwiek przestarzałe.

Uzbrojenie torpedowe Wyrzutnie torpedowe stanowiły kość niezgody pomiędzy oficerami floty. Arty- lerzyści wskazywali, że torpedy na pancerniku są całkowicie zbędne. Dystans walki będzie tak duży, że nie da się ich w praktyce użyć, a miejsce zajmowane przez nie na okręcie, można przeznaczyć na coś innego. Zwolennicy nowej broni wymagali minimum 12 wyrzutni torped na okręcie.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 41 Rosyjskie pancerniki programu 1915

Było to pokłosie opracowywanego mniej tworzyła. Wobec szczupłości posiadanych wież sprawiły że pomysł dość wcześnie więcej w tym czasie „pancernika torpedo- środków (zarówno finansowych jak i ogra- zarzucono. Francuzi pokazali jednak, że wego”. Dynamiczny rozwój broni torpe- niczeń infrastruktury) zrezygnowano przeszkody można pokonać. dowej powodował powstawanie różnych z budowy pancerników torpedowych. Nie- W Rosji przeprowadzono analizę po- koncepcji jej wykorzystania. Jednym z po- mniej pokłosiem tej koncepcji było wyma- równawczą uzbrojenia w postaci trzech mysłów, była budowa dużej, dobrze opan- ganie by nowe ciężkie okręty artyleryjskie wież czterolufowych z czterema trzylufo- cerzonej jednostki, która mogłaby podejść miały bardzo silne uzbrojenie torpedowe. wymi. blisko do głównych sił przeciwnika i wy- Postanowiono na okrętach zamontować Do zalet rozwiązania z mniejszą ilością strzelić potężną salwę torpedową. Opra- 18 wyrzutni torped pod linią wodną pro- wież zaliczono: cowano kilka wariantów takiego okrętu. stopadle do płaszczyzny symetrii okrętu. • Mniejszą powierzchnię trzech wież W swojej ostatecznej wersji rosyjski pan- Dawało to salwę dziewięciu torped na jed- czterolufowych w porównaniu z rozwią- cernik torpedowy miał być uzbrojony w 84 ną burtę. Dzięki temu zespół czterech ta- zaniem alternatywnym w postaci czterech (słownie: osiemdziesiąt cztery (!) podkre- kich okrętów dysponowałby salwą torpe- wież z trzema lufami każda. W efekcie było ślenie autora) wyrzutnie torped 450 lub 533 dową o prawie takiej samej sile jak jeden mniejsze prawdopodobieństwo trafienia mm. Wszystkie w podwodnych wyrzut- pancernik torpedowy. wrogim pociskiem i wyeliminowania z ak- niach umieszczonych prostopadle do ka- Okręty miały przenosić zapas pięciu tor- cji części artylerii. dłuba. Dawało to salwę 42 torped. Uzbro- ped na każdą wyrzutnię. • Większą łatwość strzelania salwami jenie artyleryjskie sprowadzało się do 12 składającymi się z czterech pocisków. dział 178 mm w czterech wieżach. Gruby Prędkość • Mniejszą masę pancerza potrzebną do pancerz (burty do 450 mm) w połączeniu Nowe jednostki miały osiągać pręd- ochrony wież. z dużą, jak na owe czasy prędkością 30 w, kość na poziomie 25 węzłów. Dawało to im • Konstrukcja mechanizmów ładowania miał zapewnić przetrwanie na tyle długo, przewagę około czterech do pięciu węzłów dział miała być uproszczona, dzięki syme- by było możliwe zbliżenie się na odległość nad okrętami przeciwnika. tryczności wieży. pozwalającą na skuteczne użycie torped. Po raz pierwszy w Rosji na pancerni- • Większa masa wieży czterolufowej. W zamierzeniach twórcy „pancernikach zaplanowano zastosowanie wyłącz- Nie można się oprzeć wrażeniu, że ana- ka torpedowego”, miała powstać jednost- nie kotłów opalanych paliwem płynnym. liza była robiona tak, by uzasadnić z góry ka która nie będzie następcą „zwykłych” Do tej pory stosowano opalanie węglem, założoną tezę. Wad wież czterolufowych pancerników artyleryjskich lecz ich uzu- bądź napęd mieszany z częścią kotłów opa- w zasadzie nie widziano. Nawet więk- pełnieniem. Zgodnie z założeniem, flocie lanych węglem, a częścią mazutem. W cza- sza masa pojedynczej wieży była uważa- liniowej powinna towarzyszyć co najmniej sie pisania wymagań dla nowych jednostek na za zaletę, a nie jak w innych flotach za jedna taka jednostka. W razie sprzyjają- zdobyto już wystarczające doświadczenie wadę. Uzasadniano to tym, że w przypad- cych okoliczności pancernik torpedowy w konstrukcji kotłów, by zdecydować się ku strzelania z części luf (z konieczności miały wyjść z szyku i wykonać atak. Tak na paliwo płynne. Dla Rosjan było to o tyle nie ustawionych w osi wieży) większa bez- silna salwa torpedowa powinna zaowo- łatwiejsze niż dla Anglików czy Niemców, władność powodowała mniejszy obrót wie- cować wieloma trafieniami, lub w najgor- że posiadali własne złoża ropy naftowej, ży spowodowany odrzutem działa. W kon- szym przypadku, wprowadzić zamieszanie także nie istniało ryzyko odcięcia od do- sekwencji miała wzrosnąć celność dział. w szyku przeciwnika. staw tego paliwa w przypadku wojny. Zalecano by każde działo było moco- Jednostka wzbudziła pewne zaintere- wane niezależnie, oraz by miało oddziel- sowanie, co nie powinno dziwić. Rosja- Czterolufowe wieże ny system podnoszenia i opuszczania. nie ciągle borykali się z problemem walki Tak wysokie wymagania ofensywne, Podobnie miało mieć oddzielną windę z dużo silniejszym przeciwnikiem, za ja- w połączeniu z silnymi ograniczeniami co amunicyjną. Poszczególne działa miały kiego uważano Niemcy. Każdy, w miarę do wielkości okrętów, automatycznie wy- być oddzielone od siebie grodziami o gru- sensowny, sposób zniwelowania przewa- muszały minimalne wręcz opancerzenie. bości 100-130 mm, tak by ewentualne tra- gi strony przeciwnej był warty rozważenia. Ciężko było wszystko zmieścić na tak ma- fienie nie powodowało wyeliminowania Rozegrano kilka gier wojennych. Jed- łym kadłubie, nawet przy redukcji ochrony z walki całej wieży, a w miarę możliwości na strona miała siły składające się z kil- biernej niemal do zera. Z pomocą nowym jedno działo. ku pancerników artyleryjskich i torpedo- okrętom przyszli Francuzi. Oczywiście Poza oczywistymi zaletami, niezależ- wych. Przeciwnik miał same pancerniki całkowicie nieświadomie. W pierwszej po- ne mechanizmy ładowania miały umożli- artyleryjskie. Wyniki były niejednoznacz- łowie 1913 roku do Rosjan docierały in- wić strzelanie półsalwami na przemian ze ne. Co prawda nigdy nie udało się wyko- formacje, że najnowsze pancerniki fran- skrajnych oraz wewnętrznych dział. W ten nać skutecznego ataku torpedowego, gdyż cuskie (pięć okrętów typu „Normandie” sposób siły odrzutu powodujące obrót wie- przeciwnik zawsze uchylił się od walki, rozpoczętych w latach 1913-14, nigdy nie ży znosiłyby się, co miało wpłynąć na dal- ale nie musiało to być znów aż takie złe. ukończone) będą uzbrojone w czterolufo- sze zwiększenie celności. Jeśli zmusza się silniejszego przeciwnika we wieże. Postanowiono rozważyć podob- Każda z wież miała być wyposażona od odstąpienia od walki, to czasami jest to ne uzbrojenie na własnych jednostkach. w dalmierz o bazie optycznej sześć metrów. zaletą a nie wadą, gdyż pozwala na unik- Sama koncepcja budowy czterolufowych Wieże miały być chronione pance- nięcie klęski. wież, nie była dla Rosjan żadną nowością. rzem „pionowym” o grubości 400 mm ze Ostatecznie uznano, że pancerniki ar- W roku 1901 roku rozważali uzbrojenie wszystkich stron. Strop miał być chronio- tyleryjskie są ważniejsze i potrzebne szyb- swoich pancerników w takie właśnie wie- ny 200 mm płytami pancernymi. ciej. Budowa pancernika torpedowego że z działami 305 mm C40. Czyniłoby to Maksymalny kąt podniesienia, podob- miała sens tylko wtedy, gdy już się posia- ich predrednoty z dwoma wieżami artyle- nie jak na poprzednich okrętach, miał wy- dało odpowiednio liczną flotę pancerni- rii głównej, prawie drednotami z ośmioma nosić 25 stopni, z możliwością ładowania ków artyleryjskich, a ta się w Rosji dopiero takimi działami. Kłopoty z wyważeniem przy dowolnym kącie podniesienia.

42 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie pancerniki programu 1915

Prędkość naprowadzania dział w pozio- wież w superpozycji (czyli jedna nad dru- rzenia, że któremuś z Rosjan zaangażo- mie i pionie miała być nie mniejsza niż trzy gą) na dziobie i rufie. Większe odległości wanych w budowę pancerników, bardzo stopnie na sekundę. między wieżami powodowały, że nie wię- zależało na wybraniu tego konkretnego za- cej niż jedna mogła być zniszczone jed- kładu. Co gorsza znajdował się on w kraju, Uproszczenia konstrukcji wież artylerii nym wrogim pociskiem. Umieszczenie który był potencjalnie wrogi i przeciwko głównej. ich na jednym poziomie upraszczało kie- któremu budowano pancerniki które mia- Dość szybko okazało się, że wymagania rowanie ogniem. Obciążenia konstruk- ły te kule otrzymać! Inne państwa jakoś co do parametrów wieży są nierealne. Ta- cji kadłuba były mniejsze, dzięki brako- zadowalały się budową wież działowych kie rozmieszczenie dział powodowało, że wi koncentracji mas dwóch wież i barbet obracających się nie na kulach lecz wał- wieża musiała być bardzo szeroka i cięż- położonych blisko siebie. Do tego w przy- kach. Producentów (a co za tym idzie po- ka. To z kolei wymuszało zastosowanie padku ułożenia w superpozycji, pary wież tencjalnych dostawców) wałków było wie- barbet o bardzo dużej średnicy oraz so- były ustawiane blisko dziobu i rufy, co lu w kilku państwach, w tym również tych lidnych fundamentów pod wieże. Barbe- nie tylko w większym stopniu obciąża- potencjalnie bardziej przyjaznych Rosji niż ty o dużej średnicy wymuszały „wycięcie” ło konstrukcję, ale jeszcze powodowało Kajzerowskie Niemcy. dużych otworów w pokładzie wytrzyma- powstawanie większych momentów bez- Zakończenie budowy okrętów bez tych łościowym. Najgorzej przedstawiała się władności przy kołysaniu podłużnym, kul było absolutnie nie możliwe. Przepro- sytuacja skrajnych wież, w miejscu gdzie a w konsekwencji większe wbijanie dzio- jektowanie i przebudowa budowanych ka- kadłub się zwężał. Bardzo utrudniało to bu pod fale. Przy linearnym rozstawie- dłubów tak by dostosować je do wałków, konstrukcję kadłuba. Powodowało, że niu artylerii, zmniejszało się też lokal- była nieopłacalna. Chyba, że nastąpiłoby oszczędności ciężarowe w porównaniu ne ciśnienie powstające podczas strzałów na bardzo wczesnym etapie budowy, ale z rozwiązaniem stosowanym na dotych- pełnymi salwami (kosztem braku miej- i tak powodowałaby ogromne opóźnienia. czasowych drednotach carskiej Rosji, sta- sca na pokładzie gdzie to ciśnienie by- Nie trzeba było być specjalnym proro- ją się dość dyskuyjne. Być może sama ar- łoby naprawdę małe, ale tym się wów- kiem, by przewidzieć, że w razie konflik- tyleria (liczona jako masa wież i dział) czas nie przejmowano). Niższe położenie tu zbrojnego między Rosją a Niemcami, byłaby lżejsza, ale konstrukcja całego wież obniżało środek ciężkości, co popra- dostawa jakichkolwiek materiałów będzie okrętu, z uwzględnieniem wspomnia- wiało stateczność. Rzecz niebanalna przy co najmniej problematyczna. Nawet przy nych wyżej komplikacji, już niekoniecz- ostrych ograniczeniach co do szerokości dużej ilości „osobistych korzyści majątko- nie. Z tego powodu od razu postanowio- i zanurzenia jednostek. Wreszcie zwięk- wych” przekazywanych dla odpowiednich no umieścić działa w wieży parami. Pary szało kąty ostrzału w sektorach dziobo- osób. Zwłaszcza jeśli dotyczyło to mate- dział miały być podnoszone jednym me- wym i rufowym w porównaniu z wieżami riałów krytycznych z militarnego punktu chanizmem, ale każde działo miało mieć w superpozycji. Nie ma w tym nic dziw- widzenia. Możliwość zablokowania prze- niezależną windę amunicyjną. Pary miały nego. Ze względu na ówczesne konstruk- ciwnikowi budowy pancerników (i to tak być oddzielone od siebie grodzią przeciw- cje wież, w kierunku dziobu i rufy mogły małym kosztem, jak nie wysłanie jakiegoś odłamkową w płaszczyźnie symetrii. strzelać tylko dolne wieże. Salwa z gór- produktu) było postępowaniem oczywi- Innym sposobem uproszczenia kon- nych mogłaby zranić obsługę wież dol- stym i zostało wprowadzone w życie zaraz strukcji wieży (a co za tym idzie rów- nych. Zakres „martwych” kątów ostrzału po rozpoczęciu działań wojennych. nież zmniejszenia masy) było zmniejsze- był tu większy, niż dla wież rozlokowa- nie maksymalnego kąta podniesienia do 18 nych „po rosyjsku”. Ochrona bierna stopni. Wychodzono z założenia, że cięż- W toku dalszych prac dopuszczo- Opancerzenie szy pocisk będzie wolniej wytracał pręd- no podniesienie dziobowej wieży o po- Rozpatrywano cztery warianty opance- kość podczas lotu, dzięki czemu mak- kład wyżej, co miało umożliwić podnie- rzenia. symalny zasięg nowych dział nie będzie sienie kadłuba w rejonie dziobu o taką • Wariant 1 – „Wszystko albo nic”, po- mniejszy niż artylerii właśnie budowanych samą wysokość. To z kolei miało poprawić wszechnie stosowany od lat 60-tych do 80- okrętów typu „Izmaił”. dzielność morską jednostki. Był to efekt tych XIX wieku, następnie zarzucony, oraz Zrezygnowano również z ładowania doświadczeń z eksploatacji pierwszych ro- powtórnie wprowadzony na pokłady okrę- dział przy pełnym zakresie kątów podnie- syjskich drednotów, które miały zdecy- tów – tym razem drednotów – przez Ame- sienia. Postanowiono zadowolić się zakre- dowanie zbyt małą dzielność morską. Po rykanów na typie „Nevada”. sem od pełnej depresji, do kąta podniesienia prostu „ryły dziobami wodę jak świnie”, • Wariant 2 – Warstwowy z wysoko po- „tylko” 10-12 stopni. W przypadku strzela- jak to malowniczo opisał jeden z dowo- łożonym pokładem pancernym. Stosowa- nia przy wyższych kątach, zasięg dział miał dzących tymi okrętami. ny na wszystkich dotychczasowych typach być na tyle duży, że i tak trzeba by czekać Podobnie jak w przypadku poprzednich rosyjskich drednotów. Do czasu rozpoczę- na dolot dotychczas wystrzelonych poci- drednotów rosyjskich, zaplanowano budo- cia prac nad projektem „pancernika 1915”, sków. W związku z tym zmniejszenie szyb- wę łożysk kulkowych do obrotu wież arty- w Rosji rozpoczęto budowę 11 okrętów kostrzelności spowodowane koniecznością lerii głównej. Tylko jeden zakład na świecie z takim schematem opancerzenia. opuszczania i podnoszenia dział do łado- zobowiązywał się dostarczyć odpowiedniej • Wariant 3 – Warstwowy z nisko powania, nie miało większego znaczenia. jakości kule łożyskowe o wymaganej śred- łożonym pokładem pancernym. Najbar- Wieże powinny być umieszczone na tej nicy. Co ciekawe zakład ten znajdował się dziej rozpowszechniony w budowie pan- samej wysokości nad linią wodną. w Niemczech – była to stocznia Blohm und cerników mniej więcej od lat 90-tych XIX Przewidywano mniej więcej równo- Voss z Hamburga. Żaden rodzimy zakład, wieku. mierne rozmieszczenie wież na całej dłu- ani firma z innego kraju, nie podejmowała • Wariant 4 – Nieco zmodernizowany gości kadłuba, tak jak w dotychczasowej się wytworzenia kul łożyskowych o zakła- wariant 2. Różnica sprowadzała się do po- praktyce. Rozmieszczenie to miało mieć danej charakterystyce. grubienia zewnętrznego pancerza burto- szereg zalet i przewag nad montowaniem Tak napisana specyfikacja budzi podej- wego w rejonie linii wodnej.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 43 Rosyjskie pancerniki programu 1915

Wariant 1 przyjmować bezpośrednie uderzenia Sposób działania w pełni sprawnych pocisków przeciwpan- Pancerz optymalizowany do przyjmo- cernych, w żaden sposób nie spowolnio- wania uderzeń ciężkich pocisków prze- nych, nie wytrąconych z toru lotu ani nie ciwpancernych. Litych lub wyposażonych aktywowanych przed uderzeniem w pan- w zapalniki z opóźnionym zapłonem. Naj- cerz. W związku z tym musi on być odpo- ważniejsza dla funkcjonowania okrętu wiednio gruby by wytrzymać uderzenie. część kadłuba (tak zwane witalia) ma być wszelkiego rodzaju, czy ciężkich burzą- osłonięta najgrubszym możliwym pance- Wariant 2 cych. rzem, reszta ma pozostać nie opancerzona. Sposób działania • Osłona przewodów kominowych i wlo- Teoretycznie pocisk trafiając w części Pancerz mający chronić możliwie naj- tów powietrza pancerzem burtowym. „miękkie” powinien przelecieć przez okręt większą powierzchnię kadłuba przed Możliwość stosowania w tym rejonie jedynie wybuchając. Zastosowane do ochrony wszelkim zagrożeniem. nie osłon przeciwodłamkowych. witaliów grube opancerzenie ma wytrzy- Rejon który w poprzednim warian- • Ochrona kadłuba oraz ochrona ka- mać uderzenie wrogich pocisków i zatrzy- cie jest pozbawiony jakiejkolwiek osłony, zamat artylerii średniej realizowana jest mać je na zewnątrz przestrzeni chronionej. w tym przypadku jest chroniony cienkim przez te same płyty pancerne. Na rysunku pierwszym, obszar chronio- pancerzem zarówno od strony burt jak • Zastosowanie płyt pancernych umiar- ny przed pociskami został zaznaczony ko- i pokładu. Pancerz ten wystarcza do za- kowanej grubości. Pozwalało to na ich lorem ciemno szarym. trzymania lekkich oraz w pewnym zakre- szybszą produkcję, oraz zachowywało gru- Obszar „miękki” został zaznaczony ko- sie również średnich pocisków przeciw- bości płyt w zakresie ich relatywnie naj- lorem jasno szarym. pancernych. Chroni także kadłub przed większej odporności na przebicie. Zalety: uderzeniami ciężkich pocisków burzą- Wady: • W pewnym zakresie odległości i kątów cych, oraz ogranicza zasięg zniszczeń spo- • Przestrzenie pomiędzy grubym pance- podejścia najlepsza ochrona witaliów. wodowanych przez ciężkie pociski prze- rzem burtowym, skosami oraz pionowy- • Największy obszar osłonięty najgrub- ciwpancerne wyposażone w zapalnik mi odcinkami pancerza wewnętrznego są szym pancerzem (największa objętość natychmiastowy. praktycznie nie do użytku na okręcie. Po- osłonięta pancerzem teoretycznie odpor- W przypadku uderzenia w nie ciężkie- wstałe w ten sposób korytarze są przezna- nym na uderzenia ciężkich pocisków) go pocisku przeciwpancernego z zapalni- czone do zniszczenia wrogimi pociskami. • Najłatwiejsze określenie zakresu odle- kiem zwłocznym, ma nastąpić jego akty- Obłożenie ich ze wszystkich stron relatyw- głości w których jednostka jest odporna na wacja (jest to działanie celowe, traktowane nie grubym pancerzem bardzo utrudnia ciosy przeciwnika. jako zaleta), wytrącenie z toru lotu, w mia- dostęp do nich. Wady: rę możliwości uszkodzenie. Przy uderze- • Mniejsza objętość pomieszczeń chro- • Duże obszary kadłuba nie chronio- niu w następną płytę pancerną, siła jego nionych przed uderzeniami ciężkich poci- ne przed uderzeniami jakichkolwiek po- uderzenia będzie znacznie osłabiona, dzię- sków przeciwpancernych. cisków. Możliwe ogromne zniszczenia ka- ki czemu łatwiej będzie go zatrzymać. Przy • Przeznaczone na zniszczenie koryta- dłuba w tych rejonach ciężkimi pociskami uderzeniu w ten rejon kadłuba wrogi porze mogą być zalewane wodą zaburtową burzącymi lub artylerią średnią. cisk musiał jeszcze przebić znajdujący się co zmniejsza stateczność jednostek po ich • Brak osłony przewodów kominowych poniżej pokład pancerny (czy jak kto woli uszkodzeniu. czy wlotów powietrza do siłowni (wyma- ochronny) by dostać się do witaliów. • Konieczność umieszczenia wysoko na gane dodatkowe opancerzenie). Ten obszar kadłuba został zaznaczony kadłubie płyt pancernych, co podwyższa • Brak ochrony kazamat artylerii średniej. na rysunku drugim kolorem jasnoszarym. środek ciężkości i obniża stateczność jed- W przypadku przebicia głównego pan- Gruby pancerz burtowy zapewniał peł- nostek (czasami może to być traktowane cerza wrogie pociski wybuchają od razu ną ochronę przed pociskami artylerii śred- jako zaleta) w witaliach okrętu, bez żadnej osłony tych niej czy ciężkimi burzącymi. W pewnym W porównaniu ze „Wariantem 1” więk- pomieszczeń. zakresie również ciężkimi przeciwpan- sza masa całości, jeśli suma grubości głów- • Konieczność stosowania bardzo gru- cernymi. W przypadku przebicia pance- nej płyty pancernej oraz pomocniczej gro- bych płyt pancerza burtowego – nawet po- rza przez wrogi pocisk, powinien on na dzi przeciwodłamkowej/skosu, będzie taka nad 350 mm. Produkcja takich płyt nastrę- tyle zwolnić, by jego eksplozja nastąpiła sama jak grubość zewnętrznej płyty pan- czała pewnych trudności. Wiadomo było, przed dotarciem do skosu pancernego czy cernej „Wariantu 1” że powyżej pewnej grubości, jakość płyt też pionowej grodzi przeciwodłamkowej pancernych spada. Grubsza płyta zapew- umieszczonej w pewnej odległości za pan- Wariant 3 niała lepszą ochronę niż cieńsza, ale wzrost cerzem burtowym. W założeniu zniszcze- Sposób działania. odporności na uderzenia był wolniejszy niż nia od eksplozji powinny być ograniczone Generalnie podobna do „Wariantu 2”. wzrost masy. do „korytarza” ograniczonego przez płyty Różnica sprowadza się do rezygnacji z pio- • Konieczność zastosowania grubych pancerne, które miały wychwycić wszyst- nowych osłon przeciwodłamkowych we- płyt pancerza pokładowego. Pokład ma kie odłamki. Obszar ten zaznaczono kolo- wnątrz kadłuba. Całość osłony witaliów, rem szarym o średnim zacienieniu. w przypadku przebicia głównego pasa Część w założeniu w pełni chroniona pancerza burtowego, przejmuje na sie- przed wrogimi pociskami została zazna- bie umieszczony nisko pancerz pokłado- czona kolorem ciemnoszarym. wy oraz skosy pancerne. Wariantowo po- Zalety: między górnym a głównym pokładem • Osłona praktycznie całego kadłuba pancernym można umieścić trzeci poprzed uderzeniami średnich pocisków kład pancerny (przykrywający od góry pas

44 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie pancerniki programu 1915

• Możliwość wlania się największej ilo- nia, że teoria teorią, a życie życiem i na ta- ści wody do kadłuba w przypadku przebi- kie opancerzenie się nie zgodzili. cia pancerza burtowego, ale przy nienaru- Za najlepszy uznano „wariant 3”, ale dla szonych witaliach. okrętów floty Morza Bałtyckiego był on niemożliwy do zrealizowania. Aby mieć Wariant 4 możliwość operowania na stosunkowo Sposób działania. płytkich wodach, zanurzenie jednostek głównego pancerza burtowego – tak jak na Jest to minimalnie zmieniony „wariant nie mogło przekroczyć dziewięciu metrów. rysunku). Przestrzeń chroniona przed po- 2”. W wariancie drugim główny pas pan- Umieszczenie nisko pokładu pancernego ciskami artylerii średniej została zaznaczo- cerza burtowego ma taką samą grubość na na tyle ograniczało objętość pomieszczeń na kolorem jasnoszarym. Obszar w jakimś całej wysokości (możliwe jest jego pocie- witaliów, że przy ówczesnym poziomie stopniu chroniony również przed pociska- nienie poniżej linii wodnej). W tym przy- techniki oraz wymaganiach co do prędko- mi artylerii ciężkiej został zaznaczony ko- padku zwiększono jego grubość w rejo- ści i uzbrojenia, niemożliwe było umiesz- lorem o średnim zaciemnieniu. nie linii wodnej kosztem zmniejszenia jego czenie wszystkich krytycznych elementów Jeśli wrogie pociski przebiją się przez grubości powyżej. Kolorystyka rysunku w dostępnej przestrzeni. Konieczne było- pas cieńszego pancerza burtowego umiesz- tak jak dla „wariantu 2” by poszerzenie i/lub wydłużenie okrętu, co czony w górnych partiach kadłuba (lub po- Zalety: z kolei było niemożliwe z powodu wielko- kład ochronny znajdujący się na samej gó- • Wszystkie zalety „wariantu 2” ści istniejącej infrastruktury. rze kadłuba) mają do przebycia większą • Lepsza ochrona linii wodnej. „Wariant 4” nie zapewniał odpowiedniej odległość do pancerza pokładowego niż Wady: ochrony witaliów. Zagrożenie ze strony w poprzednim przypadku. Prawdopodo- • Jeśli masa pancerza ma być taka sama wrogich pocisków które uderzyłyby w gór- bieństwo ich eksplozji przed dotarciem do jak dla „wariantu 2”, to część główne- ną (a więc cieńszą) część głównego pance- pokładu pancernego jest zdecydowanie go pasa pancernego musi być cieńsza niż rza burtowego, ale pod pośrednim pokła- większe. W zasadzie, jeśli mamy do czynie- w „wariancie 2”. W związku z tym mamy dem pancernym, było uznane za zbyt duże. nia ze standardowymi pociskami przeciw- gorszą ochronę wiraliów okrętu w przy- Wiadomo było z góry, że grubość pance- pancernymi, każdy z nich powinien eks- padku trafienia wrogiego pocisku w górną rza burtowego nie będzie zbyt duża. Ogra- plodować w rejonie nad umieszczonym część głównego pancerza burtowego. niczenia co do wielkości okrętów oraz wy- nisko pancerzem pokładowym. Zadaniem • Większa komplikacja produkcji płyt magania co do możliwości ofensywnych tego pokładu jest jedynie wychwycenie pancernych. Trzeba wytwarzać płyty (prędkość, uzbrojenie), bardzo ogranicza- odłamków. o zmiennej grubości (co zwiększa praco- ły masę dostępną dla opancerzenia. Głów- W przypadku przebicia się pocisku chłonność a co za tym idzie czas i koszt ich ny pas pancerza burtowego miał być i tak przez gruby pancerz burtowy, musiał- wytworzenia). Alternatywnie można mon- niezbyt imponujący. Jeśli jeszcze miał zo- by on przebić się przez skos pancerza po- tować kilka rzędów płyt o różnej grubo- stać pocieniony w górnej części (by można kładowego (działanie takie samo jak dla ści, co komplikuje konstrukcję okrętu i jest było go pogrubić w rejonie linii wodnej), „Wariantu 2”) lub przez pokład pancerny. niepożądane ze względów wytrzymało- to ciężkie pociski powinny go swobod- Obszar chroniony przed wrogimi ciężki- ściowych. Każde połączenie płyt pancer- nie przebijać i było wysoce wątpliwe czy mi pociskami został zaznaczony kolorem nych to potencjalny słaby punkt ochro- umieszczony za nim pionowy pancerz ciemnoszarym. ny, dlatego dążono do produkcji i montażu o grubości zaledwie 75 mm będzie w stanie Zalety: możliwie dużych płyt pancernych by ilość je zatrzymać. • Wszystkie zalety „wariantu 2” połączeń zmniejszyć do niezbędnego mi- Jako optymalny (bardziej według za- • Najlepsza ochrona witaliów przed ude- nimum. sady „nie mamy niczego lepszego” niż rzeniami wrogich pocisków. „to jest coś co nam idealnie odpowiada”) • Lepsza stateczność dzięki nisko poło- Wybór wariantu opancerzenia. uznano „Wariant 2” i został on zarekomen- żonemu pokładowi pancernemu (czasami „Wariant 1” był dla Rosjan nie do przy- dowany jako rozwiązanie do zastosowania jest to wada). jęcia. Wspomnienia z wojny Rosyjsko-Ja- na nowych pancernikach. Wady: pońskiej a zwłaszcza bitwy pod Cuszimą, • Największy obszar „przeznaczony na były zbyt świeże. Rosjanie wskazywali, że Grubości płyt pancernych zniszczenie” przez wrogie ciężkie pociski. możliwe jest zatopienie pancernika na- Ograniczenia co do wielkości jednostek, W miejsce korytarzy przyburtowych kil- wet bez przebicia jego pancerza burtowe- oraz wymagania ofensywne, nie pozosta- kumetrowej szerokości, cała szerokość ka- go. Japończycy stosowali w tej bitwie po- wiały wielkiego pola manewru. dłuba jest przestrzenią w której mają na- ciski burzące, które powodowały ogromne Najgrubszy pancerz przewidziano dla stępować eksplozje wrogich pocisków. zniszczenia w słabiej chronionych rejo- ścian stanowiska dowodzenia: 460 mm • Najmniejsza objętość pomieszczeń nach rosyjskich okrętów. Ponadto pan- (nie jest do końca jasne czy chodziło fak- chronionych przed ciężkimi wrogimi po- cerz burtowy nawet jeśli nie był przebi- tycznie o pancerz 460 mm, czy 18 cali). ciskami, co bardzo komplikuje aranżację ty, potrafił się przemieszczać uszkadzając Wieże artylerii głównej miały otrzymać wnętrza okrętu. poszycie, co powodowało silne przecie- przody o grubości 400 mm, boki i dach ki z dość jednoznacznymi i ostatecznymi 200 mm. konsekwencjami. Główny pas pancerza burtowego miał Co prawda nowy sposób mocowania być utworzony z płyt grubości 280 mm. płyt do poszycia (i konstrukcji okrętu), Umieszczone za nim płyty skosów pancer- oraz połączeń pomiędzy samymi płytami, nych, oraz pionowej osłony przeciwodłam- powinien przed taką ewentualnością za- kowe miały być osłonięte płytami grubo- bezpieczyć, ale projektanci wyszli z założe- ści 75 mm. Burty nad głównym pancerzem

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 45 Rosyjskie pancerniki programu 1915 burtowym, miały mieć grubość 125 mm. W tej sytuacji konstruktorzy stali przed zbyt płytko, będzie również zahartowana Pokład pancerny zamykający grodzie prze- problemem – czy w danym miejscu zasto- zbyt płytko, co podważa sens całego pro- ciwodłamkowe miał mieć 75 mm grubości. sować bardziej miękki, ale elastyczny ma- cesu. Jeśli zostanie nagrzana zbyt głęboko, Wszystkie płyty o grubości od 75 mm teriał, czy też twardy ale kruchy. to stanie się twarda na zbyt dużą głębo- wzwyż (tym również te stosowane do Utwardzanie powierzchniowe miało być kość, w efekcie stanie się krucha oraz bę- ochrony pokładów) miały być utwardzane rozwiązaniem tego dylematu (w pewnym dzie miała tendencje do pękania po przy- powierzchniowo metodą Kruppa. Utwar- zakresie oczywiście). Powstała w jego wy- jęciu uderzenia padającego pocisku. dzanie tą metodą tak cienkich płyt, wyniku płyta miała mieć twardą powierzch- To oczywiście nie jedyny problem. Pły- magało opracowania specjalnej procedury nię od strony nadlatujących pocisków, oraz ty o znacząco innej charakterystyce czę- i potrwało kilka lat. Zastosowano je po raz miękką (a więc elastyczną) część tylną. ści przedniej i tylnej mają wewnątrz pew- pierwszy na nie ukończonym czarnomor- Metoda utwardzania opracowana w nie- ną „strefę pośrednią”. Najlepiej by była ona skim pancerniku Imperator Nikołaj I. Na mieckim koncernie Kruppa została wyna- jak najmniejsza i do tego na ściśle określo- wcześniejszych rosyjskich drednotach był leziona pod koniec XIX wieku i zyskała po- nej głębokości. Uzyskanie tego efektu jest on grubszy, począwszy od 125 mm na ty- pularność o światowym zasięgu. nie lada wyzwaniem. Jak dołączyć do tego pie „Gangut”, poprzez 100 na typie „Impe- Najważniejszym elementem metody konieczność nawęglania powierzchniowe- ratrica Marija” oraz „Izmaił”. Zmniejsze- było wykorzystanie charakterystyki har- go do odpowiedniej wartości i głębokości, nie grubości tego pasa pozwoliło na znaczne towania stali stopowej o określonym skła- widać zarys wstępu do podstaw, trudno- oszczędności ciężarowe. Rosjanie uważali, dzie. Stal, jeśli zostanie podgrzana do ści przed jakimi stali metalurdzy próbu- że pas ten musi być wykonany ze stali Krup- odpowiedniej temperatury i następnie jący wytworzyć płyty nawet „optymalnej” pa i nie dopuszczali zastosowania w tym gwałtownie schłodzona, staje się bardzo grubości (cały proces wytwarzania pance- miejscu stali jednorodnej, dlatego opraco- twarda. Dla odmiany gwałtowne chłodze- rza był dużo dłuższy i bardziej skompli- wanie metod utwardzania coraz cieńszych nie stali o temperaturze niższej od krytycz- kowany, tu zarysowano jedynie jego frag- płyt, miało dla nich ogromne znaczenie. nej, niemal nie powoduje zmiany jej wła- ment). W przypadku płyt bardzo cienkich ściwości. Pozostaje ona miękka i elastyczna jak i bardzo grubych (co to znaczy zależa- Płyty utwardzane powierzchniowo (oczywiście pamiętamy, że wciąż chodzi ło od zakładu produkującego oraz aktual- W czasie projektowania tych okrętów, o stal i do materiału tego typu należy brać nego poziomu technologii), trudności jesz- istniało kilka metod poprawiania odpor- określenia „miękki”, „twardy”, które ozna- cze się piętrzyły. Owocowało to oczywiście ności płyt pancernych poprzez utwardza- czają trochę co innego niż w przypadku np. spadkiem jakości płyt o grubościach „nie nie ich tylko do pewnej głębokości. Zało- drewna czy gumy). standardowych”. żeniem utwardzania części płyty, była chęć Pomysł polegał na nierównomiernym Opracowanie metody produkcji odpo- połączenia dwóch sprzecznych wyma- nagrzaniu płyty. Podgrzewano ją tyl- wiedniej jakości płyt o grubości 75 mm gań. Płyta pancerna musiała być możliwie ko z jednej strony, tak by temperatura po- utwardzanych metodą Kruppa, nie było twarda (by wytrzymać uderzenie wrogie- wierzchni, do pewnej głębokości, prze- sprawą banalną i zajęło rosyjskim specja- go pocisku i w miarę możliwości spowodo- kroczyła punkt krytyczny hartowania. Tył listom jakiś czas. Gdy przystępowano do wać jego rozbicie na kawałki lub rykoszet), płyty pozostał jednak w temperaturze po- projektowania tych okrętów najcieńsze jednocześnie musiała być elastyczna i gięt- niżej wartości krytycznej. Następnie tak płyty Kruppa możliwe do wytworzenia ka (by w razie przyjęcia silnego uderzenia nagrzaną płytę należało w odpowiedni w Rosji miały grubość 75 mm. nie pękała, nie generowała odłamków, oraz sposób gwałtownie schłodzić. Uzyskiwa- w miarę możliwości wytracała energię po- no w ten sposób twardą powierzchnię (ide- Ochrona przeciwtorpedowa cisku tak by, zmniejszyć jego prędkość). alną do rozbijania wrogich pocisków) oraz Na sensowną ochronę przed pod- Cudów nie ma – jeśli coś jest elastyczne miękki tył (dla odpowiedniej elastyczności wodnymi eksplozjami zabrakło miejsca. to jest miękkie i słabo chroni przed prze- i braku generowania odłamków). W odległości kilku metrów od burty znaj- biciem, ale dobrze amortyzuje w przypad- Wspomniany proces można było łączyć dowała się jedna gródź o grubości 6-15 ku utrzymania trafienia pociskiem który z nawęglaniem powierzchni która dzięki mm. Bezpośrednio za grodzią miały się ma zbyt mała energię kinetyczną do prze- temu stawała się jeszcze twardsza, lub pro- znajdować komory amunicyjne czy siłow- bicia. Materiał taki również zwykle (choć ces nawęglania mógł zostać pominięty. nia. Przestrzeń pomiędzy grodzią a bur- nie zawsze) nie generuje odłamków które Proces wydaje się prosty i niemal banal- tami miała być pusta. W zasadzie okręty mogą wyrządzać bardzo duże szkody. Dla ny, ale wcale taki nie był. były pozbawione jakiejkolwiek ochrony odmiany jeśli coś jest twarde to jest kru- Sam proces hartowania nie jest wca- przed torpedami. Jedynie podział we- che. Wrogi pocisk, zwykle potrzebuje dużo le prosty. Owszem rozgrzać sobie pręt wnętrzny kadłuba mógł uchronić je przed większej energii kinetycznej do przebi- w ognisku i schłodzić w zimnej wodzie zatonięciem od jednego podwodnego tra- cia takiego materiału o tej samej grubości może każdy i po kilku próbach nawet fienia. Było to powtórzenie rozwiąza- co materiału elastycznego, występuje rów- można uzyskać całkiem twardą stal. Jed- nia z poprzednich jednostek, z tą różnicą, nież większa tendencja do rykoszetowania nak jeśli chcemy mieć stal nie „po prostu że wcześniej stosowano zasobnie węglo- w przypadku trafienia pod ostrym kątem. twardą”, ale o odpowiedniej twardości, to we które do pewnego stopnia zwiększały Niestety jeśli już dojdzie do przebicia, to cały proces musi przebiegać w sposób kon- odporność na podwodne eksplozje. Opi- generowana jest duża ilość bardzo niebez- trolowany. Ponadto stal jest bardzo do- sywane tu jednostki miały być napędza- piecznych odłamków. Dodatkowo w przy- brym przewodnikiem ciepła. W przy- ne paliwem płynnym, przez co nie prze- padku uderzenia pocisku o energii zbyt padku grubych płyt, można stosunkowo nosiły węgla, a Rosjanie nie zastosowali małej do przebicia, ale odpowiednio dużej, łatwo uzyskać efekt „gorącej powierzch- żadnego pasywnego układu ochrony burt płyta ma tendencję do pękania i generowa- ni” oraz „zimnego tyłu”. W przypadku z użyciem paliwa płynnego. nia dużej ilości odłamków z dość oczywi- płyt niewielkiej grubości, nie jest to już stymi konsekwencjami. takie proste. Jeśli płyta zostanie nagrzana (ciąg dalszy nastąpi)

46 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Aris Bilalis (Grecja)

Axios po podniesieniu z dna basenu portowego. Fot. Archiwum I.Freris/Ermoupolis Industrial Museum Historia greckiego trałowca „Axios”

Podczas Pierwszej Wojny Światowej nie- jenne. W tym samym czasie, w mniejszych cywilnych trawlerów. Jedną z takich jedno- mieckie okręty podwodne otoczyły Wyspy stoczniach wzdłuż wybrzeża całego kraju stek był należący do typu „Mersey”1 traw- Brytyjskie i spowodowały olbrzymie stra- zostały złożone zamówienia na 500 jedno- ler Degara Lerosa. ty wśród statków handlowych oraz okrę- stek, które miały być zbudowane w opar- Degara Lerosa został zbudowany w la- tów wojennych. Wkrótce więc Admira- ciu o projekty trawlerów i wyposażone dla tach 1918-1919 przez Cochrane & Sons licja Brytyjska dostrzegła konieczność sprostania potrzebom wojennym. w Selby. Jego specyfikacja była następują- pilnego spełnienia potrzeb zarówno roz- Jednostki te okazały się wartościowe ca: 325 BRT, 42,15 m x 7,22 m x 3,87 m. Na- woju sił przeciwpodwodnych, jak i obro- do wykonywania patroli przeciwpodwod- pędzał go silnik Bolinder o mocy 200 KM. ny przeciwminowej. Elementem rozwiąza- nych, eskortowania konwojów, stawiania nia tych problemów było zarekwirowanie i trałowania min. Po zakończeniu wojny 1. Typ „Mersey” był jednym z trzech typów trałow- tysięcy trawlerów rybackich, które mogły wiele z nich zostało sprzedanych prywat- ców zbudowanych dla Admiralicji Brytyjskiej podczas I WŚ. Jego projekt stanowił powtórzenie trawlera Lord być przebudowane na małe jednostki wo- nym armatorom i przebudowanych do roli Mersey, który został zbudowany w 1916 r. Plan trałowca Mersey. Fot. zbiory Arisa Bilalisa

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 47 Historia greckiego trałowca „Axios”

W dniu 19 kwietnia 1941 roku Axios przybył na wyspę Sy- ros, aby załadować kabel dla położenia nowej linii pomiędzy Patras, a wybrzeżem Albanii. Okręt był zacumowany rufą do nabrzeża koło stacji telegraficznej, a obok niego znajdowa- ła się barka załadowa- na materiałami łatwo- palnymi. O 15.30 dnia 21 kwietnia Ermoupo- lis zostało zaatakowane z powietrza przez trzy dywizjony samolotów niemieckich. Lokalna obrona przeciwlotnicza i Axios odpowiedziały ogniem, a załoga okrę- tu uzyskała trafienie samolotu, który później spadł koło wyspy Kea. Trawler rybacki Cape Grisnez. Fot. zbiory Arisa Bilalisa Uszkodzony został jed- Ponieważ podczas jego budowy wojna ule- 40 min oraz był lekko uzbrojony w armatę nak silnik jednostki tak, że pozostała ona gła zakończeniu nieukończony kadłub zo- kalibru 37 mm, która została zamontowa- unieruchomiona na Syros. Odłamki bom- stał sprzedany mającemu swoją siedzibę na na dziobie i karabin maszynowy. by zraniły w nogę jednego z artylerzystów w Scarborough armatorowi rybackiemu Kiedy nastąpiła inwazja na Grecję Axios obsługi działa przeciwlotniczego. Podczas J. Johnsonowi, który ukończył go w czerw- był wykorzystywany jako kablowiec. ataku ranny artylerzysta powrócił na swoje cu 1919 roku jako James Johnson. W dniu 31 października 1940 roku okręt stanowisko na na wpół zatopionej jednost- W kwietniu 1923 roku poławiający nie- wziął udział w operacji minowej, podczas ce i ostrzeliwał samoloty do czasu aż został legalnie na radzieckich wodach teryto- której w zatoce Evoicos postawił 49 min śmiertelnie ranny ogniem karabinu ma- rialnych trawler został aresztowany przez typu Harle o masie 100 kg. Plan stawiania szynowego. jednostki radzieckie i doprowadzony min nie został jednak zrealizowany. Ponie- W dniu 28 kwietnia Syros była ponow- do Murmańska. Jednostka została zwol- waż poprzez pozostawienie na powierzchni nie celem niemieckich bombowców. Jed- niona w 1926 roku i sprzedana Hudson 5 min w zagrodzie pozostała 300 metrowa 2. Cape Otway został nazwany Strymon, Lord Merri- Steam Fishing Co. Ltd., której właścicie- wyrwa, Dowództwo Minowe i Torpedowe vale na Aliakmon, a Lord Bradbury został przemianowa- lami byli Hudson Brothers oraz przemia- musiało skorygować jego założenia. ny na Nestos. nowana na Cape Grisnez. Portem macie- Ekipa ratownicza pracująca na Axios podczas operacji podnoszenia okrętu. rzystym oznaczonego jako H 84 trawlera Fot. Archiwum I.Freris/Ermoupolis Industrial Museum było Hull. Pod koniec 1938 roku trawler wraz z bliźniaczym Cape Otway został sprzedany rządowi Grecji. W tym samym czasie Grecja kupiła także dwa inne trawlery brytyjskie: Lord Merrivale i Lord Bradbu- ry. Cztery te jednostki zostały przebudowane na przeciwminowe. Chociaż często określane są one jako okręty bliźniacze na- leżały jednak do dwóch różnych typów. Cape Grisnez i Cape Otway były jednostkami typu „Mersey”, które zostały zbudowane dla brytyjskiej Admiralicji. Dwie po- zostałe jednostki zostały zbudowane 7 lat później dla armatorów prywatnych. Po za- kupieniu przez Grecję jednostkom nadano nazwy rzek2 regionu Macedonii tak, że Cape Grisnez został przemianowany na Axios (ΑΞΙΟΣ). Okręt został przystosowany do wykorzystania zarówno, jako tra- łowiec, jak i stawiacz min. Mógł przenosić

48 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Historia greckiego trałowca „Axios”

jednak, że przebudowa jednostki na kablowiec była niemożliwa ze względu na po- ważne uszkodzenia maszyn. Na począt- ku sierpnia zdecydowano więc ostatecznie o przekształceniu jej w ponton, który po- czątkowo zamierzano wykorzystać w porcie w Tobruku. Przebudowa jednostki na ponton zo- stała ukończona w lutym 1943 roku. Po- nieważ jednak Tobruk został już odbi- ty przez siły Alianckie zmieniono miejsce przeznaczenia pontonu i przeholowano go do Brindisi. Warunki, w jakich Axios został zwró- cony Grecji nie są znane. Przypuszcza się, że ponton został rozpoznany przez członków załóg greckich okrętów wojennych, którzy przybyli na ten teren we wrześniu 1943 roku. Jednostka zosta- ła ostatecznie zwrócona greckiej administracji i w późniejszym czasie przeholowano ją do Grecji. Jest pewne, że w 1948 roku jednostka została sprzedana przez rząd grecki pry- watnemu armatorowi o nazwie I. & N. Do- mestinis. Ponieważ podczas działań wojennych zniszczona została grecka flota przybrzeżna istniało wielkie zapotrzebo- wanie na jednostki możliwe do wykorzystania w transporcie przybrzeżnym. Każda mogąca być pozyskana, począwszy od wycofanych ze służby okrętów pomocniczych do podniesionych wraków, była przystoso- wywana do eksploatacji w takiej roli. Axios został wówczas przebudowany na przy- brzeżny transportowiec Koralia i wypo- sażony w wysokoprężny silnik spalinowy. W dniu 27 września 1948 roku jednost- Włoski dokument klasyfikacyjny postanawiający o wykorzystaniu okrętu jako pontonu w Tobruku. ka została wpisana do Rejestru w Pireusie na ze zrzuconych bomb niemieckich, nisterstwo Marynarki Wojennej ogłosiło pod numerem 1076. Statek miał pojemność która spadła pomiędzy barką, a Axios przejęcie jednostki. Był to okres, w którym 344 BRT i wymiary: 45,00 x 7,13 x 3,87 me- spowodowała uszkodzenie kadłuba tra- Włochy miały kłopoty z odtworzeniem trów. Formalnie, w rejestrze błędnie odno- łowca. Ponieważ nie udało się zatrzymać podwodnej, kablowej łączności telefonicz- towano, że jednostka była „byłym okrętem napływu wody okręt osiadł w płytkim nej z wybrzeżem Dalmacji, jak również wojennym Alphios”5. porcie tak, że jego nadbudówka pozosta- z Grecją. Ryzyko takiej operacji zwiększa- W dniu 20 grudnia 1952 roku statek nie- wała nad wodą. ło zagrożenie, jakie na tym akwenie stano- szczęśliwie wszedł na mieliznę koło Gir- Po kapitulacji Syros przed siłami państw wiła Royal Navy. W związku z tym włoskie lindere u południowego wybrzeża Azji Osi, władze włoskie zainteresowały się Ministerstwo Żeglugi nie chciało nara- Mniejszej. Wydarzenie to spowodowa- możliwością podniesienia Axios. Miejsco- żać żadnego z większych kablowców, któ- ło, że w sierpniu 1953 roku Koralia zosta- wy inżynier George Freris3 oraz kierowa- re były uznane za bardziej wartościowe dla ła sprzedana przez swego właściciela ar- ni przez niego pracownicy zostali wyna- realizacji ważniejszych misji. Aby więc wy- 3. W 1933 r. George Freris założył w Ermoupolis za- jęci do uszczelnienia kadłuba jednostki, konać to zadanie zdecydowano o przebu- kłady mechaniczne „Hephaistos”. Przedsięwzięcie to odpompowania wody i zabezpieczenia jej dowie na kablowce dwóch mniejszych jed- działało do 2000 r. 4 4. Zbudowany w 1921 r. w Hamburgu trawler Johan- po podniesieniu. nostek. Jedną z nich był trawler Spigola , ne Klattes. W 1937 r. sprzedany armatorowi włoskiemu W dniu 31 sierpnia 1941 roku opera- a drugą podniesiony Axios. i przemianowany na Spigola. Przejęty przez Marynarkę cja podnoszenia Axios była zakończona. Holowanie Axios przeprowadził w kwiet włoską w 1942 r., przedłużony i przebudowany na kablowiec Rampino. Wycofany ze służby w 1976 r. Efektem inspekcji przeprowadzonej przez niu 1942 roku transportowiec Cher- 5. Nazwa Alphios została pierwotnie nadana kano- administrację włoską było stwierdze- so. Po postoju w Patras jednostka przyby- nierce zbudowanej w 1884 r, przemianowanej w 1925 r. nie ogólnie dobrej kondycji okrętu z dwo- ła do dalmatyńskiego portu Tivat (Τeodo), na Nautilos i wycofanej ze służby w 1936 r. Nazwa ta zo- stała ponownie nadana w 1943 r., zbudowanej w 1912 ma niewielkimi otworami w jego kadłubie gdzie miała być przebudowana w lokal- r. jednostce John Williamson (były norweski wieloryb- w obrębie siłowni oraz otworami w nad- nej stoczni. W następnym miesiącu zde- nik Macquarie), która została przejęta przez Marynar- kę Grecką jako trałowiec. W 1945 r. jednostka zosta- budówce spowodowanymi odłamkami. cydowano o zmianie jej nazwy na Rastrel- ła zwrócona przedwojennemu armatorowi i złomowa- W październiku 1941 roku włoskie mi- lo. Podczas prowadzenia prac okazało się na w 1962 r.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 49 Historia greckiego trałowca „Axios”

Był to tragiczny epilog historii okrętu, który przez niemal 70 lat był wykorzystywany do róż- nych zadań. Został zbudowany do służby wojennej, zamiast której stał się jedynie trawlerem. W późniejszej wojnie walczył w dwóch różnych flotach, aby powrócić następnie do eksploatacji cywilnej pod dwoma różnymi banderami. Do powstania tego artykułu przyczynili się koledzy – bada- cze morscy: Jochen Krussman, Marco Ghiglino i Francesco De Domenico. Na podstawie tych samych badań powstał podobny artykuł opublikowany w numerze 26 magazynu „Italian As- sociation for the Study of the Commercial and Naval Mariti- me History” (AIDMEN).

Tłumaczenie z języka Turecki motorowiec S. Kalkavan w Stambule. Fot. zbiory J. Krussmana angielskiego matorowi tureckiemu. Nowy właściciel W 1982 roku statek został sprzeda- Jarosław Palasek Z., H. & F. Kalkavan przywrócił jednostce ny Çavuşoğlu Denizcilik ve T.A.Ş. i prze- pływalność i przeprowadził remont, w cza- mianowany na Selim Çavuşoğlu. W dniu Bibliografia sie którego przemianował ją na S. Kalka- 21 sierpnia 1987 roku mały motorowiec Ta katohika, Dimitrios Halaris, Vogiatzis, 1997 van i zarejestrował w Iskenderun. szedł z ładunkiem cementu w podró- The ships of the Navy 1829-1999, K.Paizis-Paradelis, Pomimo wieku i burzliwych dzie- ży z Çanakkale do Stambułu. Osiem mil Astrea, 1999. jów statek był eksploatowany z powodze- na północ od wyspy Marmara jego kurs Due predesconosciute: la cisterna Acheronte e la Re- niem przez kolejne dekady. W 1972 roku przeciął się z kursem greckiego zbiorni- gia Nave posacavi Rastrello, Marco Ghiglino, Bolleti- jednostka została ponownie przebudo- kowca Eleni V o pojemności 1927 BRT. Se- no No.26, Associazione Italiana Documentazione Mar- wana, po której to przebudowie miała lim Çavuşoğlu został staranowany i szyb- ittima e Navale, 2012. pojemność 455 BRT. Jej maszynę głów- ko zatonął pociągając ze sobą pięciu War Journal, Greek Navy Historical Department ną zastąpiono wówczas wysokoprężnym członków załogi Tylko dwóch marynarzy Piraeus Register silnikiem spalinowym Skoda o mocy ha- zostało uratowanych i przejętych na po- Lloyd’s Registers mownianej 490 KM. kład zbiornikowca. Turecki motorowiec S. Kalkavan w kolejnym ujęciu. Fot. zbiory J. Krussmana

50 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Samolot bombowy SM.79 „Sparviero” okazał się Michał Jarczyk z czasem również doskonałym nosicielem torped lotniczych. Fot. zbiory Seweryna Fleischera

Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich Część V – Włoskie torpedy lotnicze Ze zawiązanymi oczyma broni. Owe zacofanie na polu torped lotni- dukować 30 samolotów za 500 000 z 1.000 Każdy interesujący się śródziemnomor- czych nie udało się zlikwidować do końca bomb o masie 250 kg (2500 lirów za jedną skim Teatrem Działań Wojennych będzie wojny i dziwo około roku 1942 zanotowa- bombę) i 123 bomb po 500 kg (4.000 lirów sobie zadawał teraz pytanie, dlaczego Wło- no nawet pewne sukcesy, by potem już zu- za sztukę).” Taka teza przedstawiona zosta- chy przystąpiły w ogóle do wojny w roku pełnie oddać pole walki. ła w marcowym wydaniu 1934 roku w „Ri- 1940, nie mając na magazynie żadnej tor- W lipcu 1947 r. (a więc po wojnie) w pro- vista Aeronautica” a sporządzona została pedy lotniczej, choć od roku 1934, jeszcze cesie sądowym przeciwko generałowi Val- przez najwyższego przedstawiciela lotnic- na długo przed innymi państwami, ta spe- le pojawił się jako dowód pewien tajny do- twa Włoch. Owa osoba kryła się za pseu- cjalna broń stała się obiektem zaintereso- kument, który sporządził w kwietniu 1941 donimem „Valur”. wania, a wyniki uzyskane w pracach nad r. generał Pricolo1, były podsekretarz sta- Tego samego zdania był również gene- nią były głęboko strzeżoną tajemnicą? nu w ministerstwie lotnictwa i przedłożył rał Ajmone Cat. Za bardzo się tutaj powo- Było tylko kwestią czasu, że włoska poli- go Mussoliniemu. Mowa w nim była, że ływać nie można i to nie z powodu, że osią- tyka zagraniczna wspierana przez wojsko- ogólny brak samolotów torpedowych spo- gnął najwyższe szczeble swojej kariery, ale wych prędzej, czy później doprowadzi do wodowany jest brakiem zaufania, które się że w tym czasie był tubą najwyższego kie- konfliktu z Wielką Brytanią. Wtedy jed- przejawia w stosunku do tej specjalnej bro- rownictwa kraju i „wykładowcą” oficjal- nak cztery piąte włoskich żołnierzy trwa- ni, gdyż nie docenia się jej siły, preferując nej nauki, którą krótko przedstawił w ten ło na pozycjach nad wybrzeżami mórz, by bombowce. Dzisiaj trudno zrozumieć, dla- sposób: „Eskadry samolotów torpedowych, odeprzeć spodziewaną inwazję! Bycie sil- czego torpeda miałaby być niby mniej sku- które w swojej niepojętej naiwności obrały nym na morzu było wyzwaniem chwili, ale teczna? W poprzednich wojnach nie dano sobie za cel, atakować i zatapiać nieprzyja- tak w ogóle nie było! Źódeł należy szukać jej okazji do wypróbowania i teraz nie cielskie okręty i statki, bez oglądania się na w sporach kompetencyjnych, w prywacie, można ocenić, co jest skuteczniejsze bom- jakiekolwiek zasady, stanowią sobą skrajny dbaniu o własny interes, niedostatecznie bowiec, czy samolot torpedowy. Każda luksus.” Dalej: „Samoloty torpedowe były- wykształconym poczuciu obowiązku i od- próba oceny równałaby się samowolą. by zatem bronią specjalną, którą używano powiedzialności oraz w niewiedzy. Proste, Ten argument nie był odosobniony. by wyłącznie okazjonalnie i nie odegrałaby prawda? Przede wszystkim uważana za bezcelo- żadnej znaczącej roli w bitwach morskich.” Minęło 5 długich lat do wybuchu dzia- we produkowanie torped lotniczych, jeże- Cat kończy następnie swoje wywody: łań wojennych. W tym okresie można li za tą samą cenę można było zbudować „kto choć raz był świadkiem stojącym na było utworzyć niezliczone eskadry samo- o wiele większą liczbę bombowców. „Jed- pokładzie okrętu i przyglądał się zrzucanej lotów torpedowych. Zmitrężono pięć lat, na torpeda lotnicza z pewnością kosztowała torpedzie nie mógł się pozbyć tej nieutulo- w których można było wyszkolić dowód- 150 000 lirów, jedna gotowa bomba lotnicza nej rozpaczy powstałej w wyniku marno- ców i załogi tych maszyn. Stracono pięć lat, o masie 500 kg nie więcej niż 4 000 lirów. trawstwa życia ludzkiego i cennego mate- w których można było wyprodukować od- Jeżeli teraz za cenę 150 000 lirów wystrze- riału, zaprezentowane wprawdzie w sposób powiednią liczbę torped zrzucanych z sa- lę 150 kg ładunku wybuchowego, to za 4 000 molotów i zapełnić nimi magazyny. zrzucić na wroga aż 240 kg, co jest niemal- 1. Francesco Pricolo (*30.I.1891 r., Grumento Nova – Ale tragiczny w swoich skutkach dzień że o 90 kg więcej. Zaleca się wobec tego, ze †14.X.1980 r., Rzym), lotnik, podsekretarz stanu we wło- skim minsterstwie lotnictwa (przez pewien czas był mini- 10 czerwca 1940 r. zastał włoskie lotnictwo zamiast wyprodukowania 100 torped lotni- sterm obrony narodowej), dowódca, w latach 1939-1941, zupełnie nie przygotowane do użycia tej czych, za 18 milionów lirów, lepiej wypro- włoskiego lotnictwa wojskowego, Regia Aeronautica.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 51 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

Fot. grzecznościowo „Storia Militare”

Włoska torpeda lotnicza firmy Whitehead w Fiume nosiła oznaczenie 450/170/5,46. Posiadała kaliber 450 mm, masę 876 kg i zasięg 3000 m przy prędkości 40 węzłów. Była zrzucana z samolotu przy prędkości 300 km/h oraz pułapie 30-40 m. Spadała pod kątem 30o i po wpadnięciu do wody stabilizowała swój kurs na dystansie 160 m. Ciśnienie robocze powietrza w zbiorniku powietrza wynosiło 170 kG/cm2. niezwykle imponujący, ale jakże naiwnie. nemu odkryciu w położeniu godnym za- Ówczesny szef sztabu generalnego ar- Obserwator poczuł się jak w czasie ostat- zdrości, gdyż wydawało się, że rozwiązano mii, Badoglio widział jednak to, czego nie niej wojny, w czasie, której nadużywa- problem zrzutu torpedy z samolotu – wy- chcieli spostrzec inni. W jednym z pism no samoloty i ich załogi do wykonywania darzenie o dużym znaczeniu na polu tech- skierowanych do lotnictwa na ręce Prico- bezsensownych zadań, których namacal- niki wojskowej i jakaż ważna zdobycz, la skarżył się, „że nie rozumie nikłego za- nym efektem było zmniejszenie siły ude- która stała się wkrótce obiektem zaintere- interesowania naszego sztabu generalnego, rzenia lotnictwa a jedynym moralnym na- sowań agentów obcych wywiadów. po tym, jak Niemcy w roku 1938 zamówili stępstwem był wychów heroizmu pełnego Generał Valle, poprzednik Pricola, jako we Włoszech 300 torped lotniczych.” Otrzy- rozpaczy, zresztą zupełnie niepotrzebnego.” podsekretarz stanu ds. lotnictwa wojsko- mał odpowiedź mniej więcej w tym duchu: Z bardzo wzburzonego i gorliwego tonu wego precyzuje w jednej ze swych publika- „czy mamy może otoczyć Rzym łańcuchami wypowiedzianych przez niego fraz, gdzie cji zainteresowanie zagranicy owym szcze- ochronnymi składającymi się z balonów na nie brakowało również patetycznych, peł- gólnym wynalazkiem: uwięzi i próbować nimi unieszkodliwić wro- nych współczucia nawoływań do tych, „Anglia, Szwecja, Niemcy” pisze „były gie samoloty, jak to czynią Anglicy broniąc „którym było przeżyć”, wynika jednak, na zainteresowane odkryciem leżącej otulone- Londynu? Nie! Każdy musi sobie pomóc na jaki opór natrafiała nowa broń. mu w tajemnicy wynalazkiem, nad którym swój sposób, a więc żadnych balonów i żad- Faktem jest, że sięgnięto do prób za- przez tyle lat bez zadowalających efektów nych torped lotniczych.” Odpowiedź nie jest straszenia i gróźb, aby tylko uniemożliwić sami pracowali.” wolna od lekkiej ironii, ale odkrywa do- przygotowania i użycia samolotów torpe- Fakt, że dwie największe potęgi militar- syć tragiczną bezduszność i niezrozumie- dowych. Wszystko jednak, co skumulowa- ne świata okazywały żywotne zaintereso- nie, z jakimi podjęto tę tragiczną w skut- no celem zbojkotowania torpedy lotniczej, wanie wynalazkiem powinno dowództwo kach decyzję. legło w gruzach pod siłą faktów, lecz i to włoskiego lotnictwa wojskowego ostrzec Badoglio nie odrobił lekcji z ekonomii nie przekonało oponentów. i uzmysłowić mu znaczenie tego nowator- wojskowej, którą mu między wierszami „Lotnictwo będzie się bronić przed próbą skiego rodzaju broni. Wraz z podpisaniem udzielono, gdyż rozkazał pod koniec 1938 bardzo niebezpiecznego i żałosnego wtar- Paktu Stalowego Niemcy zażądali podzie- r. rozpocząć budowę 30 torped lotniczych. gnięcia i równouprawnienia torpedy lot- lenia się z nimi najnowszymi wiadomo- Była to jedna dziesiąta niemieckiego za- niczej”. (To ze wstępniaka „Messagero” ściami o torpedach lotniczych i złożyli za- mówienia, a więc żadna wielka rzecz, ale z 3.7.1934 r., podpisane „Nemo”; inny pseu- mówienie na 300 takich „cygar”. był to już początek. donim generała Cata). Tak też się stało. Ich budowę zlecono fabryce torped Na temat wydanych rozkazów nie dys- Kurczowe trzymanie się raz zajętej pozy- Whiteheada we Fiume, ale sam fakt, że kutuje się, ale lotnictwo nie słuchało. cji przerodziło się w sprawę honoru. Skła- państwo będące w czołówce technicznego Generał Pricolo pisze w swoim raporcie dy i magazyny, w których nie było żadnych postępu zwraca się w tej sprawie do Wło- skierowanym do Mussoliniego: torped były pilnowane do 10.6.1940 r., jak chów nie zrobił na żadnym włoskim wyż- „najpierw należało wyjaśnić sprawy oko w głowie. szym oficerze wrażenia. Zlecenie zostało związane z marynarką, a potem sprawy tak Zajmijmy się jednak dalszym rozwojem: wprawdzie przyjęte, ale nikt się nie zasta- się wlokły, że do końca 1939 r. żadne ze zle- Pod koniec roku 1934 Włochy znala- nowił nad tym, aby pewną liczbę wykonać ceń udzielonych na budowę torped lotni- zły się, jak już wspomniano, dzięki genial- także na własne potrzeby! czych tak naprawdę nie zrealizowano.”

52 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

Sześć miesięcy po 10.6.1940 r. sytuacja się nie zmieniła! W obliczu biernego oporu sztabu generalnego włoskiego lotnictwa bojowego, szef sztabu generalnego armii zaczął milczeć. Trzydzieści torped lotniczych pozostało na papierze. Potem wybuchła wojna. Teraz próbowano temu zaradzić, ale teraz było już za późno! Czy rzeczywiście wszystko rozbiło się o niewiedzę, która pozwoliła najwyższe- mu dowódcy lotnictwa wojskowego w kraju postawić krzyżyk na tej groźnej broni? Z pewnością były mu znane przeprowadzone we Włoszech próby. Sam generał Valle notuje w bardzo oschłym stylu: „po długich latach prób, 1935-1938 w Guidonii i we Fiume udało się przeprowadzić zrzut torpedy z wysokości tylko 80 m”. Torpeda zrzucona z wysokości 80 m! Torpeda lotnicza pod kadłubem SM.79. Fot. grzecznościowo „Storia Militare” To było już to, co w zasadzie musiałoby przekonać do skuteczności nowej broni by się pod rozkazy marynarki, tzn. ich ad- dzący i siedzący w Wenecji, któremu każdego eksperta na świecie. Jest zupeł- mirałów.” W zasadzie chodziło o drobne podlegały wszystkie samoloty w na pół- nie niezrozumiałe, dlaczego ci sami lu- konflikty kompetencji między poszcze- nocnym Adriatyku, choć raz się pofaty- dzie, którzy pozwalali sobie szastać pie- gólnymi najwyższymi dowództwami róż- gował do Fiume, aby po prostu przyjrzeć niędzmi na wszystkie strony, w swoich nych broni. się takim próbom. Nie „zrezygnowano- resortach oczywiście, nagle ze względu Pricolo skarżył się w raporcie z 1940 r., by” z nich, gdyby on jako poddany księ- na oszczędności odtrącają torpedę lotni- że od dłuższego czasu zaniechano prac cia Sabaudii posłuchał jego prośby i upo- czą jako niepotrzebną broń, z której i tak studyjnych i prób ze samolotami torpe- mniał się choć jednym słowem o takie nic nie będzie. Pricolo ponownie w swo- dowymi, nie mówiąc już, że nikt z do- właśnie próby. Wszystko by się potoczy- im raporcie skierowanym do Mussolinie- wództwa sił lotniczych choćby słowem ło inaczej, gdyby to nie on odgrodził to go uchyla rąbka tajemnicy, czyniąc to bez się odezwał, że jest przeciw. Z tej no- miejsce prób, znajdujące się na jego „po- upiększeń: „to był czysty strach i ciągła wej broni nie „zrezygnowanoby”, gdy- letku” i to tak hermetycznie. obawa, że samoloty torpedowe, dostały- by on sam mocą swej osoby jako dowo- FOTOKOLEKCJA

Monitor Dingbian cesarstwa Mandżukuo w drugiej połowie lat 30. na rzece Ussuri. Więcej o tych jednostkach można przeczytać w naszym 48 numerze specjalnym „Z dziejów floty chińskiej”. Fot. „Ships of the World”

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 53 Michał A. Piegzik Tekst

Holenderski lekki krążownik Java w podczas I fazy Bitwy na Morzu Jawajskim. Mal. zbiory Roberta F.C van Oostena

Bitwa na Morzu Jawajskim część II

Ranek 27 lutego snym rankiem z Malang. Szczęśliwie dla zwiadu do 12:35, kiedy to samolot z Nachi O 05:15 27 lutego z Ngoro wystarto- alianckich marynarzy, sojusznicze bomby nadał raport dotyczący siły oraz ruchów wały dwa „Buffalo” z zdaniem osłania- chybiły. nieprzyjacielskiego zespołu. Pilot potwier- nia Alianckich Sił Uderzeniowych. Z ra- O 10:20 zespół inwazyjny Nishimury dził informację, iż alianckie okręty utrzy- cji na niekorzystne warunki atmosferyczne został spostrzeżony i zaatakowany przez mują stały kurs, lecz jednocześnie skorygo- oba myśliwce nie mogły skontaktować się dwie „Latające Fortece” z Madioen, Ame- wał wcześniejszą obserwację, wskazując na z bazą w Surabaji i wkrótce postanowiły rykańskie maszyny, przenikając przez obecność pięciu krążowników oraz dzie- zawrócić na lotnisko, lądując w Ngoro do partol złożony z sześciu „Zer” z Tainan sięciu niszczycieli. Minutę później pilot 07:45. Kwadrans później JAC stwierdzi- Kōkūtai, zrzuciły swoje bomby na niszczy- poinformował swoją jednostkę o zmianie ła, iż dalsza osłona zespołu Doormana nie ciel Yukikaze, które okazały się niecelne. kursu przez wrogi zespół, który skierował jest możliwa, gdyż alianckie okręty popły- Z powodu złych warunków atmosferycz- się na południe. Nishimura, obawiając się nęły się za bardzo na zachód i znajdują się nych wynik swojej obserwacji załogi „Lata- o bezpieczeństwo transportowców, naka- poza zasięgiem operacyjnym niektórych jących Fortec” przekazały dopiero po wy- zał aby konwój zawrócił do czasu zbadania maszyn. Nie bez znaczenia dla czasowe- lądowaniu, około 12:30. zamiarów wroga. go wstrzymania misji lotniczych było rów- O 10:35 Nishimura, przez wzgląd na po- O 13:40 „Catalina” z 10. Skrzydła Pa- nież wyczerpanie zapasów butli tlenowych, jawienie się alianckich bombowców, na- trolowego nadała radiogram o spostrze- których dodatkowa dostawa znajdowa- kazał zmienić kurs zespołu o 90º, w stro- żeniu 20 transportowców oraz niezidenty- ła się w drodze z Madioen i dopiero wcze- nę Surabaji. Niemalże w tej samej chwili do fikowanej liczby niszczycieli około 65 mil snym południem miała znaleźć się w Ngo- Japończyka dotarł raport maszyny obser- na północny zachód ku północy od wyspy ro. O problemach ze wsparciem myśliwców wacyjnej z pokładu jednego z krążowni- Bawean. Nad zespołem wroga nie krążyły nie poinformowano Doormana, który po- ków, która zlokalizowała okręty Doorma- już żadne myśliwce., które pod wpływem czątkowo był przekonany, iż może bez- na. Według pilota nieprzyjacielski zespół fatalnej pogody zawróciły do Balikpapa- piecznie kursować wzdłuż wybrzeża Jawy. składał się z pięciu krążowników oraz sze- nu. W tej samej chwili, nie wiedząc o na- Niespodziewanie, około 08:30, nad ściu niszczycieli podążających kursem 80º, potkaniu przez „Catalinę” zespołu wroga, Alianckim Zespołem Uderzeniowym po- z prędkością 12 węzłów. Nishimura, aby Doorman zarządził powrót do Suraba- jawił się samolot obserwacyjny wroga, któ- utrzymać kontakt z siłami aliantów, po- ji. Helfrich, nie rozumiejąc przyczyny dla ry następnie o 08:58 zrzucił trzy niecelne lecił Nachi katapultować kolejny samolot której dowódca Alianckiej Grupy Uderze- bomby na Jupitera. W nalocie na brytyjski zwiadowczy. Maszyna wzbiła się w powie- niowej postanowił zawrócić do bazy, na- niszczyciel omyłkowo udział wzięła rów- trze o 11:37 i poleciała kursem zachodnim dał do niego radiogram o treści: „Mimo nież jedna z czterech amerykańskich „La- z misją dokładnego zbadania jednostek ataków powietrznych kontynuować rejs tających Fortec”, które wystartowały wcze- Doormana. Japończycy czekali na wynik na wschód dla odnalezienia i zaatakowa-

54 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa na Morzu Jawajskim nia wroga”. Po chwili nadeszła odpowiedź na wyciągnięcie ręki. Japończycy jednak, wschód i przemieszczający się w kierunku Doormana: „W tym dniu załogi osiągnę- w dalszym ciągu śledzący ruchy nieprzy- południowo-zachodnim, płynął w kolum- ły granicę ludzkiej wytrzymałości; jutro ta jacielskich okrętów za pomocą samolotu nie o kolejności: Jintsu, Yukikaze, Tokitsu- granica zostanie przekroczona”. Helfrich, obserwacyjnego z Nachi, do 14:45 dowie- kaze, Amatsukaze i Hatsukaze. Na północ- naciskając jeszcze raz na swojego pod- dzieli się o zmianie kursu przez alianc- ny zachód od zespołu Tanaki znajdowały władnego, udzielił mu reprymendy: „Ata- ki zespół. O 14:57 Nishimura wydzielił ze się dalsze cztery niszczyciele, które płynę- ki powietrzne były spodziewane, więc i ten swojego zespołu osłony niszczyciele Umi- ły na południe w kolumnie o kolejności: atak nie powinien był być przyczyną wyco- kaze i Natsugumo, które otrzymały pole- Ushio, Sazanami, Yamakaze i Kawakaze. fania z rejonu akcji”. Tym razem jednak cenie pozostania z transportowcami. Ja- Nieco na zachód od czterech niszczycie- Doorman nie zamierzał słuchać przełożo- pończyk zaś, wraz z Naką oraz sześcioma li, na południe parł również zespół Taka- nego, który nie miał pojęcia o rzeczywistej niszczycielami odbił na południe, aby wes- giego w szyku o kolejności Nachi i Hagu- sytuacji panującej w Alianckim Zespo- przeć zespoły Tanaki i Takagiego. Około ro. Najbardziej wysuniętą na wschód grupą le Uderzeniowym. Ostatecznie, pomimo 20 minut później japoński pilot nadał ko- były jednostki Nishimury, który także ob- rozkazów z góry, Holender zdecydował się lejną depeszę, w której informował o tym, rały trasę na południe. Na czele zespołu powrócić do Surabaji. iż jednostki Doormana płyną z prędkością Nishimury znajdowała się Naka, a za nią Zmiana kursu dokonana przez zespół 22 węzłów na kursie kolizyjnym. Odległość w dwóch kolumnach, zachodniej i wschod- Doormana została natychmiast dostrze- pomiędzy alianckim oraz zespołem Taka- niej, płynęło sześć niszczycieli. Kolejność żona przez japoński samolot obserwacyjny giego wynosiła zaledwie 60 mil, tak więc okrętów dla pierwszej z formacji to: Mu- z Nachi, który przekazał wynik obserwacji spotkanie obu stron miało nastąpić za oko- rasame, Samidare, Harukaze, Yudachi, dla do Nishimury. Japończyk, zdziwiony ru- ło 1,5 godziny. Tym razem wydawało się, drugiej zaś: Asagumo i Minegumo. chami alianckiego zespołu, polecił trans- że Doorman nie skieruje się już do Sura- Gdy Aliancki Zespół Uderzeniowy portowcom powrót na pierwotny kurs. baji, ponieważ postanowił rzucić wyzwa- przeszedł bezpiecznie przez pole mino- 10 minut po nadaniu raportu przez nie Japończykom. Z powodu nadchodzącej we w okolicy Surabaji, Doorman nakazał amerykańską „Catalinę”, kolejna „Cata- bitwy Tanaka pospiesznie skierował się na swoim jednostkom zająć pozycję w szyku. lina”, tym razem holenderska, wysłała do zachód, aby zbliżyć się do Takagiego. Kolumnę krążowników poprowadził De bazy radiogram z informacją i spostrze- Ruyter, za nim zaś płynęły kolejno: Exeter, żeniu japońskiego zespołu złożonego z 25 Bitwa na Morzu Jawajskim Houston, Perth oraz Java. Na przedzie trzo- transportowców, dwóch krążowników, – faza dzienna nu zespołu, jako straż przednia, płynęły sześciu niszczycieli oraz kilku mniejszych Jednostki japońskie, przygotowując się niszczyciele brytyjskie. Niszczyciele holen- okrętów 20 mil na zachód od wyspy Bawe- do bitwy, zajęły pozycje w swoich grupach. derskie i amerykańskie zostały usytuowa- an. Z powodu chaosu organizacyjnego za- Zespół Tanaki, najbardziej wysunięty na ne za krążownikami, po ich lewej burcie. równo depesza od amerykańskiej jak i holenderskiej załogi została przekazana do 5. Flotylla Krążowników, dowódca: kontradmirał Takeo Takagi Doormana dopiero o 14:27. Ilość i kaliber Klasa Prędkość Aliancki Zespół Uderzeniowy, omijając Nazwa okrętu Ilość i kaliber dział wyrzutni okrętu maksymalna zaminowane wody wokół Surabaji, stop- torpedowych niowo zbliżał się do bazy. Doorman posta- 10 x 203 mm + CA Nachi (F) 33 węzły 8 x 610 mm nowił wykorzystać ostatnie wolne chwile 8 x 127 mm przed naciągnięciem zespołu inwazyjnego 10 x 203 mm + wroga do zatankowania jednostek, uzupeł- CA Haguro 33 węzły 8 x 610 mm 8 x 127 mm nienia zapasów prowiantu oraz umożliwie- 2. Flotylla Niszczycieli, dowódca: kontradmirał Raizō Tanaka nia załogom krótkiego odpoczynku. Nie- 7 x 140 mm + spodziewanie, o 14:27 Holender otrzymał CL Jintsu (F) 35 węzłów 8 x 610 mm pilną depeszę od Helfricha, który przeka- 3 x 80 mm zał informację o spostrzeżeniu trzech ja- DD Tokitsukaze 35 węzłów 6 x 127 mm 8 x 610 mm pońskich grup. DD Amatsukaze 35 węzłów 6 x 127 mm 8 x 610 mm Pierwsza z grup, wykryta przez holen- DD Yukikaze 35 węzłów 6 x 127 mm 8 x 610 mm derską „Catalinę”, znajdowała się 20 mil na DD Hatsukaze 35 węzłów 6 x 127 mm 8 x 610 mm zachód od wyspy Bawean. Druga z grup, DD Yamakaze 34 węzły 5 x 127 mm 8 x 610 mm złożona z dodatkowej liczby niszczycie- DD Kawakaze 34 węzły 5 x 127 mm 8 x 610 mm li oraz transportowców, płynęła niecałe 50 mil na północny zachód. Ostatnim z kon- DD Sazanami 34 węzły 6 x 127 mm 9 x 610 mm taktów był pojedynczy krążownik płynący DD Ushio 34 węzły 6 x 127 mm 9 x 610 mm 70 mil za rufą drugiej grupy. 4. Flotylla Niszczycieli, dowódca: kontradmirał Shōji Nishimura Na wieść o obecności wrogiego zespo- 7 x 140 mm + CL Naka (F) 35 węzłów 8 x 610 mm łu w odległości zaledwie 90 mil od Sura- 3 x 80 mm baji, De Ruyter natychmiast zawrócił, wy- DD Asagumo 35 węzłów 6 x 127 mm 8 x 610 mm syłając do reszty bratnich okrętów depeszę DD Minegumo 35 węzłów 6 x 127 mm 8 x 610 mm o treści: „Płynę na spotkanie z jednostkami DD Murasame 34 węzły 5 x 127 mm 8 x 610 mm nieprzyjaciela, podążajcie za mną, szczegó- DD Samidare 34 węzły 5 x 127 mm 8 x 610 mm ły przedstawię później.” Gdyby Doorma- nowi udało się zaskoczyć zespół Takagie- DD Yudachi 34 węzły 5 x 127 mm 8 x 610 mm go, zwycięstwo byłoby prawdopodobnie DD Harusame 34 węzły 5 x 127 mm 8 x 610 mm

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 55 Japońskie lekkie krążowniki, tutaj Naka pod koniec lat. 30, pełniły funkcję przewodników flotylli niszczycieli. Fot. zbiory Larsa Ahlberga Oprócz braku szczegółowych danych na nia ataku czterech „Banshee” na japońskie wroga znalazły się dostatecznie blisko, aby temat sił nieprzyjaciela, jednym z zmar- transportowce1. je rozpoznać, o 16:12 Brytyjczycy zakomu- twień Doormana był stan techniczny Kor- Płynący z prędkością 26 węzłów Alianc- nikowali Doormanowi: „Jeden krążownik, tenaera Po kolizji z rafą koralową w bitwie ki Zespół Uderzeniowy, pozbawiony osło- duże niszczyciele, liczba nieznana, namiar w cieśninie Badung holenderski niszczyciel ny myśliwców, wypatrywał w oddali syl- 330º, prędkość 18, kurs 220º.”. Trzy minuty mógł płynąć maksymalnie z prędkością 26 wetek okrętów wroga, które lada moment później Electra wysłała kolejną wiadomość, węzłów, spowalniając ruch całego Alianc- powinny pojawić się na horyzoncie. Wi- która wzbudziła wiele emocji w Alianckim kiego Zespołu Uderzeniowego. dzialność była dobra, z południowego Zespole Uderzeniowym: „Dwa pancerniki, Gdy o 16:00 Doorman po raz ostat- wschodu wiała lekka bryza. O 16:02 ob- jeden krążownik, sześć niszczycieli”. Zanim ni poprosił o wsparcia lotnictwa, nie wie- serwatorzy na Electrze spostrzegli w od- jednostka flagowa zdołała odczytać ten ra- dział, iż minut dziesięć „Warhawków” dali trzy wodnosamoloty, smużkę dymu port, inny brytyjski niszczyciel skorygo- oraz pięć „Buffalo” wystartowało 45 mi- oraz niewyraźne zarysy kominów japoń- wał wynik obserwacji Electry i nadał wia- nut wcześniej z Ngoro w celu eskortowa- skich jednostek. Gdy sylwetki okrętów domość nie o „dwóch pancernikach”, lecz o „dwóch ciężkich krążownikach”. Aliancki Zespół Uderzeniowy, dowódca: kontradmirał Karel Doorman Około 15:50 Tanaka z pokładu Jitnsu na- Ilość i kaliber wiązał kontakt wzrokowy z grupą Taka- Klasa Prędkość Nazwa okrętu Ilość i kaliber dział wyrzutni giego. 20 minut później obserwatorzy na okrętu maksymalna torpedowych japońskim krążowniku spostrzegli w od- CL Z. Ms. De Ruyter (F) 32 węzły 7 x 150 mm Brak ległości około 25 km maszty jednostek 6 x 203 mm+ alianckich. W tym samym czasie okręty CA USS Houston 32 węzły Brak 8 x 127 mm. Nishimury zbliżyły się do Nachi oraz Ha- guro na około 15 km, płynąc na południe 6 x 203 mm+ CA HMS Exeter 32 węzły 6 x 533 mm równoległym kursem. 8 x 102 mm Do 16:13 Doorman zidentyfikował ze- 8 x 152 mm+ CL HMAS Perth 32 węzły 8 x 533 mm spół Tanaki, który niebawem skręcił na 4 x 102 mm południowy wschód i przygotowywał się CL Z. Ms. Java 31 węzłów 10 x 150 mm Brak do otwarcia ognia w stronę alianckich jed- DD HMS Eletcra 36 węzłów 4 x 120 mm. 8 x 533 mm nostek. Niemalże w tej samej chwili załoga DD HMS Jupiter 36 węzłów 6x120 mm+1x 76 mm 5 x 533 mm Exetera spostrzegła Nakę oraz sześć nisz- DD HMS Encounter 36 węzłów 4 x 120 mm 8 x 533 mm czycieli. DD Z. Ms. Witte de With 32 węzły 4x120 mm+1x80 mm 6 x 533 mm Jintsu, nie czekając na ruch przeciwni- DD Z. Ms. Kortenaer 26 węzłów 4x120 mm +2x80 mm 6 x 533 mm ka, o 16:15, z odległości około 18 km, roz- począł ostrzał w stronę brytyjskich nisz- DD USS John D. Edwards 30 węzłów 4x102 mm+1x76 mm 12 x 533 mm czycieli. Pierwsze dwie salwy japońskiego DD USS Alden 30 węzłów 4x102 mm+1x76 mm 12 x 533 mm krążownika przeleciały nad Electrą i upa- DD USS John D. Ford 30 węzłów 4x102 mm+1x76 mm 12 x 533 mm 1. Z powodu problemów technicznych jeden z „Ban- DD USS Paul Jones 30 węzłów 4x102 mm+1x76 mm 12 x 533 mm shee” wkrótce zawrócił.

56 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Lekki krążownik De Ruyter był jednostką flagową alianckiego zespołu. Fot. World Ship Society, grzecznościowo Richard Osborne dły w pobliżu krążowników alianckich. Do o 16:21 nakazał zmienić kurs zespołu o 20º posiadając doświadczenia w bitwach jed- 16:20 Nachi i Haguro, do tej pory niezau- na lewą burtę. W obawie o ugodzenie wła- nostek nawodnych (Japończyk był specja- ważone przez alianckich obserwatorów, snych okrętów także Tanaka postanowił listą od działań okrętów podwodnych), również otworzyły ogień, usiłując ugodzić zmienić kurs na prawą burtę, aby alianckie wydawali się zaskoczeni przez nietypowy jednostki Doormana z dystansu 26 km. pociski nie dosięgły Jintsu. ogień wroga, który o mały włos nie ugo- Także tym razem pociski okazały się nie- Zanim jeszcze Doorman wydał rozkaz dził ich jednostki. celne. Electra oraz Jupiter próbowały odpo- zmiany kursu na zachodni, o 16:20 Exe- Po zmianie kursu przez Doormana oraz wiedzieć Japończykom, lecz ograniczony ter, a zaraz po nim Houston rozpoczęły zespoły Tanaki i Takagiego, walczące jed- zasięg ich dział 120 mm wykluczał trafie- kanonadę, biorąc za cel Nachi. Wkrótce nostki płynęły na zachód, niemalże rów- nie okrętów nieprzyjaciela. kilka z pocisków, a wśród nich amery- nolegle. Spośród wszystkich zespołów ja- Doorman, aby nie pozwolić Japończy- kańskie z czerwonym markerem, spadło pońskich jedynym kontynuującym trasę na kom na postawienie „poprzeczki nad T” w pobliżu japońskiego krążownika. Ta- południe pozostał zespół Nishimury, który i usiłując odsłonić działa krążowników, kagi oraz młodsi oficerowie na Nachi, nie przygotowywał się do ataku torpedowego. Amerykański ciężki krążownik Houston na przedwojennej fotografii. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 57 Bitwa na Morzu Jawajskim

Artyleria główna krążownika De Ruyter podczas akcji. Fot. zbiory Roberta F.C van Oostena Dowódcy krążowników alianckich, chodni ku zachodowi. O 16:33 Naka wy- rozstrzygnąć bitwę na krótkim dystansie. znajdując się na dogodnej pozycji do sku- strzeliła cztery torpedy. Spośród sześciu Przewaga Japończyków w uzbrojeniu tor- tecznego ostrzału wroga, nalegali na niszczycieli Nishimury, które pokonywa- pedowym była przytłaczająca, dlatego też zmniejszenie dystansu. Doorman jednak ły zakręt, pomiędzy 16:40 a 16:45, każdy Holender, posiadając o jeden krążownik w dalszym ciągu obawiał się, iż Japończy- z nich oddał salwę złożoną z czterech tor- więcej niż nieprzyjaciel, spróbował roz- cy postawią „kreskę nad T” i o 16:29 po- ped (poza Asagumo, który wystrzelił je- bić przynajmniej jeden zespół wroga. Choć stanowił zmienić kurs o 12º na lewą bur- dynie trzy). W tej samej chwili cztery tor- o 16:53 De Ruyter otrzymał drugie trafie- tę, w kierunku południowo-wschodnim pedy wystrzelił Jintsu, celując w kolumnę nie wadliwym pociskiem 203 mm, Door- ku wschodniemu. Manewr ten, choć miał alianckich krążowników. man nie skierował swojego zespołu na po- uchronić jednostki alianckie przed ostrza- Po wykonaniu ataku torpedowego i uda- łudnie, lecz zdecydował się na wymianę łem Japończyków, jednocześnie sprawił, iż niu się na kurs zachodni, niszczyciele Ni- ciosów z Japończykami. działa części lekkich krążowników, m.in. shimury położyły zasłonę dymną i uciekły Załoga Houstona, prowadząca ogień Perth, nie mogły dosięgnąć wroga. przez odpowiedzą wroga. Według później- w kierunku japońskich ciężkich krążow- W tym samym czasie japoński ogień szego raportu Collina Perth zdołał jednak ników, przy dziesiątej salwie odnotowała starały się korygować trzy samoloty ob- ugodzić z drugiej salwy jeden z japońskich pierwsze trafienie w Haguro. Według obserwacyjne katapultowane zaraz przed bi- niszczycieli. serwatorów pocisk wywołał pożar na dzio- twą z Jintsu, Naki i Nachi, które pomimo Około 16:52 do akcji torpedowej wkro- bowej artylerii głównej. O 16:55 Haguro pojawienia się nad polem bitwy alianckich czył również Haguro, który z odległości miał otrzymać kolejne trafienia, tym ra- myśliwców z Ngoro na bieżąco podawały około 21 km oddał salwę złożoną z ośmiu zem jednak w śródokręcie oraz dziobową Takagiemu, Tanace i Nishimurze przybli- „ryb”. Celem japońskich torped była ko- część pokładu, która stanęła w ogniu. Zda- żoną pozycję oraz odległość od jednostek lumna główna alianckiego zespołu. niem Amerykanów okręt nieprzyjacielski wroga. Z pomocą maszyn zwiadowczych Po kilku minutach oczekiwania na re- wstrzymał kanonadę i poważnie uszko- Japończycy stopniowo usiłowali wstrze- zultat ataku trzech krążowników oraz sze- dzony opuścił szyk. lić się w cel i o 16:31 jeden z pocisków 203 ściu niszczycieli, Japończycy spostrzegli Choć alianccy i japońscy obserwato- mm przebił pancerny pokład De Ruyte- około tuzin wybuchów, które pojawiły się rzy widzieli same trafienia i zdemolowane ra i wpadł do maszynowni pomocniczej. wzdłuż formacji wroga. W rzeczywisto- okręty wroga, w rzeczywistości oba zespo- Szczęśliwie dla holenderskiej jednostki po- ści jednak znaczna część torped wybuchła ły pozostały niemalże nienaruszone i pły- cisk okazał się wadliwy i nie eksplodował. przedwcześnie. nęły kursem równoległym. Do 17:00 ani Zespół Nishimury, który jako jedy- O 16:51, zanim jeszcze Haguro zdołał aliancki ostrzał, ani japońskie salwy torpe- ny nieustannie kierował się na południe, zaatakować „rybami” formację Alianckie- dowe nie rozluźniły szyku nieprzyjaciela, o 16:30 znalazł się wystarczająco blisko ko- go Zespołu Uderzeniowego, Doorman po- obie strony zaś szykowały się do dalszego lumny alianckiej i obrał kurs północno-za- stanowił zbliżyć się do Japończyków, aby etapu zmagań w bitwie na Morzu Jawaj-

58 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa na Morzu Jawajskim

Australijski lekki krążownik Perth w ujęciu z końca 1941 r. Fot. zbiory Richarda Osborne’a skim. O 17:02 Takagi nadał rozkaz: „Cały nad T” i ostatecznie zniszczyć Aliancki Ze- paliwa oraz zbliżającej się nocy, wszystkie zespół, przygotować się do ataku!”. spół Uderzeniowy ogniem artyleryjskim. maszyny wycofały się do Ngoro. O 17:04 Nishimura otrzymał niespo- Po wykonaniu ataku na japońskie trans- dziewaną wiadomość, iż jego konwój zo- portowce „Banshee” otrzymały rozkaz wy- *** stał zaatakowany przez trzy „Banshee” cofania się na lotnisko w Malang. W tym Przez niemalże pierwszą godzinę bi- oraz 10 „Warhawków”. Szczęśliwie dla Ja- samym czasie myśliwce zostały skierowa- twy na Morzu Jawajskim wszystkie okręty pończyków, podczas nalotu alianci nie wy- ne do osłony powietrznej Alianckiego Ze- Doormana uchroniły się przed japońskim rządzili transportowcom większych szkód, społu Uderzeniowego. „Warhawki” oraz ostrzałem i zachowały pełną sprawność choć piloci byli przekonani, iż udało im się „Buffalo”, nadlatując nad pole bitwy oko- bojową. Niespodziewanie, o 17:08, jeden zatopić trzy jednostki wroga. Takagi, po- ło 17:00, nie mogły jednak zbliżyć się do z pocisków 203 mm, pochodzący z Nachi mimo nieskutecznego nalotu wroga, zro- japońskich jednostek z powodu inten- lub Haguro przebił osłonę platformy ar- zumiał nagle, iż bitwa toczy się za blisko sywnego ostrzału przeciwlotniczego wro- tyleryjskiej na Exeterze, wybił całą obsłu- konwoju. Zamiast czekać na zmrok i moż- ga. Doorman, widząc kolejne maszyny, gę prawego działa przeciwlotniczego, a na- liwość storpedowania Alianckiego Zespołu nie wiedział, iż otrzymał osłonę powietrz- stępnie eksplodował we wnętrzu kotła B. Uderzeniowego, Japończyk nakazał ście- ną. Alianckie myśliwce, pomimo tego, iż Siła potężnej eksplozji oraz odłamki zabi- śnić szyki wszystkich grup i nacierać na nie zdołały zaatakować wroga, skutecznie ły część obsługi znajdującej się w pomiesz- wroga. Do 17:10 grupy Tanaki, Takakiego przegoniły nieprzyjacielskie wodnosamo- czeniu. Z ośmiu kotłów Exetera, sześć ule- oraz Nishimury skierowały się na kurs po- loty i pokrzyżowały plany Takagiego. Oko- gło wyłączeniu. Jednostka momentalnie łudniowo-zachodni, aby postawić „kreskę ło 17:30, z powodu kurczących się zapasów zwolniła do zaledwie 11 węzłów i nie mo- Japoński ciężki krążownik Nachi wraz z bliźniaczym Haguro stanowiły trzon 5 Flotylli Krążowników. Fot. „Ships of the World”

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 59 Brytyjski ciężki krążownik Exeter sfotografowany w Tanjong Priok w lutym 1942 r. Fot. zbiory Richarda Osborne’a gła osiągnąć więcej niż 15-16 węzłów2. De- topienia Kortenaera miało być rozbicie W związku ze zniknięciem alianckich tonacja ładunku wyłączyła także genera- szyku Alianckiego Zespołu Uderzenio- myśliwców znad pola bitwy, o 17:30 Ha- tory elektryczne (utrata zasilania parą), wego. Japończycy, widząc problemy Do- guro oraz Nachi katapultowały po dwa co sprawiło z kolei, iż na brytyjskim krą- ormana, postanowili wykorzystać chwile „Dave”, które otrzymały zadanie zaznacza- żowniku zgasły światła oraz zostały unie- słabości przeciwnika i zbliżyć się do jego nia pozycji zespołu Doormana i korygowa- ruchomione wieże artyleryjskie. Dowódca jednostek. nia japońskiego ognia. jednostki, komandor Oliver Gordon, naka- Dowódcy alianckich okrętów, którzy Na widok chwilowego rozprężenia zał zmienić kurs gwałtownie na lewą burtę, widzieli niewyraźne smugi pozostawiane w szeregach wroga japońskie grupy po- aby uniknąć zderzenia z następnym w ko- przez „Długie lance”, myśleli, iż w pobli- spiesznie skierowały się na południe, aby lumnie Houstonem. żu znajduje się japoński okręt podwodny. zaatakować Exetera z prawej burty. W tym Nagły manewr Exetera został nieoczeki- Chaos w Alianckim Zespole Uderzenio- samym czasie Doorman wyszedł zza zasło- wanie powtórzony przez amerykański krą- wym usiłował opanować Doorman, który ny dymnej i spostrzegł Japończyków w od- żownik, którego dowódca był przekona- wraz z De Ruyterem zatoczył szerokie koło, ległości około 18 km na północny zachód. ny, iż Doorman nakazał ominąć japońskie aby ponownie zebrać sojusznicze jednost- Nieprzyjacielskie okręty wyraźnie kiero- torpedy. W ślad za Houstonem poszły rów- ki w jedną formację. Gdy o 17:20 Holender wały się w stronę uszkodzonego Exetera nież Perth i Java, zmieniając kurs o 90º na wydał rozkaz: „Wszystkie okręty za mną!”, i kilka sekund po 17:45 wznowiły ogień ar- lewą burtę. Pierwszy w kolumnie De Ruy- po chwili reszta krążowników oraz nisz- tyleryjski. Japończycy, mając wszystkie so- ter został chwilowo osamotniony, ponie- czycieli zaczęła podążać kursem południo- jusznicze jednostki na kursie południo- waż reszta Alianckiego Zespołu Uderze- wo-wschodnim. W tym samym momencie wym, uznali, iż to doskonały moment do niowego skierowała się wbrew intencjom nawiązano kontakt z Exeterem. Na polece- zaskoczenia Alianckiego Zespołu Uderze- Doormana na południe. nie Doormana poważnie uszkodzony krą- niowego torpedami. Nie minęło więcej niż kilkanaście se- żownik miał być osłaniany przez brytyj- Jako pierwszy o 17:48 zaatakował Hagu- kund od zmiany kursu, gdy załoga Perth skie niszczyciele oraz Witte de With, które ro, który wystrzelił osiem torped. Po dwóch spostrzegła, iż Exeter został poważnie w razie konieczności miały kontratakować minutach swoje wyrzutnie opróżniła rów- uszkodzony i nie może samodzielnie rato- w kierunku północno-zachodnim. Exeter, nież Naka, wystrzeliwując w kierunku Exe- wać się przed japońskimi pociskami. Do- nie czekając na pojawienie się Japończy- tera cztery „ryby” i stawiając zasłonę dymną. wódca australijskiego krążownika, koman- ków, z prędkością 5 węzłów powoli wyco- Do 17:54 dwanaście „Długich lanc” dodały dor Hector Waller, postanowił ponownie fywał się na południowy wschód. od siebie Nachi oraz Jintsu, a za nimi w prze- gwałtownie zmienić kurs, tym razem na Electra, Jupiter i Encounter, wykonując ciągu pięciu minut swoje salwy oddały rów- prawą burtę, i postawić zasłonę dymną, polecenie Doormana, począwszy od 17:25 nież pozostałe niszczyciele z zespołu Tanaki, aby osłonić sojuszniczy okręt. zataczały koła wokół uszkodzonego Exete- które po wystrzeleniu łącznie 48 torped za- O 17:13 jedna z torped z Haguro, trafi- ra skrytego od północy w zasłonie dymnej. wróciły następnie przez lewą burtę. Do 18:06 ła w prawą burtę Kortenaera. Eksplozja Do 17:29 Holender ponownie zebrał czte- także grupa Nishimury oraz Takagiego wy- „ryby” okazała się na tyle potężna, iż ho- ry sprawne krążowniki i ruszył na kurs po- konały zwrot na kurs zachodni. lenderski niszczyciel przełamał się na pół łudniowo wschodni. Nowy trzon zespołu Gdy obserwatorzy na brytyjskich nisz- i w przeciągu kilku minut poszedł na dno stanowiła od tamtej pory formacja płyną- czycielach spostrzegli japońskie jednost- wraz ze 112 marynarzami3. cą w kolejności: De Ruyter, Houston, Perth Choć utrata jednej jednostki nie de- i Java. Amerykańskie niszczyciele, w dal- 2. Report of actions and loss of the HMS Exeter in cydowała jeszcze o rezultacie bitwy na szym ciągu pozostające poza bitwą, zacho- the Java Sea, 2/25/42-3/1/42, s. 4., F. C. van Oosten, Her Netherlands Majety’s Ship DE RUYTER. Morzu Jawajskim, dużo ważniejszym wały swoje dotychczasowe pozycje na ty- 3. Report of Action With Japanese on February 27, następstwem trafienia Exetera oraz za- łach kolumny krążowników. 1942. Events before and After., s. 2.

60 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Wg „Senshi Sōsho kan 26: Ran’in Bengaru-wan hōmen kaigun shinkō sakusen” opracował Tomasz Siegmund Bitwa na Morzu Jawajskim

Brytyjski niszczyciel Electra, który zatonął po starciu z japońskimi niszczycielami. Fot. zbiory Richarda Osborne’a ki kierujące się w stronę Exetera, dowód- marynarzy oraz wyłączył go z dalszej czę- Po zatopieniu przez wroga Electry Ju- ca Electry, kapitan marynarki Cecil May, ści bitwy. Równie zabójcze okazały się po- piter oraz Witte de With dołączyły do En- nakazał uprzedzić przeciwnika i zaatako- ciski Asagumo, które zniszczyły kotłow- countera, a następnie wszystkie jednostki wać go na północ od zasłony dymnej. Elec- nię nr 2 i urządzenia komunikacyjne na powróciły do osłaniania odwrotu zdemo- tra, Encounter i Jupiter ruszyły w stronę gę- pomoście. Zaledwie dwa trafienia spra- lowanego Exetera. Podczas wykonywania stego dymu i po chwili spostrzegły zespół wiły, iż obsługi dział na brytyjskim nisz- gwałtownych manewrów niespodziewa- Tanaki, który szykował się do opróżnienia czycielu zostały zmuszone do korzystania nie uszkodzeniu uległ także Witte de With, swoich wyrzutni torpedowych. Pierwsza z lokalnych przyrządów celowniczych. Po- którego jedna z bomb głębinowych przy- z brytyjskich jednostek otworzyła ogień ważnie uszkodzona Electra zatrzymała się, padkowo wypadła do morza i eksplodowa- i trafiła w Jintsu jednym pociskiem, który wystrzeliła swoje torpedy, lecz po chwili ła blisko burty niszczyciela. Szczęśliwie dla zabił jednego oraz zranił czterech japoń- przechyliła się na lewą burtę i została do- Alianckiego Zespołu Uderzeniowego, żad- skich marynarzy. Pomiędzy 18:00 a 18:10 bita przez Minegumo. Dowódca jednostki, na z dziewięćdziesięciu ośmiu torped wy- Encounter i Minegumo wymieniły kil- rozumiejąc, iż to ostatnia chwila na ocale- strzelonych przez Japończyków pomiędzy kanaście salw z odległości zaledwie 2700 nie swoich ludzi, wydał rozkaz opuszcze- 17:50 a 18:10 nie okazała się celna. metrów, lecz żaden z okrętów nie zdołał nia jednostki. Wielu marynarzy nie zdo- Począwszy od 17:50 trzon zespołu Do- uszkodzić swojego przeciwnika. Odmien- łało jeszcze przejść na szalupy, gdy o 18:16 ormana płynął kursem południowo- nie sytuacja wyglądała w przypadku Elec- okręt poszedł nagle na dno. Spośród 173 -wschodnim, szykując się do wystrzelenia try, która po ugodzeniu Jintsu, obrała za członków załogi jedynie 56 zostało następ- własnych „ryb” w celu ułatwienia Exetero- cel Asagumo. Jeden z brytyjskich pocisków nego dnia uratowanych przez amerykański wi ucieczki. Houston wystrzelił w kierun- trafił w japoński niszczyciel, zabił czterech okręt podwodny S 38. ku Naki kilka salw, które upadły w pobli- Holenderski niszczyciel Witte de With na przedwojennej fotografii. Fot. zbiory Leo van Ginderena

62 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Wg „Senshi Sōsho kan 26: Ran’in Bengaru-wan hōmen kaigun shinkō sakusen” opracował Tomasz Siegmund Bitwa na Morzu Jawajskim

żu jednostki i opryskały pokład jej wodą. kami dogonić trzon zespołu, lecz próba W odpowiedzi na salwy aliantów, grupa O 18:06 Aliancki Zespół Uderzeniowy komunikacji z De Ruyterem oraz Housto- Tanaki położyła zasłonę dymną i po chwili zmienił kurs na 190º, Doorman zaś wy- nem zakończyła się niepowodzeniem. straciła kontakt z jednostkami wroga. dał amerykańskim niszczycielom rozkaz O 18:46 Nishimura otrzymał raport sa- Płynący na południe Aliancki Zespół do kontrataku. John D. Edwards skręcił molotu obserwacyjnego, który ostrzegł go Południowy do 21:00 dotarł do płycizn na prawą burtę, aby wyjść ze śladu toro- o północno-zachodnim kursie Doormana. przy Jawie i na rozkaz Doormana obrał wego Javy i przygotować całą formację do Japończycy, mając niewiele czasu na po- kurs zachodni. Jedenaście minut później wypuszczenia torped. Nie minęło jednak wstrzymanie Alianckiego Zespołu Uderze- od zespołu odłączyły się amerykańskie więcej niż dwie minuty, gdy Holender od- niowego w drodze na konwój, przez kolejne niszczyciele, które skierowały się do Sura- wołał swój rozkaz i polecił amerykań- 20 minut usiłowali zebrać swoje jednost- baji, aby uzupełnić niemalże wyczerpane skim niszczycielom postawić zasłonę dym- ki, które po ataku torpedowym popłynęły zapasy paliwa oraz wykorzystane torpedy. ną. O 18:09 słońce zaszło za horyzontem w różnych kierunkach. O 18:57 Nachi oraz Pozostałe cztery krążowniki oraz Jupiter i w przeciągu kwadransa nad polem bitwy Haguro zatrzymały się, aby odzyskać ka- i Encounter obrały trasę wzdłuż wybrze- zapanowała noc. Dzięki światłu księżyca tapultowane samoloty. Około 19:00 oka- ża Jawy, omijając pod drodze holenderskie widoczność na Morzu Jawajskim pozosta- zało się, iż Naka kompletnie zgubiła swo- pole minowe, którego dokładną pozycję ła mimo wszystko dobra. je niszczyciele z grupy. Lekko uszkodzony poznano z transmisji radiowych. Minegumo oraz pokiereszowany Asagumo Gdy cztery krążowniki oraz Encounter Bitwa na Morzu Jawajskim – faza nocna otrzymały polecenie dołączenia do trans- bezpieczne przepłynęły przez zaminowa- O 18:16 Doorman nadał aldisem niezro- portowców. O 19:04 maszyna zwiadowcza ne wody, niespodziewanie o 21:25 Jupiterem zumiały dla Amerykanów sygnał: „Osła- z Jintsu podniosła alarm, iż Doorman pły- wstrząsnęła potężna eksplozja, która roze- niać mój odwrót!”. Dowódca amerykań- nie wprost na japoński konwój. W reakcji rwała znaczną część jego kadłuba. Dowód- skich niszczycieli, komandor Thomas na niebezpieczeństwo grożące Zespołowi ca jednostki, kapitan marynarki Norman Binford, zastanawiał się nad sensem roz- Wschodniej Jawy, Nishimura natychmia- Thew, natychmiast zakomunikował: „Zosta- kazu Holendra i po chwili wywnioskował, stowo nakazał wszystkim transportowcom łem storpedowany”. W rzeczywistości jed- iż najrozsądniejszym rozwiązaniem bę- oraz towarzyszącym im jednostkom zmie- nak brytyjski niszczyciel, z czego od począt- dzie zaatakowanie Japończyków „rybami”. nić kurs i oddalić się od miejsca lądowa- ku zdawał sobie sprawę Doorman, wszedł na Z pokładu Johna D. Edwardsa obserwato- nia. Do 19:22 Nachi zabrał na pokład ostat- jedną z holenderskich min morskich. rzy spostrzegli w oddali sylwetki wrogich nią z maszyn zwiadowczych, a następnie W wyniku rozerwania kadłuba Jupiter okrętów, prawdopodobnie Nachi i Haguro. na rozkaz Takagiego obrał wraz z Hagu- zaczął tonąć. Na polecenie dowódcy zało- O 18:22 cztery amerykańskie niszczycie- ro trasę na północ. Niszczyciele Nishimu- ga opuściła okręt, który poszedł na dno do- le wystrzeliły swoje torpedy z prawej bur- ry, poza Asagumo, aby osłonić południową piero po około czterech godzinach. Spo- ty, wykonały zwrot na prawo i po chwili flankę sojuszniczego konwoju, który znaj- śród wszystkich marynarzy brytyjskiej opróżniły swoje wyrzutnie na lewej bur- dował się zaledwie 30 mil na północny za- jednostki 78 zdołało dopłynąć do brzegów cie. Następnie wszystkie położyły zasło- chód, również pospiesznie skierowały się Jawy. Do późnego wieczora 28 lutego resz- nę dymną i ruszyły w stronę bratnich krą- na północ. ta rozbitków została zebrana z morza przez żowników, aby zająć pozycje w szyku zaraz O 19:25 płynący na wprost wrogiemu Japończyków. za Javą. Jak się okazało później, wystrzelo- konwojowi Aliancki Zespół Uderzenio- Po utracie Jupitera, około 21:30, Door- ne przez Amerykanów „ryby” zostały spo- wy ponownie nawiązał kontakt wzroko- man odbił na północ, myśląc, iż ominął ja- strzeżone przez Takagiego, który poprzez wy z Jintsu oraz kilkoma japońskimi nisz- pońskie niszczyciele, które namierzają jego obranie kursu północnego z łatwością czycielami. Doorman, widząc przeciwnika zespół. W ciągu trwającej już ponad pięć uniknął trafień. z odległości zaledwie 15 km, pięć minu- godzin bitwy Holender wielokrotnie pró- W trakcie starcia artyleryjskiego po- ty później nakazał zmienić kurs na pół- bował zmylić Japończyków, lecz za każdym między krążownikami Alianckiego Ze- nocno-zachodni. Chwilę później samolot razem wrogie maszyny zwiadowcze zrzu- społu Uderzeniowego oraz grupą Ni- z Jintsu zrzucił nad alianckimi okrętami cały flary, starając się oświetlić sylwetki shimury, o 18:30 Doorman wysłał do flary pozycjonujące. Houston i Perth mo- alianckich okrętów. Dowódca Alianckie- Helfricha wiadomość: „Wróg wycofuje się mentalnie otworzyły ogień w kierunku za- go Zespołu Uderzeniowego, płynąc wprost na zachód. Gdzie jest jego konwój?”. Ho- chodnim, lecz ich pociski okazały się nie- na północ i manewrując, liczył, iż unik- lender, rozumiejąc, iż bez pomocy lot- celne. O 19:36, na widok tajemniczych nie kontaktu z japońskimi krążownikami nictwa z Jawy nie zlokalizuje i nie zato- błysków po lewej burcie, Waller nakazał oraz niszczycielami i w decydującym ru- pi transportowców wroga, które zapewne własnej jednostce zmienić kurs na zachod- chu zniszczy nieprzyjacielski konwój. znajdowały się dalej na północ, postano- ni, aby uniknąć czterech japońskich torped O 22:17 De Ruyter minął szalupy rozbit- wił skierować się na północny wschód, aby wystrzelonych przez Jintsu. Manewr Perth ków z Kortenaera, których pozycje wykrył w dalszej kolejności odbić na północny za- został niebawem powtórzony przez pozo- pocisk oświetlający z Houstona. Na polece- chód. O 18:31 dowódca Alianckiego Ze- stałe jednostki Alianckiego Zespołu Ude- nie Wallera Encounter odłączył się od ze- społu Uderzeniowego posłał do czterech rzeniowego, które również zwróciły się na społu i ruszył do akcji ratunkowej. W prze- amerykańskich i dwóch brytyjskich nisz- zachód. De Ruyter dogonił bratnie okręty 4 czycieli polecenie: „Podążajcie za mną” . do 19:38 i ponownie zajął czołową pozycję 4. Przy Exeterze pozostał Witte de With, który eskor- Trzy minuty później ucichły amerykań- w szyku. Doorman, kierując się z Alianc- tował go podczas trasy na południowy wschód. 5. Około 19:00 z Jawy wystartowała jedna amerykań- skie i japońskie działa, ponieważ chwilo- kim Zespołem Uderzeniowym na zachód, ska „Catalina”, która o 22:22 zlokalizowała japoński kon- wo obie strony straciły kontakt wzrokowy. a od 20:00 na południe, znacząco oddalił wój, po czym nadała o nim informację do bazy. Z nie- W tym samym czasie Binford poinformo- się od japońskich transportowców, których wiadomych przyczyn przekazanie Doormanowi tej de- peszy zajęło kolejne półtorej godziny. Gdy Holender wał Doormana, iż wykorzystał wszystkie pozycji nie znał i nie mógł się dowiedzieć w końcu otrzymał tę wiadomość bitwa na Morzu Jawaj- torpedy oraz próbuje razem z Brytyjczy- bez wsparcia sojuszniczego lotnictwa5. skim dobiegała końca.

64 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Wg „Senshi Sōsho kan 26: Ran’in Bengaru-wan hōmen kaigun shinkō sakusen” opracował Tomasz Siegmund Tekst

Krążownik Java zatopiony w nocnej bitwie, ujęcie przedwojenne z lat 1935-1937. Fot. World Ship Society, grzecznościowo Richard Osborne ciągu niecałej godziny Brytyjczycy zabrali gich lanc”, pochodząca z Haguro, ugodzi- ny w chwili gdy podpłynęły do niego Nachi na pokład 113 marynarzy holenderskich ła rufową część De Ruytera i eksplodowa- oraz Haguro, jednak Takagi postanowili go (w tym dowódcę, kapitana marynarki An- ła przy zbiorniku. Niespełna cztery minuty nie dobijać. Japończyk nie chciał tracić cza- toine’a Kroese’a) i skierowali się w stronę od pierwszego trafienia, druga z „Długich su i amunicji na cel, który niebawem zato- Surabaji, gdzie dotarli bezpiecznie po pół- lanc”, pochodząca z Nachi, trafiła w rufo- nie, ponieważ zamierzał rozpocząć pościg nocy 28 lutego. wą część Javy, wybuchając zaraz przy maza resztkami Alianckiego Zespołu Ude- W czasie gdy brytyjski niszczyciel zaj- gazynie amunicji. rzeniowego. Z niewyjaśnionych do dzisiaj mował się ratowaniem rozbitków, Takagi W krótkim czasie na obu holenderskich względów rozkaz dogonienia pozostałych oraz Nishimura utracili wsparcie maszyn krążownikach rozprzestrzenił się pożar, alianckich krążowników nie został wyda- zwiadowczych, gdyż jedyna unosząca się który odciął załogi od poszczególnych po- ny, a Houston oraz Perth zdołały uciec na nad zespołem Doormana miała zepsute ra- mieszczeń. De Ruyter momentalnie utra- zachód. De Ruyter, flagowy okręt Holen- dio. Przez kolejną godzinę cztery krążow- cił zasilanie i gdy jego amunicja 40 mm (z drów, zatonął jeszcze przed świtem 28 lu- niki z Alianckiego Zespółu Uderzeniowe- dział przeciwlotniczych) zaczęła eksplodo- tego. Wraz z okrętem na dno poszło 344 go płynęły kursem północnym, licząc, iż wać, Doorman wydał polecenie opuszcze- członków załogi, w tym Doorman. Bitwa przypadkiem natrafią na japońskie trans- nia jednostki. Załoga uciekła na dziobową na Morzu Jawajskim dobiegła końca. Pra- FOTOKOLEKCJA portowce. Takagi, szukając przeciwnika, część okrętu. W swoim ostatnim rozkazie wie 8-godzinne zmagania na wodach na który z każdą minutą znajdował się coraz Holender nakazał Houstonowi oraz Perth zachód od Surabaji zakończyły się decydu- bliżej konwoju, skierował się nieznacznie wycofać się do Batawii i przekazać Helfri- jącym zwycięstwem Japończyków. na południe i nakazał bratnim niszczycie- chowi wieść o wydarzeniach na Morzu Ja- lom zbliżyć się do Nachi oraz Haguro. wajskim. Amerykański oraz australijski Posumowanie O 23:03 obserwatorzy na pierwszym krążownik, wykonując rozkaz dowódcy, Choć Doorman nie popełnił podczas z japońskich krążowników wypatrzyli rozdzieliły się, aby uniknąć namierzenia bitwy większych błędów, a jego jednost- sylwetki zespołu Doormana w odległości przez japońskie samoloty i następnie skie- ki walczyły z pełnym zaangażowaniem, około 15 km na południowy wschód ku rowały się na południowy wschód. Aliancki Zespół Uderzeniowy osta- południu. Po chwili również alianccy ob- Dramat Javy dopełnił się w przeciągu tecznie utracił aż dwa krążowniki lek- serwatorzy spostrzegli grupę Takagiego. kilku minut, kiedy to jednostka przełama- kie (flagowy De Ruyter, Java) oraz trzy Aliancki Zespół Uderzeniowy otworzył ła się, a jej dziobowa część na chwilę unio- niszczyciele (Kortenaer, Electra, Jupi- ogień o 23:10, lecz jego pociski okazały sła się pionowo do góry. Ci, którzy nie zdą- ter). W wyniku japońskiego ostrzału ar- się niecelne. Nachi oraz Haguro, szykując żyli zejść z pokładu, skakali bezpośrednio tyleryjskiego poważanemu uszkodzeniu się do ataku, zmieniły kurs na lewą bur- do wody, aby ratować życie. O 23:45 Java uległ również Exeter oraz w niewielkim tę, aby płynąć równolegle do nieprzyja- poszła na dno, zabierając ze sobą 515 ma- stopniu Houston. Spośród pięciu krą- cielskiej kolumny. Japońskie działa za- rynarzy, w tym dowódcę, komandora Phi- żowników Doormana jedynie Perth nie grzmiały w końcu o 23:22. Obie strony, lipphusa van Stralaelna. Ocalała część za- odnotował żadnych strat. Wraz z odpły- zmęczone trwającą już ponad siedem go- łogi, pomimo widoku zagłady własnego nięciem amerykańskich niszczycieli oraz dzin bitwą, strzelały do siebie ostatnimi okrętu, trzykrotnie wzniosła okrzyk na Encountera do Surabaji, tuż przed półno- zapasami amunicji. cześć królowej. cą 28 lutego Aliancki Zespół Uderzenio- W decydującym etapie zmagań, o 23:22 Znacznie dłużej trwała agonia De Ruy- wy przestał istnieć. Nachi oraz Haguro wystrzeliły w stro- tera, który po otrzymaniu trafienia tor- Za swą determinację oraz próbę obro- nę alianckiej kolumny salwy złożone od- pedą utrzymywał się na wodzie przez kil- ny Jawy do ostatniej chwili Doorman za- powiednio z ośmiu i czterech torped. ka kolejnych godzin. Los holenderskiego płacił najwyższą cenę. Holender, pomimo Czternaście minut później jedna z „Dłu- krążownika wydawał się przypieczętowa- zawziętości i poświęcenia, nie był w sta-

66 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa na Morzu Jawajskim nie pokonać lepiej zorganizowanego oraz na niebezpieczeństwo. Japończyk, pomi- De Maleise Barrière, Amsterdam-Brussel 1950. uzbrojonego przeciwnika. Nie bez zna- mo wielu krytycznych głosów, 1 maja 1942 E. Lacroix, L. Wells II, Japanese Cuirsers of the Pacific czenia dla losów bitwy na Morzu Jawaj- roku, w związku ze zbliżająca się operacją War, London 1999. skim miały okazać się również w pewnym „MO”, został awansowany na stopień wice- Ministerie van Oorlog, Nederlands-Indië contra Japan, stopniu użyte przez Japończyków maszy- admirała. deel 7, De Strijd op Java, Gravenhage 1961. ny zwiadowcze jak i szczęście Takagiego, S. E. Morison, History of United States Naval Opera- który już o 17:08 zdołał wyeliminować je- Bibliografia (najważniejsze pozycje): tions in World War II, vol III: The Rising Sun in the Pa- den z krążowników ciężkich wroga6. Ja- Źródła: cific 1931 - April 1942, Annapolis 2010. pończycy, atakując w kilku grupach, zdo- Action Report of the USS Houston (CA-30) in the Bat- V. P. O’Hara, US Navy Against the Axis, Surface Com- łali rozbić formację Alianckiego Zespołu tle of the Java Sea, 27 February 1942 bat 1941-1945, Annapolis 2007. Uderzeniowego, który po utracie dwóch Report of actions and loss of the HMS Exeter in the F. C. van Oosten, Battle of the Java Sea, London 1976. jednostek i ponownym zebraniu walczył Java Sea, 2/25/42-3/1/42, s. 4. T. Roscoe, United States Destroyer Operations in World z równie dużym zaangażowaniem. Zma- Report of Action With Japanese on February 27, 1942. War II, Annapolis 1953. gania na Morzu Jawajskim w dniu 27 lu- Events before and After. S. W. Roskill, War at Sea,vol 2: The Period of Balan- tego można podsumować słowami ame- Japanese Monograph No. 101 (Naval Operations in the ce, London 1956. rykańskiego historyka floty, Vincenta Invasion of the Netherlands East Indies). M. Sasaki, (Senshi Sōsho, kan 26) Ran’in Bengaru-wan O’Hary, który napisał: „Kontradmirał Do- Dai Yon Suirai Sentai Senji Nisshi (poz. 1-3 : 01.02- homen kaigun shinko sakusen [pol. Operacje marynar- orman zdecydował się na bitwę na Morzu 28.02.1942), Ref. no : C08030110100, C08030110200, ki wojennej w kierunku Holenderskich Indii Wschod- Jawajskim, ponieważ był zdeterminowany, C08030110300. nich oraz Zatoki Bengalskiej], Tōkyō 1969. aby rozstrzygnąć zmagania z Japończyka- Dai Yon Suirai Sentai Sentō Tōshōhō (poz. 1-7 : 08.02- D. Thomas, Battle of the Java Sea, London 1968. mi na morzu. Istotnie, jego zamiar został 10.03.1942), Ref. no : C08030110600, C08030110700, J. Toland, But not in Shame, London 1961. urzeczywistniony, lecz wynik starcia nie był C08030110800, C08030110900, C08030110000, tym, który chciał uzyskać”. C08030110100, C08030110200. 6. Choć w przeszłości japońskim samolotom zwia- Japońskie zwycięstwo na wodach Morza Opracowania i pamiętniki: dowczym przypisywano dużą rolę w zwycięstwie w bi- Jawajskiego nie było oczywiste dla samych P. C. Boer, The Loss of Java: The final battles for the Po- twie na Morzu Jawajskim, współcześnie wiadomo, że ich wsparcie było znacznie mniejsze niż opisywano. W trak- Japończyków, którzy od samego początku ssesion of Java fought by allied air, naval and land for- cie fazy dziennej bitwy na Morzu Jawajskim 15 alianc- skrytykowali Takagiego za niewłaściwie ces in the period of 18 February – 7 March 1942, Sin- kich myśliwców, w większości sprowadzonych z zachod- wykorzystanie ponad 150 torped (jedy- gapore 2011. niej części Jawy (i pomiędzy 08:30 a około 14:00 boryka- jących się z problemem braku butli gazowych), skutecznie trzy z nich okazały się celne) oraz nie- P. Bosscher, De Koninklijke Marine in de Tweede We- nie zapobiegło dokładnemu korygowaniu ognia artyle- dobicie Alianckiego Zespołu Uderzenio- reldoorlog, deel 2, Franeker 1986.. ryjskiego przez japońskie wodnosamoloty. Także w trakcie fazy nocnej Japończycy nie posiadali przewagi w po- wego zaraz po zatopieniu De Ruytera oraz T. M. Gelewski, Bitwa na Morzu Jawajskim, Gdańsk wietrzu. Jedyny japoński samolot, który znajdował się Javy. Zdaniem niektórych oficerów Nip- 1984. nad zespołem Doormana w kluczowym momencie bi- pon Kaigun Takagi, posiadając nad prze- H. Gill, Royal Australian Navy 1939-1942, Canberra twy nie posiadał sprawnie funkcjonującego radia. O braku problemów ze strony japońskich samolotów wspomi- ciwnikiem przewagę, nie potrafił pokonać 1957. na również A. Hansen, członek załogi Perth, uczestnik go w zakładanym czasie i naraził konwój C. Helfrich, Memoires van C.E.L. Helfrich, Eerste Deel, bitwy na Morzu Jawajskim. FOTOKOLEKCJA Holenderska baza w Surabaji, 1948 rok. Fot. Institut voor Maritieme Historie, grzecznościowo Robert V.C. Oosten

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 67 Arvo Lennart Vercamer (USA)

Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku część III

Luty 1944 roku 2 lutego 1944 roku: Niemiecka jednost- 12 lutego 1944 roku: W późnych godzi- Styczeń/luty 1944 roku: Po wielu przy- ka Baltenland z jeziora Pejpus (eks-estoń- nach wieczornych artyleria radziecka roz- gotowaniach, w dniu 14 stycznia 1944 roku ska Ahti) obsadzona przez niemieckiego poczęła ciężki ostrzał zachodnich brzegów wojska radzieckie rozpoczęły akcje ofen- Feldfebla i 18 Estończyków (10 z nich było cieśniny Lämmijärv. Szczęśliwie dla estoń- sywne na frontach Leningradzkim i Woł- artylerzystami obsługi dwóch radzieckich skich obrońców ogień artylerii radzieckiej chowskim. Dalekosiężnym celem tej ofensy- dział pokładowych kalibru 45 mm) zo- był bardzo nieefektywny tak, że większość wy było przerwanie niemieckiego oblężenia stała oddelegowana do łamania i oczysz- pocisków padała w znacznych odległo- Leningradu, zniszczenie niemieckiej „He- czania z lodu akwenu koło Tartu (Dorpat) ściach od celów. Warto zauważyć, że pod- eresgruppe Nord” jako siły bojowej, a na- w Estonii. czas tego całego radzieckiego ostrzału re- stępnie wyparcie sił niemieckich z Państw jonu Lämmijärv nie odnotowano żadnych Bałtyckich. Ponieważ w tym czasie armia 4 lutego 1944 roku: Wojska radzieckie strat po stronie estońskiej. Ostrzał radziec- niemiecka była w nienajlepszej kondycji bo- przejęły pełną kontrolę nad całym wschod- kiej artylerii zaalarmował jednak obroń- jowej, Niemcy nie byli w stanie powstrzy- nim brzegiem jeziora Pejpus. Ostatni nie- ców estońskich o tym, że radziecki atak mać radzieckiego natarcia. Niemieckie linie miecka rubież na wschodnim krańcu je- na dużą skalę na rejon cieśniny Lämmijärv frontu koło Leningradu i Wołchowa zosta- ziora Pejpus, miasto Gdów zostało zajęte jest nieuchronny. ły przerwane. Dla Niemców linia Narwa- tego samego dnia przez radzieckie oddzia- -Jezioro Pejpus-rzeka Wielikaja (częścio- ły partyzanckie. 13 lutego 1944 roku: Wczesnym ran- wo ukończona linia „Panther”) stanowiła kiem rozpoznanie niemieckiej Luftwaffe pierwszą, naturalną linię obronną poza Le- 11 lutego 1944 roku: Oddziały armii ra- zlokalizowało potężną koncentrację wojsk ningradem. Dla sił radzieckich ta sama li- dzieckiej 90 Dywizji Strzelców przekro- radzieckich wielkości dywizji opuszczają- nia były pierwszym celem do osiągnięcia. czyły cieśninę Lämmijärv i przystąpiły cych rejon Gdowa (Oudova) na wschod- Do lutego 1944 roku siły radzieckie zdoła- do zajmowania wyspy Piirissaar. Niemiec- nim brzegu jeziora Pejpus. Radzieckie od- ły wyprzeć Niemców do tej linii. ka „Strafkompanie” (Karna Kompania), działy bojowe kierowały się ku cieśninie Jako element strategii defensywnej na li- która stacjonowała na wyspie Piirissa- Lämmijärv. Tymi, których zaobserwowa- nii „Panther” Niemcy rozmieścili po za- ar szybko została rozproszona i Niemcy ło niemieckie rozpoznanie byli żołnierze chodniej stronie jeziora Pejpus liczne sta- opuścili swoje pozycje tak szybko, jak tyl- radzieckiej 90 Dywizji Strzelców, pod do- nowiska FLAK Luftwaffe. Mogły one ko mogli. Obsadzony przez Estończyków wództwem pułkownika N. G. Liaszenko zwalczać zarówno cele lotnicze, jak i lą- pluton karabinów maszynowych pozostał oraz 128 Dywizji Strzelców. Było jasne, że dowe. W sektorze Mehikoorma ich głów- na wyspie Piirissaar przystępując natych- wojska radzieckie planują generalną ope- ne zgrupowania zlokalizowano we wsiach miast do silnej obrony. rację w sektorze Lämmijärv, Główne ele- Meerapalu, Mehikoorma i Võõpsu, tj. Tego samego dnia z Tartu do Mehiko- menty radzieckiej 128 Dywizji Strzelców na południowy-wschód od miasta Räpi- orma przybył 1 Battallion, SS-Freiwilli- zostały teraz rozlokowane na wschodniej na i na południe od miasta Mehikoorma gen Grenadier Regiment 45 (Estnische (radzieckiej) stronie jeziora Pejpus. – w pobliżu wejścia na jezioro Pskowskie. Nr 1), 20 Estnische SS-Freiwilligen Gre- Rejony pomiędzy tymi wsiami były zabez- nadier Division, którego dowódcą był 13/14 lutego 1944 roku: We wczesnych pieczane przez formacje lokalnej, estoń- SS-Sturmbannführer (major) Harald Rii- godzinach porannych wojska radziec- skiej „Omakaitse” (Samoobrony) oraz inne palu. Oddział zajął pozycje obronne po- kie rozpoczęły atak na cieśninę koło Me- jednostki niemieckie i estońskie. między Mehikoorma, a granicą gospo- hikoorma. Faktycznym zaskoczeniem dla Obronę rejonu Mehikoorma, małej darstwa rolnego Saksa. Będące w jego Estończyków było to, że wojska radziec- wyspy Piirissaar oraz cieśniny Lämmi- składzie jednostki przeciwlotnicze i prze- kie przekraczały całkowicie zamarznię- järv (przejścia pomiędzy jeziorem Pejpus ciwpancerne zostały rozlokowane wokół tą cieśninę w szyku marszowym tak, jak i Pihkva/Pskowskim) stanowiła 207 Si- Mehikoorma. Jako siły rezerwowe major na paradzie. Sugerowało to, że dowództwo cherheitsdivision pod dowództwem Obe- Riipalu zatrzymał 4 Infantreriekompa- radzieckie oczekiwało zajęcia rejonu Mehi- rsta (Pułkownika) Paula Gallasa. Faktycz- nie – ciężką jednostkę przeciwpancerną koorma bez oporu będąc zupełnie nieświa- nie, „Kampfgruppe GALLAS” składała się oraz kilka dział przeciwlotniczych. Rów- domym zajęcia przez Sturmbannführera z 207 Sicherheitsdivision oraz licznych nież Estończycy przystąpili do organi- Riipalu i jego żołnierzy pozycji obronnych mniejszych estońskich i niemieckich jed- zacji obrony swoich stref tak szybko, jak w mieście i w okolicach Mehikoorma. Od- nostek bojowych. było to możliwe. działy estońskie w Mehikoorma odczeka-

68 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

ły z otwarciem ognia do maszerujących dział, który trzymał w rezerwie i wysłał oddziałów radzieckich niemal do ostatniej go wraz dostępnymi jednostkami przeciw- chwili. Piechota radziecka trzykrotnie usi- lotniczymi i przeciwpancernymi na linie łowała przejść do ataku i trzykrotnie zo- frontu koło Meerapalu i wyspy Piirissaar. stała odparta. W godzinach rannych, kie- Wieczorem i w godzinach nocnych arty- dy stało się jasne, że wojska radzieckie nie leria niemiecka ostrzeliwała wszystkie zna- będą w stanie przeprowadzić kolejnego na- ne pozycje radzieckie w sektorze Lämmi- tarcia, Estończycy doliczyli się 700-800 po- järv. Pomimo ognia niemieckiej artylerii ległych żołnierzy radzieckich. Jest warte wojska radzieckie zdołały wzmocnić swoje odnotowania, że Riipalu uważał ten atak jednostki na przyczółku Meerapalu. za odwrócenie uwagi od głównego uderzenia radzieckiego. 15 lutego 1944 roku: Podczas wczesnych godzin porannych, wzmocnione 14 lutego 1944 roku: Podczas wcze- teraz oddziały radzieckie wyprowadzi- snych godzin porannych, Sturmbannfüh- ły uderzenie przeciwko estońskim i nie- rer Riipalu i jego sztab w Mehikoorma mieckim obrońcom Meerapalu. Szczęśli- zostali poinformowani, że oddziały na- wym zbiegiem okoliczności Estończycy leżące do radzieckiego 374 Pułku Strzel- i Niemcy w Meerapalu zdołali powstrzy- ców 128 Dywizji Strzelców z powodze- mać radzieckie natarcie bez konieczności niem utworzyły niewielki przyczółek koło wzywania na pomoc sił kontruderzenia es- wsi Meerapalu i Pedaspää. W obliczu ra- tońsko-niemieckiego, którego jednostki dzieckiego ataku stacjonujące w Meera- były schowane za głównymi liniami obro- palu niemieckie jednostki FLAK opuściły ny niemieckiej. swoje pozycje i wycofały osiem nadających Równolegle do akcji w Meerapa- się do walki dział. Szczęśliwie artylerzyści lu, o czym tuż przed 08:00 Riipalu zo- FLAK Luftwaffe przegrupowali się w la- stał poinformowany przez estoński Võru sach za Meerapalu i utworzyli linię obron- Omakaitse Battallion (Batalion Samo- ną. Powstałą w obronie wyrwę wypełnili obrony Võru), Armia Radziecka desan- żołnierze 2 Võru Omakaitse Battallion - towała batalion, który zajął umocnienia 2 Batalionu Samoobrony Võru. we wsi Jõepera. Do Mehikoorma zaczęły napływać Szybko stało się jasne dla Riipalu i jego Typowy żołnierz estoński z 2 Võru Omakaitse wzmocnienia dla wojsk niemieckich. Od- sztabu, że wojska radzieckie przygotowu- Battallion (2 Batalionu Samoobrony Võru); było się także spotkanie, w którym uczest- ją się do natarcia w dwóch rejonach mając zima/wiosna 1944 roku; Jezioro Pejpus. Rys. © Arvo Lennart Vercamer niczyli Oberst Paul Gallas (odpowiedzialny przypuszczalnie zamiar połączenia i poza obronę sektora Mehikoorma), Leutnant większenia swoich przyczółków. Aby za- trafień bezpośrednich w pozycje nacierają- Baron Engelhardt (adiutant Gallasa będący trzymać atak radziecki koło Jõepera, Rii- cych oddziałów radzieckich, a także w taflę estońskim Niemcem Bałtyckim) i General- palu wysłał tam 1 Infanteriekompanie dla lodu pokrywającego cieśninę. major Erich Hoffmann (dowódca 207 Si- wzmocnienia sił estońskich i niemieckich. Szala bitew koło wsi Jõepera przechyli- cherheitsdivision) oraz Sturmbannführer Dzięki odrobinie szczęścia bojowego, ła się teraz na stronę jednostek estońskich Riipalu i jego sztab. Dowódcy zapoznali się estońscy obrońcy Jõepera zdołali zatrzy- i niemieckich. Podobnie miały się akcje z raportem o sytuacji oraz przedstawiony- mać radziecki atak. Dodatkowo, dzięki koło farmy Saksa i Meerapalu bezpośred- mi Riipalu zadaniami zajęcia optymalnych przybyciu wzmocnienia w postaci żołnie- nio na północ od Jõepera. Estońskie i nie- pozycji obronnych w rejonie spodziewane- rzy niemieckiego 44 Infanteriebattallio- mieckie siły koło farmy Saksa szybko wy- go ataku radzieckiego. Riipalu przedstawił nu, 11 (Ost Preussische) Infanteriedivi- parły oddziały radzieckie z jej okolicy. jednak kontrpropozycję – niezwłocznego sion, Estończycy i Niemcy przeprowadzili Szybko jednak stało się jasne, że siły ra- zaatakowania wojsk radzieckich. Podczas zakończony powodzeniem kontratak i wy- dzieckie przygotowywały się do kolejne- konferencji obydwaj z Engelhardtem prze- parli siły radzieckie z Jõepera. Przeciwude- go ataku w tym rejonie. Estońskie i nie- konali Gallasa, że natychmiastowe kontr- rzenie to zakończyło się około 13.00. mieckie natarcie koło farmy Saksa było uderzenie będzie najlepszą formą prze- Wojska radzieckie nie poddały się w rzeczywistości tak szybkie, że wielu ra- ciwdziałania. Po krótkim wahaniu Gallas jednak tak łatwo. Przegrupowały się dzieckich żołnierzy było zdezorientowa- zgodził się czyniąc Riipalu dowódcą opera- po wschodniej stronie cieśniny Lämmi- nych i dostało się do niewoli. Atakujący cji w tym sektorze. järv i zainicjowały kolejny atak przeciw Estończycy i Niemcy zdobyli w stanie nie- Do końca dnia Riipalu i jego sztab orga- Jõepera. Ze względu na to, że siły radziec- naruszonym cztery radzieckie działa ar- nizowali i przygotowywali operację kontr- kie musiały pokonywać cieśninę po lo- tyleryjskie, 12 dział przeciwpancernych, uderzenia. Wysłano patrole, które miały dzie ich postęp był jednak powolny i trud- 24 karabiny maszynowe Maksima oraz uzyskać dodatkowe informacje dotyczą- ny. Podczas tego ataku wykorzystywano wiele zaopatrzenia militarnego. Po oczysz- ce siły, rejonów działania i zdolności bo- do zaopatrywania zaprzęgi konne oraz czeniu tego rejonu z sił radzieckich następ- jowych atakujących formacji radzieckich. liczną artylerię małokalibrową. Zanim jednym krokiem było ich wyparcie z Meera- Wszystkim jednostkom estońskim i nie- nak wojska radzieckie miały okazję poko- palu i Pedaspää. mieckim w tym sektorze rozkazano, aby nywać cieśninę po lodzie, nad pole bitwy Siły 44 Infanteriebattallionu, 11 (Ost wszelkimi siłami uniemożliwiły dalszy po- przybyły niemieckie bombowce nurkujące Preussische) Infanteriedivision wzmoc- stęp natarcia radzieckiego. Riipalu wzmoc- Junkers Ju 87, które przypuszczalnie bazo- nione teraz dodatkowymi żołnierzami nił swoją 4 Infanteriekompanie – podod- wały poza Tartu. Samoloty uzyskały wiele niemieckimi otrzymały rozkaz odbicia

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 69 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

ziora Pejpus. Formalne przebazowanie tej jednostki nastąpiło w maju 1944 roku.

26 lutego 1944 roku: Radziecka kompania narciarska dotarła do północnych rejo- nów jeziora Pejpus i zaatakowała na połu- dnie od wsi Katasi skrzydło oraz linie tylne niemieckiej 225 Dywizji Piechoty. Wyeli- minowanie tego zagrożenia zajęło Niem- com kilka dni intensywnych walk. Marzec 1944 roku Marzec-październik 1944 roku: Nie- miecka 207 Sicherungs Division (Dywi- zja Zabezpieczenia Tyłów) została dołą- czona do 18 Armii, a później w sierpniu do Armee-Abteilung Narwa i w paździer- niku do 16 Armii. Przez cały ten okres Dy- wizja była przydzielona do obrony rejonów jeziora Pejpus i Tartu/Dorpat. Oddziały Dywizji, w tym Sicherungsregiment 94, stoczyły wiele zaciętych bitew z siłami radzieckimi, kiedy Niemcy wycofali się z tartu we wrześniu 1944 roku.

1 marca 1944 roku: Niemal wszystkie ocalałe jednostki niemieckie wycofują- cej się 18 Armii zdołały dotrzeć na pozy- cję „Linii Panther” usytuowane na połu- Mapa pokazująca estońską stronę cieśniny Lämmijärv pomiędzy jeziorami Pejpus i Pskowskim – dnie od jeziora Pskowskiego. Miały one 14-17 lutego 1944 roku. Rys. © Arvo Lennart Vercamer jednak mało czasu na przygotowanie się i przejęcia Pedaspää. Pozostałe jednostki cząco większe, podobnie jak straty innych do obrony ponieważ armia radziecka nie estońskie i niemieckie w tym rejonie zosta- jednostek estońskich zgrupowanych w re- dała im wytchnienia atakując południo- ły oddelegowane do przejęcia Meerapalu. jonie Lämmijärv. Jedynie Piirissaar po- wą część „Linii Panther” w dniu 4 marca Aby przygotować obydwa te ataki Riipa- zostawało teraz w rękach radzieckich sił 1944 roku. lu zażądał wsparcia przez Luftwaffe, któ- zbrojnych. re otrzymał. 4 marca 1944 roku: Inne jednostki żoł- O 12:55 21 bombowców nurkujących 16 lutego 1944 roku: Żołnierze 44 In- nierzy radzieckich na nartach, tym razem Junkers Ju 87 (w większości operujących fanteriebattallionu, 11 (Ost Preussische) w sile batalionu, przekroczyły zamarznię- poza Tartu) pojawiło się nad polami bitew Infanteriedivision zostali teraz zluzowani te jezioro Pejpus i zaatakowały pozycje nie- Meerapalu i Pedaspää utrudniając bar- z sektora Lämmijärv i szybko przerzuceni mieckie na południe od Smolnicy. Niem- dzo życie radzieckich jednostek lądowych. na linię frontu koło Narwy. To samo mia- cy natychmiast wykonali kontruderzenie Tuż przed 13:25 miał miejsce kolejny ło spotkać Riipalu i jego batalion chociaż i zdołali odrzucić atakujące jednostki, któ- atak Luftwaffe na lądowe siły radzieckie. zanim zostali oni przebazowani na front re po tafli jeziora wycofały się na radziec- O 13:35 estońskie i niemieckie jednost- koło Narwy mieli kilka dni odpoczynku ką stronę. ki lądowe rozpoczęły atak na Meerapa- w Tartu. lu i do 17:00 tego samego dnia Meerapalu 5/6 marca do połowy kwietnia 1944 znalazło się ponownie pod kontrolą woj- 17 lutego 1944 roku: 44 Pułk Grenadie- roku: Niemcy rozpoczęli kruszenie lodu skową Estończyków i Niemców. Około go- rów odbił wyspę Piirissaar. Podczas tego na jeziorze Pejpus, aby utrudnić siłom ra- dziny później przed niemieckimi atakują- ataku radzieckiego samoloty niemieckiej dzieckim przekraczanie jeziora na zaję- cymi padło Pedaspää. Luftwaffe bombardowały lód (co najmniej tą przez Niemców jego zachodnią stronę. Wraz z zakończeniem tych działań jeden dywizjon bombowców nurkujących Do kruszenia lodu Niemcy wykorzysty- cała zachodnia linia brzegowa jezior Pej- Junkers Ju 87 „Stuka” bazujący w Tartu/ wali ogień artyleryjski i miejscowe ładun- pus i Pihkva (Pskowskiego) znalazła się Dorpat oraz liczne myśliwce), dla utrud- ki wybuchowe. ponownie pod pełna kontrolą niemiec- nienia pokonywania przez żołnierzy oraz ką. Radzieckie straty podczas tej akcji wy- dostawy zaopatrzenia po zamarzniętym je- 9/25 marca 1944 roku: Pod dowódz- niosły ponad 2 tys. zabitych i rannych. ziorze Pejpus. two operacyjne 4 AT-Flottille zostały Estończycy i Niemcy zdobyli także flagę przekazane następujące jednostki z jezio- pułkową radzieckiego 374 Pułku Strzel- 18 lutego 1944 roku: Dowództwo ra- ra Pejpus: ców oraz wiele zaopatrzenia wojennego. dzieckie podjęło decyzję o przetransporto- • Baltenland (eks-estoński Ahti) Straty Estończyków z batalionu Riipalu waniu koleją 25 Brygady Flotylli Rzecznej • Heimat (w licznych źródłach rosyj- były zaskakująco niewielkie – 9 zabitych z jeziora Ilmen poprzez Leningrad do wsi skojęzycznych wymieniany jako „Heima- i 30 rannych. Starty niemieckie były zna- Gdów (Oudova) po wschodniej stronie je- tland”)

70 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

• Peipsi 18 kwietnia 1944 roku: KM 8 Krieg- • Pikker smarine osiągnął gotowość na jeziorze Pej- • Seebär pus. • Ural • Vanemuine 18 kwietnia 1944 roku: KS 10 (były • wszystkie urządzenia portowe i zaopa- KM 10) Kriegsmarine osiągnął gotowość trzenia floty w Tartu operacyjną na jeziorze Pejpus. • urządzenia remontowe floty w Mu- stvee, Tartu i Veps 18 kwietnia 1944 roku: KS 12 (były • 50 marynarzy estońskich KM 12) Kriegsmarine osiągnął gotowość Bandera wojenna ZSRR. • 50 marynarzy niemieckich operacyjną na jeziorze Pejpus. Rys. © Arvo Lennart Vercamer • dwa 25-tonowe dźwigi pływające w Tartu 18 kwietnia 1944 roku: KS 26 (były • Nr SK-225 • dwa dźwigi zamontowane na lądzie KM 26) Kriegsmarine osiągnął gotowość Łodzie patrolowe typu Ja-5: w Tartu operacyjną na jeziorze Pejpus. • MK-5 • MK-6 12 marca 1944 roku: Niemiecka Krieg- 28 kwietnia 1944 roku: KS 2 (były • MK-7 smarine złożyła w zakładach Krup- KM 2) Kriegsmarine osiągnął gotowość • MK-8 pa zamówienie na 24 jednostki Mari- operacyjną na jeziorze Pejpus. • MK-9 ne-Artillerie-Leichter (MAL 12 – MAL • Sześć łodzi motorowych typu KM-II 36). Wszystkie MAL z tego zamówie- Maj 1944 roku • Trzy łodzie motorowe typu NK-27 nia były przeznaczone do służby na je- Maj 1944 roku: Podczas tego miesią- • Dźwigi oraz przydzielone urządzenia ziorze Pejpus. Należy odnotować, że je- ca dowództwo radzieckie przebazowa- portowe i remontowe. dynie 12 pierwszych z zamówionych ło 25 Brygadę Flotylli Rzecznej z jezio- jednostek MAL typu Ia zostało wówczas ra Ilmen poprzez Leningrad do wsi Gdów 04/06 maja 1944 roku: Adolf Hitler wysłanych na jezioro Pejpus w Estonii. (Oudova) po wschodniej stronie jeziora w swojej kwaterze w Rastenburgu w Pru- Większość z tych pływających platform Pejpus. Jej dowódcą był komandor A. Ar- sach Wschodnich zażądał dodatkowych artyleryjskich była uzbrojona w dwa prze- szawhin. Przez większość 1944 roku Gdów informacji dotyczących niemieckich woj- ciwpancerne/przeciwlotnicze działa ka- pozostawał w rzeczywistości główną bazą skowych jednostek pływających na estoń- libru 75/88/105 mm oraz do sześciu dział 25 Brygady Flotylli Rzecznej. Do jej obro- skim jeziorze Pejpus. Obawiał się, że do- Oerlikon kalibru 20 mm na okręt. Zanim ny przydzielono dwie baterie przeciwlot- wództwo radzieckie będzie w stanie wysłać jednostki te były wykorzystywane w Esto- nicze oraz (nieznany) dywizjon lotnictwa. potężne siły na drugą stronę jeziora dla nii, te ostatnie zostały zastąpione działa- Podobnie, na jezioro Pejpus została prze- dalszego rozmiękczania niemieckich pozy- mi kalibru 37 mm FLAK. Należy odnoto- bazowana 23 Brygada Flotylli Rzecznej. cji obronnych w Estonii. wać, że jednostki MAL typu Ia stanowiły Na jezioro Pejpus zostały przebazowane udoskonaloną wersję jednostek MAL typu niżej wymienione pływające jednostki ra- 7 maja 1944 roku: MAL 13 Kriegsma- I – zewnętrznie były one jednak bardzo dzieckie, kwatera główna floty znajdowała rine przybyła koleją z Amsterdamu w Ho- podobne do jednostek MAL typu I. Za- się u ujścia rzeki koło miasta Gdów: landii do Tartu/Dorpat. Jednostka natych- łogę MAL typu Ia stanowiło normalnie Opancerzone kutry przybrzeżne typu miast została wyładowana i przygotowana 2 oficerów i 26 marynarzy. Jednostki te 1125 (uzbrojone tylko w jedną wieżę czoł- do ponownego montażu. były bardzo powolne nie mogąc osiągać gową): prędkości większej niż 8 węzłów na spo- • Nr 212 7 maja 1944 roku: MAL 14 Kriegsma- kojnej wodzie. • Nr 213 rine przybyła koleją z Amsterdamu w Ho- • Nr 214 landii do Tartu/Dorpat. Jednostka natych- 17 marca 1944 roku: We wstępie do • Nr 322 miast została wyładowana i przygotowana dzienników niemieckiego Seekriegsleitung • Nr 323 do ponownego montażu. odnotowano, że SS skierowało cztery jed- Motorówki przybrzeżne typu BMK-70: nostki policyjne do służby we flocie nie- • Nr SK-221 17 maja 1944 roku: KM 8 Kriegsmari- mieckiej na jeziorze Pejpus. • Nr SK-222 ne osiągnął gotowość operacyjną na jezio- • Nr SK-223 rze Pejpus. 20 marca do 28 kwietnia 1944 roku: • Nr SK-224 Niemcy przekształcili 4 Feld-Wasser- Radziecka łódź motorowa typu BMK-70 taka, jak przebazowane na jezioro Pejpus; lato 1944 roku. strassen Abteilung na jeziorze Pej- Rys. © Arvo Lennart Vercamer pus w 18 Schifffahrts Battalion. Nowa jednostka została podporządkowa- na niemieckiej 18 Armee. Jego obsa- dę stanowiło 200 marynarzy estońskich i 200 niemieckich. Kwiecień 1944 roku 18 kwietnia 1944 roku: KS 1 (były KM 1) Kriegsmarine osiągnął gotowość operacyjną na jeziorze Pejpus.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 71 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

17 maja 1944 roku: KM 19 Kriegsmari- ne osiągnął gotowość operacyjną na jeziorze Pejpus.

17 maja 1944 roku: KM 29 Kriegsmari- ne osiągnął gotowość operacyjną na jeziorze Pejpus.

23 maja 1944 roku: Radziecka 25 Bry- 25-tonowa radziecka barka desantowa piechoty typu „Tender Towariszcz”, wykorzystywana przez gada Flotylli Rzecznej osiągnęła na je- Armię Radziecką podczas desantu na estońską wyspę Piirissaar w dniu 21 czerwca 1944 roku. ziorze Pejpus pełną gotowość operacyjną. Rys. © Arvo Lennart Vercamer Operacyjnie, jednostka ta była początko- tu w poprzednich dziewięciu miesiącach. sinkach. Później pojechały koleją przez wo podporządkowana radzieckiej 59 Ar- Zmontowane jednostki Kriegsmarine zo- Viipuri (Vyborg) do Lahdenpohja gdzie mii, a później 42 Armii. Podczas tego po- stały wprowadzone do służby operacyjnej zostały ponownie zmontowane i w dniu czątkowego okresu jednostki 25 Brygady na jeziorze Pejpus. Dzięki temu Niemcy 11 lipca 1944 roku wodowane na jeziorze Flotylli Rzecznej były przede wszystkim mogli nieco łatwiej planować i realizować Ładoga. Wszystkie cztery jednostki MAL zaangażowane w rutynowe patrole roz- operacje ofensywne przeciwko celom ra- wpadły w ręce radzieckie po zawarciu we poznawcze i inne działania defensywne. dzieckim na jeziorze oraz innym radziec- wrześniu rozejmu pomiędzy Finlandią Inwazyjna operacja desantowa po dru- kim instalacjom wojskowym wzdłuż połu- i Związkiem Radzieckim. MAL 34 przyby- giej stronie jeziora Pejpus była planowa- dniowych jego brzegów. ła do Finlandii zgodnie z harmonogramem na na czerwiec-lipiec-sierpień. Początko- Ogólnie, flota niemiecka na jezio- – jednak bez silników, które miały być dowo radziecka flotylla jeziora Pejpus była rze Pejpus zajęła w 1944 roku pozy- starczone później. Dostawa ta nigdy jednak podporządkowana dowództwu 58 Armii, cję bardzo defensywną. Linia ostrzega- nie nastąpiła. a później 42 Armii. nia została ustanowiona w odległości 0,5 do 1,3 mil/1 do 2 kilometrów od za- 6 czerwca 1944 roku: Niemcy podjęły 23 maja 1944 roku: MAL 13 Kriegsma- chodniej, utrzymywanej przez Niemców swoje pierwsze agresywne działanie rozpo- rine osiągnęła gotowość operacyjną na je- linii brzegowej. Okręty floty niemiec- znawcze na jeziorze Pejpus. KM 5, KM 8, ziorze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. Ohm. kiej otrzymały przy tym rozkaz unikania KM 19 i KM 29 zostały wysłane, aby roz- w możliwe największy sposób prowoko- poznać możliwość przebywania jednostek 23 maja 1944 roku: MAL 15 Kriegsma- wania jednostek radzieckich. W przypad- radzieckich koło wsi Praage. Ich misja roz- rine osiągnęła gotowość operacyjną na je- ku pojawienia się okrętów radzieckich, poznawcza zakończyła się bez zaobserwo- ziorze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. Franke. jednostki niemieckie miały kierować się wania jednostek radzieckich. w stronę brzegu i wykorzystując kolorowe 24 maja 1944 roku: Myśliwiec Jak z ra- rakiety świetlne ostrzegać niemieckie od- 6 czerwca 1944 roku: Niemiecki sa- dzieckiego 15 Pułku Rozpoznania Po- działy lądowe. molot zaatakował i uszkodził płynącą wietrznego (Kawalerii) rozpoczął agresyw- Czerwiec 1944 roku: Już w maju 1944 po jeziorze Pejpus radziecką motorówkę ne i intensywne rozpoznanie powietrzne roku MAL 31, 32, 33 i 34 zostały z powro- BSA-322. niemieckich pozycji obronnych na i wokół tem przebazowane do estońskiego Tartu/ jeziora Pejpus. Dorpat. W czerwcu 1944 roku Niemcy zo- 6/7 czerwca 1944 roku: Radziecki rientowali się, że jednostki te nie są w sta- 330 Dywizjon Lotnictwa Przechwytują- 28 maja 1944 roku: Cztery samoloty nie mieć wpływu na zmianę sytuacji floty cego został przebazowany na wschodnią Focke Wulf Fw 190 Luftwaffe zaatakowana jeziorze Pejpus. W tym czasie Finlan- stronę jeziora Pejpus dla zapewnienia do- ły jednostki radzieckie na jeziorze Pejpus. dia negocjowała z Niemcami możliwość datkowej osłony powietrznej siłom floty Skutkiem ataku było poważne uszkodzenie zakupu dodatkowych, niewielkich jedno- radzieckiej operującym na jeziorze Pej- motorówki BKA-214. W jego efekcie okrę- stek, które mogłyby być wykorzystywane pus. Dla przeciwdziałania zagrożeniu, ty floty radzieckiej na jeziorze Pejpus zapo- na jeziorze Ładoga. Niemcy zdecydowa- które w rejonie jeziora Pejpus stanowi- biegawczo skróciły na pewien czas swoje ły, więc o sprzedaży tych czterech jed- ła Luftwaffe przebazowano sześć myśliw- patrole dzienne. nostek MAL flocie fińskiej. Z Tartu, do- ców Jak-1 pochodzących w większości kąd przybyły niewiele wcześniej, zostały z 330 DLP. 31 maja 1944 roku: MAL 14 Kriegsmari- one przewiezione do Tallina na dziewię- ne osiągnęła gotowość operacyjną na jezio- ciu wagonach kolejowych, a elementy wy- 7 czerwca 1944 roku: MAL 17 Krieg- rze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. Kirchhübel. posażenia i zaopatrzenia dla nich załado- smarine osiągnął gotowość operacyjną wano na tradycyjne wagony skrzyniowe. na jeziorze Pejpus. 31 maja 1944 roku: MAL 16 Kriegsma- Z Tallina jednostki przetransportowa- rine osiągnęła gotowość operacyjną na je- no do Finlandii. W ramach tego kontrak- 10 czerwca 1944 roku: Niemcy prze- ziorze Pejpus. tu Niemcy sprzedały także AFP 18, 19, 21, prowadzili pierwszy rajd swojej floty 22, 23, 26, 27, 33 i 38. na wschodnie wybrzeże Lämmijärve je- Czerwiec 1944 roku Pociąg z elementami okrętów odszedł ziora Lämmi. W jego ramach KM 5, KM Początek/połowa czerwca 1944 roku: z Tartu w dniu 5 lipca 1944 roku i przybył 8, KM 19 i KM 29 eskortowały 12 pro- Niemcy zakończyli ponowny montaż do Tallina dwa dni później. Jednostkom mów Siebel Wehrmachtu. Rajd zakoń- wszystkich 24 promowych platform ar- MAL towarzyszył fiński oficer łączniko- czył się niepowodzeniem – nie nawiązano tyleryjskich typu MAL, które zosta- wy. Następnie MALe zostały załadowane bowiem żadnego kontaktu z nieprzyja- ły przetransportowane z Tallina do Tar- na parowiec Drechtjk i wyładowane w Hel- cielem. Niemieckie okręty usiłował na-

72 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku tomiast zaatakować radziecki myśliwiec. 23 czerwca 1944 roku: MAL 14 i MAL Lipiec/sierpień 1944 roku: Dla wspar- Połączony ogień wszystkich jednostek 16 Kriegsmarine starły się z pięcioma jed- cia zbliżających się operacji desantowych spowodował jednak, że samolot radziecki nostkami radzieckimi i kilkoma dzia- Armii Radzieckiej po drugiej stronie jezio- przerwał atak. łami radzieckiej artylerii nadbrzeżnej. ra Pejpus, radziecka flota jeziora Pejpus zo- Okręty niemieckie uzyskały kilka trafień stała wzmocniona przez niżej wymienione 14 czerwca 1944 roku: MAL 14 Krieg- jednostek radzieckich, które wycofały się jednostki dodatkowe: smarine została formalnie wcielona do no- po osłoną zasłony dymnej. Opancerzone kutry przybrzeżne typu wej jednostki 2 MAL-Gruppe/4 Artille- 1124 (uzbrojone w dwie wieże czołgowe): rieträgerflotille. 25 czerwca 1944 roku: Dowództwo nie- • Nr 103 mieckie uzyskało informację wywiadow- • Nr 308 14 czerwca 1944 roku: MAL 15 zosta- czą, że dowództwo radzieckie planuje kilka • Nr 309 ła formalnie wcielona do nowej jednost- rodzajów operacji desantowych lub dywer- • Nr 310 ki 1 MAL-Gruppe/4 Artillerieträger- syjnych na zachodnim brzegu jeziora Pej- Opancerzone kutry przybrzeżne typu flotille. pus koło bazy floty w Kastre. Okazało się 1125 (uzbrojone w jedną wieżę czołgową): ponadto, że na wybrzeżu wylądowała nie- • Nr 305 (o nazwie Mołotowskij Remie- 14 czerwca 1944 roku: MAL 17 Krieg- wielka grupa partyzantów radzieckich, slnik) smarine osiągnęła w Tartu gotowość ope- która miała za zadanie likwidację patroli • Nr 306 racyjną. Dowódca Kdt. Strm Busch. niemieckich wysyłanych przez flotę i woj- • Nr 307 ska lądowe. 18 czerwca 1944 roku: Dowództwo ra- Lipiec/sierpień 1944 roku: Radziec- dzieckie zreorganizowało siły floty na je- 25 czerwca 1944 roku: MAL 21 Krieg- kie Siły Lotnicze rozpoczęły nasilanie ata- ziorze Pejpus. Dywizjon Floty Jeziora Pej- smarine osiągnęła gotowość operacyj- ków przeciwko niemieckim pozycjom pus stał się teraz Niezależną Rzeczną ną na jeziorze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. na zachodnim wybrzeżu jeziora Pejpus Brygadą Floty Jeziora Pejpus. Dowódcą Müller. zarówno pod względem częstotliwości, brygady został porucznik Aleksander Fio- jak i wielkości zaangażowanych sił. Nor- dorowicz Arszawin, który we wrześniu 25 czerwca 1944 roku: Niemieckie jed- mą stały się teraz ataki ponad 50-60 sa- 1944 roku został awansowany do stopnia nostki lądowe odnotowały obecność par- molotów szturmowych. Miało to także kapitana 2 rangi. tyzantów radzieckich w rejonie Kastre. Dla wpływ na stronę niemiecką, która zosta- ich przechwycenia wysłane zostały oddzia- ła zmuszona do ograniczenia rajdów swo- 20 czerwca 1944 roku: Celny ogień ły lądowe, w tym złożone z personelu floty, jej floty na wschodniej stronie jeziora Pej- MAL 16 Kriegsmarine umożliwił jego za- które nie zdołały jednak zlokalizować żoł- pus – Luftwaffe nie była w stanie zapewnić łodze zestrzelenie radzieckiego samolotu. nierzy nieprzyjaciela. dłużej odpowiedniej osłony i wsparcia. Niemieckie jednostki KM/KS z ich więk- 20 czerwca 1944 roku: Niemieckie jed- Lipiec 1944 roku szą prędkością ciągle mogły prowadzić nostki (liczba i typ nieznane) przeprowa- Lipiec 1944 roku: Połowa i koniec lip- operacje uderzeniowe na pozycje radziec- dziły krótki wypad rozpoznawczy koło wsi ca 1944 roku oraz większość sierpnia 1944 kie, ale i to jednak stało się dla Niemców Praage. roku nie były dobre dla aktywności floty niebezpieczne. niemieckiej na jeziorze Pejpus. Dowódz- 20 czerwca 1944 roku: MAL 18 Krieg- two radzieckie rozpoczęło bowiem wyko- Lipiec 1944 roku: Do służby w 4 Artille- smarine osiągnęła gotowość operacyj- rzystywanie do walki samolotów sztur- rie-Flottille na jeziorze Pejpus zostały prze- ną na jeziorze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. mowych Iljuszyn Ił-2. Ich zadaniem było transportowane z Niemiec dwie specjalnie Theisinger. poszukiwanie i zwalczanie niemieckich zbudowane jednostki floty niemieckiej – Ze- okrętów oraz promów artyleryjskich. rlegbares Polizei Kampfboot1 ZPK-2 i ZPK- 20 czerwca 1944 roku: MAL 19 Krieg- Niemcy skoncentrowali się wówczas bar- 3. Należy zauważyć, że ZPK-2 i ZPK-3 były smarine osiągnęła gotowość operacyj- dziej na obronie swoich pozostałych okrę- jedynymi okrętami klasy ZPK uzbrojony- ną na jeziorze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. tów skupiając się w mniejszym stopniu 1. Zerlegbares Polizei Kampfboot (ZPK) została za- Kruschke. na potencjalnych radzieckich operacjach projektowana w 1942 r. Jednostki miały budowę modu- desantowych, które miały być prowadzone łową tak, że mogły być transportowane na sześciu cięża- 20 czerwca 1944 roku: MAL 20 Krieg- przede wszystkimi przez 25 Brygadę Flo- rówkach wszędzie tam, gdzie były niezbędne operacyjnie. Różne ich wersje były uzbrojone w różną pokłado- smarine osiągnęła gotowość operacyj- tylli Rzecznej. wą artylerię główną. ną na jeziorze Pejpus. Dowódca Ob. Strm. Radziecki kuter typu Ja-5. Rys. © Arvo Lennart Vercamer Zorn.

20 czerwca 1944 roku: KM 5 i KM 29 Kriegsmarine wyszły z Kastre z misją roz- poznawczą koło wsi Praage. Później wróci- ły do Kastre.

21 czerwca 1944 roku: Armia Radziec- ka rozpoczęła operację desantową na es- tońską wyspę Piirissaar wznawiając wy- siłki do wyparcia z niej sił estońskich i niemieckich.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 73 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Zerlegbares Polizei Kampfboot (ZPK) niemieckich sił policyjnych (uzbrojony w działo pokładowe kalibru 40 mm Boforsa) 3 Ausführung, lipiec-sier- pień 1944 roku; Jezioro Pejpus. Na rysunkach: ZPK-2 (góra) i ZPK-3. Rys. © Arvo Lennart Vercamer mi w działa główne kalibru 40 mm Boforsa tu (Dorpat) na remont. Stamtąd KM 5 zo- pomiędzy jeziorami Pskowskim i Pejpus. – efektywne w marcu 1944 roku. Dodatko- stał przetransportowany koleją do Tallina Powoli poruszający się dywizjon został za- wo, do przetransportowania do estońskie- na dalszy remont. Kiedy siły radzieckie zaatakowany przez samotny samolot radziec- go Tallina, z możliwością służby na jeziorze jęły Tallin w dniu 22 września 1944 roku ki, który nie uzyskał żadnych trafień. Pejpus, były przypuszczalnie przewidywa- zastały tam KM 5 w stanie częściowo wy- ne jednostki ZPK-4, ZPK-11 i ZPK-12. ZPK- remontowanym. 11 lipca 1944 roku: KM 19 i KM 29 zo- 1 został natomiast przeznaczony do służby stały użyte, jako szybkie jednostki trans- na Plattensee, chociaż ze względu na duże 3 lipca 1944 roku: MAL 22 Kriegsmari- portowe przewożąc amunicję i inne za- zanurzenie oraz niewielką głębokość tego je- ne osiągnęła gotowość operacyjną na jezio- opatrzenie wojskowe obrońcom Mustvee. ziora, jego działalność na tym akwenie oka- rze Pejpus. Operacja odbyła się pod osłoną nocy. zała się nieporozumieniem. ZPK-11 i ZPK- 12 nie zostały wysłane do Tallina, ponieważ 3 lipca 1944 roku: MAL 23 Kriegsmari- 12 lipca 1944 roku: Pierwsze „prawdzi- w dniu 25 sierpnia 1944 roku Niemcy ewa- ne osiągnęła gotowość operacyjną na jezio- we” starcie pomiędzy flotami Niemiecką kuowali się już wówczas z Tartu. rze Pejpus. i radziecką miało miejsce nocą 12/13 lipca 1944 roku koło wsi Zapolie na wschodnim Lipiec-sierpień 1944 roku: Chociaż 3 lipca 1944 roku: Kriegsmarine MAL brzegu jeziora Pejpus. KM 5, KM 8, KM ogień radzieckiej artylerii lądowej nie spra- 22 Kriegsmarine osiągnęła gotowość 19 i KM 29 wyszły ze swojej bazy we wsi wiał Niemcom w lipcu i sierpniu 1944 roku operacyjną w Tartu. Dowódca Ob. Strm. Kastre. Ich celem było przeprowadzenie wielu problemów, to radzieckie ataki po- Eckert. agresywnego rozpoznania u północnego wietrzne istotnie ograniczyły działalność krańca jeziora Pejpus. O 23:00 niemiec- niemieckiej artylerii skierowaną przeciw- 3 lipca 1944 roku: MAL 22 Kriegsmari- kie okręty zauważyły przed dziobami dwie ko wschodniej linii brzegowej jeziora Pej- ne osiągnęła gotowość operacyjną w Tartu. jednostki, którymi były radzieckie moto- pus. Wielokrotnie radzieckie siły lotnicze Dowódca Ob. Strm. Herrlich. rówki opancerzone BKA 213 i BKA 322. były w stanie skierować ponad 60 samolo- Kiedy nadeszły okręty niemieckie obydwie tów szturmowych do akcji przeciwko poje- 6 lipca 1944 roku: Niemieckie jednost- jednostki radzieckie prowadziły patrol. Po- dynczemu celowi niemieckiemu. ki KM 5, KM 8, KM 19 i KM 29 eskorto- nieważ odpowiedź na nadany sygnał roz- wały 12 promów typu Siebel na misję rozpoznawczy okazała się nieprawidłowa, nie- 2 lipca 1944 roku: Na operującym na je- poznawczą u południowego krańca jeziora mieckie okręty niezwłocznie otworzyły ziorze Pejpus KM 5 wybuchł pożar, który Pejpus. W drodze powrotnej, krótko po ogień. Jednostki radzieckie odpowiedzia- spowodował, że został on zatopiony przez 00:00 niemiecki konwój został zaatakowa- ły kilka sekund później. Źródła niemiec- własną załogę. Jego przyczyna pozostaje ny przez radziecki samolot, który nie uzy- kie podają, że okręty niemieckie znalazły nieznana, lecz jest bardzo możliwe, że był skał żadnych trafień. się także pod ostrzałem radzieckiej bate- to wypadek, chociaż źródła radzieckie mó- rii artylerii nadbrzeżnej – jednak źródła wią o uszkodzeniu KM 5 w wyniku ataku 10 lipca 1944 roku: Okręt floty niemiec- radzieckie nie potwierdzają aktywności lotniczego. Wkrótce Niemcy zdołali pod- kiej KM 12 eskortował klika promów Sie- swojej artylerii nadbrzeżnej w tym rejonie nieść jednostkę i przeholować ją do Tar- bel na jezioro Lämmijärv – małe jezioro nocą 12/13 lipca 1944 roku.

74 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Radziecki ogień był bardzo celny 14 lipca 1944 roku: MAL 24 Kriegsma- 15 lipca 1944 roku: MAL 23 Kriegsma- i KM 8 został wielokrotnie trafiony i cięż- rine osiągnęła gotowość operacyjną w Tar- rine została przebazowana – zameldowa- ko uszkodzony. To niespodziewane zda- tu. Dowódca Ob. Strm. Grasse. ła się do nowej służby w Grupie „Nord” rzenie spowodowało, że pozostałe trzy w Mustvee. okręty niemieckie rozpoczęły wycofywać 14 lipca 1944 roku: MAL 21 Kriegsma- się pospiesznie tak, że szybko straciły kon- rine wymieniła ogień z radzieckimi jed- 15 lipca 1944 roku: MAL 24 Kriegsma- takt z uszkodzonym KM 8. KM 19 otrzy- nostkami przybrzeżnymi znajdującymi rine została przebazowana – zameldowała mał bezpośrednie trafienie pociskiem się na jeziorze Lämmi i w cieśninie Lämmi się do nowej służby w Grupie „Süd” w ba- kalibru 45 mm, który zranił trzech nie- niedaleko wsi Mehikoorma. Jeden z okrę- zie floty w Kastre. mieckich marynarzy. Okręt otrzymał roz- tów radzieckich został zatopiony. MAL 21 kaz niezwłocznego powrotu do bazy dla oraz Baltenland usiłowały przejść z jeziora 15 lipca 1944 roku: MAL 14, MAL 20 zaopatrzenia medycznego rannych. KM 5 Pejpus na mniejsze, przyległe jezioro Pih- i MAL 21 Kriegsmarine starły się z radziec- i KM 29 zatoczyły duże koło i rozpoczęły kva/Pskowskie. kimi jednostkami przybrzeżnymi oraz ba- poszukiwanie KM 8 albo któregokolwiek teriami artylerii lądowej koło Praage. Nie z członków jego załogi. Nikogo, ani nicze- 15 lipca 1944 roku: Na jezioro Pejpus odnotowano ani trafień pozycji wroga, ani go jednak nie odnaleziono. Następnego przybyły wzmocnienia foty w postaci jed- jednostek niemieckich. MAL 14 powróciła dnia samolot rozpoznawczy Luftwaffe za- nostek KM 4 i KS 22 (wcześniejszy KM 22). do Kastre. uważył KM 8, który znajdował się na mie- Tego samego dnia KM 4 i KM 29 eskorto- liźnie koło wsi Zapolie. Aby zniszczyć wały trzy niemieckie niewielkie jednostki 17 lipca 1944 roku: Sześć należących uszkodzoną jednostkę Luftwaffe mia- przybrzeżne z Rannapungerja do Kastre. do Luftwaffe bombowców nurkujących ła wysłać bombowce nurkujące Junkers Misja przebiegała bez problemów i zakoń- Junkers Ju 87 „Stuka” zaatakowało ra- Ju 87 „Stuka”. Większy jednak priorytet czyła się powodzeniem. dzieckie jednostki desantowe, które usiło- dla wsparcia niemieckich oddziałów lądo- wały przekroczyć cieśninę pomiędzy jezio- wych spowodował, że samoloty Luftwaffe 15 lipca 1944 roku: MAL 15 Kriegsma- rami Pejpus i Pskowskim. nie zrealizowały tej misji. Źródła niemiec- rine została przebazowana – zameldowa- kie podają, że spośród liczącej 11 osób za- ła się do nowej służby w Grupie „Nord” 18 lipca 1944 roku: W Mustvee zosta- łogi okrętu tylko dwóch marynarzy zdo- w Mustvee. ła zniszczona radzieckimi bombami lotni- łało dotrzeć na brzeg gdzie zostali wzięci czymi platforma artyleryjska MAL 15 niedo niewoli przez patrole radzieckiej pie- 15 lipca 1944 roku: MAL 17 Kriegsma- mieckiej Kriegsmarine. choty. W źródłach radzieckich jest in- rine została przebazowana – zameldowa- formacja, że jeden z radzieckich okrę- ła się do nowej służby w Grupie „Nord” 19 lipca 1944 roku: W Mustvee zostały tów staranował KM 8, co przetrwało tylko w Mustvee. poważnie uszkodzone radzieckimi bomba- czterech jego marynarzy. Dwóch z nich mi lotniczymi platformy artyleryjskie nie- zmarło krótko potem od ran. Radziec- 15 lipca 1944 roku: MAL 19 Kriegsma- mieckiej Kriegsmarine MAL 17 i MAL 19. ka motorówka BKA 322 odniosła lekkie rine została przebazowana – zameldowa- Następnego dnia - 20 lipca 1944 roku - sa- uszkodzenia i tylko dwóch marynarzy ra- ła się do nowej służby w Grupie „Nord” moloty radzieckie powróciły i całkowi- dzieckich zostało lekko rannych. w Mustvee. cie zniszczyły MAL 19 uszkadzając ponownie MAL 17. MAL 17 była później 13 lipca 1944 roku: Lotnictwo rozpo- 15 lipca 1944 roku: MAL 20 Kriegsma- wymieniana, jako całkowicie zniszczona. znawcze niemieckiej Luftwaffe ustaliło, rine została przebazowana – zameldowała Na MAL 19 zginęło 5 marynarzy, a 13 zo- że KM 8 został przejęty przez jednostki ra- się do nowej służby w Grupie „Süd” w ba- stało rannych ciężko i 5 lekko. dzieckie, kiedy został znaleziony na brze- zie floty w Kastre. gu po radzieckiej stronie koło wsi Zapo- 19 lipca 1944 roku: Najpierw radziecka lie. Spośród 11 członków załogi jednostki 15 lipca 1944 roku: MAL 22 Kriegsma- 191 Dywizja Strzelców, a później 268 Dy- niemieckiej przeżyło tylko dwóch. Mary- rine została przebazowana – zameldowała wizja Strzelców obydwie z 8 Armii Ra- narze radzieccy podnieśli z wody czterech się do nowej służby w Grupie „Süd” w ba- dzieckiej otrzymały rozkaz przygotowania Niemców, z których dwóch krótko potem zie floty w Kastre. się do przeprawy na drugą stronę jeziora zmarło z ran. Pejpus. Przegotowania zostały poczynio- Radziecki kuter opancerzony (Broniekatier) projektu 1125 w typowej konfiguracji. Jezioro Pejpus lato/jesień 1944 roku. Rys. © Arvo Lennart Vercamer

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 75 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

Wykorzystywanie przez Niemców Sprengbootów typu „Linse” na jeziorze Pejpus w 1944 roku

Chociaż nie jest jeszcze potwierdzone, niektóre źródła podają, że 4 Artillerieflottille niemieckiej Kriegsmarine wykorzystywa- ła na estońskim jeziorze Pejpus Sprengboote (motorówki wybuchowe) typu „Linse”. Łodzie te wyładowane 300-500 kg materia- łów wybuchowych działały w potrójnych zespołach złożonych z jednostki dowodzenia oraz dwóch łodzi z ładunkami wybucho- wymi. Sternik łodzi z ładunkiem wybuchowym kierował ją w pobliże celu, po czym po nastawieniu elektronicznych systemów sterowania wyskakiwał za burtę. Łódź dowodzenia kierowała „Linse” na cel oraz podnosiła sterników z wody. Na jednostkach wykorzystywano taki sam system naprowadzania na cel, jaki był wykorzystywany na używanych przez Wehrmacht gąsiennico- wych minach samobieżnych „Goliath”. Detonacja ładunku następowała w dwóch etapach. Kiedy dziób łodzi trafił w cel wybuch mniejszego ładunku ją zatapiał. Siedem sekund później pod wodą eksplodował główny ładunek wybuchowy, który działał tak, jak mina morska. Źródła fotograficzne pokazują, że istniały różne typy łodzi typu „Linse”.

Niemiecka Sprengboote typu „Linse” (wariant I), 1944 rok*, **

Niemiecka Sprengboote typu „Linse” (wariant II), 1944 rok; na głowie sternika widoczny hełm niemieckiego typu „Fallschirmjäger”. Rys. © Arvo Lennart Vercamer

* A. E. Taras – Torpedoi pli! – Istoria malich torpednich korablej; Charwest; Mińsk; Białoruś; 1999; ISBN 985-433-419-8; strony 215, 216. ** A. E. Taras – Istoria Torpednich Katerow XIX-XX VV; AST; Moskwa; Rosja; 2005; ISBN 5-17-031139-7; strony 278, 279. ne – operacja taka nigdy nie miała jednak liczbę niemieckich jednostek pływają- została następnie wyrzucona na brzeg miejsca. cych. W atakach tych uczestniczyły rów- koło Mustvee i uznana za całkowicie nież samoloty myśliwsko-bombowe Il- straconą. 19 lipca 1944 roku: Dowództwo ra- juszyn Ił-2 z Pułków 7 Gwardyjskiego dzieckie przebazowało do swej flotylli je- i 39 Szturmowego. 21 lipca 1944 roku: Niemieccy żołnie- ziora Pejpus dodatkowe jednostki pływa- rze na estońskiej wyspie Piirissaar zdeto- jące, które stanowiły ciężej uzbrojone 20 lipca 1944 roku: KM 19 i KM 29 ewa- nowali radziecką minę morską, która zo- i opancerzone kutry przybrzeżne typu kuowały rannych żołnierzy niemieckich stała zdryfowana na brzeg. 1125 o numerach: 305 (156), 306 (157) i 307 ze wsi Praage do Tartu. (162) oraz motorówki o numerach: 308 27 lipca 1944 roku: MAL 13 – platfor- (376), 309 (378) i 310 (396). 20 lipca 1944 roku: Koło Mustvee ra- ma artyleryjska niemieckiej Kriegsmarine dzieckie lotnictwo poważnie uszkodziło została zniszczona radzieckimi bombami 19 lipca 1944 roku: Radzieckie my- bombami i ogniem lotniczych karabinów lotniczymi koło ujścia rzeki Rannapunger- śliwce Jak-7 i Jak-9 z 12 i 13 Pułków Lot- maszynowych MAL 15 Kriegsmarine. ja. Jednostka zatonęła na bardzo miękkim, nictwa Myśliwskiego przeprowadzi- W ataku zginął jeden z marynarzy, a do- błotnistym dnie. W tym ataku brało udział ło liczne loty w okolicach wsi Mustvee wódca jednostki Franke oraz jeden z mo- sześć szturmowców Iljuszyn Ił-2. usiłując zniszczyć możliwie największa torzystów zostali ciężko ranni. MAL 15

76 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku

27/28 lipca 1944 roku: W Kastre samo- dzona MAL 16 została wzięta na hol przez 12 sierpnia 1944 roku: Radzieckie loty radzieckie ciężko uszkodziły MAL 14. MAL 24, która miała ją przeholować bliżej 191 Dywizja Strzelców oraz 268 Dywizja Uszkodzenia te nie spowodowały jednak Tartu. Tamtejsza stocznia marynarki mia- Strzelców otrzymały rozkaz zmiany celu wyłączenia jednostki ze służby. Wskutek ła lepsze wyposażenie dla przeprowadze- uderzenia na estońską wyspę Piirissaare. ataku zginął jeden marynarz, jeden został nia stosownego remontu niż znajdujące się ciężko, a trzech lekko rannych. w Kastre. W drodze do Tartu MAL 16 we- 13 sierpnia 1944 roku: Niemiecki 18 szła na mieliznę. Wykorzystując sytuację Schifffahrts Battallion został przemiano- 28 lipca 1944 roku: Radziecki atak po- lotnictwo radzieckie dokonało kolejnego wany na 800 Nachschub Battallion z do- wietrzny na urządzenia portowe w Ranna- ataku powietrznego. Bezpośrednie trafie- wódcą majorem Liebschem. pungerja zniszczył pogłębiarkę oraz trzy nie w magazyn amunicyjny jednostki spo- mniejsze barki. wodowało natychmiastowe jej zniszczenie. 15 sierpnia 1944 roku: Radziecka flo- Cel trafiły również cztery inne bomby ra- ta jeziora Pejpus otrzymała następujące 28 lipca 1944 roku: Powtórny radziecki dzieckie. Jeden z marynarzy MAL 16 zgi- wzmocnienia: atak powietrzny zniszczył MAL 17 w Mu- nął, trzech zostało ciężko i trzech lek- • 12 opancerzonych kutrów przy- stvee. Tylko jeden ponton MAL 17 nadawał ko rannych. Ewakuację rannych z Kastre brzeżnych się do wydobycia. do Tartu przeprowadził KM 19. • 5/6 motorówek • 5 kutrów z miotaczami min (typ Ja-5; 28 lipca 1944 roku: Identyczna niemiec- 2 sierpnia 1944 roku: Oprócz niemieckiej uzbrojonych w pociski z napędem rakieto- ka operacja taka, jak przeprowadzona przez MAL 16, 18 radzieckich szturmowców Ilju- wym „Katiusza”) KM 19 i KM 29 w dniu 20 lipca 1944 roku. szyn Ił-2 zniszczyło lub uszkodziło następu- • 5 motorówek pościgowych Obydwie jednostki ewakuowały rannych żoł- jące jednostki niemieckie, które znajdowały • 21/22 tendry przybrzeżne nierzy niemieckich ze wsi Praage do Tartu. się w pobliżu ujścia rzeki Emajõgi (Embach): Zatopione: 15/31 sierpnia 1944 roku: Ze wzglę- Sierpień 1944 roku V-124 du na straty bojowe i inne, niemieckie flo- Sierpień 1944 roku: Chociaż dokład- V-135 ta jeziora Pejpus została przeorganizowana ne daty radzieckich ataków powietrznych V-223 w następujący sposób: są obecnie ciągle jeszcze badane, to wiado- V-231 Flottillenverband: Parowiec Balten- me jest, że w sierpniu 1944 roku lotnictwo Ciężko uszkodzone: land, V-146 i V-246 radzieckie zdołało zniszczyć byłe jednost- V-233 • 1 Gruppe: MAL 18 i MAL 22, ZPK 2 ki estońskiej flotylli jeziora Pejpus Ilmatar V-241 i ZPK 3, V-141, V-142, V-143, V-144 i V-145 i Tartu, które były wykorzystywane przez • 2 Gruppe: MAL 20 i MAL 24, V-212, Niemców jako pomocnicze okręty bojowe 5 sierpnia 1944 roku: Radziecka 9 Dy- V-213, V-214 i V-215, V 221, V-222, V-223, w ich flocie jeziora Pejpus. wizja Powietrzna: 40 samolotów myśliw- V-224 i V-225 sko-bombowych i 30 myśliwców osłony • 3 Gruppe: MAL 14 i MAL 23, V-231, 1 sierpnia 1944 roku: Dowództwo nie- ponownie zaatakowała niemieckie pozycje V-232, V-233, V-234 i V-235, V-241, V-242, mieckiej Kriegsmarine na jeziorze Pej- u ujścia rzeki Emajõgi. V-243, V-244 i V-245 pus zostały przeorganizowane. Dwie po- • 4 Gruppe: MAL 21, V-111, V-112, przednie grupy operacyjne jednostek 7 sierpnia 1944 roku: Przeprowadzono V-113, V-114 i V-115, V-121, V-122, V-123, MAL podzielono teraz na cztery mniej- podobny atak powietrzny na niemieckie V-124 i V-125, V-131, V-132, V-133, V-134, sze grupy: pozycje u ujścia rzeki Emajõgi. V-135 i V-135 4 Artillerieträgerflotille • 5 Gruppe: KM 4, KM 19, KM 22 i KM • 1 Gruppe – Dowódca: Oberleutnant 8 sierpnia 1944 roku: Atak z 2 sierpnia 29 – 23 sierpnia 1944 roku, te cztery jed- zur See Brandt – MAL 18, MAL 22 1944 roku powtórzyło 68 radzieckich sa- nostki zostały podporządkowane 31 Mi- • 2 Gruppe – Dowódca: Oberleutnant molotów uderzeniowych. Po tym dniu, ra- nensuchflottille zur See Schlötel – MAL 20, MAL 24 dzieckie ataki powietrzne przeciwko nie- • 3 Gruppe – Dowódca: Oberleutnant mieckim pozycjom u ujścia rzeki Emajõgi 16 sierpnia 1944 roku: Platforma arty- zur See Bellstadt – MAL 14, MAL 23, (MAL znacznie osłabły najwyraźniej ze względu leryjska niemieckiej Kriegsmarine MAL 22 16 – patrz: wstęp 2 sierpnia 1944 roku) na braki paliwa. wszedł na mieliznę koło przysiółka Meera- • 4 Gruppe – Dowódca: Oberleutnant palu na południe od Praage. zur See Leithof – MAL 21 9 sierpnia 1944 roku: Platforma artyleryjska niemieckiej Kriegsmarine MAL 23 16 sierpnia 1944 roku: Bombowce 1 sierpnia 1944 roku: Na jeziorze Pejpus została zniszczona radzieckimi bombami niemieckiej Luftwaffe w sile 18-36 ma- została zniszczona radzieckimi bombami lotniczymi na rzece Emajõgi w Tartu. szyn eskortowane przez myśliwce zaata- lotniczymi platforma artyleryjska niemiec- kowały rejony radzieckich zgrupowań kiej Kriegsmarine MAL 14. 9 sierpnia 1944 roku: Dowództwo po wschodniej stronie cieśniny Lämmi- wschodniego rejonu Morza Bałtyckiego järv. Zatopiony został radziecki kuter 2 sierpnia 1944 roku: Pomimo tego, że zdecydowało o przebazowaniu dwóch jed- Nr 323 typu 1125. W ataku zostały także cumująca na rzece Emajõgi MAL 16 zosta- nostek ZPK o sygnaturach ZPK-11 i ZPK-12 uszkodzone cztery inne radzieckie kutry ła ukryta pod sieciami kamuflażowymi, z Holandii do estońskiego Tallina. Następ- opancerzone. sześć radzieckich samolotów szturmowych nie, obydwie jednostki miały być prze- Iljuszyn Ił-2 zdołało ją zniszczyć. Pierwsza transportowane na jezioro Pejpus. Nie jest 16 sierpnia 1944 roku: Radzieckie bomba, która trafiła jednostkę poważnie ustalone, czy dotarły one do miejsca prze- 191 Dywizja Strzelców oraz 268 Dywi- uszkodziła ją i jej układ napędowy. Uszko- znaczenia. zja Strzelców były gotowe do uderzenia

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 77 Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku na estońską wyspę Piirissaare. Osłonę po- do ujścia rzeki Emajõgi/Embach. Dla ich próbując zapobiec przedostanie się przez wietrzną miały zapewniać radzieckie dywi- obserwacji/przechwycenia natychmiast rzekę radzieckich partyzantów. zjony lotnicze. Dodatkowo, na wschodnie wysłano z Tartu KM 4 i KM 29. Kiedy jed- brzegi jeziora Pejpus przerzucono wspar- nak obydwa niemieckie KM dotarły do uj- 19 sierpnia 1944 roku: Radzieckie cie radzieckich jednostek ciężkiej artyle- ścia rzeki Emajõgi radzieckie jednostki siły lądowe zabezpieczyły swój przyczó- rii. Wszystkie jednostki pływające wspar- zniknęły już z pola widzenia. Następnie łek Laane-Jõepera-Mehikoorma. Po- cia oraz transportowe zostały początkowo obydwa KM obrały kurs na wieś Praaga, nad 7 tys. żołnierzy przeszło w tym miej- zgrupowane koło wsi Rasakopel na pół- gdzie miały spotkać się z niemieckimi scu na zachodnią stronę jeziora Pejpus. nocnym-wschodzie wyspy Piirissaare. MAL, które miały eskortować. Ciężki atak Źródła radzieckie odnotowują 187 za- Pierwsze oddziały radzieckie lądowały lotniczy na wieś Praaga uszkodził jednak bitych i 554 rannych w tej operacji. Ata- o 04:30 pomiędzy wsiami Laane-Jõepera- liczne jednostki niemieckie, co spowodo- ki niemieckiej Luftwaffe przeciwko siłom Mehikoorma – obeszły one twardą obronę wało, że alternatywna misja KM 4 i KM 29 na przyczółku powodując uszkodzenia wyspy Piirissaare. Pod osłoną gęstej zasło- została anulowana. okrętów i straty wśród ludzi, ale jej wy- ny dymnej desantowano 2,1 tys. radzieckich siłki spowolniły postępy sił radzieckich żołnierzy, 56 ciężkich karabinów maszyno- 17 sierpnia 1944 roku: Samoloty ra- w niewielkim tylko stopniu. Celem żoł- wych, 35 dział przeciwpancernych, 11 dział dzieckie uzyskały osiem bezpośrednich nierzy radzieckich było natarcie w kie- kalibru 45 mm, 13 dział kalibru 76 mm, trafień bombowych w MAL 20 Kriegsma- runku estońskiego Tartu. 20 moździerzy kalibru 82 mm oraz 8 haubic rine znajdującą się u ujścia rzeki Emajõgi. kalibru 120 mm. Odnotowano, co najmniej Źródła niemieckie odnotowują dwóch za- 20 sierpnia 1944 roku: 41 samolo- sześć ataków Luftwaffe na czołowe pozycje bitych, pięciu ciężko rannych i sześciu lek- tów myśliwsko-bombowych Iljuszyn Ił-2 brzegowe atakujących sił radzieckich. ko rannych marynarzy. Ci, którzy przeżyli eskortowanych przez 38 myśliwców Jak- atak zdołali opuścić swoją jednostkę. 1 i Jak-9 zaatakowało niemieckie pozycje 16 sierpnia 1944 roku: MAL 14 Krieg- koło Mustvee i Rannapungerja. smarine została przebazowana – zamel- 17 sierpnia 1944 roku: Zakończo- dowała się do nowej jednostki: 3 Grup- no działania zmierzające do ściągnięcia 21 sierpnia 1944 roku: Należące pe/4 Artillerieträgerflotille. z mielizny MAL 22. Jednostkę opuszczono do Kriegsmarine MAL 14, MAL 18, MAL i skreślono z listy floty. 23 i MAL 24 zostały przebazowane na po- 16 sierpnia 1944 roku: MAL 18 Krieg- zycje obronne pomiędzy miastem Tartu, smarine została przebazowana – zamel- 17 sierpnia 1944 roku: Samoloty ra- byłą bazą floty niemieckiej w Kastre i uj- dowała się do nowej jednostki: 1 Grup- dzieckie zbombardowały niemieckie i es- ściem rzeki Emajõgi. pe/4 Artillerieträgerflotille. tońskie pozycje obronne na wyspie Pii- risaar. Niemieckie materiały źródłowe 23/25 sierpnia 1944 roku: Kriegsma- 16 sierpnia 1944 roku: MAL 20 Krieg- odnotowują, że niemieckie i estońskie siły rine wycofała wszystkie ocalałe jednostki smarine została przebazowana – zamel- lądowe zostały ewakuowane z wyspy Pii- KM z jeziora Pejpus, przetransportowała dowała się do nowej jednostki: 2 Grup- risaar z powodzeniem. Źródła radzieckie je koleją z Tartu do Tallina dla ponowne- pe/4 Artillerieträgerflotille. odnotowują z kolei, ze niemal wszystkie go ich wykorzystania operacyjnego na Mo- jednostki ewakuujące wojska z wyspy Pii- rzu Bałtyckim. W Tallinie, cztery te jed- 16 sierpnia 1944 roku: MAL 22 Krieg- risaar zostały zbombardowane i zniszczo- nostki KM zostały ponownie wcielone smarine została przebazowana – zamel- ne, co spowodowało ciężkie straty wśród do 31 Flotylli Trałowców. Warto zauwa- dowała się do nowej jednostki: 1 Grup- obrońców Osi. Zagadnienie to wymaga do- żyć, że podczas ich ewakuacji siły radziec- pe/4 Artillerieträgerflotille. datkowych badań i wyjaśnień. kie były zaledwie w odległości 300 metrów od głównej stacji kolejowej w Tartu. Niem- 16 sierpnia 1944 roku: MAL 24 Krieg- 18 sierpnia 1944 roku: Od tego dnia com udało się ostatecznie znaleźć zapaso- smarine została przebazowana – zamel- zmalała znacznie aktywność lotnictwa nie- wą lokomotywę, która zdołała ewakuować dowała się do nowej jednostki: 2 Grup- mieckiego nad jeziorem Pejpus. Luftwaffe cztery jednostki KM do Tallina. pe/4 Artillerieträgerflotille. nie atakowała dłużej w dużych formacjach zamiast, których wysyłała tylko sporadycz- 24 sierpnia 1944 roku: Dowództwo flo- 16 sierpnia 1944 roku: Ze względu ne ataki jednej lub dwóch maszyn. ty niemieckiej w Berlinie przekazało swoje- na nieznane dzisiaj przyczyny MAL 22 mu odpowiednikowi z Wehrmachtu, że ze Kriegsmarine weszła na mieliznę koło wsi 18 sierpnia 1944 roku: Siły radzieckie za- względu na pogorszenie sytuacji w Esto- Merepalu. Wysiłki ściągnięcia jednostki na jęły estońską wieś Kallaste, która jest poło- nii oraz rozkazy całkowitej ewakuacji tam- głębszą wodę podjęte przez HSK Balten- żona na zachodnim brzegu jeziora Pejpus. tejszych sił, flota niemiecka rozmieści jed- land oraz eks-estoński holownik floty Uku nostki, które przetrwały na jeziorze Pejpus spełzły na niczym. 19 sierpnia 1944 roku: Niemcy prze- w sposób następujący: holowali uszkodzoną MAL 20 z Kastre • Przyczółek Praage – 2 jednostki MAL 16 sierpnia 1944 roku: Siły niemieckie do Tartu. Po ocenieniu, że jednostka nie • Pozycja Kaevastu – jedna jednostka ewakuowały Kastre. Wszystkie ocalałe KM może być uratowana Niemcy ją zatopili. MAL oraz personel floty zostały przebazowane • Pozycja Kastre (na zewnątrz portu) – do Tartu. 19 sierpnia 1944 roku: Tego dnia Niem- jedna jednostka MAL cy po raz ostatni wykorzystali operacyjnie 17 sierpnia 1944 roku: Niemieckie roz- na jeziorze Pejpus ocalałe jednostki KM/ 25 sierpnia 1944 roku: Najwyższe do- poznanie (lądowe) odnotowało trzy więk- KS. Przez większość czasu patrolowały one wództwo niemieckie wezwało do ewaku- sze jednostki radzieckie podchodzące estońską rzekę Emajõgi (Embach Fluss) acji wszystkich sił niemieckich zgrupowa-

78 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Pole bitwy: Jezioro Pejpus od 5000 lat przed naszą erą do 1945 roku nych w okolicach miasta Tartu w Estonii. cie Mustvee. Zanim Niemcy zdołali 18 września 1944 roku: KS 10 (były W razie konieczności miały być pozosta- uwolnić jednostkę z miękkiego dnia zo- KM 10) niemieckiej Kriegsmarine został wione jedynie oddziały osłony tylnej. Per- stała zlokalizowana przez radzieckie sa- zniszczony/zatopiony na jeziorze Pejpus. sonel niemieckiej Kriegsmarine, który nie moloty uderzeniowe. Kilka bezpośred- mógł być ewakuowany w tym czasie tak- nich trafień bezpośrednich zakończyło 18 września 1944 roku: KS 12 (były że miał pozostać w Tartu, jako siły osłony żywot MAL 23, która pozostała na wpół- KM 12) niemieckiej Kriegsmarine został tylnej. Cała aktywność niemieckiej floty zanurzona. zniszczony/zatopiony na jeziorze Pejpus. na jeziorze Pejpus dobiegła końca, ponie- waż niemieckie jednostki lądowe nie mo- 30 sierpnia 1944 roku: Niemiecka Ze- 18 września 1944 roku: KS 16 (były gły dłużej utrzymać Estonii. rlegbares Polizei-Kampfboot ZPK 3 zosta- KM 16) niemieckiej Kriegsmarine został ła zniszczona przez radziecki atak bombo- zniszczony/zatopiony na jeziorze Pejpus. 25 sierpnia 1944 roku: Niemiecka Ze- wy w estońskim porcie Mustvee. rlegbares Polizei-Kampfboot ZPK 2 została 19 września 1944 roku: Niemcy zato- zniszczona przez własną załogę, kiedy jed- 31 sierpnia 1944 roku: Platforma arty- pili swoje dwie ostatnie MAL 14 i MAL nostka weszła na mieliznę koło wsi Praage leryjska niemieckiej Kriegsmarine MAL 24 operujące na jeziorze Pejpus w Mu- (Embach) w Estonii i nie mogła odzyskać 18 została zniszczona przez radziecki atak stvee, po tym jak wystrzeliły one całą swo- pływalności. bombowy koło wsi Mustvee. ją amunicję do radzieckich celów – stanowisk radzieckiej artylerii nadbrzeżnej. 25 sierpnia 1944 roku do września Wrzesień 1944 roku Obydwie ich załogi przemaszerowały na- 1944 roku: Wszyscy ocaleli członkowie Wrzesień 1944 roku: Chociaż dokład- stępnie przez Avinurme do Pärnu/Pernau. niemieckiego 800 Nachschub Battallion ne daty radzieckich ataków powietrz- zostali wysłani do Rygi na Łotwie, gdzie nych są obecnie ciągle jeszcze nieznane, 19/20 września 1944 roku: Utrata zdol- zostali przydzieleni na nową jednostkę – to w ciągu września 1944 roku radziec- ności operacyjnych przez wszystkie okręty 204-tonową barkę Teodors. kie samoloty szturmowe zniszczyły tak- niemieckie zakończyła działalność Krieg- że byłe jednostki estońskiej floty jeziora smarine na jeziorze Pejpus. Siły radzieckie 26 sierpnia 1944 roku: Radziecki samo- Pejpus Uku i Vanemuine, które były wy- przejęły teraz pełną kontrolę nad całą linią lot szturmowy uzyskał bezpośrednie tra- korzystywane przez Niemców w ich flo- brzegową jeziora Pejpus. fienie w byłą estońską jednostkę floty je- cie jeziora Pejpus jako pomocnicze jed- ziora Pejpus Ahti, która była zacumowana nostki bojowe. 20 września 1944 roku: Liczne jed- w Tartu na rzece Emajõgi. Jednostka zosta- nostki radzieckiej floty jeziora Pejpus zo- ła zupełnie zniszczona. 2 września 1944 roku: MAL 21 Krieg- stały wysłane ku jego północnym brze- smarine przeszyła z Rannapungerja na po- gom dla zapewnienia wsparcia 109 Dywizji 27 sierpnia 1944 roku: MAL 14 Krieg- zycję w pobliżu wsi Praage. Strzelców/109 Korpusu Piechoty/8 Armii smarine została przebazowana z Tartu na Froncie Leningradzkim. Zadaniem do Mustvee. 15 września 1944 roku: MAL 14 Krieg- przebazowanych motorówek było zapew- smarine została przebazowany z Mustvee nienie rozpoznania wzdłuż linii brzegowej 27 sierpnia 1944 roku: MAL 18 Krieg- do ujścia rzeki Emajõgi. jeziora. smarine została przebazowana z Tartu do Rannapungerja. 16 września 1944 roku: MAL 14 i MAL 20 września 1944 roku: Radziecka 2 Ar- 21 starły się na swych pozycjach z jed- mia Uderzeniowa walcząca na południo- 27 sierpnia 1944 roku: MAL 23 Krieg- nostkami radzieckimi. Jedna z nich zosta- wym krańcu systemu wodnego jezior Pej- smarine została przebazowana z Tartu ła zatopiona, a druga poważnie uszkodzo- pus/Pskowskiego spotkała się z radziecką do Mustvee. na. MAL 14 i MAL 21 przeszły następnie 8 Armią Uderzeniową nacierającą po za- w okolice przysiółka Omeda na południe chodniej stronie jeziora Pejpus od strony 27 sierpnia 1944 roku: MAL 24 Krieg- od Mustvee. miasta Narwa na północy. smarine została przebazowana z Tartu do Rannapungerja. 18 września 1944 roku: MAL 14 i MAL 29 września 1944 roku: Dowództwo ra- 21 z powodzeniem przeciwdziałały radzieckie przebazowało lądem flotę jeziora 30 sierpnia 1944 roku: Platforma arty- dzieckiemu desantowi. Sześć radzieckich Pejpus z Gdowa do Oranienbaum. leryjska niemieckiej Kriegsmarine MAL 18 łodzi desantowych, osłanianych przez pięć została zniszczona radzieckimi bombami jednostek przybrzeżnych nie zdołało wylą- 22 października 1944 roku: Radziecka lotniczymi koło wsi Rannapungerja. Niem- dować koło ujścia rzeki Omeda. Brygada jednostek rzecznych Floty Bałtyc- cy odnotowali niewielkie jedynie straty. kiej Jeziora Pejpus została odznaczona Or- 18 września 1944 roku: KS 12 (były derem Czerwonego Sztandaru. 30 sierpnia 1944 roku: Platforma arty- KM 12) niemieckiej Kriegsmarine został leryjska niemieckiej Kriegsmarine MAL 24 zatopiony przez własnych marynarzy, dla 14 listopada 1944 roku: Dowództwo została zniszczona radzieckimi bombami zabezpieczenia przed dostaniem się w ręce radzieckie nie potrzebowało już wówczas lotniczymi koło wsi Rannapungerja. Straty radzieckie. Spieszona jego załoga walczyła obecności floty na jeziorach Pejpus/Pskow- niemieckie wyniosły jednego zabitego oraz w obronie miasta Tartu. skim. Formalnie rozformowano flotylle dwóch lekko rannych marynarzy. tych dwóch jezior. 18 września 1944 roku: KS 9 (były 30 sierpnia 1944 roku: MAL 23 Krieg- KM 9) niemieckiej Kriegsmarine został Tłumaczenie z języka angielskiego smarine została unieruchomiona w por- zniszczony/zatopiony na jeziorze Pejpus. Jarosław Palasek

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 79 Knox w pełnym ekspresji ujęcia wykonanym 15 paździer- Zvonimir Freivogel (Niemcy) nika 1982 r. na Pacyfiku. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Boris Švel (Chorwacja) Dario Vuljanić (Chorwacja)

część IV Amerykańskie fregaty typu „Knox”

Krótkie informacje o służbie jednostek operacjach udzielając wsparcia ogniowego go, którzy zginęli nad niebem Wietnamu typu „Knox” podczas walk prowadzonych w Wietnamie Północnego, 7 kwietnia 1965 r. Knox (DE/FF-1052) od niego wziął na- i Kambodży, angażując się też w akcję ewa- Okręt najpierw służył na zachodnim Pa- zwę cały typ i był drugim okrętem w U.S. kuowania Phnom Penh, w kwietniu 1975 r., cyfiku a w styczniu 1971 r. koło Midway, Navy, mającym upamiętnić komodora Du- w opercję „Eagle Pull”. Po wycofaniu ze został uszkodzony z powodu pożaru, do dleya Wrighta Knoxa, historyka marynarki. służby, 14 października 1992 r. był przewi- którego doszło w maszynowni. Po usunię- W trakcie swojej służby Knox przebywał dziany do oddania obcej marynarce wojen- ciu w Pearl Harbor do marca 1971 r. szkód, głównie na Pacyfiku. 4 marca 1971 r. będąc nej, ale zamiast tego, skreślono go w 2003 r. bo tyle trwała naprawa, operował na Da- w drodze z Guamu na Hawaje, w jego ma- z listy oczekujących i 7 sierpnia 2007 r. za- lekim Wschodzie, koło Filipin i Wietna- szynowni wybuchł ogień i odniósł uszko- topiono jako okręt-cel koło Guamu. mu. Po 17 latach służby odstawiono go dzenia i został wzięty na hol przez krą- Roark (DE/FF-1053) nazwany po Wil- w 1987 r. do rezerwy a już 14 grudnia 1991 żownik Chicago (CG-11) i odprowadzony liamie Marshallu Roarku, jednemu r. został wycofany ze służby. Prace cięcia na do Pearl Harbor. Uczestniczył w licznych z pierwszych pilotów lotnictwa morskie- złom rozpoczęto 13 października 2004 r. Roark i Downes na konserwacji w Bremerton, 14 maja 1999 r. Fot. © Hartmut Ehlers

80 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Connole na Atlantyku w ujęciu z lotu ptaka, 22 września 1984 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Gray (DE/FF-1054) otrzymał nazwę zostać wycofanym ze służby, a 11 stycz- Okręt operował na Atlantyku i Morzu Ka- po sierżancie piechoty morskiej Ros- nia 1995 r. skreślono go z listy floty. Osta- raibskim, gdzie również testowano na niej sie F. Gray’u, wyróżnionego pośmiertnie tecznie sprzedany Grecji, gdzie jako Epiros nowe urządzenia sonarowe. Jako jednostka Medal of Honor za bohaterstwo, którym (wzgl. Ipiros) został wycofanym ponownie 6 Floty odwiedziła wiele portów na Morzu się wykazał podczas walk na Iwo Jimie ze służby. Śródziemnym, biorąc udział w manewrach w roku 1945. wspólnie z okrętami innych marynarek Okręt służył do wycofania go ze służby Rathburne (FF 1057) nazwany na cześć wojennych. W późnieszym okresie sta- w składzie Floty Pacyfiku, skreślony z listy oficera marynarki kontynentalnej USA, nowiła pewien rodzaj eksponatu mające- 11 stycznia 1995 r. i złomowany od 21 lip- Johna Rathbuna (!). go przekonać Holendrów do skorzystania ca 2001 r. Służył na Pacyfiku i pojawił się w 1972 r. ze systemu LAMPS. Eskorta w 1973 r. – w epizodzie pierwotnej wersji serialu te- podczas ówczesnego kryzysu na Bliskim Hepburn (DE/FF-1055) nazwę fregacie lewizyjnego „Hawaii Five-O”. Wycofany Wschodzie – jachtu marokańskiego kró- nadano na cześć admirała Arthura Japy’e- ze służby 14 lutego 1992 r., a 11 stycznia la, który udawał się na konferencję państw go Hepburna, który służył w wojnie ame- 1995 r. skreślony z listy floty 5 lipca 2002 r. OPEC do Algieru, a następnie okręt wszedł rykańsko-hiszpańskiej w 1898 r. i I wojny zatopiony na Pacyfiku jako okręt-cel. w skład eskorty lotniskowców Independen- światowej. ce i America. Także Sims odniósł uszko- W 1976 r. wysłany wraz z krążownikiem Meyerkord (DE/FF-1058) uhonorowany dzenia w maszynowni 30 kwietnia 1975 r. rakietowym Fox (CG-33), fregatą Gray (FF- nazwiskiem porucznika marynarki Harol- i był zmuszony się udać do stoczni remon- 1054) i zbiornikowcem Passumpsic na Oce- da Dale’a Meyerkorda, ktory jako dorad- towej. Następnie jednostka wzięła udział an Indyjski. Owa „Task Group” otrzyma- ca w sprawach marynarki wojennej zginął w wielu ćwiczeniach wraz z okrętmi innych ła zadanie dokonania pierwszego pomiaru w 1965 r. w Wietnamie. państw NATO. W 1977 r. fregata odnio- w historii świata fali dźwiękowej Morza Jego służba przebiegła bez szczególnych sła, koło Portugalii, uszkodzenia dziobowej Arabskiego. Hepburna wycofano ze służby wydarzeń, skreślony z listy floty 14 grud- części kadłuba z powodu dziewięciometro- 20 grudnia 1991 r., a z listy floty skreślono nia 1991 r., a 11 stycznia 1995 r. z listy floty wych fal, co ją zmusiło do wejścia do Lizbo- go 11 stycznia 1995 r.; a 4 czerwca 2002 r. i w roku 2001 sprzedany na złom. ny na remont, który wykonano w dniach od zatopiony jako okręt-cel. 12 kwietnia do 13 maja. W grudniu 1977 r., W.S. Sims (DE/FF-1059) nosił nazwi- koło Bermudów, posłuszeństwa odmówi- Connole (FF 1056) upamiętnił nazwisko sko admirała Williama Sowdena Simsa, ła maszynowania, która się cała rozsypała kmdr por. Davida R. Connole’a, dowódcy dowódcy U.S. Navy w Europie, w czasie II i mimo niepogody Ainworth zajął się bocz- okręty podwodnego Trigger (SS-237), któ- wojny światowej. nym holowaniem Simsa doprowadzając go ry 28 marca 1945 r. poszedł na dno wraz Po wejściu do służby wyznaczony pod na spokojniejsze miejsce. Po naprawie okręt z całą załogą. koniec 1970 r. do przeprowadzenia na ponownie ruszył na Atlantyk i Morze Śród- Connole był jednostką doświadczal- nim prób związanych z LAMPS-em i zo- ziemne, pozostając na tych akwenach do ną, na której testowano różne nowe urzą- stał wyposażony, jako pierwsza jednost- momentu wycofania go ze służby, co nastą- dzenia sonarowe, by 30 sierpnia 1992 r. ka swojego typu, w załogowy śmigłowiec. piło 6 września 1991 r. Skreślenie z listy flo-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 81 Tekst

Sims w czerwcu 1981 r. na Morzu Śródziemnym w marszu z dużą prędkością. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa ty odbyło się w dniu 11 stycznia 1995 r. By- niu ziemi w Loma Prieta, w październiku Jednostka służyła najpierw na Morzu łego Simsa przekazano 21 grudnia 1999 r. 1989 r. przywrócenie energii elektrycz- Karaibskim, a potem operowała w ra- Turcji, gdzie służył jako rezerwuar części nej w San Francisco. Za to całą jego zało- mach 6 Floty na Morzu Śródziemnym, zamiennych. gę wyróżniono Humanitarian Service Me- a następnie Północnym a od 1980 r. po- dal. Langa wycofano ze służby 12 września nownie znalazła się na Karaibach, gdzie Lang (DE/FF-1060) nazwę dostał po 1991 r., a 11 stycznia 1995 r. skreślony z li- udzieliła pomocy mieszkańcom wyspy St. marynarzu Johnie Langu, który w 1812 sty floty15 grudnia 2001 r. z przeznacze- Lucia, którą spustoszył orkan. Na prze- r., podczas wojny amerykańsko-brytyj- niem pocięcia na złom. łomie lat 1980 i 1981 Patterson działał na skiej, na czele oddziału abordażowego wodach Zatoki Perskiej, a następnie prze- z USS Wasp pierwszy wtargnął na po- Patterson (DE/FF-1061) komodor Da- szedł na Morze Śródziemne i Czerwo- kład HMS Frolic. niel Todd Patterson wyróżnił się pod- ne. W czerwcu 1983 r. przesunięty do Na- Jednostka służyła na Pacyfiku i okazał czas wojny amerykańsko-brytyjskiej val Reserve Force, z portem macierzystym się być pomocną zapewniając, po trzęsie- w roku 1812 r. w Filadelfii, wożąc kadetów w rejsach Tym razem Lang w lotniczym ujęciu z października 1985 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

82 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Whipple na tle hawajskiego wybrzeża, 6 stycznia 1984 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa szkolnych i rezerwistów marynarki wo- Whipple (DE/FF-1062) otrzymał na- ne znajdujące się na brzegu w Wietnamie jennej na wycieczki wzdłuż Wschodniego zwę po Abrahamie Whipple’u, dowódcy Południowym. Podczas 52 podobnych mi- Wybrzeża USA. W późnych latach 80. XX „Kontynentalnej Marynarki“ USA w la- sji, które przeprowadził wystrzelił w su- wieku uczestniczył w antynarkotykowych tach 1775-1783. Służył przeważnie na Pa- mie 2361 pocisków kal. 127 mm. Następ- patrolach na Morzu Karaibskim, po czym cyfiku, w składzie Eskadry Niszczycieli nie eskortował lotniskowce podczas ich 30 września 1991 r. wycofano go ze służ- 33 (DesRon 33), która stacjonowała w San operacji i bomardował ze swych dział wro- by. Po trzech latach spędzonych rezerwie, Diego. Fregata eskortowała lotniskowiec gie wybrzeże, a do Pearl Harbor wrócił skreślony 11 stycznia 1995 r. z listy floty Constellation (CVA-64) ćwicząc wraz z in- dopiero 25 sierpnia. W 1973 r. uczestni- z zamiarem przekazania go Grecji, która nymi okrętami z państw wchodzących czył w kolejnych operacjach w Wietnamie, byłaby gotowa wykorzystać okręt jak re- w skład paktu obronnego SEATO. W roku służąc głównie jako mobilna, wysunię- zerwuar części zamiennych. Stało się jed- 1972 uczestniczył w wojnie w Wietnamie, ta stacja radarowa (Radar-Picket) ostrze- nak inaczej. Został pocięty na złom w la- eskortując w Zatoce Tonkijskiej lotnisko- gająca o spodziewanym ataku lotnictwa tach 1999/2000 w Baltimore. wiec Hancock i ostrzeliwując cele militar- wietnamskiego. Następnie w drodze po- Reasoner w marszu z dużą prędkością na Pacyfiku, 15 października 1982 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 83 Stein na Pacyfiku, 2 marca 1987 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa wrotnej do Pearl Harbor „pokazywał“ fla- Stein (DE/FF-1065) nazwany po Tonym Okręt brał udział w licznych rutyno- gę, zawijając na Sri Lankę i Filipiny. Owe Steinie, pierwszemu żołnierzowi piechoty wych operacjach, by 2 lipca 1992 r, zostać wizyty przyczyniły się do przeprowadze- morskiej, który za swój udział w walkach wycofanym ze służby. 11 stycznia skreślo- nia różnych akcji natury humanitarnej. Po na Iwo Jimie, odznaczony został Medal of ny z listy floty, przekazany został Meksy- przebudowaniu na okręt LAMPS-a, Whip- Honor. kowi, gdzie kontynuował swoją służbę pod ple wziął udział licznych manewrach, ra- Jednostka służyła na obszarze Pacyfi- nową nazwą Abasolo. tując 22 sierpnia 1978 r. 410 wietnamskich ku, w składzie 7 Floty, „zasłynęła” z nie- uchodźców z 20-metrowej jednostki, zda- typowego zdarzenia w 1978 r., kiedy to Francis Hammond (DE/FF-1067) swoją jąc ich w Hongkongu na ląd. Fregatę wy- zaatakowana została przez olbrzymią ka- nazwę przejął po sanitariuszu marynarki cofano 14 lutego 1992 r. ze służby a 11 łamarnicę nieznanego gatunku. „Napast- wojennej Francisie Coltonie Hammondzie, stycznia 1995 r. skreślono ją z listy okrę- nik” uszkodził obudowę sonaru, wycho- również kawalerze Medal of Honor, które tów floty. Następnie przekazana mary- dząc prawdopodobnie z założenia, że ma przyznano mu pośmiertnie za swoją dziel- narce wojennej Meksyku, gdzie przemia- przed sobą walenia. Między 1978 a 1988 ność na polu walki w wojnie koreańskiej. nowana została na Almirante Francisco r. Stein pięć razy przebywał w Azji Połu- Jednostka była już w służbie U.S. Navy Xavier Mina. W 2013 r. znajdował się jesz- dniowej, następnie przeniesiony został ku przez 21 lat i dziewięć miesięcy, kiedy 2 lip- cze w służbie. wybrzeżom Kalifornii, Meksyku oraz ar- ca 1992 r. wycofana została ze służby, a 11 chipelagu wysp Aleuckich. W październi- stycznia 1995 r. skreślona z listy floty. Byłą Reasoner (DE/FF-1063) uhonorowany ku 1989 r. eskortował przez sześć miesięcy fregatę zaczęto ciąć na złom dopiero od 31 nazwiskiem porucznika Marines Franka okręt liniowy New Jersey (BB-62) podczas marca 2003 r. Stanley’a Reasonera, który zginął 12 lipca ćwiczeń i jego wizyt składanych w por- 1965 r. pod Da Nang w Wietnamie. tach państw leżących w Azji Południowej, Vreeland (DE/FF-1068) nazwa nadana Okręt przebywał przeważnie na Pacyfi- Indiach i Południowej Afryce. Na począt- dla upamiętnienia kontradmirała Charle- ku. 28 sierpnia 1993 r. wycofany ze służby. ku 1991 r. wziął udział w Drugiej Woj- sa E. Vreelanda, który wyróżnił się pod- Wypożyczony Turcji, zmiana nazwy na nie na wodach Zatoki Perskiej oraz w ope- czas wojny hiszpańsko-amerykańskiej Koçatepe. 22 lutego od kupiony od Turcji racji „Pustynna Tarcza” (Desert Shield), w roku 1898. w 2002 r. i wycofany ze służby. jak również w „Pustynnej Burzy” (Desert Po oddaniu do służby jednostka pier- Storm), ataku na Irak. Pod koniec sierpnia wotnie znajdowała się na Karaibach, by na- Loockwood (DE/FF-1064) nazwa po ad- Steina rozpoczęto przygotowywać do wy- stępnie dołączyć kolo Hiszpanii do 6 Floty, mirale Charlesie Andrewsie Lockwoodzie cofania go ze służby, co nastąpiło 19 marca by następnie wraz z nią przejść na Morze (Uncle Charlie), dowódcy amerykańskich 1992 r. Jedostka pozstawała jednak do 1999 Śródziemne. Od 1972 r. stacjonował przez okrętów podwodnych na Pacyfiku w II r. w U.S. Navy Reserve, a następnie przeka- trzy lata w Pireusie, a następnie przeba- wojnie światowej. zano go Meksykowi gdzie wszedł do służby zowany został do Mayport na Florydzie, Okręt też służył na Pacyfiku; ostatni pod nową nazwą Ignacio Allende. a od 1978 r. operował na Bliskim i Środ- port macierzysty, do 1988 r., Jokosuka kowym Wschodzie. Także Vreeland brał a następnie San Diego. Po wycofaniu ze Marvin Shields (DE/FF-1066) nazwany udział w operacjach „Desert Shield” i „De- służby i skreśleniu z listy floty w dniu 27 na cześć Marvina Glenna Shieldsa, jedy- sert Storm”, w składzie zespołu Multina- września 1993 r. już 29 września 1999 r. nego sapera Marines, który podczas woj- tional Interception Force (MIF) mające za sprzedany i w San Francisco pocięty na ny w Wietnamie wyróżniony został Medal zadanie kotrolowania embarga nałożone- złom. of Honor. go na Irak. Fregatę wycofano ze służby 30

84 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie fregaty typu „Knox” czerwca 1992 r. i 11 stycznia 1995 skreślo- nia 1988 r. fregata Samuel B. Roberts typu Downes służył w operacjach ZOP jako ny z listy floty, by zostać przekazaną Gre- „O. H. Perry” poderwała się na irańskiej eskortowiec oraz w celu pokazania bande- cji, gdzie kontynuowała dalszą służbę pod minie doznając uszkodzeń, Bagley wraz ry, głównie na akwenie Pacyfiku. 5 czerwca nową nazwą Makedonia. W 1999 r. wyco- z krążownikiem Wainwright (CG-28) i fre- 1992 r. wycofany ze służby, 11 stycznia 1995 fano ją ze służby. gatą Simpson (FFG-56) przystąpiły do ata- r. skreślony z listy floty i w 2003 r. zatopio- ku na irańską platformę wiertniczą znajdu- ny w pobliżu Mare Island jako okręt-cel. Bagley (DE/FF-1069) jego patronem był jącą się koło wyspy Sirri, a natępnie ruszył chorąży mar. Worth Bagley, który był je- na poszukiwania zaginionego śmigłowca Badger (DE/FF-1071) dostał swoją na- dynym oficerem morskim U.S. Navy, któ- z krążownika Wainwright. W 1989 r. Ba- zwę aż po trzech osobach związanych ry zginął w walce podczas wojny hiszpań- gley wchodził w skład eskorty ZOP kilku bezpośrednio lub pośrednio z morzem; sko-amerykańskiej w 1898 r. na pokładzie utworzonych grup uderzeniowch zgroma- Oscarze C. Badgerze, ministerze ds. ma- niszczyciela Winslow. dzonych wokół lotniskowców Carl Vinson, rynarki wojennej i dwóch oficerach mor- Bagley służył przeważnie na Pacyfiku Constellation i okrętów liniowych Misso- skich, George’u Edmundzie Badgerze oraz i wybrzeżu Wietnamu, ale też na Oceanie uri (BB-63) i New Jersey (BB-62). Fregata kontradmirale Charlesie J. Badgerze. Indyjski, dokąd przerzucony został wraz brała udział także w wielu międzynarodo- Jednostka służyła na Pacyfiku, a po- z lotniskowcem Hancock (CVA-19), po tym wych manewrach, a pod koniec, w 1991 r., tem przeszła pod wybrzeże Wietnamu. 13 jak w 1973 r. Izrael zaatakował Egipt i Sy- użyto jej w patrolach mających za zadanie kwietnia 1972 r. została tam uszkodzo- rię (wojna Yom Kippur). Po zakończeniu przechwytywać szmuglerów narkotyków na ogniem wrogiej artylerii nadbrzeżnej. wojny jednostka powróciła do San Diego u wybrzeży Gwatemali, Salwadoru, Pana- Następnie eskortowała lotniskowiec Con- i przez nastęne lata operował w składzie my i Kostaryki. Fregatę wycofano ze służby stellation, który został skierowany do Za- 7 Floty. Po zajęciu w 1980 r. przez irańskich 26 września 1991 r. , a 11 stycznia 1995 r. toki Tonkińskiej, celem ratowania z wody „studentów“ ambasady USA w Teheranie, skreślono ją z listy floty i sprzedana została zestrzelonych pilotów amerykańskich. Bagley ubezpieczał lotniskowiec Constel- do pocięcia na złom. W tej akcji Badgerowi towarzyszył jesz- lation (CV-64), który udawał się na Ocean cze krążownik Sterett (CG-31), a następ- Indyjski, by tam następnie odbywać patro- Downes (DE/FF-1070) nazwę nadano nie brał udzial w ubezpieczaniu lotni- le. Brał też udział pod koniec 1981 r. w ra- jednostce na część komodora Johna Do- skowców Ticonderoga (CV-14) i Midway towaniu wietnamskich uchodźców (Boat wnesa, który się jeszcze w 1804 r. wyróżnił (CV-41). Kolejnym zadanie było wspar- People), następnie ponownie operował na w pierwszej wojnie amerykańsko-trypoli- cie ogniowe z morza oddziałom sojusz- Oceanie Indyjskim, u wybrzeży Male- tańskiej walcząc z piratami z Afryki Pół- niczym z południa. Następnie eskortował zji i Afryki. Podczas „wojny zbiornikow- nocnej i jako kadet morski a w późniejszej kilka krążowników i lotniskowców. Po ców” w Zatoce Perskiej, kiedy to 14 kwiet- wojnie, w 1812 r. przeciwko Anglii. przeprowadzonej przebudowie i reklasy- Downes w ciekawym ujęciu z 18 listopada 1985 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 85 Tekst

Robert E. Peary w Zatoce San Francisco, 1 października 1981 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa fikcji na fregatę, Badger wychodził w mo- śmigłowiec, ale jego załogę zdołano ura- Robert E. Peary (DE/FF-1073) był kontr- rze, od 1975 r. z Long Beach lub Pearl towć. Następnie czas mijał na kolejnych admirałem i nieszczęśnikiem, który przy- Harbor. Czas wypełniały dalsze ćwicze- ćwiczeniach na Pacyfiku i Oceanie Indyj- płacił swoją wyprawę życiem, ponieważ nia w zachodniej części Pacyfiku i Oce- skim, co trwało do 1990 r. Potem, z ludź- wydawało mu się, że to on jako pierwszy anie Indyjskim. 11 lipca 1974 r. na fre- mi z Ochrony Wybrzeża, na pokładzie doszedł do Bieguna Północnego, uznając gacie wystąpiły problemy z maszynami „ścigał przemytników narkotyków”, ope- się za jego zdobywcę. Jak się potem okazało, napędowymi i Badger poszedł do Pearl rując z San Diego. 2 grudnia 1991 r. fre- zabrakło mu tylko 8 kilometrów, aby dojść Harbor na holu. W 1975 r. okręt uczest- gatę wycofano w Pearl Harbor z aktywnej do celu. Zwycięzcą w tym pasjonującym niczył w akcji ewakuacji z Wietnamu, po- służby, a skreślenie z listy floty nastąpi- wyścigu został Norweg Amundsen. tem miał „odbić“ Czerwonym Khmerom ło w styczniu 1995 r. 22 lipca 1998 r. zato- Peary służył głównie na Pacyfiku, ope- zajęty kontenerowiec Mayaguez, lecz kie- piony został jako okręt-cel. rując z Long Beach w Kalifornii. 7 sierpnia dy Badger przybył na miejscu już go ktoś 1992 r. wycofany ze służby i w roku 1993 zdążył uprzedzić. Po wojnie brał udział Blakely (DE/FF-1072) nazwa po dwóch przekazany marynarce wojennej Tajwanu. w licznych rejsach ćwiczebnych z inny- oficerach morskich, kmdr Johnstonie Bla- Tam pod nową nazwą Chin Yang (FF-932) mi jednostkami z 7 Floty. Po rewoku- keley’u i admirale Charlesie Adamsie Bla- służył do 11.11.1995 r., kiedy skreślono go cji islamskiej w Iranie, Badger wscho- kelyu. Stacjonował przeważnie w Charle- z listy jednostek U.S. Navy. dził w skład sił morskich zgromadzonych stonie, w Południowej Karolinie. w Zatoce Perskiej. Podczas uwalniania Okręt służył na na Atlantyku, u wrót Harold E. Holt (DE/FF-1074). Okręt zakładników w Teheranie, 19 stycznia Europy i Indii Zachodnich a w latach upamiętniał premiera Australii, Harolda 1981 r., Badger przebywał już na Oceanie 1972/1973 także na Pacyfiku oraz u wy- Holta, który popierał konsekwentną po- Indyjskim, gdzie pozostał do marca, by brzeży Wietnamu, jako ogniwo więk- litykę Stanów Zjednoczonych w stosun- wrócić następnie do Pearl Harbor. Wraz szego systemu ratowniczego mające na ku do Wietnamu. W grudniu 1967 r. na- z innymi jednostkami z Eskadry Niszczy- celu uratowanie zestrzelonych nad Zato- gle znikł, nie wracając z kąpieli w morzu, cieli 25 (DesRon 25) ćwiczył u wrót Ha- ką Tonkijską lotników amerykańskich. prawdopodobnie utonął. wajów, przechodząc 26 kwietnia 1983 r. Po powrocie do Charleston przebudowa- Jednostka służyła wiosną 1972 r., pod- na Daleki Wschód. Pobyt w Manili zo- ny na jednostkę standardu LAMPS i to czas ofensywy sił Vietkongu na pół- stał jednak przedwcześnie przerwany 18 jeszcze przed reklasyfikacją na fregatę. nocy, w Zatoce Tonkijskiej, głównie maja, gdyż nadszedł rozkaz przeprowa- Następnie nastąpił okres przynależno- bombardując pozycje partyzantów na wy- dzenia ćwiczeń ZOP. Z przepustek na ląd ści do 6 Floty operującej na Morzu Śród- brzeżu. W maju 1975 r. uczestniczył w od- 25 marynarzy nie wrociło na okręt i póź- ziemnym i wspólnie z Flotą Atlantycką biciu kontenerowca Mayaguez z rąk Czer- niej dostali się na swój okręt via Coral u wschodnich wybrzeży USA. W 1980 r. wonych Khmerów, którzy nim zawładnęli. Sea (CV-43) i Blue Ridge (LCC-19). Pod- w składzie Middle East Force działał na Był to pierwszy od 1826 r. skuteczny abor- czas pobytu na Morzu Japońskim frega- Oceanie Indyjskim, w Zatoce Adeńskiej daż przeprowadzony przez jednostkę U.S. ta szukała 3 września 1983 r. szczątków i Perskiej. Po powrocie na wschodnie wy- Navy celem odzyskania zagarniętego przez południowokoreańskiego samolotu pasa- brzeże USA służył tam do dnia wycofania wroga mienia, w tym przypadku, statku żerskiego, zestrzelonego przez radziecki ze służby, 15 listopada 1991 r. Z listy floty handlowego. Okazało się, że załoga May- myśliwiec Su-15 nad niebem Sachalinu. skreślony 11 stycznia 1995 r. 30 września agueza była już na wolności, nie wszyscy Podczas poszukiwań Badger stracił swój 2000 r. zaczęto go ciąć na złom. jednak, akcja zakończyła się stratą 15 po-

86 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Harold E. Holt porcie Honolulu na Hawajach, 2 sierpnia 1986 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa ległych żołnierzy amerykańskich. Dal- Fregata służyła najpierw na Karaibach Morzu Śródziemnym, w 1983 r. u wybrze- szych trzech uwięzionych, zostało później i koło Haiti, później na Pacyfiku i u wy- ży Afryki Zachodniej, na południowym zamordowanych, a ponadto 40 odniosło brzeży Wietnamu, na Oceanie Indyjskim Atlantyku i Oceanie Indyjskim. Na prze- rany. Harolda E. Holta wycofano 2 lipca oraz Zatoce Perskiej, by w grudniu 1972 r. łomie lat 80/90. W XX wieku okręt uczest- 1992 r. ze służby, 11 stycznia 1995 r. skre- wrócić ponownie nad wschodnie wybrze- niczył w zwalczaniu przemytników narko- ślono go z listy około 2002 r. zatopiony zo- że USA. Nastąpił okres w ramach działal- tyków na Karaibach. Pod koniec lipca 1992 stał na Pacyfiku jako okręt-cel. ności w 6 Flocie na Morzu Śródziemnym, r. Trippe’a wycofano ze służby i przekazano następnie znalazła się ponownie na Oce- Grecji, gdzie do 2001 r. pozostawał w służ- Trippe (FF-1075) nazwa od ppor. mar. anie Indyjskim i Środkowym Wschodzie, bie jako Thraki. Johna Trippe’a, jednego z bohaterów woj- a w 1979 r. u wybrzeży Południowej Ame- (ciąg dalszy nastąpi) ny w Trypolitanii, do której doszło na ryki i Afryki Zachodniej. W latach 80. XX Tłumaczenie z języka niemieckiego początku XIX wieku. wieku fregata przebywała cztery razy na Michał Jarczyk FOTOKOLEKCJA

Polski niszczyciel rakietowy Warszawa (I) podczas wizyty w Leningradzie w lipcu 1981 r. Fot. zbiory Hansa Mehla

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 87 Hartmut Ehlers (Niemcy) Kadłub trałowca Ałtajskij Komsomolec typu „Andryusha” w Tallinie, 19 września 1996 r. Fot. © Hartmut Ehlers

część I Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

Wprowadzenie dzierżawiona Związkowi Radzieckiemu rzy, a lotnictwo floty 328 samolotów oraz Po II wojnie światowej Radziecka Flota na mocy moskiewskiego Traktatu Poko- 70 śmigłowców. Bałtycka została podzielona na dwa nieza- jowego kończącego w dniu 13 marca 1940 leżne dowództwa: Północną i Południową roku. Wojnę Zimową. Flota Bałtycka wyco- Rosyjska Flota Bałtycka w Estonii Flotę Bałtycką. fała się z Uppiniemi w 1956 roku. W 1991 roku rosyjskie siły zbrojne miały Północna Flota Bałtycka bazowała na Rozpad Związku Radzieckiego niosą- na terytorium Estonii 1565 miejsc, spośród wielkich obszarach Leningradu/Kronszta- cy w ślad za „Głasnostią” i „Pierestrojką” których około 800 pełniło bezpośrednie du/Wyborga, w Uppiniemi w rejonie Po- zmiany na geopolitycznej mapie świata funkcje militarne. Wśród nich było 9 lotnisk rkkalli (Finlandia) oraz terytorium Estonii. miał także wpływ na bazy Floty Bałtyc- głównych i 8 pomocniczych oraz 13 portów Południowa Flota Bałtycka miała swoje naj- kiej. Koniec ich w Niemczech Wschodnich morskich włącznie z ośrodkiem szkolenia ważniejsze bazy na terytorium Łotwy i ob- nastąpił w 1990 roku wraz ze zjednocze- załóg atomowych okrętów podwodnych wy- szarze Kaliningradu podczas, gdy mniejsze niem Niemiec, a w Państwach Bałtyc- posażonym w dwa reaktory jądrowe. bazy znajdowały się na terytorium litew- kich przyszedł w roku 1991 wraz z nie- Bazy Marynarki Wojennej znajdowały skim, w Polsce i Niemczech Wschodnich. podległością tych państw i nieuchronnie się w: Bazy w byłych państwach bałtyckich: Es- nadszedł także w Polsce. Dwustron- • Porcie Minowym (Miinisadam)1 i przy- tonii, Łotwy i Litwy zostały zdobyte w ślad ne uzgodnienia dały Rosji wystarczający ległych basenach portowych w Tallinie. Ba- za radziecką aneksją tych państw w 1940 czas na wycofanie wojska do sierpnia 1994 zowały tam jednostki trałowe i przeciwpo- roku. W ramach tajnego protokołu będą- roku. Faktycznie, rosyjska armia, siły podwodne, hydrograficzne oraz wsparcia floty; cego załącznikiem do Paktu Hitler-Stalin wietrzne oraz marynarka wojenna wyco- • Porcie Północnym (Põhjasadam) w Pal- z 23 sierpnia 1939 r. roku stały się one czę- fały swe ostatnie jednostki z Estonii, Ło- diski, gdzie bazowały siły lekkie (kutry ra- ścią strefy wpływów ZSRR. twy i byłych Niemiec Wschodnich przed kietowe typu „Osa”); Bazy w rejonie Kaliningradu stały się ro- końcem tego miesiąca. • Porcie Południowym (Lõunasadam) syjskie po zakończeniu II wojny światowej Flota Bałtycka, która była i jest najmniej- w Paldiski, gdzie bazowały okręty podwod- wraz z włączeniem w 1945 roku tej byłej szą z czterech Radzieckich/Rosyjskich flot ne oraz znajdowało się ośrodek szkolenia niemieckiej prowincji do ZSRR. Bazy na te- wojennych, na początku 1991 roku mia- załóg atomowych okrętów podwodnych; renie Polski i Niemiec Wschodnich sta- ła w służbie 232 jednostki bojowe: 6 rakie- • Hara, na zachód od Loksy w Zatoce ły się dostępne dla Związku Radzieckiego towych i 26 innych okrętów podwodnych, Hara, gdzie znajdowała się stacja demagne- po II wojnie światowej w ramach porozu- krążownik, 13 niszczycieli, 31 fregat oraz tyzacyjna i ośrodek badawczo-testowy; mień Układu Warszawskiego. 155 szybkich jednostek uderzeniowych • Mõntu, koło Maebe w południowej Utworzenie fińskiej bazy w Uppiniemi i patrolowych. Ponadto, miała w swoim części wyspy Saaremaa. było wynikiem rozejmu zawartego w dniu składzie 119 okrętów walki minowej oraz 19 września 1944 roku po zakończeniu 120 jednostek wsparcia floty, a także po- 1. Powierzchnia akwenów wodnych 20 ha, długość nabrzeży około 1,3 km, głębokość basenów 4-7 m. Prze- Wojny Radziecko-Fińskiej. Uppiniemi za- tężny komponent desantowy floty. Siły pie- jęty od Floty Bałtyckiej przez Marynarkę Wojenną Esto- stąpiło bazę w Hanko, która została wy- choty morskiej liczyły niemal 3 tys. żołnie- nii w dniu 31 sierpnia 1994 roku.

88 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

Rys. Monique Prevost

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 89 Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

Rys. Monique Prevost wy 10625. Eks-MT-94. Wycofany ze służ- by w dniu 19 marca 1992 roku, złomowany w porcie minowym w Tallinie. • MT-179 (620), kod pocztowy 10761. Wycofany ze służby w dniu 1 października 1993 roku, złomowany w porcie minowym w Tallinie. • Gafel’ (625), kod pocztowy 99367. Eks MT-205. Wycofany ze służby w dniu 1 paź- dziernika 1992 roku. Poważny pożar na po- kładzie w dniu 12 maja 1994 roku, późnej zatonął. Wydobyty i złomowany w porcie minowym w Tallinie. • Wice-Admiral Kostygow (632), kod pocztowy 22863. Eks-MT-73. Wycofany ze służby w dniu 19 marca 1992 roku, zło- mowany w porcie minowym w Tallinie. • Komsomolec Belorussii (651). Eks- MT-217. Wycofany ze służby 19 kwietnia 1992 roku. Do końca 1994 roku złomowa- ny w porcie minowym w Tallinie. 40 Gwardyjski Dywizjon Trałowców Ba- zowych, składający się z: 4 jednostek typu „Sonya”/Projekt 1265: • BT-… (530), wyszedł w dniu 5 lipca 1992 roku do nowego portu macierzystego – Bałtijska. • BT-44 (537), wyszedł w dniu 10 czerwca 1993 roku do nowego portu macierzystego – Primorska. Bazy Straży Granicznej znajdowały się w: Wszystkie wycofane ze służby w 1991 • BT-150 (542), wyszedł w dniu 10 czerw- • Porcie Kopli (Bekkerowskoj Gawan) roku (MPK-102 w dniu 24 czerwca) i zato- ca 1993 roku do nowego portu macierzyste- w Tallinie (baza zbudowana w 1969 roku); pione w tym samym roku. Pierwsze trzy go – Primorska. • Haapsalu; zatopiono przy Kei 54 (jednym z nabrze- • BT-94 (550), wyszedł za holowni- • Roomasaare, koło Kuressaare na wy- ży gdzie stały w rezerwie z porcie mino- kiem MB-119 w dniu 25 maja1994 roku spie Saaremaa; wym), dwie niezidentyfikowane jednostki do Kronsztadu. • Narwie-Jõesuu. przy Kei 50, bezpośrednio pomiędzy czyn- 2 jednostek typu „Andryusha”/Projekt Nie jest możliwe wskazanie miejsc bazo- nymi okrętami floty. Następnie podniesio- 1256: wania wszystkich jednostek floty z wyjąt- ne i złomowane. • Ałtajskij Komsomolec (506), kod pocz- kiem Portu Minowego w Tallinie oraz bazy Jednostka typu „Mayak” (Projekt 502M), towy 22886. Eks-BT-177/Pokoj. Wycofany w Południowym Porcie w Paldiski. Prze- kod pocztowy: 95484 ze służby 1 października 1993 roku. Złomo- gląd jednostek w Tallinie pomiędzy uzyska- • MPK-425 (246), eks-Marsjanin. Wyco- wany w porcie minowym w Tallinie. Jego niem przez Estonię niepodległości w sierp- fany ze służby w 1991 roku i przeniesiony kadłub ciągle istniał we wrześniu 1996 roku. niu 1991 roku oraz wycofaniem się Rosjan do 23 Dywizjonu Rezerwowego. Skreślo- • Komsomolec Estonii (523). Eks-BT-137. w sierpniu 1994 roku jest jednak reprezen- ny z listy floty w dniu 30 czerwca 1993 roku Wycofany ze służby w dniu 1 października tatywny dla innych portów. Chociaż duża i sprzedany do celów komercyjnych. 1993 roku, sprzedany i złomowany w porcie część infrastruktury została uszkodzona lub minowym w Tallinie. zniszczona, a liczne okręty nie były zdolne 94 Brygada Trałowców Czerwonego 155 Gwardyjski Dywizjon Trałowców do służby lub zostały zatopione – większość Sztandaru3, złożona z następujących dywi- Przybrzeżnych, składający się z: została przemieszczona do baz floty w Rosji. zjonów: 4 jednostek typu „Ilyusha”/Projekt 12534: W latach 1991-1994 w Porcie Minowym 51 Dywizjon Trałowców Oceanicznych, • Numer rozpoznawczy 531, wycofany (Minnoj Gawan), bazowały następujące kod pocztowy 22803, składający się z: ze służby w czerwcu 1992 roku i złomowa- jednostki, w nawiasach ich numery rozpo- • 2 okrętów typu „Natya-I”/Projekt ny w porcie minowym w Tallinie. znawcze (kadłuba): 266M: 2. Kody pocztowe były jedynymi sposobami lokalizo- • Swiazist (610), kod pocztowy 69066. wania jednostek floty rosyjskiej, okrętów lub innych jed- 14 Gwardyjski Dywizjon Ścigaczy Opuścił Tallin w dniu 17 maja 1994 roku nostek administracyjnych. 3. Rozwiązana 31.5.1994 r. Okrętów Podwodnych, kod pocztowy na holu MB-119 przebazowany do Bałtijska. 4. Siedem takich jednostek bazowało na Bałty- 104072, składający się z: • Semion Roszal’ (650 eks-631), kod pocz- ku: BT-90, -128, -162, -174, -227, -240 i -431. Zgod- nie z: www.russian-ships.info, BT-90 i BT-240 wycofa- 5 jednostek typu „Poti” (Projekt 204), towy 26938. Opuścił Tallin w dniu 30 sierp- no ze służby 24.6.1991 r., a po nim RT-431 (eks-BT-431) kody pocztowe: 36012, 36018, 87191, nia 1994 roku na holu MB-119 przebazowa- w kwietniu 1992 roku. W ten sposób pozostały RT-128, 90163, 95370): ny do Primorska. -162, -174 i -227 jako możliwe do identyfikacji poprzez numery rozpoznawcze - zmiana klasyfikacji z BT na RT • MPK-102 (200), MPK-... (231), MPK-... 5 jednostek typu „Yurka”/Projekt 266: miała miejsce na początku 1992 r. Wskazuje to, że jedno- (237), 2 niezidentyfikowane • Jewgenij Nikonow (600), kod poczto- stek wycofanych ze służby pozbywano się niezwłocznie.

90 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

• Numer rozpoznawczy 534, wycofa- • Purga (lodołamacz, typu „Dobrynia Ni- • PŻK-13 (jednostka przeciwpożaro- ny ze służby w czerwcu 1992 roku, zatonął kiticz”/Projekt 97) – nowy port macierzysty wa, „Pozharny-I”/Projekt 364, zbudowa- w lutym 1993 roku, później podniesiony Łomonosow; ny 1951) – przekazany w dniu 17 maja 1994 i złomowany w porcie minowym w Tallinie. • PM-86 (jednostka remontowa, typu roku do Łomonosowa • Numer rozpoznawczy 547, wycofany ze służ- „Amur”/Projekt 304, kod pocztowy 40052) • PŻK-33 (Typ jak wyżej, zbudowany by w 1991 roku (?), zakonserwowany w 23 Dywi- – nowy port macierzysty Bałtyjsk; w 1954) – … zjonie Rezerwowym. W dniu 10 czerwca 1993 • Orsha (zbiornikowiec przybrzeżny, • WM-19 (tender nurkowy, typu „Nyry- roku przeholowany do Primorska. typu „Khobi”/Projekt 437M) – nowy port at-1”/Projekt 522) – sprzedany Klubowi „Yug” • Numer rozpoznawczy 553, W dniu macierzysty Łomonosow; • WM-102 (tender nurkowy, „Nyryat-1”/ 10 czerwca 1993 roku przeholowany do Pri- • KIL-29 (kuter cumowniczy/ratowniczy, Projekt 522) – … morska. typu „Sura”/Projekt 419) – nowy port ma- • WM-420 (tender nurkowy, typu Jednostka typu „Vanya”/Projekt 257D, cierzysty Bałtyjsk; „Yelva”/Projekt 535M) – … do kierowania jednostkami typu „Ilyusha”5: • WTR-5 (transportowiec, typu „Lentra”/ • RWK-564 (jednostka nurkowa, typu • BT-360 (541), wycofany ze służby Projekt 391) – skreślony w 1993 roku, de- „Flamingo”/Projekt RV1415) – … w dniu 1 października 1993 roku, później montaż elementów użytecznych rozpoczęty • RWK-978 (jak wyżej) – sprzedany ar- złomowany w porcie minowym w Tallinie. w lipcu 1993 roku w tallińskim Starym Por- matorowi z Miyduranna w Estonii jednostka zmodyfikowanego typu T-43/ cie Rybackim; • RWK-1440 (jak wyżej) – przekazany Projekt 254M: • WTR-77 (transportowiec, typu w dniu 17 maja 1994 roku do Łomonosowa • UTS-205, stacjonarny hulk szkolny „Muna”/Projekt 1823) – w dniu 17 maja • RWK-649, RWK-688, RWK-836 (jed- i baza pływająca. Zatonął w porcie mino- 1994 roku do Łomonosowa; nostka nurkowa, typu „PO-2”/Projekt wym w Tallinie później podniesiony i zło- • SFP-283, eks-GKS-283 (jednostka po- RV376) – … mowany na miejscu. miarowa pół fizycznych, typu „Onega/Pro- • PSK-44, eks-MK-44 (tender osobowy, jekt 1806, kod pocztowy 36161 - … typu „Bryza”/Projekt 772) – przekazany 23 Dywizjon Rezerwowy z: • GKS-21 (jednostka monitoringu hydro- w dniu 17 maja 1994 roku do Łomonosowa jednostka zmodyfikowanego typu T-43/ akustycznego, typu T-43 mod/Projekt 513, na holu lodołamacza Buran Projekt 254M: kod pocztowy 31194) – przekazany w dniu • PK-8070 (dźwig pływający, zbudowany • PKZ-142, okręt biurowy i mieszkalny 18 września 1993 roku do Astrachania; w Rosji w 1915 roku) – skreślony, demontaż dla załóg obsługi. Zatonął w dniu 13 sierp- • SR-167 (jednostka demagnetyzacyjna, drewnianej nadbudówki i drewnianego po- nia 1993 roku przy kei 54 w porcie mino- typu „Sekstan”/Projekt 220) – sprzedana szycia pokładu rozpoczęto w lipcu 1993 roku wym podczas postoju w miejscu cumo- • SR-168 (jednostka demagnetyzacyjna, przy kei 46 portu minowego w Tallinie. wania w rezerwie. Później podniesiony typu „Sekstan”/Projekt 220) – sprzedana • PK-58030 (zbudowany w 1952 roku i złomowany w tym samym miejscu. • SR-570 (jednostka demagnetyzacyjna, w Turku), PK-73010 (dźwigi pływające) – … Ostatnimi w rezerwie były jednostki typu „Bereza”/Projekt 130) – … • RK-134 (łódź robocza, typu „PO-2”/ typu „Mayak-Mod” MPK-425 i typu „Ily- • Tjulen (MB-171) (holownik floty, typ Projekt R376) – do 24 czerwca 1992 roku usha” o numerze rozpoznawczym „547” 6. „Okhtenskij”/Projekt 733) – nowy port ma- wykorzystywana przez DOSAAF, później cierzysty Bałtyjsk; przejęta przez estońską Ligę Obrony Oj- Dywizjon Jednostek Wsparcia z nastę- • RB-2, RB-20 (holowniki portowe, Pro- czyzny (Kaitseliit) i wprowadzona do służby pującymi jednostkami pomocniczymi i ob- jekt 737P), RB-2 w lecie 1991 r. przekaza- jako Erika (KL-101). sługi stoczni: ny do Flotylli Kaspijskiej, a RB-20 jesienią • Nepryadva (kablowiec, typu „Emba- 1992 r. do Floty Północnej 5. Korabl’ Radioupravleniya. 6. Nie jest wiadome czy wycofane ze służby jednost- -I”/Projekt 1172) – nowy port macierzy- • BUK-1298 (holownik cumowniczy) ki typu „Poti” o nr-ach rozpoznawczych 200, 231 i 237 sty Bałtyjsk; – … znajdowały się na stanie 23 Dywizjonu. Lodołamacz Purga w nowych barwach komina. Fot. Borys Lemaczko

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 91 Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

• RK-1144 (łódź robocza) – sprzedana Innymi rosyjskimi jednostkami pozo- a w marynarce wojennej Estonii zareje- jako jacht klubowi „Kalev”, Pirita z Tallina stawionymi w Tallinie bez żadnego przy- strowany jako Jednostka Nr 01 stając się • RK-1426 (tender roboczy, 12,6 m, /Pro- działu były: oficjalnie okrętem aktywnym (załoga 5). jekt R371) – … • Miner (838), trałowiec oceaniczny typu Od tej pory służył jednak tylko jako eks- • MBSS-197050 (samobieżna lichtuga- „Natya-I”/Projekt 266M, numer stocznio- ponat muzealny, najpierw w Piritie, a na- -masowiec, typu T-4M/Projekt 1785) – wy 907. Okręt Floty Północnej, kod pocz- stępnie w porcie tallińskim. Wycofany ze sprzedana w kwietniu 1992 roku kompanii towy 36152. Opuszczony podczas remontu służby 16 maja 2011 r. Szeroko zakrojone „Nautik”, później EVA; w stoczni remontowej SRZ-7, później zło- prace remontowe przeprowadzono w by- • MBSS-327050 (typ jak wyżej) – przeka- mowany. łym hangarze wodnopłatów, na tzw. gro- zana w dniu 17 maja 1994 roku do Łomo- • KWN-... (389), okręt dozoru radiolo- bli Lennusa (dawna grobla Hiidrosa, na nosowa na holu lodołamacza Buran kacyjnego10, przebudowany z trałowca flo- której stoi do dzisiaj). • MBSS-398300 (samobieżna lichtu- ty typu T-58/Projekt 264. Kod pocztowy Odręczne notatki, znajdujące się wśród ga-masowiec) – zatonęła w Peetrisadam 36100. Wycofany ze służby zanim zatonął materiałów dostępnych autorowi sugeru- w Tallinie przed kwietniem 1992 roku. Póź- przy kei 54 portu minowego pomiędzy 8, ją, że przed 1991 rokiem w Tallinie bazo- niej podniesiona i złomowana. a 10 kwietnia 1992 roku. wała jeszcze jedna jednostka trałowa (kod • MBSN-469250 (lichtuga, wcześniej • PLKA-... (949), ścigacz okrętów pod- pocztowy 21006), złożona z okrętów typu SMB-1, typu LCU/Projekt 106) – … wodnych typu SO-1/Projekt 201T. Przy- „Vanya” (Projekt 257DM). Były to: BT-255 • MUS-814 (łapaczka7, Projekt 1515) – … dział i przeznaczenie nieznane. Wycofa- (Numer stoczniowy 32), BT-268 (Numer • MUS-896 (typ jak wyżej) – przetranspor- ny ze służby w 1990 roku, zatonął w dniu stoczniowy 35) i BT-329 (Numer stocz- towana do Bałtyjska na pokładzie KIL-926 13 września 1991 roku przy kei Nr 63 w Ba- niowy 39, Numer rozpoznawczy 557). • RBZ-454 (bunkierka portowa, Projekt senie Portu Żeglugi Przybrzeżnej (Kabota- Do jednostki tej był także przydzielony 363)8 – … azisadam Gawan). BT-137 (Numer stoczniowy S-517), jeden • PD-410 (dok pływający) – sprzedany • RT-137 (222) i RT-102 (256), ekspery- z dwóch trałowców typu „Andryusha”/ Norwegii i wyprowadzony z portu na holu mentalne poduszkowce-trałowce typu „Pe- Projekt 1256, który później został wcielony w dniu 3 maja 1994 roku. likan”/Projekt 1206T (Kalmar-T). Przybyłe do 40 Gwardyjskiego Dywizjonu Trałow- z Narwy. Wycofane ze służby 9 lutego 1992 ców Przybrzeżnych. Oddział Hydrograficzny, który miał roku i opuszczone w bazie straży granicznej Ponadto, wzmiankowana jest kolej- swoje urządzenia w tallińskim Basenie w porcie Kopli, złomowane. na jednostka złożona z 4 niezidentyfiko- Portu Żeglugi Przybrzeżnej (Kabotaazi- wanych trałowców redowych „Yevgenya”/ sadam), składał się z następujących jed- Lista jednostek pozostawionych poza Projekt 1258 oraz 6 zdalnie sterowanych nostek: Tallinem nie byłaby kompletna bez wymie- pojazdów przeciwdziałania minowego • Girokompas (Projekt 830) – przekazany nienia okrętu podwodnego Lembit. Projektu 103. Nie są znane ich numery w dniu 17 maja 1994 roku do Łomonosowa Wprowadzony do służby w dniu 14 maja rozpoznawcze. (Oranienbaum) 1937 roku jako jeden z dwóch okrętów Wymieniony jest także trałowiec o nu- • Kompas (typ „Samara”/Projekt 860) – podwodnych zamówionych w Wielkiej merze rozpoznawczym „500”, opisany jako nowy port macierzysty Bałtyjsk Brytanii. Podczas radzieckiej okupacji Es- typ „MRTK” i uzbrojony w działka kalibru • Zenit (typ „Samara”/Projekt 860) – tonii wcielony do Floty Bałtyckiej. Po peł- 14,5 mm na podwójnym stanowisku 2-M-7. przekazany Estonii – EVA 307 nej sukcesów służbie w okresie II wojny Warta wzmiankowania jest także bazu- • GS-66 (typ „Kamenka”/Projekt 871) światowej, podczas której w dniu 3 mar- jąca czasowo w Tallinie jednostka okrętów – przekazany w dniu 17 maja 1994 roku ca 1945 roku został odznaczony Orde- podwodnych – 340 Samodzielny Dywizjon do Łomonosowa rem Czerwonego Sztandaru, został w dniu Okrętów Podwodnych (340-й ОДиПЛ). • GS-108 (typ „Kamenka”/Projekt 871), 9 czerwca 1949 roku przemianowany Sformowany w 1956 roku służył do testów eks-Werner – przekazany Estonii – EVA 308 na S-85. Wycofany ze służby operacyjnej i prób odbiorowych nowych okrętów pod- • BGK-117 (typ GPB 480/Projekt 1896) – w dniu 10 czerwca 1955 roku. Przeklasy- wodnych Projektów: 615, A615 i 613. Został przekazany Estonii – EVA 309 fikowany na STZ-2411 w dniu 30 stycznia rozwiązany około 1970 roku. • BGK-221 (typ GPB 480/Projekt 1896) – … 1956 roku. Ponownie przeklasyfikowany Bazującą w Południowym Porcie w Pal- • BGK-630 (typ GPB 480/Projekt 1896) – na bazę szkolną UTS-2912 w dniu 27 grud- diski jednostką okrętów podwodnych była przekazany Estonii – EVA 310 nia 1956 roku i przydzielony do Sormow- 13 • BGK-770 (typ GPB 480/Projekt 1896) skiego Zawoda w Gorki . 7. Sudno Neftemusorosborszczik. – przekazany w dniu 22 maja 1994 roku W 1979 roku stary okręt podwod- 8. Określana jako „Rejdowij Kater Zaprajszczik”. Na podstawie jednego z raportów wywiadu dostępnych do Bałtijska ny został przeholowany do Tallina przez autorowi przeznaczona do przekazania Estonii. Zgod- • BGK-886 (typ GPB 480/Projekt 1896) holownik floty MB-63 dokąd przy- nie z ręcznie napisaną notatką z innego raportu kadłub – przekazany w dniu 22 maja 1994 roku był w dniu 28 sierpnia. W dniu 5 maja „Yaroslavets” wariant typu „PO-2”/Projekt 376. 9. We wrześniu 1996 roku widziany w tallińskim ba- do Bałtijska 1985 roku rozpoczęto jego przebudo- senie portu żeglugi przybrzeżnej w oryginalnych bar- • BGK-931 (typ PO-2/Projekt 376) – prze- wę dla przystosowania do stałego wy- wach marynarki wojennej z rosyjskim numerem rozpo- kazany Estonii – EVA 3119 eksponowania jako okrętu podwodne- znawczym namalowanym na kadłubie jednak w trakcie remontu i przemalowywania. • BGK-1627 (typ „Flamingo”/Projekt go-pomnika Marynarki Radzieckiej. 10. KWN = Korabl’ Wozdusznogo Nabljudenia. G1415) – … W proteście przeciwko zamiarowi Ro- 11. STZ = Stancija Trenerowki Bor’bi za Zhiwuczest’ – Baza Treningowa Obrony Przeciwawaryjnej. • MGK-844 (typ „Kayra”/Projekt 1403A) sjan przeholowania go do Kronsztadu, 12. UTS = Uczebno/Trenirowocznaja Stantsija (... – przekazany Estonii – EVA 312 w dniu 27 kwietnia 1992 roku Lembit zo- Sudno) – Baza (… jednostka) Szkolno/Treningowa. • MGK-929 (typ „Kayra”/Projekt 1403A) stał zajęty przez członków estońskiej Ligi 13. Znana także jako Krasnoje Sormowo – stocznia budująca okręty podwodne. Położone nad górną Wołgą – przekazany Estonii – EVA 313 Obrony Ojczyzny (Kaitseliit). Lembita miasto Gorki obecnie jest znane pod starą nazwą Niż- • MGK-972 – … skreślono z listy floty 2 sierpnia 1994 r. nyj Nowgorod.

92 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

157 Brygada Okrętów Podwodnych (157- Kopli w czasie, kiedy Estonia stała się nie- We wrześniu 1996 roku wszedł na brzeg я БрПЛ). Została ona sformowana w mar- podległa oraz później składały się z: w bazie Marynarki. Zrezygnowano z jego cu 1951 roku i przydzielona do 17 Dywi- • jednostki typu „Sorum“/Projekt 745P - remontu, a karabiny maszynowe zde- zjonu Okrętów Podwodnych 8 Floty14. Wiktor Kingisepp (030) montowano z wieży. Leopard, nigdy nie W marcu 1956 roku jednostka została włą- • 3 jednostek typu „Pauk-I”/Projekt wprowadzony do służby, został złomowa- czona do 27 Dywizjonu Okrętów Podwod- 1241.2 - PSKR-802 (03l, eks-052, eks-071), ny w 2001 roku. nych Czerwonego Sztandaru. Nową pod- PSKR-804 (021, eks- 052), PSKR-806 (024, Wśród jednostek rosyjskiej Straży Gra- ległość uzyskała w dniu 1 lipca 1976 roku eks-026, eks-056) nicznej, które bazowały w Haapsalu były będąc przydzieloną do 14 Eskadry. Została • 3 jednostek typu „Muravey”/Projekt 133 trzy opancerzone kanonierki typu „Shmel” rozwiązana w dniu 31 stycznia 1990 roku. – PSKR-104, PSKR-106 (088), PSKR-107 (072) (Projekt 1204), w tym PSKR-389 (087). Zo- W tym czasie w skład jednostki wchodzi- • 6 jednostek typu „Stenka”/Projekt 205P stały one przebazowane do Pskowa nad je- ły okręty podwodne typów: M-V (seria XV/ • 12 jednostek typu „Zhuk”/Projekt 1400 ziorem Pejpus. Projekt 96), „Whiskey” (Projekt 613) oraz – wliczając PSKA-574 (634) i o numerach Ostatnią, lecz również zasługującą „Quebec” (Projekt A615). Znanymi okrę- rozpoznawczych: 608, 616, 631, 645 na uwagę jednostką jest wspomniana już tami tego ostatniego typu w latach 1961-66 • 3 jednostek typów „PO-2” i „Flamingo” SRZ-7 – ważna stocznia remontowa wy- były: M-263, M-264, M-265, M-266, M-267, (odpowiednio: Projekty 376 i 1415) posażona w podnośnik oraz dwa doki pły- M-268, M-301, M-321, M-352, M-354, • 3 jednostek typu „Kuliss”/Projekt 1440 wające. Jest ona zlokalizowana pomiędzy M-355 i M-356. Ponadto, w składzie zespo- – patrolowych barkasów portowych Peetrisadam (Portem Piotra) i Hüdrosa łu znajdował się samobieżny barkas MSB- • Kilku jednostek typu „Aist”/Projekt dam (Portem Wodnosamolotów). Obydwa 99150 Projektu 431PU. 1398 – patrolowych barkasów portowych. te baseny rozdziela długi kanał podejścio- Na początku 1989 roku, na rok przed roz- Wszystkie powyższe jednostki, z wy- wy do stoczniowego podnośnika. Miinisa- wiązaniem, Brygada miała 10 okrętów pod- łączeniem trzech typu „Zhuk” – nu- dam (Baza Portu Minowego) znajduje się wodnych typu „Whiskey”. Spośród nich mery rozpoznawcze: 608, 631 i 645, na zachód i bezpośrednio przylega do Pe- kilka było zakonserwowanych w rezerwie, zostały od września 1991 roku przemiesz- etrisadam. SRZ-7 jest niczym innym jak a kilka oczekiwało na decyzje, co do dal- czone do rosyjskich baz w Wysocku (fiński: dobrze znaną, byłą stocznią Noblessner szych losów: S-94, S-160, S-181, S-188, S-190, Uuras) w zatoce Wyborskiej oraz do Bał- zbudowaną przed I wojną światową. S-267, S-297, S-329, S-345, S-36315. W czyn- tyjska – okręty typu „Pauk”, oraz „Zhuk” Pomiędzy kwietniem 1992 roku i lipcem nej służbie były cztery okręty: S-166 (wyco- o numerach rozpoznawczych 616 i 634. 1993 roku następujące jednostki rosyjskiej fany ze służby w dniu 25 kwietnia 1989 roku, • Okręty typu „Zhuk”, o numerach roz- floty wojennej znajdowały się w stoczni: skreślony z listy floty w dniu 1 października poznawczych 608, 631 i 645, zostały sprze- • 17-18 kwietnia 1992 roku – PSKR-806 1989 roku), S-191 (odpowiednio 19 kwiet- dane do celów komercyjnych. Historia jed- (024, eks-026), PSKR-389 (087)16, typu nia 1990/1 października 1990 w Bolderāja), nostki o numerze 608 jest nieznana. Inne „Pauk” numer rozpoznawczy 264, „Yevge- S-338 (30 lipca 1989/1 października 1989), okręty: PSKA-567 i PSKA-568 miały nastę- nya” numer rozpoznawczy 274, Ałtajski S-381 (25 kwietnia 1989/1 listopada 1989). pujące historie: Komsomolec (506), BT-44 (537), „Ilyusha” Inna „Whiskey”, S-300 uzupełniła Bryga- • PSKA-567 (numer rozpoznawczy 631 numer rozpoznawczy 553, numer rozpo- dę pod koniec 1989 roku. Pochodziła ona lub 645) – zbudowany w 1976 roku w Fe- znawczy 616, Miner (838), RB-20, BRN-7. z 22 Brygady Okrętów Podwodnych z Lipa- odosija ze stoczniowym numerem 739. • Maj 1992 roku – typ „Pauk” numer wy i została wycofana ze służby w dniu 1 li- W grudniu 1991 roku przejęty od rosyj- rozpoznawczy 264, BT-48 (513), BT-44 (537) stopada 1989 roku. Wszystkie te jednostki skiej Morskiej Straży Granicznej przez pry- • 1-16 lipca 1993 roku – BT-230 (510), BT- zostały ostatecznie przeznaczone na złom. watnego, estońskiego armatora „Favora” 48 (513), BT-94 (550), Semion Roshal (650, Na początku grudnia 1989 roku osiem skonfiskowany jednak przez Ligę Obro- eks-631), GKS-21, MB-165, SFP-283 z nich zostało przeholowanych do Tallina ny Ojczyzny w dniu 8 czerwca 1992 roku. • MPK-144 (084) – jednostka zwalczania dla wyekspediowania do Hiszpanii (szcze- Przejęty formalnie w dniu 1 lutego 1994 okrętów podwodnych typu „Pauk”/Projekt góły patrz Załącznik Nr 1). roku i wprowadzony do służby w estoń- 12412 zbudowana przez stocznię Vympel Po tym jak w dniu 17 sierpnia 1994 roku skiej Marynarce Wojennej jako Grif (P 401). w Rybińsku, numer stoczniowy 502, była ostatnie rosyjskie okręty wojenne opuści- Uzbrojony w oryginalną podwójną wieżę w przebudowie w latach 1990-92 nosząc ły Paldiski okazało się, że nienaruszona karabinów maszynowych kalibru 12,7 mm numer rozpoznawczy 261. pozostała jedynie infrastruktura niewy- UTES-M na dziobie. • RT-71 (251) – trałowiec typu „Yevge- korzystywana przez rosyjską Marynarkę W dniu 27 kwietnia 2001 roku Grif zo- nya”/Projekt 1258, numer stoczniowy 44, Wojenną. Prawdziwym problemem były stał przekazany estońskiemu Muzeum po remoncie, w dniu 19 czerwca 1993 roku jednak dwa reaktory atomowe (o mocach: Morskiemu i w dniu 11 czerwca tego roku odszedł do Primorska. 60 i 90 MW) przeznaczone do szkolenia otwarty dla zwiedzających w Pirita. Po- (ciąg dalszy nastąpi) załóg okrętów podwodnych. O ile nowszy ważnie uszkodzony przez sztorm w li- i większy został otwarty, a pręty paliwowe stopadzie 2001 roku częściowo zatonął. Tłumaczenie z języka angielskiego usunięto z niego, to drugi nie został opróż- Podniesiony latem 2002 roku, w całości Jarosław Palasek niony. Demontaż obydwu reaktorów przez odrestaurowany. 14. W dniu 25.2.1946 r. Flota Bałtycka została po- liczący 210 specjalistów zespół rosyjski • PSKA-568 (numer rozpoznawczy 645 dzielona na Południową i Północną, które w styczniu trwał do września 1995 roku. Ich budynki lub 631) – początkowe losy tak jak Grif. 1947 roku stały się 4 i 8 Flotą. Obydwie floty zostały po- łączone 4.1.1956 r. stając się ponownie Flotą Bałtycką. pozostały jednak znaczącym wyróżnikiem W dniu 1 lutego 1994 roku został for- 15. S-363 stał się sławny jako „Whisky na skałach”, krajobrazu Paldiski na wiele lat. malnie przejęty przez estońską Mary- kiedy nosząc numer rozpoznawczy 137 wszedł na mie- narkę Wojenną jako Leopard (P 402). liznę koło szwedzkiej bazy w Karlskronie w dniu  27.10.1981 r. Jednostki rosyjskiej Morskiej Straży Ani przydzielona mu nazwa, ani numer 16. PSKR-389, nr stoczniowy: 387, był w SRZ-7 Granicznej bazujące w tallińskim porcie rozpoznawczy nie były uwidocznione. od stycznia do maja 1992 r.

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 93 Rosyjska Flota Bałtycka w bazach zagranicznych w latach 1991-1994

Wm-102 – Tir Bgk-171 – Stajka Wm-420 – Ławrowyj Bgk -16-27 – Tiema Wm-103 – Ustawnoj Bgk-630 – Adresat Zbiornikowiec Jachroma – Pierwik Bgk-117 – Rabotnik Zbiornikowiec Iżma – Arfa Bgk-769 – Piereszejek Zbiornikowiec Lena – Sanitar Bgk-631 – Sztrich ? Zbiornikowiec ….ria – Badia Bgk-685 – Orlik Zbiornikowiec Olekma – Odinoczka Zbiornikowiec Orsza – Ekipaż Mały kuter hydrograficzny Mgk- 844 – Otel Morski holownik Mb-167 – Jużanin Mgk-929 – Salinoid Mb-91 – Czeka Mgk-833 – Ratnik Mb-35 – Iżica Mb-94 – Bajkowyj Oceanograficzna jednostka badawcza Mb-119 – Zamok Ois Kruzensztern – Mietatiel Mb-165 – Burka Ois Niedielid – Obszczestwo Mb-171 Tiulen – Zaocznik Ois Zaboj – Tigr Mb-159 – Reper Ois Mołdawia – Skważina Mb-178 Saturn – Glicerin Ois Demin – Ożerelie Mb- 4 – Zawiaz ? Ois Okad…tow - Tiesnota Mb-157 – Awans Ois Adżaria – Tiesak Mb-162 – Wstriecza Ois Siergiej Dieżniew – Obzor Mb-99 – Salat ? Ois Matusgacz – Zainka Mb-56 – Woroch Ois Michaił Krupskij – Pentod Mb-236 – Powar Fotografia pierwszej tablicy kodów jednostek Mb-9 – Dwornik Holownik redowy Rb-2 - Teatr pomocniczych. Fot. © Hartmut Ehlers Rb-20 – Storoż Holownik ratowniczy Sb-921 – Paradoks Pb-17 – Utiużok TS-1 – łączność flagowa semaforem – 4 godz. Sb-6 – Samochod TS-2 – odbiór i nadawanie środkami sy- Sb Loksa – Drama Redowy kuter nurkowy Rwk-849 – Sindikat gnalizacji świetlnej – 4 godz. Sb Neptun – Tisowyj Rwk-14-40 – Zierno TS-4 – składanie i rozbiór sygnałów wg Sb-408 – Piestun Rwk-10-52 – Skieptik zbioru sygnałów – 2 godz. Sb-406 – Karbolit Czas: Morski transportowiec Aleksander TS-1 – wtorek, piątek od 14:00 do 16:00 Jednostka ratownicza Ss-30 – Uglerod Brykin – Pipka TS-2 – środa, piątek od 16:00 do 18:00 Ss Gosza Kuzmin – Arlianka Mtr-148 – Balzam TS-4 – poniedziałek, czwartek od 15:00 do Ss-35 – Ostriec Mtr-Bira – Stoja 16:00 Ss Ałagau – Bagor Mst Fort Szewczenko – Perit Ss-40 – Solianka Mwt-138 – Wersija OGÓLNE SYGNAŁY WYWOŁAWCZE Mwt- 18 – Piatierka JEDNOSTEK POMOCNICZYCH Jednostka hydrograficzna Gs Girokom- Pżk-13 – Wanilin Us Ługa - Ładonka pas – Ukazka Pżk-33 – Kalif Tl-965 – Jadruszko Gs Zenit – Realizm Morska pogłębiarka Kil-1 – Platina Tl-117 – Limit Gs Andromeda – Tucza Kil-29 – Nowator Tl-11-27 – Płanierist Gs Strielec – Kaganiec Jednostka hydroakustyczna Gks-12 – TL-996 – Klejma Gs Łag – Piała Szczitina Tl-545 – Paleno Gs Kampa – Nara Gks-21 – Gildia Tl-834 – Kiszłak Gs Tropik – Wołynka Gks-15 – Kaemka Tl-14-76 – Gafel Gs Persej – Żeleznyj Jednostka demagnetyzacyjna Sr-92 – Ir- Ks Inguri – Komfort Gs Wizir – Nakaut benstij Ks Emba – Moskit Gs Giroskop – Trimmer Sr-168 – Ugołok Ks Kem – Wmiatina Gs Azimut – Apora Jednostka pół fizycznych Sfp-283 – Wanil Ks Nieprawdia – Zarosl Gs-301 – Dermantin Sfp-541 – Sanki Ks Doniec – Staczka Gs Pluton – Gazeta Morski transportowiec płynów Mns-19- Ks Cna – Skromnyj Gs-66 – Imieninnik 250 – Komczak Ks Jana – Nadieł Gs- 270 – Kaziein Mns-19-500 – Pipetka Lodołamacz Purga – Stichija Gs-108 – Dipesza Kuter morski Mk-44 – Żiwiec Lodołamacz Buran – Aronija Gs-107 – Zawodczik Mk-44 – Łatka Wtr Indigirka – Badam Gs-118 – Żertwa Pływający warsztat Pm-30 – Karnacz Wtr-76 – Wozelin Gs-275 – Otdacza Pm-68 – Wierchowik Wtr-5 – Jakorek ? Gs Digrometr – Urok Pm-82 – Parta Wtr-77 – Biegłyj Kuter redowy Rk Zwiezda – Izgib Wm-17 – Uznik Duży kuter hydrograficzny Bgk-886 – Rk-10-39 – Krater Wm-143 – Arendator Stawka Rk-928 – Pieczka Wm-72 – Zawiazka Bgk-221 – Pałomnik Wm-266 – Wieszczun Bgk-770 – Dzotnyj Tłumaczenie z języka rosyjskiego Wm-120 – Otrub Bgk-931 – Akkustika Maciej S. Sobański Wm-119 – Radij

94 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy Marcin Schiele W ostatnich dwóch dekadach odnoto- SSN, budowanego wtedy w wolnym tem- obejmującą 22 torpedy lub 6 torped i 32 wać można nadzwyczaj szybki i intensyw- pie przez jedną z rosyjskich permanentnie miny morskie. Druga seria, złożona także ny wzrost zdolności potencjału obronne- niedofinansowanych stoczni. z czterech „Foxtrotów”, w nieco ulepszonej go Republiki Indii we wszystkich trzech wersji I 641K, została ukończona przez Le- wymiarach – na lądzie, w powietrzu i na Trochę historii ningradskoje Admirałtiejskoje Obiedinie- morzu. Ze szczególną uwagą obserwo- Historia sił podwodnych IN rozpoczę- nije (LAO) w l. 1972-74 pod tymczasowymi wany jest obecnie gwałtowny rozwój sta- ła się w końcu lat 1960-tych, kiedy w ów- sygnaturami B 456, B 464, B 470 i B 522; nu marynarki wojennej – Indian Navy czesnym ZSRR zamówiono pierwszą operowały one później nazwami Vela, Va- (IN) – a głównie ze względu na plany rzą- serię nowoczesnych jednostek oceanicz- gli, Vagir i Vagsheer. Na okrętach tej serii du z New Delhi dotyczące sformowania nych. Należały one do klasycznego spali- ich cztery rufowe wyrzutnie ciężkich tor- dwóch, a w przyszłości nawet trzech, sa- nowo-elektrycznego i torpedowego pro- ped zmieniono na aparaty o średnicy 400 modzielnych grup sił nawodnych zorga- jektu I 641 („Foxtrot” w kodzie NATO), mm, przystosowane do aktywno-pasyw- nizowanych wokół dużych lotniskowców charakteryzującego się gigantycznym zanych samonaprowadzających się torped uderzeniowych, które w efektywny spo- sięgiem nawodnym 30 tys. mil morskich elektrycznych SET 40 przeznaczonych do sób mogą kontrolować przestrzeń mor- przy prędkości 8 w i dodatkowym syste- walki z OP. Indyjskie „Foxtroty” pełni- ską i powietrzną północnej części Oceanu mem air-condition typu SPChM-FU-90 ły czynną służbę przez okres ok. 25 lat, zaś Indyjskiego. Innym skutecznym środ- niezbędnym w tropikalnym klimacie. Jed- kilka z nich używano później jako stendy kiem takiej kontroli są obecnie nowocze- nostki te ukończyła w l. 1968-70 lenin- doświadczalne dla testowania nowych in- sne siły podwodne, najlepiej wyposażone gradzka stocznia Nowo-Admirałtiejskij dyjskich systemów uzbrojenia i elektroni- w kilka jednostek z napędem nuklearnym, Zawod pod tymczasowym oznaczeniami ki, w tym np. sonaru Panchendriya. dającym prawie nieograniczony zasięg B 51, B 402 (pierwsze), B 402 (drugie, sic!) Na początku lat 1980-tych dowództwo i autonomię pływania, oraz uzbrojone i B 405; wkrótce sygnatury te zamieniono IN zadecydowało o pozyskaniu jedno- w supernowoczesne „niewidzialne” po- na hinduskie nazwy Kalvari, Kandhera, stek drugiej generacji, tym razem pocho- ciski krążące przeznaczone do skryte- Kursura, i Karanj. Miały one unowocze- dzących z krajów zachodnich. Ostatecz- go atakowania odległych celów morskich śnione czterosuwowe turobodoładowane ny wybór padł na zachodnioniemiecki Typ i lądowych za pomocą głowic konwencjo- silniki wysokoprężne Kołomna 2 D 42, 1500 opracowany przez renomowane biu- nalnych i atomowych. I właśnie ta ostatnia choć jednocześnie zachowały starsze bate- ro konstrukcyjne IKL z Lubeki. Pierwszą cecha spowodowała, że w 2000 r. indyjskie rie akumulatorów typu 46 SU. Ich główne parę tych jednostek – tj. Shichumar i Shan- MON podjęło decyzję o wprowadzeniu do uzbrojenie tworzyło dziesięć 533 mm wy- kush - niezwykle szybko i bez żadnych służby co najmniej jednego okrętu klasy rzutni ze standardową jednostką ognia problemów zbudowała stocznia Howaldt- Karanj typu „Foxtrot” podczas parady w lutym 2001 r. Fot. Ralph Edwards

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 95 Sindhukesari typu „Kilo” w trakcie przejścia przez Kanał Kiloński w 1992 r. Fot. zbiory Leo van Ginderena swerke Kiel w latach 1982-1986. Druga wnętrzne pola fizyczne, a ponadto zmniej- blikach radzieckich (wszystkie okręty no- para powstała w krajowej stoczni Maza- sza manewrowość pod wodą. Z drugiej siły później indyjskie numery burtowe gon Dock Ltd. z Bombaju, przy wydatnej strony największym osiągnięciem inży- S 55-S 63 i S 65, w wymienionej powyżej pomocy niemieckich partnerów przemy- nierów IKL jest z całą pewnością zastoso- kolejności). Projekt „Warszawianka” to ty- słowych, którzy dostarczyli wszystkie nie- wanie sferycznej kapsuły ratowniczej ulo- powa „mieszanka kontrastów”, gdyż ich zbędne komponenty wewnętrzne. Niestety kowanej w kadłubie przed kioskiem, która podstawowe parametry operacyjne – takie ze względu na stosunkowo niskie umiejęt- może pomieścić całą 40-osobową zało- jak prędkość nawodna, zasięg i głębokość ności hinduskich robotników proces ich gę w przypadku jakiegokolwiek poważne- zanurzenia – są bardzo umiarkowane ( na- budowy rozciągnął się na okres aż 10 lat, go zagrożenia. Posiada ona automatycz- wet na tle staromodnych „Foxtrotów”), ale licząc od położenia stępki pod lokalny pro- ny system tlenowy działający przez 8 godz. za to ich broń podwodna jest wyjątkowo totyp Shalki (1984) do wcielenia do służby i jest w stanie wytrzymać ciśnienie słupa nowoczesna i ponadto mogą one bardzo ła- bliźniaczego Shankul (1994). Typ IKL 1500 wody takie samo jak kadłub niskotrwały. two ukryć się wewnątrz warstw wody oce- ma dwukrotnie mniejszą wyporność w po- Umiarkowane zdolności operacyjne typu anicznej o różnych właściwościach fizycz- równaniu do proj. 641, mniejszy zasięg na- „Shishumer” - zwłaszcza niewielka głębo- nych fizycznych (np. w tzw. termoklinie) wodny wynoszący „tylko” 13 tys. mil przy kość zanurzenia 260 m i słabe uzbrojenie dzięki czułym pasywnym sensorom hy- prędkości 10 w, lecz za to znacznie więk- – predestynują te „submarines” jedynie do droakustycznym i nadzwyczaj wydajnym szą prędkość maksymalną w zanurze- obronnej służby przybrzeżnej na płytkich pokryciom tłumiącym klasy Anechoic Ti- niu – 22 w w stosunku do 16,5 w – oraz, wodach w pobliżu zachodnich i wschod- les (większość współczesnych niszczycieli przede wszystkim, znacznie nowocześniej- nich granic lądowych Indii. i fregat flot NATO nie jest w stanie szybsze systemy elektroniki bojowej, w tym Opisane powyżej i całkowicie niedoko wykryć identycznych okrętów ze skła- m. in. aktywno – pasywny sonar nadzo- puszczalne dla dowództwa IN opóźnie- du MW Polski i Rumunii podczas ruty- ru i ataku o średniej częstotliwości Atlas nie przy budowie OP w krajowej stoczni nowych ćwiczeń ZOP...). Jednostki typu Electronic CSU 83, pasywny sonar Thom- wymusiły powrót do niezawodnego i nie- „Kilo” opracowano jeszcze na podstawie son Sintra DUUX 5 do pomiaru odległo- drogiego dostawcy takich jednostek, czy- mieszanych analogowo-cyfrowych tech- ści i przechwytywania nieprzyjacielskich li państwowego przemysłu obronnego nologii z przełomu lat 1970/80-tych i dla- sygnałów hydroakustycznych oraz system ZSRR. W 1983 r. zadecydowało ono o za- tego niedawno wszystkie hinduskie okręty kontroli uzbrojenia Singer Librascope Mk kupie pierwszej serii złożonej z 6 okrętów przeszły remont i modernizacje wykona- 1. Ich główne uzbrojenie tworzy 8 dziobo- projektu 877 EKM Warszawianka („Kilo”) ne przez stocznie w St.-Petersburgu i Sie- wych aparatów kal. 533 mm z całkowitym budowanych przez stocznie LAO i Krasno- wierodwińsku. Owa rozległa moderniza- ładunkiem 14 aktywno-pasywnych i ste- je Sormowo. Ich stępki położono w l. 1983- cja klasy „mid-life”, wykonana wg projektu rowanych kablem torped uniwersalnych 88 a ukończono je w okresie 1986-88 (sy- 08773, dotyczyła renowacji wielu urządzeń (ZON/ZOP) wzoru AEG SUT Mod 1 o za- gnatury B 888, B 898, B 890, B 860, B 803 siłowni i podsystemów elektroniki bojo- sięgu 12 km przy prędkości 34 w. Jak widać i B 804). Dalsze dwie „podłodki” z drugiej wej oraz przystosowania dziobowego prze- broń ta ma dosyć umiarkowane parame- serii B 646 i B 597 ukończono w grudniu działu uzbrojenia do przenoszenia nowych try taktyczne, zwłaszcza na tle wszystkich 1990, zaś ostatnią parę B 583 i okręt z nr pocisków kierowanych należących do ro- torped produkcji rosyjskiej. Typ „Shishu- stoczniowym S 01618 dopiero pomiędzy dziny Club-S opracowanej przez firmę No- mar” zaadoptowano także do stawiania za- 1997 a 2000 r., a to ze względu na poważ- wator. Obejmuje ona co najmniej trzy mo- gród minowych za pomocą konforemnych ne problemy organizacyjno – kooperacyj- dele broni – 3 M 54 E Alfa kombinowany zbiorników-zasobników, montowanych ne powstałe po rozpadzie ZSRR i zerwa- krążący/ponaddźwiękowy pocisk do zwal- na każdej burcie, o łącznej pojemności 24 niu ekonomicznych powiązań pomiędzy czania celów nawodnych (ZON), 3 M 14 E min. Niestety rozwiązanie to znacznie po- przedsiębiorstwami obronnymi znajdują- pocisk krążący do atakowania celów lądo- większa ich opór hydrodynamiczny i ze- cymi się teraz w niepodległych eks-repu- wych (może być wyposażony w taktycz-

96 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy ną głowicę nuklearną) i 91 RE 1 kombi- ry dziobowe wyrzutnie 533 mm z zapa- lecz należący do „czystej” klasy SSN oraz nowana rakieta / torpeda do zwalczania sem 12 ciężkich torped oraz dwa 400 mm całkowicie innego projektu nowej genera- zanurzonych OP (ZOP). Jest prawie pew- dziobowe aparaty z czterema lekkimi tor- cji. Na przełomie XX/XXI w, rządy z New ne, że wszystkie indyjskie jednostki posia- pedami ZOP. Jednak zasadnicze uzbroje- Delhi i Moskwy podpisały porozumienie dają usprawniony system sonarowy, który nie uderzeniowe tworzyło osiem ciśnienio- dotyczące „strategicznego partnerstwa” w przyszłości może być wymieniony, przy- wych, pochylonych silosów typu SM 97 A, na polu bardzo ścisłej współpracy pomię- najmniej na części młodszych okrętów, na przeznaczonych do przenoszenia i odpala- dzy centrami naukowymi i wojskowymi krajowe urządzenie BEL/NPOL USHUS. nia spod wody ośmiu pocisków krążących obu stron, prowadzącą do opracowania Opisany program „mid-life” podniósł 4 K 66, określanych w ZSRR jako „samolo- wielu całkowicie nowych systemów uzbro- ofensywne zdolności typu „Sindhughosh” ty-pociski”. Stanowiły one główny element jenia, czego przykładem może być m. in. (S 55) na bardzo wysoki poziom, nieomal- systemu ZON typu P 70 Amietist i charak- ponaddźwiękowy pocisk ZON typu Brah- że do parametrów osiąganych przez współ- teryzowały się zasięgiem lotu 70 km, pręd- Mos. Właśnie w tym czasie India poinfor- czesne nuklearne okręty podwodne. kością maksymalną 1160 km/h, pułapem mowała oficjalnie o rozpoczęciu negocja- Od początku XXI w. dalszy rozwój in- lotu marszowego 60 km, głowicą bojową cji dotyczących leasingu 1-2 OP z napędem dyjskich sił podwodnych przebiega dwuto- o masie jednej tony oraz systemem napro- nuklearnym stosunkowo nowego projek- rowo – pierwsza droga polega na zamawia- wadzania klasy „odpal i zapomnij” złożo- tu 971 M Bars, budowanego przez stocznię niu mniejszych, klasycznie napędzanych nym z aktywnej głowicy radarowej i bez- Amurskij Sudostroitielnyj Zawod z Kom- OP z wyszukaną elektroniką bojową, któ- władnościowej platformy nawigacyjnej. somolska na Amurie. Rosyjski rząd bardzo re w przyszłości mogą być wyposażone Dotychczasowy starszy system sonaro- szybko i chętnie zgodził się na dokończenie w napęd klasy AIP (Air Independent Pro- wy MGK 100 Kercz o zasięgu wykrywania i dzierżawę pierwszej jednostki i, w kon- pulsion). Przykładem takich jednostek są zaledwie 20 km wymieniono na bardziej sekwencji, w l. 2005-7 zorganizował w ba- perspektywiczne okręty typu DCNI Scor- nowoczesny zestaw MGK 400 Rubikon zie Sosnowyj Bor szkolenie dla ok. 300 hin- pene, znane także pod oznaczeniem Typ o efektywnym zasięgu od 1 do 200 km (jest duskich marynarzy, tzn. aż czterech załóg 75. Drugi kierunek polega na pozyskaniu on stosowany także na wszystkich indyj- dla perspektywicznych okrętów SSN. Jako co najmniej dwóch typów wielkich okrę- skich „Warszawiankach”). Okręt ten, na- pierwszą dzierżawioną jednostkę wybra- tów z napędem nuklearnym, w tym jeden wiasem prototyp serii Skat, został wcielony no „podwodnyj kriejsier” K 152 Nierpa, opracowany w kraju (klasa SSBN) a drugi do służby przez MW ZSRR w 1967 r. pod zamówiona początkowo przez MW Ro- zakupiony za granicą (klasa SSN, de fac- alfanumeryczną nazwą K 43. W sierpniu sji. Jego stępkę położono w kwietniu 1993 to SSGN). Cztery lata temu, w lipcu 2009 1984 r. rozpoczęto na nim prace adaptacyj- r. lecz ze względu na znane problemy eko- r., stocznia w bazie morskiej Vishakhapa- ne związane z zagranicznym transferem, nomiczne kraju jego budowę prowadzono tam zwodowała okręt Arihant, prototyp wykonane przez stocznię remontową Nr 49 bardzo wolno. Dopiero po podpisaniu in- jednostki typu SSBN budowanej w ramach z bazy atomowych OP w Wiljuczinsku, po- dyjsko – rosyjskiego porozumienia prace narodowego programu ATV (Advanced łożonej naprzeciw cywilnego portu Pietro- nabrały tempa i kadłub K 152, o wysokim Technology Vessel). Plan ten rozpoczę- pawłowsk Kamczacki. W tym okresie nosił stopniu wyposażenia wewnętrznego, zo- to jeszcze w 1974 r., kiedy to centrum na- on „niewinne” oznaczenie UTS 550, czyli stał zwodowany w czerwcu 2006 r. W tym ukowe Bhabha Atomic Research Center Uczebno-Trenirowocznoje Sudno. W mo- czasie okręt reprezentował inny, nieco zainicjowało proces konstrukcji pierwsze- mencie podniesienia bandery Indian Navy zmodernizowany projekt 971 I Irbis (albo go morskiego reaktora nuklearnego. Nie- otrzymał oficjalna nazwę Chakra i numer 09719), polegający na wprowadzaniu kilku stety postęp na tym polu był bardzo po- burtowy S 71. Pomimo, że okres dzierżawy poważnych zmian, w tym usunięciu sze- wolny i dlatego w międzyczasie, w styczniu opiewał na pięć lat, to już w styczniu 1991 ściu zewnętrznych wyrzutni kal. 533 mm, 1988 r., zniecierpliwiona Indian Navy wy- r. Chakra zwrócony został rozpadającej się przeznaczonych m. in. dla systemu samo- pożyczyła swój pierwszy operacyjny okręt już MW ZSRR, podobno pod presją... rzą- bieżnych celów pozornych Szlagbaum oraz klasy SSGN bezpośrednio z zaprzyjaźnio- du USA. W 1990 r. na jego pokładzie miał zastąpienie dolnego rzędu czterech 650 nego wtedy ZSRR. Należał on do bazo- miejsce incydent o charakterze awarii mm dziobowych aparatów przez standar- wego projektu 670A Skat (Charlie I), któ- technicznej, lecz jak dotąd szczegóły wyda- dowe wyrzutnie kal. 533 mm. Nierpa, bę- ry przed dostawą został zmodernizowany rzenia są mało znane. Podczas swej 3-let- dący nadal formalnie okrętem rosyjskiej wg projektu 06709 Boksyt (pozbawiony niej służby w indyjskich barwach pierwszy MW, rozpoczął swoje pierwsze próby mor- on był oczywiście kliku „ściśle tajnych” Chakra miał na pokładzie mieszaną załogę skie w październiku 2008 r., lecz wkrótce – komponentów, w tym z zakresu łączno- w składzie hinduskich oficerów i maryna- 8 listopada – doszło na nim do tragicznego ści oraz systemu „swój-obcy”). Ten duży rzy z działu operacyjnego i uzbrojenia oraz wydarzenia. Jego powodem było niesank- okręt (3574/4980 tm) napędzany był przez kilku rosyjskich specjalistów z zakresu ob- cjonowane zadziałanie pokładowego sys- pojedynczy reaktor WM 4 o mocy ciepl- sługi morskich reaktorów atomowych. Ta temu przeciwpożarowego w środku dwóch nej 89,2 MW oraz jedną turbinę parową krótka służba okrętu dała, mimo wszystko, dziobowych przedziałów, w konsekwen- GTZA 615/70 o szczytowej mocy 18 800 sposobność zapoznania się personelu po- cji czego aż 61 osób zostało porażonych KM, które umożliwiały osiąganie pręd- kładowego i lądowego z tak skomplikowa- związkami freonu, w tym 20 ludzi ze skut- kości 12/26 w (nawodna/podwodna) oraz nym środkiem bojowym jakim jest współ- kiem śmiertelnym. Ten poważny incydent wielką, czysto teoretyczną, autonomicz- czesna jednostka klasy SSGN. spowodował duże opóźnienie w oficjal- ność pięciu lat (był to czas „wypalenia się” nym wcieleniu do służby, która miało miej- prętów uranowych). W rzeczywistości ten Dwadzieścia lat później sce rok później, 28 grudnia 2009 r., kiedy drugi parametr był zredukowany do za- czyli drugi Chakra włączono go do składu Floty Oceanu Spo- ledwie... 60 dni, z uwagi na konieczność Dwadzieścia jeden lat później we flocie kojnego jako rosyjską jednostkę pływająca uzupełniania zapasów żywności dla zało- Indii pojawił się drugi dzierżawiony ato- pod flagą z krzyżem Św. Andrzeja. W na- gi. Broń podwodną okrętu tworzyły czte- mowy okręt podwodny o tej samej nazwie stępnym roku ujawniły się problemy do-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 97 Tekst

Jednostki rosyjskiej Floty Północnej Bars i Leopard w 1998 r. Fot. zbiory Siergieja Bałakina tyczące niezawodności pokładowych sys- zastosowane na jednostkach projektu 945 perkawitacyjne torpedy rakietowe WA 111 temów automatyzacji, kontroli i nadzoru. Barrakuda (Sierra I) pochodzącego z kon- Szkwał czy samobieżne cele pozorne (proj. Rozwiązano je na szczęście przed końcem kurencyjnego biura konstrukcyjnego CKB 971 U lub Akula 1 Mod.). Kadłuby nr 834 2011 r. co przyspieszyło oficjalną dosta- Lazurit (Gorki). Plany jednostek ukończo- i 517 (proj. 971 M albo Akula II) maja kil- wę dla IN. Przeszkolona kilka lat wcześniej ne we wrześniu 1977 r. lecz po otrzyma- ka nowych systemów elektronicznych, ta- hinduska załoga formalnie przejęła okręt, niu danych wywiadowczych o wysokich kich jak dodatkowe podwodne sensory nie- ze starą – nową nazwą Chakra, 23 stycz- parametrach amerykańskich „submari- akustyczne, i specjalny aktywny system nia 2012 r. na terytorium stoczni Zwiez- nes” typu „Los Angeles” do dokumenta- tłumienia drgań wszystkich urządzeń we- da z bazy Bolszoj Kamień, gdzie prowa- cji technicznej Barsa wprowadzono wie- wnętrznych, co obniża ich zewnętrzne pole dzono ostatnie prace adaptacyjne. Właśnie le ulepszeń, w tym zdolność przenoszenia akustyczne do poziomu bliskiemu ame- z tej bazy w pełni sprawny okręt rozpoczął i odpalania spod wody supernowoczesnych rykańskim okrętom typu „Seawolf”/SSN swój pierwszy rejs do potu macierzystego; pocisków krążących 3 M 10 Granat o zasię- 21 (ta ostatnia cecha dotyczy także kadłu- trwał on od 21 lutego do 31 marca. Zawinął gu 3 tys. km. Ceremonia położenia stęp- ba nr 518...). Z kolei jednostka o numerze on do bazy marynarki wojennej Vishakha- ki pod prototyp K 284 (Akula I) odbyła się 835, lepiej znana pod jej oficjalną nazwą patnam, gdzie 4 kwietnia 2012 r. odbyła się w listopadzie 1983 r. w stoczni w Komso- Giepard, reprezentuje znacząco unowocze- uroczysta ceremonia wcielenia do składu molsku nad Amurem, a już w następnym śniony projekt 09711 (Akula II Mod) cha- floty Indii. Podczas niej rzecznik marynar- roku, w grudniu jego kadłub został oficjal- rakteryzujący się przedłużonym kioskiem ki ujawnił oficjalnie okres dzierżawy Cha- nie ukończony, przy zastosowaniu 16-go- i najnowszymi systemami elektroniki, sto- kra - wynosi on aż 10 lat, czyli do momentu dzinnego dnia pracy (w rzeczywistości sowanymi na okrętach czwartej generacji pierwszego uzupełnienia paliwa nuklear- w pełni sprawny okręt wcielono do służby projektu 885 Jasień (być może posiada on nego. Wg różnych światowych źródeł cał- dopiero w 1988 r.). Drugim producentem zestaw sonarowy MGK 500 Ajaks). kowity koszt tej jednostki, włączając w to tego projektu jest stocznia Siewiernoje Ma- dostawy uzbrojenia i wsparcie technicz- szinostroitielnoje Priedprijatije z Siewie- Tajemnice Chakry ne, szacowany jest na co najmniej 650 mln rodwińska, którą włączono do programu Wszystkie jednostki rodziny „971” są USD lub nawet na ponad 1 mld USD. konstrukcji w lutym 1985 r. MW ZSRR za- dalszym rozwinięciem okrętów drugiej ge- mierzała początkowo zakupić aż 40 Bar- neracji opracowanych przez to samo biu- Ewolucja radzieckich Barsów sów, jako następców wszystkich uderze- ro Malachit – czyli proj. 971/W/RT/RTM/ Wstępne koncepcyjne prace nad projek- niowych OP pierwszej generacji, lecz ze RTMK Szczuka/Szczuka B (Victor I/II/ tem 971 Bars (albo proj. 09710 od począt- względu na znane trudności ekonomiczne III) – i dlatego reprezentują tę sama filo- ku lat 1990-tych) rozpoczęło leningradzkie przełomu lat 1980/90-tych ich liczbę ogra- zofię budowy zewnętrznej i wewnętrznej, biuro konstrukcyjne CKB Malachit ponad niczono do 25. Do tej pory obie stocznie w tym kroplowy kształt kadłuba lekkie- 40 lat temu. Główne założenia technicz- zbudowały „jedynie” 15 tych podwodnych go, dwukaskadowy system antywibracyj- ne nowego projektu dotyczyły obniżenia krążowników, włączając w to indyjskiego ny, i pojedynczy wał napędowy, co wydat- sygnatury akustycznej w porównaniu do bohatera tego artykułu (dokładne daty bu- nie zmniejsza ich pola akustyczne. Kadłub atomowych OP drugiej generacji, większy dowy wszystkich jednostek w tabeli). wewnętrzny o średnicy ok. 10 m podzielo- zapas i nomenklatura uzbrojenia, zmniej- Podczas procesu budowy do ich doku- ny jest na 8 przedziałów wodoszczelnych. szenie załogi dzięki wysokiemu poziomo- mentacji technicznej wprowadzane były Pierwszy przedział, od strony dziobu, powi automatyzacji i wprowadzeniu cyfrowej mniejsze lub większe usprawnienia. I tak siada trzy pokłady (poziomy), które zawie- obróbki danych taktycznych uzyskanych do kadłuba nr 831 na wszystkich następ- rają, patrząc od góry, magazyn uzbrojenia, z zewnętrznych i własnych źródeł. Jako nych jednostkach dodano sześć 533 mm ze- pomieszczenia mieszkalne dla podofice- materiał kadłuba wewnętrznego wybrano wnętrznie montowanych dziobowych wy- rów i marynarzy oraz baterię akumula- nową stal o dużej wytrzymałości mecha- rzutni przeznaczonych dla kilku typów torów. Drugi obejmuje kajuty oficerów, nicznej, która jest cztery razy tańsza niż bardzo nowoczesnych systemów broni, ta- mesę, pentrę oraz śluzę przeznaczoną do bardzo trudne do spawania stopy tytanu kich jak wspomniane pociski Granat, su- usuwania odpadków. Trzeci przedział za-

98 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy

Wykaz wszystkich okrętów podwodnych typu „K 284” projektu 971/09710 Bars (AKULA I/II Class wg NATO) Nr bud. Nazwa (nr burtowy) Projekt Rozpoczęcie Wodowanie Ukończenie Stocznia: Sudostroitielnyj Zawod im. Leninskogo Komsomoła (obecnie Amurskij Sudostroitielnyj Zawod) w m. Komsomolsk na Amurie 501 K 284 Akuła (?) 971 11.11.1983 27.07.1984 30.12.1984 502 K 263 Delfin → Barnał (974) 971 9.05.1985 28.05.1986 30.12.1987 513 K 322 Kaszalot (985) 971 5.09.1986 18.07.1987 30.12.1988 514 K 391 Kit → Bratsk (990) 971 23.02.1988 14.04.1989 29.12.1989 515 K 331 Narwal → Magadan (997) 971 28.12.1989 23.06.1990 31.12.1990 516 K 419 Morż → Kuzbass (951) 971 U 28.07.1991 18.05.1992 31.12.1992 517 K 295 Drakon → Samara (970) 971 M 7.11.1993 15.08.1994 17.07.1995 518 K 192 Nierpa (?) 971 I/09719 13.04.1993 24.06.2006 28.12.2009 519 K ? Kaban ? 971 M 1994 nie ukończony 520 K ? Bizon ? 971 M 1992 ? złomowany na pochylni 521 K ? ? 971 M 1992 ? złomowany na pochylni Stocznia: Siewiernoje Maszinostroitielnoje Priedprijatije w m. Siewierdwinsk 821 K 480 Bars → Ak Bars (860) 971 22.02.1985 16.04.1988 29.12.1988 822 K 317 Pantiera (878) 971 6.11.1986 21.05.1990 27.12.1990 831 K 461 Wołk (867) 971 U 14.11.1987 11.06.1991 29.12.1991 832 K 328 Leopard (872) 971 U 26.10.1988 28.06.1992 30.12.1992 833 K 154 Tigr (853) 971 U 10.09.1989 26.06.1993 29.12.1993 834 K 157 Wiepr (890) 971 M 13.07.1990 10.12.1994 25.11.1995 835 K 335 Giepard (863) 9711 23.09.1991 17.10.1999 3.12.2001 836 K 337 Kuguar (?) 971 U 18.08.1992 rozebrany na pochylni 837 K 333 Ryś (?) 971 U 31.08.1993 rozebrany na pochylni 838 K ? Puma ? 971 M 1993 ? rozebrany na pochylni Uwagi: Wszystkie „zwierzęce” nazwy dodano do alfanumerycznych sygnatur pomiędzy 1990 a 1995 r.; pięć tych jednostek otrzymało nazwy „miejskie” w l. 1997-2002. Wymienione numery burtowe zazwyczaj nie są nanoszone na ich kioski. Kilka okrętów pozostaje poza służbą: K 284 (definitywnie wycofany w 2009), K 263 (od 2002 w rezerwie), K 322 (od 2009 w rezerwie), K 480 (w 2007 częściowo rozmontowany), K 419 (od 2009 w remoncie) i K 328 (od 2011 modernizowany wg projektu 971 M). Wszystkie okręty budowane w Komsomolsku nad Amurem przeznaczono dla Floty Oceanu Spokojnego a wszystkie powstałe w Siewierodwińsku służą we Flocie Północnej.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie witryny http://russian-ships.info wiera pomieszczenia służbowe, w tym cen- Ciśnieniowe sekcje kadłuba, w postaci wym stożku umieszczono cztery tytanowe trum informacji bojowej oraz, na dnie, giętych płyt o grubości 48 mm, wykona- płetwy sterowe o dużej powierzchni i ukła- urządzenia pomocnicze i magazyny zano z nowej stali AK 32 o wysokiej wytrzy- dzie krzyżowym „+”. Ulokowany na śródo- opatrzenia. Czwarta i piąta sekcja kadłu- małości; wytrzymują one nacisk o warto- kręciu kadłuba lekkiego kiosk – wykonany ba przenosi maszynownie główną – reak- ści ponad 100 kG/cm2. W celu precyzyjnej ze stali niemagnetycznej i lekkich stopów tor nuklearny i turbinę parową wraz z jej obróbki tych sekcji obie stocznie zakupi- aluminium – posiada typowy dla wszyst- rozbudowanymi systemami pomocniczy- ły, w trybie tajnym, japońskie automatycz- kich jednostek biura Malachit poprzecz- mi. Następny przedział nosi nazwę „elek- ne prasy do ich gięcia firmy Fujicar. Tak ny przekrój w kształcie trapezu z „opływo- tro-technicznego”, gdyż znajdują się w nim silna konstrukcja kadłuba umożliwia bez- wymi” rogami. Wewnątrz jego środkowej m.in. sprężarki, podsystemy chłodzące pieczne pływanie na głębokości operacyj- części umieszczono specjalną ciśnieniową i transformatory prądu. Wewnątrz siódmej nej 480 m i maksymalnej 600 m (tzw. głę- kapsułę ratowniczą przeznaczona dla całej sekcji znajduje się kolejny przedział miesz- bokość krytyczna definiowana jest na 900 załogi. Innym środkiem ratowniczym, któ- kalny oraz pomocnicze diesel-generato- m). Zewnętrzny kadłub lekki wykona- ry można wykorzystywać tylko w położe- ry. Ostatni przedział zawiera hydraulicz- ny jest ze stali niemagnetycznej i ma cha- niu nawodnym, są cztery tratwy pneuma- ny napęd powierzchni sterowych o trzech rakterystyczny kształt wydłużonej kro- tyczne typu KSU 600 N 4 umieszczone pod stopniach mocy, stanowisko obrony che- pli z masywną częścią dziobową i wąskim kadłubem lekkim, które mogą być automa- micznej i pentrę. W przypadku zalania są- stożkiem rufowym. Pomiędzy kadłubem tycznie napełniane powietrzem i zrzucane siednich przedziałów wewnętrzne grodzie ciśnieniowym i lekkim znajdują się obszer- na powierzchnię morza (proces ten stero- wodoszczelne wytrzymują ciśnienie słu- ne zbiorniki balastu wodnego o pojem- wany jest zdalnie z centralnego stanowiska pa wody o wartości 24 kG/cm2. Wszyst- ności ok. 5 tys. ton, wyposażone w małe dowodzenia). kie wymienione powyżej pomieszczenia kingstony z indywidualnymi pokrywa- Inżynierowie biura Malachit przywią- i urządzenia są montowane do kadłuba we- mi, twardy balast w części dennej oraz kil- zują wielka wagę do obniżenia pola aku- wnętrznego z uwzględnieniem tzw. tech- kadziesiąt stalowych cylindrów ze sprężo- stycznego swoich konstrukcji, co skutkuje nologii „stref blokowych”, polegającej na nym powietrzem. Osie przednich sterów opracowywaniem coraz to bardziej skom- tym, że ustawia się je na elastycznych gu- zanurzenia umieszczono w centrum części plikowanych środków antywibracyjnych. mowych fundamentach, bez bezpośred- dziobowej; najpewniej mogą one być skła- Poczynając od projektu 671 RT wszyst- niego kontaktu z płytami kadłuba. dane w położeniu nawodnym. Na rufo- kie jednostki otrzymały tzw. dwukaskado-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 99 Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy wy system tłumienia dźwięków, polegają- moduły – system wytwarzania pary OK 750 kW każdy; mogą one jednak praco- cy na umieszczeniu wszystkich urządzeń 650 M.01, określany oficjalnie jako Paro wać tylko na powierzchni lub w zanurze- wirujących i generujących wibracje na ela- Proizwodiaszczaja Ustanowska (PPU), niu peryskopowym za pomocą tzw. chrap. stycznych gumowych fundamentach, któ- umieszczony w czwartym przedziale oraz Wewnątrz kadłubowego zbiornika znaj- re ustawiono na specjalnych wewnętrz- mechaniczno-elektryczny zespół napę- duje się adekwatny ładunek oleju napędo- nych ramach połączonych z kadłubem dowy OK 9 M ustawiony w piątym prze- wego w ilości wystarczającej na nieprze- wewnętrznym za pomocą ruchomych złą- dziale i określanych jako Paro Turbinnaja rwaną pracę generatorów przez 10 dni. Wg czy. Ponadto jednostki projektu 971U/M Ustanowska (PTU). System OK 650 M.01 najnowszych źródeł rosyjskich zmoderni- posiadają innowacyjny aktywny system składa się z wodnociśnieniowego reakto- zowane Barsy, w tym okręt indyjski, po- tłumienia drgań, który działa na zasadzie ra atomowego WM 5 ma moc cieplną 190 siadają pojedynczy (?) generator wysoko- wygaszania niepożądanych dźwięków za MW i wyposażony jest w pręty paliwowe prężny typu ASDG 800-1 albo ASDG 1000 pomocą serwomotorów nadzorowanych wykonane ze wzbogaconego w 28% uranu o mocy 800 albo 1000 kW. Drugi pomoc- przez oddzielną sieć komputerową. Innym U 235. Zasadniczy ładunek uranu umoż- niczy system tworzą dwie wysuwane z tyl- środkiem obniżającym zewnętrzne pole liwia średniointensywną eksploatację sys- nej dolnej części kadłuba lekkiego gondole akustyczne jest specjalna substancja absor- temu PPU w okresie 8-10 lat. Cały zespół OK 300 wyposażone w 4-skrzydłowe śruby bująca ultradźwięki, którą pokryto kadłub OK 650 M.01 waży ok. 450 ton, ale aż po- o stałym skoku i dwóch prędkościach ob- lekki, kiosk i – o czym się często zapomi- łowa tej masy stanowi bardzo silna osłona rotowych. Napędzają je silniki elektryczne na – kadłub wewnętrzny; jej charaktery- biologiczna wykonana z warstw wody, sta- PG 160 o łącznej mocy 1120 KM, co umoż- styczne płytki znane są pod ogólnym NA- li, ołowiu, betonu i innych materiałów tłu- liwia żeglugę z symboliczną, choć najczę- TO-wskim kryptonimem Clusterguard. miących, które razem prawie całkowicie ściej w zupełności wystarczającą prędko- Wymienione powyżej technologie oraz absorbują emisję neutronów i promienio- ścią 4-5 w (daje to przebieg dobowy do 120 inne rozwiązania, takie jak „szablasta” śru- wania gamma. Układ napędowy OK 9 M mil). W okolicznościach poważnego uszko- ba napędowa, umożliwiają zredukowanie tworzy zestaw współosiowych turbin pa- dzenia systemu PPU i wszystkich generato- emitowanych dźwięków o 12-15 dB, w po- rowych z przekładnią redukcyjną, należą- rów niezbędną energię elektryczną można równaniu do jednostek projektu 671 RTM. cy do serii GTZA, dwa niezależne turbo- czerpać z dwóch zestawów baterii. Każdy Wg współczesnych rosyjskich źródeł in- generatory prądu elektrycznego OK 2 B, zestaw ma 112 standardowych akumulato- ternetowych każdy „Bars” emituje dźwię- wymienniki ciepła i systemy pomocnicze. rów i charakteryzuje się efektywną pojem- ki o natężeniu 60-70 dB na naturalnym tle Zespół turbin GTZA osiąga moc ciągłą 43 nością 8 tys. Ah. W celu zapewnienia w peł- 40-45 dB. Oznacza to, że może on być wy- 000 KM i moc szczytową 46 700 KM; może ni bezpiecznego operowania w realnych kryty przez amerykański system sonaro- on także pracować wstecz, ale tylko z mocą warunkach bojowych Chakra dysponu- wy BQQ 5 D z odległości mniejszej niż 5 ok. 9000 KM. Zespół turbin wykonany jest je nowoczesnym systemem demagnetyza- – 6 mil morskich (tylko dla jego pasywne- w całości ze specjalnego stopu tytanu i na- cji oraz elektrostatyczną izolację wszystkich go trybu pracy). leży do typu akcyjno-reakcyjnego wyposa- urządzeń pokładowych. Ponadto wyposa- Z całą pewnością najbardziej skompli- żonego w dwustopniową planetarną prze- żony on jest w automatyczny system prze- kowanym, drogim i... niebezpiecznym kładnię redukcyjną i łożysko główne. Jest ciwpożarowy LOCh rozmieszczony we systemem na pokładzie Chakry jest jego bardzo symptomatyczne, że bardzo po- wszystkich przedziałach. Jako podstawo- nuklearny kompleks napędowy. Cały kom- dobne turbiny – oznaczane jako GTZA 674 wy środek głuszący ogień służy freon R 114 pleks podzielony jest ze względów bez- – znajdują się w maszynowni indyjskie- B 2 (dibromtetrafluoretan), który asymilu- pieczeństwa na cztery niezależne obiegi go ciężkiego lotniskowca uderzeniowego je cząsteczki tlenu z wewnętrznej atmosfe- czynników roboczych, albo „kontury” wg Vikramaditaya... Moc turbiny przenoszo- ry okrętu. Poważnym mankamentem tego rosyjskiej terminologii. Obiegi te zawierają na jest przez pojedynczy wał napędowy na freonu są jego właściwości trujące, co wy- następujące urządzenia i podsystemy: bardzo nowoczesną stałą śrubę posiadają- maga od załogi szybkiego nałożenia indy- • reaktor nuklearny, 7 pomp cyrkulacyj- cą 7 skrzydeł w kształcie silnie zakrzywio- widualnych masek tlenowych. Jednostka nych, generator pary wodnej, kompensator nych szabel. Może się ona obracać z nieco posiada również oddzielny system regene- objętości, filtry i ich urządzenia chłodni- obniżoną prędkością 290 obr./min, porów- racji powietrza Astra 3. cze, oraz wysokociśnieniowa, w pełni her- nując do śruby jednostek typu Szczuka metyczna sieć rurociągów wykonana ze (Victor I). Jej skrzydła zostały precyzyj- Uzbrojenie „Barsów” stopów tytanu, nie wykonane przy pomocy cyfrowych ob- Wszystkie rosyjskie „Barsy” posiada- • turbina parowa, 2 parowe turbogenera- rabiarek firmy Toshiba zakupionych w Ja- ją bardzo rozbudowany i nowoczesny ze- tory elektryczne, kondensator pary, 4 pom- ponii przez bliżej nieznanego norweskiego staw broni odpalanych spod wody, w tym py tłoczące wodę, parę i kondensat pary pośrednika. Każdy turbogenerator OK 2 torpedy ZON/ZOP z napędem tłokowym, oraz sieć rurociągów pary i kondensatu, B rozwija moc 3200 kW i produkuje prąd turbinowym i elektrycznym, kombinowa- • urządzenia chłodnicze, wymienniki przemienny o napięciu 380 V i częstotli- ne rakieto – torpedy ZOP, pociski krążące ciepła drugiego i trzeciego „konturu”, pom- wości 50 Hz (są to typowe parametry sie- przeznaczone do niszczenia celów nawod- py obiegowe i dedykowana sieć rurociągów, ci elektrycznej wszystkich współczesnych nych i lądowych oraz samobieżne „inte- • wymienniki ciepła, kondensatory pary, okrętów MW Rosji). Cały zespół napędo- ligentne” miny morskie i cele pozorne, pompy oraz sieć rurociągów mająca bezpo- wy OK 9 M ma masę co najmniej 400 ton. oparte na technologii standardowych tor- średni kontakt z wodą morską za pomocą Pozostałe trzy systemy napędowe na- ped. Wymienione środki bojowe wystrze- specjalnych chwytów (wlotów) umieszczo- leży traktować jako źródła energii wyko- liwane są z typowych rur torpedowych nych w dolnej części kadłuba lekkiego. rzystywane w momentach zagrożenia lub (de facto uniwersalnych wyrzutni) dwóch Z punktu widzenia blokowej konstruk- niesprawności siłowni głównej. Pierwszy podstawowych kalibrów – 650 i 533 mm cji urządzeń napędowych cała siłow- z nich to klasyczne generatory wysokopręż- (lub bardziej precyzyjnie 536 mm). Bazo- nia podzielona jest na dwa wyodrębnione ne obejmujące dwa zespoły DG 750 o mocy wy projekt 971 dysponuje czterema rura-

100 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy mi większego kalibru rozmieszczonymi nych pocisków są na razie niedostępne, śle tajny” instytut naukowy Arzamas-16. w dolnym rzędzie – w jednej płaszczyź- za wyjątkiem wabika Korund 2 firmy Gi- Obecnie, po podpisaniu stosownego rosyj- nie – tuż nad dziobową cylindryczną an- dropribor, który dopuszczono do ekspor- sko-amerykańskiego porozumienia roz- teną sonaru, oraz czterema standardowy- tu. Ma on masę całkowitą 797 kg, długość brojeniowego w 1991 r., wszystkie głowice mi aparatami umieszczonymi w wyższym 390 cm oraz maksymalną głębokość biegu nuklearne zostały zdjęte z czynnych okrę- rzędzie. W takiej konfiguracji typowy ła- do 250 m. Korund 2 potrafi działać efek- tów MW Rosji, wyłączając jedynie bali- dunek broni obejmuje 40 „długich” poci- tywnie w czasie 30-60 minut z prędkością styczne OP klasy SSBN. Rosyjska flota sków (torped i rakiet). W tym 12 kalibru 15 w, kiedy to wykonuje ogólne zagłusza- wciąż utrzymuje bardzo wysoki poziom 650 mm i 28 533 mm, albo 80 „krótkich” nie dźwiękowe, selektywne zagłuszanie technologii dotyczących min morskich, min morskich i celów pozornych. Na pro- częstotliwości nieprzyjacielskich sonarów co skutkuje opracowaniem bardzo szero- jekcie 971U pomiędzy kadłubem lekkim oraz echo symulację własnego OP lub wy- kiej palety ultranowoczesnych min, w tym i wewnętrznym, na dziobie zamontowano strzelonej torpedy. zwłaszcza kombinowanych min-torped, sześć dodatkowych wyrzutni kal. 533 mm Podczas Zimnej Wojny każdy „Bars” które mogą być stawiane z dużej odległości z których odpalać można nowoczesne po- przenosił co najmniej sześć pocisków krą- od potencjalnych obiektów nieprzyjaciel- ciski krążące, takie jak ponaddźwiękowy żących dalekiego zasięgu CKB Nowator skich, takich jak bazy marynarki czy dro- 3 M 10 Granat, oraz wzmiankowane cele 3 M Granat, pomyślanych jako ekwiwa- gi morskie prowadzące do nich. Wszyst- pozorne. Ta ostatnia grupa obejmuje wie- lent amerykańskiej broni BGM 109 Toma- kie miny posiadają bardzo czułe zapalniki le starszych modeli opracowanych w latach hawk. Granat dysponował głowicą atomo- akustyczne działające przeciętnie na odle- 1970-tych, w tym GPD 74, MR 84, ML 22, wą o mocy 100 kiloton, która miała masę głość 1 km, a to oznacza, że każde dwie są- ML 32 M/G, MG 14 Anabar, MG 24/24 G własną ok. 130 kg. Inną bronią strate- siednie mino-torpedy znajdują się w od- i MG 34 Jegorłyk, oraz nowsze typy dzia- giczną była rakietotorpeda 84 R, należą- ległości 2 km (jest to bardzo korzystne, łające w ramach systemu REPS 324 Szlag- ca do rodziny Wodopad PŁ, wyposażona zwłaszcza z ekonomicznego punktu widze- baum, w tym MG 44 Korund 1, MG 54 w nuklearną bombę głębinową. Zawiera- nia...). Warto dodać, że każdy „Bars” może Magma, MG 64 Ruczej, MG 74 Korund 2, ła ona ładunek 3,2 kg plutonu otoczonego zaokrętować, co jest bardzo mało znanym MG 84 Korund 705, MG 94 Magnetit, MG przez berylową osłonę, miała moc 20 ki- faktem, kilka samobieżnych pojazdów 104 Brosok, MG 114 Berill i MG 124 Beril- loton (czyli tyle ile bomba rzucona na Hi- podwodnych Siriena przeznaczonych do lij. Szczegółowe dane tych programowal- roszimę), a została opracowana przez „ści- transportu małych, dwuosobowych zespo-

POD NASZYM PATRONATEM

W 2013 r. dzięki kooperacji czasopisma „Starożytności” oraz wydawnictwa „NapoleonV” uka- zał się pierwszy tom rocznika poświęconego antycznej marynistyce pt. „Classis. Studia nad staro- żytną żeglugą” (red. Damian Waszak). Zostało w nim zamieszczone pięć artykułów, każdorazowo odnoszących się do tematyki wojskowości. Zgrupowano je w trzy działy: „Bliski Wschód i Egipt”, „Grecja i Macedonia” oraz „Rzym”, przy czym można przypuszczać, że nie wyczerpuje to pod względem geograficznym zakresu zainteresowań Redakcji, stąd też teksty dotyczące Dalekiego Wschodu, czy działań morskich przedsiębranych przez ludy barbarzyńskie z pewnością spotkają się z jej przychylnym przyjęciem. Pierwszy blok zawiera artykuł Marcina Pietrzyka pt. „Bitwa lądowo-morska stoczona w Delcie Nilu” oraz Wawrzyńca Mścickiego pt. „Wyprawa floty Kserksesa – dekonstrukcja mitu i poszukiwanie faktów”. Szczególnie drugi z wymienionych może się jawić czytelnikom jako wyjątkowo ciekawy, a to z uwagi na podjętą przez autora próbę skorygowania stereotypowego wyobrażenia na temat działań morskich perskiego króla. W ten sposób następuje płynne przejście do drugiego działu, na który składają się następujące teksty: „Upadek morskiej potęgi Aten” Waldemara Pasiuta oraz „Flota Lagidów” Sławomira Jędrasz- ka. W mojej ocenie kontynuacja kompleksowego omawiania wojskowości ptolemejskiej, tym razem w wydaniu wojenno-morskim, stanowi najsilniejszy punkt „Classis”, szczególnie, że okres hel- lenistyczny nigdy nie cieszył się pod tym względem w Polsce szczególną estymą. Tom zamyka artykuł Damiana Waszaka pt. „Bitwa morska w Hellesponcie (324 r. n.e.)”. Z pewno- ścią może nieco dziwić, że jest to jedyna analiza poświęcona Rzymowi, lecz wydaje mi się, że z czasem wspomniany dział stanie się tym najbardziej rozbudowanym. Okres dwóch pierwszych wojen punickich oraz zmagań toczonych przez republikę rzymską z króle- stwami hellenistycznymi należy wprawdzie do kategorii najbardziej wyeksploatowanych, ale nie brakuje przecież innych, mniej zna- nych obszarów badań, do których należy także bitwa z 324 r. Niewątpliwie tematyka marynistyczna ustępuje pod względem popularności innym aspektom antycznej kultury śródziemnomorskiej, niemniej właśnie dla tego uważam ów projekt za szalenie wartościowy. Mam nadzieję, że poza funkcją popularyzatorską będzie również spełniał rolę platformy wymiany poglądów, prowadzonej przez specjalistów, których studia były do tej pory rozproszone po czasopi- smach o profilu ogólnohistorycznym. Po raz pierwszy pojawiła się w naszym kraju szansa, aby uporządkować dotychczasowy stan wie- dzy, a jednocześnie przedstawić szereg nowych interpretacji, tak, aby pod postacią rocznika były dostępne szerszemu gronu czytelni- ków. Z tego względu należy uznać nowy projekt „Starożytności” oraz „NapoleonaV” nie tylko za udany, ale także za bardzo potrzebny. Michał Norbert Faszcza Pozycje można zamówić drogą mailową: [email protected] bądź telefoniczną: + 48 506 533 136

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 101 Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy

rakietową torpedę 350 mm Region APR 3 MUE charakteryzującą się masą całkowitą 450 kg, długością 320 cm, głę- bokością biegu do 800 m, maksymalnym za- sięgiem 2,5 km, głowi- cą bojową o masie bojowej 76 kg, prędkością ataku aż 194 w i hydroakustycznym aktywno- -pasywnym systemem naprowadzania o zasię- gu wykrywania 2 km. W dalszej perspektywie nie należy wykluczyć wyposażenia wszystkich, lub tylko niektó- rych, modeli pocisków rodziny Club-S w hindu- skiej produkcji taktyczne głowice nuklearne. Warto dodać, że Indian Chakra w ujęciu z 4 kwietnia 2012 r. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa Navy zakupiła dla swojej „submarine” także kilka łów płetwonurków bojowych. Wszystkie go. TEST 71 MKE uniwersalna kierowana modeli nowoczesnych samobieżnych wabi- typy wymienionej broni podwodnej wy- kablem, SAET 60 E służąca do samoobro- ków, min morskich oraz mino-torped lecz strzeliwane są z uniwersalnych wyrzutni ny czy SET 53 M do ZOP). Najbardziej no- szczegóły dotyczące tej transakcji nie zo- TPU (Torpiedno Puskowaja Ustanowka), woczesny i efektywny środek walki Irbi- stały dotąd oficjalnie ujawnione. które „wypychają” torpedy, rakiety i miny sa tworzy rodzina pocisków kierowanych za pomocą systemu hydropneumatyczne- Club-S opracowana przez biuro konstruk- Oczy, uszy i mózg Chakry go, z dość dużych głębokości, nawet do 400 cyjne OKB Nowator z Jekaterynburga. Naj- „Barsy” były pierwszymi rosyjskimi nu- m (w przypadku torpedy UGST). Działa- bardziej groźnym z nich jest ponaddźwię- klearnymi OP wyposażonymi w całko- nie aparatów TPU kontrolowane jest przez kowa kierowana rakieta 3 M 54 E Alfa, wicie cyfrowy kompleks elektroniki bojo- oddzielny system Grinda. Są one bardzo trudna do wykrycia i zniszczenia a prze- wej, który w trakcie budowy serii był stale szybko przeładowywane za pomocą auto- znaczona do atakowania dobrze bronio- usprawniany i nieunowocześniany. Klu- matycznego systemu UBZ (Ustanowka By- nych okrętów, zwłaszcza lotniskowców czowym sensorem tego kompleksu jest sys- strogo Zariażanija). Dzięki oddzielnemu uderzeniowych. Jej trzeci stopień bojowy tem sonarowy MGK 530 Skat 3 wyposa- urządzeniu cała jednostka ognia może być z napędem rakietowym podąża do poten- żony w dwa typy wielkich przetworników uzupełniona nawet na otwartym morzu cjalnego celu z ogromną prędkością ok. montowanych pod i na kadłubie lekkim z jednostki zaopatrzeniowej. W tym celu 3600 km/h na niezwykle niskim pułapie oraz kilka innych wąsko wyspecjalizowa- na dziobowym pokładzie znajduje się po- kilku metrów. W tym czasie jego głowica nych anten. Pierwszy przetwornik znajdu- dłużny luk sprzęgnięty ze specjalnym ło- naprowadzania prowadzi, całkiem nieza- je się na dziobie, pod dwoma rzędami apa- żem, które umożliwia automatyczne wcią- leżnie, aktywną walkę elektroniczną skie- ratów torpedowych. Ma on kształt cylindra ganie torpedy lub pocisku do pierwszego rowaną przeciwko radarom umieszczo- o dużej średnicy i jest zbudowany z kil- przedziału poprzez okrągły wlot zakryty nym na okrętach, samolotach i... pociskach ku tysięcy hydrofonów opracowanych na wodoszczelną pokrywą. rakietowych. Inny członek rodziny Club-S, bazie technologii Zr-Pb. Sonar dziobowy INS Chakra posiada, w porównaniu przeciwokrętowy pocisk krążący 3 M 54 E emituje ultradźwiękowe wiązki w paśmie do rosyjskich „Barsów”, nieco zmienio- 1, posiada tę samą aktywno-pasywną gło- wysokich częstotliwości (ponad 8 tys. Hz) ny i unowocześniony kompleks uzbroje- wicę radarową ARGS 54 54 zasięgu prze- i odbiera ich echa odbite od dużych obiek- nia złożony z 8 wyrzutni 533 mm TPU chwytywania 65 km. Jego bardzo podobny tów podwodnych i nawodnych z maksy- oraz 36 szt. „długich” pocisków. Część tor- analog, 3 M 14 E przeznaczony do atako- malnie dostępnej odległości 230 km. Cylin- pedowa tej jednostki ognia obejmuje kil- wania celów lądowych, jest naprowadzany dryczny zespół przetworników osłonięty ka nowoczesnych modeli, w tym USET 80 całkowicie pasywnie, za pomocą nowocze- jest od strony dziobu tytanowym przykry- sterowany kablem i UGST głębokowod- snej laserowej platformy bezwładnościo- ciem, co ciekawe pozbawionym wszelkich ny ZON/ZOP. Oczywiście z TPU można wej, odbiornika danych satelitarnych i... żeber czy innych wewnętrznych wsporni- też wystrzeliwać kilka starszych wzorów, staromodnego mechanicznego barome- ków. Niezbędną sztywność tej pokrywy zakupionych przez IN wiele lat temu dla tru! Środkiem ZOP dalekiego zasięgu jest zapewnia nieznaczne nadciśnienie wody okrętów nawodnych i podwodnych kon- kombinowana rakietotorpeda 91 RE 1, po- utrzymywane permanentnie pomiędzy ka- strukcji radzieckiej (dla przykładu: SET 65 ruszająca się w powietrzu po korygowanej dłubem lekkim i wewnętrznym. Drugi ze- E do ZOP, 53-56 KE szybkobieżna napro- trajektorii balistycznej. W charakterze gło- staw przetworników, w postaci dwóch kon- wadzana na ślad torowy okrętu nawodne- wicy bojowej wykorzystuje się m. in. lekką foremnych anten, ulokowano za kadłubem

102 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy lekkim po obu burtach części dziobowej. ną nazwę MNK 200 Tukan (lub zmoder- dzenia – precyzyjną laserową platformę ży- Wykonane są one z piezoceramicznych nizowany MNK 200-2 Tukan 2), pozwala roskopową, odbiornik danych satelitarnych hydrofonów, które odbierają ultra dźwię- na wykrycie przejścia nieprzyjacielskiego rosyjskiego systemu GLONASS (oraz DGPS ki w niskim paśmie 220-7000 Hz. Bardzo OP przez dany punkt nawet w czasie do na INS Chakra) i grawimer mierzący lokal- ważnym urządzeniem hydroakustycznym kilku godzin po tym fakcie. Jednak na ne zaburzenia przyspieszenia ziemskiego. jest ponadto antena linearnego sonaru ho- INS Chakra wszystkie czujniki SKOS zo- Przy stosowaniu platformy laserowej błąd lowanego MGBS 541, który wydawany jest stały zdemontowane, gdyż Rosjanie na- określenia współrzędnych geograficznych ze stałej gondoli UPW 1-3 umieszczonej na dal traktują go jako „ściśle tajną” technolo- jest mniejszy niż jedna mila morska podczas szczycie pionowej płetwy sterowanej. Pra- gię. W przypadku żeglugi na powierzchni siedmiodniowej żeglugi przy wysokiej pręd- cuje on w niskiej częstotliwości i jest w sta- lub w płytkim zanurzeniu do wykrywa- kości marszowej. Klasycznym źródłem in- nie odbierać sygnały dźwiękowe z odle- nia obiektów zewnętrznych służą systemy formacji nawigacyjnej – a równocześnie bo- głości nawet 300 km. Z pewnością przy radioelektryczne rozmieszczone na wspól- jowej – są dwa peryskopy Signał 3 i PZKE opracowaniu MGBS 541 wykorzystano nym, podnoszonym maszcie. Zainstalowa- 21 Lebied (lub PZKE 11 na pierwszych jed- „zdobyczny” sonar konstrukcji amerykań- no na nim radar MRPK 59 Radian U (na nostkach serii). Pierwszy z nich jest w peł- skiej, który wiele lat temu, zupełnie przy- starszych jednostkach stosowano model ni automatycznym urządzeniem z kanałem padkiem, nawinął się na śrubę jednego ze MRPK 58 Radian) służący do detekcji ce- dziennym i nocnym oraz specjalnym wizje- starych „atomochodów” typu „Szczuka”... lów nawodnych i nisko latających, który rem stosowanym do astronawigacji. Lebied Na kiosku i zewnętrznym poszyciu kadłu- pracuje w paśmie X (8-12 GHz), oraz an- to z kolei typowy peryskop bojowy dowód- ba umieszczono kilka dalszych anten hy- tenę systemu walki elektronicznej MRP 21 cy wyposażony w dalmierz laserowy i kanał droakustycznych, przeznaczonych do wy- A Zaliw P (lub Buchta), który przechwytu- obserwacji celów powietrznych. Oba elek- konania innych zadań. Należą do nich: je emisję fal elektromagnetycznych wokół troniczno – optyczne urządzenia mogą być • aktywny sonar przeciwminowy MG okrętu. W komputerowej pamięci Zaliwa stosowane w płytkim zanurzeniu przy pręd- 519 Arfa M pracujący w wysokim paśmie znajduje się ponad 200 sygnatur współcze- kości nie przekraczającej 9-10 w. Ponadto na HF na skuteczną odległość 5-6 km, snych radarów używanych na okrętach bo- kiosku zamontowana jest telewizyjna kame- • sonar MG 70 przeznaczony do wykry- jowych i statkach cywilnych. Na rosyjskich ra MTK 100, która może działać skutecznie wania nieprzyjacielskiej aktywności hy- „Barsach” zainstalowano również typo- na głębokości do 50-60 m, przekazując ob- droakustycznej, wy system rozpoznania „swój-obcy” typu raz sytuacji wokół zanurzonego okrętu. • miernik kawitacji własnej śruby MG Nichrom M oraz radionamiernik Zona; Wszystkie dostępne raporty, dane licz- 512 Wint M, prawdopodobnie na ich indyjskim „pół- bowe i namiary z pokładowych sensorów • urządzenie do pomiaru aktualnej bliźniaku” montowane są inne, narodowe i zewnętrznych źródeł są zbierane, selek- prędkości rozchodzenia się dźwięków podsystemy tej kategorii. Wojskową i rzą- cjonowane i opracowywane przez zinte- w wodzie morskiej MG 553 Żgut M (na dową łączność bardzo dalekiego zasięgu growany system dowodzenia MWU 132 starszych okrętach serii używano sonaru zapewnia rozbudowany system komunika- Omnibus (lub Omnibus E na Chakra). Na- MG 543 Otrażatiel), cji Mołnija MC dysponujący wieloma ante- leży on do kompleksu zbudowanego wokół • miernik obecności lodu na powierzch- nami nadawczo-odbiorczymi pracującymi najnowszych technologii komputerowych ni wody MG 518 Siewie M (być może na na różnych częstotliwościach i zasięgach. i jest wyposażony w kilkanaście wielo- Chakra został on zdemontowany), Obejmuje on następujące urządzenia: funkcyjnych konsoli operatorskich, każ- • inne urządzenia pomocnicze, w tym • Cunami MB z długą kilkusetmetro- da z dwoma kolorowymi ekranami LCD. antena ultradźwiękowego rozpoznania wą antenę holowaną K 659 Załom (lub Zu- Szczegółowe dane Omnibusa nie są rzecz „swój-obcy”, telefon podwodny do łącz- batka), wydawaną z kiosku i służącą do jasna dostępne, wiadomo jedynie, że może ności z innymi OP lub jednostkami na- zapewnienia stałej, globalnej łączności on precyzyjnie śledzić do 30 poruszają- wodnymi, sonar wykrywania przeszkód w paśmie 2-30 kHz; Załom nadaje i odbie- cych się obiektów podwodnych jednocze- nawigacyjnych, echosonda pionowa i hy- ra sygnały radiowe na maksymalnej głę- śnie. Współpracuje on również z kilko- droakustyczny log mierzący prędkość bokości do 160 m bez żadnych znaczących ma innymi, niezależnymi podsystemami, okrętu w stosunku do dnia morskiego. zniekształceń, w tym zwłaszcza z urządzeniem 3 R 14 P Wg specjalistów rosyjskich system sona- • system łączności satelitarnej Sintez z an- Akatsija i przeznaczonym do kierowania rowy Skat 3 ma takie same, jeśli nie lepsze, teną R 790 Kora na maszcie podnośnym, procedurą użycia pocisków kierowanych charakterystyki operacyjne jak amerykań- • bogaty zestaw radiostacji średnio- z rodziny Club-S. O dużej wydajności ob- skie odpowiedniki zainstalowane na po- i krótkofalowych modeli R 143, R 855 UM liczeniowej tego kompleksu świadczy fakt, kładach nuklearnych OP typów „Impro- (3 sztuki), R 159 (6 szt.), R 405, Prizyw, Pri- iż cała przedstartowa procedura dowol- ved Los Angeles” i „Seawolf”. czał (3 szt.) i R 105, nie wybranego pocisku zajmuje nie więcej Wszystkie rosyjskie okręty typu „Bars” • radiostacja ultrakrótkofalowa Anis. niż 10 sekund. Na zakończenie tego krót- posiadają ponadto dość niezwykły, nie- Na zewnętrznym pokładzie ochronnym kiego omówienia systemów elektroniki -akustyczny system wykrywania okrętów ustawiono kilka boi ratowniczo-sygnało- bojowej warto dodać, że Omnibus dyspo- podwodnych, znany pod ogólnym skró- wych typu W 600-1 używanych w przy- nuje podsystemami klasyfikacji celów pod- tem SKOS (Sistiema Obnarużenija Kil- padku awarii w położeniu podwodnym. wodnych, nawodnych i lądowych oraz ob- watiernogo Slieda). Działa on na zasadzie Z całą pewnością na burcie Chakra znajdu- szerną biblioteką danych (sygnatur) wielu analizy próbek wody pod kątem obecno- ją się inne systemy łączności, identyfikacji obiektów wojskowych i cywilnych spoty- ści molekuł substancji chemicznych i ra- i rozpoznania wyprodukowane i dostarczo- kanych na oceanie światowym (znane na- diologicznych. Jego charakterystyczne ru- ne przez indyjski przemysł elektroniczny. zwy tych podsystemów to: NIR Osnowa, rowe i stożkowe czujniki rozmieszczone są Bezpieczną nawigację podwodną zapew- Melodia, Metod, Mys i Signał). na kiosku i na dziobowej części pokładu nia kompleks Simfonija U (lub Simfonija Tak skomplikowany środek bojowy jak ochronnego. System ten, noszący oficjal- 971) wyposażony w trzy podstawowe urzą- OP z napędem nuklearnym potrzebu-

Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE 103 Drugi dzierżawiony atomowy okręt podwodny Indian Navy

Podstawowe dane techniczne atomowego okrętu podwodnego INS „Chakra” należącego do K. Antony oficjalnie zaanonsował, że IN rosyjskiego projektu 971 I Irbis (dawna jednostka projektu 971 M Bars) rozważa przejęcie drugiego okrętu tego Wyporność nawodna 8460 t(m) samego bazowego projektu. W tym kon- tekście wymienia się niedokończony ka- Maksymalna wyporność w zanurzeniu 13 800 t(m) dłub ze stoczni w Komsomolsku nad Rezerwa pływalności 33,00% Amurem, znany jedynie pod numerem Długość całkowita okrętu 113,1 m budowy 519 (jego stępkę położono jesz- Szerokość kadłuba lekkiego 13,8 m cze w 1994 r.). Długoterminowy program Rozpiętość sterów rufowych 19,4 m dotyczący rozwoju atomowych sił pod- Zanurzenie kadłuba 9,9 m wodnych mówi o konieczności pozyska- Moc cieplna reaktora atomowego WM 5 190 MW nia aż ośmiu jednostek, najpewniej obu Moc zespołu turbin parowych GTZA klas SSBN i SSN, po cztery okręty z każ- dej. Oznacza to, że być może dwa kolej- - trwała 43 000 KM ne zmodernizowane Irbisy lub nowe jed- - chwilowa (bez forsowania) 47 600 KM nostki bazujące na rosyjskich projektach, - przy pracy wstecz 9000 KM znajdują się w polu widzenia politycznych Moc parowych turbogeneratorów OK 2 B 2 x 3 200 kW decydentów z New Delhi. Kontynuowa- Moc generatorów wysokoprężnych DG 750 2 x 750 kW nie nadzwyczaj drogiego, kosztującego Moc pędników pomocniczych OK 300/PG 160 2 x 560 KM wiele miliardów USD wyścigu zbrojeń na Prędkość maksymalna tym polu tłumaczone jest przed własny- - na powierzchni 11,2 w mi wyborcami niezwykle dynamicznym wzrostem analogicznej grupy okrętów - ciągła w zanurzeniu 33,3 w w marynarce największego strategiczne- - chwilowa w zanurzeniu 35-36 w go rywala Indii czyli Chińskiej Republiki Zasięg przy prędkości maksymalnej 212 000 + mil morskich Ludowej. Jej flota prowadzi obecnie nie- Autonomiczność (wg zapasów żywności) 100 dni omal „masową” produkcję nowoczesnych Zanurzenie operacyjne 480 m atomowych okrętów podwodnych nale- Maksymalne zanurzenie dopuszczalne 600 m żących do typów „Jin” (balistyczny pro- Uniwersalne wyrzutnie TPU 8 x 533 mm jekt 094) oraz „Shang” (torpedowo-rakietowy projekt 093/095). 36 szt. torped (USET 80, UGST, TEST 71 NKE, 53-65 KE, Ładunek bojowy SET 65 E) i pocisków (3M E Alfa, 3 M 14 E, 91 RE 1) lub Bibligrafia 72 krótkie miny morskie i samobieżne wabiki Almanacco Navale 2007, Rzym 2007. Wyrzutnie rakiet plot. 1-2 przenośne zestawy z 18 pociskami 9 M 39 M Igła M Combat Fleets of the World 15th Edition, Annapolis peryskop nawigacyjny Signał 3 2007. Sensory elektro – optyczne peryskop dowódcy PZKE 21 Lebied Conway’s All the World Fighting Ships 1947-199, Lon- podwodna kamera telewizyjna MTK 100 dyn 1995. bojowy system sonarowy MGK 540 Skat 3 E Flottes de Combat 2004, Rennes 2003. sonar wykrywania min MG 519 Arfa M http://military.tomsk.ru/blog/topic-273.html radar nawigacyjny MRPK 29 Radian U http://russian-ships.info/eng/submarines/project_971. urządzenie walki radioelektronicznej MRP A Zaliw P htm Systemy elektroniki pokładowej sonar walki hydroakustycznej MG 70 http://www.palba.cz/viewtopic.php?t=3964 system nawigacyjny Simfonija U Jane’s Fighting Ships 2000 – 2001, Coulsdon 2000. kompleks łączności Mołnija MC Morskoj Sbornik nr 4/1997, Moskwa. cyfrowy system wspomagania dowodzenia MWU 132 Morze, Statki i Okręty, nr 6/2012, Warszawa. Omnibus E Nowa Technika Wojskowa nr 10/2000, 11/2000, Załoga 33 oficerów oraz 40 podoficerów i marynarzy 3/2002, 2/2004 i 5/2012, Warszawa Źródło: Opracowanie własne na podstawie wybranych pozycji bibliografii. Podwodnyje łodki projekta 671, Jakuck 1997. Podwodnyje łodki Rossii: istorija i sowriemiennost, je w pełni profesjonalnej załogi, z możli- nowisk operacyjnych i bojowych (musimy Władywostok 1995. wie jak najmniejszą liczbą niedoszkolo- przy tym pamiętać, że marynarze ci pełnią Przegląd Morski nr 1/2012, Gdynia. nych poborowych, którzy nota bene byli przecież służbę w co najmniej dwuwachto- Rakiety nad moriem. Rakietnaja tiechnika otiecze- zazwyczaj przyczyną większości awarii na wym reżimie). stwiennogo Wojenno-Morskogo Fłota, Moskwa 1997. rosyjskich jednostkach tej kategorii. Naj- Sowietskije podwodnyje łodki poslewojennoje postrojki, lepszym dowodem tej tendencji jest skład Kolejne Irbisy na horyzoncie? Moskwa 1997. załogi projektu 971, gdzie stanowiska ofi- Zaprezentowany powyżej szczegółowy The Encyclopedia of World Sea Power, Nowy Jork 1989. cerskie stanowią blisko połowę, bo aż 45% opis INS Chakra (z oczywistych powodów Weyers Flottentaschenbuch 2008-2010, Bonn 2007. etatu personelu pokładowego. Ogólna licz- bardzo ograniczony w objętości) unaocz- Wojenno-Morskoj Fłot SSSR 1945-1991, St. - Peters- ba załogi na tych okrętach, wielkości daw- nia jak wysoko efektywna i jednocześnie burg 1996. nych krążowników ciężkich z okresu II w. groźna jednostka bojowa służy obecnie Wojennyje korabli Rossii 1997-1998 g., Jakuck 1997. ś., jest bardzo mała, zaledwie 73 ludzi, co pod bandera Indian Navy. Podczas wspo- Wojennyje korabli SSSR i Rossii 1945-1995 g. Sprawocz- świadczy o bardzo wysokim stopniu auto- mnianej uroczystości powitania Cha- nik, Jakuck 1994. matyzacji i komputeryzacji wszystkich sta- kry w kraju hinduski minister obrony A. www.milit.ru/mines

104 Nr 125 (3/2014) • OKRĘTY WOJENNE Motorowiec Gdańsk na pocztówceAmerykańskie z lat 60. fregaty typu „Knox” numer specjalny Cena 39,00 zł (5% VAT) 48 Fot. Janusz Oklejewski www.okretywojenne.pl Z dziejów floty chińskiej Z dziejów

Fregata Huainan typu Jiangwei-I. Fot. „Ships of the World”

Fregata Luoyang typu Jiangwei-II w Pusan, 7 października 2008 r. Fot. © Hartmut Ehlers Richard N.J. Wright Chińskie torpedowce Peiyangu i Kwantuńskie zbudowane w latach 1882-1887

Aleksiej Pastuchow Pancerniki typu „Dingyuan”

TekstAleksiej Pastuchow (Rosja) Richard N.J. Wright Kablowiec Fee Cheu (Feijie)

Oskar Myszor Torpedowce i niszczyciele cesarstwa Qing

Krążowniki lekkie typu „Ninghai” Krzysztof Dąbrowski

Opancerzenie i ochrona podwodna Rakietowe niszczyciele obrony przeciwlotniczej floty Pancerz nie był zbyt imponujący z racji ograniczonej wielkości okrętów. Pas pancerny na KLW, o wysokości 3,35 m (11 stóp) i grubości 25,4 mm, rozciągał się typu „Kunming” (projekt 052D) wzdłuż maszynowni. Niższy pas, o takiej samej grubości, rozciągał się dalej do wież artyleryjskich, jego zadaniem była osłona komór amunicyjnych. Płytami o grubości 19 mm i 25,4 mm pokryto pokład nad kotłowniami oraz maszy- nownię. Takimi samymi płytami osłonięte • 160 stron były komory amunicyjne. Wieża dowodzenia o średnicy 1,52 m (6 stóp) osłonięta była płytami o grubo- • cena 39 zł + 8,30 zł koszta wysyłki poleconej Francis Hammond (FF-1065). Za nim widoczny niszczyciel Callaghan (DDG-994) i lotniskowiec Ranger (CV-61) na konserwacji w Bremerton, 15 czerwca 1999 r. Nr 48 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 73 Fot. © Hartmut Ehlers NR 3/2014 (125) maj-czerwiec • Cena 26 zł (w tym 5% VAT) Bitwa na Morzu OKRĘTY WOJENNE OKRĘTY Jawajskim www.okretywojenne.pl

Magazyn miłośników spraw wojennomorskich

Grecki trałowiec „Axios” „Brawo Highflyer!” Mal. Alex Kircher, zbiory Krzysztofa Kircher, Cieślaka Alex Mal. Nr 3/2014 (125)