Terra Zaborenis Ziemia Zaborska

lato 2008 Brusy Wydawca: Zaborskie Towarzystwo Naukowe 89-632 Brusy, ul. Dworcowa 18 tel. 692 240 171, fax 52 398 24 98 [email protected], http://ztn.org.pl

Redakcja numeru: Zbigniew Gierszewski

Teksty: Felicja Baska Borzyszkowska, Alicja Frymark, Zbigniew Gierszewski, Mariusz Grzempa, Jan Karnowski, Joanna Mankiewicz, Witold Ossowski, Wiesława Orzłow- ska, Bartosz Słomiński, Józef Słomiński, Stefan Pestka, Michalina Jażdżewska, Anna Orlikowska, Stanisław Lamczyk, Krzysztof Zabrocki

Zdjęcia: Maciej Cybulski, http://maciejcybulski.art.pl Zbigniew Gierszewski, http://agnostos.net

Projekt i opracowanie graficzne: Marta Żelazna

Skład: Marta Żelazna

Druk: Media Factory, Chojnice, ul. Kościuszki 38, www.media-factory.pl Wydano ze środków Urzędu Miejskiego w Brusach Sponsor: Nadleśnictwo Przymuszewo Spis treści str.

Zbigniew Gierszewski, Deklaracja programowa Zaborskiego Towarzystwa Naukowego 4 Jan Karnowski, Zabory w historji pomorskiej 5

I. Rocznice Felicja Baska Borzyszkowska, W dzéń òddzãkòwaniô sã z Wastną Anną Łajming 6 Zbigniew Gierszewski, Zostały wspomnienia 8 Zbigniew Gierszewski, Czasoprzestrzeń Anny Łajming 9

II. Zabory i Kaszuby Zbigniew Gierszewski, Witold Ossowski O strategii gminy Brusy 15 Zbigniew Gierszewski, Stanisław Lamczyk O kolei kaszubskiej 19

III. Działania Wiesława Orzłowska, Ochrona bioróżnorodności w Nadleśnictwie Przymuszewo 24 Mariusz Grzempa, Czynna ochrona raków rodzimych w Zaborskim Parku Krajobrazowym 27 Michalina Jażdżewska, Konkurs o Złote Kocanki Piaskowe w Kaszubskim LO 29 Stefan Pestka, Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych nad Zbrzycą 31

IV. Inicjatywy Joanna Mankiewicz, Galeria Oczko w Męcikale 33 Anna Orlikowska, Stowarzyszenie Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych „Ty i Ja” 34 Krzysztof Zabrocki, Biura Porad Obywatelskich jako ważny element społeczeństwa obywatelskiego 36

V. Trendy dr Bartosz Słomiński Nie zjadaj bliźniego swego. Kontrowersje wokół GMO 37

VI. Z kart historii Józef Słomiński Początki Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego w Brusach 41 Krzysztof Zabrocki Karol Wojtyła na Zaborach 44

VII. Ludzie Wywiad z Markiem Rodzeniem, liderem zespołu „Wãdzëbôki” 45

VIII. Informacje Kalendarz imprez na Zaborach - subiektywny 46 Atrakcje turystyczne – nasze rekomendacje 47

IX. Oferta naszych partnerów Nowoczesna edukacja 49

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 3

7. Upowszechnianie idei zrównoważo- nego rozwoju, ekologicznych źródeł wytwarzania energii i transportu.

8. Wspieranie bezpiecznych i ekologicz- nych form aktywnego wypoczynku.

9. Inspirowanie, wspieranie i uzupełnianie działań administracji rządowej i samo- rządowej w zakresie ochrony praw Deklaracja programowa człowieka i obywatela, ochrony przy- rody i środowiska oraz dóbr kultury. 10. Wyrównywanie szans rozwojowych Zaborskiego dzieci i młodzieży oraz przeciwdzia- łanie zjawiskom wykluczenia społecz- Towarzystwa nego. 11. Działania na rzecz integracji euro- Naukowego pejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami*. Zaborskie Towarzystwo Naukowe nawią- zując do tradycji pracy organicznej i spo- łecznikowskiej zapisanej na kartach histo- Jednocześnie zapraszamy do współ- rii tej ziemi w XIX i XX wieku wytyczyło pracy tych, którym w całości czy w jakim- sobie cele na wiek XXI: kolwiek zakresie odpowiada wytyczony przez założycieli ZTN program i widzą 1. Inspirowanie i prowadzenie badań na- ważkość dobra, które dla tej ziemi i jej ukowych, ze szczególnym uwzględ- społeczności można osiągnąć. nieniem Ziemi Zaborskiej.

2. Upowszechnianie dostępu do informa-

cji i wiedzy.

Zarząd ZTN 3. Promowanie idei społeczeństwa oby- *§ 8 statutu na www.ztn.org.pl watelskiego, obrony praw człowieka i obywatela.

4. Inicjowanie debat publicznych w istotnych sprawach dla społeczności lokalnych.

5. Promowanie walorów przyrodniczych, historycznych i kulturowych Ziemi Za- borskiej.

6. Wzmacnianie tożsamości regionalnej, promocja języka i kultury kaszubskiej.

4 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Jan Karnowski Sprawę tę nieco wyświetla dokument Władysława Łokietka z r. 1299, ówczesne- go władcy Pomorza, wystawiony na rzecz Zabory w historii Jankowica. W dokumencie tym nadaje Władysław Łokietek wojewodzie Kalickie- pomorskiej mu Mikołajowi Jankowicowi kasztelanję Nazwa „Ziemia Zaborska”, albo „Za- Szczytno z władzą książęcą (cum domi- bory” (terra Sabor Zaborensis) zachodzi nio, quod ad nos spectat) i palatynat w Zie- dwukrotnie już w dokumentach książąt po- mi Zaborskiej (cum palacia in terra Zabo- morskich. Dokument Mestwina II. Wysta- rensi), wreszcie wszystkie sądy książęce, wiony dla klasztoru Oliwskiego w r. 1292 które w Ziemi wzgl. kasztelanji Raciąskiej wymienia kasztelana Ścibora de Sabor. W do księcia należą (omnia iudicia, quae in dokumencie tym zatwierdza Mestwin II. districtu, vel castellania de Recense ad ro- klasztorowi Oliwskiemu posiadanie wsi: strum dominiom spectare videntur). W do- Rajkowy i Radostowo. Książę zaznacza, kumencie tym są wymienione trzy odręb- że ograniczenia tych wsi częściowo sam ne terytorja: 1) Kasztelanja Szczyteńska, 2) dokonał, zaś resztę poruczył kasztelanowi Kasztelanja Raciązka, 3) Ziemia Zaborska. Ściborowi (Ciboro de Sabor) i podkomo- Kasztelanja Szczyteńska obejmowała po- rzemu tczewskiemu Andrzejowi. wiat człuchowski i część chojnickiego z W drugim dokumencie Mestwina Chojnicami włącznie. Gród kasztelański II., wystawionym 2. 9. 1293, wymieniony znajdował się w Szczytnie. Kasztelanja jest Ścibor, kasztelan ze Starogardu. Ksią- Raciązka leżała dookoła grodu Raciąż i żę tutaj zaznacza, że kasztelan Ścibor ze obejmowała powiat tucholski i część choj- Starogardu wymierzył na nowo granice nickiego. Do kasztelanji tej nie należała wsi „Brust” (pod Tczewem), która również Ziemia Zaborska, skoro w dokumencie należała się klasztorowi Oliwskiemu. Jankowica jest wymieniona jako odrębna Zachodzi zatem pytanie, gdzie leżała jednostka terytorialna. Ziemia Zaborska właściwie Ziemia zaborska, czyli Zabory. była również kasztelanją, skoro dokument Perlbach, wydawca dokumentów sta- Mestwina w r. 1292 wymienia kasztela- ro-pomorskich (Pommerellisches Urkun- na Ścibora z Zaborów. W dokumencie z denbuch), pisze w adnotacji (str. 440), r. 1293 nazywany jest on kasztelanem ze że terra Sabor (Ziemia Zaborska) jest to Starogardu. okolica, położona na północ od Tucholi z Wobec tego należy przyjąć, że pier- siedzibą kasztelańską w Raciążu.Gród ten wotnie Zabory, czyli kasztelanja Zaborska kasztelański został spalony przez Wielko- obejmowała połać kraju, leżącą na północ polan w r. 1256 w ówczesnych walkach Brdy, czyli północno-wschodnią część po- między Świętopełkiem, a Wielkopolską. wiatu chojnickiego z Brusami, Wielem, Gród ten raciązki zwano według Perlba- Czerskiem i Łęgiem, i część powiatu sta- cha Starogardem, tj. starym grodem. Per- rogardzkiego, należała do Joanitów. Gdzie lbach podaje, że Quandt, starszy badacz była siedziba tej kasztelanji, nie wiado- historji Pomorza, zajmuje w tej kwestii sta- mo, gdyż gród Starogard należał także do nowisko inne, gdy twierdzi, że owym Sta- Joanitów. (…) rogardem, wymienionym w powyżej cyto- „Zabory”, grudzień 1935 wanym dokumencie Mestwina II. R. 1293 Jan Karnowski, sędzia, poeta, nie jest Raciąż, lecz dzisiejszy Starogard. działaczkaszubski urodzony w Czarnowie koło Brus.

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 5 Felicja Baska Borzyszkowska W dzéń òddzãkòwaniô sã z Wastną Anną Łajming

Stojã w pògrzebòwi kaplëcë i wëbôczë Wastno Anno, że jakòs nie jidze mie nen różëńc.

Wchôdają ksãża…, a jô rozmiszlóm ò Twòjim datku na bùdowã kòscola, zaòbszczãdzonym z piéniãdzë òd chlopa na jedzenié, a trzimanym na darënk roczëznë dlô niegò…

Wchôdóm znowa w nen Twój Mój dom. Ùsmiéchóm sã do Ce za nã bialogłowską mądrosc: Białka, jeżlë chce w źeńbie ùtrzimac zgòdã, niejedno mùszi przemilczec, czasã grzëmòt je pòtrzebny, a czasã trzeba ùcëchnąc, czej sã czëje, ze sã przesadzëlo. Czëjã nen Twój szlach pò szlachù piãkny cërplëwòtë, cobë rozmiôc człowieka tak czasã òparzonégò i tak baro dobrégò. Béł dobri, bo czëł Twoją dobroc Ten, chtërnégò żëcé ùczëlo, co to znaczi miec kògòs blësczégò i dom.

Smiejeta sã terô z néch òsoblëwéch karteluszków: Twòji – z zapisonéma wëdôwkama z tidzenia i Kòlczi z Webôczë mie. Pomian niese slowa Twojego chlopa pò prawòsławny Wileji ù znajeméch: Witro, w ném czasu, ju mdzemë ù se, Haneczkò, ù se, w swòjim dodómu.

„…Pón z Tobą…” – włączëwóm sa w różëńc.

Westrzód wëstrojonéch drëchów Annë przecyskô sã òsoblëwi bialcësko w niebiesczim, ùkwieconym jedwôbnym szortuchù, w trzejkańcati malinczi chùstce na glowie, w kaplószkach i apartnéch, jak na no cepło, wełnianéch nogawiczkach. Chce przedostac sã jak nôblëżi.

6 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Czë to Elga Kryzel, ùsmiéchniãtô szkòłowô drëchna Annë? Mòże to Agata, do jaczi nie ùdalo sã dotrzec, abò milecznô cotka Mala, z chtërną so rozpowiôdała gestama? A mòże chtos z żebrôków, dlô chtërnéch trzimała chléb w robòce abò chto z néch bezròbotnéch, chtërném dôwała wieczorama 5 groszi?

Przësôdóm kòl dzywny nieznóny na łôwce przed kaplëcą i dowiôdowóm sã, że przëszła leno podlôc kwiôtczi na grobie chlopa i tak jakòs wstąpiéła sã pòmòdlëc za ùmarlégò. A na mòje pitanié zortu, jak sã żëje, ùczëla jem jakbë òdpòwiédz Wastnë Annë, na chtërną czãsto pòwòliwano sã w robòce: Òd dzys do witra, dzéń pò dniu.

Na słëpsczim smãtôrzu czëc zapisoné Słowa Annë: Szczestlëwô, że bądã miala dzeckò – dodôwôm w mëslach.

I staje mie przed òczama nen òbrôzk Twòji mòdlëtwë w kòscele, ta pòczestnota biôlczénégò „jô”, ta mòc w znôszeniu cãżarów żëcégò i… wëbôcz Bòże, że mie téż czasã je w kòscele ò nã jednã „Stencelkã” za wiele i mùszã mërgac, cobë łza nie kapnana na bluzkã.

Jadã ze Slëpska z milecznéma lëpùsczima zrzesczeńcama. Zdrzã w òkno na nasze kaszëbsczé lasë i wtórzã spiéwòwi z utowégò radia: „Być kobietą, być kobietą…”

Felicja Baska Borzyszkowska, nauczycielka języka kaszubskiego w Kaszubskim LO w Brusach

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 7 motyw. Nie odchodzi przy tym wcale od Zostały wspomnienia rzetelnego realizmu. Kaszubi widzą w jej wspomnieniach Mija 5 lat od śmierci tej, która stworzy- świat jeszcze tak, jak ludy pierwotne, ła czwartą ścianę literatury kaszubskiej. dla których mity są źródłem rozumienia Nie mógł celniej ująć znaczenia Anny Łaj- świata i ludzkiego losu. Zabobonność Ka- ming dla pełnego wymiaru tej literatury szubów tak widoczna na kartach jej dzieł prof. Zbigniew Zielonka. Przed opowiast- jest przykładem tej wizji świata przyrody i kami pisanymi przez emerytkę literatura ludzi, którą bezpośrednio sterują siły prze- kaszubska zdominowana była przez mi- wyższające człowieka, na czele z ubogą, tologiczne wątki w poezji i prozie. Ona piaszczystą glebą, borami i jeziorami. pierwsza pisała zwyczajnie, bez „wiatru od morza”, który zmieniał tę ziemię w kra- inę Stolemów. Jej dialogi i opisy ludzi to empiryczne doświadczenie życia samego w sobie, choć nie pozbawionego metafi- zycznego i psychologicznego kontekstu. Anna Łajming – Psychologia w pisarstwie Anny Łaj- ming to nie długie, subtelne analizy w sty- strażniczka pamięci lu Dostojewskiego czyniące jego powieści Dzięki jej pisarstwu, wręcz fotogra- opasłymi cegłami. Zbiorowa psychologia ficznie związanemu z Ziemią Zaborską, ludu kaszubskiego przedstawiona jest w przetrwała pamięć o ludziach, którzy tu pełnych dowcipu, ironii i troski dialogach. żyli. W żywych dialogach o zwykłych, co- Tak jak przysłowia częste w dialogach dziennych sprawach przetrwały emocje i pisarki, to zbiorowa mądrość, wręcz filo- dramaty ludzi, po których nie ma często zofia Kaszubów, tak interakcje dialogów, dzisiaj nawet tabliczek na nagrobkach. to spontaniczna analiza psychologiczna Dwie wojny światowe, których pisarka typów ludzkich poddanych trudom życia, była naocznym świadkiem, pogmatwały powiedzielibyśmy dziś naukowo – opis losy ludzi, uruchomiły naturalne w takich reakcji na czynniki stresogenne. warunkach wędrówki ludów. Ona jedna Pisarstwo Anny Łajming jest nie wy- zdążyła spisać gesty i marzenia ludzi, któ- uczone (nie skończyła przecież żadnego rzy z wojny już nie wrócili. Tylko ona spi- amerykańskiego kursu pisania powie- sała słowa tych, których bieda zepchnęła ści czy chociażby scenopisarstwa; tam na margines życia. U niej żebracy stali tego uczą, tak jak fryzjerstwa i nie trze- się bohaterami akcji kaszubskich drama- ba mieć matury). Jej mistrzostwo wyrasta tów, sama jak inni dobroczynni Kaszubi z pierwotnej umiejętności opowiadania zaglądała do przytułków dla ubogich i bajek. Taki też rodowód mają jej krótkie niedołężnych, ale tylko ona uwieczniła o przypowiastki z życia codziennego. Za- nich pamięć. W końcu zapisała w pamięci mieniając żywych Kaszubów ze stron jej swoich czytelników siebie samą jako psot- opowiadań na elfy, wróżki (baronowa), ne dziecko, sumienną urzędniczkę, czułą czarownice (akuszerki), skrzaty, mędrców żonę, troskliwą matkę. (żebracy) otrzymamy klasyczny repertuar baśni Andersena i braci Grimm. Los, któ- ry doświadcza dobrych, ale w końcu gubi złych, to u niej i w świecie baśni główny Zbigniew Gierszewski

8 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Zbigniew Gierszewski jej eleganckiej matematycznie wersji Her- mana Minkowskiego. Nota bene, kiedy Czasoprzestrzeń Einstein opublikował swoją pracę o szcze- gólnej teorii względności mała Ania miała Anny Łajming już rok, chociaż wtedy nie miałaby szans uczyć się jej w najlepszej nawet szkole. Wstęp Zbyt rewolucyjne były idee Einsteina, aby Twórczość literacka Anny Łajming, mogły szybko trafić do szkół. tak jak większość naprawdę dobrej pro- Czasoprzestrzeń to zbiór pewnych zy, osadzona jest w konkretnych realiach. elementów, a tymi elementami są po pro- Treścią jej wspomnień i opowiadań są stu zdarzenia. Każde wspomnienie, każde rzeczywiste zdarzenia, które sama widzia- opowiadanie Anny Łajming opisuje pew- ła lub o których słyszała. Wiele motywów ne zdarzenie lub ich ciąg. Jest więc w tym do tych opowiadań dostarczyła jej w li- sensie jej pisarstwo opisaniem sporego stach matka, kobieta prosta, niewykształ- fragmentu czasoprzestrzeni. Względność cona, ale z realizmem opisująca to, co zagadnienia tkwi natomiast w tym, że ży- działo się w rodzinnych stronach, które jąc na początku XXI wieku w tym samym córka opuściła jadąc do szkół, za pracą i miejscu możemy opisać, a raczej wyobra- w końcu za mężem. Anna Łajming w swej zić sobie tamte zdarzenia z innego ukła- doskonałej pamięci przechowała i te waż- du odniesienia. Nie będzie to oczywiście ne, i te zwyczajne zdarzenia i przypadki żaden systematyczny wykład teorii czaso- mieszkańców tych stron. Dzięki temu przestrzeni, ale jest to dobra perspektywa mamy dzisiaj do dyspozycji niezmiernie zaprezentowania pewnych aspektów pi- realistyczny obraz pierwszej połowy XX sarstwa Anny Łajming. wieku na Ziemi Zaborskiej i w innych Należy najpierw zwrócić uwagę na okolicach Kaszub i Pomorza. Szczególnie fakt tak oczywisty, że pomijany w głęb- portrety osób nakreślone są żywo i pla- szych refleksjach. Chodzi o to, że im dłuż- stycznie, dzięki dialogom prezentującym szą drogę mamy do przebycia, tym więcej ich w autentycznej kaszubskiej mowie. A czasu potrzeba na jej przebycie. Prawda dialogi te, to nie wydumana konwersacja, pojmowana intuicyjnie i uwzględniana ale wyraz codziennych spraw i proble- przez podróżników od zawsze. Ma ona mów ludzi, którym przyszło żyć na tych jednak bardziej podstawowy sens. Czas i kaszubskich pustkowiach pośród borów. przestrzeń są bowiem ze sobą sprzęgnię- te w sposób nierozerwalny i dlatego nie Czasoprzestrzeń można być w dwóch miejscach w tym sa- Zostawmy jednak literaturoznawcom mym czasie. Co więcej, niedostępne jed- i językoznawcom to ważne w twórczości nocześnie są dla nas zdarzenia, w których Anny Łajming zagadnienie. Zająć się za- obecność wymagałaby poruszania się z mierzam innym aspektem tego, co opisy- prędkością większą od prędkości światła wała nasza wielka kaszubska pisarka. Otóż w próżni. To bardzo duża prędkość, ale do każdego zaistniałego zdarzenia można nam dostępne prędkości są 10 milionów odnieść trzy pytania: co, gdzie i kiedy. razy mniejsze (samochód), a w czasach Tytułowej czasoprzestrzeni dotyczą dwa młodości naszej pisarki były jeszcze oko- ostatnie pytania, a samo pojęcie wywo- ło 10 razy mniejsze (furmanka). Co z tego dzi się oczywiście z fizyki, a konkretnie wynika? A to, że nie możemy być wszech- z teorii względności Alberta Einsteina, w obecni i dostępny jest nam ledwie maleńki

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 9 wycinek czasoprzestrzeni znany z autopsji. konać ciekawych konstatacji, jeśli tylko Dlatego świadectwo innych osób, plotki i porównamy przebieg akcji niektórych opo- wreszcie środki masowego przekazu roz- wiadań Anny Łajming z naszą współczesną szerzają nasze poznanie na inne obszary refleksją nad tempem życia w rozwiniętym czasoprzestrzeni, ale jest już to informacja społeczeństwie kapitalistycznym. z drugiej ręki – niepewna, wybiórcza, ufor- Jeśli zestawimy czas młodości Anny mowana czyjąś interpretacją. Anna Łajming Łajming i naszą rzeczywistość, to zgodzi- dostarcza nam obrazów takich wycinków my się bez trudu, że wzrost prędkości po- czasoprzestrzeni. Tak to widziała, tak sły- dróżowania skraca czas podróży. Powin- szała w opowiadaniach matki i sąsiadów, niśmy mieć więc faktycznie więcej czasu tak potem jej wyobraźnia rozbudowana na inne czynności. Podobnie z powodu wspomnieniami komponowała literacki rozbudowanej sieci handlowej pod ko- wygląd zdarzeń z kaszubskich pustków. niec XX wieku mamy więcej czasu (sklepy z gotowymi produktami w każdej wiosce, „Ten skrawek Kaszub to był mój świat. a wtedy warzywa były w ogrodzie, bul- Przymuszewo, Parzyn, pięknie położony wy na polu, po mleko do krowy, płótno nad Zbrzycą i nad jeziorem, parafialne Le- na krosnach, chodaki do wystrugania w śno, pustkowia wśród lasów. Będąc poza drewnie). Te i inne przykłady u naszej pi- domem często myślałam o tych moich sarki pokazują, jak dużo czasu wymagało stronach. I jeszcze dzisiaj nieraz myślę. zaspokojenie podstawowych potrzeb, gdy Starszy człowiek zawsze najchętniej wra- miało się do dyspozycji tylko podstawo- ca pamięcią do najmłodszych lat. Pan też we produkty brane prosto z natury. Chyba będzie wracał. Z tego okresu pamięta się najlepszym przykładem będzie rola kobie- najwięcej, bo w młodym wieku człowiek ty-żony-matki, czyli gospodyni domowej, jest najbardziej wrażliwy [...]”1 która chociażby w kuchni obstawiona spe- cjalistycznym sprzętem potrafi z gotowych Czas produktów, czy chociażby odpowiednio Nasze odczuwanie czasu jest tak wto- spreparowanych półproduktów szybko pione w proces życiowy, że refleksja nad przyrządzić wystawny obiad, nakarmić czasem jako odrębnym zjawiskiem jest dzieci, przygotować mleko dla niemowlę- jednym z najtrudniejszych zagadnień filo- cia. W czasach dzieciństwa Anny Łajming, zoficznych, ale nie chodzi nam tutaj o fe- a nawet w czasach jej młodości taki sam nomenologię czy jakąś metafizykę czasu, efekt, jeśli w ogóle osiągalny, wymagał lecz o porównanie odczuwania upływu mnóstwa prostych, ale czasochłonnych czasu sto lat temu i dzisiaj. Do tego po- czynności, a co za tym idzie licznych dejścia istotne jest rozróżnienie, czy czas umiejętności i nabytej z czasem wprawy, to niezależne zjawisko, które jest jakby by zrobić to w rozsądnym czasie, a o czas tłem dla zachodzących procesów, czy też nam przecież cały czas idzie! wszelkie zmiany, a ruch w szczególności wyznaczają upływ czasu i jego strzałkę, „Agata żwawo zabrała się do rozpalania czyli kierunek. W drugim przypadku całko- płyty, by przygotować kolację. A że chciała wity bezruch oznaczałby stan bezczasowy, pokazać ojcu, jaka jest oszczędna z zapał- a my tym razem idąc za Heraklitem uznaj- kami, z drzazgą w ręku zdjęła pod nosem my, że wszystko jest w ruchu i przyjmijmy ojca cylinder i tak jak to robiła na Mutko- właśnie ruch i wszelką zmianę za miernik wie, brała ogień z płomienia lampki”2. upływu czasu. Przyjdzie nam wtedy do-

10 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • I jak tu szybko zaparzyć na przykład cia dokonał się największy postęp, jeżeli kawę, gdy chce się jeszcze oszczędzać za- można to tak nazwać. Żyła ona w dwóch pałki, a dzisiaj obok kranu z bieżącą wodą cywilizacyjnie odległych epokach. Czytel- czajnik bezprzewodowy. Do tego jeszcze nicy wspomnień i opowiadań kaszubskiej młynek do kawy. Wydawać by się mogło pisarki nie tylko niczego nie dowiedzą się zatem, że ludzie dawniej mieli mniej cza- o telewizji, ale prasa i radio były w tutaj su, skoro praca ręczna tyle go pochłaniała, w tych czasach niezwykłym rarytasem, a a więc czas jakby szybciej im płynął, lecz podstawowym źródłem informacji Kaszu- taki wniosek paradoksalnie jest całkowi- bów o szerokim świecie była poczta (listy cie nieuprawniony. Chodzi nam przecież pisane przez tych, którzy wyemigrowa- o psychologiczny sposób przeżywania li) oraz wędrowni żebracy chodzący od czasu, a tutaj rzecz ma się całkowicie od- domu do domu i za łyżkę strawy dzielący wrotnie. Ręcznie wykonywane czynności, się wiadomościami z dalszej okolicy, bo z jak obieranie ziemniaków, prace polowe, bliższej najszybciej tak jak i dziś docierała darcie pierza, jako stosunkowo proste, nie niezawodna plotka. I właśnie ten nadmiar odwracały zbytnio uwagi od relacji towa- informacji „kradnie” nasz czas, więc, co rzyskich, a bieg myśli i rozmów odbywał na jedno wychodzi, płynie on szybciej. się bez większych przeszkód, bo w więk- Szalone tempo życia jest znakiem naszych szości wykonywane były kolektywnie, co czasów. Homo ludens boi się nudy, więc się krańcowo różni od współczesnego pro- zabija czas, a on mu ucieka. cesu pracy, gdzie obsługa wielu urządzeń, Sprzyja temu wzmożonemu tempu ży- np. zmechanizowanego sprzętu gospo- cia postępująca przez XX wiek, a szczegól- darstwa domowego, wymaga skupienia i nie w drugiej jego połowie desakralizacja często wyklucza czynności towarzyszące. czasu. Czas święty (niedziela) był okresem Czas płynie szybciej, bo nasz świat zawie- szczególnego wyhamowania biegu czasu. ra o wiele więcej przedmiotów, na które Kontakt z sacrum wymaga właśnie „wyj- powinniśmy lub jesteśmy zobowiązani ścia” poza czas, bo taka bezczasowa jest skupiać uwagę (ostatnio doszły komputery wieczność, a temu przeszkadza rytm i osobiste z Internetem, a w nim czaty, no tempo czynności codziennych. Niedziela i tak bardzo absorbujące komórki, prze- w wspomnieniach Anny Łajming to wła- rywające najgłębsze myśli, najciekawsze śnie taki czas święty wypełniony wędrów- rozmowy i inne przyjemne czynności). ką do kościoła, mszą, długim powrotem, W aspekcie psychicznym najbardziej do- a potem długimi rozmowami w gronie kuczliwa jest wywołana technicyzacją rodzinnym i sąsiadów. Chociaż już ona życia fragmentacja czasu. Sprawia ona, że przytacza przykład jak pośpiech, wróg czas nie płynie w naszym odczuciu jedno- sacrum, wkrada się do czasu niedzielne- stajnie, tylko przyspiesza i zwalnia nagle, go, gdy otworzona została linia kolejowa co odczuwamy jako „bombardowanie” i pojawił się problem, by zdążyć na stację chwilami. Bohaterowie opowiadań naszej po mszy. Msza się przedłużała, a ludzie pisarki mają dużo więcej czasu na reflek- myślami byli już gdzie indziej. sję, często przytacza zwrot, że oto się ktoś zadumał. „Kiedy wreszcie kazanie się skończyło, W ogóle w dziedzinie różnorodności i ludzie rzucili się do wyjścia wszyscy na dostępności informacji od czasów młodo- raz i w drzwiach nas zakorkowało. Ja tak- ści Anny Łajming, czyli w przedziale cza- że chciałam zdążyć na pociąg. Prosto z su tylko jednego długiego ludzkiego ży- kościoła biegliśmy na pociąg jak dzicy,

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 11 mino iż zegar pokazywał spóźnioną porę. mieli jeszcze sto lat temu jej mieszkańcy. - Lëdze, nie biéjtaż na banę, bo ona ju Anna Łajming wiele razu analizuje pro- dôwno je precz! – wołał z ulicy do nas blem drogi i podróżowania. Szło się do jakiś człowiek i laską wskazywał kierunek kościoła w Leśnie i na lekcje religii z Przy- odjazdu”3. muszewa na ogół pieszo.

Uporczywe „czy zdążymy” mąciło im „Dwa razy w tygodniu mama budziła przeżywanie święta. Wniosek nasuwa się mnie już o godzinie czwartej. Musiałam oczywisty: cywilizacyjne przyspieszenie chodzić samotnie lasami na naukę religii upływu czasu jest jego profanacją. do Leśna i zdążyć na godzinę siódmą”4.

Przestrzeń Mało kto jedynego konika w gospodar- Południowe Kaszuby, czyli Ziemia stwie używał w niedziele, jeśli musiał on Zaborska (za Borami Tucholskimi), powiat przez pozostałe dni tygodnia harować w chojnicki i gmina Brusy, a w hierarchii polu. Rower w tamtych czasach był praw- kościelnej diecezja pelplińska i parafia dziwym rarytasem, a na piaszczystych leśnieńska to główna scena wydarzeń opi- kaszubskich drogach, jak i dziś, sprawiał sywanych przez Annę Łajming. Spójrzmy duże kłopoty. na ten kawałek przestrzeni w jego wyjąt- kowości trwającej od czasów ostatniego „Bo koło nôs oszukuje. Widzysz, drëchu, zlodowacenia. Piaski i bory sosnowe to to le slôdk sedzy, a szpérama muszisz obraz tej krainy i sto lat temu i obecnie. chutcy obrôcac niż piechti. A po tëch ko- No i kaszubskie jeziora – też niewiele się rzeniach w tëch piôskach pazurama cie- zmieniło, chociaż w skali geologicznej je- rowac i wiedno uwôżac, bo runcniesz. A ziora są tworami wyjątkowo nietrwałymi i pod górę zlézc i koło pchac. Jo!”5 te najmniejsze, najpłytsze nawet w prze- ciągu stu lat mogły zamienić się w bagna Odległości pomiędzy rozłożonymi z (patrz np. bliska Parzyna Kramarska, gdzie rzadka pustkowiami powiększały jeszcze jeszcze w czasach młodości naszej pisarki istotnie nasze kaszubskie jeziora z Kru- łowiono ryby). Z lasami też różnie było, szyńskim i Somińskim na czele. Te czte- na ich losie zaważyły wojny światowe, rysta hektarowe jeziora powodowały, że kiedy racjonalna gospodarka była odsta- trzeba było nieraz ładnie naddawać drogi, wiona na lepsze czasy, ale w młodości niżby to wynikało z geograficznej odległo- naszej Ani Nadleśnictwo Przymuszewo ści, o czym Anna Łajming wspomina pi- z niemieckim gospodarzem i istotnym sząc np. o Mutkowie, gdzie Agata umiała wsparciem ojca pisarki Żmudy Trzebia- zamawiać różę, a następny fachowiec w towskiego dbało o ten największy skarb tej dziedzinie był po drogiej stronie Jezio- naszej planety. ra Somińskiego w Skoszewie. W teorii względności przestrzeń nie jest niezmiennikiem, i tak jak czas zwal- Marija Józef, lëdze – zawołał zrozpaczo- nia, tak ona kurczy się w układach poru- ny Turzak. – Gdze że tu je Skoszewo! To szających się, zresztą psychologicznie nie- je za dalek. Ta chorô ni może sę tak długo odparte jest także wrażenie kurczenia się na wozu zybotac. – Stojąc rozrzucał rę- drogi, gdy szybko się poruszamy. W tym koma i krzyczał coraz głośniej, jakby się miejscu stosowne będzie przypomnienie, kłócił: - Do Skoszewa mnie tu bez granicę jakie z kaszubską przestrzenią problemy na żódem uder nie puszczą, téj jô bëm

12 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • muszôł całé Somińscié jezoro dokoła bez lej powoli zwija się tak jak za czasów mło- Peplin objechac. A gdze je słonko?! Jô dości pisarki się rozwijała. Dodatkowym tego nie szafnę! [...] Spiekloné plutë! Przez problemem dla chcących przyspieszyć so- nie wszędze je tak dalek! - Jeny, nie klnij- bie w ten sposób podróż lub w ogóle wy- taszże na jezora. Onë nas żëwią. Skądka ruszyć w świat był problem zjawienia się më bë mieli mutci? – łagodziła rozeźlo- na czas na dworcu. Nie było zegarków, nego chłopka gospodyni. – Lepi sadnijta no i jak to być punktualnym, jeśli do tego sobie na krzasło6. trzeba było wiele kilometrów dojść do li- nii kolejowej. Jedynym budzikiem był ko- W czasoprzestrzennym ujęciu prze- gut, a to nie przecież szwajcarski zegarek, strzeni nie da się pominąć czasu potrzeb- a po za tym, z odległych pustkowi trzeba nego na podróż. W pisarstwie Anny Łaj- było wyjść jeszcze głęboko w noc, gdy te ming pojawia się często ten motyw, kiedy pożyteczne ptaki jeszcze smacznie spały. opisuje odwiedziny u krewnych. Wyru- Nasza pisarka i ten problem wyłuskała z szało się najlepiej rano, kilka godzin mar- życia mieszkańców tych stron. Zabawne szu, no bo jak inaczej, co po piachach nie zdarzenia z koleją wielokrotnie umiesz- jest zwykłą przechadzką, żeby zdążyć na czała w swoich opowiadaniach10. obiad, a potem trochę pogadać i już czas Przestrzeń podobnie jak i czas ma wracać, bo zbliża się zmrok, a przesadni swoje miejsca święte i świeckie. Można Kaszubi niechętnie zapuszczali się nocą wyróżnić konkretne strefy, które ludzie w las. rozpoznają jako mniej lub bardziej święte „Zbliża się wieczór i musiałby iść przez i takie, które ze świętością nie mają nic Kaszubę, wedle Diabelskiej Góry, gdzie wspólnego. Kiedyś tak jak i dziś miejscem już od zmroku pokazuje się chłop bez świętym ponad wszelką wątpliwość jest głowy”7. kościół, jego najbliższe otoczenie i cmen- tarz, a także miejsca usytuowania kapli- Latem przy długim dniu nie był to może czek, krzyży i ich najbliższe otoczenie. problem, ale zimowe dnie wyznaczały Co do pozostałych stref świętości, to już skromny limit na przebycie przestrzeni. nie jest to takie jednoznaczne, a przede Poprawiła się sytuacja nieco po wybudo- wszystkim zmieniało się ich traktowanie waniu linii kolejowej Chojnice – Koście- na przestrzeni wieków, a na Kaszubach rzyna. Prawie rówieśniczka kolei na Ka- dokonała się szeroka desakralizacja, co szubach wspomina: da się odczytać w opowiadaniach Anny Łajming. Święte było pole, dom rodzin- „[...] z przerażeniem ujrzałam wjeżdżają- ny, obejście, zagroda, w jakimś stopniu cą piekielną maszynę z wagonami. Zro- drogi, przede wszystkim te prowadzące biło mi się zimno na plecach i dostałam do kościoła, wieś jako całość, a także je- bicia serca”8. ziora, rzeki i źródła, chociaż te ostatnie zawdzięczają tą pozycję jeszcze religiom Anna Łajming wspomina słynną podróż pogańskim. z wiekiem do Brus zimową porą, kiedy to W zwyczaju kaszubskim, ale nie tyl- ratując się przed chłodem z młodszym ko, kapliczki i przydrożne krzyże, same bratem, odcinek z Lubni do Brus przeby- będąc symbolami świętości, pełniły jed- ła koleją, choć musiała sporo czekać na nocześnie dodatkowe funkcje, mianowi- stacji, ale chociaż w cieple.9 Co dzisiaj na cie słupów granicznych, oddzielających stacji w Lubni już nie jest możliwe, bo ko- poszczególne strefy sacrum. Licząc od

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 13 centralnie położonego kościoła pierwszy wili tu w czasach, jak panował mór. Lëdze wianek kapliczek i krzyży oplatał wieś na tedë pôdali jak muchë. Tu boł masowi grób i drogach wylotowych w różnych kierun- na tén môl na pamiątkę postawili tén krziż. kach, zaś drugi pod lasem wyznaczał drugi Wysoki krzyż ogrodzony był niziutkimi krąg obejmujący pola i łąki. W ten sposób sztachetami. Po prawej stronie drogi już las najmniej święty, siedziba złych sił był pokazało się jezioro; w dole most i kilka odgrodzony od domostw rodzinnych. Ka- murowanych domków”11. pliczki ustawione na początku i końcu dro- Była więc to konkretna wskazówka, a gi biegnącej przez las uświęcały ją i przez nie ozdobnik i publiczny wyraz wiary fun- to czyniły bardziej bezpieczną. To znacze- datora. Proste porównanie współczesnych nie przydrożnych kaplic i krzyży bierze się zachowań np. w stosunku do ziemi, a tych

Piaszczysta droga i rower to nasz mały kaszubski Paryż-Dakar zapewne stąd, że dawniej w nieprzebytych opisanych przez naszą kaszubską pisarkę, borach i puszczach były one dla wędrow- pokazują jak wielkie były postępy desa- ca znakiem, że napotkał oto osadę ludzi, kralizacji przestrzeni. W zasadzie tylko wśród których może się czuć bezpieczny, miejsca bezpośrednio związane z kultem i którzy w imię swojej wiary nie zostawią zachowały ten święty charakter. Nasza go bez pomocy. współczesna przestrzeń, bardziej koloro- wa, bardziej urozmaicona przedmiotami, „[...] potem przez drzewa po prawej architekturą (nie zawsze pasującą do kli- zaczęło prześwitywać parzyńskie jeziorko, matu miejsca), bogatsza od tej sprzed lat, a po lewej, w niskim gaju, ujrzałam wysoki zatraciła coś ważnego – ten subtelny blask krzyż. Ojciec najpierw zdjął maciejówkę, świętości i głęboki mrok tajemniczości. a potem powiedział: -Tę Bożą mękę posta- Przyszła moda na kicz.

14 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Zakończenie Pierwotnie w: Acta Cassubiana, t. VI, In- Może winne jest kino, telewizja czy stytut Kaszubski, Gdańsk 2004, s. 267- internet, bo ich migotliwe obrazy zabijają -276. Tekst uzupełniony. w nas wrażliwość na ukryta piękno natury, wytrącają z spokojnego świętowania cza- Przypisy su. Zwolnijmy. Zatrzymajmy się. A potem 1 Rozmowa z Edmundem Szczesiakiem, w: Pro ruszmy do przodu, ale powoli. Pieszo, ro- memoria Anna Łajming, Gdańsk 2004, s.189. 2 werem, z plecakiem. Spotkamy na szlaku Dzieciństwo, s.164. 3 Młodość, s.130. innych ludzi, jeśli i oni nie będą się spie- 4 Dzieciństwo, s.171. szyć. Europa nam nie ucieknie. Kontynen- 5 Powrót, w: Czterolistna koniczyna, s.79. ty poruszają się bardzo powoli, spotykając 6 Róża i cukierki, w: Czterolistna koniczyna, się stwarzają piękne góry, a dawno temu s.108. jeden lodowiec wyrzeźbił Kaszuby i zo- 7 Zapusty, w: Czterolistna koniczyna, s.53. stawił nam jeziora, na trud i przetrwanie. 8 Dzieciństwo, s.105. Anna Łajming miała o czym pisać. 9 Tamże, s.160-161. 10 Wiewiórka, w: Czterolistna koniczyna, Zbigniew Gierszewski, s.102. 11 prezes ZTN Młodość, s.4.

Zbigniew Gierszewski środków na ich łatanie, nie mówiąc już o generalnych remontach, czy w ogóle Strategia gminy Brusy rozbudowie dróg. Władze gminne mają zresztą słuszne wytłumaczenie, bo duża – szanse i nadzieje część budżetu musi iść wodociągi i kana- lizację, które oznaką nowoczesności były Oto typowy obraz z gminy Brusy: w XIX wieku, to musi być priorytet. Woda ładny domek, wypielęgnowany ogródek to picia i gospodarka ściekami spełniająca z modnym trawniczkiem i elegancki pło- standardy unijne to minimum cywilizacyj- tek a la murek, a przed nim wiejska dro- ne na kontynencie europejskim, nie jeste- ga, latem zakurzona, wiosną zabagniona, śmy przecież w Afryce. kiedyś zimą zaśnieżona. Dlaczego tak Ten drugi przykład pokazuje razem z drastyczna różnica w wyglądzie sąsiadu- pierwszym, że generalnie jest to problem jących ze sobą dwóch kawałków tej samej niedorozwoju infrastruktury. Internet jest gminy? Odpowiedź jest prosta: pierwszy kolejnym przykładem potwierdzającym to teren prywatny, którego wygląd jest powyższą tezę. Dostępność, szybkość i oznaką prestiżu gospodarza, a drugi to koszt tego medium telekomunikacyjnego gminna droga, która czeka, aż zbiorze się wskazuje na co najmniej dwudziestolet- w budżecie gminnym sumka na jej ucywi- nie zapóźnienie. W gminie Brusy po- lizowanie, by też mogła być oznaką pre- wstało wręcz błędne koło: dystrybutorom stiżu tej oto gminy. usług np. radiowego pasma, nie opłaca się Niestety dobro wspólne nie szanowa- wprowadzać nowocześniejszych techno- ne, często rozkradane w PRL-u i dziś jest logii, bo jest mało klientów, tychże jest w małym poważaniu. Raczej zwiększa mało, bo oferta jest za droga i nie dorasta się z roku na rok ilość narzekań, zwłasz- do potrzeb. Poczekamy tak jak czekamy cza kierowców, na ilość dziur, niż ilość na drogi.

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 15 Strategia rozwoju gminy do roku 1. Unowocześnianie systemu wielostop- 2020, słusznie w świetle powyższej argu- niowej edukacji mentacji może zostać uznana za strategię Poprawa jakości i warunków zamieszkania nadziei. Czasowo obejmuje tą i dwie i pół 2. Poprawa warunków mieszkaniowych następnych kadencji władz gminnych, i dostępności do infrastruktury tech- więc zapewne stanie się przedmiotem nicznej kampanii wyborczej, ale z punktu wi- 3. Poprawa estetyki i optymalizacja wy- dzenia mieszkańców Brus i okolic ważna korzystania przestrzeni jest przede wszystkim konsekwencja jej 4. Promocja zdrowego stylu życia wdrażania. Na papierze wszystko wyglą- Przeciwdziałaniu społecznemu da pięknie i polemika może co najwyżej 5. Wspomaganie osób zagrożonych wy- dotyczyć rozłożenia akcentów, bo nie ma kluczeniem społecznym tam rzeczy nieważnych, gospodarczych Wzmacnianie społeczeństwa obywatel- czy kulturalnych ekstrawagancji. skiego, lokalnej tożsamości i kultury Konkretne zapisy powinny zwrócić 6. Wspieranie organizacji i inicjatyw uwagę mieszkańców gminy, bo jako wy- społecznych borcy będą mieli możliwość rozliczać 7. Wspieranie rozwoju instytucji i imprez władze z słusznych w końcu zamierzeń. kulturalnych Dlatego warto rzucić na niego nie tylko 8. Wzrost roli Brus jako głównego cen- okiem, ale przemyśleć niektóre jego za- trum kultury kaszubskiej na terenie pisy, a zwłaszcza te dotyczące rozwoju Zaborów infrastruktury, które zostały przeze mnie w tekście podkreślone. Przedsiębiorczość Rozwoju sektora przedsiębiorstw Zbigniew Gierszewski 1. Rozwój mikroprzedsiębiorczości oraz prezes ZTN małych i średnich firm 2. Wspieranie innowacyjności w gospo- darce STRATEGIA ROZWOJU 3. Wsparcie przemysłu przetwórczego MIASTA I GMINY BRUSY DO ROKU 2020 bazującego na lokalnych zasobach le- śnych i rolnych Opracowana przez zespół pod przewod- Wspieranie rozwoju rolnictwa nictwem burmistrza Witolda Ossowskiego. 4. Rozwój rolnictwa zrównoważonego/ zastępca Krzysztof Gierszewski ekologicznego koordynator dr Mariusz Czepczyński 5. Wspieranie przekształceń gospodarstw rolnych Wizja: Miasto i Gmina Brusy pożądanym Rozwój turystyki i rekreacji miejscem zamieszkania o zrównoważonej 6. Wzrost potencjału turystycznego i i konkurencyjnej gospodarce tworzenie nowych produktów tury- stycznych PRIORYTETY, CELE STRATEGICZNE 7. Wspieranie rozwoju infrastruktury sportowej, turystycznej i rekreacyjnej I SZCZEGÓŁOWE 8. Rozwój agroturystyki Kreowanie marki ‘Brusy’ Społeczność 9. Tworzenie systemu spójnej promocji Rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy miasta i gminy

16 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Natura System miejskich wodociągów i kana- Ochrona środowiska przyrodniczego lizacji jest systematycznie rozbudowy- 1. Podnoszenie świadomości ekologicz- wany przez miejscowy Zakład Gospo- nej darki Komunalnej, czego przykładem 2. Ochrona i odnawianie walorów przy- są tegoroczne inwestycje w rejonie ulicy rodniczych Sportowej, Łanowej czy Kasztanowej. Po- 3. Inwestycje ograniczające szkodliwy prawia się również sytuacja na terenach wpływ gospodarki na środowisko wiejskich, gdzie planuje się kolejne duże 4. Ochrona rodzimej różnorodności inwestycje. Najważniejsza z nich, szaco- gatunkowej wana na około 15 mln złotych, to budowa sieci kanalizacji sanitarnej w miejscowo- Programy operacyjne służące wdrażaniu ściach Zalesie, Lubnia, Orlik i Lamk. Na strategii obejmują następujące działy: realizację tego zadania staramy się pozy- skać środki w ramach Regionalnego Pro- 1. Oświata i wykształcenie gramu Operacyjnego Województwa Po- 2. Sport i turystyka morskiego. Wśród pozostałych inwestycji 3. Bezpieczeństwo planowanych do realizacji w najbliższych 4. Przeciwdziałanie wykluczeniu spo- latach należy wymienić budowę kanali- łecznemu i zdrowie zacji sanitarnej w Małych Chełmach, Ma- 5. Mieszkania i rewitalizacja łym Gliśnie, Antoniewie, a także budowę 6. Drogi i infrastruktura wodociągu w kierunku Huty czy Przymu- 7. Rolnictwo i ochrona środowiska szewa. Równolegle kontynuujemy rozpo- 8. Wsparcie przedsiębiorczości częty w ubiegłym roku program dofinan- 9. Promocja, kultura i tożsamość sowania budowy przydomowych oczysz- czalni ścieków w miejscowościach gdzie Strategie z szczegółowym programem nie przewiduje się kanalizacji sanitarnej. działań i komentarzem dostępna jest na Tak kompleksowe działania pozwolą na www.brusy.pl. szybkie uregulowanie całej gospodarki wodno-ściekowej na terenie gminy. Mieszkańcy Brus mają stosunkowo Witold Ossowski duży wybór dostawcy internetu: Teleko- munikacja Polska, lokalna telewizja ka- Drodzy mieszkańcy blowa, chojnicka firma oferująca internet drogą radiową oraz operatorzy sieci ko- miasta i gminy Brusy mórkowych. W trudniejszej sytuacji znaj- dują się mieszkańcy wsi, gdzie najczęściej Infrastruktura jest niezwykle istotnym jedyną możliwością jest internet udostęp- czynnikiem umożliwiającym rozwój go- niany drogą radiową. Mimo, że dostarcza- spodarczy gminy. Dostęp do sieci wodo- nie internetu nie należy do obowiązków ciągowej, kanalizacji sanitarnej, utwar- samorządu, gmina Brusy kierując się do- dzonej drogi czy szerokopasmowego brem mieszkańców, wspiera podobne internetu świadczy również o poziomie inwestycje użyczając budynki komunalne życia mieszkańców. na stawianie niezbędnych masztów. Obecnie bruszanie nie mają proble- Najważniejszym jednak elementem mów z dostępem do wody pitnej, jak infrastruktury, stanowiącym jednocześnie również z odprowadzaniem ścieków. największe wyzwanie dla każdego samo-

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 17 rządu są drogi. Mimo wysokich kosztów jewódzkich przez miejscowości Męcikał, budowy, w Brusach systematycznie odda- Żabno, Brusy, Brusy Jaglie, Czyczkowy, jemy do użytku nowe odcinki, jak np. ciąg Wielkie Chełmy. Realizacja tego projektu pieszo-jezdny pomiędzy ul. 2-go Lutego i nie tylko poprawi bezpieczeństwo podró- Ogrodową, odcinek ul. Witosa, czy par- żujących, ale również ułatwi dojazd do king przy stadionie miejskim. Na realiza- najbardziej atrakcyjnych zakątków naszej cję czekają następne ulice: Karnowskiego, gminy zlokalizowanych na terenie Zabor- ulice na Osiedlu Kościuszki, Ogrody, czy skiego Parku Krajobrazowego. Słonecznym. Jeszcze w bieżącym roku, Infrastruktura to obecnie jeden z pod- wspólnie ze Starostwem Powiatowym stawowych kierunków inwestowania w w Chojnicach, złożymy wniosek o dofi- Brusach. Dążąc do zrównoważonego roz- nansowanie ze środków unijnych prze- woju nie możemy jednak zapominać o budowy drogi wiodącej z Kosobud do innych istotnych inwestycjach z zakresu

Rondo już w Brusach mamy. W tle stara, wioskowa linia energetyczna. centrum Brus. Jednocześnie przygotowy- oświaty, sportu, kultury oraz infrastruktu- wana jest dokumentacja projektowa doty- ry ochrony zdrowia. Postanowiliśmy więc cząca budowy ulic na terenach wiejskich wspólnie z mieszkańcami określić naj- w miejscowościach Czyczkowy, Męcikał ważniejsze kierunki rozwoju naszej małej i Leśno. ojczyzny. Owocem tej współpracy jest Z infrastrukturą drogową ściśle powią- Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Brusy zane są trasy rowerowe, przyczyniające się do roku 2020. do poprawy bezpieczeństwa rowerzystów i pieszych. Gm na Brusy zamierza uczest- niczyć w powiatowym programie budowy Witold Ossowski tras rowerowych, które na terenie naszej burmistrz Brus gminy przebiegać będą wzdłuż dróg wo-

18 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Stanisław Lamczyk ła rozpoczęcie budowy kolei z Wrzesz- cza przez Kokoszki do Starej Piły, gdzie Perspektywy dla nastąpić miało połączenie z istniejącymi torami linii z Pruszcza do Kartuz. Już sam rewitalizacji linii fakt podjęcia decyzji o budowie takiej linii kolejowej nakazuje przypuszczać, że ist- kolejowych niejące wtedy połączenie Gdańska z Kar- tuzami przez Pruszcz było drogą bardzo na Kaszubach okrężną i z tego względu zadecydowano o konieczności powstania nowej linii ko- Rys historyczny lejowej, mimo że zdawano sobie sprawę Kolej dotarła do Gdańska w okresie z tego, iż budowa ta będzie wymagała poprzedzającym zjednoczenie Niemiec w wykonania ogromnych robót ziemnych i XIX stuleciu. W 1852 r. od linii wschodnio- licznych obiektów inżynierskich: wiaduk- -pruskiej, przechodzącej przez Bydgoszcz tów i przepustów. i Tczew, zostało wykonane odgałęzienie Takich decyzji niepodejmowano do Gdańska. Linię tę wprowadzono do wówczas bez wykonania szczegółowych miasta przecinając pierścień fortyfikacji projektów i analiz, a tym bardziej w przy- miejskich (bastionów) i zakończono stacją padku takiej nietypowej linii kolejowej, czołową w rejonie obecnej ulicy Toruń- która mimo, że znajduje się w pobliżu skiej. Do Wrzeszcza kolej dotarła w 1870 morza ma parametry linii… podgórskiej, r., kiedy to nastąpiło otwarcie linii Kosza- gdyż na kilku kilometrach, wspinając się lin –Słupsk – Gdańsk ze stacją końcowa na morenowe wzgórza, pokonać musi przy Bramie Oliwskiej. Linie zbudowane różnicę wzniesień przekraczającą 100 w okresie Królestwa Pruskiego cechowa- metrów. „Kolej Kaszubską”, jak często ły się bardzo korzystnymi parametrami nazywa się tę linię, otwarto 1 maja 1914 techniczno-eksploatacyjnymi i do dzisiaj roku. W ten sposób zapewniono dogodną zachowały pełną przydatność. obsługę komunikacyjną dla zachodniej Połączenie Gdańska z zapleczem części powiatu Gdańskiego, a pośrednio umożliwiły odgałęzienia od głównego kie- zagwarantowane zostało też nowe po- runku Tczew – Gdańsk. W 1885 r. otwar- łączenie stolicy regencji z Kościerzyną, to połączenie Pszczółki – Kościerzyna, a Chojnicami, Bytowem i Sierakowicami. w 1886 r. Pruszcz Gdański – Kartuzy. Po- wstałe już w okresie Cesarstwa Niemiec- Perspektywy dla kolei kaszubskiej kiego były inwestycjami kapitału prywat- Koncepcja przywrócenia połączeń ko- nego. Zbudowano je bardzo oszczędnie, lejowych między Kartuzami a Gdańskiem stosując małe promienie łuków pozio- jest doskonałym wstępem do rozwinięcia mych i znaczne pochylenia podłużne na dalszych połączeń do Kościerzyny, Choj- trasie. W 1896 r. nastąpiło połączenie obu nic, Bytowa, co pozwoliłoby na łatwiejszy linii dochodzących do Gdańska; w miej- i szybszy dostęp mieszkańców wojewódz- scu rozebranych fortyfikacji powstał dwo- twa pomorskiego do centrum administra- rzec Gdańsk Główny. cyjnego swojego regionu. Połączenia W 1909 r. Parlament Pruski podjął kolejowe umożliwią ponadto odciążenie decyzję o konieczności budowy następ- dróg dojazdowych do Trójmiasta a przez nej lokalnej linii kolejowej w okolicach mniejszy ruch kołowy na owych trasach Gdańska. Ustawa z tego dnia umożliwia- poprawi się stan środowiska naturalnego.

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 19 Koncepcja kolei regionalnej na Kaszu- koszkami a Starą Piłą pociąg osobowy nie bach opiera się na założeniu, że powstanie kursował od lipca 1973 roku, zaś między system wzajemnie się uzupełniających po- Starą Piłą a Kartuzami od czerwca 1994 łączeń kolejowych i autobusowych, które- roku. Tory na tych odcinkach znajdują się go zasadniczym celem będzie uzyskanie w fatalnym stanie technicznym. Miejscem szybkiego i sprawnego skomunikowania kluczowym będzie tutaj posterunek odga- z Gdańskiem. Podstawę Kaszubskiej Kolei łęźny Glincz, nieczynny od 1993 roku. W Regionalnej stanowić będzie istniejący, tym właśnie miejscu (między Borkowem a ukształtowany historycznie system kolei Babim Dołem na linii Gdynia - Kościerzy- na terenie Kaszub. Przewiduje się przy na oraz między Żukowem Zachodnim a tym wzajemną współpracę lokalnych jed- Dzierżążnem na linii Stara Piła - Kartuzy) nostek samorządowych. Będą one miały krzyżują się dwupoziomowo linie Kartuzy bezpośredni wpływ na całą politykę ko- – Pruszcz Gdański oraz Gdynia – Koście- munikacyjną i transportową w regionie, rzyna, a następnie linia kartuska zbiega obejmującą przewozy kolejowe i autobu- równolegle do kościerskiej. Do 1993 roku sowe oraz komunikację miejską istniało połączenie trapezowe między Kaszubska Kolej Regionalna powinna obiema liniami. Aby umożliwić przejazd objąć w pierwszym rzędzie linie jeszcze z Kościerzyny do Gdańska oraz z Kartuz eksploatowane oraz te, na których dopie- do Gdyni, trzeba będzie wbudować cztery ro niedawno zawieszono przewozy, lecz rozjazdy zwyczajne i odbudować nastaw- ich istnienie wydaje się konieczne. Cho- nię Glincz, ewentualnie umożliwić stero- dzi więc tutaj o następujące linie: wanie tym węzłem z najbliższej większej • Kościerzyna – Gdynia (o długości 67 km), stacji tj. Somonina. • Kościerzyna – Lipusz – Chojnice (o Radykalne obniżenie kosztów eksplo- długości 70 km), atacyjnych będzie można uzyskać przez • Somonino – Kartuzy (o długości 8 km), zastosowanie do przewozu pasażerów au- • Kościerzyna – Baje – Czersk (o długo- tobusów szynowych. Jest to tabor nowo- ści 43 km), czesny, tani w eksploatacji i utrzymaniu • Lipusz – Bytów (o długości 25 km) oraz przyjazny środowisku. Wprowadze- Linie te powinny tworzyć szkielet przed- nie lekkich wagonów silnikowych stworzy stawionego systemu. Do realizacji pod- możliwość wzbogacenia i uatrakcyjnienia stawowego celu, jakim jest bezpośrednie oferty przewozowej KKR. Zastosowane połączenie kolejowe z Gdańskiem, zaj- w tych pojazdach rozwiązania technicz- dzie konieczność odbudowy kluczowego ne umożliwiają między innymi przewóz odcinka Wrzeszcz – Kokoszki (znajdują- osób niepełnosprawnych, rowerzystów cego się w granicach administracyjnych oraz podróżnych z większym bagażem. miasta Gdańska) o długości 12 km. Jest to zadanie o charakterze kluczowym, bez którego jakiekolwiek rozważania na temat Czerwiec 2007 r. istnienia Kaszubskiej Kolei Regionalnej Stanisław Lamczyk, tracą sens. poseł na Sejm RP Nie tylko odcinek Wrzeszcz – Ko- koszki będzie wymagał nakładów. Wy- remontować trzeba by także odcinek z Kokoszek do Starej Piły i dalej do Kartuz (o łącznej długości 27 km). Pomiędzy Ko-

20 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Zbigniew Gierszewski jarskich rodzin, w których służba na kolei była często jedynym źródłem utrzymania. Kolej jako zjawisko Dla mnie samego, w przeszłości ucznia i studenta, PKP obok PKS-u był pierwszym kulturowe oknem na świat, a i dzisiaj spora grupa uczniów dojeżdża do szkół w Brusach ko- Z uwagą od pewnego czasu śledzę leją. Kiedy organizuję wycieczki w góry działania Pana Posła Stanisława Lamczy- czy nad morze, to przeważnie korzystam ka w sprawie rewitalizacji kolei na Ka- z usług kolei, bo to w grupie zorganizo- szubach. Ta cenna idea warta jest wytę- wanej jest to najtańszy środek transportu żonych działań i wszelkiego możliwego na dalsze odległości, chociaż coraz trud- wsparcia, szczególnie dla nas, mieszkań- niej znaleźć satysfakcjonujące połączenia, ców południa Kaszub, Ziemi Zaborskiej, zwłaszcza na Kaszubach. dla których kolei przez dziesięciolecia Nie do pominięcia są moim zdaniem była ważnym sposobem łączności z trój- walory krajobrazowe kolei na Kaszubach, miejską metropolia. z jej infrastrukturą techniczną i w więk-

Tory porastają trawą

Kieruje mną sentyment do kolei rozu- szej części oryginalną zabudową z prze- mianej nie tylko jako środek transportu, ale łomu XIX i XX wieku. To po kościołach także jako zjawisko kulturowe wpisane w i kaplicach najliczniejsza grupa budowli tradycję wielu rodzin, często tradycję wie- zabytkowych i do tego często w bardzo lopokoleniową. Będąc od 20 lat nauczy- dobrym stanie (np. stacja i budynki miesz- cielem w Kaszubskim LO w Brusach mia- kalne w Brusach). Dopiero w ostatnich la- łem bardzo często wychowanków z kole- tach kryzys na kolei przyspiesza ich dewa-

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 21 stację (np. urocza stacyjka w Sławkach). wa) sieć kaszubskich kolei. Warunkiem Nie mniej kolej wpisała się w pejzaż ka- koniecznym, by kolej stała się atrakcyjną szubski wijąc swe linie między licznymi alternatywą dla innych środków trans- jeziorami stając się w wielu miejscach portu, jest skrócenie czasu podróży do i punktami widokowymi (czy raczej liniami z Gdańska. Dzisiaj to z Brus ponad 3 go- widokowymi, na Zaborach, to chociażby dziny i spory koszt z powodu okrężnej uroczy przesmyk między jeziorami Wiel- trasy przez Gdynię lub Chojnice i Tczew. kie Młosino i Raduń), co powinno stać się Odbudowa historycznych połączeń (do wizytówką turystyczna naszego regionu. Wrzeszcza) oraz remont istniejących, ale Dysponujemy w Zaborskim Towarzystwie rozpadających się torowisk tchnęłoby Naukowym sporą dokumentację fotogra- ożywczego ducha w ten nie tak stary na ficzna prezentującą południowy fragment Kaszubach wynalazek, przyspieszając po- kolei kaszubskiej na odcinku Męcikał ciągi i zaludniając ponownie perony przy – Dziemiany, w tym arcyciekawą, róż- regionalnych szlakach. nogatunkową florę torowisk i nasypów kolejowych oraz plany poszerzenia tego Kwiecień 2008 r. zbioru i stworzenia wystawy tematycznej. Zbigniew Gierszewski, Należy w tym miejscu podkreślić wymiar prezes ZTN ekologiczny kolei, która powinna pozo- stać znaczącym środkiem transportu, al- ternatywa dla ruchu kołowego. Z punktu widzenia bioróżnorodności gatunkowej Stanisław Lamczyk jest kolej przyjazna przyrodzie, bo daje rosnąć wielu gatunkom nawet pomiędzy Szanse na kolej podkładami, w kamiennej podsypce, kie- dy beton i asfalt coraz szerszych szos i au- kaszubską tostrad florze nie daje żadnych szans. Kolej w kulturze znalazła także swój Idea powiązania zachodniej i połu- wymiar literacki. Nasza wielka kaszub- dniowej części Województwa Pomorskie- ska pisarka Anna Łajming (1904-2003) go z Trójmiastem poprzez odtworzenie była niemalże rówieśniczką linii kolejo- ruchu kolejowego zyskała szerokie po- wej z Chojnic do Kościerzyny. Urodzo- parcie. Kolej Metropolitalnej, a wraz z nią na w Przymuszenie już w dzieciństwie Kolej Kaszubska jest ujmowana w planach podróżowała z Lubni do Brus i Lipusza, strategii transportowej naszego wojewódz- co opisuje w swoich wspomnieniach (t. twa. W chwili obecnej najważniejsze jest 1. „Dzieciństwo”). Staje się kolej kanwą wyprowadzenie linii kolejowych na tzw. niektórych jej mistrzowskich opowiadań, Górny taras Gdańska, tj. z Wrzeszcza do np. „Wiewiórka” w tomie „Czterolistna Rębiechowa. Można powiedzieć, że Port koniczyna”. Lotniczy im. Lecha Wałęsy będzie pierw- Kolej kaszubska ważna jest nie tylko szą stacją Kolei Kaszubskiej. dla mieszkańców Kartuz i Żukowa oraz Tworzeniem i zarządzaniem Kaszub- okolicznych gmin, ale też dla nas, miesz- ską Koleją Regionalną ma się zająć - jako kańców południa Kaszub, pod warunkiem, właściciel – Urząd Marszałkowski Woje- że kompleksowo zostanie rozbudowana, wództwa Pomorskiego. Całość projektu a przede wszystkim unowocześniona i polega na tym, że po oddłużeniu, spółka odrestaurowana (tam gdzie jest zabytko- „PKP Przewozy Regionalne”, przekaza-

22 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • na zostanie Urzędom Marszałkowskim. Cała znajdująca się w Woje- wództwie Pomorskim infrastruktura, niezbędna do organizowania prze- jazdów m.in. warsztaty naprawcze dla autobu- sów szynowych w Choj- nicach i Gdyni oraz tabor kolejowy, będzie podsta- wą do tworzenia nowej spółki na kształt Kolei Mazowieckich. Całość finansowana będzie z Re- gionalnych Programów Operacyjnych (Priorytet 7.1 bądź 7.3). Już dziś przygotowa- na jest koncepcja połą- czeń kolejowych Gdań- ska, Gdyni oraz docelo- wo lotniska Babie Doły (Gdynia – Kosakowo) z Chojnicami, Kościerzy- ną, Bytowem czy Kar- tuzami. Linie kolejowe będą obsługiwane przez autobusy szynowe, któ- rych prędkość ma wyno- sić 120 km/h. Tor z epoki kamienia łupanego Usprawnienie i ogra- niczenie czasu prze- Pamiętać musimy jednak, że tylko ca- jazdów pozwoli z pewnością na zinte- łościowe zrealizowanie koncepcji Kolei growanie całego Pomorza. Mieszkańcy Metropolitalnej i Kolei Kaszubskiej po- południowych i zachodnich powiatów zwoli na uzyskanie satysfakcjonujących Województwa Pomorskiego dzięki temu efektów. w pełni będą mogli korzystać z oferty kulturalnej bądź edukacyjnej stolicy Po- morza. Dzięki Kolei Kaszubskiej miesz- Czerwiec 2008 r. kańcom Trójmiasta będą mogli poznać Stanisław Lamczyk, Kaszuby, ich piękno, kulturę i zabytki. poseł na Sejm RP Kolej to ponadto możliwość podejmowa- nia pracy zawodowej w Gdyni, Sopocie i Gdańsku, bez konieczności zmiany miej- sca zamieszkania.

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 23 Wiesława Orzłowska wapienne podłoże doliny wpłynęły na wy- kształcenie wielu rzadkich ekosystemów i Ochrona chronionych siedlisk. Znajduje się w niej 10 typów siedlisk chronionych, ujętych w bioróżnorodności załączniku II Dyrektywy siedliskowej, w tym priorytetowe: torfowiska nakredowe i w Nadleśnictwie łęgi źródliskowe ze skrzypem olbrzymim. Do ciekawostek florystycznych należy Przymuszewo jedna z najliczniejszych w Polsce popu- lacji rzadkiego storczyka – obuwika po- Nadleśnictwo w celu kształtowania spolitego. Lesistość terenów w otoczeniu i ochrony różnorodności biologicznej, doliny wynosi około 80%. ochrony walorów krajobrazowych, ochro- W końcu XIX w. w dolinie Kulawy wy- ny środowisk łąkowych oraz zachowanie budowano system nawadniający okolicz- XIX wiecznych systemów nawodnień jako ne łąki. Był to system tzw. grzebieniowy, przykładu kultury rolniczej Kaszub, obec- składał się z jazu z mostem, biegnącego nie prowadzi dwa zadnia pod nazwą: skrajem doliny rowu – doprowadzalnika, „Odbudowa systemu nawadniającego łąki od którego odchodziły rowy nawadniają- w dolinie rzeki Kulawy” i „Utrzymanie ce, z nich z kolei woda rozlewała się na systemu nawadniającego łąki w komplek- łąki specjalnymi bruzdami, a jej nadmiar sie Laska”. Są to cenne przyrodniczo łąki, powracał do rzeki. Obecnie system ten dzięki rekonstrukcji odtworzone zostaną jest mocno zniszczony i nie pełni swojej wilgotne łąki, będące siedliskiem rzadkich funkcji, co powoduje przesuszenie łąk i gatunków roślin, oraz odtworzony zosta- zanikanie na nich cennej flory. nie unikalny, zabytkowy system nawad- W roku 1999 staraniem Nadleśnictwa i niania łąk. Wybitne wartości przyrodnicze przy wsparciu finansowym Wojewódzkie- tego terenu sprawiły, ze włączony został go Funduszu Ochrony Środowiska i Go- do Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków spodarki Wodnej w Gdańsku, odnowiono PLB 220001 – Wielki Sandr Brdy i Spe- jaz z mostem, będący początkiem istnie- cjalnego Obszaru Ochrony siedlisk PLH jącego wcześniej systemu nawodnień. W 220026 – Sandr Brdy. miejscu tym bierze początek kanał (dopro- wadzalnik) o długości około 2 km, biegną- Odbudowa systemu nawadniającego łąki cy równolegle do koryta rzeki Kulawy. Na w Dolinie rzeki Kulawy kanale mieszczą się dwa przepusty z krę- Rzeka Kulawa płynie przez Bory Tu- gów betonowych służące jako mostki na cholskie, w zachodniej części Zabor- istniejącej drodze gruntowej, utwardzonej skiego Parku Krajobrazowego. Jej dolina na tych przepustach kamieniem polnym. charakteryzuje się interesującą budową Po drodze tej biegnie trasa ścieżki dydak- geomorfologiczną i wyjątkowymi walo- tyczna – Dolina rzeki Kulawy. Kanał, wraz rami przyrodniczymi oraz krajobrazowy- z odchodzącymi od niego rowami, służył mi. Rzeka jest wcięta około 30 m w dno do nawadniania łąk na obszarze 12,69 ha, doliny, wraz z trzema jeziorami stanowi w okresie od końca XIX w. do lat 70-tych. hydrologiczny system rzeczno-jeziorny o W celu ochrony bioróżnorodności, długości około 7 km, zasilany licznymi, ochronę obszarów wodno-błotnych oraz bardzo wydajnymi źródliskami. Reżim hy- dla zachowania cennych przyrodniczo drologiczny rzeki, urozmaicona rzeźba i łąk, obecnie prowadzone są prace obej-

24 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • mujące rekonstrukcję systemu nawadnia- gę spodziewane walory przyrodnicze). jącego dolinie rzeki Kulawy, w kształcie Całość prac rekonstrukcyjnych systemu zbliżonym do zachowanych historycz- nawadniającego zakończona zostanie w nych urządzeń hydrotechnicznych. Od- czerwcu br. tworzone zostanie 2 550 m rowów dopro- wadzających wodę, poprzez odmulenie, Utrzymanie systemu nawadniającego łąki odbudowę zniszczonych fragmentów ich w kompleksie Laska obwałowań z wbiciem ścianki szczelnej, Łąki położone są na terenie Nadleśnic- wyłożenie faszyną skarp oraz uszczel- twa Przymuszewo w Leśnictwie Laska, nienie gliną lub marglem. Nad doprowa- oddz. 3281 i 3280/2, w północnej części dzalnikiem wykonana zostanie drewniana Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Zasi- kładka o długości 6,3 m i szerokości 1,9 lane są wodą z rzeki Kłonecznicy poprzez m. Umożliwi to przepęd owiec do wypa- system sztucznych kanałów. Rozdział sania odtwarzanych łąk. Wyremontowa- wód rzeki Kłonecznicy na łąki znajduje ne też zostaną dwie przepusto-zastawki się w odległości ok. 1,5 km jej od ujścia pod drogą oraz odbudowane będą dwie do jeziora Książe. Część wód z rzeki Kło- zastawki na doprowadzalniku. Odbudo- necznicy zostaje rozdzielona na jazie i wane – przez odmulenie – zostaną rowy służy do nawadniania łąk. Przedmiotowe (1 200 m) rozprowadzające wodę na łąkę łąki zajmują powierzchnię 25 ha. Obiekt oraz bruzdy rozlewowe (4 700 m), ułożo- leży w zasięgu klimatu pojeziernego, cha- ne będzie (z rur PCV) 120 szt. wpustów rakteryzującego się wczesną wiosną oraz wody do bruzd, regulowane stawidłami. długą i ciepłą jesienią. Z doprowadzalników, rowów rozprowa- Kompleks łąkowy położony jest na dzających i bruzd rozlewowych będzie licznych piaszczystych pagórkach, gdzie wykoszona roślinność (na powierzchni występują płytkie torfowiska o głęboko- 2,32 ha). ści do 1,5 m, poprzecinane rowami. Na Dzięki realizacji projektu odtworzo- siedliskach o różnym poziomie trofii i ne zostaną wilgotne łąki o powierzchni uwilgocenia wykształciły się różne zbio- 12,69 ha, będące siedliskiem wielu rzad- rowiska łąkowe. Na skutek znacznego kich gatunków roślin, w tym obuwika. przesuszenia uległy one degradacji. Wy- Odtworzony zostanie także unikalny, za- stępują one w mozaice ze zbiorowiskami bytkowy system nawadniania łąk. Projekt torfowiskowymi, tworząc z nimi roślinne zakłada odtworzenie antropogenicznego układy przejściowe o mieszanym łąkowo układu nawodnień łąk, odpowiedzialnego – torfowiskowym składzie florystycznym. za wykształcenie się na tym terenie warto- Utrzymanie w dobrej kondycji łąk ściowych przyrodniczo łąk podmokłych. przyczyni się do kształtowania różnorod- Odtworzenie antropogenicznych elemen- ności biologicznej. Całość nawadnianego tów krajobrazu kulturowego nie zagraża obszaru pozwoli na wykształcenie dwóch żadnym elementom przyrodniczym, nato- dominujących fitocenoz: łąki rdestowo miast powinno mieć zdecydowanie pozy- – ostrożeniowej (Cirsio–Polygoneum, An- tywny wpływ na roślinność łąk. geliko–Cirsietum oleracei) oraz łąki wy- Należy się spodziewać pozytywnego czyńcowej (Alopecuretum pratenis). efektu ekologicznego w postaci powstrzy- Utrzymanie łąk i związanych z nimi mania degradacji i poprawy jakości łąk układów biocenotycznych ma ogromne podmokłych. Ranga efektu ekologicznego znaczenie dla kształtowania różnorodno- ma raczej zasięg lokalny (biorąc pod uwa- ści biologicznej na obszarze Nadleśnictwa

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 25 Przymuszewo. Łąki stanowią również cie- W 2005 roku Nadleśnictwo przy kawe wnętrze krajobrazowe dla monoton- współpracy z Zaborskim Parkiem Krajo- nego krajobrazu sandrowego. Zaniechanie brazowym i Wojewódzkim Funduszem dalszego ekstensywnego użytkowania w Ochrony Środowiska i Gospodarki Wod- krótkim czasie spowoduje ich zarośnię- nej w Gdańsku dokonało remontu części cie spowodowane naturalnym procesem kompleksu łąkowego, gdzie utworzona sukcesji wtórnej. W pierwszym określe- została ścieżka dydaktyczna. nie użytkowanej łąki następuje masowe Obecnie Nadleśnictwo prowadzi przy- wkraczanie kęp trzęślicy modrej, turzycy gotowania projektowe na ukończenie od- prosowej, turzycy darniowej czy turzycy tworzenia pozostałej części kompleksu łąk, tunikowej. Dalszym symptomem zmian i przesuszenia jest pojawienie się form drzewiastych: łozy, olsza, topola. Obec- nie niektóre fragmen- ty łąk przejawiają oznaki przesuszenia, które można jeszcze na tym etapie zatrzy- mać. Jezioro Laska od strony południowej przylega do obiektu melioracyjnego. Po- między jeziorem a Kulawa, dopływ Zbrzycy łąkami, położonymi na licznych piaszczystych pagórkach wy- które zrealizowane zostaną w 2009 roku stępuje torfowisko poprzecinane rowami. przy pomocy Funduszy Unijnych. Torfowisko użytkowane było dawniej jako Głównym celem projektu jest poprawa łąka, jednakże z racji zamulenia rowów stanu siedlisk łąkowych, torfowiskowych i mi- uległo zabagnieniu i porosło częściowo kroklimatycznych lasów przy kompleksie łąk krzakami oraz turzycami. Poziom lustra przez odtworzenie systemu nawadniającego. wody w jeziorze Laska pozwala na dosta- Wzbogacona zostanie różnorodność teczne odwodnienie terenów przyległych. biologiczna ekosystemów przez odtwo- Kompleks pastwisk położony nad rzeką rzenie biotopów wilgotnych łąk. Ponadto Zbrzyca w pobliżu zabudowań osady le- przeprowadzona zostanie rekonstrukcja XIX śnej z racji zamulenia i zniszczenia urzą- wiecznego systemu nawodnień, przykła- dzeń uległ dewastacji. Część tych pastwisk du kultury rolniczej Kaszub. Teren zostanie wokół jeziora położona jest na glebach udostępniony dla celów edukacyjnych jako mułowo-torfowych i uległa zabagnieniu obszar o wybitnych walorach przyrodniczo natomiast pozostała część pastwisk poło- – kulturowych. żona jest na wyniesieniu piaszczystym i z braku nawodnień nie wykazuje dostatecz- Wiesława Orzłowska nych przyrostów. pracownik Nadleśnictwa Przymuszewo

26 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Mariusz Grzempa na objęcie raka ochroną prawną), niszcze- nie siedlisk, wprowadzanie nowych ga- Czynna ochrona tunków (rak pręgowaty i sygnałowy) oraz zanieczyszczenia środowiska. Analizując raków rodzimych możliwość restytucji raka szlachetnego należy brać pod uwagę również presję ze w Zaborskim Parku strony węgorza i okonia oraz wydry, dla której raki są znakomitym przysmakiem. Krajobrazowym Program restytucji raka szlachetnego na terenie ZPK objęty jest merytoryczną opieką Pod koniec października 2007 r. dr Przemysława Śmietany z Uniwersytetu Zaborski Park Krajobrazowy działając w Szczecińskiego. O skuteczności restytucji porozumieniu z rybakami i leśnikami z tego gatunku decyduje jakość siedliska. Nadleśnictwa Przymuszewo przeprowa- Forma ochrony przyrody jaką jest park dził akcję wsiedlenia raka szlachetnego do krajobrazowy pozwala na monitorowanie wód. różnych przejawów antropopresji i bieżącą ZPK powstał w 1990 r. i obecnie zaj- kontrolę zmian jakościowych środowiska. muje powierzchnię przeszło 34 tysięcy Wsiedlenie raków poprzedzone było oce- ha, z czego wody stanowią blisko 5 ty- ną jakości wód ZPK pod kątem wymagań sięcy. Za wyborem Zaborskiego Parku siedliskowych tego gatunku. W 17 wytypo- Krajobrazowego jako miejsca potencjalnej wanych akwenach przeprowadzono anali- restytucji raka szlachetnego przemawiała zę podstawowych parametrów fizykoche- duża lesistość, niska eutrofizacja obszarów micznych: przewodnictwo elektrolitycz- leśnych oraz obecność jezior lobeliowych. ne, pH, O , N-NH , N-NO , P, Ca, Mg, a 2 4 3 Rak szlachetny Astacus astacus jest także zawartość tlenu przy dnie i chlorofil. jedynym rodzimym przedstawicielem Oprócz tego dokonano oceny makrofitów astakofauny Pomorza, który jeszcze do lat litoralnej i przybrzeżnej strefy jezior oraz sześćdziesiątych występował w jeziorach jakościowej oceny makrobentosu. powiatu chojnickiego m.in. jez. Warszyn, W wytypowanych jeziorach i ciekach Zmarłe i Szeczonek. Na przełomie lat 50 sprawdzano występowanie obcych gatun- i 60 ubiegłego wieku, raka szlachetnego ków raków. Wprowadzanie do naszych pozyskiwano z ww. jezior, a także zbior- wód nowych gatunków, w tym przypadku ników położonych poza granicami ZPK: raków amerykańskich tj. raka pręgowa- jezioro Kiedrowickie, Borzyszkowskie, tego Orconectus limosus i sygnałowego Piaszno, Kamieniczno, Trzebielsk i Kły. W Pacifaascus leniusculus jest w chwili obec- XIX w. przywleczono z Ameryki Północnej nej uważane za najpoważniejsze zagro- śmiertelną dla raka szlachetnego choro- żenie dla rodzimego raka szlachetnego. bę zwaną raczą dżumą, a potem jeszcze Badania wykazują, że współwystępowanie uodpornionego na nią amerykańskiego raka pręgowatego z rakiem szlachetnym raka pręgowatego, który dodatkowo lepiej zawsze kończy się wyparciem ze zbiorni- znosząc zanieczyszczenie i niedotlenienie ka tego drugiego. Obszar Pomorza uznać wody zaczął wypierać raka szlachetnego z można za strefę najsilniejszej ekspansji naszych wód. raka pręgowatego w Europie. Obecnie eks- Najważniejszymi zagrożeniami dla pansja tego gatunku jest największym za- raka szlachetnego są: nadmierna eksploata- grożeniem dla obecności raka szlachetne- cja (obecnie niedopuszczalna ze względu go w naszych wodach. Ciągłe introdukcje

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 27 tego gatunku do nowych siedlisk są wynikiem nie- znajomości problemu zagrożenia dla różno- rodności biologicznej bądź nieznajomości lub poszanowania dla istnie- jących w naszym kraju przepisów i norm praw- nych. Po szczegółowej analizie do restytucji wytypowano jedno je- zioro i ciek wodny bę- dące własnością Skarbu Portret raka szlachetnego (Astacus astacus) fot. dr Przemysław Śmietana Państwa. Jezioro jest dzierżawione od Agencji Nieruchomości terynaryjne i w przypadku parku krajobra- Rolnych przez Gospodarstwo Rybackie zowego, który nie sprawuje zarządu nad w Charzykowach, a ciek administrowany nieruchomościami, uzgodnić to z zarządcą jest przez Zarząd Melioracji i Urządzeń lub dzierżawcą terenu. Wodnych Województwa Pomorskiego w Raki które trafiły na teren ZPK po- Gdańsku Oddział Terenowy w Człuchowie. chodzą z dwóch jezior i rzeki Pojezierza Instytucje te współpracują z Zaborskim Bytowskiego (łącznie 550 osobników). Parkiem Krajobrazowym przy realizacji Badaniom weterynaryjnym pod kątem wy- programu. stępowania zewnętrznych objawów cho- Na tym etapie zaawansowania progra- rób poddano 100 osobników. U żadnego mu restytucji celowo nie podajemy nazw osobnika z całej próby nie stwierdzono miejsc gdzie zostały wpuszczone raki ze śladów i objawów dżumy raczej, choroby względu na ryzyko wyłowienia osobników porcelanowej, plamicy oraz pasożytów przez osoby pragnące przenosić je do in- zewnętrznych. Wszystkie osobniki były w nych wód bez stosownego przygotowania. doskonałej kondycji i nadawały się do ce- Rak szlachetny jest gatunkiem podle- lów restytucyjnych. gającym w Polsce ochronie prawnej. W Program jest finansowany przez związku z powyższym na podstawie art. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska 56 ust. 2 pkt 1 i ust. 4 pkt 5 ustawy z dnia i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody W roku 2008 Zaborski Park Krajo- oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska brazowy prowadzi kampanię edukacyjną z dnia 28 września 2004 r. w sprawie ga- poświęconą ochronie raka szlachetnego tunków dziko występujących zwierząt ob- oraz monitoring. Pod koniec maja nastąpi jętych ochroną na przeprowadzenie resty- wzmocnienie populacji o kolejną obsadę. tucji należy uzyskać stosowne zezwolenia. Dotyczą one zgody na chwytanie, prze- Mariusz Grzempa trzymywanie, transport i przemieszczanie dyrektor Zaborskiego Parku Krajobrazowego z miejsc regularnego przebywania do wy- znaczonych wód ZPK. Decyzję admini- Po więcej informacji zapraszamy stracyjną w tej sprawie wydaje wojewoda. na stronę www.zaborskipark.pl Ponadto należy uzyskać świadectwo we-

28 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Michalina Jażdżewska 37 uczniów z 14 szkół. Tuż przed występem konkursowym organizator konkursu – pan Konkurs Gierszewski wygłosił wykład o florze Ka- szub, jej ekologii i ochronie oraz znaczeniu o Złote Kocanki w kulturze kaszubskiej. Poziom tej edycji był bardzo wyrównany i dopiero druga do- Piaskowe grywka wyłoniła zwycięzcę, którym został Mateusz Brzoska z Gimnazjum we Wielu. w Kaszubskim LO Rozpoznał on bezbłędnie wszystkie pre- zentowane gatunki roślin. Podczas dyskusji Zaborski Konkurs Ekologiczny o Złote przy poczęstunku narodził się pomysł, aby Kocanki Piaskowe odbywa się już od 2004 w przyszłym roku Konkurs o Złote Kocan- roku i doczekał się 5 edycji. Nazwa kon- ki Piaskowe wzbogacić o nową dyscyplinę kursu związana jest bezpośrednio z jego konkursową – na mistrza systematyki. tematyką. Kocanki piaskowe to niepozorne 4 kwietnia 2006 roku odbyła się kolej- byliny o złotych kwiatach rosnące na su- na, trzecia już edycja Zaborskiego konkur- chych terenach. su. Spośród 24 uczniów reprezentujących Pomysł zorganizowania konkursu, któ- 13 szkół, po jednej dogrywce wyłoniono ry polegałby na rozpoznawaniu gatunków aż trzech uczniów, którzy nie mieli sobie roślin należących do flory Południowych równych i bezbłędnie oznaczyli konkurso- Kaszub na podstawie ich zdjęć narodził się we gatunki roślin. Tym razem tryumfowało podczas Wiosennego Tygodnia Ekologicz- Gimnazjum we Wielu, które reprezentowa- nego w 2002 roku. Przez kolejne lata na- li Żaneta Baczyńska i Dawid Zblewski oraz uczyciel Kaszubskiego LO – pan Zbigniew uczennica ZSO Bytów – Katarzyna Pałubic- Gierszewski fotografował pospolitą florę ka. Równie wysoki poziom zaprezentowali okolicy oraz oznaczał poszczególne gatun- uczniowie którzy zdecydowali się również ki przy pomocy odpowiedniej literatury. na uczestnictwo w konkursie na mistrza Tak stworzony zbiór kilkuset zdjęć posłużył systematyki. Maksymalną liczbę punktów jako materiał pierwszej edycji konkursu, otrzymali: Małgorzata Maciejczyk z Gim- który odbył się w bruskim LO w 2004. Już nazjum nr 2 w Kościerzynie oraz Ariel Kit- wtedy cieszył się on niezwykłą popularno- zermann – gimnazjalista z Brus. ścią, o czym świadczy liczba zgłoszonych Czwarta edycja Konkursu o Złote Ko- uczestników i przybyłych gości. W konkur- canki Piaskowe została nieco utrudniona. sie uczestniczyło bowiem dwudziestu czte- Organizator nie tylko zaktualizował zbiór rech uczniów z ośmiu szkół gimnazjalnych zdjęć, ale też wprowadził nowe gatunki, i ponadgimnazjalnych. Poziom konkursu które uczestnicy sami musieli oznaczyć. był bardzo wysoki, o czym świadczyła 20 kwietniu 2007 do zmagań konkurso- konieczność przeprowadzenia dogrywki. wych przystąpiło 27 uczniów z 11 szkół. Ostatecznie zwyciężyła uczennica Gimna- Tym razem bezkonkurencyjna w rozpo- zjum w Brusach – Agata Słomińska zdoby- znawaniu roślin okazała się uczennica wając niemal maksymalną liczbę punktów. bruskiego LO – Michalina Jażdżewska, a Druga edycja konkursu odbyła się 12 Mistrzem Systematyki został Ariel Kitzer- kwietnia 2005 roku. Tym razem liczba mann, który reprezentował Technikum przybyłych uczestników zaskoczyła nawet Leśne w Tucholi. Czas uczestnikom umi- organizatorów – w murach Zespołu Szkół lił dr Piotr Rutkowski z Katedry Taksono- Ponadgimnazjalnych w Brusach zjawiło się mii Roślin i Ochrony Przyrody UG, który

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 29 przeprowadził niezwykle ciekawy wykład rzyna, ZSO Bytów, Gimnazjum nr 3 Choj- na temat taksonomii roślin. nice, Gimnazjum Wiele, ZSP nr 1 Chojnice V edycja konkursu odbyła się 18 kwiet- oraz Gimnazjum Czersk. nia 2008 roku w KLO Brusy, a sam finał w Spośród wszystkich uczestników 5 PMDK w Brusach. Wzięło w nim udział 19 – letniej już tradycji konkursu znalazły się młodych botaników z ośmiu szkół z oko- osoby, które brały udział niemal w każdej licznych powiatów. Zarówno eliminacje edycji konkursu. Ariel Kitzermann – obec- jak i finał bezbłędnie przeszedł gimnazja- nie uczeń 2 klasy Technikum Leśnego w Tu- lista z Brus - Lesław Świerczek. Tradycyjnie choli rozpoczął swoją przygodę z konkur- już mistrzem systematyki został Ariel Kit- sem już jako gimnazjalista. Podczas swoich zermann oraz Aleksandra Krogulec z ZSL 3 startów w konkursie na mistrza systematy- w Tucholi. W czasie obrad jury wykład o ki zawsze zajmował pierwsze miejsce, nato-

Pracownia komputerowa w ZSP w Brusach zapełnione uczestnikami konkursu bioróżnorodności wygłosił dr Piotr Rutkow- miast podczas 4 startów w rozpoznawaniu ski z Wydziału Biologii, Geografii i Oce- roślin zdobywał czołowe miejsca. Równie anografii Uniwersytetu Gdańskiego. wytrwałymi znawcami flory okazali się Ma- We wszystkich edycjach konkursu teusz Brzoska, Artur Eichmann, Michalina wzięło udział ponad 100 uczestników re- Jażdżewska oraz Alicja Nakielska. Ucznio- prezentujących 18 szkół: Gimnazjum w Sil- wie ci trzykrotnie stawali do botanicznych nie, Gimnazjum w Brusach, Gimnazjum w zmagań – wygrywając poszczególną edycję Dziemianach, Gimnazjum w Goręczynie, konkursu, lub zajmując czołowe miejsca. Gimnazjum 1 w Chojnicach, Zespół Szkół Wiedzy reprezentowanej przez tych i in- Licealnych w Chojnicach, KLO w Brusach, nych uczestników konkursu nie powstydził- CKU Filia Brusy, Technikum Leśne Tuchola, by się niejeden znawca flory. Gimnazjum nr 1 Kościerzyna, I LO Koście- Pomysł zorganizowania konkursu o Zło- rzyna, LO Czersk, Gimnazjum nr 2 Koście- te Kocanki Piaskowe spodobał się nie tylko

30 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • okolicznym szkołom, ale i przedstawicie- Ważne dla rozwoju konkursu jest lom władzy, zarówno okolicznych miast, wsparcie finansowe. Nagród wystarczy za- organizacji ekologicznym jak i również nad- wsze dla wszystkich uczestników konkursu leśnictw. Co roku organizacyjne wsparcie dzięki stałym i niezawodnym sponsorom. konkurs otrzymuje od Dyrekcji ZSP i PMDK Każdego roku są nimi: Starostwo Powiato- w Brusach, Zaborskiego Parku Krajobrazo- we w Chojnicach, Burmistrz Brus, Zabor- wego, Parku Narodowego „Bory Tuchol- ski Park Krajobrazowy, Park Narodowy skie”, a ostatnio również od nowo powstałe- „Bory Tucholskie”, Fundacja Ekologiczna go Zaborskiego Towarzystwa Naukowego. Ziemi Chojnickiej i Zaborskiej, Nadleśnic- Instytucje te, zaszczycają organizatora two Przymuszewo, Nadleśnictwo Czersk, konkursu wydelegowanymi gośćmi, który- Nadleśnictwo Rytel. Nagrody to zazwyczaj mi byli m.in.: wspomniany już dr Piotr Rut- książki o tematyce przyrodniczej, albumy, kowski, Tomir Kubicki (Nadleśnictwo Przy- atlasy roślin, ale również kubki, koszulki, muszewo), Dorota Krzoska (Zaborski PK), smycze oraz inne drobiazgi. Krzysztof Zabrocki (PTPP „pro Natura”), Uczestnictwo w konkursie o Złote Ko- Witold Ossowski (Burmistrz Brus), Aleksan- canki Piaskowe daje możliwość nie tylko der Mrówczyński (Członek Rady Powiatu wygrania okazałych nagród, ale przede Chojnickiego), Dyrektor ZSP Zbigniew Ło- wszystkim zdobycia lub pogłębienia wie- miński, Justyna Rymon Lipińska (PN „Bory dzy botanicznej dotyczącej terenów połu- Tucholskie”). Ludzie ci niejednokrotnie słu- dniowych Kaszub. żą radą, pomocą merytoryczną oraz stano- wiskiem w jury. Michalina Jażdżewska członek Zarządu ZTN, studentka UG

Stefan Pestka Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych nad Zbrzycą Monitoring populacji biologicznych to powtarzane w określonych odstępach cza- su oceny ich parametrów, odnoszące się do określonego obszaru i mające na celu wykrycie tychże parametrów. W ochronie Dzwoniec. przyrody monitoring stanowi podstawo- we narzędzie diagnozy stanu populacji, prezentatywnych wskaźników liczebności jak również niezbędny składnik oceny populacji najbardziej rozpowszechnionych skuteczności prowadzonych zabiegów ptaków gniazdujących w Polsce. Właśnie ochronnych. w grupie ptaków powszechnie uznawa- Monitoring pospolitych ptaków lęgo- nych za pospolite i względnie niezagrożo- wych (MPPL) jest programem, którego ne, w krajach Unii Europejskiej notowany celem jest uzyskanie ogólnokrajowych, re- jest drastyczny spadek liczebności.

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 31 Dane uzyskane w ramach MPPL są bocianów, czapli, kormoranów, nanosząc wykorzystywane m.in. do tworzenia na specjalne formularze kody ptaków. Farmland Bird Index, unijnego wskaźni- Spośród ponad 350 obszarów kontro- ka stanu zdrowia ekosystemów użytko- lnych wybraliśmy kwadrat PG43 między wanych rolniczo. Prowadzone od 2001 Rolbikiem, a Widnem nad rzeką Zbrzycą. roku przy współpracy ponad 300 wyso- Nasz kwadrat to różnorodność ekosyste- ko wykwalifikowanych obserwatorów mów: wilgotna łąka, pole, sucha murawa, ptaków, na ponad 350 powierzchniach zagajnik, młodnik. W zakolach Zbrzycy próbnych na terenie całej Polski, MPPL dominują podmokłe turzycowiska. Kwadrat pełni rolę największego krajowe progra- który badamy jest zróżnicowany pod mu monitorowania różnorodności biolo- względem ornitologicznym, można tu spo- gicznej. Program prowadzony jest przez tkać różne gatunki ptaków. W monitoringu Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony uczestniczymy od 2006 roku, w tym czasie Ptaków (OTOP). badaliśmy ptaki trzy razy, mniej więcej o tej samej porze roku, co pozawala nam na otrzymanie wiarygodnych wyników. W cią- gu trzech lat naliczyliśmy ponad 40 gatun- ków ptaków. Co roku w naszym kwadracie obserwujemy np. brzęczki, kszyki, kukuł- ki, czajki, żurawie. Oprócz wymienionych gatunków w kwadracie PG43 spotykamy wiele pospolitych ptaków charakterystycz- nych dla ekosystemu badanego obszaru. Do tej pory w ramach programu za- rejestrowano 200 gatunków ptaków. Zgromadzone dane umożliwiają uzyska- nie wiarygodnych trendów liczebności dla niektórych gatunków ptaków. Otrzymane informacje pozwalają wyciągnąć wnioski odnośnie spadku bądź wzrostu liczebno- ści wybranych populacji ptaków. Od 2001 roku obserwuje się drastyczny spadek ga- Grubodziób. tunków takich jak: szczygieł, czajka, sikor- ka uboga, błotniak stawowy, świergotek Liczenie ptaków ma miejsce pomiędzy polny, przepiórka, dudek. Niektóre gatunki 10 kwietnia a 30 czerwca i obejmuje dwie ptaków wykazują wzrost liczebności, do wizyty. Pierwsza – wczesna od 10 kwietnia takich gatunków zaliczamy: paszkota, pier- do 15 maja, druga od 16 maja do 30 czerw- wiosnka, skowronka, żurawia, lerka, czu- ca. Projekt realizowany jest dzięki sieci 15 batka, bażanta, szpaka, pleszka. koordynatorów regionalnych. Dzięki dalszym obserwacjom w ra- W kwadracie o boku 1 km wyznacza mach programu MPPL możliwe będzie się dwa możliwie prostoliniowe transekty uzyskiwanie coraz bardziej wiarygodnych (przejścia) w odległości 250 m od brzegów wyników w skali kraju. Pozwoli to na kwadratu w kierunku północ – południe lub ochronę tych gatunków ptaków, których wschód – zachód. Transekty dzieli się na 5 liczebność drastycznie spada oraz pomoże dwustumetrowych odcinków, wzdłuż któ- poznać przyczyny wzrostu niektórych ga- rych prowadzi się liczenie wszystkich pta- tunków ptaków. ków widocznych i słyszanych, w strefie 25 m, 100 m i powyżej. Liczy się ptaki siedzą- Stefan Pestka ce, podlatujące, przelatujące oraz gniazda członek OTOP, absolwent Kaszubskiego LO

32 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Joanna Mankiewicz (rzeźby, obrazy, fotografie) pozostawione przez twórców z całej Polski: z Krakowa, Galeria Oczko Kazimierza Dolnego, Łodzi, Łowicza, Sosnowca, Podolsza, Chrzanowa, Libią- w Męcikale ża, Bydgoszczy, Słupska, a także z Brus, Chojnic, Jarcewa, Męcikała. Wszystkie W malowniczej wsi Męcikał przy uli- wystawy poplenerowe oraz promujące cy Długiej 10 znajduje się gospodarstwo twórczość zarówno w Męcikale, jak i po- artystyczno-ekologiczne Joanny i Sławo- zamiejscowe są opatrzone kolorowymi mira Mankiewicz. Posesja położona jest katalogami. nad rzeką Brdą, która w tym miejscu pły- Na terenie posesji znajduje się także nie przepiękną pradoliną. Gospodarze to arboretum, w którym można podziwiać artyści plastycy uprawiający malarstwo i rośliny z różnych stron świata. Między in- fotografikę. Oprócz tego, że sami tworzą, nymi rośnie: palecznik chiński, kolkwicja organizują ogólnopolskie plenery malar- chińska, styrakowiec chiński, trzmielina sko-rzeźbiarsko-foto-graficzne. wielkoskrzydła chińska, grujecznik japoń- Podczas plenerów artyści z całej Polski w swych pracach utrwalają piękno Ziemi Zaborskiej, wymieniają się doświad- czeniami, prowadzą dys- kusje na temat sztuki i jej roli w życiu współczesne- go człowieka, uczestniczą w zorganizowanych przez gospodarzy ogniskach ar- tystycznych, wycieczkach krajoznawczych i wie- czorkach poetyckich. W tym czasie organizatorzy prowadzą również warsz- Trwa wernisaż poplenerowy. Z lewej twórcy galerii. taty plastyczne dla dzieci i młodzieży z Powiatu Chojnickiego. Pod- ski, magnolia Kobus japońska, pigwowiec czas warsztatów młodzież ma możliwość japoński, jarząb szwedzki, klon japoński, podpatrzeć doświadczonych twórców klon palmowy kanadyjski. Park, w którym podczas pracy i zasięgnąć ich rady i po- założono arboretum co roku powiększa mocy w rozwiązywaniu własnych proble- się o nowe rośliny z różnych krajów i mów twórczych. kontynentów. Szczególnie pięknie jest Plony plenerów i warsztatów prezen- na jesieni, gdy liście egzotycznych roślin towane są w Internecie na stronie www. przebarwiają się w szerokiej gamie barw. galeriaoczko.go.pl oraz w miejscowej Ga- Gospodarze zapraszają do zwiedzania lerii Oczko, która znajduje się na terenie Galerii Oczko i do arboretum. gospodarstwa. W Galerii można oglądać zarówno prace malarskie i fotograficz- Joanna Mankiewicz ne właścicieli, jak i prace poplenerowe Galeria Oczko

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 33 Anna Orlikowska dowymi, fundacjami i instytucjami. Stowa- rzyszenie ma na celu ustawicznie apelo- Stowarzyszenie wać do władz o poświęcanie dostatecznej uwagi osobom niepełnosprawnym, nieza- Na Rzecz Osób leżnie czy kwestia dotyczy ogólnego pro- blemu czy interwencji w poszczególnych Niepełnosprawnych przypadkach, gdzie narażone zostaje ży- cie czy godność osoby niepełnosprawnej. „Ty i Ja” Organizacja stałego miejsca spotkań osób Stowarzyszenie Na Rzecz Osób Nie- niepełnosprawnych na terenie gminy Brusy. pełnosprawnych „Ty i Ja” w Brusach po- Stowarzyszenie będzie starało się pozy- wstało z inicjatywy 30 uczestników na skać pomieszczenia aby móc spotykać się spotkaniu założycielskim, które odbyło w celu realizacji swoich zamierzeń, które się 3 marca 2008 roku w Urzędzie Miej- będą dostosowane dla osób niepełnospraw- skim Brusach. Pomysłodawcami powsta- nych. Problem dostępności ma niebagatel- nia tego stowarzyszenia były 3 osoby: ne znaczenie dla procesu wyrównywania matka 7-letniego niepełnosprawnego Pa- szans osób niepełnosprawnych. Utrudnio- wełka – Mariola, niepełnosprawny – Rafał ny dostęp do budynków, budowli, środków i wolontariuszka Anna. Stowarzyszenie transportu skazuje te osoby na korzystanie jest organizacją o zasięgu ogólnopolskim, z pomocy innych i odbiera im szansę na sa- pozarządową, dobrowolną działającą na modzielne życie. Usuwanie barier w świe- rzecz środowisk osób niepełnosprawnych cie fizycznym jest rzeczą trudną i kosztow- i ich rodzin, oraz opiekunów; w zakresie ną, dlatego Stowarzyszenie będzie starało szeroko pojętej profilaktyki powstawania się wpływać na powstawanie nowych pro- niepełnosprawności w różnych dziedzi- jektów na terenie gminy Brusy. Jednocze- nach życia. śnie będzie zwalczać stereotyp, który każe utożsamiać niepełnosprawność jedynie z dysfunkcją ruchu, a bariery – z wysokimi Cele Stowarzyszenia krawężnikami i stromymi schodami. Waż- nym celem jest wyzwalanie inicjatywy w Niesienie pomocy osobom niepełnosprawnym celu wszechstronnej rehabilitacji poprzez z upośledzeniem umysłowym i fizycznym. organizację własnej bazy rehabilitacyjnej Pomoc ma się opierać przede wszyst- oraz organizowanie turnusów rehabilita- kim na przystosowaniu do życia w spo- cyjnych i wypoczynku. łeczeństwie, integracji ze środowiskiem poprzez organizację imprez o charakterze Pomoc w rozwijaniu uzdolnień osób niepeł- rekreacyjno-sportowym, artystycznym, nosprawnych i promowanie ich osiągnięć. kulturowym, rozrywkowym, rehabilitacyj- Wśród celów podjętych przez Stowa- nym. Ponadto Stowarzyszenie będzie po- rzyszenie nie mogło zabraknąć i tego, któ- średniczyć w kontaktach z władzami rzą- ry dotyczy udziału osób niepełnospraw- dowymi i samorządowymi, z placówkami nych w życiu artystycznym społeczeń- służby zdrowia, organizować wycieczki stwa. Należy pamiętać, że przy niektórych dla osób niepełnosprawnych o charakte- rodzajach niesprawności, sztuka stanowi rze krajoznawczym i poznawczym oraz niejednokrotnie jedyny dostępny sposób współpracować z organizacjami pozarzą- wyrażania swoich myśli i emocji.

34 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Dzień Godności w Brusach Zapewnienie osobom niepełnospraw- różnią się od otoczenia. Tymczasem żad- nym możliwości rozwoju intelektualnego na dysfunkcja psychiczna lub fizyczna nie i artystycznego służy nie tylko ich korzy- przesądza o tym, że ktoś nie może być war- ści, ale wzbogaca społeczność, do której tościowym członkiem społeczeństwa – o ile należą. Wobec powyższego, celem Stowa- społeczeństwo pozwoli mu na to poprzez rzyszenia jest zapewnić osobom niepełno- stworzenie warunków odpowiednich do sprawnym sposobność do wykorzystania prawidłowego rozwoju i samorealizacji. swojego potencjału twórczego poprzez Realizacji tego celu służy przede wszyst- zajmowanie się działalnością artystyczną. kim aktywizacja społeczności osób niepeł- Celowi temu służy też dążenie do udostęp- nosprawnych, promowanie jej osiągnięć w nienia dla osób niepełnosprawnych insty- różnych dziedzinach życia, oraz edukacja tucji kulturalnych, takich jak domy kultury pozostałej części społeczeństwa odno- czy biblioteki. śnie problematyki niepełnosprawności, jej zróżnicowania itd. Dzięki tym działaniom Pogłębianie świadomości społecznej. może chociaż w części uda się przełamać Cel ten posiada szczególne znaczenie izolację, w jakiej częstokroć tkwią osoby na tle pozostałych. Poprzez jego realizację niepełnosprawne poprzez wzmocnienie staramy się kształtować właściwe postawy ich wiary we własne możliwości oraz roz- w kontaktach pomiędzy społecznością lu- winięcie w naszej społeczności między in- dzi zdrowych, a osobami niepełnospraw- nymi takiej cechy, jak tolerancja. nymi, zmieniać mentalność ludzką, która wciąż jest pełna uprzedzeń i stereotypów Anna Orlikowska w podejściu do osób, które w jakiś sposób

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 35 Krzysztof Zabrocki życiu społecznym. Elity te nie mają rzeczy- wistego poparcia społecznego – w wybo- Biura Porad rach w Polsce uczestniczy wciąż mniejszość społeczeństwa i oni wybierają władzę. Obywatelskich jako Rządzący nie mający mandatu społecz- nego często świadomie wykluczają obywa- ważny element teli w czasie poza kampania wyborczą z życia społecznego. Wyborcy potrzebni im społeczeństwa są tylko raz na kilka lat podczas głosowań do określonych organów państwowych obywatelskiego czy samorządowych. Powstał ustrój quasi- -demokratyczny, w którym wyborcy często Solidarność w 1980 r. przywróciła świa- wybierają na zasadzie mniejszego zła. tu, zapomniane już nieco hasło rewolucji Wejście Polski do Unii Europejskiej, w francuskiej z 1789 r.; wolność, równość i której standardy demokratyczne jak i samo- braterstwo (solidarności) – liberte, egalite, organizacja społeczeństwa są bardziej roz- fraternite. winięte, jest pewną nadzieja. Polacy powoli Powstał w okresie tzw. pierwszej so- otrząsają się z okresu żywiołowego dzikie- lidarności masowy ruch społeczny, który go kapitalizmu i klimat do działań społecz- był właściwie formą organizacyjną społe- nych staje się (też dzięki pomocowym środ- czeństwa obywatelskiego. Niestety szok kom unijnym) bardziej sprzyjający. stanu wojennego doprowadził do spadku Przychodzi czas zapełnienia frazesów aktywności obywatelskiej i rozpadu więzi demokracji konkretną treścią. Powstające społecznych, do zamknięcia i izolacji, ogra- nowe organizacje pozarządowe mają na celu niczenia aktywności do życia rodzinnego i stworzenie społeczeństwa obywatelskiego. codzienności. Zaborskie Towarzystwo Naukowe już w Podobnie, po 1989 r. szok tworzącego statucie wskazało, że ważnym elementem się dzikiego kapitalizmu, często przypomi- dla stowarzyszenia jest system poradnic- nającego najgorsze wzorce XIX-wiecznego twa obywatelskiego i powstanie sieci biur kapitalizmu, i rodzącego się konsumpcjoni- porad obywatelskich. Wzorem powinien zmu nie sprzyjał aktywności obywatelskiej. być system angielski, z siecią ponad 2000 Nawet autorytet Jana Pawła II i słynne biur. Przeszkoleni doradcy (płatny personel słowa „nie jeden przeciw drugiemu, a jeden i wolontariusze) udzielają kilku milionów z drugim”, pomimo chwilowych uniesień porad rocznie w najróżniejszych sprawach. nie doprowadził do organizacji społeczeń- (np. ubezpieczeń społecznych, rent, eme- stwa, które zagospodarowałoby lęk przed rytur, zasiłków socjalnych, pracy, mieszka- samotnością i lęk przed zaangażowaniem niowych, prawnych). Podstawowe zasady się w życie społeczne. doradztwa obywatelskiego to: bezpłatność, Powstały po 1989 r. system społeczny bezstronność, otwartość dla wszystkich, wprowadził w Polsce wiele formalnych de- poufność i niezależność, aktualność i rze- mokratycznych zapisów, które jednak bez telność informacji, samodzielność. ich wypełnienia treścią są tylko pustosło- W Polsce istnieje tylko 29 biur porad wiem. „Wolność od” nie została zagospo- obywatelskich, i to z reguły w dużych mia- darowana „wolnością do”. Powstał system stach. Istnieje ogromna potrzeba społeczna społeczny w którym tylko elity (podobnie powstania sieci poradnictwa obywatelskie- zresztą jak w komunizmie) uczestniczą w go, w sytuacja, gdy jak stwierdzają liczne

36 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • autorytety np. Jan Kochanowski – rzecznik Zaborskie Towarzystwo Naukowe praw obywatelskich „znaczna część społe- liczy na życzliwość i poparcie dla idei czeństwa jest pozbawiona usług prawnych stworzenia sieci biur porad obywatelskich i marginalizowanych prawnie. Biedni lu- na Kaszubach. dzie są pozbawieni rzeczywistej pomocy i mogą liczyc tylko na siebie, zwłaszcza w Krzysztof Zabrocki miejscowościach oddalonych od wielkich prezes ZTN aglomeracji.

Dr Bartosz Słomiński Od kilku lat w Polsce trwa polemika na temat GMO, chyba jednak po raz pierw- Nie zjadaj szy na tak dużą skalę doszło do publicz- nej dyskusji. 5 marca 2008 r. przeciwnicy bliźniego swego. GMO (m.in. Klub Parlamentarny „Prawo i Sprawiedliwość”, Koalicja „Polska wolna Kontrowersje od GMO”, Solidarność Rolników Indywi- dualnych i inne) zorganizowali w Sejmie wokół GMO konferencję pod tytułem „GMO a zagro- żenia dla człowieka”. Dobór prelegentów Problem modyfikacji genetycznych od i ich wystąpienia oraz tytuł samej debaty dawna nie jest już tylko sprawą naukow- sugerują, że stanowisko końcowe przygo- ców. Na milionach hektarów pól rosną towano na długo przed tą konferencji. zmienione genetycznie rośliny, miliony Na początku tego roku przetoczyła się chorych na cukrzycę codziennie stosu- w prasie fala dyskusji na temat modyfikacji je preparaty insuliny wytwarzane przez genetycznych, głównie na łamach „Gaze- zmodyfikowane bakterie bądź drożdże, ty Wyborczej”. Mimo kilku obiektywnych każdy z nas na sklepowych półkach spo- naukowo artykułów w licznych głoszono tyka żywność zawierającą GMO (akronim fałszywe poglądy na temat GMO, którym, angielskiego określenia organizmów ge- jak się okazało, hołdują nie tylko niespe- netycznie zmodyfikowanych). Technolo- cjaliści, ale również niektórzy politycy i gie te budzą jednak wiele kontrowersji, wysocy urzędnicy państwowi. Jako bio- włączając w debatę naukowców, ludzi technolog czułem co najmniej zażeno- związanych z ochroną środowiska, ety- wanie, czytając artykuł Ministra Ochrony ków, producentów żywności, konsumen- Środowiska Macieja Nowickiego, bądź tów oraz różne organizacje określające co bądź profesora ochrony środowiska, się jako ekologiczne. Spór o GMO ma wy- p.t. „Czy naprawdę musimy jeść żywność miar nie tylko naukowy i ekonomiczny, genetycznie modyfikowaną?” („Gaze- opiera się też o kwestie socjalne, etyczne, ta Wyborcza” z dn. 22 lutego 2008), w kulturalne a nawet religijne – genetyczne którym mija się on z prawdą wiele razy. manipulacje ludzkim DNA znalazło się Dla przykładu cytuję: „[…] rośliny, którym wśród „nowych” grzechów śmiertelnych „wstrzyknięto” bakterię Bacillus thurin- ogłoszonych przez Watykan. Żadne inne, giensis (Bt) produkują toksynę niszczącą poprzednio wprowadzone metody i tech- wszystkie owady żerujące na tych rośli- niki otrzymywania i hodowli organizmów nach. A co z ptakami, które się tymi owa- o nowych cechach, nie wzbudziły tak sze- dami żywią?”. Pan profesor powinien się rokiej dyskusji i oporu społecznego. orientować, że nie „wstrzykuje się” bak-

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 37 terii tylko jej pojedynczy gen, a po drugie cami a opinią publiczną. Nie dziwi więc, że bzdurą jest, że giną wszystkie owady żyjące do przeciętnego czytelnika częściej dociera- na takich roślinach. Giną jedynie żerujące ją alarmujące doniesienia i apokaliptyczne larwy omacnicy prosowianki, która tylko w wizje osób, które dość często z genetyką ubiegłym roku wyrządziła w naszym kraju niewiele mają wspólnego. Niestety tego szkody na kwotę około 400 mln. zł. Nie- typu poglądy znajdują posłuch wśród rolni- stety w artykule tym podobnych błędów ków i konsumentów. W Polsce nie zadbano merytorycznych jest całe mnóstwo. o edukację społeczną dostarczając szerokiej Jeszcze jedno wyjaśnienie. Bioprepa- publiczności rzetelnych informacji na temat raty zawierające bakterie Bacillus thurin- GMO, co zrobiono np. w Hiszpanii, która giensis od niemal 30 lat stosuje się w ochro- posiada największy areał upraw roślin mo- nie roślin, w tym również w Polsce, i są dyfikowanych genetycznie w Europie. traktowane jako bezpieczne dla człowieka i Ciągle powtarzane litanie zagrożeń środowiska (włączając w to ptaki!). A propos wynikających ze stosowania organizmów ptaków i toku rozumowania pana ministra modyfikowanych genetycznie przez „pro- – „Gazeta Wyborcza” donosiła kiedyś, że roków zagłady” utrwalają się w ludzkiej grozi nam „przeniesienie genów kukurydzy świadomości, a odwoływane i prostowane do bakterii, które zasiedlają przewód pokar- są bardzo niechętnie i po cichu. mowy krowy zjadającej paszę, a od tych W związku z powyższym nie dziwi, ale bakterii – do komórek krowy, a potem z bardzo niepokoi, stanowisko Rządu RP do- mięsem krowy – do komórek ludzi”. Cóż to tyczące organizmów genetycznie modyfi- za mroczna wizja - zjadając kolejnego ham- kowanych, którego konsekwencją jest pro- burgera przemieniać się powoli w kukury- jekt ustawy „Prawo o GMO” opracowany dzę… Każdy z nas zjada codziennie DNA przy niemal całkowitym braku konsultacji (z którego zbudowane są wszystkie geny) ze środowiskiem naukowym. Wprowadza pochodzące od co najmniej kilkunastu or- on restrykcyjne regulacje i ograniczenia, ganizmów. Nie istnieją naukowe dowody które mają doprowadzić do całkowitego potwierdzające alergenne czy toksyczne wyeliminowania z Polski upraw roślin (przy zwyczajowych poziomach spożycia, modyfikowanych genetycznie oraz wpro- zasadniczo każda substancja jest toksyczna wadzenia zakazu wykorzystywania GMO – wszystko zależy od dawki) właściwości dla celów spożywczych i przemysłowych. DNA pochodzącego z konsumowanej żyw- Dokument ten został oprotestowany przez ności modyfikowanej genetycznie. ok. 90% polskich uczonych oraz organiza- Publiczna dyskusja nad GMO w me- cje naukowe związane z biotechnologią i diach generuje ogromny szum informa- rolnictwem. Jednak faktem jest, że pozosta- cyjny, pojawiają się dziesiątki fałszywych łe 10% naukowców jest sceptycznie nasta- doniesień dotyczących szkodliwości GMO, wionych do GMO i w skrajnych przypad- czemu towarzyszy wymieszanie argumen- kach sugeruje nawet zakaz wprowadzania tów racjonalnych z uprzedzeniami, co z produktów modyfikowanych genetycznie kolei uniemożliwia osobom bezpośrednio do środowiska. niezwiązanym z zagadnieniem wyrobienie Rośliny genetycznie modyfikowane są sobie poglądu i zajęcie własnego stanowi- najskrupulatniej badanymi odmianami w ska w tej sprawie. Częściowym wytłuma- całej historii rolnictwa. Badania te prowa- czeniem takiego zjawiska jest zapewne her- dzą wyspecjalizowane rządowe agendy na metyczność tej dziedziny nauki, stwarzają- całym świecie. Do dzisiaj nie ma naukowo ca barierę niezrozumienia między naukow- udokumentowanych negatywnych wpły-

38 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Pole kukurydzy wów tych roślin na środowisko naturalne spożywamy pokarm w ten właśnie sposób czy zdrowie człowieka. Trzeba jednak zmodyfikowany. zgodzić się z oponentami GMO, którzy Dawne metody były jednak mało do- twierdzą, że nie są znane efekty wielopoko- skonałe. Stosując standardowe metody leniowe; ten zarzut jednak można odnieść krzyżowania wprowadza się obok pożą- do każdej innowacyjnej technologii. danych genów tysiące genów niekorzyst- Człowiek od zarania swojego istnienia nych, które trzeba wyeliminować na dro- ingerował w genom roślin i zwierząt stosu- dze długotrwałej selekcji. Wykorzystanie jąc różne metody hodowlane. Wszystkie metod inżynierii genetycznej pozwala na uprawiane współcześnie odmiany roślin znaczne przyspieszenie procesu hodowli oraz rasy zwierząt użytkowych zawdzię- oraz wzbogaceniu odmiany o jedną lub czają swoje obecne cechy długotrwałej se- kilka pożądanych cech bez zmiany innych lekcji, krzyżowaniu pokrewnych i niespo- posiadanych właściwości. Przeniesienie ta- krewnionych osobników czy indukowaniu kiej cechy może odbyć się między różnymi mutacji. Udomowienie doprowadziło do gatunkami, co ma również miejsce w przy- tak znacznych zmian genetycznych, że padku hodowli tradycyjnej czego przykła- wiele z uprawianych roślin i hodowanych dem może być pszenżyto, liczne odmiany zwierząt nie byłoby w stanie przeżyć obec- roślin ozdobnych, żubroń (krzyżówka żu- nie w naturalnych warunkach. Wszystkie bra z krową) czy lygrys (krzyżówka lwa z wyżej wymienione techniki bazowały na tygrysem). Nowością metod inżynierii ge- zmianach w genomach roślin i zwierząt, netycznej jest sposób wprowadzania zmian które bez ryzyka można nazwać modyfi- w kodzie genetycznym organizmów, a nie kowanymi genetycznie. Produkty tych pro- sam fakt dokonywania tych zmian. cesów są obecnie powszechne i wszyscy

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 39 Inżynieria genetyczna otwiera duże per- netycznie od tych, które towarzyszą każdej spektywy wprowadzania i wykorzystywa- nowo wprowadzanej do uprawy odmianie nia w roślinach genów odpowiedzialnych wyhodowanej w tradycyjny sposób. za cechy i właściwości pożądane przez pro- Przeciwnicy GMO uważają, że poprzez ducentów, przemysł i konsumentów. Prak- manipulacje genetyczne stwarza się zagroże- tyczne jednak jej wykorzystanie ogranicza nie dla przyszłych pokoleń. Istnieje obawa, się w przypadku roślin uprawnych do uod- że zmieniona w ten sposób żywność może pornienia ich na konkretne choroby, szkod- wywoływać alergie lub inne nieznane jesz- niki i herbicydy, niekorzystne warunki cze skutki dla ludzkiego zdrowia. Inną oba- środowiskowe jak susza, niskie temperatury wą, często podnoszoną przez organizacje czy zasolenie gleby oraz do poprawy cech „ekologiczne”, jest negatywny wpływ roślin jakościowych i użytkowych roślin. Manipu- genetycznie modyfikowanych na bioróżno- lacje te pozwalają na ograniczenie zużycia rodność czy też na ekosystemy glebowe oraz herbicydów, pestycydów, mogą też sprawić, możliwość powstania „superchwastów”. że rośliny będą wymagać np. mniej wody Powyższe zagrożenia mają charakter po- do prawidłowego wzrostu lub niższych tem- tencjalny – istnieje teoretyczna możliwość peratur do upraw. Rośliny modyfikowane ich wystąpienia odnośnie do niektórych genetycznie na dobre zadomowiły się już w genetycznie modyfikowanych organizmów. farmacji, medycynie czy weterynarii, ale to Dlatego też są one przedmiotem szczegó- temat na odrębny artykuł. łowych badań we wszystkich procedurach Generalnie modyfikacje genetyczne oceny ryzyka, która jest niezbędna w regu- roślin uprawnych mają jeden cel — maksy- lacjach prawnych określających warunki malizację plonów i redukcję kosztów. Tech- wprowadzenia danego GMO do środowi- nologie GMO to jedyna nadzieja na wyży- ska. Należy też pamiętać, aby potencjalne wienie całej ludzkości, której będzie coraz zagrożenia związane z GMO rozpatrywać ciaśniej na naszej planecie. Prognozy FAO wraz z korzyściami, jakie wynikają z ich przewidują dalszy wzrost populacji ludzkiej o użytkowania. około 2 miliardy do roku 2040. Wyżywienie Jedno jest pewne, brak rodzimej produk- takiej ilości ludzi będzie wymagało wzrostu cji GMO oraz zakaz importu do Polski pasz produkcji ziarna zbóż o prawie 40%, co w bazujących na roślinach modyfikowanych praktyce możliwe jest tylko poprzez wzrost genetycznie spowoduje, że będziemy skan- plonów – rezerwy ziemi ornej są ograniczo- senem światowego rolnictwa. Poza tym nie- ne i dalsza ekspansja rolnictwa mogłaby się chęć decydentów do GMO przekłada się na dokonać tylko kosztem lasów, w tym tropikal- poważne straty gospodarcze, wynikające z nych. Wydaje się obecnie, iż tylko modyfika- obniżenia konkurencyjności naszego rolnic- cje genetyczne roślin uprawnych pozwolą na twa wobec rolnictwa tych krajów, w których zwiększenie wydajności produkcji roślinnej ograniczenia stosowania GMO są znacznie bez dodatkowych nakładów energetycznych słabsze lub w ogóle nie istnieją, oraz wy- i powiększania areału upraw. sokich kar finansowych, będących konse- Oczywiście wprowadzenie do produk- kwencją naruszania przepisów przyjętych cji roślin modyfikowanych genetycznie wią- przez Unię Europejską. Nasze rolnictwo że się z pewnymi zagrożeniami, podobnie powinno być konkurencyjne przez postęp, zresztą jak wprowadzenie jakiejkolwiek a nie przez zacofanie. technologii w rolnictwie. Najważniejsze jest by oddzielić te, które wynikają bezpośred- dr Bartosz Słomiński, nio z charakteru roślin modyfikowanych ge- biotechnologia, UG

40 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Józef Słomiński jąca baza lokalowa w szkole podstawowej oraz doskonała kadra pedagogiczna. Zdawa- Początki łem sobie sprawę jak wielką szansą dla tych młodych ludzi mogłoby być powołanie w Kaszubskiego Liceum Brusach liceum ogólnokształcącego. Rzeczą znamienną jest fakt, że idea Ogólnokształcącego kaszubskiego charakteru tego liceum zo- stała opracowana przez grupę przyjaciół, w Brusach absolwentów kościerskiego Liceum Peda- gogicznego: prof. Józefa Borzyszkowskie- Minęło już 17 lat od powołania Kaszub- go wicewojewodę, prof. Brunona Synaka skiego Liceum Ogólnokształcącego w Bru- prorektora Uniwersytetu Gdańskiego, mgr sach. Urzeczywistnienie tej inicjatywy, która Andrzeja Szczepańskiego dyr. Zespołu spotkała się z szerokim poparciem w wielu Szkół Ogólnokształcących w Sopocie i kręgach i środowiskach było niełatwe. Przy niżej podpisanego. Do inicjatywy utwo- tworzeniu tej oryginalnej placówki oświa- rzenia Kaszubskiego Liceum Ogólnokształ- towej objawiła się wielka siła społeczności cącego przychylnie odnieśli się: Komitet kaszubskiej, jej zdolność do mobilizacji, Rodzicielski i Rada Pedagogiczna Szkoły pokonywania trudności i zjednywania przy- Podstawowej w Brusach, Komisja Oświaty jaciół oraz konsekwentnego realizowania Rady Miejskiej a także władze wojewódz- zamierzonego celu. twa Gdańskiego. Będąc dyrektorem Szkoły Podstawowej Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy z w Brusach od 1986 roku przeprowadza- wielką rezerwą odniosło się do naszych łem analizę losu absolwentów. Wykazała planów i możliwości. Po kilku latach pod- ona, że nie w pełni wykorzystano szansę czas spotkania wiceministra Edukacji Na- dla zdolnej i pracowitej młodzieży kaszub- rodowej Wojciecha Książka z licealistami skiej. Większość z niej w minionych latach w KLO, wicekurator bydgoski Bogusław szła do szkół zawodowych; pozostawiano Wojtkiewicz powiedział: „w czasie naro- ją na gospodarstwach i tylko minimalna dzin szkoły nie byłem jej entuzjastą. Teraz ilość miała szansę na porównywanie swych wiem, że była to dobra decyzja”. możliwości z młodzieżą miejską uczęsz- 30 stycznia 1991 r. odbyło się pierwsze czająca do liceów ogólnokształcących. A li- spotkanie zainteresowanych utworzeniem cea te mieściły się w ośrodkach oddalonych KLO. Oprócz licznie zebranych rodziców od Brus i uczęszczanie do nich wiązało się w spotkaniu aktywnie uczestniczyli przed- z uciążliwymi dojazdami i kosztami. Od stawiciele władz województwa gdańskiego szeregu lat tylko około 15 % tychże absol- i Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko wentów rozpoczynało naukę w liceach. W – Pomorskiego. Wolę rozpoczęcia nauki ostatnich latach wyglądało to następująco: w nowej szkole zgłosiło 60 uczniów. Na rok szk. 89/90 – 90 absolwentów a naukę spotkaniu tym powołano Zespół Założy- w liceum rozpoczęło 15, w roku szk. 88/89 cielski Szkoły w składzie: Kazimierz Cyra- spośród 89 absolwentów – 16 i w roku po- nowicz – burmistrz Brus, Józef Łangowski przednim 14 z 85. Wskaźnik ten był rażąco – przewodniczący Komitetu Rodzicielskie- niesprawiedliwy i krzywdzący dla młodzie- go, Zdzisław Łasicki - inspektor Oświaty i ży z Brus i okolic. Wychowania Urzędu Miasta i Gminy, Piotr Dodatkowym argumentem przemawiają- Rogala – zastępca dyr. Szkoły Podstawo- cym za utworzeniem liceum była wystarcza- wej, Józef Słomiński – dyr. Szkoły Podsta-

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 41 wowej, Dorota Szalewska – nauczycielka Zarządzeniem Kuratora z dnia 24.06.1991 Szkoły Podstawowej oraz Andrzej Szcze- r otrzymuje brzmienie „Kaszubskie Liceum pański – dyr. Zespołu Szkół Ogólnokształ- Ogólnokształcące w Brusach”. Przymiotnik cących w Sopocie. „kaszubskie” miał wyrażać ścisły związek Po tym spotkaniu dr Kazimierz Kossak- tworzącej się szkoły z konkretnym obsza- -Główczewski pisał w artykule „Pierwsze rem kulturowym. Wskazywać wartości ro- Kaszubskie Liceum w Brusach”: „Wolą ze- dzimej kultury regionalnej, języka, literatu- branych rodziców, wolą członków grupy ry, sztuki, historii i obyczajów. tworzącej liceum, wolą wspierających ich Uniwersytet Gdański oraz Zrzeszenie władz samorządowych, głównie Brus i Dzie- Kaszubsko – Pomorskie zadeklarowali mian oraz przy poparciu naukowym i meto- objęcie szkoły swoim patronatem. Poro- dycznym Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskie- zumienie pomiędzy Uniwersytetem Gdań- go, przy akceptacji i zapowiadanej pomocy skim a Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy finansowej wicewojewody oraz kuratora w sprawie współpracy UG z Kaszubskim gdańskiego, na zebraniu w Brusach w dniu Liceum Ogólnokształcącym zostało podpi- 30 stycznia roku 1991 powołano pierwsze sane dopiero w dniu 1.12.1994 r. Jednak Kaszubskie Liceum Ogólnokształcące dla już od czasu narodzin szkoła została oto- młodzieży z pogranicza województw, tj. czona uniwersyteckim parasolem. bydgoskiego i gdańskiego”.1 Uroczysta pierwsza inauguracja roku Przeprowadzony sondaż przez Zespół szkolnego odbyła się dnia 7 września 1991 Założycielski w szkołach podstawowych r. Oprócz uczniów, pedagogów i rodziców w gminie Brusy i Dziemiany potwierdził, licznie w niej uczestniczyli mieszkańcy że tworzące się liceum pozyska wystarcza- Brus. Przybyło także wiele osobistości, jącą liczbę odpowiednio przygotowanych przedstawicieli władz, ludzi nauki i kultu- uczniów. ry. „Ks. Biskup Jan Szlaga w homilii wygło- Forma organizacyjna i ogólna idea reali- szonej do uczniów, rodziców, pedagogów zacyjna tegoż liceum miała być podobna z i mieszkańców Brus i okolic wskazał na istniejącym już rok wcześniej Środowisko- historyczność i doniosłość tej chwili, w wym Liceum Ogólnokształcącym w Sopocie; której się znaleźli. Są bowiem świadkami uzupełniona o zagadnienia edukacji regio- inauguracji szkoły, o której marzyło wiele nalno-etnicznej z autorskimi, akceptowany- pokoleń przed nimi, szkoły, w której język mi przez rodziców, programami nauczania. kaszubski będzie pełnoprawnym przed- Rada Pedagogiczna Szkoły Podstawowej miotem, w której się mówić będzie o za- w Brusach na wyjazdowym posiedzeniu w służonych synach tej Ziemi”.2 Sopocie zapoznała się z funkcjonowaniem W dwóch klasach pierwszych naukę roz- liceum ogólnokształcącego powstałego na poczęło sześćdziesięciu czworo uczniów. bazie szkoły podstawowej. Wychowawcami tych klas byli wówczas Kurator Oświaty i Wychowania w Justyna Narloch i Tomasz Rogala. Bydgoszczy dnia 3.04.1991 r wydał zarzą- KLO w swoich założeniach miało am- dzenie o powołaniu Liceum Ogólnokształ- bicje kształcenia ludzi aktywnych, mocno cącego w Brusach z dniem 15.04.1991 r zakorzenionych w swojej małej Ojczyź- z siedzibą w Szkole Podstawowej w Bru- nie. Tradycja i kultura, dorobek piśmien- sach. W wyniku usilnych starań a następnie nictwa i wartości uniwersalne wynikające pisma Ministerstwa Edukacji Narodowej z przeszłości ziemi zaborskiej są także tre- skierowanego do Kuratorium w Bydgosz- ścią działań dydaktyczno-wychowawczych czy, nazwa nowo utworzonej jednostki szkoły. We wpajaniu uczniom tych treści

42 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Uśmiechnięci absolwenci KLO szczególnym zaangażowaniem wykaza- poeta, dr Tadeusz Sadkowski, dyrektor Par- ły się nauczycielki języka kaszubskiego: ku Etnograficznego we Wdzydzach i wielu Wanda Kiedrowska, która dojeżdżała do innych. KLO odwiedził minister Edukacji licem ze Stężycy Stężycy oraz Felicja Ba- Narodowej Edmund Wittbrodt, a także wi- ska-Borzyszkowska z Lipusza. Szczególne ceminister Wojciech Książek. zasługi w tym okresie należą się Tadeuszo- Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu wi Lipskiemu, którego wypisy z literatury Gdańskiego zorganizował Podyplomowe kaszubskiej „Remusowi króm” stały się Studium Wiedzy o Pomorzu na terenie na pierwszym podręcznikiem dla uczniów. terenie licem. Było to wówczas pierwsze Jest on także autorem pierwszego progra- Podyplomowe Studium w dziejach uczelni mu nauczania języka kaszubskiego. zorganizowane poza jej murami. W ramach patronatu Uniwersytetu Za nami 17 lat funkcjonowania szkoły. Gdańskiego nad Liceum w licznych spotka- Te lata w moim głębokim przekonaniu po- niach z młodzieżą uczestniczyło szereg wy- twierdziły, że warto marzyć, i że marzenia bitnych pracowników naukowych Uczelni, się spełniają a ich owoc i efekty to już te- jak np. profesorowie Józef Borzyszkowski, mat do innych wypowiedzi. Brunon Synak, Edward Breza, Jerzy Treder, Tadeusz Linkner i wielu innych. Ponadto Józef Słomiński z młodzieżą liceum inni liczni naukowcy , pierwszy dyrektor Kaszubskiego LO artyści i twórcy ludowi. Wypada wymienić chociaż niektórych z nich: prof. Ferdynand Przypisy Nojrajter z Austrii autor „Historii Literatury 1 Stegna (15.01.1991.r) „Powstało pierwsze Kaszubskiej”, Jan Piepka – pisarz kaszub- kaszubskie niezależne Liceum Ogólnokształ- cace” ski, Gerard Jeske – artysta plastyk z Ham- 2 Zabory, nr 2 (02.92.r) „Kaszubskie Liceum burga, regionalista Tadeusz Bolduan, ks. Ogólnokształcące po I semestrze” dr Janusz Walkusz z KUL – regionalista i

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 43 Krzysztof Zabrocki potwierdzenie faktu pobytu ks. Karola Woj- tyły na Zaborach i uzyskano pozytywną odpowiedź z Watykanu. Od tego momentu Karol Wojtyła sprawa upamiętnienia osoby Jana Pawła II nabrała tempa. Wiosną 1998 r. powstał Spo- na Zaborach łeczny Komitet Obchodów XX-lecia pontyfi- „Chętnie wracam pamięcią do tego czasu, kie- katu Jana Pawła II i pobytu Karola Wojtyły na dy małem okazję podziwiać piękno tej ziemi, Zaborach. Ks. Prałat Zdzisław Wirwicki objął honorowy patronat nad inicjatywą swoich a zwłaszcza podczas spływów kajakowych na parafian. Brdzie. Słyszę, że ten czas utrwaliliście w polnej Ciekawym pomysłem Komitetu był kon- kapliczce parafii Brusy - Bóg wam za to zapłać” kurs plastyczny dla dzieci i młodzieży. Uka- (Jan Paweł II Pelplin, 6.06.1999) zanie tego wybitnego Polaka jako miłośnika przyrody, czynnego wypoczynku i sportu Karol Wojtyła dwukrotnie przebywał na było głównym założeniem organizatorów. Ziemi Zaborskiej podczas spływów kajako- Na konkurs wpłynęło kilkaset prac, a jury wych rzeką Brdą. W 1953 r. w gronie 9 osób w osobach: Władysław Czarnowski, Marek na przełomie sierpnia i września. W 1966 r. Blech i Krzysztof Zabrocki potwierdziło bar- dzo wysoki poziom artystyczny dzieł wyko- nanych różnymi technikami plastycznymi. Najciekawsze prace zostały wykorzystane do wykonami cegiełek, które komitet rozpro- wadził wśród mieszkańców i w ten sposób uzyskano środki finansowe na budowę ka- pliczki. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwo- wych w Toruniu, dzięki życzliwemu popar- ciu Nadleśnictwa Przymuszewo nieodpłatnie przekazało teren pod budowę w Czernicy. Projekt opracował chojnicki architekt inż. Belzerowski. W budowie aktywnie uczest- niczyli parafianie. Prace murarskie wykonał Kapliczka w Czernicy Kazimierz Weltrowski ze Stanisławem Szcze- pańskim, a ciesielskie Roman Pestka. podczas drugiego pobytu ksiądz arcybiskup 12 października 1998 r. biskup diecezjal- krakowski odprawił Mszę Św. Nad jeziorem ny Jan Bernard Szlaga poświęcił kapliczkę w Czernicy dla uczestników spływu i miesz- przydrożną Matki Boskiej mówiąc: „chciał- kańców Czernicy. bym pogratulować pomysłu tej kaplicy, bar- Obecność tutaj ks. Karola Wojtyły do dzo ciekawego akcentu architektonicznego”. 1998 r. była nieznana społeczeństwu Zie- Oryginalny pomysł uczczenia Jana Pawła mi Zaborskiej. Myśl uczczenia osoby Ojca II, jako turysty i miłośnika przyrody, dzięki Świętego Jana Pawła II poprzez zbudowanie masowemu poparciu społeczeństwa Ziemi pamiątkowej kapliczki powstała podczas Zaborskiej jest atrakcją turystyczną naszego wspólnych obserwacji ornitologicznych regionu. nad jeziorem Dybrzk mieszkańca Czernicy Edmunda Spierewki i ówczesnego redakto- Krzysztof Zabrocki ra naczelnego Zaborów Krzysztofa Zabroc- prezes ZTN kiego. Napisano list do papieża z prośbą o

44 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • Alicja Frymark Zespół na początku swojej działalności nosił na- zwę „Kòmpanijô Wãdzëbôków”, a później skró- cona ją do „Wãdzëbôki”. Skąd ta zmiana? Wywiad W nazwie miały być znaki kaszubskie, dzięki któ- rym każdy, kto po raz pierwszy zetknąłby się z z Markiem Rodzeniem, jego nazwą, wiedział jakie jest jego pochodzenie – kaszubskie. Ludzie spoza Kaszub, nie znający liderem zespołu języka kaszubskiego mieli problemy z wymową tylu nowych - dla nich - głosek, więc postanowili- „Wãdzëbôki” śmy skrócić nazwę do „Wãdzëbôki”.

„Wãdzëbôki” dotychczas wydały dwie płyty oraz kolędy. Kiedy możemy spodziewać się następne- go krążka zespołu? Materiał do kolejnej płyty jest już gotowy. Nie- stety nie mamy środków na wydanie wszystkich piosenek. Koszty wydania płyty wynoszą ok. 50 – 70 tys. zł. Oczekujemy więc na jakieś fundusze, dzięki którym moglibyśmy podzielić się z naszymi słuchaczami nowymi utworami.

Gdzie można usłyszeć zespół „Wãdzëbôki”? Czy jest szansa usłyszeć Waszą muzykę poza Ka- Lider zespołu na koncercie w Radiu Gdańsk szubami? Głównie występujemy na Kaszubach. Są to im- „Nowe brzmienie Kaszub” to cykl koncertów re- prezy takie jak Zjazd Kaszubów, czy obchody alizowanych w studiu i na antenie Radia Gdańsk, dni miast. W planach jest wyjazd do Zakopanego które odbywają się w ostatnie soboty miesią- i koncert łączący muzykę góralską z kaszubską. ca. W lutym mieliśmy okazję usłyszeć zespół Byłaby to doskonała okazja do połączenia naszej „Wãdzëbôki” z Brus. Jednym z muzyków zespołu kultury z tą z południa Polski. Miejmy nadzieję, że jest Marek Rodzeń. Z wykształcenia jest nauczy- to przedsięwzięcie dojdzie do skutku. cielem wychowania fizycznego i uczy w Kaszub- skim LO w Brusach, jednak pasja do sportu nie Czy coś się zmieniło w działalności zespołu po przeszkadza w realizowaniu muzycznych przed- koncercie w Radiu Gdańsk? sięwzięć związanych z kulturą Kaszub. Po koncercie live będzie możliwość przeżycia tego wszystkiego jeszcze raz. Pozostały materiały, Jest Pan absolwentem AWF. Skąd więc pomysł na które będzie można wykorzystać do kolejnej płyty. karierę muzyczną i granie w rockowym zespole Byłaby to swoista pamiątka, która przypominałaby kaszubskich piosenek? o koncercie i „mówiła”, że takie wydarzenie miało Muzyką zajmuję się od dzieciństwa i obok sportu miejsce. jest to moja druga pasja, która nie przeszkadza mi w wykonywaniu zawodu nauczyciela. A dlaczego Jakie są plany zespołu na najbliższą przyszłość? kaszubskie? Bo nie było dotąd zespołu, który grał- Dotychczas było tak, że Zjazd Kaszubów rozpo- by kaszubskie rockowe piosenki. Jest to idea, która czynał nasze występy. W tym roku pewnie też tak łączy Kaszubów niekoniecznie za pośrednictwem będzie. Mamy zamiar dalej koncertować i przeko- folkloru, stąd właśnie taki gatunek muzyki, który nywać ludzi do kaszubskiej muzyki – w naszym uważam, że jest w łatwiejszy sposób odbierany wykonaniu - rockowej. przez młodzież. Natomiast kaszubszczyzna to nie tylko folklor, to również inne elementy składające Dziękuję za rozmowę się na jej kulturę.

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 45 26-27.08 Rajd literacki im. Anny Łajming Kalendarz imprez na 29.07-03.08 Międzynarodowy Festiwal Zaborach – lato 2008 Folkloru

Uwaga: ZTN nie ponosi odpowiedzialności za poniższą informację. Życie uczy, że imprezy mogą się nie odbyć, mogą zostać przeniesio- ne, okrojone z powodu nie takiej pogody jaka winna być, z powodu grypy konferansjera, a przede wszystkim z powodu popularnej me- tody działań na ostatnia chwilę, co doskonale zespół redakcyjny biuletynu rozumie. Przecież natchnienie i najlepsze pomysły nie muszą do przychodzić głowy przed sezonem z odpowied- 28 lecie zespołu Krebane, największego nim wyprzedzeniem. Tym nie mniej uważamy, przedsięwzięcia kulturalnego na Zaborach że w początkach czerwca br. trzymać na stronie internetowej plan imprez gminnych z roku 2007 09.08 Pieczenie Chleba w Widnie jest lekką przesadą. 9-10.08 Pomorska Liga Jeździecka w Małych Chełmach Swornegacie Studzienice 19 VII Festiwal country - plaża/amfiteatr 19-20.07.2008 Dni Studzienic na Psiej Górze 2-3.08.2008 Somiński Jarmark Ludowy 29 VII - 3 VII Międzynarodowy Festiwal Folkloru Lipnica 2 VIII VIII Wioślarskie Regaty o Błękitną 14.09.2008 Uroczystości rocznicy Odsieczy Wstęgę jeziora Karsińskiego Wiedeńskiej w Brzeźnie Szlachec- kim na pamiątkę wspólnego udziału Wiele oddziału chłopów kaszubskich pod 20 VII Teatr komedii: „Plotka” dowództwem Teodora Andrzeja Dom Kultury we Wielu Grabowskiego z wojskami króla Jana III Sobieskiego w bitwie prze- 29 VII - 3 VII Międzynarodowy Festiwal ciwko Turkom pod Wiedniem Folkloru 15 VIII Teatr komedii: „Plotka” Dom Kultu- Krojanty ry we Wielu 7.09.2008 Inscenizacja szarży ułańskiej, z roku na rok z coraz większym 16-17 VIII Turniej Gawędziarzy Ludowych rozmachem we Wielu

Dziemiany 07 VII Turniej Sołectw Gminy Dziemiany Trzebuń Dni Dziemian Mistrzostwa Kaszub Siłaczy Amfiteatr w Dziemianach VIII Festiwal Pieśni i Piosenki Sakralnej Amfiteatr w Dziemianach VIII Pożegnanie lata Amfiteatr w Dzie- mianach

Brusy Nasi atakują. 4-6.07 Jubileusz 20 lecia nadania praw miejskich Brusom

46 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • pominięci; dla tych, którzy widzą siebie Atrakcje w rankingu turystycznym ma czołowych miejscach; a mobilizacją dla tych, którzy Ziemi Zaborskiej chcą sobie wypracować lepsza pozycję. Ta lista na stronie internetowej Zaborskie- Zaborskie Towarzystwo Naukowe, go Towarzystwa Naukowego (www.ztn. które w celach statutowych ma m.in. org.pl) będzie weryfikowana, falsyfikowa- propagowanie walorów przyrodniczych na i optymalizowana, co ma służyć nie i kulturowych Ziemi Zaborskiej, widząc tylko poprawie wizerunku wirtualnego niedostatek kompleksowej informacji tu- Ziemi Zaborskiej, ale przyczynić się do rystycznej dla tego regionu Kaszub w for- poprawy bazy materialnej w tzw. realu z mie internetowej drukowanej i szeptanej korzyścią dla tubylców i sezonowego ele- postanowiło stworzyć internetowy „wo- mentu napływowego. rek” atrakcji turystycznych naszych stron Biorąc pod uwagę współczesną mobil- rodzinnych. ność turysty, który spod swojego domku Wychodząc z założenia, że po pierw- letniskowego gotów jest większej eskapa- sze, żadna gmina na Kaszubach, i gdzie dy, żeby na festynie w sąsiedniej gminie indziej zapewne też, nie jest samodzielna się zabawić i zabić nudę, nie będziemy turystycznie, tzn. nie może dać tak sze- się ograniczać ściśle do granic Ziemi Za- rokiej oferty, żeby przeciętny turysta nie borskiej, tym bardziej, że granice takie nie zaczął się nudzić po tygodniu, dwóch lub istnieją, a są tylko przez historyków, języ- trzech (w Paryżu po miesiącu!), a po dru- koznawców i etnologów dyskutowane. gie każda skategoryzowana oferta ma wa- Wprowadzi to dodatkowy chaos w nasza lor arbitralności, co nie jest ani uczciwe ofertę, ale jest on przecież naszym wstęp- wobec turysty, zwłaszcza ufnego przeka- nym założeniem. zom medialnym, ani sprawiedliwe wobec instytucji i podmiotów gospodarczych 1. Tuszkowska Matka – sosna pospolita, chcących na tzw. masowym turyście za- wiek 200 lat, obwód 3,20 m, wyso- robić, proponujemy zastosować nauko- kość 30 m. Częściowo uszkodzona wo sprawdzoną teorię chaosu, który to przez wichury. chaos przy pewnych warunkach granicz- 2. Zbrzyca – szlak kajakowy nych i dynamicznych (nie wszyscy musza 3. Kłonecznica – szlak kajakowy wiedzieć o co chodzi) rodzi porządek, o 4. Młosina – szlak kajakowy którym już starożytne mity mówiły, że z 5. Wda – szlak kajakowy chaosu się wyłonił. 6. Zapora w Mylofie W naszym przypadku tym zaczątkiem 7. Planowany rezerwat Jezioro Lipno „twórczego” chaosu będzie wstępna lista 8. Planowany rezerwat Motowęże atrakcji przyrodniczych, kulturalnych, 9. Planowany rezerwat Dolina Kulawy działań i imprez regionalnych, udogodnień 10. Planowany rezerwat Dolina Jezior technicznych, ciekawostek lokalnych, któ- Rynnowych re w formie listy bez zachowanej orien- 11. Galeria Oczko w Męcikale tacji przestrzennej i chronologii przedsta- 12. Galeria w OW „Uroczysko” w Sominach wiamy tu poniżej na łamach pierwszego 13. Stadnina koni w OW „Kaszubski Bór” numeru biuletynu „Ziemia Zaborska”. Li- w Sominach sta z wstępną rekomendacją ZTN ma być 14. Drewniany kościółek z XVIII w. małą prowokacją dla tych, którzy zostali w Sominach

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 47 15. Drewniany kościółek z XVIII w. 31. Młyn wodny nad rzeką Wdą w Lipu- w Leśnie szu wzniesiony w 1902 r., ale młyny 16. Jezioro Somińskie z licznymi wyspami i tartaki funkcjonowały w tym miejscu na szlaku kajakowym Zbrzycy już od XV w. 17. Ośrodek Jeździecki PEGAZ 32. 150-letni jałowiec w Kiedrowicach w Dziemianach 33. 300-letnia lipa we wsi Wojsk 18. Ośrodek Jeździecki 34. Lipa wJabłuszku w Małych Chełmach 35. Dąb w Lasce 19. Kręgi Kamienne w Leśnie 36. Buki nad Kulawą 20. Kręgi Kamienne w Odrach 37. Jałowce w pobliżu Wysokiej Zaborskiej 38. Dwór Sikorskich w Wielkich Cheł- mach z parkiem 39. Swornegacie – Dom Kultury i Kaszub- ska Chata Rękodzieła Ludowego, ośro- dek kajakowy i sportów żeglarskich, kąpielisko strzeżone na Psiej Górze, ośrodki wczasowe, kwatery agrotury- styczne, smażalnie ryb 40. Wiele – kalwaria, kąpielisko strzeżo- ne, ośrodki wypoczynkowe, kwatery agroturystyczne, Dom Kultury i Mu- zeum Ziemi Zaborskiej Kamienne Kręgi w Odrach. 21. Szlak Kręgów Kamiennych (Partyzancki) 22. Szlak Kaszubski im. Juliana Rydz- kowskiego 23. Zaborski Szlak Turystyczny 24. Literacki Szlak Turystyczny im. Anny ŁajmingRezerwat Bór Chrobotkowi 25. Cmentarz Jeńców Rosyjskich w Łuko- wie k. Czerska 26. Rezerwat Cisy nad Czerską Strugą 27. „Motowęże” – planowany rezerwat torfowiskowo – krajobrazowy w gmi- nie Dziemiany 28. Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego w kościele poewangelicki wzniesionym w 1865 roku w Lipuszu 29. Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła 30. Bank Spółdzielczy w Lipuszu zało- żony w 1906 roku przez ks. Piotra Dunajskiego miejscowego probosz- cza istniejący do dzisiaj. Pisze o nim w swoich wspomnieniach Anna Łajming, pisarka kaszubska Centrum Wiela.

48 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • ności, czyli wiedzy merytorycznej, ściśle Kim jesteśmy? związanej z profilem wykonywanej pra- cy, niezwykle istotne są tzw. umiejętności miękkie z pogranicza psychologii i zarzą- dzania, które usprawniają funkcjonowanie pracownika w strukturze firmy oraz jego Myślą przewodnią Centrum Kreatywności relacje z innymi ludźmi. Centrum Kre- i Przedsiębiorczości jest budowanie trwa- atywności i Przedsiębiorczości składa się łych i mocnych relacji z naszym klientem. z doświadczonych trenerów i konsultan- Szkolimy, doradzamy i rozwijamy. Dzia- tów, działających od wielu lat w branży łamy na terenie całego kraju w oparciu o szkoleniowo-rekrutacyjnej i doradczej. unikalną koncepcję umyślnej twórczości oraz podmiotowego rozwoju człowieka. Zwracamy szczególną uwagę na twórcze Specjalizujemy się w następujących obsza- myślenie, pracę zespołową, rozwijanie rach szkoleń umiejętności pracowników: kompetencji osobistych oraz postawę kre- • Asertywność atywną. • Automotywacja • Autoprezentacja Zanim powstanie indywidualnie dopaso- • Budowanie przewagi konkurencyjnej wany do Klienta produkt, intensywnie, w • Budowanie zespołu – współpraca w wielu kierunkach badamy potrzeby grup grupie docelowych. Starannie określamy poziom • Coaching dotychczasowej wiedzy i umiejętności • Efektywna komunikacja odbiorców naszych szkoleń, aby jak naj- • Efektywne rozmowy oceniające efektywniej rozwijać umiejętności kadry • Zarządzanie stresem zarządzającej i pracowników. • Motywacja i motywowanie pracow- ników Zwracamy uwagę na spójność szkoleń i • Negocjacje projektów z kulturą, misją i wartościami • Obsługa Klienta i budowanie relacji Firm naszych Klientów. Dlatego właśnie • Rozwiązywanie konfliktów projektujemy dla Nich między innymi sys- • Sztuka prezentacji temy szkoleń. Dysponujemy dużym do- • Techniki sprzedaży świadczeniem w realizacji kompleksowych • Umiejętności interpersonalne przedsięwzięć szkoleniowych, edukacyj- • Wywieranie wpływu i perswazja nych i społecznych, jak również wykwalifi- • Zarządzanie czasem i wyznaczanie kowaną kadrą ekspertów i trenerów. celów • Zarządzanie zespołem Zasadą naszej pracy jest przygotowanie • Praca z Trudnym klientem szkolenia zgodnie z oczekiwaniami i • Zarządzanie konfliktem w zespole potrzebami naszych Klientów. • Strategia rozwoju przedsiębiorstwa

Szkolenia – warsztaty umiejętności Szkolenia proponowane przez naszą firmę Każda organizacja poważnie planująca prowadzone są metodą warsztatową, co swój rozwój, powinna kłaść szczególny oznacza trening umiejętności w nawiąza- nacisk na szkolenie umiejętności pracow- niu do doświadczeń Uczestników, zarów- ników. Oprócz tzw. twardych umiejęt- no związanych z ich dotychczasowym ży-

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 49 ciem, jak i przeżytych podczas warsztatu szkoleniowo-doradczej funkcjonującej na w wyniku udziału w ćwiczeniach i symu- rynku od 1989 roku. Od początku swoje- lacjach. Program szkoleń zawiera więc w go istnienia współpracuje z Wyższą Szko- większości moduły praktyczne, w których łą Humanistyczno –Ekonomiczną. elementy teoretyczne służą jedynie jako punkt odniesień do treści wypracowanych W 2002 roku Akademia zyskała oficjalny przez Uczestników szkolenia. status ośrodka egzaminacyjnego Euro- Podczas pracy warsztatowej stosujemy me- pejskich Certyfikatów Językowych TELC, todę podążania za procesem grupowym, co oznacza, że Akademia prowadzi kursy co oznacza, iż w ramach założonych ce- przygotowujące do wyżej wymienionych lów, treść szkolenia jest dostosowywana certyfikatów. Egzaminy są przeprowadza- do potrzeb Uczestników. Powoduje to ne na miejscu – w naszej siedzibie, przez jeszcze większe dopasowanie szkolenia naszych lektorów. do Państwa potrzeb i rozwój umiejętno- Lektorzy Akademii regularnie uczestniczą ści wykorzystywanych w realnej pracy w szkoleniach metodycznych, które pod- zawodowej. noszą efektywność ich pracy i pozwalają wykorzystywać nowoczesne metody Nasze doświadczenie nauczania. Nasi słuchacze mogą korzy- Nasi trenerzy i konsultanci pracowali mię- stać z bogatej biblioteki WSHE oraz sal dzy innymi dla: komputerowych. • Lufthansa • Polkom Trzcianka • ZNTK Radom Sp. Z O.O. Akademia świadczy następujące usługi: • NZOZ RENOMA, Łódź - organizacja kursów i szkoleń języko- • Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i wych w systemie grupowym (semestr Administracji w Lublinie 60 godzin lekcyjnych, spotkania dwa • OLYMPUS Szkoła Wyższa im. Romu- razy w tygodniu po 1,5 godziny) alda Kudlińskiego - indywidualnym (można wykupić dowol- • Wyższa Szkoła Bankowa w Gorzowie ną ilość zajęć) • MOPR w Słupsku - organizacja kursów przygotowujących • Rada Biznesu w Łodzi do matury (matura rozszerzona lub Centrum Kreatywności i Przedsiębiorczości nowatorski system modułowy) ul. Profesora Poznańskiego 1 - prowadzenie kursów językowych dla 76-251 Kobylnica firm (elastyczna oferta dopasowana do potrzeb Klienta) - kursy specjalistyczne: medyczne dla le- karzy, pielęgniarek, farmaceutów, fizjo- terapeutów, masażystów, opiekunów osób starszych, a także biznesowe - opracowywanie podręczników, skryp- tów i publikacji językowych - wykonywanie tłumaczeń Akademia Języków Obcych i Kultur - obsługa językowa wszelkiego rodzaju Narodów stanowi część Instytutu Postę- konferencji, sesji naukowych, wykładów powania Twórczego w Łodzi, dużej firmy - prowadzenie kursów języka polskie- go dla obcokrajowców – nie tylko dla

50 • 2008 lato • Ziemia Zaborska • klientów indywidualnych, ale również - angielski, dla firm - niemiecki, - przygotowywanie do egzaminów w - rosyjski, systemie TELC i ich przeprowadzanie - francuski, - prowadzenie kursów językowych - włoski, przygotowujących studentów WSHE - hiszpański, do wyjazdów na stypendia zagranicz- - szwedzki ne w ramach współpracy z WSHE - praca przy projektach międzynarodo- W tym kursy specjalistyczne: angielski, wych angielski, medyczny, angielski bizneso- realizacja projektu Dni Narodów – im- wy, dla kierowców, informatyków itd. prez przybliżających kulturę danego kraju. Patrz strony: www.szkolenia.ipt.pl, Posiadamy bardzo bogatą i elastycz- www.akademia.ipt.pl ną ofertę językową, prowadzimy kursy lub przez stronę www.ztn.org.pl sponad 18 języków obcych na wszystkich poziomach zaawansowania, takich jak:

• 2008 lato • Ziemia Zaborska • 51 NOTATKI

52 • 2008 lato • Ziemia Zaborska •