Piotr Złotkowski Nazwy Młynów I Osad Młyńskich Dawnego Starostwa Brańskiego
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE TOM 16, ROK 2016 Piotr Złotkowski DOI 10.15290/sw.2016.16.27 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Wydział Humanistyczny Instytut Filologii Słowiańskiej tel.: +48 81 5372652 e-mail: [email protected] Nazwy młynów i osad młyńskich dawnego starostwa brańskiego Słowa kluczowe: onomastyka, toponimia, nazwy młynów Polska literatura onomastyczna nie doczekała się wielu opracowań z za- kresu nazewnictwa młynów i osad młyńskich. Uwaga autorów dotychcza- sowych prac koncentrowała się zarówno na nazwach młynów, jak rów- nież na toponimach i mikrotoponimach zawierających komponent w po- staci ap. młyn1. Jedną z pierwszych prób opracowania tego typu nazw był artykuł T. Gołębiowskiej, poddany następnie krytyce przez historyka J. Wiśniewskiego [Gołębiowska 1969; Wiśniewski 1970]. Wnioski autorki, wysunięte na podstawie analizy pokaźnej ilości zapisów wyekscerpowanych 1 Por. m.in.: Wołowik B., 1982, Nazwy toponimiczne związane z podstawą młyn, „Ze- szyty Naukowe WSP w Opolu, Językoznawstwo”, VIII, s. 37–54; Wołowik B., 1984, Na- zwy toponimiczne związane z podstawą folusz, „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Języko- znawstwo”, IX, s. 131–137; Wołowik B., 1986, Nazwy toponimiczne związane z młynem wietrznym, [w:] Nazwy własne a wyrazy pospolite w języku i tekście, Opole, s. 251–268, Ry- mar E., Czopek B., 1993, Nazwy młynów i osad młyńskich na terenie dawnej Nowej Mar- chii, „Onomastica Slavogermanica”, XVIII, s. 61–115; Chludziński A., 1998, Nazwy mły- nów i osad młyńskich w byłym powiecie białogardzkim, „Rocznik Koszaliński”, XXVIII, 309–326; Rutkiewicz M., 2003, Nazewnictwo poznańskich młynów wodnych a współczesna onomastyka miasta, [w:] Metodologia badań onomastycznych, red. M. Biolik, Olsztyn, s. 580–591; Biolik M., 2011, Młyny wodne i wiatraki w nazwach obiektów terenowych na Warmii i Mazurach, „Prace Językoznawcze UWM”, XIII, s. 19–32. 346 PIOTR ZŁOTKOWSKI pracowicie ze Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych kra- jów słowiańskich, okazały się niemiarodajne, gdyż nie uwzględniały aspek- tu historyczno-kulturowego. Sama badaczka musiała odczuwać bezradność, ponieważ przyznała, że nie jest w stanie dokonać pełnej analizy onoma- stycznej niektórych nazw z uwagi na brak dodatkowych poświadczeń [Go- łębiowska 1969, 109]. Jednym z zarzutów postawionym T. Gołębiowskiej we wspomnianej recenzji było zaliczenie przez nią do grupy nazw topo- graficznych i kulturalnych dużej ilości onimów, które w istocie mogły być motywowane antroponimami określającymi młynarzy, bądź ich rodziny [Wi- śniewski 1970, 452, 454]. Inspiracją do powstania niniejszego tekstu było stwierdzenie J. Wi- śniewskiego: „Zaliczanie konkretnych nazw młynów do odpowiednich grup nazewniczych wymaga ustalenia pochodzenia każdej nazwy w oparciu o źródła historyczne lub o wyniki badań historyków osadnictwa ...” [Wi- śniewski 1970, 455]. Z uwagi na to, iż teren starostwa brańskiego nie doczekał się do chwili obecnej dogłębnych studiów z zakresu historii osadnictwa, aby stworzyć podstawę do właściwej analizy onomastycznej, należało zebrać roz- proszony materiał źródłowy. Na jego podstawie udało się odtworzyć dzieje każdego młyna i osady młyńskiej oraz zmiany demograficzno-własnościowe w nich zachodzące, oraz ustalić reprezentatywny zbiór poświadczeń źródło- wych nazw. Nie wszystkie zebrane w artykule onimy odnotowane są w monografii M. Kondratiuka o nazwach miejscowych Białostocczyzny [Kondratiuk 1974]. Brakuje w niej nazw 4 punktów osadniczych, oraz niektórych obocznych postaci pozostałych mian. W opracowaniu zweryfikowano również niektóre szczegółowe ustalenia M. Kondratiuka w zakresie lokalizacji osad i moty- wacji nazw. Powstanie sieci regularnie rozmieszczonych młynów wodnych, w sta- rostwie brańskim, położonym na terenie dawnego województwa podlaskie- go, można z wielkim prawdopodobieństwem datować na XVI w., choć nie- wykluczone, że niektóre młyny mogły powstać nawet wcześniej. Pierwsze wiadomości o młynarzach, wraz z ich imionami, a niekiedy również na- zwiskami. zawarte są w inwentarzu starostwa z 1558 r. Dopiero jednak w rejestrze pomiary włócznej z 1563 r. odnaleźć można dokładne infor- macje o rodzaju i lokalizacji młynów, wraz z należącymi do nich grunta- mi, oraz o ich użytkownikach. Wszystko wskazuje na to, że były to młyny przeznaczone do przemiału zboża, brak bowiem informacji o istniejących przy nich kuźnicach, papierniach, tartakach itp. Jedynymi śladami, wska- zującym na możliwość innej niż przemiał zboża, działalności młynów, jest wiadomość o foluszu należącym w 1558 r. do Janka i Miska Burkatowi- NAZWY MŁYNÓW I OSAD MŁYŃSKICH DAWNEGO STAROSTWA BRAŃSKIEGO 347 czów oraz odnotowanie mieszkającego w 1846 r. przy młynie w Otapach folusznika2. Przeanalizujmy więc kolejno informacje o każdym z istniejących w daw- nym starostwie brańskim młynów i wyodrębnionych przy nich osadach młyńskich. Postarajmy się ustalić motywację poszczególnych nazw oraz prześledźmy ich zmiany na przestrzeni wieków, jeśli takowe zachodziły. Zwróćmy przy tym uwagę na czynniki mogące mieć wpływ na akt nominacji. Młyn w Brańsku. Młyn pod miastem Brańskiem na Nurcu znajdował się w 1563 r. w posiadaniu potomstwa nieżyjącego Borkowskiego3. Innym znanym z imienia i nazwiska właścicielem młyna w tym mieście był Jan Hieronim Brzozowski odnotowany w źródłach w 1635 r.4 Lustracja z 1667 r. poświadcza istnienie młyna w Brańsku, nie wymienia natomiast jego posia- dacza. Możliwe, że śladem po istnieniu młyna miejskiego jest ulica Młyńska w Brańsku, znana już w XVI w. Przykładowo, siedlisko przy niej położo- ne, miał w 1563 r. m.in. Jan Borzymowski, posesor młyna przy folwarku kiersnowskim, natomiast w 1680 r. mieszkał na tejże ulicy Młynarz wraz z zięciem. Abramiki. Obecna osada Abramiki stanowi część wsi Bujnowo [UN 33; WUN 2]. Wieś powstała w II poł. XVII w. na terenie dawnego zaścianka Szpakowszczyzna, którego nazwa motywowana jest n. os. Szpak [SHNOB II 131]. Współcześnie mianem tym określane jest pole we wsiach Bujnowo i Malesze, położone przy granicy tych miejscowości [UN 34, 35]. W I poł. XVI w. znajdowały się tu siedziby bojarów Szpaków, których w czasie pomiary włócznej przeniesiono na miejsce dzisiejszej wsi Szpaki5. Opustoszały teren był w 1565 r. w posiadaniu Franciszka Zubrzyckiego, zaś w 1598 r. jego właścicielem był Abraham Chodkowicz, bojar ze Szpak6. Najprawdopodobniej to od jego imienia pochodzi nazwa wsi. Możliwe jest też, że onim został urobiony od im. młynarza Abrahama Mikity ze Szpak (Szpakowszczyzny). Niewykluczone, że obie osoby są tożsame. Pod koniec XVIII w., jako że wieś nie była wspomniana w rejestrze pomiary włócz- nej starostwa brańskiego z 1563 r., wyrokiem sądu Referendarii Koronnej zdecydowano o przeniesieniu osady na grunty pobliskiej wsi Malesze7. Po- stanowienia tego jednak nigdy nie zrealizowano. Nazwa Abramiki, dawniej 2 AVAK XIV, s. 27; Br III/S/1, k. 32. 3 PKGE II, s. 406. 4 MK 180, k. 470 v.–471. 5 PKGE II, s. 374. 6 M 1708–1–82, k. 47 v.–48. 7 Ks. Ref. 58, k. 226 v.–227. 348 PIOTR ZŁOTKOWSKI Abrahamiki jest nazwą rodową motywowaną hebr. im. Abraham > Abram [Tichoniuk 1988, 12]. Burchaty. Wieś powstała na terenie zaścianka młynarskiego, położo- nego nad rzekami Czarną i Lichczą, będącego w 1563 r. w posiadaniu Jana Burkata8 [WUN 214]. Inwentarz starostwa brańskiego z 1558 r., odnotowuje dwóch Janków, dwóch Szymonów oraz Miska Burkatowiczów9. Pierwszy, nie do końca pewny, zapis nazwy rodowej Burkaty, motywowanej nazwiskiem rodu młynarskiego, należy odnieść do 1599 r.10 W podstawie toponimu leży pochodna postać Burkat germ. im. Burghard [Malec 1994, 202]. Do zmia- ny rdzennej spółgłoski tylnojęzykowej, ze zwartej na szczelinową (x < k), doszło zapewne w XVIII w., gdyż jeszcze w XVII w. konsekwentnie zapi- sywano nazwę wsi jako Burkaty. Nazwisko Burkat utrzymało się w osadzie do poł. XVII w., a w sąsiednich wsiach nawet dłużej. Wiele wskazuje na to, że miano Burkat w nazwiskach mieszkańców tej osady, zostało zastąpione innymi antroponimami. Jarmarkowszczyzna. Osada, będąca współcześnie kolonią wsi Bron- ka, położona nad rzeką o tej samej nazwie [UN 14; WUN 710]. Jak podaje rejestr pomiary włócznej starostwa brańskiego, w 1563 r., w miejscu obec- nego punktu osadniczego, znajdował się młyn Jermaka Rojewicza11. Na- zwa miejscowości ma postać dzierżawczą i jest motywowana wsł. im. Jar- mak > cerk. Jermołaj < gr. Hermolaos [Tichoniuk 2000, 95]. Inny przed- stawiciel rodu Rojewiczów o imieniu Choczko, stracił swój młyn w wyniku pomiary włócznej i został osadzony w sąsiedniej wsi Załuskie (dawniej Za- łozie)12. Obecna postać nazwy, zdaniem M. Kondratiuka, powstała przez adideację do ap. jarmark [Kondratiuk 1974, 76]. Pomimo, że wariant Jar- markowszczyzna pojawia dość wcześnie, bo już w 1599 r., jeszcze przez ca- ły XVII w., obie postacie nazwy (Jarmakowszczyzna/Jarmarkowszczyzna) używane były wymiennie. Potomków Jermaka Rojewicza w linii męskiej, zastąpił w tej osadzie ród Radziwonów, którego protoplastą był Radziwon Wasiuczyk, młynarz pochodzący z nieodległej wsi młyńskiej Puchacze. Ród Radziwonów przyjął następnie nazwisko Czarniawski. Zamieszkiwał on Jar- markowszczyznę aż do czasów współczesnych. Krupki. Obecnie nazwa ta określa las i pole w granicach administra- cyjnych miasta Brańsk [UN 13; SNT 221]. W poł. XVI w. istniał tu młyn 8 PKGE II, s. 409. 9 AVAK XIV, s. 27. 10 Ks. Ref. 2, k. 12 v. 11 PKGE II, s. 408. 12 PKGE II, s. 362. NAZWY MŁYNÓW I OSAD MŁYŃSKICH DAWNEGO STAROSTWA BRAŃSKIEGO 349 położony nad strumieniem Borbek (obecnie Panasówka), którego posesorem był Sieńko Decewicz Krupka13. Nazwa młyna i przyległego