Arkusz BRAŃSK (418)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BRA ŃSK (418)

Warszawa 2011 Autorzy: Marek Gałka*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…………..

Spis tre ści I. Wst ęp (M. Gałka) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Gałka) ...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Gałka) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (M. Gałka) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Gałka) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Gałka) ...... 13 VII. Warunki wodne (M. Gałka) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik) ...... 19 IX. Składowanie odpadów (J. Król, M. Marczak) ...... 21 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (M. Gałka) ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Gałka) ...... 28 XII. Zabytki kultury (M. Gałka) ...... 30 XIII. Podsumowanie (M. Gałka, J. Król, M. Marczak) ...... 32 XIV. Literatura...... 33

I. Wst ęp

Arkusz Bra ńsk Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wykona- ny w Oddziale Górno śląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym Proxima SA we Wrocławiu (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo- środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja…, 2005). Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano Map ę geologiczno-gospodarcz ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Bra ńsk (Krzak, 2007). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjo- graficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc

3 przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białym- stoku oraz urz ędów administracji lokalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2010 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Bra ńsk jest ograniczony współrz ędnymi: 22°45’ i 23°00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52°40’ i 52°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie teren arkusza znajduje si ę w województwie podlaskim. Swym zasi ę- giem obejmuje powiat bielski (podlaski) z miastem i gmin ą Bra ńsk, gminami: Wyszki, Bielsk Podlaski i Bo ćki, fragment gminy Grodzisk nale Ŝą cy do powiatu siemiatyckiego oraz skrawek gminy Nowe Piekuty nale Ŝą cej do powiatu wysokomazowieckiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2001) omawiany teren le Ŝy w granicach makroregionu Nizina Północnopodlaska w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (fig. 1). Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru arkusza obejmuje mezoregion Równina Bielska. Obszar ten to łagodnie ukształtowana wysoczyzna, cho ć w wielu miejscach urozmaicona niewysoki- mi wzniesieniami kemowymi i płytkimi obni Ŝeniami. W środkowej cz ęś ci arkusza dominuj ą- cym i zarazem najbardziej atrakcyjnym krajobrazowo elementem równiny jest przebiegająca niemal równole Ŝnikowo płytka i szeroka dolina Nurca. Dzieli ona wysoczyzn ę na dwie, słabo zró Ŝnicowane cz ęś ci. Obie cz ęś ci wzniesione s ą na wysoko ść około 130-150 m n.p.m. Do ść monotonny krajobraz modyfikuj ą zdenudowane formy moren czołowych, widoczne zwłaszcza w okolicach wsi Domanowo, Świrydy, Bronka, Koszewo, Oleksin, gdzie ich wysoko ści wzgl ędne wahaj ą si ę od 5 do 10 m, a spadki nie przekraczaj ą 5%. Na południe od doliny Nur- ca pojawiaj ą si ę cz ęś ciej niewielkie obszary równin sandrowych. Doliny innych, mniejszych cieków, stanowi ą tak Ŝe wyra źny element rze źbotwórczy i charakteryzuj ą si ę płaskimi dnami oraz mało wyra źnymi stokami.

Niewielki fragment w cz ęś ci północno-zachodniej obejmuje mezoregion Wysoczyzna Wysokomazowiecka.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Bra ńsk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica mezoregionu; Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka 843.35 – Wysoczyzna Wy- sokomazowiecka, 843.36 – Dolina Górnej Narwi, 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Dro- hiczy ńska.

Najwi ększym i jedynym o środkiem miejskim na terenie arkusza jest Bra ńsk, licz ący około 4 tys. mieszka ńców, b ędący jednocze śnie siedzib ą urz ędu gminy. Około 30% powierzchni arkusza zajmuj ą grunty rolne wy Ŝszych klas bonitacyjnych, a około 20% lasy. Przez obszar arkusza z południowego wschodu na północny zachód przepływa rzeka Nurzec, która jest prawym dopływem Bugu. Nurzec nale Ŝy do rzek typowo nizinnych, prze- pływaj ących przez tereny bagienne i podmokłe. Omawiany obszar le Ŝy w granicach mazowiecko-podlaskiego regionu klimatycznego. Zaznaczaj ą si ę tu wpływy zarówno klimatu oceanicznego jak i kontynentalnego. Klimat jest tu

5 zimniejszy ni Ŝ w centralnej Polsce. Charakteryzuje go długa zima, stosunkowo krótkie przedwio śnie, najkrótszy w Polsce okres wegetacyjny oraz najni Ŝsza średnia temperatura roczna. W podziale województwa podlaskiego na krainy klimatyczne obszar arkusza Bra ńsk zaliczony został do Krainy Nadbu Ŝańskiej. Średnie miesi ęczne temperatury osi ągaj ą najwy Ŝ- sze warto ści w lipcu (17,7-18,3ºC), najni Ŝsze za ś w styczniu (-4,3ºC). Przeci ętna ilo ść dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi od 70 do 80. Doskonałe warunki nasłonecznienia wpływaj ą na wcze śniejsze rozmarzanie i przesychanie gleby. Okres wegetacyjny wynosi około 205 dni. Dominuj ą tu wiatry zachodnie o niewielkich pr ędkościach. Roczna suma opadów wynosi średnio 550 mm. Z uwagi na wyrównany teren o niewielkich deniwelacjach spływ wody opa- dowej jest nieznaczny, st ąd te Ŝ niedobory wody w glebie wyst ępuj ą lokalnie i wi ąŜą si ę z gł ę- biej zalegaj ącym poziomem wody gruntowej. Maksimum opadów przypada w miesi ącach letnich (czerwiec – sierpie ń), minimum za ś w miesi ącach zimowych (stycze ń – marzec). Podstawow ą form ą działalno ści gospodarczej na terenie arkusza Bra ńsk jest rolnictwo, w którym zdecydowanie przewa Ŝaj ą gospodarstwa indywidualne zajmuj ące si ę upraw ą zbó Ŝ, hodowl ą bydła i trzody chlewnej. Średnia wielko ść gospodarstw rolnych wynosi około 10 ha. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksów: pszennego dobrego, Ŝytniego bardzo dobrego, zbo Ŝowo-pastewnego mocnego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby bieli- cowe i pseudobielicowe, czarne ziemie oraz gleby brunatne. W obr ębie ł ąk na glebach orga- nicznych wyst ępuj ą gleby torfowe i murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. W układzie typów siedliskowych lasów dominuje bór mieszany świe Ŝy i las mieszany. Przewa Ŝaj ą lasy prywatne, u Ŝytkowane w ramach indywidualnych gospodarstw rolnych (oko- ło 80%). Pozostał ą część stanowi ą lasy pa ństwowe. Przemysł w obszarze arkusza Bra ńsk jest słabo rozwini ęty i ogranicza si ę praktycznie do miasta Bra ńsk. Najwi ększe zakłady produkcyjne wytwarzaj ą wyroby z tworzyw sztucznych („Gold-Wald”, „Interlight”), meble (PHU „Jawor”) oraz płyty klejone drewniane („Cedr”). Na niewielk ą skal ę prowadzona jest eksploatacja piasku i Ŝwiru. Do ść liczne s ą zakłady rzemie śl- nicze, a odczuwalny jest brak obiektów turystycznych. Słabe uprzemysłowienie i znikome zagro Ŝenia dla środowiska stwarza szans ę rozwoju ekologicznego rolnictwa oraz turystyki. W gminie Bra ńsk do sieci wodoci ągowej podł ączone są wszystkie wsie. Wydajno ść wodoci ągów znacznie przekracza pobory wody. Dobrze rozwinięty system zaopatrzenia w wod ę oraz mo Ŝliwo ść zwi ększenia jej poboru bez konieczno ści nowych inwestycji w tym zakresie s ą wa Ŝnymi atutami rozwojowymi gmin. Problemem wszystkich gmin jest słaby

6 rozwój sieci kanalizacyjnej, której długo ść jest niewystarczaj ąca. Ścieki odprowadzane s ą do szamb i wywo Ŝone do punktu zlewnego przy oczyszczalni ścieków w Bra ńsku. Gminy nie s ą zgazyfikowane. Na średnim poziomie rozwini ęta jest infrastruktura telefoniczna i drogowa. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 689 Zambrów – Bra ńsk – Bielsk Podlaski – Hajnówka – Białowie Ŝa oraz droga wojewódzka nr 681 relacji Roszki Wod źki – Łapy – Po- świ ętne – Bra ńsk – Ciechanowiec. Do ść g ęsta jest sie ć dróg powiatowych i gminnych, cho ć wiele z nich jest tylko utwardzonych bez nawierzchni bitumicznej.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza została przedstawiona na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Bra ńsk (Kozłowski, Mróz, 2006). Obszar arkusza le Ŝy w obr ębie regionalnej jednostki tektonicznej Polski zwanej obni Ŝeniem podlaskim. Jest ono depresyjn ą form ą prekambryjskiego podło Ŝa, wypełnion ą utworami osadowymi pre- kambru, kambru, ordowiku i syluru oraz niezgodnie zalegaj ącymi na nich osadami karbonu górnego, lokalnie czerwonego sp ągowca, cechsztynu i triasu. Cały obszar omawianego arkusza pokryty jest grubym kompleksem utworów czwartorz ędowych, przekraczaj ącym miejscami 200 m (fig. 2). Najstarsze osady, które nawiercono na tym terenie to margliste iłowce, wapienie oraz piaskowce kwarcowe ordowiku. Nad nimi, po luce stratygraficznej obejmuj ącej osady syluru, dewonu, karbonu i permu, wyst ępuj ą iłowce, piaskowce i zlepie ńce triasu dolnego o mi ąŜ szo- ści około 150 m. Wy Ŝej zalegaj ą jurajskie wapienie margliste z krzemieniami i czertami o podobnej mi ąŜ szo ści. Bezpo średnio nad osadami jury stwierdzono mułki, piaski glaukonitowe oraz kred ę pisz ącą o mi ąŜ szo ści około 250 m zaliczane do kredy górnej. Nad nimi prze- wiercono kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści seri ę okre ślan ą ogólnie, jako paleoge ńsko- neoge ńsk ą. Starszy epizod (eocen-oligocen) reprezentuj ą piaski i mułki glaukonitowe, młod- szy natomiast mioce ńskie iły, mułki i brunatne piaski z fragmentami zw ęglonego drewna (Kozłowski, Mróz, 2006).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Bra ńsk na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, iły i gytie jeziorne; czwartorz ęd nierozdzielny: 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; osady interglacjału 19 – torfy, gytie, kreda jeziorna, iły, mułki oraz piaski, Ŝwiry i mułki rzeczno-jeziorne, zlodowacenia środkowopolskie 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski .

Zlodowacenia najstarsze reprezentuje zlodowacenie narwi. Utwory tego glacjału za- chowały si ę jedynie w obni Ŝeniach w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie zalegaj ą bezpo średnio na utworach kredowych. Reprezentuj ą je wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami o około 3-metrowej mi ąŜ szo ści. Na piaskach wyst ępuj ą głazy, Ŝwiry i piaski lodowcowe z przewarstwieniami glin zwałowych.

Utwory zlodowace ń południowopolskich obejmuj ą osady zlodowacenia nidy (głównie w cz ęś ci północno-wschodniej arkusza) oraz szeroko rozprzestrzenione na pozostałym obszarze utwory zlodowace ń sanu 1 i 2. Przekraczaj ąca 100 m mi ąŜ szo ści seria osadów wodnolodowcowych i lodowcowych zlodowacenia nidy to w sp ągowej cz ęś ci drobnoziarniste i śred- nioziarniste piaski, nad którymi zalega kompleks glin zwałowych, piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz mułków i iłów zastoiskowych. Gliny, zwłaszcza w strefie sp ągowej cechuje znaczna domieszka piasków o drobnych i średnich frakcjach. W cz ęś ci południowej obszaru arkusza Bra ńsk dominuj ą Ŝwiry, głazy i piaski lodowcowe bez glin zwałowych. Wody roz- topowe u schyłku zlodowacenia sanu 1 doprowadziły do powstania rozległej pokrywy ró Ŝno- ziarnistych piasków wodnolodowcowych przykrywaj ącej w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci utwory lodowcowe. Interglacjał ferdynandowski rozdzielaj ący zlodowacenia sanu obejmował sedymentacj ę mułków i piasków jeziornych, a miejscami torfów. W osadach jeziornych stwierdzono obecno ść substancji organicznej, a torfy cechuje silne sprasowanie. Osady zlodowacenia sanu 2 obejmuj ą cały obszar arkusza. Mułki, piaski i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 12 m wypełniaj ą kopalne zbiorniki w okolicy Bra ńska, Brze źnicy i Kalnicy. Mi ąŜ szo ść szarych glin zwałowych znanych z okolic Glinnika ulega redukcji ku południowi, ust ępuj ąc miejsca Ŝwirom, piaskom czy głazom lodowcowym. Do osadów interglacjału wielkiego separuj ącego zlodowacenia południowopolskie i środkowopolskie zaliczone zostały piaski rzeczne interglacjału mazowieckiego oraz utwory pochodz ące z akumulacji podczas zlodowacenia liwca. Zlodowacenia środkowopolskie obejmuj ą zlodowacenie odry i warty. Zlodowacenie odry reprezentowane jest przez osady zastoiskowe i wodnolodowcowe. Mułki i pyłowate piaski zastoiskowe wyst ępuj ą głównie na południu omawianego obszaru. Najwi ększ ą mi ąŜszo ść (ok. 12 m) osi ągaj ą w Koszewie, a w pozostałej cz ęś ci terenu nie przekracza ona 7 m. Gliny zwałowe, miejscami piaski i Ŝwiry tworz ą ci ągł ą warstw ę w obr ębie arkusza. Najwi ększe mi ąŜ szo ści glin stwierdzono na północy w okolicach Hodyszewa, na południu mi ąŜszo ść tych osadów nie przekracza 10 m. Sedymentacj ę osadów zlodowacenia warty rozpoczynaj ą iły warwowe z przewarstwieniami mułków piaszczystych, rzadziej piasków pyłowatych. Gliny zwałowe tego zlodowacenia s ą najstarszymi utworami odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni obszaru arkusza Bra ńsk. Wyst ępują powszechnie tworz ąc pokryw ę o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 19,6 m (okolice Olend). W cz ęś ci północnej arkusza gliny te wyst ępuj ą lokalnie w dwóch poziomach rozdzie-

9 lonych utworami zastoiskowymi. Utwory rozdzielaj ące gliny rozpoznane, jako mułki i piaski zastoiskowe szczególnie du Ŝe mi ąŜ szo ści osi ągaj ą w okolicy Hodyszewa, Wólki Zaleskiej i Glinnika (do 23 m). Piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe tworz ą niewielkie płaty na powierzch- niach wysoczyzn. Ró Ŝnoziarniste, źle wysortowane piaski z pojedynczymi głazami nie przekraczaj ą na ogół 5 m mi ąŜ szo ści. świry, piaski, głazy i gliny zwałowe moren czołowych tworz ą niewielkie pagórki w cz ęś ci północno-wschodniej i wschodniej obszaru arkusza. Formy szczelinowe w okolicach Świrydów, tworz ące ci ąg wzgórz o przebiegu równoległym do rynny subglacjalnej, wypełnia ten sam materiał. Piaski, mułki i Ŝwiry kemów tworz ą ró Ŝnej wielko- ści formy morfologiczne rozrzucone po całej powierzchni arkusza. świry, piaski i gliny zwa- łowe moren martwego lodu tworz ą zespoły drobnych form towarzysz ące najcz ęś ciej zagł ębie- niom wytopiskowym (rejon Kalnicy, Ol ędzkie). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia warty nie tworz ą wyra źnych i zwartych powierzchni sandrowych, wyst ępuj ą płatami o zró Ŝnicowanym składzie i mi ąŜszo ści. S ą to zazwyczaj piaski drobno- i średnioziarniste z nielicznymi przewarstwieniami materiału grubszego. Interglacjał eemski reprezentuj ą torfy osadzone w dolinie Nurca. Osady najmłodszych zlodowace ń – północnopolskich (zlodowacenie wisły) to piaski rzeczne tarasów nadzalewowych w dolinie Nurca. Do czwartorz ędu nierozdzielonego zaliczane są niewielkie powierzchniowo płaty pia- sków eolicznych, eluwia piaszczyste glin zwałowych zlodowacenia warty o mi ąŜ szo ści 0,7– 2,0 m, piaski deluwialno-rzeczne na obrze Ŝach doliny Nurca oraz piaski i gliny deluwialne pokrywaj ące łagodne zbocza wysoczyzn morenowych b ądź wypełniaj ące lokalne obni Ŝenia ró Ŝnej genezy. Osady holocenu wyst ępuj ą do ść powszechnie w obr ębie arkusza. Piaski i mułki (mady) rzeczne tarasów zalewowych wyst ępuj ą na powierzchni lub pod cienkim przykryciem torfów czy namułów torfiastych w dolinach Nurca i Bronki. Namuły piaszczyste jak i torfiaste powszechne s ą w trwale podmokłych obni Ŝeniach terenu i w ąskich dolinkach okresowych cieków. Do dzi ś trwa akumulacja torfów, zwłaszcza w dolinie Nurca, gdzie pod torfami wyst ępuj ą tak Ŝe gytie detrytusowo-wapienne.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Bra ńsk jest do ść ubogi w kopaliny. Udokumentowano tu tylko 3 niewielkie, czwartorz ędowe zło Ŝa piasków i Ŝwirów „ Świrydy II”, „ Świrydy III”, „Świrydy IV”. Zło Ŝa piasków i Ŝwirów „ Świrydy” i „Bra ńsk” z powodu wyczerpania zasobów skre ślono z „Bilansu zasobów…” (Wołkowicz i in. (red.), 2010) (tabela 1).

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Stan zago- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek kom- giczne bilanso- spodarowa- Przyczyny rozpoznania (tys.t.) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj pleksu litolo- we (tys.t.) nia zło Ŝa konflikto- na zło Ŝa kopaliny giczno- wo ści zło Ŝa Klasy Klasy mapie surowcowego wg. stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz, i in. (red.), 2010) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Świrydy II pŜ Q 45 C1 N - Skb, Sd 4 A - 2 Świrydy IV p Q 165 C1 G - Skb, Sd 4 A - 3 Świrydy III p Q 163 C1 G - Skb, Sd 4 A - Bra ńsk pŜ Q - - ZWB - - - - - Świrydy pŜ Q - - ZWB - - - - -

11 11 Rubryka 3 – p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w mate- riałach archiwalnych) Rubryka 9 kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb –kruszyw budowlanych; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe.

Uwaga: zło Ŝe „ Świrydy IV” oznaczone jest w „Bilansie zasobów …” jako zło Ŝe rozpoznane szczegółowo (niezagospodarowane).

Zło Ŝe „ Świrydy II” zwi ązane jest z akumulacj ą wodnolodowcow ą stadiału górnego zlodowacenia warty (Lipi ński, 2006). Kopalin ę w zło Ŝu stanowi piasek i Ŝwir. Mi ąŜ szo ść zło- Ŝa waha si ę w granicach od 2,5 do 3,9 m, średnio 3,43 m. Nadkład glebowy i gliniasto- piaszczysty ma mi ąŜ szo ść od 0,9 do 1,1 m, a stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,29. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,72 ha. Zło Ŝe jest suche. Kopalina cechuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm od 63,7 do 66,9, średnio 66,1%, zawarto ść pyłów mineralnych waha si ę w granicach od 0,50 do 0,68%, przy średniej 0,59%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym obejmuje zakres od 1870 do 1910, średnio 1890 kg/m 3. Wła ściwo ści kopaliny predysponuj ą j ą do lokalnego wykorzystania w budownictwie oraz do remontów i budowy dróg. Zło Ŝe piasków „ Świrydy III” zostało udokumentowane na powierzchni 1,30 ha (Sa- dowski, 2008). Seri ę zło Ŝow ą tworz ą osady akumulacji szczelinowej. MiąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 1,3 do 11,8 m, średnio 8,1 m. Nadkład o średniej grubo ści 0,2 m stanowi gleba i gliny. Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść ziarn o średnicy poni Ŝej 2 mm mie ści si ę w przedziale od 77,2 do 89,0%, przy warto ści średniej 83,6%. Zawarto ść pyłów mineralnych zawiera si ę w granicach od 10,0 do 15,0%, średnio 11,8%. Piaski i Ŝwiry mog ą mie ć zastosowanie w budownictwie i do budowy dróg. Zło Ŝe piasków „ Świrydy IV” zostało udokumentowane na powierzchni 1,10 ha (Sa- dowski, 2009). Seri ę zło Ŝow ą tworz ą osady akumulacji szczelinowej. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 7,9 do 11,2 m, średnio 9,4 m. Nadkład o średniej grubo ści 0,5 m stanowi gleba i gliny. Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść ziarn o średnicy poni Ŝej 2 mm mie ści si ę w przedziale od 67,2 do 86,8%, przy warto ści średniej 77,8%. Zawarto ść pyłów mineralnych zawiera si ę w granicach od 9,3 do 19,3%, średnio 14,1%. Piaski i Ŝwiry mog ą mie ć zastosowanie w budownictwie i do budowy dróg. Zło Ŝa zaliczono do kopalin powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Według klasyfikacji sozologicznej zaliczono je do małokonfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Bra ńsk prowadzona jest eksploatacja piasków ze złóŜ: „Świrydy III” i „ Świrydy IV”. Eksploatacja odbywa si ę na podstawie wa Ŝnych koncesji wydanych przez Starost ę Powiatu Bielskiego. Eksploatacj ę piasków ze zło Ŝa „Świrydy III” rozpocz ęto w 2009 roku. Wła ścicielem gruntu i u Ŝytkownikiem złoŜa jest Gminny Zakład Komunalny Gminy Bra ńsk, który w 2009 r.

12 otrzymał koncesj ę na wydobywanie kruszywa naturalnego wa Ŝną do 2024 r. Powierzchnia obszaru górniczego i ternu górniczego wynosi 1,86 ha. Wydobycie odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym za pomoc ą koparki. Piasek ze zło Ŝa „Świrydy IV” jest eksploatowany od maja 2010 roku przez prywatnego przedsi ębiorc ę na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2020 roku. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 1,50 ha. Eksploatacja odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym, za pomoc ą koparki. Wydobyte piaski nie s ą poddawane przeróbce. Po zako ńczeniu eksploatacji planuje si ę rekultywacj ę wyrobisk w kierunku rolnym i le śnym. Zło Ŝe „ Świrydy II” jest niezagospodarowane. Do roku 2005 wydobywano kruszywo ze zło Ŝa „ Świrydy” (Sadowski, 1997). Sporz ą- dzony w 2006 roku dodatek do dokumentacji (Data, 2006), rozliczaj ący zasoby zło Ŝa, był podstaw ą do wygaszenia koncesji na eksploatacj ę i wybilansowania zło Ŝa. W rozległym wyrobisku o wymiarach około 200x100 m i gł ęboko ści 7-8 m, cz ęś ciowo zawodnionym, wyrów- nano sp ąg oraz złagodzono jego zbocza. W latach 80. zaniechano eksploatacji piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Bra ńsk” (Sadowski, 1981). Cz ęś ciowo zrekultywowane wyrobisko u Ŝytkowane jest rolniczo, natomiast obszar nie zrekultywowany poro śni ęty jest kilkunastoletnim drzewostanem. Na mapie zaznaczono 13 punktów wyst ępowania kopaliny, dla których sporz ądzono karty informacyjne. S ą to wyst ąpienia piasków i Ŝwirów, gdzie eksploatacja odbywa si ę dorywczo i bez wymaganych dokumentów. Wiele punktów nosi ślady świe Ŝej działalno ści, a cz ęść z wyrobisk poeksploatacyjnych u Ŝytkowana jest, jako nielegalne wysypiska śmieci. Ślady eksploatacji w okresie ostatniego roku s ą widoczne w rejonie: Domanowa, Kolonii Bra ńsk, Koszewa, Rudki, Oleksina i Bodaczek, a wydobywany z nich surowiec wykorzysty- wany jest przez okoliczn ą ludno ść .

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą dla oceny perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Bra ńsk s ą: Szcze- gółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bra ńsk (Kozłowski, Mróz, 2006), wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych oraz własne obserwacje w terenie. Na obszarze arkusza istniej ą niewielkie mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ. Wyznaczono pi ęć obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów. Nie wytypowano natomiast obszarów prognostycznych z uwagi na brak szczegółowego rozpoznania geologiczno- zło Ŝowego.

13 Dwa niewielkie obszary perspektywiczne piasków i piasków ze Ŝwirem, zlokalizowane w obr ębie form akumulacji szczelinowej zlodowacenia warty w rejonie Świryd, wytypowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowski, Mróz, 2006), zwiadu terenowego oraz dokumentacji geologicznych wyst ępuj ących w ich obr ębie złóŜ. W obszarze zlokalizowanym na północ od Świryd miąŜ szo ść piasków zawiera si ę w granicach od 1,3 do 11 m, przy średniej grubo ści nadkładu mieszcz ącym si ę w przedziale od 0,2 do 0,5 m. Zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm zawiera si ę w granicach od 67,2 do 86,8%, a zawarto ść pyłów mineralnych od 9,3 do 19,3%. Perspektywiczne osady piasku nie s ą zawodnione. W obszarze zlokalizowanym na południe od Świryd miąŜ szo ść piasków i Ŝwirów zawiera si ę w granicach od 2,5 do 3,9 m, przy średniej grubo ści nadkładu 1,0 m. Zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm zawiera si ę w granicach od 63,7 do 66,9%, a zawarto ść pyłów mineralnych od 0,5 do 0,68%. Osady nie s ą zawodnione. Pozostałe obszary perspektywiczne piasków ze Ŝwirem wyznaczono w obr ębie kemów zlodowacenia warty, w rejonie Bra ńska i Bodaczek na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowski, Mróz, 2006) i zwiadu terenowego. Według danych z odsłoni ęć miąŜ szo ść kopaliny zawiera si ę w granicach od 3 do 5 m, a grubo ść nadkładu si ęga do 0,5 m. W rejonie Świryd i Ol ędzkiego (Jórczak, 1971; Data, 1985) prowadzono prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego. Ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść rz ędu kilkudziesi ęciu centymetrów, du Ŝą zmienno ść serii piaszczysto-Ŝwirowych oraz znaczn ą zawarto ść pyłów mineralnych obszary te uznano za negatywne. Tak Ŝe prace poszukiwawcze za glinami w rejonie Bra ńska (Sta śkiewicz, 1979) i Załuskich Koronnych (Gradys, 1972) zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Jako ść nawierconych glin zwałowych, piaszczystych, piaszczysto- pylastych, niekiedy z otoczakami oraz ich zmienna mi ąŜ szo ść nie upowa Ŝniała do prowadze- nia dalszych, szczegółowych prac rozpoznawczych. Na obszarze arkusza brak jest wyst ąpie ń torfów, które spełniaj ą kryteria bilansowo ści (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Bra ńsk posiada słabo rozwini ętą sie ć rzeczn ą. Wody powierzchniowe w obr ębie arkusza nale Ŝą do zlewni trzeciego rz ędu rzeki Bug, która z kolei nale Ŝy do dorze-

14 cza Wisły. Tylko małe fragmenty w północnej cz ęś ci arkusza oddziela dział wodny czwartego rz ędu rzeki Narew. Główny układ sieci hydrograficznej w obr ębie arkusza zwi ązany jest z rze źbą polo- dowcow ą, a tworzy go rzeka Nurzec wraz z prawobrze Ŝnym dopływem – rzek ą Bronk ą, oraz uj ściowym odcinkiem rzeki Le śnej, zasilanej wodami Czarnej w południowo-wschodniej cz ę- ści arkusza. Nurzec nale Ŝy do rzek typowo nizinnych, przepływaj ących przez tereny bagienne i podmokłe. Całkowita długo ść rzeki wynosi około 100 km, a powierzchnia jej zlewni 2082,6 km 2. Na terenie arkusza Bra ńsk, dolina Nurca osi ąga znaczn ą szeroko ść od kilkuset metrów do 2 km. Średnia szeroko ść koryta rzeki w biegu środkowym wynosi od 9 do 10 m, natomiast jej dopływów od 1 do 2 m. Charakterystyczn ą cech ą koryta rzeki w tej cz ęś ci biegu jest wyra źne wci ęcie w dno doliny, spowodowane procesami erozyjnymi zaistniałymi w wyniku nie- prawidłowo przeprowadzonych prac melioracyjnych w górnych jej odcinkach. Jako ść rzeki Nurzec jest badana w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku (Raport …, 2010). Ocena jako ści wód powierzchniowych w 2008 roku została przeprowadzona zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Według tych bada ń jednolita cz ęść wód powierzchniowych – Nurzec od Nurczyka do Siennicy charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. Na obszarze arkusza wody Nurca, ani Ŝadnej innej rzeki nie były opróbowane.

2. Wody podziemne

Teren arkusza Bra ńsk znajduje si ę w obr ębie regionu hydrogeologicznego I mazowieckiego (Paczy ński red., 1995). Według mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski red., 1990) w obr ębie terenu arkusza, ani arkuszy sąsiednich, zbiorniki te nie wyst ępują. Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński B., Sadurski A. red., 2007) obszar arkusza zawiera si ę w Prowincji Wisły, Regionie Bugu i subregionie Bugu nizinnym (SBN). Stopie ń rozpoznania starszych (trzeciorz ędowych i jurajskich) poziomów wodono- śnych w obr ębie arkusza Bra ńsk jest słaby. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami czwartorz ędowymi: piaskami fluwioglacjalnymi zlodowace ń południowopol- skich i lokalnie wyst ępuj ących z nimi rzecznych piasków interglacjału mazowieckiego. Mi ąŜ- szo ść tego poziomu w cz ęś ci północnej i północno-wschodniej arkusza wynosi w granicach 12–19 m, a wody wyst ępuj ą w piaskach zlodowacenia wilgi. W cz ęś ci południowej arkusza

15 poziom wodono śny tworz ą piaski wodnolodowcowe zlodowace ń wilgi i sanu, rozdzielone lokalnie cienkimi wkładkami mułków i iłów, a jego mi ąŜ szo ść wzrasta do 25-47 m. Zwiercia- dło wody ma przewa Ŝnie charakter napi ęty powodowany obecno ści ą izoluj ącej warstwy glin zwałowych zlodowace ń liwca, odry i warty. Wodoprzewodno ść głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego podobnie jak mi ąŜ szo ść jest mniejsza w cz ęś ci północno-wschodniej i wynosi 100-200 m 2/24h, w cz ęś ci zachodniej i południowej 200-300 m 2/24h, a w cz ęś ci centralnej 500-1000 m 2/24h. W okolicach Bra ńska wyst ępuj ą samowypływy. Potencjalna wydajno ść studni, poza niewielkimi obszarami w obszarze północno-zachodnim, jest znaczna i wynosi 50-70 m 3/h w cz ęś ci północno-wschodniej, 70–120 m 3/h i wi ęcej na pozostałym obszarze (Bentkowski, 2004).

Wody głównego poziomu u Ŝytkowego s ą typu HCO 3-Ca. Cechuje je niska sucha po- zostało ść (< 500 mg/dm 3) i średnia twardo ść ogólna. Niska zawarto ść zanieczyszcze ń takich jak chlorki, siarczany i azotany wskazuje, Ŝe wody nale Ŝą do wód naturalnych lub słabo za- nieczyszczonych. Wyst ępuj ą tu wody klas: IIa, IIb i III. Przewa Ŝaj ą wody klasy IIb, średniej jako ści, wymagaj ące uzdatniania. Powszechne s ą w nich przekroczenia dopuszczalnych dla wód pitnych zawarto ści Fe i Mn. Wody klasy IIa, dobrej jako ści i wymagaj ące prostego uzdatniania (nieznaczne przekroczenia Fe i Mn) występuj ą jedynie w południowo-zachodnim fragmencie arkusza. Wody klasy III, niskiej jako ści, wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania stwierdzono w rejonie Glinnika. O klasie tej decyduj ą przekroczenia st ęŜ eń Ŝelaza, siar- czanów, manganu oraz barwa (Bentkowski, 2004). Z uwagi na nieliczne źródła zanieczyszcze ń oraz grub ą warstw ę izoluj ących glin zwa- łowych teren arkusza Bra ńsk uznano za obszar wysokiej i średniej odporno ści poziomu głów- nego, gdzie zagro Ŝenie jako ści wód kształtuje si ę na poziomie niskim i bardzo niskim (Bent- kowski, 2004). Zagro Ŝeniem wód podziemnych mo Ŝe by ć rozwój zbiorowego zaopatrzenia w wod ę. Cz ęsto budowie wodoci ągów wiejskich nie towarzysz ą systemy odbioru i oczyszcza- nia powstaj ących ścieków. Czwartorz ędowe wody podziemne na obszarze arkusza s ą jedynym źródłem zaopatrzenia w wod ę dla celów komunalnych i przemysłowych. Ujmowane s ą kilkoma studniami o gł ęboko ściach przewa Ŝnie 50–85 m, rzadziej gł ębszymi. Wydajno ści studzien wahaj ą si ę od około 44 m 3/h do nieco ponad 100 m 3/h i wyra źnie przewy Ŝszaj ą potrzeby odbiorców. Od 1996 roku w Bra ńsku funkcjonuje mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ście- ków typu “Hydrocentrum” o przepustowo ści 400 m 3/d. Ścieki do oczyszczalni doprowadzane są kanalizacj ą, jak równie Ŝ dowo Ŝone transportem asenizacyjnym do punktu zlewnego.

16 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 418 – Bra ńsk, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

17 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 418 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Bra ńsk bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 418 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Bra ńsk

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–7 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–52 25 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–8 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–42 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–7 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–12 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 418 – Bra ńsk 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 5 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 5 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 5 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 418 – Bra ńsk do poszczególnych grup u Ŝytkowania z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemic zny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi-

18 kowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 ( Strzelecki i in., 1993, 1994 ). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 3) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem linii pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

19 418W PROFIL ZACHODNI 418E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5856074 5854501

5852537 5854012 m m 5850243 5841074 5848187

5843311 5839516

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 20 20 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5856074 5854501

5852537 5854012 m m 5850243 5841074 5848187

5843311 5839516

0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Bra ńsk (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach 23–46 nGy/h. Najwy Ŝsze odpowiadaj ą glinom zwałowym, średnie piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym, za ś najni Ŝsze aluwiom, zwi ązanym z Nurcem i jego dopływa- mi. Bardzo podobn ą sytuacj ę wida ć na profilu wschodnim, gdzie warto ści promieniowania wynosz ą od 19 do 41 nGy/h i odpowiadaj ą tego samego typu osadom. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, waha si ę w granicach 1,6–8,2 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szcze- gółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie …, 2009). Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3).

21 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ę- bie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Bra ńsk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bentkowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

22 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Bra ńsk około 60% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów, namułów torfiastych i piaszczystych, piasków i mad rzecznych tarasów zalewowych, oraz utworów deluwialnych i deluwialno-rzecznych. Utwory te występuj ą przede wszystkim w dnach do- lin Nurca i Bronki, a tak Ŝe w obr ębie nisko poło Ŝonych obszarów zaj ętych przez system drobnych cieków i rowów; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, pokrywaj ące około 10% powierzchni arkusza, wyst ępuj ące wzdłu Ŝ doliny Nurca i Bronki, wzdłu Ŝ kanałów i rowów oraz w zagł ębieniach bezodpływowych, wył ączone bezwzgl ęd- nie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Bra ńsk (siedziba urz ędu gminy) oraz wi ększych wsi: Cholewo, Oleksin, Szmurły, Domanowo oraz Malesze; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące około 20% powierzchni arkusza; − obszary zagro Ŝone podtopieniami, wyst ępuj ące w dolinie Nurca, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); − fragment le śnego rezerwatu przyrody „Koryciny” w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 40% obszaru arkusza. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne obszary preferowane do lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą wykształcon ą w postaci gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (zgodnie z tabel ą 3). Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w obr ębie przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Tworz ą one wysoczyzn ę morenow ą płask ą lub falist ą, zajmuj ąc na obszarze arkusza stosunkowo rozległe powierzchnie. Ich mi ąŜszo ść jest zmienna i waha si ę

23 od 6 do17 metrów (rejon Bra ńska), 8–10 m (Brze źnica, Ko ścielne), 12 m (na północ od Male- szy), 15 m (Lubieszcze), do 18–20 m (Olendy, Kalinówka oraz na południowy zachód od Ma- leszy). W wielu miejscach, w sp ągu omawianych glin, wyst ępuje pakiet starszych, mocniej skonsolidowanych glin starszych zlodowace ń. Naturalna bariera geologiczna (NBG) osi ąga tam mi ąŜ szo ść dochodz ącą do 38 m (na południowy zachód od Maleszy), 44 m (okolice Bra ń- ska) i 51 m (w rejonie Kalinówki). W miejscach, gdzie w stropie osadów tworz ących naturaln ą barier ę geologiczn ą (NBG) wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczyste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Tworz ą je wodnolodowcowe i rezydualne utwory piaszczysto-Ŝwirowe oraz piaski eluwialne i wytopiskowe, przykrywaj ące gliny zwałowe. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wyma- gała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych (o mi ąŜszo ści ponad 2,5 m): eluwialnych, eolicznych, wytopiskowych, tarasów zalewowych, rzeczno-peryglacjalnych, wodnolodowcowych, lodowcowych, morenowych, kemowych, akumulacji szczelinowej oraz glin zwałowych moren spi ętrzonych, okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Wyznaczone obszary POLS znajduj ą si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego głównego u Ŝyt- kowego pi ętra wodono śnego (GPU), wykształconego w postaci piasków wodnolodowcowych z okresu zlodowace ń wilgi i sanu. Zwierciadło wód podziemnych w obr ębie analizowanych obszarów le Ŝy na gł ęboko ści 8–70 m. W granicach wi ększo ści rejonów POLS, z uwagi na dobr ą izolacj ę, wyznaczono niski i bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia GPU. Stopie ń średni wskazano jedynie w rejonie Bra ńska oraz na północny wschód od Kadłubówki. W rejonie miejscowo ści Bronka, gdzie nadkład izoluj ący wody podziemne od czynników zewn ętrznych nie jest dobrze wykształcony, wyznaczono wysoki stopie ń zagro Ŝenia. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je (na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ą- cych z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od miasta Bra ńsk i miejscowo ści Wy- szki (arkusz Łapy). Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru bu-

24 dowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Przedstawione na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Bra ńsk Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kozłowski, Mróz, 2003). Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w obja śnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego te Ŝ w przypadku omawianych rejonów ka Ŝdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przeprowadzenia szczegó- łowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz badań hydrogeologicznych.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest płytko wyst ępuj ąca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno- ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści powy Ŝej 1 m. W rejonie Glinnika zlokalizowano dwa otwory dokumentuj ący płytkie (0,2 i 3,0 m p.p.t.) wyst ępowanie słabo przepuszczalnych plejstoce ńskich osadów ilastych o mi ąŜ szo ści 10,8 i 8,0 m. Na tym obszarze mo Ŝna wi ęc poszukiwa ć terenów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). W przypadku konieczno ści budowy na omawianym terenie składowiska odpadów komunalnych, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre śle- nie cech izolacyjnych naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów na tym terenie b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna znajdowa ć si ę w bezpiecznej odległo- ści od licznych na omawianym obszarze stref obni Ŝeń tworz ących system odwodnienia po- wierzchniowego. Na obszarze arkusza, w okolicy Olendów i Bra ńska zlokalizowano dwa czynne skła- dowiska odpadów stałych oraz jedno zamkni ęte składowisko – w rejonie Szpaków.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na obszarze arkusza nie wskazano terenów, które spełniałyby wymagania dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych.

25 Wskazanie rejonów najkorzystniejszych dla lokalizowania składowisk odpadów obo- jętnych poprzedziła analiza litologiczna słabo przepuszczalnych utworów przypowierzchniowych (glin zwałowych zlodowacenia warty), a tak Ŝe ich zasi ęg powierzchniowy i mi ąŜ szo ść . Są to elementy wpływaj ące na wielko ść stopnia zagro Ŝenia wyst ępuj ącego w ich sp ągu głów- nego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Najlepsze warunki naturalne dla bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wskaza ć nale Ŝy w miejscach, gdzie skonsolidowany pakiet utworów słabo przepuszczalnych tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia warty oraz le Ŝą ce w ich sp ągu gliny zlodowacenia odry. Warunki takie wyst ępuj ą w rejonie Kalinówki, gdzie mi ąŜ szo ść całego kompleksu osi ąga ponad 50 metrów. Korzystne warunki wyst ępuj ą tak Ŝe na południowy zachód od Maleszy, gdzie wspomniany pakiet osi ąga mi ąŜ szo ść 38 metrów. S ą to obszary pozbawione ogranicze ń warunkowych, o niskim i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Korzystne warunki dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych wskaza ć mo Ŝna równie Ŝ w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru (rejon Glinnika i Olsze- wa). Mi ąŜ szo ść pakietu glin zwałowych nie została na tych terenach okre ślona, jednak stopie ń zagroŜenia GPU okre ślono tam jako bardzo niski (dobra izolacja). Odsłaniaj ące si ę w tych miejscach gliny zwałowe tworz ą du Ŝe powierzchnie, umo Ŝliwiaj ąc optymalny wybór miejsca pod składowisko odpadów.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk znajduj ą si ę dwa wyrobiska poło Ŝone w granicach udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego (pia- sków): „ Świrydy III” i „ Świrydy IV”. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpa- dów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Wskazane odpowiednim symbolem wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenia ze wzgl ędu na konieczno ść ochrony zasobów złó Ŝ kopalin oraz ograniczenia ze wzgl ędu na blisko ść zabudowy wiejskiej. Na map ę naniesiono równie Ŝ trzy wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (rejon Szpaków, Poletył, i Koszewa) oraz niezrekultywowane wyrobisko w miejscu zło Ŝa „ Świrydy”, skre ślonego z „Bilansu zasobów…” . Pi ęć z nich znajduje si ę na obszarach nie posiadaj ących naturalnej bariery izolacyjnej, a jedno (w rejonie Kadłubówki) – na terenie posiadaj ącym izolacj ę. Wszystkie wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenie warunkowe z uwagi na blisko ść zabudowy.

26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie na obszarze arkusza Bra ńsk okre ślono z pomini ę- ciem: rejonów zwartej zabudowy Świryd, Cholewa i Bra ńska wraz z zabytkowym zespołem architektonicznym, złó Ŝ kopalin, zieleni urz ądzonej oraz obszarów chronionych, takich jak: rezerwat przyrody, kompleksy le śne, grunty orne klas bonitacyjnych I – IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. O geologiczno-in Ŝynierskich warunkach obszaru decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria, na mapie wydzielono dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudnia- jących budownictwo (Instrukcja …, 2005). Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zostały na podstawie informacji zawartych na mapach: topograficznych, geologicznych (Kozłowski, Mróz, 2006) i hydrogeologicznych (Bentkowski, 2004). Do obszarów o warunkach korzystnych, sprzyjaj ących budownictwu nale Ŝą rejony o gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntach sypkich średniozagęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Grunty te wyst ępuj ą w cz ęś ci północnej, centralnej i południowo-wschodniej arkusza, m.in. okolice: Oleksina, Chojewa, Bujnowa Załuskich, Świryd i Mierzwina. Poglacjalna rze źba, zwłaszcza w obszarze północ- nym, centralnym i południowo-zachodnim to rozległe wysoczyzny morenowe z licznymi, lo- kalnymi obni Ŝeniami wytopiskowymi, które cz ęś ciowo przekształcone zostały w doliny rzeczne. W ich obr ębie obecne s ą równie Ŝ równinne formy wodnolodowcowe. Morfologia terenu na obszarach korzystnych do zabudowy jest płaska, miejscami falista o deniwelacjach nie przekraczaj ących 15–20 m. W obr ębie wysoczyzn, w strefie powierzchniowej i miejscami przypowierzchniowej (przykrycie utworami fluwioglacjalnymi), dominuj ą grunty spoiste reprezentowane przez mało skonsolidowane gliny zwałowe zlodowacenia warty. W stropie, do gł ębokości około 3 m, wykazuj ą one do ść silne zapiaszczenie. S ą najcz ęś ciej półzwarte lub twardoplastyczne, cho ć w strefach przypowierzchniowych nara Ŝonych na wpływy atmosfe- ryczne mog ą wykazywa ć podwy Ŝszony stopie ń plastyczno ści. Wyst ąpienia tych glin spotyka- ne s ą na północ od Bra ńska, w okolicach Glinnika, Świryd, Ol ędzkich i Puchał. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe równin sandrowych z rejonu Maleszy, Bujnowa i Szpaków s ą średnioza-

27 gęszczone i zag ęszczone, a poziom zwierciadła wód gruntowych zalega w nich gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Tak Ŝe piaski i Ŝwiry wodnomorenowe oraz piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej w rejonie Świryd nale Ŝą do średniozagęszczonych. Do gruntów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, utrudniaj ących budownictwo nale Ŝą grunty słabono śne, do których zalicza si ę: grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne, a tak Ŝe grunty niespoiste w stanie lu źnym. Niekorzystne warunki geologiczno-inzynierskie zwi ązane s ą ze wszystkimi terenami, na których zwiercia- dło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, b ądź wyst ępuj ą wody o zwi ększonej agresywno ści wzgl ędem betonów. Wydzieleniem tym obj ęte s ą ponadto tereny podmokłe i zabagnione, zalewane podczas powodzi oraz rejony, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Na obszarze arkusza Bra ńsk niekorzystne do zabudowy s ą szerokie tarasy zale- wowe, cz ęsto zatorfione w dolinie Nurca. Oprócz torfów wyst ępuj ą tam namuły, a zwierciadło wód kształtuje si ę płytko pod powierzchni ą terenu. Wody w tych utworach mog ą by ć agre- sywne wzgl ędem betonu i stali. Dolina Nurca, zwłaszcza w okresach wiosennych, naraŜona jest na podtopienia i zale- wy. Najbardziej rozległe zagł ębienia wytopiskowe w okolicy Kalnicy i Chojewa wypełniaj ą mułki piaszczyste i piaski pylaste z cienkimi laminami iłów. Grunty te s ą nieskonsolidowane, plastyczne i mi ękkoplastyczne (mady). Grunty w rejonie Olend i Szmurfów wykształcone jako mułki i piaski rzeczne mog ą by ć podatne na osiadania. Do obszarów utrudniaj ących budownictwo nale Ŝą równie Ŝ niedu Ŝe pola piasków eolicznych, przewianych, miejscami ufor- mowanych w wydmy w okolicach Bodaczek i Skalimowa. Na obszarze arkusza brak jest osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza Bra ńsk (około 30%) pokrywaj ą gleby chronione klas I- IVa, które rozwin ęły si ę na osadach lodowcowych i wodnolodowcowych. Najwi ększe obszary gleb chronionych znajduj ą si ę w cz ęś ci centralnej arkusza w okolicy Bra ńska, w cz ęś ci pół- nocno-zachodniej mi ędzy Glinnikiem i Hodyszewem oraz w cz ęś ci południowej wokół miejscowo ści Szurfy, Brze źnica i Oleksin. Około 20% powierzchni zajmuj ą lasy, a prawie 10% łąki na glebach pochodzenia organicznego, które rozwin ęły si ę w dolinach rzek i drobnych cieków oraz w niewielkich zagł ębieniach terenu.

28 Lasy w zwartych kompleksach wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Są to głównie lasy mieszane, li ściaste oraz sosnowe. Ochronie prawnej podlegaj ą bardzo nieliczne obiekty przyrodnicze (tabela 4). Tabela 4 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Gmina Rok Rodzaj obiektu Forma ochrony Miejscowo ść na mapie Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Grodzisk L „Koryciny” 1 R Koryciny 1975 siemiatycki 89,06 Bra ńsk PŜ 2 P Świrydy 1994 bielski Wi ąz szypułkowy Bra ńsk Pn, G 3 P Świrydy 1994 bielski Granitognejs Bra ńsk PŜ 4 P Domanowo 1994 bielski Grupa 15 d ębów Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Południowo-zachodni skrawek arkusza obejmuje rezerwat le śny „Koryciny”. Cał- kowita jego powierzchnia wynosi 89,06 ha, a celem ochrony jest zachowanie w naturalnym stanie zbiorowisk le śnych grabowo-dębowych charakterystycznych dla Wy Ŝyny Drohiczy ń- skiej. Oprócz drzewostanu gr ądowego ochronie podlegaj ą rzadkie gatunki ro ślin: miodunka mi ękkowłosa, turówka le śna, wawrzynek wilczełyko, gnie źnik le śny, podkolan biały, widłak go ździsty, widłak jałowcowaty, gorysz siny i fiołek przedziwny. Za pomniki przyrody uznano: grup ę drzew, pojedynczy okaz wi ązu szypułkowego oraz głaz narzutowy – skandynawski granitognejs o obwodzie przekraczaj ącym 10 m. W koncepcji sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) teren arkusza ma wa Ŝną rang ę krajow ą. Przebiega t ędy korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym – korytarz Nurca (fig. 4). W koncepcji Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – sieci obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej, wyznaczonych w celu ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej, na obszarze arkusza Bra ńsk nie wyznaczono Ŝadnej ostoi.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Bra ńsk na tle systemu ECONET (Liro red., 1998)

System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24M – Obszar Doli- ny Dolnego Bugu, 25M – Obszar Doliny Górnej Narwi; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 48k – Nurca

XII. Zabytki kultury

Ślady bytowania ludzi na terenach obj ętych arkuszem Bra ńsk datowane s ą na schyłek paleolitu (około 10 000 lat p.n.e.). Liczne znaleziska archeologiczne dokumentuj ą zarówno okresy najstarsze jak i młodsze. Osadnictwo rozwijało si ę na tych terenach przez cały okres staro Ŝytny i średniowiecze. Szczególnie cenne obiekty stanowi ą neolityczne cmentarzyska kurhanowe i groby kultury amfor kulistych (około 5 tys. lat), w tym najstarszy w tej cz ęś ci Polski pochówek szkieletowy oraz skarby ozdób br ązowych kultury łu Ŝyckiej (około 2,5 tys. lat). Znaleziska te stwierdzono w okolicach miasta Bra ńsk oraz w pobli Ŝu wsi: Chojewo, Kal- nica, Kiersnowo, Kiersnówek, Popławy, Załuskie Ko ścielne, Szpaki i innych. Na wschodnim skraju miasta Bra ńsk znajduje si ę historyczne uroczysko zwane „Kumat” – uchodz ące za

30 miejsce bitwy wojsk polskich ksi ęcia Bolesława Wstydliwego z Ja ćwingami pod dowódz- twem Komata w 1264 r. Wpisane do rejestru zabytków i obj ęte ochron ą konserwatorsk ą s ą: cmentarzysko kurhanowe w Załuskich Ko ścielnych oraz stanowisko archeologiczne w Szpakach dokumentuj ą- ce epok ę kamienn ą, br ązu, okres wpływów rzymskich i wczesne średniowiecze . Najwi ększym skupiskiem ludno ści, a zarazem jednym miastem w obr ębie arkusza jest Bra ńsk. Jego zacz ątkiem było zbudowane w widłach rzek Nurzec i Bronka w XII/XIII w. grodzisko, zwane dzi ś „Zamczyskiem”. Poło Ŝone na szlaku handlowym z Rusi i Litwy do Polski było jednym z najwa Ŝniejszych miast ziemi bielskiej. W pobli Ŝu rozwijały si ę osady rzemie śl- nicze, niszczone cz ęsto przez najazdy Rusinów, Ja ćwingów, Mazowszan i Litwinów i Krzy- Ŝaków. W 1493 roku osadzie nadano prawa miejskie, a w roku 1520 wł ączono je do nowego województwa podlaskiego, by w roku 1569 przył ączy ć je, wraz z całym województwem, do Korony. Od XVI wieku Bra ńsk był silnym o środkiem gospodarczym, osiedlała si ę tu szlachta mazowiecka i bojarzy litewsko-ruscy, znajdowały si ę tu dwa rynki, szpital ufundowany przez królow ą Bon ę, ko ściół parafialny i cerkiew z cmentarzami, dwór, przytułek dla ubogich, młyn wodny, browar i słodownie, funkcjonowały liczne zakłady rzemie ślnicze. Kres pomy ślnego rozwoju gospodarczego przyniosły wojny szwedzkie. Po trzecim rozbiorze Bra ńsk znalazł si ę pod zaborem pruskim. Po traktacie w Tyl Ŝy w 1807 r. Bra ńsk wszedł w skład zaboru rosyj- skiego. Znaczne zniszczenia spowodowała w Bra ńsku I i II wojna światowa. Najcenniejsze zabytki na terenie arkusza zlokalizowane s ą w Bra ńsku. Zalicza si ę do nich zespół ko ścioła Wniebowzi ęcia NMP z zabytkowym ko ściołem, dzwonnic ą i plebani ą, dom duchowie ństwa prawosławnego i cerkiew prawosławn ą z XIX w., kapliczk ę z figur ą św. Piotra, cmentarze: katolicki, prawosławny i Ŝydowski oraz wczesno średniowieczne grodzisko „Zamczysko”. Wi ększo ść tych zabytków mie ści si ę w obr ębie historycznego układu urbani- stycznego miasta z XV–XVIII wieku. W Domanowie ochronie konserwatorskiej podlega układ przestrzenny wsi z pocz ątku XV wieku z zabytkowym cmentarzem. W Hodyszewie znajduje si ę zabytkowe sanktuarium Matki Bo Ŝej z namalowanym na desce cudownym obrazem Matki Boskiej Hodyszewskiej Królowej Podlasia pochodz ący z XVII w. oraz drewniana kaplica. Warte obejrzenia s ą tak Ŝe resztki pozostało ści parku podworskiego w Kalnicy.

31 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Bra ńsk to region o słabym uprzemysłowieniu i znikomo przekształco- nym środowisku przyrodniczym. Podstawow ą gał ęzi ą gospodarki jest rolnictwo. Tereny le śne zajmuj ą stosunkowo niedu Ŝe połacie w cz ęś ci południowo-zachodniej i centralnej arkusza. Prawne formy ochrony ograniczaj ą si ę jedynie do wyst ępowania fragmentu rezerwatu le śnego i kilku pomników przyrody. Obszar ten jest do ść ubogi w wyst ąpienia kopalin. Aktualnie udokumentowane są tutaj 3 niewielkie zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Koncesjonowaną eksploatacj ę piasków i Ŝwirów prowa- dzi si ę na obszarze 2 złó Ŝ. Wydobywana kopalina, nie poddawana przeróbce, jest wykorzy- stywana lokalnie w budownictwie i do budowy dróg. Perspektywy zło Ŝowe dotycz ą jedynie piasków i Ŝwirów. Do ść liczne s ą punkty wyst ępowania piasków i Ŝwirów, gdzie eksploatacja odbywa si ę dorywczo i bez wymaganych dokumentów. Główn ą rzek ą na opisywanym obszarze jest Nurzec – rzeka typowo nizinna, przepły- waj ąca przez tereny bagienne i podmokłe. Jednolita cz ęść wód powierzchniowych – Nurzec od Nurczyka do Siennicy – charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. Czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe s ą głównym poziomem wodono- śnym o znaczeniu u Ŝytkowym. Potencjalna wydajno ść studni jest wysoka i z reguły znacznie przekracza 50 m3/h. Przewa Ŝaj ą wody średniej jako ści, wymagaj ące uzdatniania do celów pitnych, które ujmowane s ą w kilku studniach, a słu Ŝą głównie celom komunalnym. Znacz ącym problemem gmin w obr ębie arkusza jest słaby rozwój kanalizacji sanitar- nej. Długo ść sieci jest niewystarczaj ąca, co grozi zanieczyszczeniem wód podziemnych, jak i powierzchniowych. W granicach arkusza Bra ńsk około 60% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Na pozostałym obszarze, ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni naturalnej bariery izolacyjnej zbudowanej z glin zwałowych zlodowacenia warty, wyznaczono rejony predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę z reguły niskim i bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia. Ograniczenia warunkowe wyznaczono z uwagi na sąsiedztwo zwartej zabudowy miasta Bra ńska. Najkorzystniejszych warunków dla składowania odpadów oboj ętnych nale Ŝy spodzie- wa ć si ę w rejonie Kalinówki oraz na południowy zachód od Maleszy, gdzie wyst ępuje kompleks glin zwałowych zlodowacenia warty i odry, stanowi ący naturaln ą warstw ę izolacyjną,

32 osi ągaj ącą mi ąŜ szo ść 38–51 m. Jest to obszar o niskim i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, bez ogranicze ń warunkowych. Na mapie zlokalizowano sze ść wyrobisk (w tym dwa w granicach udokumentowanych złó Ŝ), powstałych w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprze- dzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które po- zwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich mi ąŜ szo ść , rozprzestrzenienie, jak i skal ę ewentualnych zaburze ń glacitektonicznych. Obszar arkusza Bra ńsk le Ŝy w obr ębie Obszaru Funkcjonalnego „Zielone Płuca Pol- ski”. Funkcjonuj ące tu małe i średnie przedsi ębiorstwa nie stwarzaj ą realnego zagro Ŝenia dla komponentów przyrodniczych. Obszary wiejskie s ą słabo wyposa Ŝone w infrastruktur ę tech- niczn ą, a ta która istnieje cz ęsto jest przestarzała i wymaga modernizacji. Ze wzgl ędu na rol- niczy charakter obszaru, charakteryzuj ący si ę bardzo nisk ą produkcj ą towarow ą konieczna jest restrukturyzacja i modernizacja rolnictwa. Mo Ŝe ono zosta ć oparte na specjalistycznych, eko- logicznych formach gospodarowania z nastawieniem na chów bydła mlecznego i przetwór- stwo rolno-spo Ŝywcze. Pomimo do ść sk ąpych walorów krajobrazowych moŜliwy jest, cz ę- ściowo ju Ŝ realizowany, rozwój turystyki i agroturystyki. Obecny poziom zagospodarowania turystycznego jest niewystarczaj ący, wyst ępuj ą zaniedbania w sferze usług oraz brak jest ośrodków obsługi turystycznej. Konieczne jest stworzenie atrakcyjnej oferty turystycznej regionu, rozbudowa bazy noclegowo-wypoczynkowej oraz wła ściwa jego promocja.

XIV. Literatura

BENTKOWSKI A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bra ńsk. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. DATA I., 1985 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-rozpoznawczych za kruszywem naturalnym w rejonie Świrydy (dla RBDiM Bielsk Podlaski). Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.

DATA I., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Świrydy”. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.

33 GRABOWSKI D. (red.) KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 –Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1972 – Projekt bada ń geologicznych dla poszukiwa ń złó Ŝ surowca ilastego d/p kruszyw lekkich na terenie pow. Bielsk Podlaski. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. JÓRCZAK W., 1971 – Orzeczenie o mo Ŝliwo ści wyst ępowania kruszywa naturalnego na terenie powiatu Bielsk Podlaski. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Instyt. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Akademia Górniczo – Hutnicza w Krakowie. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI I., MRÓZ W., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000 arkusz Bra ńsk (418) z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KRZAK M., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Bra ńsk. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIPI ŃSKI L., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Świrydy II” w

kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., 1998 Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 Development and evaluation of sediment quality assessment guide- lines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Państwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd-

34 nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG Warszawa.

PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2007-2008. 2010. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów . DzU nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. Nr 162, poz. 1008). SADOWSKI W., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bra ńsk” dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Świrydy”. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.. SADOWSKI W., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Świrydy

III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Świrydy

IV” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. STA ŚKIEWICZ E., 1979 – Orzeczenie wraz ze sprawozdaniem z prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych d/p cienko ściennych elementów cerami- ki budowlanej w południowej cz ęś ci woj. białostockiego. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.

35 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.) 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.