P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz BRA ŃSK (418) Warszawa 2011 Autorzy: Marek Gałka*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN………….. Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (M. Gałka) ............................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Gałka) ................................... 4 III. Budowa geologiczna (M. Gałka) ........................................................................ 7 IV. Zło Ŝa kopalin (M. Gałka) .................................................................................. 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Gałka) ................................................. 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Gałka) ............................ 13 VII. Warunki wodne (M. Gałka) .............................................................................. 14 1. Wody powierzchniowe................................................................................... 14 2. Wody podziemne............................................................................................ 15 VIII. Geochemia środowiska..................................................................................... 17 1. Gleby (P. Kwecko) .......................................................................................... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik) .................................................. 19 IX. Składowanie odpadów (J. Król, M. Marczak) .................................................. 21 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (M. Gałka) ..................................................... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Gałka) ....................................................... 28 XII. Zabytki kultury (M. Gałka) ............................................................................... 30 XIII. Podsumowanie (M. Gałka, J. Król, M. Marczak) ............................................. 32 XIV. Literatura........................................................................................................... 33 3 I. Wst ęp Arkusz Bra ńsk Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wykona- ny w Oddziale Górno śląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym Proxima SA we Wrocławiu (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo- środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja…, 2005). Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano Map ę geologiczno-gospodarcz ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Bra ńsk (Krzak, 2007). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjo- graficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc 3 przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białym- stoku oraz urz ędów administracji lokalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2010 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Bra ńsk jest ograniczony współrz ędnymi: 22°45’ i 23°00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52°40’ i 52°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie teren arkusza znajduje si ę w województwie podlaskim. Swym zasi ę- giem obejmuje powiat bielski (podlaski) z miastem i gmin ą Bra ńsk, gminami: Wyszki, Bielsk Podlaski i Bo ćki, fragment gminy Grodzisk nale Ŝą cy do powiatu siemiatyckiego oraz skrawek gminy Nowe Piekuty nale Ŝą cej do powiatu wysokomazowieckiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2001) omawiany te- ren le Ŝy w granicach makroregionu Nizina Północnopodlaska w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (fig. 1). Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru arkusza obejmuje mezoregion Równina Bielska. Obszar ten to łagodnie ukształtowana wysoczyzna, cho ć w wielu miejscach urozmaicona niewysoki- mi wzniesieniami kemowymi i płytkimi obni Ŝeniami. W środkowej cz ęś ci arkusza dominuj ą- cym i zarazem najbardziej atrakcyjnym krajobrazowo elementem równiny jest przebiegająca niemal równole Ŝnikowo płytka i szeroka dolina Nurca. Dzieli ona wysoczyzn ę na dwie, słabo zró Ŝnicowane cz ęś ci. Obie cz ęś ci wzniesione s ą na wysoko ść około 130-150 m n.p.m. Do ść monotonny krajobraz modyfikuj ą zdenudowane formy moren czołowych, widoczne zwłaszcza w okolicach wsi Domanowo, Świrydy, Bronka, Koszewo, Oleksin, gdzie ich wysoko ści wzgl ędne wahaj ą si ę od 5 do 10 m, a spadki nie przekraczaj ą 5%. Na południe od doliny Nur- ca pojawiaj ą si ę cz ęś ciej niewielkie obszary równin sandrowych. Doliny innych, mniejszych cieków, stanowi ą tak Ŝe wyra źny element rze źbotwórczy i charakteryzuj ą si ę płaskimi dnami oraz mało wyra źnymi stokami. 4 Niewielki fragment w cz ęś ci północno-zachodniej obejmuje mezoregion Wysoczyzna Wysokomazowiecka. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Bra ńsk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica mezoregionu; Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka 843.35 – Wysoczyzna Wy- sokomazowiecka, 843.36 – Dolina Górnej Narwi, 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Dro- hiczy ńska. Najwi ększym i jedynym o środkiem miejskim na terenie arkusza jest Bra ńsk, licz ący około 4 tys. mieszka ńców, b ędący jednocze śnie siedzib ą urz ędu gminy. Około 30% powierzchni arkusza zajmuj ą grunty rolne wy Ŝszych klas bonitacyjnych, a około 20% lasy. Przez obszar arkusza z południowego wschodu na północny zachód przepływa rzeka Nurzec, która jest prawym dopływem Bugu. Nurzec nale Ŝy do rzek typowo nizinnych, prze- pływaj ących przez tereny bagienne i podmokłe. Omawiany obszar le Ŝy w granicach mazowiecko-podlaskiego regionu klimatycznego. Zaznaczaj ą si ę tu wpływy zarówno klimatu oceanicznego jak i kontynentalnego. Klimat jest tu 5 zimniejszy ni Ŝ w centralnej Polsce. Charakteryzuje go długa zima, stosunkowo krótkie przedwio śnie, najkrótszy w Polsce okres wegetacyjny oraz najni Ŝsza średnia temperatura roczna. W podziale województwa podlaskiego na krainy klimatyczne obszar arkusza Bra ńsk zaliczony został do Krainy Nadbu Ŝańskiej. Średnie miesi ęczne temperatury osi ągaj ą najwy Ŝ- sze warto ści w lipcu (17,7-18,3ºC), najni Ŝsze za ś w styczniu (-4,3ºC). Przeci ętna ilo ść dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi od 70 do 80. Doskonałe warunki nasłonecznienia wpływaj ą na wcze śniejsze rozmarzanie i przesychanie gleby. Okres wegetacyjny wynosi około 205 dni. Dominuj ą tu wiatry zachodnie o niewielkich pr ędkościach. Roczna suma opadów wynosi średnio 550 mm. Z uwagi na wyrównany teren o niewielkich deniwelacjach spływ wody opa- dowej jest nieznaczny,