PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO Na Lata 2012-2015

Załącznik do Uchwały Nr XV/ 141 /2011 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 25 listopada.2011 r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI G M I N Y Ż UKOWO na lata 2012-2015

Opracowanie: arch. Tomasz Błyskosz

Żukowo, październik 2011 r. PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Zawartość opracowania: 1. Wstęp ...... 3 2. Podstawa prawna opracowania i cele programu opieki nad zabytkami w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ...... 4 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami ...... 4 3.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków ...... 4 3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ...... 4 3.3. Zadania samorządu z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami ...... 5 3.4. Inne uregulowania prawne ...... 6 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 7 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ...... 7 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2013 ...... 7 4.1.2. Narodowy Program Kultury: „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004-2013 ...... 8 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa ...... 8 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020 ...... 8 4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013 ...... 9 4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego ...... 10 4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014 ...... 12 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 13 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy...... 13 5.1.1. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Żukowo...... 13 5.1.2. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Żukowo .... 14 5.1.3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w gminie Żukowo...... 14 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy ...... 18 5.2.1. Charakterystyka gminy ...... 18 5.2.2. Zarys historii gminy ...... 19 5.2.3. Krajobraz kulturowy ...... 20 5.2.4. Układy ruralistyczne i urbanistyczne ...... 21 BABI DÓŁ...... 21 BANINO ...... 21 BARNIEWICE...... 22 BORKOWO ...... 22 CHWASZCZYNO ...... 23 CZAPLE ...... 24 GLINCZ ...... 24 GLINCZ NOWY ...... 24 LEŹNO ...... 26 LNISKA ...... 27 ŁAPINO KARTUSKIE ...... 28 MAŁKOWO ...... 29 MISZEWO ...... 30 MISZEWKO ...... 30 NIESTĘPOWO ...... 31 NOWY ŚWIAT ...... 32 OTOMINO ...... 32 PĘPOWO ...... 33 PRZYJAŹŃ ...... 33 RĘBIECHOWO ...... 35 RUTKI ...... 35 SKRZESZEWO ŻUKOWSKIE ...... 36 STARA PIŁA ...... 37 SULMIN ...... 37 TUCHOM ...... 38 WIDLINO ...... 38 ŻUKOWO ...... 39

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

5.2.5. Zabytki nieruchome ...... 41 5.2.6. Zabytki ruchome ...... 41 5.2.7. Zabytki archeologiczne ...... 41 5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych ...... 41 5.2.9. Dziedzictwo niematerialne ...... 41 5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony ...... 41 5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków ...... 42 5.3.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków ...... 43 5.3.3. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków ...... 43 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków ...... 44 5.4.1. Obiekty nieruchome ...... 44 5.4.2 Obiekty archeologiczne...... 50 5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy ...... 55 5.5.1. Zabytki archeologiczne ...... 55 5.5.2. Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków ...... 55 5.5.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków ...... 57 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń...... 57 7. Założenia programowe ...... 58 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami ...... 61 8.1. Instrumenty prawne...... 61 8.2. Instrumenty koordynacji ...... 61 8.3. Instrumenty finansowe ...... 61 8.4. Instrumenty społeczne ...... 61 8.5. Instrumenty kontrolne ...... 61 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami ...... 62 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami ...... 62 10.1. Publiczne źródła finansowania ...... 62 10.2. Środki pomocowe...... 63 11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków ...... 65

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

1. Wstęp

„Dziedzictwo kulturowe stanowi dziś z jednej strony przedmiot ochrony, z drugiej zaś potencjał, który winien zostać wykorzystany dla przyszłego rozwoju”1. Gmina Żukowo posiada bardzo zróżnicowaną rzeźbę terenu, która została ukształtowana w wyniku działalności mas lodowcowych. Świadectwem tego są łańcuchy wzniesień, pojedyncze stożkowate i kopulaste pagórki, doliny z rozmieszczonymi w nich jeziorami, korytami strumieni i rzek. Urozmaicona rzeźby terenu wraz z występującymi na obszarze gminy obiektami zabytkowymi stanowi duży potencjał kulturowy i turystyczny, który warto wykorzystać. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 jest podstawowym dokumentem służącym inicjowaniu, wspieraniu oraz koordynowaniu prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechnianiu i promowaniu dziedzictwa kulturowego przez jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego. Głównym celem tego opracowania jest dążenie do znaczącej poprawy stanu zasobów dziedzictwa kulturowego położonego na obszarze gminy, w szczególności w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Realizacja tego celu będzie się odbywała poprzez wskazane w dokumencie kierunki działań w ramach zdefiniowanych priorytetów. Program opieki opracowany został na cztery lata i będzie cyklicznie aktualizowany. Dwa lata od ogłoszenia w dzienniku urzędowym burmistrz sporządzi sprawozdanie z jego wykonania, które przedstawi radzie miasta. Prowadzony w trakcie realizacji programu monitoring umożliwi uwzględnianie nowych uwarunkowań prawnych, społecznych i gospodarczych oraz sprecyzowanie lub modyfikację założonych celów. Wskazane w tym dokumencie kierunki działań są zgodne z krajowymi, wojewódzkimi i gminnymi dokumentami programowymi oraz odpowiadają aktualnym ustawowym regulacjom z dziedziny ochrony zabytków w Polsce. Ilekroć w tekście jest mowa o programie opieki, oznacza to Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015.

1 Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” na lata 2004-2013, Warszawa 2004, s. 41 (źródło: http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/NPK_Zabytki.pdf).

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Podstawą prawną niniejszego opracowania jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, z 2009 r. Nr 31, poz. 206, Nr 97, poz. 804, z 2010 r. Nr 75, poz. 474, Nr 130, poz. 871) Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Żukowo na lata 2012-2015 zgodnie z zapisami art. 87 ust. 2 ustawy ma na celu: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami

3.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków

Na obowiązek ochrony zabytków wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polski. W myśl art. 5 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego (…). Istotnym elementem tego dziedzictwa są zabytki, które w swych niematerialnych wartościach są dobrem wspólnym”. Art. 82 Konstytucji wskazuje, iż obowiązkiem Obywatela (…) jest troska o dobro wspólne”.

3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Podstawowym dokumentem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami jest wskazana wyżej ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Definiuje ona pojęcie zabytku - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Zabytki podlegają ochronie i opiece bez względu na stan zachowania. Podzielono je na grupy. Pierwszą stanowią zabytki nieruchome, do których zaliczają się krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Druga grupa obejmuje zabytki ruchome: dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne,

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne. Trzecią grupą są zabytki archeologiczne: pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą podlegać także nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Organami ochrony zabytków są: - Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków, - wojewoda, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć w drodze porozumienia wykonywanie części kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyjątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez administrację publiczną działań mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Formami ochrony zabytków są: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwalaniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

3.3. Zadania samorządu z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami

Opracowanie programu opieki nad zabytkami jest zadaniem własnym samorządu terytorialnego. Burmistrz sporządza na okres czterech lat gminny program opieki nad zabytkami (art. 87 ust. 1). Program przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 87 ust. 3). Następnie dwa lata od ogłoszenia w dzienniku urzędowym burmistrz sporządza sprawozdanie, które przedstawia radzie gminy (art. 87 ust. 4 i 5). Ponadto ustawa ta nakłada na organy administracji publicznej obowiązek (art. 4): - zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowania i utrzymania; - zapobiegania zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; - udaremniania niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; - przeciwdziałania kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; - kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; - uwzględniania zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Jednocześnie definiuje ona pojęcie opieki nad zabytkiem, tym samym nakładając na jego właściciela lub posiadacza obowiązek zapewnienia warunków (art. 5): - naukowego badania i dokumentowania zabytku, - prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, - zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, - korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Zadaniem własnym jednostki samorządu terytorialnego jest m.in. sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny posiada. Organ stanowiący gminy może udzielić dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Ponadto należy wskazać, iż ochrona zabytków i opieka nad zabytkami winna być uwzględniana również w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Zadania z zakresu ochrony zabytków zawarte są również w Ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591, ze zm.: z 2002 r. Nr 23, poz. 220, Nr 62, poz. 558, Nr 113, poz. 984, Nr 153, poz. 1271, Nr 214, poz. 1806, z 2003 r. Nr 80, poz. 717, Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 102, poz. 1055, Nr 116, poz. 1203, Nr 167, poz. 1759, z 2005 r. Nr 172, poz. 1441, Nr 175, poz. 1457, z 2006 r. Nr 17, poz. 128, Nr 181, poz. 1337, z 2007 r. Nr 48, poz. 327, Nr 138, poz. 974, Nr 173, poz. 1218, z 2008 r. Nr 180, poz. 1111, Nr 223, poz. 1458, z 2009 r. Nr 52, poz. 420, Nr 157, poz. 1241, z 2010 r. Nr 28, poz. 142 i 146, Nr 40, poz. 230, Nr 106, poz. 675, z 2011 r. Nr 21, poz. 113). Art. 7 ust. 1 pkt. 9 stanowi, iż „zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: kultury, w tym gminnych bibliotek i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”.

3.4. Inne uregulowania prawne

Obowiązek ochrony zabytków uwzględniony został również w innych ustawach, takich jak: - ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717, ze zm.: z 2004 r. Nr 6, poz. 41, Nr 141, poz. 1492, z 2005 r. Nr 113, poz. 954, Nr 130, poz. 1087, z 2006 r. Nr 45, poz. 319, Nr 225, poz. 1635, z 2008 r. Nr 123, poz. 803, Nr 199, poz. 1227, Nr 201, poz. 1237, Nr 220, poz. 1413, z 2010 r. Nr 24, poz. 124, Nr 75, poz. 474, Nr 106, poz. 675, Nr 119, poz. 804, Nr 149, poz. 996, Nr 155, poz. 1043, Nr 130, poz. 871, z 2011 r. Nr 32, poz. 159), - ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 j.t. , ze zm.: z 2011 r. Nr 32, poz. 159, z 2011 r. Nr 45, 235), - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150, ze zm.: Nr 111, poz. 708, Nr 138, poz. 865, Nr 154, poz. 958, Nr 171, poz. 1056, Nr 199, poz. 1227, Nr 223, poz. 1464, Nr 227, poz. 1505, z 2009 r. Nr 19, poz. 100, Nr 20, poz. 106, Nr 79, poz. 666, Nr 130, poz. 1070, Nr 215, poz. 1664, z 2010 r. Nr 21, poz. 104, Nr 28, poz. 145, Nr 40, poz. 227, Nr 76, poz. 489, Nr 119, poz. 804, Nr 152, poz. 1018 i poz. 1019, Nr 182, poz. 1228, Nr 229, poz. 1498. Nr 249, poz. 1657, z 2011 r. Nr 32, poz. 159, Nr 63, poz. 322), - ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz. U. z 2009 nr 151 poz. 1220 ze zm.: z 2009 r. Nr 157, poz. 1241, Nr 215, poz. 1664, z 2010 r. Nr 76, poz. 489, Nr 119, poz. 804, z 2011 r. Nr 34, poz. 170), - ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r., Nr 13, poz. 123 ze zm.: z 2002 r. Nr 41, poz. 364, z 2003 r. Nr 96, poz. 874, Nr 162, poz. 1568, Nr 213, poz. 2081, z 2004 r. Nr 11, poz. 96, Nr 261, poz. 2598, z 2005 r. Nr 131, poz. 1091, Nr 132, poz. 1111, z 2006 r. Nr 227, poz. 1658, z 2009 r. Nr 62, poz. 504), - ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536).

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 – 2013

Misją Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest: „zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów.” Formułując zadania gminy w zakresie ochrony dóbr kultury musimy realizować powyższy cel. Tezy Narodowej Strategii zakładają zwiększenie poziomu aktywności na szczeblu regionalnym w sferze kultury. Dotyczy to „umiejętnego wkomponowania zadań z obszarów kultury w plan rozwojowy regionu, przy założeniu, iż rozwój kultury wspiera poprawę jakości potencjału regionu w dziedzinie kapitału intelektualnego oraz kapitału społecznego. Przygotowanie regionów (władz samorządowych i partnerów społecznych oraz instytucjonalnych) do tej aktywności jest ważne dla pozyskiwania funduszy Unii Europejskiej (w tym i z edycji INTERREG), także w kontekście następnego okresu programowania na lata 2007–2013”2. W założeniach Państwo Polskie powinno być partnerem dla jednostek samorządu terytorialnego i wspólnie z nimi kształtować kulturę w regionach. Do tego celu „niezbędne jest zinstytucjonalizowanie platformy współpracy pomiędzy państwem a samorządami, a także w większym stopniu wykorzystanie możliwości tworzenia i prowadzenia wspólnych instytucji i wspólnych inwestycji w sferze kultury. Samorządy terytorialne powinny zyskać większą motywację w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania założonych w lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a rola państwa powinna sprowadzać się do badań naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocześnie Minister Kultury powinien posiadać odpowiednie środki na sprawowanie mecenatu nad działalnością instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywującym, za pomocą których możliwa będzie realizacja polityki kulturalnej państwa w regionach”3. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury wskazuje bardzo ważną przemianę w kształtowaniu podejścia do sposobów ochrony dziedzictwa kulturowego. Współczesna ochrona zabytków powinna skupiać się na aktywnym działaniu ze względu na „rosnące znaczenie powiązania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionów”. Elementy naszej spuścizny kulturowej powinny zostać wykorzystane dla podjęcia działań w kształtowaniu zintegrowanych produktów turystycznych. Strategicznymi obszarami w okresie programowania 2004–2013 są m.in. ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków4. Rolą Ministra Kultury oraz jednostek samorządu terytorialnego jest motywowanie społeczności do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziału w finansowaniu instytucji i wydarzeń kulturalnych oraz twórców za pomocą stworzonych narzędzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorządy powinny rozszerzyć obowiązki odpowiednich komórek swoich urzędów w zakresie promocji społecznej odpowiedzialności obywateli za kulturę (wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych związanych z możliwością pozyskania dodatkowych funduszy na kulturę w regionach). W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jednostek samorządu terytorialnego i instytucji kultury staje się pozyskanie środków na kulturę z funduszy strukturalnych oraz innych

2 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013, s. 112-113 (źródło: http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/Narodowa_Strategia_Rozwoju_Kultury.pdf). 3 Ibidem, s. 114. 4 Ibidem, s. 115.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

środków Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz samorządy powinny zapewnić odpowiednie środki na wkład własny do projektów realizowanych w sferze kultury. Celem cząstkowym w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest m.in. zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków5. Jednostki samorządu terytorialnego zostały określone jako partnerzy w finansowaniu wdrażania Narodowej Strategii Kultury.

4.1.2. Narodowy Program Kultury: „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004-2013

Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” jest dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w latach 2004 – 2013 w sferze spuścizny kulturowej Polski, stworzonym przez zespół ekspertów przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego celem jest poprawa stanu i dostępności zabytków poprzez: a) tworzenie warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków, b) kompleksową rewaloryzację zabytków i ich adaptację na cele społeczne, c) zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, d) tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, e) promocję polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, f) wzmocnienie zasobów ludzkich w sferze ochrony zabytków, g) podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej dziedzictwa kulturowego, h) zabezpieczenie zabytków i archiwaliów przed nielegalnym wywozem za granicę6. Narodowy Program Kultury wskazuje możliwości finansowania ochrony dziedzictwa kulturowego ze środków publicznych: z budżetu Ministra Kultury, jednostek samorządu terytorialnego oraz funduszy strukturalnych, np.: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego - jego możliwości dla sektora kultury dotyczą przede wszystkim tworzenia, modernizacji i rozwoju infrastruktury w tym obszarze, w tym rewaloryzacji i adaptacji obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe lub przemysłowe. Dotyczy to przede wszystkim tworzenia centrów kulturalnych, traktowanych jako miejsce spotkań i odgrywających znaczna rolę w wymianie kulturalnej oraz otwarciu się regionu na zewnątrz. Ważną kategorią w infrastrukturze kulturalnej są zabytki i muzea, które posiadają potencjał ekonomiczny. Mogą one stanowić atrakcję turystyczną, przyczyniając się do wzrostu zainteresowania regionem zarówno dla turystów, jak i w sposób pośredni dla inwestorów. Kolejną możliwość daje Europejski Fundusz Społeczny ukierunkowany zwłaszcza na procesy dostosowawcze i unowocześnianie polityki zatrudnienia. Możliwości finansowania kultury w tym wypadku polegają na tym, że działalność związaną z poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i produkcją kulturalną może bezpośrednio lub pośrednio przyczyniać się do wzrostu liczy miejsc pracy. Najczęściej projekty kulturalne z tego zakresu są bezpośrednio lub pośrednio związane z promocją danego obszaru, a także ulepszeniem usług związanych z turystyką. Efekty działalności kulturalnej wykraczają jednak daleko poza podniesienie atrakcyjności turystycznej7.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa

4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020

Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005–2020 przyjęta została przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 18 lipca 2005 r. (Uchwała Nr 587/XXXV/05).

5 Ibidem, s. 114-115. 6 Narodowy Program Kultury…, s. 118. 7 Ibidem, s. 31.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

W części dotyczącej diagnozy stwierdzono, że „(pomorskie wyróżnia oryginalna wielokulturowość, stanowiąca mieszankę dziedzictwa polskiego (w tym kaszubskiego, kociewskiego i kresowego), hanzeatyckiego, ukraińskiego i innych. Jej materialnym odzwierciedleniem są liczne zabytki i obiekty kulturalne. Brakuje jednak spójnej i konsekwentnie realizowanej promocji wykorzystania dziedzictwa kulturowego dla wzmocnienia świadomości historycznej i tożsamości regionalnej oraz podniesienia atrakcyjności osiedleńczej, turystycznej i inwestycyjnej regionu(…)”. Ponadto dostrzeżono, iż w ostatnich latach w sferze kultury daje się zauważyć systematyczny kryzys finansowo-instytucjonalny. Jednym z jego objawów są ubytki w sieci instytucji kultury, dodatkowo sprzężone z malejącymi wydatkami na działalność tych instytucji. Problem stanowią także dysproporcje w dostępie do dóbr i usług kultury między mieszkańcami miast i obszarów wiejskich8(…). Jednocześnie określono wizję województwa pomorskiego do roku 2020 wskazując, że region ten będzie znaczącym partnerem w regionie Morza Bałtyckiego – regionem czystego środowiska; wysokiej jakości życia; rozwoju opartego na wiedzy, umiejętnościach, aktywności i otwartości mieszkańców; silnej i zróżnicowanej gospodarki; partnerskiej współpracy; atrakcyjnej i spójnej przestrzeni, a także kultywowania wielokulturowego dziedzictwa oraz tradycji morskich i solidarnościowych. Ponadto województwo ma stać się: - regionem konkurencyjnym: (…) dysponującym dobrze zorganizowaną, efektywną i działającą w sposób przejrzysty administracją publiczną, ukierunkowaną na trwały rozwój społeczno-gospodarczy, z wykorzystaniem m.in. partnerstwa publiczno-prywatnego i publiczno-społecznego, włączonym do międzynarodowej sieci przepływu informacji, wiedzy i kooperacji naukowej, gospodarczej i kulturalnej; stanowiącym atrakcyjne miejsce dla inwestorów, turystów, studentów, naukowców, a także obecnych i potencjalnych mieszkańców; - regionem spójnym: (…) umacniającym – zgodnie z zasadą „jedność w różnorodności” – tożsamość budowaną na fundamencie poszanowania bogatej spuścizny historycznej oraz tradycji, dorobku i dziedzictwa Kaszub (…), - regionem dostępnym: dobrze powiązanym z otoczeniem zewnętrznym poprzez zintegrowany i bezpieczny regionalny system transportowy wspierający mobilność ludzi, a także poprzez wydajny regionalny system teleinformatyczny zapewniającym sprawny przepływ informacji i wiedzy, zapewniającym wysoki standard życia, dobrą jakość środowiska przyrodniczego i kulturowego, a także bezpieczeństwo powodziowe i energetyczne, oferującym wyrównany dostęp do wysokiego poziomu świadczeń i usług w sferach: edukacji, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa publicznego, pomocy społecznej, kultury, sportu i rekreacji. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005–2020.

4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2007- 2013

Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013 przyjęty przez Zarząd Województwa Pomorskiego w dniu 2 października 2007 r. W 2010 roku został zaktualizowany (Dz. Urz. Woj. Pom. Nr 134 z dnia 4 listopada 2010 r., poz. 2588) i zawiera zatwierdzone przez Komisję Europejską w dniu 3 września 2010 r. zmiany zaproponowane przez Zarząd Województwa Pomorskiego. Celem strategicznym tego dokumentu jest poprawa konkurencyjności gospodarczej, spójności społecznej i dostępności przestrzennej województwa przy zrównoważonym

8 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005 – 2020, s. 10 (źródło: http://www.woj-pomorskie.pl/downloads/ASRWP_tekst%20jednolity%20ostateczny%20180705.pdf)

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 wykorzystaniu specyficznych cech potencjału gospodarczego i kulturowego regionu oraz przy pełnym poszanowaniu jego zasobów przyrodniczych 9. W celach szczegółowych obejmujących m.in. ochronę dziedzictwa kulturowego określono „Cel 3. Poprawa atrakcyjności osiedleńczej i turystycznej”, gdzie skupiono się m.in. na wykorzystaniu potencjału turystycznego. „Atrakcyjność turystyczna regionu jest traktowana jako jeden z istotniejszych czynników jego trwałego rozwoju. Będzie ona wzmacniana poprzez zrównoważone wykorzystanie bogactwa środowiska przyrodniczego i kulturowego regionu. Realizowane przedsięwzięcia będą ukierunkowane na dywersyfikację oferty turystycznej, obejmując ogólnie dostępną infrastrukturę turystyczną, obiekty dziedzictwa kulturowego, obszary cenne przyrodniczo, a także tworzenie i promocję (sieciowych) produktów turystycznych. Realizowane przedsięwzięcia będą wspierane poprzez budowę zintegrowanego systemu informacji turystycznej”10. Działania, polegające m.in. na ochronie dziedzictwa kulturowego przewidziane zostały w osi priorytetowej 6. Turystyka i dziedzictwo kulturowe11. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 zgodny jest z zapisami Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2007- 2013.

4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego przyjęty został przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 30 września 2002 r. uchwałą Nr 639/XLVI/02, a następnie zmieniony w dniu 26 października 2009 r. uchwałą Nr 1004/XXXIX/2009 (Dz. U. Woj. Pom. Nr 172 z dnia 16 grudnia 2009 r., poz. 3361) 12. W dokumencie tym uznano, że zrealizowanie celów polityki przestrzennej jest możliwe pod warunkiem stosowania określonych ogólnych zasad rozwijających zasadę generalną: długookresowego równoważenia rozwoju. Jedną z tych zasad jest stosowanie trójochrony (integralnej ochrony wartości przyrodniczych, kulturowych i krajobrazu) dla utrzymania równowagi środowiska i poprawy warunków i jakości życia.13 W rozdziale 12.1.2. poświęconym systemowi ochrony środowiska kulturowego wskazano, że ochrona elementów dziedzictwa kulturowego jest częścią składową procesu kształtowania i ochrony ładu przestrzennego14. Sformułowano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: a) Ochrona różnorodności dziedzictwa kulturowego wykształconego w wyniku wielu procesów kulturowych oraz dóbr kultury współczesnej. b) Ochrona zachowanych zespołów obiektów zabytkowych o wyrazistej tożsamości – nawet jeśli poszczególne obiekty nie posiadają wybitnej wartości historycznej lub artystycznej. c) Wprowadzanie funkcji umożliwiających efektywne i racjonalne gospodarowanie obiektem zabytkowym. d) Unikanie przekształceń przestrzennych mogących zagrażać zasobom dziedzictwa kulturowego, np.: dysharmonijne lub szkodliwe sąsiedztwo. e) Stwarzanie przestrzennych warunków dla kontynuacji funkcji tożsamych dla tradycji miejsca, których podtrzymywanie jest racjonalne np.: targowe w śródmieściach miast o korzeniu średniowiecznym, rybołówstwo na wybrzeżu i rybactwo na Zalewie Wiślanym. f) Eksponowanie w strukturze przestrzennej, w panoramach i sylwetach miejscowości elementów najcenniejszych i udostępnianie miejsc o wysokich walorach kulturowych, w szczególności zabytków rangi światowej, europejskiej i krajowej oraz wybitnych dóbr kultury współczesnej.

9 Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Gdańsk, wrzesień 2010 r., s 5 (źródło: http://dpr.pomorskie.eu/res/dpr/dokumenty/RPO/rpo_2010/rpo_wp_wrzesien_2010.pdf). 10 Ibidem, s. 54. 11 Ibidem, s. 68. 12 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego, Gdańsk, październik 2009. 13 Ibidem, s. 197. 14 Ibidem, s. 213.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 g) Komponowanie nowych struktur z uwzględnieniem historycznej zabudowy – uzupełnianie istniejących struktur o nowe elementy tworzące harmonijną całość. h) W gminnych dokumentach planistycznych należy: - zidentyfikować istniejące i potencjalne konflikty funkcjonalno-przestrzenne związane z ochroną walorów kulturowych; - zidentyfikować elementy charakterystyczne krajobrazu kulturowego oraz określić zasady ich ochrony (np.: wskazanie wytycznych dotyczących zgodnych z tożsamością miejscowości zasad: posadowienia obiektów na działce, formy obiektu, detalu architektonicznego); - określić elementy charakterystyczne w przypadku dóbr kultury współczesnej, które winny zostać zachowane.15 Jako kierunki zagospodarowania przestrzennego wskazano: 1) Ochronę i odnowę charakterystycznych zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, m.in.: układów urbanistycznych i ruralistycznych, zabytków wsi pomorskiej, dziedzictwa morskiego i rzecznego, dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze kościoły i założenia klasztorne, zamki krzyżackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław, Powiśla, Kaszub i Kociewia), obiektów dziedzictwa obronnego i techniki (w tym systemów hydrotechnicznych), kultury materialnej portów morskich i rzecznych oraz wsi rybackich, materialnych reliktów dziedzictwa solidarnościowego, zespołów rezydencjalnych, zespołów zieleni urządzonej, wybitnych dóbr kultury współczesnej.16 (…) 2) Uwzględnianie w dokumentach strategicznych i planistycznych stref koncentracji elementów dziedzictwa kulturowego wymagających szczególnej ochrony wartości kulturowych i krajobrazowych:(…) Żukowo – zespół poklasztorny norbertanek z 1209 r., założony przez księcia Mściwoja I (zabudowania z XIV– XV i XVII w., gotycki kościół Wniebowzięcia NMP, kościół szkolny z XVII w., kaplica cmentarna z XVIII w.) 17.

W rozdziale 12.1.3. poświęconym systemowi ochrony walorów krajobrazu wskazano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: a) W strefach krajobrazu harmonijnego (ziemia pucka, bytowska, kartuska, słowińska, dolina dolnej Wisły, Żuławy Wiślane, Równina Charzykowska oraz parki krajobrazowe, parki narodowe) zachowanie i uczytelnianie istniejących wartości estetyczno-widokowych związanych z rzeźbą terenu oraz jego naturalnym i kulturowym pokryciem. b) W sferze krajobrazu dysharmonijnego i zdegradowanego (aglomeracja Trójmiasta, obszary podmiejskie ośrodków regionalnych, główne ciągi komunikacyjne) – przywracanie równowagi przyrodniczej, zwiększanie bioróżnorodności, porządkowanie i odtwarzanie zasobów kulturowych, usuwanie lub maskowanie zielenią elementów obniżających walory estetyczno-widokowe. c) Ograniczanie zainwestowania na terenach leśno-rolnych (szczególnie o wysokich wartościach kulturowych i estetycznych) przez wyznaczanie w dokumentach planistycznych gmin obszarów wyłączonych spod zabudowy i jej ograniczanie oraz wskazywanie linii zabudowy oddzielającej obszar zabudowany od obszarów rolnych lub zagrodowej zabudowy rozproszonej. d) Eliminacja i przeciwdziałanie powstawaniu zabudowy o cechach dysharmonijnych w strefach wglądów na tereny o wysokich walorach krajobrazowych. e) Eksponowanie i odtwarzanie dominant architektonicznych (np. baszty, wieże zamków, kościołów czy ratuszy). f) Preferowanie i kontynuacja dobrej praktyki w zagospodarowania przestrzeni (układów ruralistycznych, niw siedliskowych etc.) i sposobie użytkowania obszarów o wyraźnych walorach przyrodniczo-kulturowych i krajobrazowych. g) Ochrona przestrzeni o specyficznych i unikatowych walorach krajobrazowych.

15 Ibidem, s. 213. 16 Ibidem, s. 214. 17 Ibidem, s. 215-216.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 h) Ograniczanie wprowadzania obcych krajobrazowo elementów i form zagospodarowania antropogenicznego oraz dewastowania elementów przyrodniczych i architektonicznych krajobrazu – ochrona tożsamości wszystkich typów krajobrazu. i) Kształtowanie i podnoszenie walorów krajobrazowych oraz ich lepsze udostępnienie, jako elementu jakości życia i atrakcyjności turystycznej województwa. j) Opracowywanie studiów krajobrazowych przy realizacji inwestycji wielkopowierzchniowych, wysokościowych lub liniowych w dominujący sposób oddziaływujących na przestrzeń. k) Zachowanie charakterystycznych cech naturalnych krajobrazów nadmorskich i naturalnych procesów ich kształtowania, ekspozycji widokowej.18 Jako kierunki zagospodarowania przestrzennego wskazano m.in.: 9) W gminnych dokumentach planistycznych należy określić: a) elementy i obszary charakterystyczne dla krajobrazu kulturowego miejscowości oraz szczegółowe zasady ich przekształceń; b) strefy krajobrazu zdegradowanego oraz zasady i kierunki ich przekształceń; c) sposoby rekompozycji, restylizacji i uporządkowania chaotycznych układów zabudowy; d) zasady zagospodarowania punktów widokowych i ochrony panoram widokowych. 11) Podejmowanie czynnych działań – restytucji, rewaloryzacji i rekultywacji elementów przyrodniczych i architektoniczno-kulturowych decydujących o zachowaniu lub przywróceniu walorów krajobrazowych specyficznych dla poszczególnych typów obszarów. 12) Podejmowanie działań ochronnych na obszarach wiejskich mających na celu utrzymanie przestrzeni otwartych cennych krajobrazowo, w tym głównie ochrona terenów leśnych i rolnych, poprzez wyłączanie ich z terenów potencjalnie przeznaczanych pod zabudowę. W rozdziale 14.1.1. poświęconym kształtowaniu struktury przestrzennej środowiska przyrodniczego i kulturowego wskazano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: (…) 2. Ochrona, rewaloryzacja i uwidocznienie w strukturze obszaru aglomeracji historycznie ukształtowanych i stanowiących o jej tożsamości elementów cennych kulturowo o predyspozycjach do tworzenia szlaków turystyki krajoznawczej: (…) c) układy ruralistyczne: (…)ruralistyczno-krajobrazowy Żukowa. 19 W rozdziale 14.1.3. poświęconym ochronie i kształtowaniu zasobów krajobrazowych wskazano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: (…) 2) Ochrona elementów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej obszaru aglomeracji kształtująca jej tożsamość:: (…) e) zespoły przestrzenne, wśród których znajdują się zespoły rezydencjonalne, pałacowo- parkowe czy sakralne, w tym kalwaryjne: (…) zespół poklasztorny w Kartuzach i Żukowie.20 Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 zgodny jest z zapisami Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego.

4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014

Celem strategicznym Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014 przyjętego przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 28 lutego 2011 r. uchwałą NR 91/V/11 jest dokumentem kontynuującym politykę zapoczątkowaną programem na lata 2007-2010. Celem strategicznym Programu jest wzmocnienie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego służące zachowaniu zabytków, budowaniu tożsamości regionalnej oraz promocji turystycznej regionu. Cel ten stanowi kontynuację dotychczasowych działań oraz dążenia do znaczącej poprawy stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego. Poprawę rozumieć należy jako uchronienie obiektów

18 Ibidem, s. 217. 19 Ibidem, s. 265. 20 Ibidem, s.268-270.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 zabytkowych i krajobrazu kulturowego przed zniszczeniem oraz polepszenie stanu jego zachowania i utrzymania. Cel strategiczny realizowany jest w ramach trzech priorytetów: - odnowa dziedzictwa kulturowego miast i wsi (w tym: zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu służące budowaniu tożsamości mieszkańców oraz promocji turystycznej, ożywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych oraz urbanistycznych); - ochrona kulturowego dziedzictwa morskiego i rzecznego (w tym: zachowanie dziedzictwa morskiego i rzecznego służące budowaniu tożsamości mieszkańców oraz promocji turystycznej, ochrona krajobrazu kulturowego strefy przybrzeżnej, zachowanie zanikającej kultury materialnej portów morskich i rzecznych oraz wsi rybackich, odnowa i ożywienie zdegradowanych obszarów portowych i poprzemysłowych związanych z przemysłem morskim. Pielęgnowanie i promocja bogatych tradycji morskich kraju i regionu oraz tradycji lokalnych związanych z życiem codziennym mieszkańców strefy przybrzeżnej, ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa morskiego i rzecznego); - badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego (w tym: specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym) 21. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 zgodny jest z zapisami Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014.

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

5.1.1. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Żukowo

„Strategia Rozwoju Gminy Żukowo do roku 2012” została opracowana w 2002 r. Misją strategii jest uczynienie z gminy przyjaznego miejsca do zamieszkania i pracy, umiejętnie łącząc rozwój z atrakcyjnością wiejskiego środowiska naturalnego. W dziale poświęconym społeczeństwu zawarto „Priorytet 1: Integrowanie oraz rozbudzanie aktywności i zaradności osobistej mieszkańców gminy”, którego celem szczegółowym jest m.in. rozwijanie tożsamości lokalnej mieszkańców gminy kształtowanej wokół tradycji kaszubskiej i architektury regionalnej. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez następujące działania: 1. Zagospodarowanie historycznego centrum miasta Żukowa w sąsiedztwie zabytkowych kościołów: 1.1 Wykonanie koncepcji zagospodarowania i zmian w m.p.z.p. w rejonie planowanego historycznego centrum miasta, 1.2 Opracowanie programu motywującego właścicieli nieruchomości do zagospodarowania centrum zgodnie z opracowaną wizją. 2. Zawieranie elementów regionalnej architektury w powstających budynkach mieszkalnych i obiektach publicznych. 2.1 Opracowanie i wydanie katalogu obiektów budowlanych o charakterze regionalnym. 2.2 Zawarcie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (m.p.z.p.) uwarunkowań wymuszających regionalizację zabudowy. W dziale poświęconym gospodarce zawarto „Priorytet 2: Stwarzanie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości, restrukturyzacji rolnictwa i podniesienie atrakcyjności turystycznej gminy”, ”, którego celem szczegółowym jest m.in. podniesienie atrakcyjności turystycznej gminy ukierunkowanej na obsługę weekendowego i popołudniowego wypoczynku mieszkańców okolicznych miast. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez następujące działania:

21 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014, Gdańsk 2011, s. 59-63.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

1. Utworzenie systemu oznakowanych ścieżek i szlaków turystyczno - historycznych powiązanych z trasami regionalnymi. 1.1 Inwentaryzacja obiektów zabytkowych, cennych historycznie i przyrodniczo, 1.2 Zaprojektowanie tras turystycznych na terenie gminy powiązanych z trasami regionalnymi w uzgodnieniu z odpowiednimi instytucjami i gminami sąsiedzkimi, 1.3 Urządzenie w infrastrukturę turystyczną ścieżek i szlaków, 1.4 Prowadzenie akcji promocyjnej dotyczącej turystyczno –historycznych atrakcji gminy. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo 2012-2015 zgodny jest z zapisami „Strategii Rozwoju Gminy Żukowo do roku 2012”.

5.1.2. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Żukowo

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Żukowo jest podstawą bieżących działań władz samorządowych gminy, jak też planów rozwojowych, w tym materiałem merytorycznym i dokumentem wyjściowym do wykonania opracowań planistycznych z zakresu gospodarki przestrzennej. Studium przyjęte zostało uchwałą Nr XLVI/828/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 9.10.2002 r. w sprawie przyjęcia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Żukowo”. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego zostały określone w rozdziale VIII. Polityka ochrony zasobów środowiska kulturowego. W rozdziel tym wskazane zostały obszary objęte ochroną na podstawi przepisów szczególnych, wykaz obszarów i obiektów wpisanych do rejestru zabytków, obszary i obiekty proponowane do ochrony poprzez wpis do rejestru zabytków, obszary i obiekty proponowane do zachowania i ochrony oraz zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 zgodny jest z zapisami Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Żukowo.

5.1.3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w gminie Żukowo

Dziedzictwo kulturowe w Gminie Żukowo chronione jest na podstawie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego; plany te zawierają: zasady ochrony układów ruralistycznych, warunki konserwatorskie dotyczące realizacji nowej zabudowy w strefach ochrony konserwatorskiej, zasady ochrony zabytkowych obiektów oraz parków, stanowisk archeologicznych. Gmina posiada aktualne plany zagospodarowania przestrzennego dla następujących terenów:

BANINO 1. Uchwała Nr XII/254/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 września 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki 175/72 we wsi Banino, gmina Żukowo; 2. Uchwała Nr XXXIV/608/2009 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 28.08.2009 r. w sprawie uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Banina „dla obszaru obejmującego strefę B11.MN,U”, gmina Żukowo zatwierdzonego uchwała Nr XLV/748/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20 lipca 2006 r.; 3. Uchwała Nr XLV/748/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20.07.2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Banino; ograniczonego od północy granicą wsi, od wschodu granicą wsi i drogą na Barniewice, od południa granicą wsi i od strony zachodniej w południowej części Banina granicą wsi, w północnej części linią wysokiego napięcia; 4. Uchwała Nr L/850/2010 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 29.10.2010 r. w sprawie uchwalenia: zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 wsi; Banino, ograniczonego od północy granicą wsi, od wschodu granicą wsi i drogą na Barniewice, od południa granicą wsi i od strony zachodniej w południowej części Banina granicą wsi, w północnej części linią wysokiego napięcia, gmina Żukowo, uchwalonego uchwałą Rady Miejskiej w Żukowie nr XLV/748/2006 z dnia 20.07.2006 r.

CHWASZCZYNO 1. Uchwała Nr XLV/750/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Chwaszczyno - między projektowaną obwodnicą Chwaszczyńską, ul. Oliwską i ul. Gdyńską; 2. Uchwała Nr XLV/751/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Chwaszczyno w rejonie masztu między drogą stanowiącą działki nr 126 i 128, projektowaną obwodnicą, ul. Oliwską oraz ul. Polną, gmina Żukowo; 3. Uchwała nr XXII/351/2008 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 23 września 2008 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla części wsi Chwaszczyno, obejmującej działki 84/2 do 84/8 oraz 83/4; 4. Uchwała NR XLIV/ 751 /2010 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki nr 32/2 we wsi Chwaszczyno, gmina Żukowo.

CZAPLE 1. Uchwała Nr XLIV/736/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 19 czerwca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Czaple, ograniczonego od wschodu granicą Gminy Żukowo z Gdańskiem, od strony północnej z granicą wsi Rębiechowo, od strony zachodniej drogą gminną Rębiechowo – Leźno oraz częścią terenów od drogi Czaple – Lniska do południowej granicy wsi Czaple, gmina Żukowo.

GLINCZ 1. Uchwała Nr IX/187/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki 162/5 obręb Glincz, gmina Żukowo.

LEŹNO 1. Uchwała Nr XLII/726/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 23 maja 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działek 197/7 i 197/8 obręb Leźno, gmina Żukowo; 2. Uchwała Nr XLIV/765/2010 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego środkowej części wsi Leźno (położonej po wschodniej stronie zespołu pałacowo - parkowego) w gminie Żukowo; 3. Uchwała Nr XLIV/766/2010 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego fragmentu wsi Leźno, przy południowo-wschodniej granicy wsi nad rzeką Radunią, obszar graniczący z terenami kolejowymi i działką 41 stanowiącą drogę, gmina Żukowo; 4. Uchwała Nr IX/81/2011 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 10 czerwca 2011 r. uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu położonego we wsi Leźno po południowej stronie drogi krajowej nr 7, gmina Żukowo.

ŁAPINO 1. Uchwała nr IV/58/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 5 stycznia 2007 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego fragmentu wsi Łapino w gminie Żukowo - teren położony przy skrzyżowaniu dróg prowadzących do wsi Widlino i Przyjaźń.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

MAŁKOWO 1. Uchwała Nr XXXIII/469/2001 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 21 czerwca 2001 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działki nr 3/2 we wsi Małkowo, gmina Żukowo; 2. Uchwała Nr XXIV/390/2008 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 31 października 2008 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla zespołu dworsko-parkowego w Małkowie (gmina Żukowo).

OTOMINO 1. Uchwała Nr XLV/792/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 sierpnia 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działki nr 82/18 we wsi Otomino, gmina Żukowo; 2. Uchwała Nr XLV/749/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Otomino i Przyjaźni, ograniczonego od północy terenem PKP, od wschodu drogą powiatową Lniska – Przyjaźń, w kierunku południowym pas terenu wzdłuż drogi gminnej, od strony południowej ograniczony drogą Przyjaźń – Glincz, gmina Żukowo.

NIESTĘPOWO 1. Uchwała Nr XLII/730/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 23 maja 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działki nr 159/15 we wsi Niestępowo, gmina Żukowo.

PĘPOWO 1. Uchwała Nr XL/649/2005 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 27 stycznia 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Pępowo ograniczonego od północy działkami nr 5 i 6/8 wraz z tymi działkami, od wschodu drogą prowadzącą na Banino, od strony południowej drogą Pępowo – Miszewo, od strony zachodniej działkami 19/2 i 16 wraz z tymi działkami, gmina Żukowo; 2. Uchwała Nr XLI/669/2006 Rady Miejskiej Żukowo z dnia 3 marca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Pępowo ograniczonego od północy działkami nr 5 i 6/8 wraz z tymi działkami, od wschodu drogą prowadzoną na Banino, od strony południowej drogą Pępowo – Miszewo, od strony zachodniej działkami 19/2 i 16 wraz z tymi działkami, gmina Żukowo; 3. Uchwała Nr XLVII/809/2010 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 27 sierpnia 2010 r. w sprawie uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego fragmentu wsi Pępowo ograniczonego od północy działkami nr 5 i 6/8 wraz z tymi działkami, od wschodu drogą prowadzoną na Banino, od strony południowej drogą Pępowo – Miszewo, od strony zachodniej działkami 19/2 i 16 wraz z tymi działkami, gmina Żukowo.

PRZYJAŹŃ 1. Uchwała Nr XLV/749/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Otomino i Przyjaźni, ograniczonego od północy terenem PKP, od wschodu drogą powiatową Lniska – Przyjaźń, w kierunku południowym pas terenu wzdłuż drogi gminnej, od strony południowej ograniczony drogą Przyjaźń – Glincz, gmina Żukowo. 2. Uchwała Nr XLVI/765/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 31 sierpnia 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działek nr 115, cz. 114/26, 114/25, 114/21, 114/16, 114/17, 114/18, 114/19, 114/22, 114/23, 114/24 w miejscowości Przyjaźń, gmina Żukowo. 3. Uchwała Nr XXXI/557/2009 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 24 kwietnia 2009 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Przyjaźń w gminie Żukowo, obszaru górniczego położonego w rejonie ul. Lipowej, przy wschodniej granicy wsi.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

TUCHOM 1. Uchwała Nr X/142/99 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 27 kwietnia 1999 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działek nr 207 i 208 we wsi Tuchom, gmina Żukowo; 2. Uchwała Nr XV/234/99 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 18 października 1999 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działek nr 46/14 i 46/3 we wsi Tuchom, gmina Żukowo; 3. Uchwała Nr XVI/248/99 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 24 listopada 1999 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego działek nr 21/3, 21/29, 21/30, 21/31, 21/32 i 21/33 we wsi Tuchom, gmina Żukowo; 4. Uchwała Nr XIV/303/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 27 listopada 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i obszaru górniczego „BOROWIEC- POLE A”, położonego w obszarze obrębów wiejskich Tuchom i Barniewice oraz fragmentu wsi Chwaszczyno w gminie Żukowo, gmina Żukowo; 5. Uchwała Nr XIII/221/2007 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 listopada 2007 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części wsi Tuchom, obszaru położonego nad Jeziorem Tuchomskim przy południowo-zachodniej granicy wsi, gmina Żukowo.

SKRZESZEWO 1. Uchwała Nr XLIV/735/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 19 czerwca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części wsi Skrzeszewo ograniczonego od strony północnej północną granicą działki nr 70, od strony wschodniej drogą gminną Skrzeszewo – Glincz, tereny między skrzyżowaniem tej drogi i drogi Skrzeszewo – Przyjaźń do przecięcia z linią wysokiego napięcia, od strony zachodniej drogą gminną Srzeszewo – Glincz w południowej części Skrzeszewa i w północnej części Skrzeszewa tereny około 400 m na zachód od drogi gminnej Skrzeszewo – Glincz, gmina Żukowo.

RĘBIECHOWO 1. Uchwała Nr III/66/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki nr 242/18 położonej we wsi Rębiechowo, gmina Żukowo.

ŻUKOWO 1. Uchwała Nr XIII/133/95 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 19 czerwca 1995 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Osiedla Elżbietowo w Żukowie, gmina Żukowo 2. Uchwała Nr III/72/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki nr 33/2 i części działki nr 37 położonych we wsi Żukowo, gmina Żukowo; 3. Uchwała Nr III/79/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działek nr 829/6 do 829/10 położonych w mieście Żukowo, gmina Żukowo; 4. Uchwała Nr III/80/2002 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działek nr 1669 do 1672 położonych w mieście Żukowo, gmina Żukowo; 5. Uchwała Nr XII/266/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 września 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działek nr 27/21, 27/22, cz. 27/25 położonych w miejscowości Żukowo, gmina Żukowo; 6. Uchwała Nr XII/270/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 września 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla części działki nr 56 położonej w miejscowości Żukowo, gmina Żukowo;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

7. Uchwała Nr XII/277/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 września 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki nr 652/3 położonej w miejscowości Żukowo, gmina Żukowo; 8. Uchwała Nr XII/279/2003 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 30 września 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla działki nr 816 położonej w miejscowości Żukowo, gmina Żukowo; 9. Uchwała Nr XLII/683/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 31 marca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części Miasta Żukowa ograniczonej od strony północnej terenami PKP, od strony wschodniej zabudową w rejonie ul. Mściwoja, od południa ul. Gdańską, od zachodu drogą w kierunku Smołdzina gmina Żukowo; 10. Uchwała Nr XLII/685/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 31 marca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części Miasta Żukowa ograniczonego od strony północnej granicą miasta, od strony wschodniej ul. Gdyńską, od strony południowowschodniej działką nr 1740 stanowiącą drogę i od strony południowozachodniej granicą lasu i ul. Leszczynową, gmina Żukowo; 11. Uchwała Nr XLII/686/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 31 marca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części Miasta Żukowa tereny rekreacyjne, stadion, jeziorko, w części ograniczonego od strony północnej granicą lasu i ul. Leszczynową, od strony południowo-wschodniej działką nr 1740 stanowiącą drogą i od strony południowo-zachodniej ul. Parkową, gmina Żukowo; 12. Uchwała Nr XLII/687/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 31 marca 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części Miasta Żukowa ograniczonego od strony północnej ul. Dolną i istniejącymi zabudowaniami oraz granicą miasta, od strony wschodniej granicą miasta, od strony południowej ul. Gdańską, od strony zachodniej ul. Gdańska, gmina Żukowo; 13. Uchwała Nr XLIII/720/2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 28 kwietnia 2006 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru części Miasta Żukowo ograniczonego od strony północnej granicą miasta, od strony wschodniej i południowej ul. Armii Krajowej, ul. Batorego, ul. Orzeszkowej, gmina Żukowo.

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

5.2.1. Charakterystyka gminy

Gmina Żukowo położona jest w środkowej części województwa pomorskiego, od wschodu i północy sąsiaduje z Trójmiastem, od południowego wschodu z gminą Kolbudy, od południowego zachodu z gminą Somonino, od zachodu z gminą Kartuzy i gminą Przodkowo, od północnego zachodu z gminą Szemud. Obszar gminy Żukowo obejmuje 16 395 ha i stanowi część terenu występującego pod nazwą Pojezierza Kaszubskiego, na tym obszarze Żukowo jest największą miejscowością nad rzeką Radunią. W obręb gminy wchodzą następujące wsie sołeckie: Banino (Borowiec), Borkowo, Chwaszczyno, Glincz (Babi Dół), Leźno (Czaple), Małkowo, Łapino (Mankocin), Widlino, Miszewo, Niestępowo (Stara Piła), Otomino, Pępowo, Przyjaźń, Rębiechowo (Barniewice), Nowy Świat, Skrzeszewo, Sulmin, Tuchom, Żukowo (Lniska, Elżbietowo), Rutki. Gmina Żukowo posiada bardzo zróżnicowaną rzeźbę terenu, która została ukształtowana w wyniku działalności mas lodowcowych. Wówczas tworzyły się charakterystyczne cechy krajobrazu, takie jak: łańcuchy wzniesień, pojedyncze pagórki stożkowate i kopulaste, doliny z rozmieszczonymi w nich jeziorami, korytami strumieni i rzek. Wszystko to stanowi ślady oraz pozostałości lodowcowych moren dennych i czołowych, które miały wpływ na budowę geologiczną terenu. Obok wymienionych czynników duży wpływ na rzeźbę terenu miały również wody deszczowe, powierzchniowe, wiatry i różnice temperatur. Tutejsze gleby nie są zbyt urodzajne. W ich skład wchodzą głównie piaski gliniaste, gliny piaszczyste, gliny i piaski

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 częściowo zmieszane ze żwirem i kamieniami polnymi. Leżą też głazy narzutowe mniejszych rozmiarów. Gleby żukowskie, na podstawie ewidencji gruntów z roku 1987, zaliczono od II do VI klasy. Na 9 660 ha ogólnego obszaru do klasy II zakwalifikowano 4 ha, VIa - 83 ha, IIIb - 568, IVa -I 420 ha, IVb - 3 380 ha, V -I 442 ha. Do Gminy Żukowo należy 193, 2 ha powierzchni jezior. Poza elektrownią w Rutkach większość zbiorników wodnych nie ma obecnie istotnego znaczenia gospodarczego. Dawniej stanowiły one poważną pozycję dochodową i bytową nie tylko Norbertanek żukowskich, ale także ludności osiadłej w posiadłości klasztoru, który miał prawa rybołówcze oraz zezwolenie na zakładanie i prowadzenie młynów wodnych.

5.2.2. Zarys historii gminy

Ziemia żukowska, podobnie jak cały region Kaszub, należy do starych obszarów osadniczych. Człowiek pojawił się tu już pod koniec starszej epoki kamiennej, tj. w latach 2500 – 1700 p.n.e., natomiast stałe osadnictwo pojawiło się we wczesnej epoce żelaza (700- 600 r. p.n.e) o czym świadczą cmentarzyska płaskie m.in. w Baninie, Niestępowie, Nowym Glinczu oraz w Przyjaźni. W okresie między VII a IX w. n.e. na ziemi żukowskiej powstało grodzisko nizinne w Nowym Tuchomiu. Teren dzisiejszej gminy Żukowo wchodzący w skład Pomorza Gdańskiego już w X w. znajdował się w obrębie państwa polskiego22. Władali nimi wówczas książęta pomorscy. Z analizy źródeł wynika, że już w XIII i XIV w. istniały dzisiejsze wsie Banino, Barniewice, Chwaszczyno, Czaple i Tuchom (należące od 1283 r. do klasztoru cystersów w Oliwie), Otomino, Rębiechowo i Żukowo (należące do klasztoru norbertanek w Żukowie), Glincz, Glincz Nowy, Leźno, Leźno Małe, Małkowo, Miszewo, Niestopowo, Pępowo, Przyjaźń, Skrzeszewo, Sulmin, Widlino (dawne dobra rycerskie), Łapino (należące do Szpitala św. Elżbiety w Gdańsku)23. W 1308 r. teren dzisiejszej gminy znalazł się pod panowaniem Krzyżaków24 i pozostawał w ich rękach do 1466 r. (II pokój toruński)25. Pod panowaniem Rzeczpospolitej, w 1473 r. na obszarze dzisiejszych powiatów kartuskiego i częściowo bytowskiego i wejherowskiego powstał powiat mirachowski, który na zachodzie obejmował Gowidlino i Sulęczyno, na południu Brodnicę i Ręboszewo, na wschodzie górny brzeg rzeki Strzelenki, zaś na północy obejmował Będargowo i Zęblewo. Poza obrębem powiatu mirachowskiego znalazły się niektóre wsie z terenu dzisiejszej gminy, tj.: Chwaszczyno, Czaple, Lniska, Leźno, Sulmin. Od 1772 r., na skutek I rozbioru, teren gminy znalazł się na terenie zaboru pruskiego. W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z 1818 r. funkcje siedziby powiatu mirachowskiego przejęła ówczesna wieś Kartuzy, a samą nazwę powiatu zmieniono na powiat kartuski (Landkreis Karthaus). Chwaszczyno znalazło się wówczas w obrębie powiatu wejherowskiego (Landkreis Neustadt), a Czaple, Lniska, Leźno, Rębiechowo, Sulmin na terenie powiatu gdańskiego (a od 1887 r. Kr. Danziger Höhe – Gdańsk Wyżyny)26. W 1886 r. Żukowo uzyskało połączenie z Pruszczem Gdańskim i Kartuzami (ze stacjami kolejowymi w Łapinie, Niestępowie, Starej Pile, Żukowie Zachodnim i Glinczu), a w 1914 r. z Gdańskiem27. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. utworzono województwo pomorskie, ze stolicą w Toruniu. Większość miejscowości położonych w dzisiejszej gminie Żukowo należała wówczas do powiatu kartuskiego, część do powiatu gdańskiego i wejherowskiego. 3 września 1939 r. Żukowo zostało zdobyte przez armię hitlerowską i do końca wojny pozostawało pod administracją niemiecką. Powiat kartuski podzielono na 13 obwodów

22 J. Natanson-Leski, Rozwój terytorialny Polski. Od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w latach 1569- 1572, Warszawa 1964, s. 21; 23 Słownik Geograficzny…, t. I –XII; 24 Historia Gdańska…, t. I, s. 326-327, 25 M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego, Gdańsk 1986, s. 415-417; 26 http://www.gemeindeverzeichnis.de/gem1900/gem1900.htm?westpreussen/rb_danzig.htm; 27 Dzieje Żukowa…, s. 173;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 urzędowych (Amtbezirk) i 121 gmin. W skład obwodu urzędowego Żukowo (Zuckau) weszło 10 gmin: Borkowo (Borkau), Leźno (Leesen), Łapino (Lapin), Niestępowo (Nestempohl), Przyjaźń (Reinfeld), Skrzeszewo (Krissau), Smołdzino (Smolsin), Sulmin (Richthof) i Żukowo28. W wyniku prowadzonej przez cały okres okupacji eksterminacji oraz wysiedleń miejscowej ludności znacznie spadła liczba mieszkańców gminy29. Żukowo zostało zdobyte 16 marca 1945 r. przez armię radziecką30. Gmina Żukowo weszła w skład powiatu kartuskiego, jaki powstał na mocy dekretu prezydenta z dnia 30.03.1945 r. o utworzeniu województwa gdańskiego. Współtworzyły ją, tak jak przed wojną, gromady Borkowo, Glincz, Leźno, Łapino, Niestępowo, Przyjaźń, Skrzeszewo Żukowskie, Smołdzino, Sulmin i Żukowo31. W 1973 r. miejsce miała kolejna reforma administracyjna; gmina Żukowo oprócz dotychczasowych gromad objęła wsie Banino, Barniewice, Miszewo, Miszewko, Pępowo i część wsi Rębiechowo, Czaple oraz niewielką powierzchnię ze wsi Kokoszki. W 1975 r. po likwidacji powiatów przyłączono do niej także Chwaszczyno i Tuchom32. Po reformie administracyjnej od 1999 r. gmina Żukowo ponownie należy do powiatu kartuskiego. Według danych z 2008 r. gminę zamieszkiwało 26 288 osób.

5.2.3. Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to przestrzeń, historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Gmina żukowska położona jest na terenie Pojezierza Kaszubskiego. Jego charakterystyczną cechą jest urozmaicona rzeźba krajobrazu. Specyfika środowiska przyrodniczego Pojezierza Kaszubskiego, a zwłaszcza duże urozmaicenie ukształtowania terenu i charakter jego użytkowania (duże rozdrobnienie, w tym także lasów) powodują, że występuje tu zarówno duża wewnętrzna ekspozycyjność krajobrazowa, jak i nagromadzenie wielu lokalnych wnętrz krajobrazowych. Dość dobrze zachowana jest historyczna sieć drożna z licznymi alejami i zadrzewieniami dróg łączących poszczególne jednostki osadnicze. Pomimo tego, iż znaczna część powiatu odznacza się harmonijnym krajobrazem kulturowym, spotykamy tutaj również zjawiska negatywne, mające bardzo duży wpływ na ochronę krajobrazu kulturowego tj. zanik tradycyjnego budownictwa ludowego, wprowadzanie wzorów architektury o formach niezwiązanych z miejscowym budownictwem, zanik zadrzewień śródpolnych i wzdłuż dróg. Ochrona, a miejscami rewaloryzacja krajobrazu kulturowego na terenie gminy powinna następować poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachów i elewacji; wykorzystywanie elementów budownictwa regionalnego w budownictwie współczesnym, sytuowanie i komponowanie bryły zgodnie z ukształtowaniem terenu, ograniczeni gabarytów budynków oraz użycie lokalnych materiałów budowlanych drewno, miejscowy kamień, ceramika).

28 Tamże, s. 219; 29 Tamże, s. 221-222; 30 Tamże, s. 239; 31 Tamże, s. 240; 32 Tamże, s. 246.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

5.2.4. Układy ruralistyczne i urbanistyczne

BABI DÓŁ

Dawne nazwy: niem. Bebenthal.

Podstawowe dane historyczne: wieś założona w 1821 r. W 1880 r. wieś, leśnictwo i cegielnia, w powiecie kartuskim, niedaleko Żukowa i Stęgwałdu, dawniej tereny wsi stanowiły posiadłość klasztoru Norbertanek w Żukowie33. Położenie: 6 km na południowy zachód od Żukowa, przy drodze wojewódzkiej nr 20. Układ historyczny: przysiółek.

BANINO

Dawne nazwy: niem. Banin.

Podstawowe dane historyczne: od 1283 r. wieś należała do cystersów oliwskich, którzy wznieśli nie wcześniej niż po 1400 r., kościół parafialny p.w. św. Michała, który zburzony został już w XV w. Zamiar odbudowy kościoła, powzięty przez opata Hackiego w 1698 r. nie został wykonany34. W 1818 r. został przeprowadzony przez Prusaków podział administracyjny Pomorza, powstał min. powiat kartuski, do którego należało również Banino. W 1880 r. był tu majątek ziemski, wieś należała do parafii w Matarni35. W 1928 r. we wsi było 247 katolików36. Po reformie administracyjnej od stycznia 1973 r. Banino weszło do gminy Żukowo37. Od 1973 r. w Baninie działała 8-mio klasowa szkoła38. W 1978 r. w Baninie działała filia biblioteki39. W 1983 r. we wsi było przedszkole typu wiejskiego40, którego likwidacja nastąpiła w 1992 r.41 We wrześniu 1990 r. oddano do użytku nową szkołę podstawową42. Od 1992 r. parafia w Baninie przeszła do nowopowstałej diecezji gdańskiej43. W 2000 r. w Baninie mieszkały 1022 osoby (w tym Borowiec – 33 osoby)44. Położenie: 8,7 na północ od Żukowa i 13 km na zachód od Gdańska, 3 km na wschód od drogi wojewódzkiej nr 20, w pobliżu strugi Strzelenki. Układ historyczny: osada folwarczna.

33 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880, t. I, s. 69; 34 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska, Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 759-760. 35 Słownik Geograficzny…, t. I, s. 99; 36 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s. 759-760. 37 Dzieje Żukowa, pod red. B. Śliwińskiego, Żukowo 2003, s. 246; 38 Tamże, s. 272; 39 Tamże, s. 279; 40 Tamże, s. 276; 41 Tamże, s. 371; 42 Tamże, s. 365; 43 Tamże, s. 370; 44 Tamże, s. 399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

BARNIEWICE

Dawne nazwy: Barnowiec, Barnowice, niem. Barnewitz.

Podstawowe dane historyczne: wieś należała do klasztoru oliwskiego. W 1880r. w powiecie kartuskim, parafia Matarnia.45

Położenie: 12 km na północny wschód od Żukowa, 20 km na wschód od Gdańska. Układ historyczny: osada folwarczna.

BORKOWO

Dawne nazwy: niem. Borkau.

Podstawowe dane historyczne: wieś przed 1642 r. należała do królewszczyzny, w tym roku w zamian za inne posiadłości dane zostało klasztorowi żukowskiemu. W 1648 r. odnotowano, że właścicielami wsi była rodzina Borkowskich46, ale w 2 poł. XVIII w. Borkowo wraz z kuźnią należało ponownie do klasztoru w Żukowie47. W 1880 r. wieś szlachecka, powiat kartuski, parafia i stacja pocztowa Żukowo. Borkowo miało wówczas 545 mórg powierzchni (493 morgi roli ornej, 4 łąk, 34 pastwisk, 14 lasu)48. W 1928 r. we wsi była szkoła katolicka, 2 nauczycieli katolickich, 2 klasy, 79 dzieci. Borkowo należało do parafii Żukowo - razem z Elżbietowem było 350 parafian49. W ramach polskiego podziału administracyjnego po I wojnie światowej Borkowo należało do obwodu wójtowskiego z siedzibą w Żukowie i do powiatu kartuskiego. W Borkowie mieszkało wówczas 338 osób50. W 1931 r. we wsi było 445 mieszkańców51. W 1934 r. w gromadzie Borkowo było 406 mieszkańców52. W latach 20-tych XX w. w Borkowie była 2- klasowa szkoła, zatrudniająca 2 nauczycieli53. W 1940 r. powiat kartuski podzielono na 13 obwodów urzędowych (Amtsbezirk) i 121 gmin, w skład obwodu urzędowego Zuckau (Żukowo) weszło 10 gmin m.in. Borkau (Borkowo)54. W 1943 r. we wsi było 593 mieszkańców55. Od 1973 r. w Borkowie działała filia zbiorczej szkoły gminnej w Żukowie56.

45 Słownik Geograficzny…, t. I, s. 109; 46 Słownik Geograficzny…, t. I, s. 315; 47 Dzieje Żukowa…, s. 125; 48 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s. 766-767; 49 Tenże, s. 766-767; 50 Dzieje Żukowa…, s. 178; 51 Tamże, s.230; 52 Tamże, s. 180; 53 Tamże, s. 213; 54 Tamże, s. 219; 55 Tamże, s. 230;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

W 1995 r. rozbudowano budynek szkoły podstawowej57, zaś w 2000 r. oddano do użytkowania nowy budynek szkoły podstawowej58. W 2000 r. we wsi mieszkały 872 osoby (w tym Rutki 212)59. Położenie: 3 km na wschód od Żukowa, 24 km na wschód od Gdańska. Układ historyczny: osada folwarczna z rozproszoną zabudową zagrodową.

CHWASZCZYNO

Dawne nazwy: Quassin, Quassino, Quassinow, Faschino, Fascino, Kwascino, Kwaszczyno, Quasczino, Chwaszczyno 1583, Chwaszczyn, Kwasin 1880, niem. Quaschin.

Podstawowe dane historyczne: w 1283 r. książę Mściwój II zapisał Chwaszczyno klasztorowi cysterskiemu w Oliwie wraz z innymi 14 wsiami jako odszkodowanie za ziemię gniewską, którą zajęli Krzyżacy. W 1301 r. cystersi ustąpili Chwaszczyno biskupom kujawsko-pomorskim, którzy go posiadali aż do I rozbioru Polski. 60 Przed tym, jak Chwaszczyno otrzymali cystersi wieś należała prawdopodobnie do parafii kieleńskiej, Tuchomie natomiast do parafii żukowskiej. Parafię tę przytacza wykaz danin rzymskich z r. 1398. Wówczas należała ona do dekanatu mirachowskiego, później puckiego, z którego przeniesiona została do gdańskiego w 1598 r. należała później powtórnie do puckiego (1686) i do gdańskiego (1749), wreszcie od 1926 r. do dekanatu żukowskiego61. Z Chwaszczynem łączył się od dawna kościół filialny w Kacku (który usamodzielniono w 1903 r., oddając w opiekę nowemu lokalnemu wikaremu kackiemu także kościół w Kolibkach). Przez pewien czas po wojnach szwedzkich kościół chwaszczyński nie posiadał proboszcza (1686 r.); zaopatrywał go wówczas proboszcz oksywski. Obecny kościół zbudowany w 1723 r. przez biskupa włocławskiego Krzysztofa Szembeka, w 1875 r. przebudowany i znacznie rozszerzony62. Od 1807 r. Chwaszczyno należało od rodziny Groddecków63. W 1880 r. dzieliła się na 2 części: wieś włościańską z kościołem parafialnym, który wzniósł swoim kosztem biskup Szembek w 1726 r., z obszarem 95 włók, katolików we wsi było wówczas 379, ewangelików 41, domów mieszkalnych 46, we wsi mieszkało 18 włościan i 10 zagrodników, szkoła. Do parafii chwaszczyńskiej należały: Chwaszczyn, Osowa Góra (Espenkrug), Karczemki, Tuchomie, Tuchomko i nowo założona w 1801 r. miejscowość Dohnasberg (pierwsi osadnicy z Wirtembergii). Oprócz tego proboszcz chwaszczyński obsługiwał dwie filie w Wielkim Kacku i Kolibkach. Druga część Chwaszczyna to folwark leżący przy wsi, miał wówczas 97 włók, mieszkało tam 281 katolików, 15 ewangelików, 33 domy mieszkalne. W 1880 r. wieś należała do powiatu wejherowskiego, przy nowym trakcie bitym z Oliwy.64

56 Tamże, s. 272; 57 Tamże, s. 380; 58 Tamże, s.396; 59 Tamże, s.399; 60 Słownik Geograficzny Królestwa…, t. I, s. 664-665; 61 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s. 750-751; 62 Tamże, s. 750-751; 63 Historia Gdańska, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1993, t. III, cz. 2, s.12; 64 Słownik Geograficzny Królestwa…, t. I, s. 664-665;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

W okresie międzywojennym wieś należała do powiatu morskiego, posiadała pocztę, istniała stacja kolejowa w Osowej, na linii Gdynia – Kokoszki. W obrębie parafii chwaszczyńskiej w l. 20-tych XX w. mieszkało 1890 katolików, 84 ewangelików, ogółem 197465. We wsi była wówczas szkoła mieszana, 3 nauczycieli katolickich, 3 klasy, 132 dzieci66. Po likwidacji powiatów w 1975 r. do gminy Żukowo przyłączono wieś Chwaszczyno i Tuchom67. W styczniu 1995 r. oddano do użytku nowe segmenty rozbudowanej szkoły podstawowej w Chwaszczynie68. W 2000 r. we wsi mieszkały 2129 osoby69. Położenie: 13 km na północ od Żukowa, 12 km na zachód od Oliwy, 20 km na północny zachód od Gdańska, w pobliżu jeziora Osowskiego. Układ historyczny: owalnica.

CZAPLE

Dawne nazwy: niem. Czapeln.

Podstawowe dane historyczne: W 1282 r. książę pomorski Mściwój II zapisał wieś Czaple wraz z 14 innymi Zakonowi Cysterskiemu w Oliwie jako wynagrodzenie za ziemię gniewską, którą musiał ustąpić Zakonowi Krzyżackiemu. Po kasacie klasztoru wieś należała od 1806 r. do 1828 r. do miasta Gdańska, po czym została wydana w wieczystą dzierżawę. W 1880 r. wieś Czaple miała 1377 mórg powierzchni, 16 domów mieszkalnych. We wsi mieszkało wówczas 152 katolików, 20 ewangelików, należała do parafii w Matarni, administracyjnie należała do powiatu gdańskiego.70 Położenie: 7 km na północny wschód od Żukowa, 18 km na zachód od Gdańska, w pobliżu strugi Strzelenki. Układ historyczny: osada folwarczna.

GLINCZ

Dawne nazwy: Glińcz, niem. Glintsch (Alt Glintsch, Neu Glintsch, Klein Glintsch)

Podstawowe dane historyczne: pod tą nazwą występują trzy miejscowości: Glincz Stary – ob. Glincz, Glincz Nowy i Mały Glincz – ob. Rutki. Glincz Stary (Alt Glintsch), albo Glincz Górny – folwark, przy dawnym bitym

65 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s. 750-751; 66 Tamże, s. 750-751; 67 Dzieje Żukowa, pod red. B. Śliwińskiego, Żukowo 2003, s. 246. 68 Tamże, s. 378; 69 Tamże, s.399; 70 Słownik Geograficzny…, t. I, s. 733;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 trakcie kościersko-gdańskim (dzisiejsza droga wojewódzka nr 20). Wieś istniała już przed 1311 r. Od dawna była to własność rządowa. Za czasów wielkiego mistrza krzyżackiego Karola z Trewiru (1311 -1324) nabyły ją Norbertanki z Żukowa (ustępując Krzyżakom swoje dobra położone za Świeciem m.in. Grabowo, Grabówko, otrzymały w zamian dobra położone bliżej klasztoru i 57 grzywien, za które jeszcze jedną wieś miały dokupić, wybrały pobliski Glincz). W 1360 r. wielki mistrz krzyżacki Winryk Kniprode potwierdził kupno wsi przez Norbertanki. Od tego czasu utrzymywał tu klasztor folwark i sam nim zarządzał. W 1745 r. oprócz nowo wzniesionego dworu znajdowały się tu 4 domy mieszkalne. Po sekularyzacji dóbr zakonnych rząd pruski wydał w 1792 r. Glincz Stary w wieczystą dzierżawę. W 1880 r. obejmowała 833 mórg powierzchni, mieszkało tu 69 katolików, 21 ewangelików, we wsi były 4 domy mieszkalne. Parafia, szkoła, poczta Żukowo. Właścicielem dóbr w tym czasie był Niemiec71. W 1923 r. Glincz Stary i Nowy należały do parafii żukowskiej, mieszkało tam razem 215 katolików.72 W 1931 r. we wsi było 295 mieszkańców73. W 1934 r. w gromadzie Glincz było 320 mieszkańców74. W 1943 r. we wsi było 451 mieszkańców75. Od 1973 r. w Glinczu działała filia zbiorczej szkoły gminnej w Żukowie76. W 2000 r. we wsi mieszkały 1076 osoby (w tym w Babim Dole 334)77. Położenie: 3 km na południe od Żukowa. Około 300 m na wschód od drogi krajowej nr 20. Układ historyczny: osada folwarczna.

GLINCZ NOWY

Dawne nazwy: Glińcz Szlachecki, Glincz Dolny, Glińcz Nowy, niem. Neu Glintsch

Podstawowe dane historyczne: Glincz Nowy - dobra szlacheckie, przy dawnym bitym trakcie kościersko-gdańskim (dzisiejsza droga wojewódzka nr 20). Od dawna posiadłość ta należała do obszernych dóbr rycerskich w Sulminie (das Sulminsche Gebiet). Około połowy XVI w. dziedzicem w Glinczu Szlacheckim był m.in. Wojciech Gliński, w wyniku popełnionej przez siebie zbrodni uciekł z kraju, wobec czego jego część w Glinczu przypadła jako własność Rzeczpospolitej, a ówczesny król Zygmunt August podarował ją zakonowi żukowskiemu w 1570 r. Z późniejszych dokumentów wynika, że w 1647 r. w zamian za Borkowo klasztor ustąpił tę cześć Michałowi Borkowskiemu. Musiały jednak na powrót ją odzyskać, gdyż w wizytacji kościelnej z 1748 r. wspomniano, że część wsi jest własnością klasztoru żukowskiego. Druga część należała do rodziny Geschau. Trzecia przypadała w udziale Glińskiemu i zaś czwarta część należała do Stanisława Lipińskiego, który w 1748 r. nabył ją od Tuchlińskiego. Domów mieszkalnych było wówczas we wsi 10. W 2 poł. XIX w. dobra te znajdowały się w jednym ręku - Jana Gruchałły, z kaszubskiej szlachty. W 1880 r. wraz z pobliską hamernią Rudki zajmowały 1541 mórg obszaru, w czym jeziora 65 mórg. We wsi mieszkało 150 katolików, 10 ewangelików, 4 Żydów, we wsi było 13 domów mieszkalnych. Parafia, szkoła i poczta Żukowo78.

71 Tamże, t. II, s. 582; 72 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s. 766-767; 73 Dzieje Żukowa…, s.230; 74 Tamże, s. 180; 75 Tamże, s. 230; 76 Tamże, s. 272; 77 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

W 1923 r. Glincz Stary i Nowy należały do parafii żukowskiej, mieszkało tam razem 215 katolików.79 W 1934 r. w gromadzie Glincz było 320 mieszkańców80. Położenie: 2 km na południowy zachód od Żukowa, przy drodze krajowej nr 20. Układ historyczny: osada folwarczna z mała ulicówką od strony zachodniej.

LEŹNO

Dawne nazwy: Leźno Wielkie, Grose Lesin, niem. Leesen; Klein Lesin, Lezienko, Lezinko, niem. Klein Leesen.

Podstawowe dane historyczne: dawniej istniały dwie miejscowości Leźno Wielkie i Leźno Małe. Leźno Wielkie położone było tuż przy trakcie biegnącym z Gdańska do Kartuz (dzisiejsza droga krajowa nr 7), Leźno Małe położone było tam gdzie znajduje się dzisiejsze centrum wsi Leźno. LEŹNO WIELKIE - dobra rycerskie. W 1338 r. wielki mistrz krzyżacki Teodoryk von Altenburg zapisał wiernemu Gotkowi wieś Grose Lesin, o powierzchni 26 włók i 5 mórg, na prawie chełmińskim, na dziedziczną własność. Później za polskich czasów (nie wiadomo wskutek jakich wydarzeń) Leźno było królewszczyzną, daną w dożywocie „mężom zasłużonym”. W 1618 r. pojawiła się wzmianka o śmierci Konrada Heidensteina (sekretarza królewskiego, brata Reinholda Heidensteina) właściciela tych dóbr. W 1654 r. król nadał Leźno Abrahamowi von Gehema w dożywocie. Potem wieś otrzymał Jan Jerzy Przebendowski, wojewoda pomorski i podskarbi koronny; który wystawił w Leźnie Małym (Lezienku) swoją rezydencję. Po jego śmierci w 1729 r. otrzymali te dobra Bielińscy. W 1789 r. właścicielem wsi był Grabowski, kasztelan elbląski. Początkowo wieś należała do parafii w Matarni. Następnie, w XVII w., kiedy wierni zaczęli uczęszczać również do kościoła do Żukowa, Matarnia z Żukowem dzieliły się dochodami. Ostatecznie w 1683 r. na stałe wieś przyłączona zostało do parafii żukowskiej. W 1884 r. wieś należała do powiatu gdańskiego, obszaru liczyła 299 ha roli ornej, 37 łąk, 37 pastwisk, 144 lasu, 11 nieużytków, ogółem obszaru 531,35 ha; mieszkało tu 83 katolików, 17 ewangelików, było 8 domów. Parafia i poczta Żukowo, szkoła w miejscu. Właścicielem dóbr był Niemiec - Karol Hoene81. Na mapie z 1909 r.82 wieś już nie istnieje, w pobliżu jej dawnej lokalizacji znajduje się jedynie mały przysiółek Schäferei, być może pozostałości po dawnym folwarku. W 1928 r. we wsi była szkoła katolicka z 2 nauczycielami i 2 klasami, uczęszczało do niej 96 dzieci katolickich. W Leźnie razem z Lniskami było 405 katolików.83 LEŹNO MAŁE - dobra rycerskie. W 1382 r. wielki mistrz krzyżacki. Winryk von Kniprode zapisał dobra „Cleine Lesin“ na prawie chełmińskim na dziedziczną własność Piotrowi z

78 Słownik Geograficzny…, t. II, s. 582; 79 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s. 766-767; 80 Dzieje Żukowa…, s. 180; 81 Słownik Geograficzny…, t. V, s. 198; 82 Topographische Karte 1:25 000 /Messtischblatt/ Ark. Zuckau 390; 83 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s.766;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Lewina, wieś miała wówczas 11 włók oraz łąki do tych dóbr należące po za granicami wiejskimi nad rzeką Radunią. Za polskich czasów Leźno Małe podobnie jak i Leźno Wielkie było królewszczyzną. W 1654 r. król nadał Leźno Małe Abrahamowi von Gehema w dożywocie. Potem otrzymał je Jan Jerzy Przebendowski, który w 1729 r. rozpoczął budowę pałacu, nie doczekał jednak końca budowy, ponieważ zmarł w tym samym roku. Po Przebendowskim otrzymali te dobra Bielińscy, w 1789 r. miał je kasztelan elbląski Grabowski. Pod względem kościelnym wieś należała wraz z Leźnem Wielkim początkowo do Matarni. Później, w XVII w. do Żukowa i od 1683 r. zostało ostatecznie przyłączone do parafii żukowskiej. W 2 poł. XIX w. Leźno Małe było większe i znaczniejsze od Leźna Wilekiego; we wsi był dwór dziedziców lezieńskich. Obszaru liczyła 329 ha roli ornej, łąk 40, pastwisk 37, lasu 186, nieużytków 14, wody 8,33, ogółem 615,64 ha; we wsi było 144 katolików, 38 ewangelików, 15 domów. Parafia i poczta Żukowo, szkoła Leźno Wielkie. Hodowla bydła rasy ostfryskiej; znaczne gospodarstwo mleczne. Właścicielem był wówczas Niemiec - Karol Hoene. Wieś należała pod względem administracyjnym do powiatu gdańskiego.84 W 1914 r. wybudowano jednotorową linię kolejową z Gdańska-Wrzeszcza przez Kokoszki, Leźno i Starą Piłę, gdzie łączyła się ona z linią z Pruszcz Gdańskiego do Żukowa i do Kartuz85. Po I wojnie światowej w ramach polskiego podziału administracyjnego obszar dworski Leźno należał do obwodu wójtowskiego z siedzibą w Żukowie i do powiatu kartuskiego. W Leźnie mieszkało wówczas 303 osób86. W 1931 r. we wsi było 327 mieszkańców87. W 1934 r. w gromadzie Leźno było 511 mieszkańców88. W 1943 r. we wsi było 717 mieszkańców89. Od 1973 r. w Leźnie działała 8-mio klasowa szkoła90. W 2000 r. we wsi mieszkały 1728 osób (w tym Czaple 210, Lniska 223)91. Położenie: 7 km na wschód od Żukowa, przy drodze krajowej nr 7. Układ historyczny: osada folwarczna z wsią w formie niewielkiej ulicówki od północy.

LNISKA

Dawne nazwy: niem. Ellernitz. Podstawowe dane historyczne: dobra szlacheckie. W 1789 r. wieś posiadał kasztelan elbląski Grabowski. Pod koniec XIX w. pod względem administracyjnym należała do powiatu gdańskiego, położona tuż przy granicy powiatu kartuskiego. Powierzchni Lniska miały 187 ha roli ornej, 54 łąk, 11 pastwisk, 3,50 lasu, 9 nieużytków, ogółem hektarów 264,77. Właścicielem był Karol Höne. We wsi było 78 katolików, 10 ewangelików, 9 domów, parafia i poczta Żukowo, szkoła Leźno92, Położenie: 3,5 km na wschód od Żukowo, 18 km na zachód od Gdańska, nad Radunią i strugą Strzelenką. Układ historyczny: osada folwarczna.

84 Słownik Geograficzny…, t. V, s. 196-197; 85 Dzieje Żukowa…, s. 159; 86 Tamże, s. 178; 87 Tamże, s.230; 88 Tamże, s. 180; 89 Tamże, s. 230; 90 Tamże, s. 272; 91 Tamże, s.399; 92 Słownik Geograficzny…, t. V, s. 361;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

ŁAPINO KARTUSKIE

Dawne nazwy: Łapino, Łapin, niem. Lappin.

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. W 1389 r. Mikołaj Hase, który ożenił się z wdową po Alexym, zapisał połowę swoich dóbr żonie, drugą połowę spadkobiercom. Według innych źródeł w tym samym roku dobra szlacheckie Łapino przywilejem komtura gdańskiego Wolfa von Zollenhart zapisane zostały na własność szpitalowi św. Elżbiety w Gdańsku93. Z kolei inne źródła podają, że w 1428 r. Szpital św. Elżbiety zakupił oprócz majątków w Szklanej Hucie i Kolbudach także majątek w Łapinie94. Przy szpitalu zachowała się ta wieś aż do pruskich rządów, w 1816 r. wydana na własność rodzinie Windisch95. W 1884 r. wieś obejmowała wybudowania Buschkrug, Fischerkathe, Louisenhof, Mąkocin i Papiernię (fabrykę w Łapinie); miała 2609 mórg (jeziora 173). We wsi mieszkało 97 katolików, 200 ewangelików, we wsi było 26 domów. Łapino należało do parafii Pręgowo, szkoła Kolbudy, poczta Lublewo. Wieś leżała blisko granicy powiatu gdańskiego. W 1884 r. przy strudze płynącej przez tereny wsi znajdowała się papiernia i fabryka, która wyrabiała papier, papę i papę na dachy. Jej właścicielem był Wilhelm Schottler. Rycerskie dobra z przynależnym folwarkiem Mąkocin obejmowały roli ornej 426 ha, 29 łąk, 50 pastwisk, 86 lasu, 10 nieużytków, wody 43, ogółem obszaru 645,39 ha. Właścicielem był Herman Gerschow96. W 1923 r. w Łapinie mieszkało 206 katolików97. W 1931 r. we wsi było 274 mieszkańców98. W 1934 r. w gromadzie Łapino było 360 mieszkańców99. W 1940 r. powiat kartuski podzielono na 13 obwodów urzędowych (Amtsbezirk) i 121 gmin, w skład obwodu urzędowego Zuckau (Żukowo) weszło 10 gmin m.in. Lappin (Łapino)100. W 1943 r. we wsi było 450 mieszkańców101. Od 1973 r. w Łapinie działała filia zbiorczej szkoły gminnej w Niestępowie102. W 1995 r. z sołectwa Łapino wyodrębniono nowe sołectwo Widlino103. W 2000 r. w Łapinie mieszkało 355 osób104.

Położenie: 10 km na południowy wschód od Żukowa, 19 km na zachód od Gdańska, nad jeziorem Łapińskim.

Układ historyczny: osada folwarczna z niewielką ulicówką od południa.

93 Tamże, t. V, s. 590-591; 94 Historia Gdańska…, t. I s.613; 95 Słownik Geograficzny…, t. V, s. 590-591; 96 Tamże, t. V, s. 590-591; 97 S. Okoniewski, Diecezja chełmińska…, s.766; 98 Dzieje Żukowa…, s.230; 99 Tamże, s. 180; 100 Tamże, s. 219; 101 Tamże, s. 230; 102 Tamże, s. 272; 103 Tamże, s. 379; 104 Tamże, s. 399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

MAŁKOWO

Dawne nazwy: Malkaw, Malkowy, Malkowo, niem. Mahlkau

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. W 1339 r. nadał wielki mistrz krzyżacki Dietrich von Altenburg wiernemu Janowi za usługi wyświadczone zakonowi: m.in. Małkowo oraz Mniszewo, które razem miały 40 włók. W 1380 r. powstała na terenie wsi małkowskiej nowa wieś Słupno, na poczet której odłączono od Małkowa 21 włók. W tym też roku od Piotra z Małków niejacy Vosla i Zolkyn otrzymali sołectwo w Małkowie (m. in. 3 włóki na prawie chełmińskim oraz prawo osadzenia wolnych włościan), we wsi powstała wówczas karczma, która otrzymała 1 morgę roli na ogród i 1 ¼ morgi łąk. W 1397 r. wielki mistrz krzyżacki Konrad von Jungingen poświadczył, że Przibke von Exov, za wiedzą zakonu dał klasztorowi w Kartuzach 7 mórg łąk, z zastrzeżeniem, że spadkobiercy będą mogli je wykupić za 30 grzywien. W 1427 r. Anna, wdowa po Janie von Exov, sprzedała połowę Małków Gabryelowi von Russenzin. W 1428 r. Mikołaj von Dobrzesin kupił od Anny von Exov 3 ½ włóki w Małkach. W 1434 r. Gabryel z Rusęczyna, któremu przypadła połowa z 7 mórg danych klasztorowi, dał swoją część klasztorowi bez prawa ich wykupienia. Córka Gabryela Małgorzata wyszła za maż za gdańszczanina Henryka Kokram, który będąc winien klasztorowi kartuskiemu 1100 grzywien, oddał im w zastaw połowę wsi Małkowo (15 włók) z zastrzeżeniem jej wykupu za 300 grzywien. Anna von Exov również zaciągnęła dług u Kartuzów (200 grzywien), za co kupili od niej połowę wsi Małkowo (też nazywanej Słupno). W ten sposób w rękach zakonu kartuskiego znalazła się cała wieś. W 1547 r. przeor kartuski Jan odnowił przywilej sołecki, w nim nadał wieś Malkowy, zawierającą 33 włóki na prawie chełmińskim, karczmę wolną z 1 morgą roli i 1 morgą łąki. Według wizytacji w 1583 r. we wsi było 30 gburów (włościan).105 W 1868 r. wieś Małkowo i Wybudowanie Młyńsk liczyły razem 169 mieszkańców, 131 katolików, 38 ewangelików, 15 dymów, parafia katolicka Żukowo, parafia ewangelicka Przyjaźń, szkoła Żukowo. W 1885 r. pod względem administracyjnym Małkowo należało do powiatu kartuski, stacja pocztowa Żukowo. Wieś obejmowała 426,50 ha roli ornej i ogrodów, 55,69 ha łąk, 68,26 ha pastwisk, 14,29 ha nieużytków, razem 564,74 ha. We wsi była gorzelnia parowa106. Od 1973 r. w Małkowie działała filia zbiorczej szkoły gminnej w Żukowie107. W 2000 r. we wsi mieszkało 337 osób108.

Położenie: 5 km na północny zachód od Żukowa.

Układ historyczny: osada folwarczna z niewielką ulicówką od południowego zachodu.

105 Słownik Geograficzny…, t. VI, s. 22; 106 Tamże, t. VI, s. 22; 107 Dzieje Żukowa…, s. 272; 108 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

MISZEWO

Dawne nazwy: Mniszewo Wielkie (1717), Mnischau, niem. Mischau (Gr.).

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. Być może też Myslicino (Myślęcino) wieś wymieniona w dokumencie z 1295 r. wśród posiadłości klasztoru w Żukowie.109 Dobra osadzone na prawie chełmińskim przywilejem krzyżackim pochodzącym z 1339 r. W 1583 r. trzy posiadłości płaciły mesznego wtedy 3 korce żyta i tyleż owsa. Według taryfy na symplę z 1717 r. Jerzy Mniszewski płacił 4 grosze, Fabian Brona 4 grosze, Miszewski 8 groszy.110 W 1868 r. we wsi było 216 mieszkańców, 193 katolików, 23 ewangelików, 23 domy. Wieś należała do parafii katolickiej w Żukowie, ewangelickiej - w Przyjaźni, okręg urzędu stanu cywilnego Tokary, tamże szkoła katolicka. W 1902 r. pod względem administracyjnym wieś znajdowała się w powiecie kartuskim, stacja pocztowa Żukowo. Miszewo obejmowały wówczas jeden większy udział, 12 gburskich posiadłości i 3 zagrody, 1679 mórg.111 Po reformie administracyjnej od stycznia 1973 r. Miszewo weszło do gminy Żukowo112. Od 1973 r. w Miszewie działała 8-mio klasowa szkoła113. W 2000 r. we wsi mieszkało 568 osób (w tym Miszewko 168, Dąbrowa 14, Nowy Tuchom.

Położenie: 5,5 km na północ od Żukowa, przy drodze wojewódzkiej nr 20. Układ historyczny: owalnica.

MISZEWKO

Dawne nazwy: Mniszewko, 1717 Mniszewo Małe, niem. Kl. Mischau.

Podstawowe dane historyczne: Dobra te miały za czasów krzyżackich prawo polskie, leżały w obwodzie sulmińskim i płaciły 1 grzywnę. Według taryfy na symplę z r. 1717 Marcin Mniszewski płacił 8 groszy, N. Mniszewski 8 groszy. W 1868 r. 56 mieszkańców, 54 katolików, 12 ewangelików. W 1885 r. wieś miała 1436 mórg, według kolejnych pomiarów 366,66 ha: roli

109 Słownik Geograficzny…, t. XV, cz. 2, s. 340; 110 Tamże, t. VI, s. 841-842; 111 Tamże, t. VI, s. 841-842; 112 Dzieje Żukowa…, s. 246; 113 Tamże, s. 272;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 ornej i ogrodniczej 254,18 ha, łąk 6,06, pastwisk 96,61, nieużytków 5,76, wody 4,05. Pod względem administracyjnym leżały w powiecie kartuskim. Parafia ewangelicka i katolicka i stacja pocztowa Myszewo.114

Położenie: 7 km na północ od Żukowa, przy drodze wojewódzkiej nr 20.

Układ historyczny: osada folwarczna.

NIESTĘPOWO

Dawne nazwy: Nestempol, Lichtenfeld, niem. Nestempohl.

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. Wieś została założona na nowo wykarczowanym polu w 1338 r. przez niemieckich osadników. Lokator otrzymał 10 włókę wolną i kary pieniężne, posiedziciele zaś płacili od włóki 15 lub 16 skojców i po 2 kury; sołtys był zobowiązany do służby wojennej, a wieś wystawiać miała jucznego konia. Młynarz tutejszy płacił 12 grzywien i 60 kur. W 1457 r. król Kazimierz nadał Następowo za zezwoleniem Gdańska (któremu wieś oddana była w zastaw), Gdańszczaninowi Reinoldowi Niederhoff. Dawniej wieś należała do kościoła w Przyjaźni. Według taryfy na simplę z 1717 r. płaciło Niestępowo 3 złote. W 1868 r. było 236 mieszkańców, 118 katolików i tyleż ewangelików, 22 dymy, cegielnia, młyn wodny o 3 gankach nad Radunią. Okręg urzędu stanu cywilnego Kolbudy. W 1885 r. powiat kartuski, stacja pocztowa i telefoniczna Lublewo, parafia ewangelicka Przyjaźń, parafia katolicka Żukowo, szkoła ewangelicka Sulmin. Razem z wybudowaniem Rychtowem ma obszaru 2563 morgi i obejmuje dobra rycerskie, 5 gburskich posiadłości i 1 zagrodę. Według pomiarów z l. 80-tych XIX w. wieś zajmowała obszaru 432,38 ha roli ornej i ogrodniczej, 93,41 ha łąk, 13,16 ha pastwisk, 36,36 lasu, 12,56 nieużytków, 9,14 wody, razem 597,01 ha, czysty dochód z gruntu 4131 marek.115 W 1931 r. we wsi było 357 mieszkańców116. W 1934 r. w gromadzie Niestępowo było 367 mieszkańców117. W 1943 r. we wsi było 346 mieszkańców118. Od 1973 r. w Niestępowie działała 6-cio klasowa zbiorcza szkoła gminna119. W 2000 r. we wsi mieszkały 934 osoby120. Położenie: 5,5 km na południowy zachód od Żukowo, 18 km na zachód od Gdańska, w pobliżu rzeki Raduni. Układ historyczny: układ nieregularny –rozproszona zabudowa zagrodowa.

114 Słownik Geograficzny…, t. VI, s. 841; 115 Tamże, t. VII, s. 116; 116 Dzieje Żukowa…, s.230; 117 Tamże, s. 180; 118 Tamże, s. 230; 119 Tamże, s. 272; 120 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

NOWY ŚWIAT

Dawne nazwy: niem. Neue Welt.

Podstawowe dane historyczne: w 1886 r. wybudowanie, wchodziło w skład dóbr barniewickich, pod względem administracyjnym należało do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa Żukowo121.

Położenie: 15 km na północny

wschód od Żukowa.

Układ historyczny: kolonia.

OTOMINO

Dawne nazwy: niem. Ottomin

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. W 1306 r. Brandenburczycy napadli na Pomorze Gdański, po drodze do Gdańska złupili i spalili wsie w okolicy Żukowo m.in. Otomino122. W 1316 r. Krzyżacy przekazali norbertankom wieś Otomino (razem z wsią Chmielno i zaginionym Lisewem) w zamian za wieś Grabowo w ziemi świeckiej123. W 1360 r. wielki mistrz krzyżacki Winryk von Kniprode uwolnił mieszkańców Otomina od polskiej daniny świni i krowy. Otomino było wówczas ludną wsią gburską, która jeszcze w 1545 r. miała swego sołtysa. Po zniszczeniu jej przez Szwedów została zmieniona na folwark.124 W XVIII w. wieś nadal należała do zakonu żukowskiego125.W 1748 r. stały tu, oprócz dworu, 4 domy dla robotników. Tak zwana „szyperya” czyli owczarnia otomińska znajdowała się wówczas na osobnym miejscu na polu. Przy konfiskacie dóbr klasztornych rząd zabrał ten folwark i w 1778 r. wydał go w wieczystą dzierżawę. W 1868 r. we wsi było 89 mieszkańców, 70 katolików, 19 ewangelików, 4 dymy, 234,19 ha ziemi ornej i ogrodniczej, 48,95 łąk, 5,47 ha nieużytków, razem 288,61, hodowla bydła i wieprzy, czysty dochód z gruntu 2587 marek. W 1886 r. wieś należała do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa, telefoniczna, kolejowa i parafia katolicka w Żukowie.126

121 Słownik Geograficzny…, t. VII, s. 14; 122 Dzieje Żukowa…, s. 72-73; 123 Tamże, s. 72; 124 Słownik Geograficzny…, t. VII, s. 760; 125 Dzieje Żukowa…, s.126; 126 Słownik Geograficzny…, t. VII, s. 760;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

W 2000 r. we wsi mieszkało 265 osób127. Położenie: 2,5 km na południe od Żukowa, 20 km na zachód od Gdańska. Układ historyczny: osada folwarczna.

PĘPOWO

Dawne nazwy: 1648 Pempowo, niem. Pempau.

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. Za czasów krzyżackich należało Pępowo do komturstwa gdańskiego, do obwodu sulmińskiego i osadzone na prawie polskim. Według taryfy z 1648 r., gdzie uchwalono pobór podwójny, Henryk Heyna płacił w Pępowie od 1 włoki osiadłej, 10 folwarków i 2 ogrodników 12 florenów i 16 groszy. Z wizytacji z 1583 r. wynika, że wówczas wieś dzieliła się na trzy działy, dawniej było 3 gburów, którzy mesznego płacili od włóki po korcu pszenicy i po korcu owsa. Wówczas zaś płacono tylko 3 korce żyta i tyleż owsa, zaś w 1711 r. 9 korcy żyta i tyle samo owsa. W 1868 r. we wsi było 179 mieszkańców, 150 katolików, 29 ewangelików, 11 dymów, cegielnia, gorzelnia, 545,61 ha roli ornej i ogrodniczej, 53,6 łąk, 95,76 pastwisk, 25,89 lasu, 12,78 nieużytków, razem 733,64 ha, czysty dochód z gruntu wynosił 4397 marek. W 1887 r. pod względem administracyjnym Pępowo należało do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa, telefoniczna i kolejowa oraz parafia katolicka Żukowo, parafia ewangelicka Przyjaźń, szkoła Leźno.128 Po reformie administracyjnej od stycznia 1973 r. Pępowo weszło do gminy Żukowo129. Od 1973 r. w Pępowie działała 8-mio klasowa szkoła130. Po wykonaniu kapitalnego remontu w październiku 1991 r., oddano do użytku budynek szkoły podstawowej w byłym dworku Ottona Hoene131. W 2000 r. we wsi mieszkało 806 osób132. Położenie: 6 km na północ od Żukowa, 19 km na zachód od Gdańska. Układ historyczny: osada folwarczna z mała ulicówką od strony południowo zachodniej.

PRZYJAŹŃ

Dawne nazwy: Przyjaźń, 1349 Prisyesen, 1583 Reinfeld, niem. Rheinfeld.

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. W 1349 r. komtur gdański Henryk Richter nadał sołtysowi Janowi wieś Przyjaźń (Reynfeld) z 73 włókami bez 8 mórg na prawie

127 Dzieje Żukowa…, s.399; 128 Słownik Geograficzny…, t. VIII, s. 38; 129 Dzieje Żukowa…, s. 246; 130 Tamże, s. 272; 131 Tamże, s.369; 132 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 chełmińskim, sołtys posiadał wolno sołectwo i każdą 10 włókę, także trzecią część kar sądowych. Dla proboszcza wyznaczono 4 wolne włóki, od reszty proboszcz pobierał jeden korzec żyta i jeden korzec owsa. Ponadto wieś otrzymała 3 lata wolności od opłat na rzecz zakonu. Przyjaźń należała wówczas do wójtostwa gdańskiego (Waldamt). W późniejszym okresie we wsi był młynarz, który płacił 2 ½ grzywny, dalej 2 karczmy, z których każda czynszowała 2 grzywny i 30 kur, gospoda kramna (Hakenbude) i jatki piekarskie. Sołtys był zobowiązany do służby konnej, a wieś dawała 2 okulbaczone konie. W 1442 r. (9 lat po najeździe husytów) było we wsi 50 włók , z tego 25 pustych. W 1457 r. król Kazimierz darował tę wieś burmistrzowi gdańskiemu Reinholdowi Niederhoff. Według taryfy z 1648 r., gdzie uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, Nataniel Barcz z Niestępowa i Rychłowa płacił w Przyjaźni 133 floreny 12 groszy. Według źródeł w Przyjaźni był dawniej kościół parafialny katolicki, (data erekcji określona na podrobionym dokumencie jako 1210 r., donacji miał dokonać książę Racibórz, brata Świętopełka). W 1239 r. napotykamy w dokumentach zapis o Mikołaju, proboszczu z Przyjaźni. Kościół tutejszy pw. Jana został jako filialny przyłączony do Żukowa. 133 Od XIV w. krzyżacy dawali mieszczanom gdańskim grunty rolne w lenno lub dzierżawę. I tak w 2 poł. XVI w. Przyjaźń wraz z Niestępowem znajdowała się w rękach rodziny Niederhofów134. W 1540 r. kanonik Wawrzyniec Niederhof przeniósł do tutejszego kościoła wszystkie fundacje z kaplicy Jerozolimskiej z zajętego przez luteranów kościoła Maryi Panny w Gdańsku. W 1561 r., kiedy Zygmunt August zaciągnął dług u Gdańszczan, dał im w zastaw pobliskie dobra klasztorne, między którymi było i Żukowo. Opiekę nad nim objęli Paweł Bahl i Hadryan Rosenberg, oni to na wniosek ówczesnego dziedzica Przyjaźni Henryka Niederhofa – luteranina, usunęli samowolnie kościół w Przyjaźni spod zależności Żukowa i sami przy nim predykanta obsadzili. W 1583 r. przybył do Przyjaźni oficjał pomorski Mikołaj Mylonius, ażeby kościół odebrać i poświęcić, lecz ówczesny patron i dziedzic nie chciał do tego dopuścić. W następnym roku oficjał znowu zjawił się z wizytacją, wtedy został otwarty dla niego kościół, który był „cały z kamieni”, mocno zrujnowany podczas ostatniej gdańskiej wojny, miał wówczas wezwanie św. Michała.135 Właścicielami Przyjaźni byli gdańszczanie: od 1659 r. Bartschowie, a od 1662 r. Schachmannowie136. W 1868 r. we wsi było 658 mieszkańców, 305 katolików, 349 ewangelików, 4 Żydów, 53 dymy. W 1888 r. pod względem administracyjnym wieś należała do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa i parafia katolicka Żukowo. We wsi kościół parafialny ewangelicki i szkoła dwuklasowa ewangelicka. Razem z folwarkami Lichtenfeld, Ellerfeld, Kolem (Neufeld) i pertynencją w Skrzeszewie miała 940,38 ha roli ornej i ogrodniczej, 90,47 łąk, 95,9 pastwisk i bagien, 733,92 lasu, 34,76 nieużytków, 18,7 wody, razem 1914,13 ha, czysty dochód z gruntu 10237 marek.137 W 1931 r. we wsi było 693 mieszkańców138. W 1934 r. w gromadzie Przyjaźń było 697 mieszkańców139. W 1943 r. we wsi było 728 mieszkańców140. Od 1973 r. w Przyjaźni działała 8-mio klasowa szkoła141. W 1995 r. rozbudowano budynek szkoły podstawowej142. W 2000 r. we wsi mieszkało 1156 osób143. Położenie: 6 km na południowy wschód od Żukowa, 21 km na zachód od Gdańska, nad jeziorem Przyjaźń, nad strugą wpadającą do Raduni. Układ historyczny: osada folwarczna z wsią o rozproszonej zabudowie zagrodowej.

133 Słownik Geograficzny…, t. IX, s. 211; 134 Historia Gdańska…, t. II, s. 36; 135 Słownik Geograficzny…, t. IX, s. 211; 136 Historia Gdańska…, t. III, cz. 1, s. 145; 137 Dzieje Żukowa…, s.230; 138 Tamże, s.230; 139 Tamże, s. 180; 140 Tamże, s. 230; 141 Tamże, s. 272; 142 Tamże, s. 381; 143 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

RĘBIECHOWO

Dawne nazwy: Rębiechowo, 1209 Rambecove, 1224 Rambechovo, niem. Ramkau.

Podstawowe dane historyczne: wieś włościańska. Już w 1209 r. była zapisana przez Mściwoja norbertankom w Żukowie. W 1317 r. klasztor lokuje tę wieś na nowo na prawie niemieckim, lokatorem był Jan Belaw al. Balicz. Młyn zaś został w dzierżawę wydany w 1318 r. W 1869 r. 47 dymów, 436 mieszkańców, katolików. W 1885 r. 55 domów, 89 dymów, 508 mieszkańców, 506 katolików, 2 ewangelików. W 1888 r. pod względem administracyjnym wieś należała do powiatu gdańskiego górnego, stacja pocztowa i parafia katolicka Żukowo. Posiadała wówczas szkołę 3-klasową (w 1887 r. 2 nauczycieli i 183 dzieci) i zawiera 28 gburstw i 9 zagród, razem 540 ha (47 łąk i 410 roli).144 Po reformie administracyjnej od stycznia 1973 r. część wsi Rębiechowo z gromadą Banino weszło do gminy Żukowo145. W 2000 r. we wsi mieszkały 774 osoby (w tym Barniewice 224, Nowy Świat 134)146. Położenie: 10 km na północny wschód od Żukowa, 19 km na zachód od Gdańska, nad strugą Strzelenką, dopływem Raduni, Układ historyczny: wieś o rozproszonej, nieregularnej zabudowie zagrodowej.

RUTKI

Dawne nazwy: Klein Glintsch, Rudki, niem. Ruthken, Ruttken

Podstawowe dane historyczne: przed XIX w. występuje jako Glincz Mały (Klein Glintsch) młyn, piła i hamernia, nad rzeką Radunią. W XIX w. wzmiankowana jako Rudki.147 W 1885 r. we wsi były 3 domy, 56 mieszkańców. W 1888 r. hamernia, młyn i tartak nad Radunią, powiat kartuski, stacja pocztowa i parafia katolicka Żukowo, gmina Nowy Glincz148. Położenie: 2,4 km na południowy zachód od Żukowa, 23 km na zachód od Gdańska, nad Radunią. Układ historyczny: przysiółek.

144 Słownik Geograficzny…, t. IX, s. 634; 145 Dzieje Żukowa…, s. 246; 146 Tamże, s.399; 147 Słownik Geograficzny…, t. II, s. 582; 148 Tamże …, t. IX, s. 920;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

SKRZESZEWO ŻUKOWSKIE

Dawne nazwy: Skrzeszewo Szlacheckie, niem. Adlig Krissau; Skrzeszewo Królewskie niem. Koeniglische Krissau.

Podstawowe dane historyczne: dawniej Skrzeszewo stanowiło jeden majątek rycerski, który potem się rozpadł na 3 działy, zaś obecnie jest to ponownie jedna wieś. W przywileju z 1349 r. wystawionym przez komtura gdańskiego Henryka Rechter, zakon krzyżacki nadał dziedzicowi Skrzeszewa małe sądownictwo. Wieś była lokowana na prawie magdeburskim. W XIV lub XV w. Skrzeszewo nabył Henryk Scholtz. W 1454 r. posiadaczem był Mikołaj ze Skarszewa. W XVI w., kiedy jeszcze Skrzeszewo stanowiło jeden majątek, posiadali go Skrzeszewscy. Jedna trzecia należała do dwóch panien Skrzeszewskich, Katarzyny i Doroty i kilku braci. W 1602 r. obie niezamężne siostry, po bezpotomnej śmierci braci, zapisały swój majątek klasztorowi żukowskiemu. Obszaru ziem obejmowały wtedy 28 włók i 20 mórg. W 1648 r., kiedy uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, płacili w Skrzeszewie: niejaki Wętkowski od 2 włók folwarcznych, 1 ogrodnika 2 floreny 8 groszy, klasztor żukowski także 2 floreny 8 groszy. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło Skrzeszewo 28 groszy, tamże pan Mniszewski 4 grosze. Mesznego płaciło w 1710 r. 6 korcy żyta. Według wizytacji z 1780 r. posiadali wówczas Skrzeszewo: Mitchel, major wojsk polskich, Wyczechowski i klasztor żukowski. Skrzeszewo liczyło 111 katolików i 32 akatolików. Skrzeszewo Szlacheckie w XIX w. było dobrami rycerskimi, pod względem administracyjnym należały do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa i kolejowa i parafia katolicka dla wsi była w Żukowie. Majątek zawierał w 2 działach 10 posiadłości włościańskich i 15 zagród, 3492 morgi. W 1859 r. w Skrzeszecie Szlacheckim dziedzicami byli von Kleist i Liszewski. W 1885 r. było tu 50 domów, 463 mieszkańców, zaś w 1869 r. było 439 mieszkańców, 281 katolików, 158 ewangelików, 41 domów, szkoła 2-klasowa, bezwyznaniowa (w 1887 r. 2 nauczycieli i 145 dzieci). Skrzeszewo Królewskie w XIX w. stanowiło folwark, oddany w wieczysta dzierżawę w 1784 r., wywodziło się z części dóbr rycerskich. W 1859 r. właścicielem był Liszewski, zaś w 1885 r. Maryanna Sychowska. W 1869 r. było tu 19 domów, 161 mieszkańców, powierzchni1622 morgi. W ostatniej ćwierci XIX w. Skrzeszewo Szlacheckie i Królewskie ze wsią Krowie Łąki tworzyły jedną gminę, obejmującą 1382 ha (344 lasu, 48 łąk, 539 roli ornej, 1 ha roli daje 5,48 marek dochodu). W 1885 r. liczyła gmina 83 domy, 141 dymów, 734 mieszkańców, 580 katolików, 154 ewangelików. W 1931 r. we wsi było 739 mieszkańców149. W 1934 r. w gromadzie było 729 mieszkańców150. W 1943 r. we wsi było 863 mieszkańców151. Od 1973 r. w Skrzeszewie działała 8-mio klasowa szkoła152. W 2000 r. we wsi mieszkało 975 osób153. Położenie: 9 km na południe od Żukowa, 29 km na południowy zachód od Gdańska. Układ historyczny: osada folwarczna z wsią o rozproszonej, nieregularnej zabudowie zagrodowej.

149 Dzieje Żukowa…, s.230; 150 Tamże, s. 180; 151 Tamże, s. 230; 152 Tamże, s. 272; 153 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

STARA PIŁA

Dawne nazwy: niem. Altemühle.

Podstawowe dane historyczne: W XIX w. wybudowania, pod względem administracyjnym należała do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa Wygoda154.

Położenie: 4 km na południowy wschód od Żukowa.

Układ historyczny: przysiółek.

SULMIN

Dawne nazwy: 1717 Sulmino, niem. Richthof.

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. Przywilej krzyżacki z r. 1340 opisuje, że wieś Sulmin obejmowała wraz z sołectwem 40 włók. Według taryfy z 1648 r., gdzie uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, płacił tu niejaki Jackowski od 4 włók osiadłych karcz., 4 ogrodników, 10 florenów 12 groszy. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacono 1 zł 6 gr. W 1710 r. pobierał proboszcz mesznego 6 korcy żyta i tyleż owsa. W 1742 r. posiadał je Conradi, który w Jankowie utworzył zakład wychowawczy dla chłopców. W 1780 r. odnotowano, że we wsi było 37 katolików i 24 akatolików, dziedzicem był Gdańszczanin Conradi. W 1858 r. majątek należał do rodziny von Gralath. W XIX w. pod względem administracyjnym Sulmin należał do powiatu gdańskiego górnego, stacja pocztowa i kolejowa Lublewo, parafia katolicka Żukowo, przy granicy powiatu kartuskiego. Miała wówczas 618 ha (181 roli ornej, 74 łąk, 270 lasu); w 1885 r. 11 domów, 26 dymów, 94 mieszkańców, katolików, 65 ewangelików, 1 Żyd, szkoła ewangelicka, mleczarnia, hodowla owiec rasy Rambouillet i Negretti155. W 1931 r. we wsi było 236 mieszkańców156. W 1934 r. w gromadzie Sulmin było 339 mieszkańców157. W 1943 r. we wsi było 315 mieszkańców158. Od 1973 r. w Sulminie działała filia zbiorczej szkoły gminnej w Niestępowie159. W 2000 r. we wsi mieszkały 302 osoby160. Położenie: 9 km na południowy wschód od Żukowa, 20 km na południowy zachód od Gdańska. Układ historyczny: owalnica.

154 Słownik Geograficzny…, t. XI, s. 221. 155 Tamże, t. XI, s. 576; 156 Dzieje Żukowa…, s.230; 157 Tamże, s. 180; 158 Tamże, s. 230; 159 Tamże, s. 272; 160 Tamże, s.399;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

TUCHOM

Dawne nazwy: Tuchomie, 1283 Thuchumye, 1780 Tuchom, niem. Gross Tuchom.

Podstawowe dane historyczne: dobra rycerskie. W dokumencie z 1283 r. książę Mściwój II nadał Tuchom wraz z jeziorem cystersom w Oliwie. W 1341 r. nadał klasztor 40 włók w Tuchomiu Markowi von Wyzlin na prawie chełmińskim, celem osadzenia ich Niemcami, za co otrzymał 10 włók wolnych, sołectwo i kary sądowe, połowę czynszu karczemnego i łąkę na Zaspie pod Gdańskiem. Włościanie mieli czynszować od włóki po pół grzywny i 2 kury, czynić służbę wojenną i służyć klasztorowi jednym koniem (przy ściganiu złodziei lub przy poszukiwaniach sądowych). Dawniej Tuchomie i Tuchomko tworzyło jedną posiadłość, która w 1780 r. liczyła 85 katolików i 10 ewangelików. Mesznego pobierał proboszcz z obu osad 3 korce żyta i tyleż owsa. W 1782 r. wydał rząd pruski po kasacie zakonów obie posiadłości w wieczystą dzierżawę. W XIX w. Tuchom pod względem administracyjnym należał do powiatu kartuskiego, stacja pocztowa i parafia katolicka Chwaszczyno, 404 ha (289 roli ornej, 19 łąk, 27 lasu); 6 domów, 15 dymów, 90 mieszkańców, 81 katolików, 9 ewangelików, hodowla bydła, owiec i świń.161 Po likwidacji powiatów w 1975 r. do gminy Żukowo przyłączono wieś Chwaszczyno i Tuchom162. W 2000 r. we wsi mieszkało 695 osób163. Położenie: 10 km na północ od Żukowa, 14 km na zachód od Oliwy, 22 na północny zachód od Gdańska, nad strugą Strzelecką. Układ historyczny: osada folwarczna.

WIDLINO

Dawne nazwy: Fidlin, Widlin, niem. Fidlin.

Podstawowe dane historyczne: wieś rycerska. Pierwszy znany przywilej pochodzi z 1311 r., w którym wielki mistrz krzyżacki Karol z Trewiru nadał tej wiosce prawa rycerskie. W 1441 r. została zapisana, nie tracąc praw szlacheckich, Szpitalowi św. Elżbiety w Gdańsku. W 1859 r. właścicielem był Aleksander Wolski. W XIX w. pod względem administracyjnym należała do powiatu kartuskiego, przy granicy z powiatem gdańskim. W 1880 r. wieś miała 1192 morgi, 9 domów mieszkalnych, mieszkało tu 63 katolików, 38 ewangelików. Parafia Pręgowo, szkoła w Przyjaźni, poczta Lubielowo.164 Położenie: 8 km na południowy wschód od Żukowa, 23 km na zachód od Gdańska. Układ historyczny: osada folwarczna.

161 Słownik Geograficzny…, t. XII, s. 597; 162 Dzieje Żukowa…, s. 246. 163 Tamże, s.399; 164 Słownik Geograficzny…, t. II, s. 385;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

ŻUKOWO

Dawne nazwy: Stolpa, Suchow, Succau, Suckovia, Zuccovia, niem. Zuckau.

Podstawowe dane historyczne: wieś kościelna. Pierwsze wzmianki na temat Żukowa pochodzą z l. 1212- 1214, kiedy to wystawiony został przez Mściwoja II dokument fundacyjny dla zakonu norbertanek165. W dokumencie tym wymieniony został obszar przylegający od zachodu do rzeki Słupiny (Stołpy) przy jej samym ujściu do Raduni – pustkowie, na którym pobudowano pierwszy klasztor. Jego najbliższe sąsiedztwo stanowiły cztery wsie położone naprzeciw miejsca klasztornego, na wschodnim brzegu rzeki Słupiny. W stronę jej ujścia do Raduni, mianowicie Żukowo, Misclicyn, Sulislave i Barcino. Z późniejszych źródeł dokładnie wiadomo, że Żukowo znajdowało się w części najbardziej południowej, ograniczone Radunią i tu wpływającą do niej Słupiną. W związku, z czym pozostałe trzy wsie musiały znajdować się na północ od Żukowa, być może na obszarze obecnego miasta166.W 1224 lub 1226 roku miejsce miał najazd Prusów na Pomorze Gdańskie, zniszczeniu uległy wówczas zabudowania klasztorne, a same zakonnice zostały przez Prusów zamordowane167. Po 1226 r. podjęto decyzję o odbudowie zniszczonego przez Prusów klasztoru, jego odbudowę ukończono w 1253 r.168 Jeszcze przed 1245 r. do Żukowa przyłączono sąsiednią miejscowość Mislicino, które stało się jego przysiółkiem169, a położone było u podnóża wzgórz otaczających od północy obecne miasto. Na terenach wyżynnych dzisiejszego tzw. Żukowa Górnego (okolice na północ od kościoła św. Jana Chrzciciela w stronę wzgórz) znajdowała się wieś Golubino (przekształcona z istniejącego tam wcześniej Sulislave) i jego przysiółek Barcino, należące również do norbertanek170. W 1259 r. Świętopełk potwierdził nadania klasztoru żukowskiego, równocześnie udzielił klasztorowi prawo urządzenia w Żukowie targu z karczmą i innymi użytecznościami oraz założenie młyna. Dał też zgodę mniszkom na założenie miasta na prawie niemieckim171. Do lokacji miasta jednak nie doszło, norbertankom udało się jedynie doprowadzić do wybudowania na gruntach wsi Żukowo karczmy i młyna172. W 1308 r. na Pomorze Gdańskie najechali margrabiowie brandenburscy, po drodze ich wojska zniszczyły i spaliły wiele wsi m.in. gród w Chmielnie, wieś Otomano i Lisewo, prawdopodobnie wieś Żukowo, natomiast zabudowania klasztorne, jak wynika ze źródeł, nie uległy zniszczeniu173. Wydarzenia te były znamienne w skutki, ponieważ jeszcze w tym samym 1308 r. zakon krzyżacki przejął władzę nad Pomorzem Gdańskim.

165 Dzieje Żukowa…, s. 41; 166 Tamże, s. 48; 167 Tamże, s. 51 i 62; 168 Tamże, s. 63; 169 Tamże, s. 62; 170 Tamże, s. 63; 171 Tamże, s. 64; 172 Tamże, s. 69; 173 Tamże, s. 72-73;

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

W 1325 r. z ramienia klasztoru Jan i jego brat Mikołaj dokonali lokacji Żukowa i Golubina na prawie niemieckim, co oznaczało skomasowanie ich gruntów w ramach już jednej wsi, przy czym w wypadku wsi Żukowo spod lokacji wyłączono obszar zajmowany przez klasztor. Granice nowej wsi po skupieniu gruntów stanowiły: Słupina płynąca poniżej klasztoru, granice posiadłości Słupino i Keypelicze, rzeczka Warsnica i część wsi Żukowo, która leżała przy klasztorze174. Dla dziejów Żukowa, a przede wszystkim klasztoru ogromne znaczenia miała wojna polsko-krzyżacka z 1433 r., kiedy to oddziały husyckie spustoszyły okolice Kościerzyny, Kartuz i Żukowa, spaliły refektarz klasztorny oraz splądrowały kościół. W czasie wojny północnej (1701-1721) wiele wsi Pomorza Gdańskiego zostało zniszczonych i wyludnionych, zniszczeniom towarzyszyły głód i zaraza, w samym Żukowie w latach 1709-1710 zmarło 137 osób175. Główny ośrodek osadniczy wsi zgrupowany był wokół kościoła św. Jana Chrzciciela. Według mapy Schröttera z końca XVIII w. zwarta zabudowa wsi ciągnęła się od kościoła w kierunku Chwaszczyna i obejmowała teren obecnych ulic Gdyńskiej i Armii Krajowej. Druga część wsi, położona była przy drodze prowadzącej do Borkowa i Kartuz (obecna ul. Gdańska). Na mapie Schröttera widoczne są luźne zabudowania po północnej stronie drogi – począwszy od kościoła św. Jana Chrzciciela, aż do rzeki Słupiny – oraz kilka obiektów od mostu na Słupinie, po obydwu jej brzegach. W tej części wsi znajdowały się zabudowania folwarku klasztornego. Na północ od przecięcia Słupiny z drogą Żukowo – Kartuzy, w górę rzeki, położone były papiernia, kuźnia (hamer) i tartak. Nad Radunią znajdował się młyn zbożowy. W pobliżu wsi znajdowała się cegielnia176. W wyniku I rozbioru Polski Żukowo znalazło się w obrębie państwa pruskiego. Przejęcie władzy przez króla pruskiego nad tymi terenami łączyło się z sekularyzacją wszystkich dóbr biskupich, kapitulnych oraz klasztornych, dobra te przeszły pod zarząd państwowy. Swe dobra straciły także mniszki żukowskie, które nie będąc w stanie utrzymać zabudowań klasztornych z przyznanego im zasiłku, otrzymały w 1787 r. w dzierżawę folwark żukowski, ogród klasztorny, tartak, browar, cegielnię, położone w pobliżu wsi jeziora. Ostatecznie konwent żukowski skasowano w 1834 r.177. W XIX w. pod względem administracyjnym wieś Żukowo należała do powiatu kartuskiego, posiadała stację pocztową i przystanek kolejowy, szkołę 4-klasową bezwyznaniową (w 1887 r. 245 dzieci), papiernię i fabrykę papy, 2 wodne młyny i 2 hamernie. Do gminy należały wówczas: folwark, 42 posiadłości włościańskie i 68 zagród, razem 111 osad; cały ten obszar obejmował 1269 ha (904 roli ornej, 127 łąk), 1885 r. było tu 138 domów, 254 dymów, 1465 mieszkańców (1151 katolików, 284 ewangelików, 27 Żydów). Parafia należała do gdańskiego dekanatu wiejskiego i w 1867 r. liczyła 4219 parafian, zaś w 1896 r. – 5560. W 1931 r. w Żukowie było 1526 mieszkańców178. W 1943 r. w Żukowie było 2160 mieszkańców179. Od 1973 r. w Żukowie działała ośmio klasowa zbiorcza szkoła gminna180. W dniu 1 stycznia 1989 r. Żukowo otrzymało prawa miejskie. Według danych z 31 grudnia 2010 r. w mieście mieszkało 6519 mieszkańców181.

Położenie: 20 km na zachód od Gdańska, na skrzyżowaniu drogi krajowej nr 7 i drogi wojewódzkiej nr 20, nad rzeką Radunią, między wpływającymi do Raduni strugami Słupinką i Strzelenką.

Układ historyczny: widlica.

174 Tamże, s. 77; 175 Tamże, s. 113; 176 Tamże, s. 126-129; 177 Tamże, s. 115-116; 178 Tamże, s. 230; 179 Tamże, s. 230; 180 Tamże, s. 272; 181 Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2011.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

5.2.5. Zabytki nieruchome Na terenie gminy znajduje się 196 obiektów zabytkowych ujętych w gminnej ewidencji zabytków. Wśród nich wyróżniają się najstarsze i najcenniejsze, które wpisane zostały do rejestru zabytków województwa pomorskiego (10 wpisów) , są to: średniowieczne założenie poklasztorne w Żukowie datowane na XIII w., kościół gotycki z XIV w. w Przyjaźni, kościół z XVII w. w Żukowie, kościół z XVIII w. w Chwaszczynie oraz kościół z XIX w. w Sulminie, kaplica cmentarna z XVIII w. w Żukowie, XVIII-wieczne założenie dworsko-parkowe w Leźnie, XIX-wieczne założenie dworsko-parkowe w Przyjaźni oraz XVIII-wieczna papiernia w Żukowie.

5.2.6. Zabytki ruchome Zdecydowanie rzadziej występują zabytki ruchome. W szczególności są to obiekty, które składają się na wyposażenie kościołów. Najcenniejsze wpisano do rejestru zabytków, które znajdują się w trzech kościołach: w Żukowie, Przyjaźni i Chwaszczynie,. Są to głównie: ołtarze główne i boczne, fragmenty chórów muzycznych, ambony, naczynia liturgiczne, wota, rzeźby, obrazy, świeczniki oraz tabernakula.

5.2.7. Zabytki archeologiczne W gminie Żukowo znajdują się 152 stanowiska archeologiczne objęte ochroną konserwatorską. Najcenniejszych 6 obektów wpisano do rejestru zabytków, które znajdują się: w Nowym Tuchomiu – grodzisko wczesnośredniowieczne, w Baninie – cmentarzysko płaskie, w Nowym Glinczu – cmentarzysko płaskie, dwa cmentarzyska płaskie w Przyjaźni, w Niestępowie – cmentarzysko płaskie.

5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych Na ternie gminy Żukowo nie występują zabytki w zbiorach muzealnych, obiekty o takiej wartości stanowią wyposażenie kościołów w Żukowie i Przyjaźni.

5.2.9. Dziedzictwo niematerialne Najcenniejszym dziedzictwem niematerialnym ziemi kartuskiej jest zachowany, wciąż żywy język kaszubski. Kultywowane są tradycje haftu kaszubskiego - Żukowo jest jednym z bardziej aktywnych ośrodków hafciarstwa, jak również zażywania tabaki. Zachowały się zwyczaje związane z rokiem obrzędowym; są one w niektórych wypadkach różne od obyczajów spotykanych gdzie indziej na wsi w Polsce. Ponadto zachowała się do dziś duża ilość tradycyjnych kaszubskich pieśni i tańców. Jednocześnie niematerialnymi elementami dziedzictwa kulturowego są historyczne i geograficzne nazwy miejscowości.

5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

Rejestr zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków (art. 8 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Wpis do rejestru zabytku nieruchomego może nastąpić z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy (art. 9 ust. 1). Przedmiotowego wpisu dokonuje wojewódzki konserwator zabytków wydając decyzję administracyjną. Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku (art. 9 ust. 2).

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków.

lp. miejscowość ulica obiekt dato- nr rej. data wpisu wanie zabyt- do rejestru ków zabytków

1. Chwaszczyno Mickiewicza 5 kościół parafialny p.w. XVIII w. 1305 21.03.1990 r. śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza wraz z cmentarzem 2. Leźno zespół dworsko-parkowy XVIII w. 1137 10.12.1986 r. (dwór; d. oficyna; obora ze stodołą; chlewnia i magazyn; park z aleją południową) 3. Przyjaźń kościół parafialny p.w. XIV w. 253 2.12.1961 r. św. Jana Ewangelisty 4. Przyjaźń zespół dworsko-parkowy XIX w. 1138 10.12.1986 r. (dwór; budynek gospodarczy; park z aleją doprowadzającą) 5. Sulmin d. kościół ewangelicki XIX w. 851 11.10.1976 r. 6. Żukowo Gdańska kościół filialny p.w. XVII w. 515 20.02.1971 r. św. Jana 7. Żukowo 3-ego Maja 4 d. zespół klasztorny XIII/XIV 255 4.12.1961 r. norbertanek - ob. kościół w. parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP - kolegiata, dwa budynki klasztorne, mur klasztorny 8. Żukowo kaplica p.w. XVIII w. 516 20.02.1971 r. św. Jana Nepomucena 9. Żukowo Parkowa zespół papierni i kanału XVIII w. 1233 26.06.1988 r. rzeki Słupnicy /obszar zespołu d. papierni i kanału rzeki Słupnicy (budynek młyna z zespołem turbiny Francis'a; budynek mieszkalny d. dzierżawcy - papiernika; kanał rzeki Słupnicy 10. Żukowo zespół osadniczo- XIII-XIV 1348 6.03.1991 r. krajobrazowy d. wsi w. klasztornej

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

5.3.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków

lp. miejscowość miejsce położenia lub obiekt nr rejestru data wpisu przechowywania zabytku zabytków do rejestru zabytków

1. Chwaszczyno kościół parafialny rzym.-kat. wyposażenie B-80/71 17.11.1971 r. pw. Św. Apostołów Szymona i kościoła Judy Tadeusza, ul. Mickiewicza B-209/83 04.01.1983 r. 5, 84-209 Chwaszczyno 2. Przyjaźń kościół parafialny p.w. Św. wyposażenie B-109/72 30.09.1972 r. Jana Ewangelisty, 83-331 kościoła Przyjaźń 3. Żukowo kościół parafialny rzym.-kat. wyposażenie B-3/56 24.05.1956 r. pw. Wniebowzięcia kościoła Najświętszej Marii Panny, ul. 3- B-210/83 04.01.1983 r. ego Maja 4, 83-330 Żukowo B-226/84 11.07.1984 r. B-294/90 20.12.1990 r.

B-300/91 12.12.1991 r.

5.3.3. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków lp. miejscowość obiekt chronologia nr rejestru data wpisu zabytków do rejestru zabytków 1. Nowy grodzisko wczesne średniowiecze 123/Archeol. 23.12.1970 r. Tuchom 2. Banino cmentarzysko wczesna epoka żelaza 233/Archeol. 6.12.1972 r. płaskie 3. Niestępowo cmentarzysko wczesna epoka żelaza 235/Archeol. 6.12.1972 r. płaskie 4. Nowy Glincz cmentarzysko wczesna epoka żelaza 289/Archeol. 30.09.1976 r. płaskie 5. Przyjaźń cmentarzysko wczesna epoka żelaza 290/Archeol. 1.10.1976 r. płaskie 6. Przyjaźń cmentarzysko wczesna epoka żelaza 291/Archeol. 1.10.1976 r. płaskie

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków

Ewidencję zabytków stanowią: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, 2) zabytki nieruchome nie wpisane do rejestru zabytków, 3) parki kulturowe (na terenie Gminy Żukowo nie ma tej formy ochrony). Ewidencję zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków w formie kart ewidencyjnych (art. 22 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), zaś ewidencję z terenu gmin prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) w formie zbioru kart adresowych zabytków, objętych wojewódzką ewidencją zabytków (art. 22 ust. 4). Obok zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz parków kulturowych ochronę zabytków objętych gminną ewidencją uwzględnia się w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art.19 ust. 1). Ewidencja zabytków jest podstawą dla sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy (art. 21). Rozpoznanie zasobów, stanu zachowania obiektów zabytków pozwala na wskazanie zagrożeń oraz sposobów reagowania w celu ochrony i powstrzymania degradacji zewidencjonowanych zabytków oraz ich otoczenia. Dlatego obiekty te ujęte zostają w programach opieki oraz wskazane są do ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Jeżeli gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami ustalenia tego programu uwzględnia się zarówno w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, jak i w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 19 ust. 2).

5.4.1. Obiekty nieruchome

Poniżej przedstawiono wykaz obiektów nieruchomych objętych gminną ewidencją zabytków wg. stanu na wrzesień 2011 r.182

lp. miejscowość adres obiekt ulica nr 1. Banino budynek gospodarczy w zespole dworskim 2. Banino park w zespole dworskim 3. Banino stajnia w zespole dworskim 4. Barniewice park w zespole dworsko-parkowym 5. Barniewice kuchnia dla inwentarza w zespole dworsko- parkowym 6. Barniewice magazyn w zespole dworsko-parkowym 7. Barniewice magazyn w zespole dworsko-parkowym 8. Barniewice obora w zespole dworsko-parkowym 9. Barniewice stajnia w zespole dworsko-parkowym 10. Borkowo Szkoła Podstawowa 11. Borkowo wiadukt kolejowy 12. Borkowo Kartuska 39 budynek mieszkalny

182 Gminna ewidencja zabytków została wykonana w okresie sierpień-wrzesień 2011 r. przez p. Olgę Kittę. Wykaz zabytków został uzgodniony z Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w dniu 14.10.2011 r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

13. Borkowo budynek gospodarczy w zespole dworskim 14. Borkowo dwór w zespole dworskim 15. Borkowo park w zespole dworskim 16. Borkowo piwnica ziemna w zespole dworskim 17. Borkowo stajnia w zespole dworskim 18. Borkowo stodoła w zespole dworskim 19. Chwaszczyno cmentarz przykościelny 20. Chwaszczyno Oliwska 69 d. poczta, ob. budynek mieszkalny 21. Chwaszczyno kapliczka ( mur.) 22. Chwaszczyno kapliczka ( mur.) 23. Chwaszczyno kościół pw. śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza 24. Chwaszczyno Oliwska 98 budynek mieszkalny 25. Chwaszczyno Oliwska 102 budynek mieszkalny 26. Chwaszczyno Oliwska 141 budynek mieszkalny 27. Chwaszczyno plebania 28. Chwaszczyno przedszkole 29. Glincz Szkoła Podstawowa 30. Glincz stajnia w zespole dworsko-parkowym 31. Glincz park w zespole dworsko-parkowym 32. Leźno budynek gospodarczy dworca PKP 33. Leźno dworzec PKP 34. Leźno Akacjowa 2 budynek mieszkalny 35. Leźno Aleja Lipowa 30 budynek mieszkalny w d. kolonii pofolwarcznej 36. Leźno magazyn w zespole pałacowo-parkowym 37. Leźno obora w zespole pałacowo-parkowym 38. Leźno oficyna w zespole pałacowo-parkowym 39. Leźno ogrodzenie w zespole pałacowo-parkowym 40. Leźno pałac w zespole pałacowo-parkowym 41. Leźno park w zespole pałacowo-parkowym 42. Lniska 3 Budynek mieszkalny 43. Łapino Kartuskie (w sąsiedztwie krzyż przydrożny posesji nr 44, 45) 44. Łapino Kartuskie (naprzeciwko budynek gospodarczy Szkoły Podstawowej) 45. Łapino Kartuskie Szkoła Podstawowa 46. Małkowo dwór w zespole dworsko-parkowym 47. Małkowo park w zespole dworsko-parkowym

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

48. Miszewo 18 stajnia 49. Miszewo 21 budynek mieszkalny 50. Miszewo 21 budynek gospodarczy 51. Miszewo 30 stajnia 52. Miszewo Szkoła Podstawowa 53. Miszewo transformator 54. Niestępowo 10 budynek mieszkalny PKP 55. Niestępowo 8 budynek mieszkalny PKP 56. Niestępowo (naprzeciwko budynek mieszkalny PKP dworca Stara Piła) 57. Niestępowo cmentarz parafialny 58. Niestępowo kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa 59. Niestępowo Szkoła Podstawowa 60. Niestępowo Raduńska 31 budynek mieszkalny 61. Niestępowo Raduńska 49 budynek mieszkalny 62. Niestępowo Raduńska 74 budynek mieszkalny 63. Niestępowo Raduńska d. nr 22 64. Niestępowo Sulmińska 13 kapliczka 65. Niestępowo wieża ciśnień 66. Otomino dwór w zespole dworsko-parkowym 67. Otomino park w zespole dworsko-parkowym

68. Otomino ogrodzenie w zespole dworsko-parkowy 69. Pępowo park w zespole dworsko-parkowym 70. Pępowo dwór w zespole dworsko-parkowym, ob. Szkoła Podstawowa 71. Przyjaźń ogrodzenie kościelne 72. Przyjaźń 40 budynek mieszkalny 73. Przyjaźń cmentarz ewangelicki 74. Przyjaźń cmentarz przykościelny 75. Przyjaźń kostnica 76. Przyjaźń kościół p.w. św. Jana 77. Przyjaźń budynek gospodarczy w zespole dworsko- parkowym 78. Przyjaźń budynek urządzeń wodociągowych w zespole dworsko-parkowym 79. Przyjaźń dwór w zespole dworsko-parkowym 80. Przyjaźń park w zespole dworsko-parkowym 81. Przyjaźń stajnia-obora-chlewnia w zespole dworsko- parkowym

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

82. Przyjaźń transformator w zespole dworsko-parkowym 83. Rębiechowo kapliczka ( mur.) 84. Rutki przepust dla zwierząt w nasypie kolejowym 85. Rutki wiadukt kolejowy 86. Rutki zespół elektrowni wodnej 87. Rutki budynek gospodarczy w zespole elektrowni wodnej 88. Rutki stróżówka w zespole elektrowni wodnej 89. Rutki warsztaty w zespole elektrowni wodnej 90. Rutki basen ze śluzami w zespole elektrowni wodnej 91. Rutki kaskada na kanale burzowym w zespole elektrowni wodnej 92. Rutki zapora wodna w zespole elektrowni wodnej 93. Rutki 51 A dom mieszkalny w zespole elektrowni wodnej 94. Rutki 51 dom mieszkalny w zespole elektrowni wodnej 95. Rutki siłownia w zespole elektrowni wodnej 96. Skrzeszewo 1 budynek mieszkalny Żukowskie 97. Skrzeszewo 4 budynek mieszkalny Żukowskie 98. Skrzeszewo 4 budynek gospodarczy Żukowskie 99. Skrzeszewo 85 budynek mieszkalny Żukowskie 100. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 101. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 102. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 103. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 104. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 105. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 106. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 107. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 108. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 109. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 110. Skrzeszewo kamień graniczny Żukowskie 111. Skrzeszewo 31 budynek mieszkalny Żukowskie

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

112. Skrzeszewo dwór, ob. Szkoła Podstawowa Żukowskie 113. Skrzeszewo kapliczka kubaturowa Żukowskie 114. Skrzeszewo leśniczówka Żukowskie 115. Skrzeszewo chlewnia, ob. Ochotnicza Straż pożarna Żukowskie 116. Skrzeszewo transformator Żukowskie 117. Stara Piła dworzec PKP, ob. mieszkalny 118. Stara Piła budynek gospodarczy d. dworca PKP 119. Sulmin 6 budynek mieszkalny 120. Sulmin cmentarz ewangelicki 121. Sulmin grobowiec na cmentarzu ewangelickim 122. Sulmin kościół ewangelicki, ob. galeria sztuki i bud. mieszkalny 123. Sulmin oficyna dworska 124. Sulmin budynek gospodarczy Szkoły Podstawowej 125. Sulmin Szkoła Podstawowa 126. Tuchom dwór w zespole dworsko-parkowym 127. Tuchom budynek mieszkalny w zespole dworsko- parkowym 128. Tuchom park w zespole dworsko-parkowym 129. Tuchom ogrodzenie Szkoły Podstawowej 130. Tuchom dwór, ob. Szkoła Podstawowa 131. Żukowo cmentarz parafialny 132. Żukowo cmentarz przy Kościele św. Jana 133. Żukowo ogrodzenie przy Kościele św. Jana 134. Żukowo pomnik przy Kościele św. Jana 135. Żukowo kościół pw. ś. Jana 136. Żukowo jaz w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 137. Żukowo przelew burzowy w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 138. Żukowo upust w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 139. Żukowo budynek gospodarczy w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 140. Żukowo budynek mieszkalny w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 141. Żukowo dom dzierżawcy w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 142. Żukowo kanał z urządzeniami wodnymi w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego 143. Żukowo młyn w zespole d. papierni, ob. młyna zbożowego

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

144. Żukowo 3 Maja 1 budynek mieszkalny 145. Żukowo 3 Maja 3 budynek mieszkalny 146. Żukowo 3 Maja 5 budynek mieszkalny 147. Żukowo 3 Maja 9a magazyn 148. Żukowo 3 Maja 11 elewator zbożowy z budynkiem mieszkalnym 149. Żukowo 3 Maja kaplica św. Jana Nepomucena 150. Żukowo 3 Maja młyn 151. Żukowo 3 Maja plebania w zespole klasztornym Norbertanek 152. Żukowo 3 Maja altana w zespole klasztornym Norbertanek 153. Żukowo 3 Maja cmentarz przykościelny w zespole klasztornym Norbertanek 154. Żukowo 3 Maja d. klasztor w zespole klasztornym Norbertanek 155. Żukowo 3 Maja kościół pw. Wniebowzięcia NMP w zespole klasztornym Norbertanek 156. Żukowo 3 Maja ogrodzenie z bramą w zespole klasztornym Norbertanek 157. Żukowo Dworcowa 14 budynek mieszkalny 158. Żukowo Dworcowa 14 budynek gospodarczy 159. Żukowo Dworcowa 20 budynek mieszkalny 160. Żukowo Dworcowa 20 budynek gospodarczy 161. Żukowo Dworcowa dworzec PKP Żukowo Wschodnie 162. Żukowo Gdańska 5 budynek mieszkalny 163. Żukowo Gdańska 12/ budynek mieszkalny 14 164. Żukowo Gdańska 14 budynek gospodarczy 165. Żukowo Gdańska 19 budynek mieszkalny 166. Żukowo Gdańska 19 budynek gospodarczy 167. Żukowo Gdańska 23 budynek mieszkalny 168. Żukowo Gdańska 24 budynek mieszkalny 169. Żukowo Gdańska 25 budynek mieszkalny 170. Żukowo Gdańska 31 budynek mieszkalny 171. Żukowo Gdańska 32 budynek mieszkalny 172. Żukowo Gdańska 57 budynek mieszkalny 173. Żukowo Gdańska 63 budynek mieszkalno-usługowy 174. Żukowo Gdańska 66 kino Reduta, ob. Szkoła Podstawowa 175. Żukowo Gdańska 68 budynek mieszkalny 176. Żukowo Gdyńska 17 budynek mieszkalny 177. Żukowo Gdyńska 23 budynek mieszkalny 178. Żukowo Gdyńska 29 budynek mieszkalny 179. Żukowo Gdyńska 39 budynek mieszkalno-usługowy

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

180. Żukowo Gdyńska cmentarz żołnierzy radzieckich 181. Żukowo Klasztorna 1/2 d. plebania, ob. mieszkalno-usługowy 182. Żukowo Klasztorna 3 budynek mieszkalny 183. Żukowo Klasztorna 4 budynek mieszkalny 184. Żukowo Kościerska 2 budynek mieszkalny 185. Żukowo Kościerska 6 budynek mieszkalny 186. Żukowo Kościerska 6 budynek gospodarczy 187. Żukowo Kościerska 10 budynek mieszkalny 188. Żukowo Kościerska 10 budynek gospodarczy 189. Żukowo Kościerska 12 budynek mieszkalny ( d. PKP) 190. Żukowo Kościerska 14 budynek dworca PKP Żukowo Zachodnie 191. Żukowo Kościerska 16 budynek mieszkalny ( d. PKP) 192. Żukowo Pożarna 11 budynek mieszkalny 193. Żukowo Pożarna 12 budynek mieszkalny 194. Żukowo Pożarna 12 budynek gospodarczy 195. Żukowo wiadukt kolejowy 196. Żukowo układ ruralistyczny d. wsi klasztornej

5.4.2 Obiekty archeologiczne

Poniżej przedstawiono wykaz objętych ochroną stanowisk archeologicznych położonych na terenie gminy wg. stanu na wrzesień 2011 r.183

lp. miejscowość rodzaj stanowiska chronologia uwagi

1. Banino ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 2. Banino cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza decyzja nr 233/Archeol. zdn. 06.12.1972 3. Banino osada otwarta wczesne średniowiecze 4. Banino punkt osadnictwa wczesne średniowiecze 5. Banino punkt osadnictwa wczesne średniowiecze 6. Banino osada otwarta okres wpływów rzymskich, badania pradzieje, wczesne średniowiecze powierzchniowe w 2009 i 2011 7. Banino ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich i wczesne średniowiecze 8. Banino ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza i późne średniowiecze 9. Barniewice ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia i

183 Na podstawie danych pozyskanych z AZP.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

wczesna epoka żelaza 10. Barniewice ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich 11. Barniewice osada otwarta wczesna epoka żelaza 12. Barniewice osada otwarta wczesne średniowiecze (Borowiec) 13. Borkowo osada otwarta młodsza epoka kamienia i wczesne średniowiecze 14. Borkowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia 15. Chwaszczyno obozowisko epoka kamienia (mezolit) 16. Chwaszczyno ślad osadnictwa epoka brązu 17. Chwaszczyno ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 18. Chwaszczyno ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 19. Chwaszczyno osada otwarta wczesna epoka żelaza 20. Chwaszczyno osada otwarta młodsza epoka kamienia (neolit?) 21. Chwaszczyno ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 22. Chwaszczyno osada otwarta epoka brązu 23. Chwaszczyno punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza 24. Chwaszczyno ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 25. Chwaszczyno ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 26. Chwaszczyno ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit?) i epoka brązu 27. Chwaszczyno osada otwarta wczesna epoka żelaza 28. Chwaszczyno cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza stanowisko jest prawie całkowicie zabudowane 29. Chwaszczyno punkt osadnictwa wczesne średniowiecze 30. Chwaszczyno ślad osadnictwa średniowiecze teren zabudowany 31. Czaple ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich 32. Czaple ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 33. Czaple osada otwarta wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze 34. Czaple osada otwarta wczesne i późne średniowiecze 35. Glincz osada otwarta młodsza epoka kamienia i epoka żelaza 36. Glincz punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 37. Glincz punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze 38. Glincz cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza decyzja nr 289/Archeol. zdn. 30.09.1976 39. Leźno osada otwarta wczesne średniowiecze 40. Leźno osada otwarta obiekt wielokulturowy

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

41. Leźno osada otwarta wczesna epoka żelaza 42. Leźno osada otwarta obiekt wielokulturowy 43. Leźno ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 44. Leźno ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze 45. Leźno punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza 46. Leźno osada otwarta wczesna epoka żelaza i okres średniowieczny 47. Leźno punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze 48. Lniska punkt osadnictwa późne średniowiecze 49. Lniska punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy 50. Łapino - osada otwarta (?) wczesne średniowiecze Mankocin 51. Miszewo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia i średniowiecze 52. Miszewo punkt osadnictwa wczesne średniowiecze 53. Miszewo ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich i średniowiecze 54. Miszewo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia i okres wpływów rzymskich 55. Niestępowo osada otwarta średniowiecze 56. Niestępowo cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza decyzja nr 235/Archeol. zdn. 06.12.1972 57. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 58. Niestępowo punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy 59. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 60. Niestępowo osada otwarta wczesna epoka żelaza 61. Niestępowo cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza 62. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 63. Niestępowo osada otwarta wczesna epoka żelaza i średniowiecze 64. Niestępowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 65. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 66. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 67. Niestępowo punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza 68. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 69. Niestępowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 70. Niestępowo ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 71. Niestępowo ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich 72. Nowy Glincz ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 73. Otomino ślad osadnictwa średniowiecze

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

74. Otomino osada otwarta okres wpływów rzymskich i średniowiecze 75. Otomino punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia i średniowiecze 76. Otomino punkt osadnictwa okres wpływów rzymskich (?) 77. Otomino punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 78. Otomino punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia 79. Przyjaźń ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 80. Przyjaźń cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza decyzja nr 291/Archeol. z dn. 01.10.1976 81. Przyjaźń punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia i decyzja nr wczesna epoka żelaza 290/Archeol. z dn. 01.10.1976 82. Przyjaźń punkt osadnictwa epoka brązu 83. Przyjaźń punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 84. Przyjaźń punkt osadnictwa średniowiecze 85. Przyjaźń punkt osadnictwa średniowiecze 86. Przyjaźń punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza

87. Przyjaźń punkt osadnictwa późne średniowiecze

88. Przyjaźń punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy (osada?) 89. Rębiechowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia

90. Rębiechowo osada otwarta epoka brązu 91. Rębiechowo ślad osadnictwa przełom er 92. Rębiechowo ślad osadnictwa średniowiecze

93. Rębiechowo punkt osadnictwa wczesne średniowiecze

94. Rębiechowo cmentarzysko płaskie okres halsztacki

95. Rębiechowo osada otwarta obiekt wielokulturowy

96. Rębiechowo osada otwarta wczesne średniowiecze

97. Rębiechowo ślad osadnictwa epoka brązu 98. Rębiechowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 99. Skrzeszewo osada otwarta wczesna epoka żelaza 100. Skrzeszewo punkt osadnictwa średniowiecze 101. Skrzeszewo ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 102. Skrzeszewo punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza 103. Skrzeszewo punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia 104. Skrzeszewo ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza (cmentarzysko płaskie ?) 105. Skrzeszewo osada otwarta wczesna epoka żelaza

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

106. Skrzeszewo ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 107. Skrzeszewo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia 108. Skrzeszewo punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza 109. Skrzeszewo punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) (osada?) 110. Sulmin punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy 111. Sulmin punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy 112. Sulmin punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy

113. Sulmin punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy

114. Sulmin punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy 115. Sulmin punkt osadnictwa obiekt wielokulturowy 116. Sulmin punkt osadnictwa późne średniowiecze i okres nowożytny 117. Tuchom grodzisko wczesne średniowiecze decyzja nr 123/Archeol. z dn. 23.12.1970 118. Tuchom cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza punkt osadnictwa (osada?) 119. Tuchom cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza 120. Tuchom ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze (?) 121. Tuchom cmentarzysko epoka brązu (?) kurhanowe 122. Tuchom ślad osadnictwa późne średniowiecze 123. Tuchom ślad osadnictwa późne średniowiecze 124. Żukowo ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze 125. Żukowo cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza 126. Żukowo cmentarzysko płaskie wczesna epoka żelaza i i osada otwarta średniowiecze 127. Żukowo osada otwarta wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze 128. Żukowo ślad osadnictwa okres nowożytny 129. Żukowo ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich i średniowiecze 130. Żukowo osada otwarta epoka brązu i wczesne średniowiecze 131. Żukowo osada otwarta (?) epoka brązu 132. Żukowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 133. Żukowo osada otwarta wczesna epoka żelaza 134. Żukowo osada otwarta wczesne średniowiecze

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

135. Żukowo punkt osadnictwa wczesne średniowiecze

136. Żukowo ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 137. Żukowo osada otwarta wczesne średniowiecze 138. Żukowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia i średniowiecze 139. Żukowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) 140. Żukowo osada otwarta (?) młodsza epoka kamienia (neolit) 141. Żukowo osada otwarta epoka brązu i średniowiecze 142. Żukowo ślad osadnictwa średniowiecze

143. Żukowo ślad osadnictwa średniowiecze 144. Żukowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia 145. Żukowo ślad osadnictwa młodsza epoka kamienia (neolit) i średniowiecze 146. Żukowo osada otwarta wczesne średniowiecze 147. Żukowo osada otwarta młodsza epoka kamienia i średniowiecze 148. Żukowo osada otwarta obiekt wielokulturowy 149. Żukowo punkt osadnictwa średniowiecze 150. Żukowo punkt osadnictwa średniowiecze 151. Żukowo ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza 152. Żukowo punkt osadnictwa młodsza epoka kamienia

5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy

5.5.1. Zabytki archeologiczne W gminie Żukowo jest sześć stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. Są to płaskie cmentarzyska datowane na wczesną epoką żelaza w Baninie, Nowym Glinczu, Przyjaźni, Niestępowie oraz grodzisko wczesnośredniowieczne w Nowym Tuchomiu.

5.5.2. Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków

Żukowo, ul. 3-ego Maja 4, zespół klasztorny norbertanek /kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP - kolegiata, dwa budynki klasztorne, mur klasztorny/ - gotycki kościół ufundowany w 1209 r., budowany w XIII – XIV w., konsekrowany w 1379 r. Kościół jest ceglany, oskarpowany i tynkowany, salowy, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta z niewyodrębnionym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Od północy przylega zakrystia, kaplica i kruchta. Od północy i południa za kościołem znajdują się dwa ceglane budynki poklasztorne (jeden z XIV/ XV w., drugi z XVII w.). Mur cmentarny z niszami z malowidłami pochodzi z XVII w.

Żukowo, ul. Gdańska, kościół filialny p.w. Św. Jana – orientowany, ceglany kościół wzniesiony w 1604 r. na miejscu gotyckiego, zniszczonego w 1433 r. przez husytów. Od strony północnej znajduje się zakrystia nakryta dwuspadowym dachem. Do elewacji zachodniej przylega kwadratowa wieża o konstrukcji szachulcowej, wypełnionej cegłą,

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 zwieńczona barokowym hełmem, krytym cynową blachą. Szczyty kościoła flankowane są skromnymi, ceglanymi sterczynami.

Przyjaźń, kościół parafialny p.w. św. Jana Ewangelisty – gotycki, orientowany, salowy kościół z XIV w. zbudowany na planie prostokąta, przebudowany w 1611 r. Od strony północnej przy prezbiterium znajduje się zakrystia, od strony południowej podcień wsparty na drewnianych słupach. Kościół zbudowany jest z cegły, na kamiennej podmurówce, oskarpowany.

Chwaszczyno, ul. Mickiewicza 5, kościół parafialny p.w. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza wraz z cmentarzem – orientowany, jednonawowy kościół o formach barokowych i neogotyckich wzniesiony w 1726 r. na miejscu starszego założenia, w 1875 r. rozbudowany o część zachodnią. Kościół zbudowany jest z cegły na kamiennym cokole, z czego jego starsza część jest tynkowana. Od strony północnej do świątyni przylega aneks mieszczący zakrystię, a od południa do nawy dostawiona jest kruchta, w północno – zachodnim narożu znajduje się wieża. Wnętrze przykryte jest drewnianym stropem. Kościół otoczony jest cmentarzem w formie wydłużonego prostokąta z aleją centralną.

Leźno, zespół dworsko-parkowy (dwór; d. oficyna; obora ze stodołą; chlewnia i magazyn; park z aleją południową) – obecne założenie posiada elementy przestrzenne z XVIII w., w XIX wieku pałac gruntownie przebudowano, nadając mu neorenesansowy charakter, a majątek rozbudowano, powiększając część gospodarczą. Założenie składa się z trzech części: reprezentacyjnego dziedzińca z dworem i dawną oficyną dworską, przyległego parku z polaną oraz z części gospodarczej.

Żukowo, ul. Parkowa, zespół papierni i kanału rzeki Słupnicy / budynek młyna z zespołem turbiny Francis'a; budynek mieszkalny d. dzierżawcy - papiernika; kanał rzeki Słupnicy/ - papiernię na rzece Słupnicy uruchomiły siostry zakonne około 1600 r. W wyniku i rozbioru Rzeczpospolitej papiernia, do której należały rola, łąki, pola i zabudowania gospodarcze, przeszła w ręce pruskie. Z dokonanego w 1774 r. spisu wynika, że papiernia zabudowana była w konstrukcji ryglowej wypełnionej cegłą, kryta dachówką i posiadała jedną kadź. Maszyny napędzane były wodą doprowadzaną specjalnie wybudowanym kanałem na przełomie XVI/XVII w. Pod koniec XIX w. papiernię rozbudowano o nowe skrzydło oraz przebudowano murowany dom mieszkalny z drewnianą werandą i niewielkim ogrodem. Powstały również murowane budynki o konstrukcji ryglowej wokół dziedzińca. Na przełomie XIX/XX wieku zainstalowano turbinę wodną, a kanał o długości 1100 m zaopatrzony został w żelbetonowy jaz ruchomy z zasuwami, próg przelewowy oraz upust z zasuwą. W latach 20 – tych XX w. papiernię zamieniono na młyn zbożowy, w skrzydle zachodnim była piekarnia.

Żukowo, kaplica p.w. św. Jana Nepomucena – barokowa jednonawowa kaplica wzniesiona w 1754 r. Zbudowana jest na planie prostokąta z wydzielonym, prosto zamkniętym prezbiterium, do którego od południa przylega zakrystia. Od zachodu znajduje się czworoboczna wieża, do połowy wciągnięta w nawę, nakryta daszkiem namiotowym.

Sulmin, d. kościół ewangelicki – neobarokowy kościół wzniesiony z cegły w końcu XIX w. Założony jest na planie prostokąta, jednonawowy, przykryty dwuspadowym dachem. Od strony zachodniej przylega dwukondygnacyjna wieża, częściowo wtopiona w korpus kościoła, przykryta hełmem z blachy cynkowej.

Przyjaźń, zespół dworsko-parkowy (dwór; budynek gospodarczy; park z aleją doprowadzającą) - w swej obecnej formie pochodzi z przełomu XIX i XX w., jednak osadzony został na kanwie elementów układu przestrzennego z XVIII w. Zespół dzieli się na część zachodnią – reprezentacyjną, w której znajduje się dwór i park, oraz część wschodnią obejmującą dziedziniec gospodarczy wraz z zabudową folwarczną. Większość budynków gospodarczych pochodzi z początków XX w. Dwór został zbudowany w 1870 r. na planie o formie litery L ze skrzydłem dłuższym usytuowanym na osi wschód – zachód. Posiada liczne

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015 zachowane elementy sztukatorskiego detalu architektonicznego w elewacjach. W parku występuje wiele drzew o wartościach pomników przyrody.

5.5.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków.

Obiekty nieruchome postulowane do wpisu do rejestru zabytków:

1. Rutki, zespół elektrowni wodnej, 2. Żukowo, młyn wodny przy ul. 3-ego Maja.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń.

SILNE STRONY SŁABE STRONY

• występowanie bardzo cennych obiektów • zły stan techniczny części obiektów o walorach historycznych i kulturowych zabytkowych, (ponorbertański zespół klasztorny), • niewystarczające środki finansowe na • atrakcyjny krajobraz naturalny konserwację i rewaloryzację obiektów posiadający liczne elementy kulturowe, zabytkowych, • dobre rozpoznanie zasobów dziedzictwa • brak infrastruktury turystycznej, kulturowego z terenu gminy, • słaba promocja zasobów dziedzictwa • dogodne położenie – bliskie sąsiedztwo z kulturowego gminy jako produktu Trójmiastem. turystycznego, • niewystarczająca świadomość społeczna o konieczności dbania o zabytki.

SZANSE ZAGROŻENIA

• rozwój turystyki i agroturystyki, • pogarszający się stan techniczny obiektów • inwestowanie w obiekty zabytkowe (ich zabytkowych spowodowany ich konserwacja i restauracja) m.in. na niewłaściwym użytkowaniem, potrzeby turystyki, • samowolne działania przy zabytkach bez • możliwość dotacji prac konserwatorskich uzgodnień i pozwoleń konserwatorskich, i remontowych przy zabytkach ze • utrata integralności zabytkowej przestrzeni środków finansowych pochodzących z miasta oraz deprecjacja cennych różnych źródeł: samorządowe, kulturowo i krajobrazowo obszarów gminy państwowe, środki UE i in., poprzez ekspansywny rozwój inwestycji • współpraca z sąsiednimi gminami w (głównie budownictwa jednorodzinnego) ramach wspólnych inwestycji : budowa bez nawiązania do lokalnej tradycji, tras turystycznych i szlaków z • brak katalogowych projektów budynków uwzględnieniem obiektów zabytkowych, mieszkalnych i gospodarczych • edukacja w dziedzinie ochrony i nawiązujących do miejscowej tradycji, zarządzania dziedzictwem kulturowym, które można by było wykorzystać przy • uwzględnianie problemów ochrony realizacji kolejnych inwestycji. dziedzictwa kulturowego w programach, strategiach i planach rozwoju miasta.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

7. Założenia programowe

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo na lata 2012-2015 ma służyć ochronie i wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego do wielu dziedzin życia społecznego w celu jej rozwoju gospodarczego. Wynikiem realizacji celów określonych w programie opieki powinno być przejście od pasywnej ochrony i cząstkowych działań konserwatorskich do stosowania zintegrowanego zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego. Ramy programowe Programu Opieki wyznaczają tezy problemowe, wskazujące na: • umożliwienie finansowania i racjonalnego wykorzystania środków finansowych na utrzymanie krajobrazu kulturowego oraz ratowanie obiektów o szczególnych wartościach zabytkowych, • wspieranie i kreowanie różnorodnych form i metod umożliwiających ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami – stymulowanie zasad partnerstwa oraz odpowiedzialności właścicieli obiektów o podstawowym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Żukowo, • podnoszenie walorów zabytkowych i wykorzystanie ich w promocji kultury i dla rozwoju turystyki w gminie, a zwłaszcza jako czynnika wpływającego na rozwój gospodarczy gminy, • kreowanie modelu odpowiedzialności za zasoby dziedzictwa kulturowego w gminie wśród mieszkańców i we władzach samorządowych, • wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu poszanowanie materialnego dziedzictwa oraz zachowanie własnej tożsamości • poszukiwanie i wspieranie projektów związanych z kreowaniem i wdrażaniem nowych form opieki nad zabytkami i ich promocji /np. szlaki turystyczno-historyczne, ożywianie zabytków/, • włączenie kultury i dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia zgodnie z zasadami planowania i wdrażania programów prorozwojowych, stosownie do oczekiwań mieszkańców gminy poprzez uznanie znaczenia dziedzictwa kulturowego w rozwoju społeczno-ekonomicznym Gminy Żukowo.

Celem strategicznym Programu Opieki jest:

ZACHOWANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY SŁUŻĄCE ROZWOJOWI GOSPODARCZEMU GMINY I POGŁĘBIANIU TOŻSAMOŚCI JEJ MIESZKAŃCÓW

Realizacja celu strategicznego będzie odbywać się w oparciu o trzy priorytety:

Priorytet 1: OCHRONA I REWALORYZACJA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY

Priorytet 2: ZARZĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM GMINY

Priorytet 3: PROMOCJA I POPULARYZACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Kierunki oraz typy działań w ramach poszczególnych priorytetów przedstawia poniższa tabela:

Priorytet I: OCHRONA I REWALORYZACJA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY

kierunki działań typy działań 1. Zachowanie dziedzictwa • opracowywanie miejscowych planów kulturowego jako ważnego zagospodarowania przestrzennego w szczególności elementu dla rozwoju dla obszarów o dużym nasyceniu obiektami gospodarczego gminy oraz zabytkowymi (w tym weryfikacja obowiązujących w budowaniu tożsamości jego zakresie aktualizacji zagadnień związanych z ochroną mieszkańców. zabytków) oraz dla obszarów wskazanych do ochrony 2. Rewaloryzacja krajobrazu w studium uwarunkowań i zagospodarowania kulturowego gminy. przestrzennego gminy, 3. Kształtowanie spójnej • konsekwentne wdrażanie zapisów dokumentów przestrzeni gminnej sieci programowych w odniesieniu do zabytków i krajobrazu powiązań kulturowo- kulturowego gminy, przyrodniczych. • poprawa ładu przestrzennego wsi oraz 4. Kształtowanie struktur zapobieganie rozpraszaniu osadnictwa poprzez: przestrzennych w oparciu o - ochronę historycznie ukształtowanego układu przesłanki historyczne dróg, placów oraz relacji przestrzennych pomiędzy 5. Ochrona charakterystycznych zespołami zabytkowej zabudowy, elementów krajobrazu - wypełnianie zabudową wolnych działek kulturowego gminy. budowlanych w obszarach centrów wsi oraz 6. Ekspozycja najcenniejszych historycznych siedlisk w zgodzie z historyczną elementów dziedzictwa i kompozycją danego układu i gabarytami oraz formą krajobrazu kulturowego gminy. architektoniczną tworzącej go zabudowy, - wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudowę na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk, • ochrona panoram oraz przedpoli widokowych najcenniejszych elementów krajobrazu i dziedzictwa kulturowego, • podejmowanie działań związanych z likwidacją samowoli budowlanych.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Priorytet II: ZARZĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM GMINY

kierunki działań typy działań 1. Podniesienie standardu • rewitalizacja starego centrum Żukowa oraz przestrzeni publicznych o utworzenie parku w Żukowie, wartościach kulturowych. • rewaloryzacja zespołów zabytkowej zieleni (w tym 2. Podejmowanie działań gminnych parków, cmentarzy, obszarów zwiększających atrakcyjność nieczynnych cmentarzy), zabytków dla potrzeb • dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy społecznych, turystycznych i obiektach nie będących własnością gminy w postaci edukacyjnych. stosownej uchwały dotyczącej dotacji na prace 3. Podejmowanie działań remontowo-konserwatorskie przy zabytkach umożliwiających tworzenie ruchomych i nieruchomych, miejsc pracy związanych z • wspieranie działań związanych z zabezpieczeniem opieką nad zabytkami. obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżą (montaż instalacji przeciwpożarowej i alarmowej, zabezpieczeń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.), • iluminacja najcenniejszych zabytków gminy, • określenie zasad i konsekwentne ich wdrażanie w zakresie umieszczania szyldów i reklam na obiektach zabytkowych, • współpraca z urzędami pracy w zakresie prowadzenia bieżących prac pielęgnacyjnych, porządkowych i zabezpieczających na terenach objętych ochroną, • szkolenie osób bezrobotnych w rzemiosłach związanych z tradycyjną sztuką budowlaną, • wsparcie utrzymywania na rynku pracy zanikających rzemiosł i zawodów, • wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa drewnianego oferujących wypoczynek i rozrywkę (regionalne potrawy, zwyczaje itp.) oparte na miejscowych tradycjach, • wspieranie tworzenia regionalnych izb pamięci, skansenów itp.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Priorytet III: PROMOCJA I POPULARYZACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY

kierunki działań typy działań 1. Popularyzacja dziedzictwa • wspieranie działań edukacyjnych i promocyjnych kulturowego gminy. oraz popularyzujących wiedzę o dziedzictwie 2. Edukacja i popularyzacja kulturowym gminy, wiedzy o regionalnym • organizacja i wspieranie realizacji konkursów, dziedzictwie kulturowym. wystaw i innych działań edukacyjnych, 3. Promocja tradycyjnych form i • inicjowanie i organizacja obchodów Europejskich cech lokalnej architektury. Dni Dziedzictwa na obszarze gminy, 4. Szeroki dostęp do informacji • wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów o dorobku kultury regionalnej. promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy, • popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a także zagospodarowaniu obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, • wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez wspieranie i organizowanie zajęć, • upowszechnianie i edukacja tradycyjnych form i cech lokalnej architektury (w zakresie bryły, detalu architektonicznego, materiału, kolorystyki, rozwiązań konstrukcyjnych), • opracowanie szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych, samochodowych) wykorzystujących walory środowiska kulturowego, • opracowanie mapy zabytków gminy, jako atrakcyjnej graficznie formy promocji, ułatwiającej dotarcie do wszystkich elementów dziedzictwa kulturowego, • udostępnienie informacji o zabytkach gminy na stronie internetowej gminy.

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

8.1. Instrumenty prawne Problematyka zachowania dziedzictwa kulturowego będzie uwzględniana przez władze gminy w trakcie realizacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W ramach posiadanych instrumentów prawnych gmina przyczyniać się będzie do: - opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego gminy, - wspierania prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych przy zabytkach nieruchomych wraz z ich otoczeniem oraz w historycznych układach przestrzennych, a także zabytkowego wyposażenia i wystroju.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

8.2. Instrumenty koordynacji Realizacja Programu wymaga współpracy z instytucjami ochrony zabytków różnych szczebli, w tym z organizacjami pozarządowymi oraz Archidiecezją Gdańską i parafiami z terenu gminy.

8.3. Instrumenty finansowe Podstawowym narzędziem finansowym dla zachowania najcenniejszych zabytków gminy będą dotacje udzielane na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru, na podstawie Uchwały nr XLV / 745 / 2006 Rady Miejskiej w Żukowie z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie określenia zasad udzielania dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Planowane jest również wykorzystanie funduszy unijnych oraz dostępnych dofinansowań samorządu województwa pomorskiego.

8.4. Instrumenty społeczne W działaniach Gminy przewidywane jest prowadzenie działań z zakresu współpracy i współdziałania z właścicielami oraz użytkownikami zabytków (władzami kościelnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spółkami), a także edukacja i informacja odnośnie dziedzictwa kulturowego gminy Żukowo.

8.5. Instrumenty kontrolne Zadania sformułowane w niniejszym programie przewidują stosowanie dwóch form monitoringu jego realizacji: monitoringu zasobów (weryfikacja i aktualizacja gminnej ewidencji zabytków) oraz monitoringu stanu środowiska kulturowego.

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Za monitorowanie realizacji Programu Opieki odpowiada Burmistrz Żukowa, który co dwa lata będzie przedstawiał Radzie Miasta sprawozdanie z realizacji programu.

Przykładowe kryteria prowadzenia oceny realizacji programu opieki: • poziom (w %) wydatków budżetu gminy na ochronę i opiekę nad zabytkami, • liczba zrealizowanych konkursów, wystaw i działań edukacyjnych na terenie gminy, • liczba przygotowanych/wydanych wydawnictw (w tym folderów promocyjnych, przewodników), • liczba i długość (w km) utworzonych szlaków turystycznych i ścieżek rowerowych, • liczba szkoleń/liczba osób biorących udział w szkoleniach związanych z ochroną i popularyzacją dziedzictwa kulturowego.

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami

10.1. Publiczne źródła finansowania

W celu właściwej i skutecznej ochrony zasobów kulturowych wykorzystane zostaną środki możliwe do zabezpieczenia z budżetu gminy na ten cel, jak również w miarę możliwości prowadzone będą programy czerpiące z budżetów innych publicznych źródeł, tj.: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

1. Gmina: w budżecie gminy co roku zabezpieczane będą środki na zadania wynikające z niniejszego dokumentu.

2. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego: w ramach programu „Dziedzictwo Kulturowe priorytet Ochrona zabytków” przeznaczonego na dotacje prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru oraz programu „Dziedzictwo kulturowe priorytet Ochrona zabytków archeologicznych” przeznaczonego na dotacje związane z ewidencją i inwentaryzacją zabytków archeologicznych metodą badań powierzchniowych, w tym kontynuacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski oraz weryfikacja badań dotychczasowych; nieinwazyjnymi badaniami archeologicznymi z wykorzystaniem nowoczesnych metod i sprzętu; opracowaniem (monograficznym bądź syntetycznym) i publikacją wyników przeprowadzonych nieinwestorskich badań archeologicznych, w tym analizy i konserwacja pozyskanego materiału; analizami i konserwacją ruchomych zabytków archeologicznych przekazanych decyzją WKZ do depozytu instytucji kultury (zadanie może być realizowane wyłącznie przez instytucje kultury).

3. Pomorski Urząd Wojewódzki: w ramach rządowego programu Razem Bezpieczniej. Obszary działania na 2011 r. realizowane przez organizacje pożytku publicznego (dotacje) i samorząd terytorialny (porozumienia administracyjne), obejmują inicjowanie działań mających na celu ochronę zabytków oraz promowanie nowoczesnych technicznych środków zabezpieczeń (wraz z monitoringiem), zarówno na wypadek klęsk żywiołowych, jak i przestępczej działalności człowieka.

10.2. Środki pomocowe

Gmina zamierza korzystać z dostępnych dla gminy środków Unii Europejskiej w ramach różnych programów pomocowych, a także pomagać innym beneficjentom w pozyskiwaniu środków na cele związane z ochroną dóbr kultury.

Możliwości finansowania działań kulturalnych ze środków Unii Europejskiej:

A. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Priorytet „Kultura i dziedzictwo kulturowe”: Działanie 11.1 „Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym”, Działanie 11.2 „Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym”, Działanie 11.3 „Infrastruktura szkolnictwa artystycznego”.

B. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Priorytet 6 „Polska gospodarka na rynku międzynarodowym”: Działanie 6.4 „Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym”.

C. Program Operacyjny Kapitał Ludzki Priorytet 3 „Wysoka jakość systemu oświaty”: Działanie 3.3 „Poprawa jakości kształcenia”, Poddziałanie 3.3.4 Modernizacja treści i metod kształcenia – projekty konkursowe. Priorytet 7 „Promocja integracji społecznej”: Działanie 7.3 „Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji”. Priorytet 9 „Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach”: Działanie 9.5 „Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich”.

D. Regionalne Programy Operacyjne • Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Priorytet 6 „Turystyka i dziedzictwo kulturowe”: Działanie 6.1 „Infrastruktura wzmacniająca potencjał turystyczny”, Działanie 6.2 „Promocja i informacja turystyczna”, Działanie 6.3 „Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym”. Priorytet 8 „Lokalna infrastruktura podstawowa”: Działanie 8.1 „Lokalny potencjał rozwojowy”, Poddziałanie 8.1.1 „Lokalna infrastruktura wspierająca rozwój gospodarczy”. Priorytet 9 „Lokalna infrastruktura społeczna i inicjatywy obywatelskie”: Działanie 9.1 „Lokalna infrastruktura edukacyjna, sportowa i kultury”, Działanie 9.3 „Lokalne inicjatywy obywatelskie”.

E. Europejska Współpraca Terytorialna • Program Operacyjny Południowy Bałtyk184 Priorytet 2 „Atrakcyjność i wspólna tożsamość”: Działanie 3 „Zrównoważone wykorzystywanie dziedzictwa naturalnego i kulturowego dla rozwoju regionalnego”.

• Program Europa Środkowa Priorytet 4 „Poprawa konkurencyjności oraz atrakcyjności miast i regionów”: Obszar interwencji 4.1 „Rozwój policentrycznych struktur osadniczych oraz współpracy terytorialnej”, Obszar interwencji 4.2 „Uwzględnienie terytorialnych skutków zmian demograficzno- społecznych w rozwoju miejskim i regionalnym”, Obszar interwencji 4.3 „Kapitalizacja zasobów kulturowych dla uatrakcyjnienia miast i regionów”.

• Program Region Morza Bałtyckiego Priorytet 4 „Promowanie atrakcyjności i konkurencyjności miast i regionów”.

• Program Współpracy Międzyregionalnej (INTERREG IV C) Priorytet 2 „Środowisko naturalne i zapobieganie ryzyku”.

• Program Rozwój Obszarów Wiejskich Priorytet 3 „Jakość życia na obszarach wiejskich i zróżnicowanie gospodarki wiejskiej”: Działanie 3.4 „Odnowa i rozwój wsi”. Priorytet 4 „Leader”: Działanie 4.1 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju”, Działanie 4.2 „Wdrażanie projektów współpracy”.

• Program Kultura 2007–2013 Działania 1: „Wspieranie działań kulturalnych”: Podziałania: 1.1 „Wieloletnie projekty współpracy”, Podziałania: 1.2 „Działania w ramach współpracy”, Podziałania: 1.3 „Działania Specjalne”. Działania 2: „Wspieranie podmiotów działających w dziedzinie kultury na poziomie europejskim”. Działania 3 „Wspieranie badań oraz gromadzenia i rozpowszechniania informacji”: Podziałania 3.1 „Wspieranie punktów kontaktowych ds. kultury”,

184 Zgodnie z art. 21 Rozporządzenia w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Nr 1080/2006 20% środków z EFRR przeznaczonych na programy może być wydatkowanych w obszarach przyległych (rejon elbląski) do zasadniczego obszaru wsparcia. EFRR może także finansować wydatki poniesione w trakcie realizacji operacji lub ich części na terytorium państw spoza Wspólnoty Europejskiej do wysokości 10% kwoty swojego wkładu do danego programu operacyjnego, jeśli operacje te przynoszą korzyści regionom Wspólnoty. Reguła 10% będzie mogła znaleźć zastosowanie zwłaszcza w odniesieniu do Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ŻUKOWO na lata 2012-2015

Podziałania: 3.2 „Wspieranie badań w dziedzinie współpracy kulturalnej”, Podziałania: 3.3. „Wspieranie gromadzenia i rozpowszechniania informacji oraz działań maksymalizujących oddziaływanie projektów w dziedzinie współpracy kulturalnej”.

• Program Europa dla Obywateli Działanie 1 „Aktywni obywatele dla Europy”, Działanie 2 „Aktywne społeczeństwo obywatelskie w Europie”, Działanie 3 „Razem dla Europy”, Działanie 4 „Aktywna pamięć europejska”.

11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków

Cele określone w Programie Opieki nad Zabytkami Gminy Żukowo 2012-2015 będą osiągane poprzez: - wspólne działania władz Gminy Żukowo z Ministerstwem Kultury, Urzędem Marszałkowskim Województwa Pomorskiego, wojewódzkim konserwatorem zabytków, władzami kościelnymi oraz innymi jednostkami samorządu terytorialnego na zasadach porozumień, umów, itp. - inicjatywy własne władz Gminy Żukowo, - stosowanie instrumentów finansowych /dotacje, prowadzenie instytucji, nagrody, zachęty, itp./, - funkcje programowe /programy lokalne i projekty, kontrakty, itp./, - inne działania stymulujące.