Jarosław Ellwart

przewodnik turystyczny Żukowo Żukowo

Powierzchnia: 163 950 ha - w tym zabudowy 1556 ha - w tym lasy 3482 ha - w tym grunty rolne 10 704 ha - w tym wody 267 ha

Zaludnienie: 232 os./km2 Liczba mieszkańców 38 076 - w tym kobiet 19 102 - w tym mężczyzn 18 974

Liczba sołectw: 22 Liczba szkół: 14 (wg stanu na rok 2018)

2 Żukowo z lotu ptaka

Zapraszamy poznać najbliższe okolice Gdańska i Gdyni. W publikacji prezentujemy do Gminy Żukowo dzieje i atrakcje turystyczne poszcze- gólnych miejscowości (w porządku al- Gmina Żukowo, leżąca we wschodniej, fabetycznym) oraz opisujemy istnieją- sąsiadującej z Trójmiastem, części po- ce szlaki turystyczne, proponując także wiatu kartuskiego, w nieco magiczny autorskie trasy zwiedzania okolic Żuko- sposób – od swego powstania w 1975 wa, Banina i Chwaszczyna. Na wstępie roku – staje się nieustannie coraz bliż- przedstawiamy krótki rys historyczny, sza mieszkańcom Gdańska, Sopotu zaś na końcu umieszczone są przydat- i Gdyni. Powodów jest wiele, ale naj- ne informacje użytkowe. ważniejszymi są: coraz lepsze połącze- nia komunikacyjne, atrakcyjność inwe- Kaszubska tradycja stycyjna i kontakty rodzinne. Tu bowiem: w Baninie, Żukowie, Pępowie Żukowo jest kolebką kaszubskiego czy Chwaszczynie mieszkańcy Trójmia- haftu, którego podstawy opracowane sta szukają dla siebie nowego miejsca zostały w żukowskim klasztorze sióstr do zamieszkania. Także uruchomiona norbertanek. Kaszubszczyzna żywa jest do dziś wśród mieszkańców gminy – w 2015 roku Pomorska Kolej Metropo- w większych miejscowościach działają litalna ułatwiła mieszkańcom Gdańska oddziały Zrzeszenia Kaszubsko-Po- czy Gdyni poznawanie gminy Żukowo. morskiego, lokalne Koła Gospodyń Wystarczy w wolny dzień wsiąść do Wiejskich w nowoczesny sposób pod- składu PKM i zobaczyć, ile osób z rowe- trzymują tradycję kulinarną i lokalne rami i plecakami jedzie do Rębiechowa, zwyczaje. Wreszcie w Miszewku działa Banina czy Żukowa. stylowa gospoda „Mùlk” – aktualnie jedna najlepszych restauracji z kaszub- Nasz kieszonkowy przewodnik kieruje- skimi potrawami. my do turystów, którzy aktywnie chcą 3 Krótki rys historyczny Obecna gmina Żukowo stanowi połą- sieć osadniczą tworzyły osady m.in. czenie trzech historycznych obszarów w Żukowie oraz gród w Tuchomku. o nieco odmiennych tradycjach i dzie- W bliskim sąsiedztwie funkcjonowały jach. Zasadnicza, południowa i zachod- także grody w Otominie oraz w Młyn- nia część gminy to dawne dobra nor- kach koło Kczewa. Najstarszą znaną bertanek oraz ziemie związane z dokumentów lokacją na terenie gmi- administracyjnie ze starostwem w Mira- ny jest powstanie klasztoru norberta- chowie, a później w Kartuzach. Połu- nek w Żukowie, datowane na lata dniowo-wschodnia część przez wieki 1209–1216. Choć w tym czasie książęta znajdowała się w orbicie oddziaływań gdańscy prowadzili szeroko zakrojoną Gdańska – najważniejszego gospodar- akcję lokacji wsi i majątków, do dziś nie czo i niezależnego miasta Rzeczypo- zachowały się żadne dokumenty doty- spolitej. Północna część gminy wokół czące innych miejscowości gminy. Wia- Chwaszczyna do 1975 roku powiązana domo jednak, że XIII-wieczną genezę były administracyjnie z Wejherowem mają także , Przyjaźń, Rębiecho- i północnymi Kaszubami. wo oraz . To ostanie Ślady najstarszego osadnictwa na tere- w końcu XIII stulecia trafiło wraz nie gminy pochodzą sprzed około z Tuchomem w ręce oliwskich cyster- 3 tysięcy lat, z epoki żelaza. To m.in. sów. cmentarzyska odkryte w okolicach Kolejnym etapem rozwoju przestrzen- Glincza, Przyjaźni, Niestępowa i Banina. nego okolicy były XIV-wieczne­ lokacje We wczesnym średniowieczu tutejszą krzyżackie majątków rycerskich i wła- aecheo

4 Krótki rys historyczny

snych folwarków. Do części z nich za- Mapa okolic Gdańska z końca XVIII w. kon krzyżacki sprowadził osadników (w zbiorach Staatsbibliothek Berlin) z Niemiec, co zdecydowało o wieloet- niczności okolic Żukowa. Wspomniane Spory te okazały się mało istotne w ob- już Chwaszczyno i na począt- liczu wojen ze Szwecją, które bezpo- ku XIV wieku stało się dobrami bisku- średnio dotknęły region Żukowa pów kujawskich. Panowanie krzyżackie i Chwaszczyna w 1629 roku oraz póź- zakończyło się w 1466 roku, wraz z za- niej, podczas tzw. szwedzkiego warciem pokoju kończącego 13-letnią wojnę polsko-krzyżacką. Od tego cza- Norbertanki z Żukowa su wsie krzyżackie stały się królew­ szczy­znami, a większość posiadłości Pierwszy żeński klasztor na Pomorzu rycerskich oraz klasztornych otrzymała Gdańskim liczył od 30 do 60 sióstr. Na potwierdzenie dawnych nadań. jego czele stała przeorysza (magistra). Siostry zajmo­wały się nauczaniem Około roku 1540 dotarła tu fala refor- w szkole i no­wicjacie oraz zarządzały macji. Żukowo przeżyło kryzys życia klasztornym­ majątkiem. Prócz szkoły zakonnego, który o mało nie spowodo- przyklasztornej działał tu także szpi- wał upadku klasztoru. Początek tal-hospicjum. Norbertanki żukowskie XVII wieku przyniósł kontrreformację pochodziły głównie z Pomorza. Wiele i trwające przez kilkadziesiąt lat zmaga- z nich wy­wodziło się ze znamienitych nia o rząd dusz. Bliższe Gdańskowi rodów miesz­czańskich i szlacheckich. miejscowości pozostały protestanckie, Materialnym zabezpieczeniem po­ zaś okolice Żukowa i Chwaszczyna trzeb klasztoru były liczne posiadłości opowiedziały się za katoli­cyzmem. ziemskie.

5 Krótki rys historyczny

„­potopu”. Tutejsze dobra szlacheckie i ko- niego majątków znajdujących się dziś ścielne zostały splądrowane i poważnie się w granicy dzisiejszej gminy Żukowo. zniszczone. Straty materialne i wylud- W 1818 roku utworzono nowe powiaty. nienie były na tych ziemiach tak wiel- Obszar obecnej gminy znalazł się kie, że przez ponad 50 lat nie udało się w większości w granicach powiatu kar- wsiom i majątkom przywrócić dawnej tuskiego (z wyjątkiem Chwaszczyna świetności. Odbudowę przerywały ko- i Tuchomia, pozostających w powiecie lejne wojny jakie na Pomorzu toczyły wejherowskim). Przeprowadzona w la- ze sobą były Prusy, Rosja i Szwecja. tach 40. i 50. XIX wieku budowa trak- W 1734 roku przez Kaszuby uciekał do tów drogowych z Gdańska do Kartuz, Gdańska przed wojskami rosyjskimi Koś­cierzyny i Lęborka wpłynęła na in- niedoszły król Polski, Stanisław Lesz- tensyfikację rozwoju gos­po­darczego czyński. okolicy. Zaczęły powstawać drobne W październiku 1772 roku teren obec- zakłady przemysłowe, znacząco wzro- nej gminy zajęli pruscy urzędnicy. Jed- sła liczba mieszkańców. Koniec nym z pierwszych posunięć było prze- XIX wieku przyniósł też ożywienie poli- jęcie przez pruski skarb państwa dóbr tyczne i rozwój narodowej świadomo- królewskich i kościelnych. Wprowadzo- ści mieszkańców. Powstało wówczas no też reorganizację administracyjną. wiele propolskich organizacji społecz- Początek XIX wieku to czas wojen na- nych i gos­po­darczych. poleońskich. Żukowa i okolic nie objęły Zgodnie z traktatem wersalskim odro- granice utworzonego wówczas przez dzona Polska objęła m.in. niemal cały Francuzów Księstwa Polskiego, zaś obszar dzisiejszej gminy. Lata między- Gdańsk, który stał się wtedy Wolnym wojenne były czasem gos­po­dar­czej Miastem, utracił część należących do recesji. Rozwijały się lokalna prasa

6 Krótki rys historyczny

i organizacje­­ patriotyczne. Bliskość Elektrownia w Rutkach ok. 1910 r. (ze zbiorów prywatnych) Wolnego Miasta sprawiła, iż mieszkań- cy dostrzegli zagrożenie niemieckim rewizjonizmem i przeciwstawiali się Dynamiczny rozwój miejscowości na mu. We wrześniu 1939 roku obszar terenie gminy Żukowo nastąpił w la- gminy bez walk został zajęty przez woj- tach 70. i 80. XX wieku. W 1973 roku, ska hitlerowskie. Niemcy od razu wpro- w ramach reformy utworzono gminę wadzili własną administrację, dokonali Żukowo. Po likwidacji powiatów eksterminacji polskiej elity oraz wysie- w 1975 roku przyłączono do niej dwa dlili ludność, która przybyła tu w cza- duże sołectwa: Chwaszczyno i Tuchom, sach II Rzeczypospolitej. Wyzwo­lenie wcześniej należące do gminy Kielno gminie Żukowo przyniosły wojska ra- w powiecie wej­herowskim, jednocze- dzieckie w marcu 1945 roku. Ciężkie śnie odłączając okolice Rębiechowa walki w okolicach pochłonęły blisko i Kokoszek (dziś Gdańsk). W 1989 roku 4 tys. ofiar wśród Rosjan. Niestety, Ar- Żukowo uzyskało prawa miejskie. Plany mia Czerwona zapisała się w pamięci podziału gminy na miasto Żukowo i sa- miesz­kańców czarnymi zgłoskami. modzielną gminę wiejską zostały od- Aresztowania, masowe rabunki i gwał- rzucone przez lokalną społeczność. ty na tutejszej ludności – tak wyglądały Dziś gmina Żukowo należy do powiatu pierwsze dni tej „wolności”. Nowe po- kartuskiego i jest jedną z najszybciej rządki w krótkim czasie zaprzepaściły rozwijających się gmin środkowych Ka- przed­wojenne tradycje samorządności szub. mieszkańców. Także wysiedlenia osiad- łych tu od stuleci Niemców znacząco zmieniły strukturę narodo­wościową.

7 Miejscowości gminy Babi Dół

Wieś sołecka w południowej części nia (kuźnia) produkująca drut. Okolicz- gminy, przy drodze krajowej nr 20 do ne lasy, szczególnie te nad Radunią, Kościerzyny, w pobliżu przełomowego chętnie odwiedzano w celach rekreacyj- odcinka Raduni i rezerwatu przyrody nych. Niedzielne spacery­ nad rzekę, do „Jar Raduni”. Liczy 279 mieszkańców. ła­we­czki na „Pięknym widoku” i most- ku przy hamerni, zazwy­ ­czaj kończono Od średniowiecza okolice Babiego w babidolskiej karczmie. Niestety, bu- Dołu należały do żukowskich norberta- dowa w latach 20. XX wieku magistrali nek. Nazwa wsi wywodzi się podobno kolejowej do Gdyni zniszczyła więk- od głębokiego wąwozu biegnącego na szość tutejszych tras spacerowych, co południe od wsi (dziś przecina go szosa ostatecznie przyczyniło się do upadku do Kościerzyny). W okolicznych, rozle- tutejszej karczmy. głych lasach wypalano smołę i węgiel Po 1945 roku obok miejscowości rozlo- drzewny. kowano jednostkę wojsk rakietowych, Pierwsza pisana informacja o Babim co skutecznie zablokowało rozwój wsi. Dole pochodzi z 1749 roku. Istniała tu We wsi mieszkali też pracownicy leśni. wówczas karczma i mieszkało­ kilka ro- Wojsko opuściło Babi Dół dopiero dzin, dzierżawców ziemi klasztornej. w 1993 roku. Wieś ma niewątpliwie po- Po kasacie żukowskiego zakonu jego tencjał jako zaplecze turystyczne wycie- grunty zajął pruski Skarb Państwa. Ist- czek w okoliczne lasy – czy to nad Jar niejąca tu karczma do roku 1914 znaj- Raduni, czy do kamiennych kręgów dowała się w rękach rodziny Ziscków. pod Trątkownicą. Działa tu restauracja, W końcu XIX wieku mieścił się w Babim sklep wielobranżowy i jedno gospodar- Dole obwód leśny oraz działała hamer- stwo agroturystyczne.

Radunia w rezerwacie Jar Raduni

8 Babi Dół

Kamienne Wesele

Rezerwat Jar Raduni powstał Kuchennych rewolucjach Magdy w 1972 roku w celu ochrony fau- Gessler specjalnością zakładu stał się ny i flory rzeki Raduni, która mię- schabowy. W rozsądnie skonstruowa- dzy Babim Dołem a Rutkami przebija nym menu prócz schabowego są też się przez morenowe wzgórza. Wzdłuż zupy i dania przekąskowe. Choć opinie rzeki, po zachodniej stronie, biegnie tu o miejscu są różne, w weekendy lepiej ścieżka i niebieski szlak pieszy PTTK dokonać wcześniejszej rezerwacji [Babi (Szlak Kartuski). Przez rezerwat nie wol- Dół 28, tel. 781 856 791, czynne co- no spływać kajakami! dziennie od 10:30 do 20:00]. Dworzec kolejowy i towarzyszą- ce mu obiekty zbudowano w la- Kamienne Wesele tach 20., podczas realizacji ma- Malowniczo położony na skraju le- gistrali kolejowej Śląsk – Gdynia. Całość śnej polany zespół gockich kurhanów utrzymana jest w stylu architektonicz- i kamien­nych kręgów położony 2,5 km nym inspirowanym renesansowym bu- na południowy wschód od wsi, przy downictwem okolic Lu­blina. leśnej drodze do osady Trątkownica (gm. Somo­nino). Droga do kurhanów Schrony i obiekty techniczne jest oznakowana kierunkowskazami. dawnej jednostki rakietowej Cmentarzysko składa się z 5 kurhanów wraz z budynkami koszar (dziś i 3 kamiennych kręgów o średnicach mieszkania komunalne) położone są od 15 do 20 m. Część kurhanów pokry- na wschód od wsi. ta jest, niewidocznym dziś, kamiennym płaszczem. Przez lata obiekt badany Restauracja Schabowy raz, sty- był przez archeologów z Uniwersytetu­ lizowana na góralską karczmę, Łódzkiego. została otwarta w 2007 roku. Po

9 Miejscowości gminy Banino

Druga pod względem wielkości i liczby XIX wieku zaczęło się rozwijać także ludności wieś w gminie Żukowo liczy jako wieś chłopska. Podział Banina na dziś 6419 mieszkańców. Gwałtowny dwa obszary – dworski i wieś chłopską rozwój Banina związany jest z budową – utrzymał się aż do 1945 roku, kiedy to kolejnych osiedli mieszkaniowych grunty obu majątków rozdzielono mię- dzy miejscowych chłopów. w południowej części gminy, przy dro- dze krajowej nr 20 do Kościerzyny, w po- Przez ponad 70 lat, od końca XIX wieku, bliżu przełomowego odcinka Raduni Banino było wsią gminną, administra- i rezerwatu przyrody „Jar Raduni”. cyjnie obsługującą miejscowości­ z cen- tralnej i północnej części współczesnej W roku 1283 książę Mestwin II podaro- gminy Żukowo (bez Chwaszczyna wał Banino klasztorowi cystersów w Oli- i Tuchomia). Gmina Banino została włą- wie. Wiadomo, iż zakonnicy wystawili czona do gminy Żukowo z dniem tu kościółek parafialny. Wieś znacznie 1 stycznia 1973 roku. Od początku lat ucierpiała podczas wojny króla Stefana 90., dzięki bliskości Gdańska, wieś Batorego z Gdańskiem w roku 1577. szybko się rozbudowuje, nabierając W 1717 roku opat Hacki przekazał charakteru podmiejskiego. Banino sko- Brandtowi wioskę Banino w pięćdzie- munikowane jest z Gdańskiem linią au- sięcioletnią dzierżawę, zobowiązując tobusową nr 126 oraz pociągami PKM. go do budowy nowego kościoła. Najprawdopodobniej­ nie doszło do wy- Kościół parafialny Niepokalane- pełnienia umowy. Po kasacie klasztoru go Poczęcia NMP wybudowany w Oliwie Banino stało się wsią dworską przez mieszkańców wsi w roku z dwoma folwarkami. W II połowie 1982 jako filia parafii w Żukowie. Usa-

Kościół w Baninie

10 Banino modzielnienie się parafii nastąpiło w la- jest dawna karczma Pizzeria u Daniela tach 90. Msze święte w niedzielę o 7:15, [ul. Lotnicza 34a, tel. 509 393 649 www. 8:45, 10:30, 12:00 i 17:00. barudaniela.pl]. Przy głównej ulicy dzia- ła Restauracja Expressja [ul. Lotnicza Pozostałość dawnego założenia 62, tel. 661 456 339 www.expressja.pl]. dworsko-parkowego z zabudo- Niedaleko funkcjonuje restauracja waniami folwarcznymi, resztów- Smacznego [ul. Lotnicza 97a, www. ką parku i przebudowanym dworem smacznego.gda.pl tel. 782 200 782]. znajdują się w centrum wsi, przy dro- dze do Pępowa. Dworek Banino – restauracja, ho- tel, spa & wellnes [ul. Sosno- Sieć gastronomiczna we wsi roz- wa 17, tel. 58 694 36 96, wija się dynamicznie. Najstarsza www.dworekbanino.pl].

11 Miejscowości gminy Borkowo

Sąsiadująca z Żukowem od zachodu ne zaś Borkowo Królewskie to grunty rolnicza wieś położona jest w pobliżu po­ło­żone bliżej jezior Głębokiego oraz jezior Głębokiego i Karlikowskiego. Karlikow­skiego. Wzdłuż granic wsi biegną szosa do Kar- Początki­ turystycznego rozwoju wsi, tuz oraz linia kolejowa z Gdyni do Ko- podobnie jak pobliskiego Borowa (gm. ścierzyny. Borkowo liczy dziś 1226 ), się­gają już lat 30. W lesie nie­o­ mieszkańców. podal Jeziora Karlikowskiego powstał wówczas nowocze­ sny­ i rozległy Obóz Najstarsza wzmianka o nim pochodzi Przyspo­ sobienia­ Wojsko­ wego­ Ko­biet. z 1385 roku. W czasach I Rzeczypospo- Prócz ćwiczeń wojs­ kowych­ odbywały litej wieś ta dzieliła się na dwie części – się tu wtedy także różne masowe impre- Borkowo Królewskie (domenę należącą zy. Od początku lat 60. XX wieku nadje- do króla) i Borkowo Szlacheckie, gdzie ziorne części Borkowa i Borowa zaczęły gospodarowali Borkowscy z przydom- się szybko rozrastać, tak że obecnie kiem Bronk. W końcu XVI wieku kró- trudno wskazać granice między tymi lewską domenę trzymała bankierska miejscowościami. Wśród lasu powstały rodzina Loitzów. Za króla Jana III- So osiedla willowe, które ożywają głównie bieskiego domena,­ za zasługi w wypra- w weekendy i podczas wakacji. Latem wie wiedeńskiej, została oddana w wie- Borkowo posiada połączenie komuni- czystą dzierżawę niejakim Gołuńskim. kacją miejską z Gdynią (w dni plażowe Czas zatarł granice obu miejscowości. – wybrane kursy linii „Z”) oraz kolejowe Dawne Borkowo Szlacheckie to dzisiej- na trasie Gdynia – Kościerzyna i tabo- sza starsza część Borkowa (przy szosie rem PKM kursującym z Kartuz do z Żukowa do Kartuz) koło Rutek, daw- Gdańska-Wrzeszcza.

Wnętrze kuźni Laskowskich w Borkowie

12 Żukowoy

Jezioro Głębokie

Kuźnia Laskowskich z 1937 roku wych. Nad jeziorem nie ma miejsca do usytuowana w centrum starej plażowania, ale turyści często wykorzy- wsi, przy szosie z Żukowa do stują południowy brzeg – w pobliżu Kartuz. Usługi kowalskie świadczono tu szosy do Kartuz. Zbiornik jest prywatny, już od 1912 roku. W niewielkim warsz- ale wolno w nim łowić ryby. Zezwole- tacie wykonywane są nadal wyroby nie na wędkowanie kupić można ozdobne – kute kraty, balustrady, latar- w PZW (Gdańsk lub Żukowo.) nie i elementy mebli. Gospoda U Szadego funkcjo- Jezioro Głębokie [56 ha] to ryn- nująca od kilkunastu lat i cieszy nowy zbiornik położony na za- się zasłużoną renomą. Przez cały chód od wsi o głębokości śred- rok można tu smacznie zjeść, kupić wy- niej 6,2 m i głębince 20,9 m. Jezioro roby masarnicze, a w weekendy poba- należy do kilku właścicieli, stąd pro- wić się przy muzyce [ul. Kartuska 82, tel. blem z zakupem pozwoleń na połów 58 681 74 35, czynne od godz. 9:00 do ryb. Tradycyjna plaża przy północnym 21:00 zimą i do 22:00 latem] krańcu jeziora, obok ulicy Leśnej. Hotel Czarny Kos*** to cało- Jezioro Karlikowskie [31 ha] to roczny obiekt wypoczynkowy zbiornik wypełniający południo- łączący cechy rodzinnego pen- wą część polodowcowej rynny sjonatu i SPA z otwartą także dla gości biegnącej na zachód od wsi. Jest zewnętrznych niewielką restauracją znacznie płytsze niż Jezioro Głębokie – [ul. Letniskowa 10, tel. 58 681 81 06, maksymalna głębokość nie przekracza www.czarnykos.pl]. 6 m. W lasach od strony Borkowa znaj- duje się sporo willi i domków letnisko-

13 Miejscowości gminy Chwaszczyno

Największa wieś gminy Żukowo leży dziś administracyjnie do Gdyni. Przy- w jej północnej części, przy skrzyżowa- należność administracyjna samego niu szos z Gdyni do Żukowa i z Gdań- Chwaszczyna zmieniała się wielokrot- ska do Szemudu i Wejherowa. Liczy nie. W 1922 roku stało się ono wójto- dziś 3521 mieszkańców. stwem w powiecie wejherowskim, a tuż przed wybuchem wojny awansowało Dawna wieś książęca podarowana na stolicę gminy. W końcu lat 50. w roku 1283 cystersom z Oliwy. W roku XX wieku Chwaszczyno włączono do 1301 cystersi oddali Chwaszczyno bi- gromady Kielno i dopiero w wyniku skupom kujawskim, którzy władali tu- reformy administracyjnej z roku 1974 tejszym majątkiem aż do czasu rozbio- przyłączono do gminy Żukowo. rów. Wraz z pobliskim Wielkim Kackiem dobra te stanowiły tzw. Klucz Obecnie Chwaszczyno, ze względu na Kacki. Po I rozbiorze Polski dobra bi- bliskość Gdańska i Gdyni, dzięki ży- skupie zostały upaństwowione. Podział wiołowej rozbudowie nabiera charakte- na wieś chłopską i folwark funkcjono- ru miasteczka. Posiada połączenia ko- wał do lat 30. XIX stulecia, kiedy to na- munikacją publiczną z Gdynią (linie stąpiła parcelacja folwarku. Na począt- 169, 171 i Z), z Gdańskiem (linia 171) ku XIX wieku w okolicach Chwaszczyna i Żukowem (linia Z). osiedlono niemieckich kolonistów spro- wadzonych z Wirtembergii. Stworzyli Kościół św. Szymona i Judy wy- oni dwie niezależne osady – w rejonie budowano w roku 1723 z fun- obecnych Karczemek (aktualnie w gmi- duszy bp. Krzysztofa Szembeka nie Szemud) i na tzw. Kolonii, należącej na miejscu wcześniej istniejącej świąty-

Stary kościół w Chwaszczynie

14 Chwaszczyno

ni. Ze względu na wzrost liczby miesz- żeństwa odbywają się o 7:00, 9:00, kańców obiekt rozbudowano w roku 10:30 (suma), 12:00 (z udziałem dzieci) 1875. W XVIII wieku kościół słynął z cu- i o godzinie 19:00. downego krzyża (do dziś wieńczącego barokowy ołtarz główny). Obecnie Jezioro Osowskie [29 ha] to je- szczególną czcią otaczana jest gotycka zioro rynnowe o głębokości do figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, 9 m, położone na wschodnich zwana także Matką Boską Chwaszczyń- obrzeżach wsi, przy drodze nr 218. Re- ską. W ostatnich latach, ze względu na kreacyjnie wykorzystywana jest trawia- rozwój miejscowości, parafia wybudo- sta plaża przy zachodnim krańcu. Je- wała po sąsiedzku nowoczesny, okaza- zioro jest prywatne a pozwolenie na ły kościół (1200 miejsc) z mierzącą 33 wędkowanie kupuje się u właścicieli m wieżą dzwonną. Niedzielne nabo- (Osowa, ul. Chełmińska 18).

15 Żukowo

Jezioro Osowskie w Chwaszczynie

Jezioro Wysockie [37 ha] to jezioro i dalej szlakiem żółtym pieszym, kieru- rynnowe położone na pograni- jąc się w stronę Gdyni. czu gminy Żukowo i miasta Restauracja Orchidea usytu- Gdańska, częściowe w obrębie sołectwa owana jest w centrum Nowy Świat. Mimo panujących o nim Chwaszczyna. Od lat 60. istniała opinii, jest płytsze niż Jezioro Osowskie, tu restauracja Wanoga, którą właściciel bo głębinka liczy tu 5,9 m. Przy południo- gruntownie rozbudował [ul. Gdyńska wym krańcu jeziora, w Nowym Świecie, 55, tel. 58 552 80 26, czynne od znajduje się tradycyjna trawiasta plaża. 10:30 do 21:30, www.restaura- W sezonie po sąsiedzku funkcjonuje bar. cja-orchidea.com]. Choć zbiornik jest prywatny, pozwolenia wędkarskie wykupić można w PZW Pizzeria Gorący Piec usy- (Gdynia, Żukowo). tuowana jest przy wyjeździe ze wsi w kierunku Gdyni. Oferuje Wieża widokowa na górze Do- doskonałe pizze z pieca opalanego nas czynna jest od kwietnia do drewnem, dania kuchni włoskiej oraz października w godzinach od niezły wybór win [ul. Gdyńska 103/2, 10:00 do 18:00. Platforma widokowa tel. 58 333 54 44, otwarte co- jest umieszczona w połowie wysokości dziennie od 12:00 do 20:00, masztu nadawczego telefonii cyfrowej. a w czwartki, piątki i soboty do Sama góra Donas jest najwyższym 21:00, www.goracypiec.pl]. wzniesieniem Pojezierza Kaszubskiego w jego północno-wschodniej części. Osaka Sushi restauracja specjali- W 1975 roku rejon samego wzgórza zująca się przygotowywaniem został administracyjnie przyłączony do sushi „z pasją” [ul. Gdyńska 103/4, Gdyni. Od strony Chwaszczyna dojść www. osakasushi.pl, tel. 518 223 332] do wieży najłatwiej ulicą Rewerenda

16 Leźno i Leźno i Lniska

Dawny majątek ziemski i folwark leżący Sierakowic) oraz młyna Strzelniczka, przy drodze łączącej Żukowo z Gdań- tożsamego z Lniskami. Po roku 1466 skiem składa się obecnie z dwóch au- Leźno było królewszczyzną nadawaną tonomicznych części – historycznej wsi w dzierżawę rodom szlacheckim. Go- przy dawnym majątku i wybudowane- spodarowali tu m.in. Heidensteinowie, Bielińscy, Przebendowscy i Grabowscy. go w latach 60. i 70. osiedla popege- Zapuszczony majątek w 1786 roku na- erowskiego przy Szosie Gdańskiej. Czę- był Georg Helffenstein. Dobra dopro- ścią sołectwa jest dawny majątek, wadzono do porządku, rozbudowując a dziś przysiółek Lniska. część folwarczną i pałac. Grunty rolne Nazwa Leźno pojawiła się w dokumen- zostały zmeliorowane, a wzdłuż dróg tach w roku 1338, gdy ówczesny wielki do Pępowa i Czapli nasadzono szpalery mistrz nadał te dobra niejakiemu Gotlo- drzew. W 1832 roku wnuk Georga Helf- wi. Prof. Breza, w pracy na temat nazw fensteina dobra leźnieńskie sprzedał gminy Żukowo, wskazuje jeszcze na rodzinie Hoene, która gospodarowała znacznie wcześniejszy zapis Lessno, tu do roku 1945. Po wojnie z dawnego w dokumentach z 1241 roku. W czasach majątku utwo­rzono PGR, w którym za- krzyżackich Leźno składało się z Wiel- trudnienie znaleźli miej­scowi Kaszubi. kiego Leźna (nieistniejąca dziś wieś Młyn u ujścia Strzelenki do Raduni wy- przy trasie z Gdańska do Żukowa, zapi- budowano w 1413 roku, należał do sana właśnie Gotlowi), Małego Leźna Oswalda, sędziego okręgu tczewskiego, (obecna wieś Leźno, którą z nadania który uchodzi za protoplastę rodziny Winrycha von Kniprode od 1382 roku Ostoja-Lniskich. W 1526 roku jego poto- dzierżył Piotr z Lewina, m.in. właściciel mek, piszący się już jako Piotr Lniski,

Pałac Hoenów w Leźnie

17 Miejscowości gminy

otrzymał pot­wier­dzenie przywileju na sytetu Gdańskiego oraz restauracja dobra Lniszcze. Lniscy wkrótce jednak specjalizująca się w kuchni polskiej opuścili Lniska,­ a majątek został włą- [czynna od 13:00 do 21:00]. W pałacu czony do dóbr Leźno-Pępowo. znajdują się też sale konferencyjne Leźno to dziś szybko rozwijająca się i no- i pokoje hotelowe [Leźno 45, tel. woczesna wieś. W latach 80. rozpoczęto 58 681 81 11, www.palacwleznie.pl] tu budowę kościoła – dziś jest to świąty- nia parafialna. Kościół Św. Stanisława Biskupa Zespół pałacowo-parkowy Hoe- i bł. Karoliny Kózkówny wybudo- nów składa się z XIX-wiecznej wano w latach 1985–1992. Para- rezydencji w stylu neorenesan- fia w Leźnie powstała w 1982 roku. To sowym z 1884 roku i parku kra- obiekt współczesny, ale warto wejść jobrazowego. Dawniej częścią do świątyni i obejrzeć zajmujący całą założenia były też niedostępne ścianę prezbiterium fresk przedstawia- obiekty folwarczne. Przy okazji jący męczeństwo św. Stanisława. XIX-wiecznej przebudowy rezydencji Młyn na Strzelence wybudowa- Hoene przekształcił istniejący tu park no około 1860 roku wraz z bu- w jeden z najpiękniejszych w okolicy.­ dynkiem mieszkalnym i maga- Hoenom Gdańsk zawdzięcza także zynem (przy szosie). Po wojnie młyn słynny Park Oruński. Po wojnie, od po- został upaństwowiony i dopiero na łowy 1945 roku mieściła się tu dyrekcja początku lat 90. nabyła go rodzina PGR i mieszkania pracownicze. miejscowych młynarzy. Dziś jednak nie Od 1994 roku w pałacu działa miele się tu już mąki – Strzelenka napę- ośrodek konferencyjny Uniwer- dza turbiny elektryczne.

Mała Elektrownia w Lniskach

18 Łapino Kartuskie Łapino Kartuskie Położona na południowo-wschodnim schowie. W XIX wieku nastąpił szybki krańcu gminy wieś sąsiaduje z Jezio- rozwój Łapina, spowodowany przede rem Łapińskim, Przyjaźnią i... Kolbuda- wszystkim wybu­dowaniem nad Radu- mi. Ta rolnicza dawniej miejscowość nią, u ujścia potoku Struga, nowocze- powoli przekształca się w podmiejskie snej papierni i fabryki papy. Jej ówcze- osiedle i letnisko. Przez wieś biegnie sny właściciel, niejaki Schottler, w 1903 roku nabył także sam majątek. Wkrótce szosa Żukowo – Gdańsk. Lniska liczy jednak zbankrutował i w 1912 roku Ła- dziś 456 mieszkańców. pino stało się własnością skarbu pań- Łapino, wymieniane w dokumentach stwa. Po zakończeniu I wojny świato- z 1389 roku jako majątek rycerski nale- wej grunty Łapina zostały podzielone żący do familii Hasse, od roku 1428 na- na dwie części: jedna z nich (zachodnia) leżało do szpitala św. Elżbiety w Gdań- znalazła się w Polsce, druga zaś sku. Przez blisko 400 lat było (wschodnia) weszła w skład Wolnego folwarkiem puszczanym w dzierżawę, Miasta Gdańska. Podział ten nie zmie- głównie rodzinom gdańskich patrycju- nił się także po wojnie – obecnie tzw. szy. I tak w XVI wieku gospodarował tu Łapino Dolne (owa część wschodnia) Adrian von der Linde, który wzniósł należy do gminy Kolbudy, a Łapino w Łapinie renesansowy dwór. W czasie Kartuskie (część zachodnia) – do gminy wojen napoleońskich miasto Gdańsk Żukowo. Od dawna są problemy z na- straciło prawa do majątków leżących na zewnictwem, bowiem innych nazw tzw. Wyżynach, m.in. do Łapina. używają mieszkańcy (Dolne, Górne), W 1816 roku, po nastaniu rządów pru- a inne jest w ofi­c­jalnych wykazach, skich, łapińskie dobra nabyli Windi- gdzie zamiast Łapina Górnego figuruje

Dawna szkoła i poczta wiejska

19 Żukowo

Jezioro Łapińskie

Łapino Kartuskie. Nad położonym Roma. Jezioro znajduje się pod opieką wśród mieszanego lasu Jeziorem Łapiń- Gdańskiego Okręgu PZW, od którego skim od lat 70. XX wieku działają ośrod- można nabyć prawo do połowu. W je- ki wczasowe. ziorze występowały dawniej m.in. wę- Pozostałości zespołu dworsko- gorze, liny, leszcze, karpie i sandacze, -folwarcznego przy północnym ale zbiornik został podobno w ostat- krańcu jeziora, z zachowanymi nich latach skutecznie przełowiony. obiektami gospodarczymi z początku XX wieku oraz okazały budynek daw- Ośrodek wypoczynkowo-szko- nej wiejskiej szkoły i urzędu pocztowe- leniowy Roma oferuje 180 go (dziś m.in. sklep). miejsc noclegowych w dom- kach letniskowych i budynku XIX-wieczna papiernia (dziś fa- hotelowym. W sezonie funkcjo- bryka izolacji) nad Radunią nuje tu plaża oraz wypożyczalnia (w części Łapina należącej już sprzętu pływającego. Prócz restauracji do gminy Kolbudy). (czynnej od 14:00 do 20:00) znajdują się tu także chata grillowa oraz otwarty Jezioro Łapińskie [42 ha] – ryn- w sezonie bar przy plaży, czynny nowy zbiornik o głębokości do codziennie od 10:00 do 17:00 8 m, posiadający połączenie [Kolbudy, Łapino 1, tel. 666 321 z Radunią. Turystyczne zagospodaro- 666, http: wypoczynekroma.pl/]. wany jest południowo-wschodni brzeg leżący już na terenie gm. Kolbu- Sakowcówka - gospodarstwo agrotur- dy. Znajdują się tu liczne pomosty i pla- styczne z zapleczem jeździeckim i hote- ża oraz wypożyczalnia sprzętu pływają- lem dla koni [Łapino Kartuskie 30, tel. cego w obrębie ośrodka wczasowego 509 765 233, www.sakowcowka.pl].

20 Małkowo Małkowo

Nieduża, zwarta rolnicza wieś i dawny osobie prywatnej w 2002 roku a zakwa- majątek położone na północ od Żuko- terowani tu wcześniej mieszkańcy prze- wa, w dolinie rzeki Słupinki. Wieś liczy nieśli się do dawnych koszar w Babim dziś 682 mieszkańców. Dole. Rozpoczęty przed kilku laty re- mont został niestety przerwany i dziś W 1339 roku dobra Małkowo z rąk wiel- pałac jest niedostępny. kiego mistrza Dietera von Altenberga otrzymał Stibor. Później należały one do XIX-wieczny pałac w otoczeniu Kczewskich (von Exow), którzy w 1427 reliktu parku, dziś opuszczony roku sprzedali Małkowo zakonowi kar- i niedostępny dla turystów. tuzów. Po I rozbiorze Polski Małkowo zostało wydzierżawione rodzinie von Karczma Uroczysko specjalizu- Brauneck, a w 1809 roku sprzedane Ar- je się w typowych daniach mię- noldim. Ostatnim jego właścicielem był snych – warto tu zajrzeć na go- Max Bölcke. Po 1945 roku majątek został lonkę z kapustą, zrazy czy schabowego upaństwowiony i wkrótce przekształco- z zapiekanymi ziemniakami. Wnętrze ny w PGR. W 1993 roku część ziemi po siermiężne, ale ceny niskie, a jedzenie dawnym PGR nabyła Ekofarma – ekolo- smaczne (czynne od 10:00 do 18:00). giczne gospodarstwo stworzone przez podmioty: polski i holenderski.­ Firma ta Agro Nad Stawem [ul. Pa- otworzyła m.in. nowoczesną mleczarnię łacowa 58A, tel. 605 403, i zajęła się ekologiczną uprawą ziemi www.agronadstawem.pl]. oraz hodowlą krów mlecznych. Zabudo- wania folwarczne zostały sprzedane

Opuszczony pałac w Małkowie

21 Miejscowości gminy Miszewo

Rozbudowująca się wieś położona 11:00 do 21:00 [Miszewko, ul. Ka- przy zbiegu trasy z Gdyni do Żukowa szubska 63, tel. 58 728 41 92, rezer- i z Gdańska-Wrzeszcza do Przodkowa. wacje wew. 1, www.mulk.pl]. Miszewo w źródłach pojawiło się pod Restauracja Czerwony Konik to koniec XIII wieku. W 1339 roku wraz dania kuchni polskiej. Czynna z Małkowem dobra te otrzymał rycerz pn–pt 8:00–21:00, w sb 11:00–21:00 Czcibór (Stibor). Odtąd Miszewo wy- i w nd 20:00. [Miszewko, ul. Gdyńska 24, mieniane jest jako dobro rycerskie. Pier- www.restauracjaczerwonykonik.pl, tel. wotnie wieś nazywała się Mniszewo, stąd i nazwisko wymienianych w doku- 600 698 459]. mentach właścicieli. W XVII wieku, Restauracja Mała Cegielnia ofe- prócz folwarku, we wsi znajdowało się ruje pizzę, burgery i kilka cieka- 12 gospodarstw chłopskich, 3 zagrodni- wych dań obiadowych. Otwarta od cze i karczma. Pobliskie Miszewko trak- 12:00 do 20:00 w pt i sb do 21:00 [Misze- towano wówczas jako część składową wo, ul. Gdyńska 99, tel. 536 800 404]. Miszewa. Na początku XX wieku mają- tek należał do Hewelków, potomków Restauracja Lawendowy Kre- słynnego gdańskiego astronoma. Ziemie dens oferująca nowoczesną wchodzące w skład tych dóbr rozparce- kuchnię polską. Otwarta codziennie od lowano po II wojnie światowej. 12:00 do 20:00, w pt. i sb. do 21:00 [Mi- Kaszubska Restauracja Regionalna szewko, ul. Gdańska 15, www.lawendo- Mùlk, z pokojami gościnnymi i kom- wy-kredens.pl, tel. 603 552 123] pleksem SPA. Mùlk czynny jest od

Kaszubska Restauracja Regionalna Mùlk

22 Niestępowo Niestępowo

Rolnicza wieś położona po południo- roku wybudowali na dawnej młyńskiej wej stronie doliny Raduni, przy drodze wys­pie ewangelicką kaplicę. Po wyty- do Sulmina. Liczy 1302 mieszkańców. czeniu granic Wolnego Miasta Gdańska Niestępowo znalazło się w graniach Posiadłość ziemska założona Rzeczypospolitej. Część Niemców­ w XIV wieku przez Krzyżaków, podle- wkrótce sprzedała swe gospodarstwa, gająca dworowi w Sulminie. Z rąk króla a nowi, katoliccy mieszkańcy, w 1933 Kazimierza Jagiellończyka w 1457 roku roku wykupili wraz z gruntem ewange- Niestępowo otrzymał gdański bur- licką kaplicę i za zgodą biskupa cheł- mistrz Reinhold Niederhoff. Od jego mińskiego w 1935 roku ustanowili tu nazwiska z czasem została urobiona parafię. Po wojnie część gospodarstw niemiecka nazwa miejscowości. przeszła na własność Skarbu Państwa W XVII wieku wieś znajdowała się w rę- i została przyłączona do kombinatu­ rol- kach Wolskich, którzy przy swoim dworze wybudowali katolicką kaplicę. nego w Przyjaźni. Wolscy władali Niestępowem do po- Kościół parafialny Najświętszego czątku XIX wieku, kiedy to majątek Serca Pana Jezusa usytuowany przeszedł w ręce niemieckie. Ostatnimi na dawnej wyspie młyńskiej, właścicielami Niestępowa była rodzina w rozwidleniu Raduni (ul. Raduńska 87). Zweilingerów, od których dobra te na- była w 1901 roku Pruska Komisja Osie- Przy kościele grota Lourdes i wolno sto- dleńcza i dokonała parcelacji na 40 go- jąca dzwonnica. Msze święte w niedzie- spodarstw, co zapo­ czątkowało­ rozwój lę o 07:30, 09:00 i 10:30, w dni powsze- wsi chłopskiej. W Niestępowie osadzo- dnie o 16:00 (latem o 18:00). no głównie Niemców, którzy już w 1904

Kościół w Niestępowie

23 Miejscowości gminy Pępowo

Szybko rozwijająca się wieś leżąca mię- i zmodernizowano także zabudowania dzy Żukowem a Baniniem, przy drodze folwarczne, stawiając m.in. parową go- z Leźna do Przodkowa. Pępowo liczy rzelnię. Po odzyskaniu przez Polskę dziś 1711 mieszkańców. niepodległości majątek liczył 720 ha, jednak zgodnie z małą reformą rolną Osada założona w czasach krzyżackich, część gruntów przejęło państwo. Na podlegała obwodowi ziemskiemu w Sul- parcelach tych osadzono rodziny górali minie. Pierwsza wzmianka o niej po- z Podhala. We wrześniu 1939 roku ów- chodzi z 1342 roku, kiedy to zapisano ją czesny dziedzic Pępowa – Otton von jako Pampow. Po wojnie trzynastoletniej Hoene, otoczył opieką wszystkich, tak- Pępowo wraz z Leźnem stało się króle- że nowych mieszkańców Pępowa. Nie- wszczyzną. Przez ponad 300 lat dzier- stety, w myśl nazistowskiego prawa żawcy Leźna zazwyczaj równocześnie górale wkrótce zostali wysiedleni do gospodarowali także w Pępowie. We- Generalnej Guberni. Otto von ­Hoene dług dokumentów z 1648 roku Pępo- zmarł w 1943 roku. Po zakończeniu­ wem władał Henryk Heyna. Po roz­ wojny majątek został rozparcelowany. biorach klucz leźnieńskich dóbr został Próbowano tu stworzyć Spółdzielnię­ sprzedany. W 1832 Leźno, wraz z Pępo- Produkcyjną, ale upadła ona już w 1954 wem, Czaplami koło Gdańska i Bor- roku. Dawny dwór od 1961 roku służy czem, zakupiła rodzina Hoene. Przed mieszkańcom jako szkoła. Pępowo, 1870 rokiem, w miejscu starego dworu, dzięki bliskości Żukowa, a także do- syn pierwszego z pępowskich Hoenów godnemu położeniu przy trasie z Gdań- wybudował niewielki dwór. Do końca ska do Przodkowa, obecnie intensyw- XIX wieku całkowicie przebudowano nie się rozwija.

Dawne budynki folwarku i park

24 Pępowo

XIX-wieczny dwór od ponad Muzeum Volkswagena – Gale- 50 lat jest siedzibą szkoły. Wznie- ria Pępowo to wyjątkowe miej- siono go przed 1870 rokiem sce, gdzie podziwiać można w miejsce istniejącego tu wcześniej piękną kolekcję ponad 50 zabyt- barokowego dworku. W rękach rodziny kowych modeli Volkswagena Hoene dwór pozostawał do wiosny i ponad 1000 mini modeli aut w skali 1945 roku. Po tym czasie przez kilka lat od 1:64 do 1:18. Galeria posiada także stał opuszczony, co sprawiło, że popadł ofertę noclegową obejmującą pokoje w ruinę. Jedynie dzięki postawie miesz- gościnne, miejsce dla campingów i na- kańców, domagających się przekaza- miotów oraz ofertę rekreacyjną obej- nia go na potrzeby oświatowe, rozpo- mującą weekendowe wycieczki z psi- częto w 1959 roku remont dworu. Od mi zaprzęgami. Muzeum czynne jest 1961 roku mieści się w nim szkoła pod- od 1 maja do 30 września codziennie stawowa. w godzinach od 10:00 do 18:00, poza sezonem po umówieniu się, w godzi- Cmentarz Hoenów, założony w II nach od 12:00 do 17:00 [ul. Armii połowie XIX wieku, znajduje się Krajowej 50, tel. 58 681 82 05, na południe od wsi, wśród pól www.vwmuzeum.pl]. (dojazd od szosy Pępowo­ – Żukowo). Dojście do cmentarzyka jest ograniczo- Pizzeria i kebab U Braci czynna ne (jedyna droga wiedzie przez prywat- codziennie od 11:00 do 21:00, ne gospodarstwo, a otaczający go las a w pt i sb do 23:00 [ul. Gdań- wyko­rzystywany­ jest jako pastwisko). ska 138, tel. 58 685 98 11]. Cmentarz zachował się w dość dobrym­ stanie – czytelna jest większość napisów, a nagrobki nie są poprzewracane.

Galeria Pępowo – muzeum VW

25 Miejscowości gminy Przyjaźń

Rozległa rolnicza i parafialna wieś poło- rzy Kleist był także starostą kartuskim żona na południowy wschód od Żuko- i przez ponad 20 lat, do czasu wybudo- wa, przy drodze z Lnisk do Kolbud wania landratury w Kartuzach, tutejszy i Skrzeszewa Żukowskiego. dwór był siedzibą władz powiatu. Dzięki temu w Przyjaźni ukazała się Istnienie wsi potwierdzają dokumenty pierwsza powiatowa gazeta – dziennik już z roku 1345, lecz tradycja głosi, iż urzędowy powiatu (Kreis-Blatt für den pierwszy kościół ufundował tu sto lat Carthauser Kreis). wcześniej książę Racibor, dobrodziej Po odzyskaniu przez Polskę niepodle- klasztoru żukowskiego. W roku 1457, głości Przyjaźń, choć zamieszkana za pomoc w wojnie z Krzyżakami, król głównie przez ludność niemiecką, zna- Kazimierz Jagiellończyk oddał Przy- lazła się w granicach II Rzeczypospoli- jaźń w dożywotnią dzierżawę gdań- tej. Po 1945 roku dobra przyjaskie zo- skiemu burmistrzowi Reinholdowi stały upaństwowione, a we dworze Niederhoffowi. Podczas oblężenia umieszczono biura PGR i mieszkania Gdańska przez wojska Stefana Batore- dla pracowników. Dziś Przyjaźń to go (w 1577 roku) wieś znacznie ucier- wieś typowo rolnicza. piała. Kościół parafialny św. Jana Tutejszy majątek wielokrotnie zmieniał właścicieli – byli nimi Krockowowie, Ewangelisty, gotycki, z końca Bartschowie i Jackowscy. Pod koniec XIV stulecia, przebudowywany. XVIII wieku dobra przyjaskie przeszły Przyjaźń stanowiła samodzielną parafię, w ręce niemieckie, a od 1820 roku ich a od połowy XVI wieku była filią parafii właścicielem była rodzina Kleistów. Je- żukowskiej. W 1569 roku świątynię

Kościół św. Jana w Przyjaźni

26 Żukowoy

Odbudowany pałac Kleistów przejęli wspierani przez gdańszczan, oraz odbudowanym wg zachowanej luteranie. Choć kościółek zniszczyły dokumentacji pałacem, w którym mie- wojska Stefana Batorego oblegające ści się od 2019 roku dom seniora Pałac Gdańsk, wkrótce go odbudowano. Do- [ul. Łapińska 1]. piero po II wojnie światowej świątynię Po sąsiedzku zachowały się pochodzą- przejęła parafia w Żukowie. Samodziel- ce z przełomu XIX i XX wieku zabudo- ną parafię ustanowiono w roku 1974. wania gospodarcze dawnego folwarku, Wewnątrz zachowało się pochodzące nadal wykorzystywane rolniczo. z XV–XVIII wieku wyposażenie: ołtarz (dawniej w gdańskim kościele św. Jaku- ba), ambona, rzeźby i malowidła. Ca- Diabelskie Kamienie łość w ostatnich latach poddana zosta- ła fachowej konserwacji. Dwa okazałe głazy narzutowe – piękne pamiątki po ostatnim zlodowaceniu Zespół pałacowo-parkowy Kle- zobaczyć można w Przyjaźni oraz koło istów obejmuje teren dawnego pobliskiej osady Widlino (przy polnej założenia, z zabytkowym (choć drodze biegnącej w kierunku osady przetrzebionym) parkiem krajo- Markocin). brazowym z połowy XIX wieku

27 Miejscowości gminy Rutki

Niewielki przysiółek nad Radunią, poło- nowo wydzielonych parcelach zaczęto żony koło Borkowa liczy 205 mieszkań- wznosić prywatne budynki, głównie ców. mieszkańców pobliskiego Żukowa. Tereny Rutek w XIV wieku należały do Elektrownia wodna z 1910 roku dóbr Mały . Działał tu tartak napędzana wodami Raduni, wodny i niewielka hamernia (kuźnia). spiętrzonej powyżej elektrowni Sama nazwa Rutki pojawiła się dopiero w sztucznym zbiorniku o pojemności w XVIII stuleciu jako określenie prze- 4 mln m3. Woda do elektrowni płynie mysłowego przysiółka nad Radunią. kanałem i spada z wysokości 12 m na Na początku XX wieku podjęto decyzję dwie turbiny Francisa o łącznej mocy o wybudowaniu tu elektrowni wodnej dla powiatu kartuskiego. Prace hydro- 560 kW. Po 1945 roku wprowadzono tu techniczne zakończono w 1908 roku. niewielkie zmiany i unowocześnienia Na Raduni powstał wtedy blisko dwu- technologiczne. Na zewnątrz można kilometrowej długości zalew, a prąd z Ru- obejrzeć urządzenia hydrotechniczne tek zasilił Żukowo i Kartuzy. W ramach na kanale doprowadzającym wodę do prac przy elektrowni na linii kolejowej elektrowni i kanale ulgi. Do dziś zacho- Pruszcz Gdański – Kartuzy, przecinają- wały się też dawne zabudowania dla cej dolinę Raduni pod Rutkami, wybu- pracowników elektrowni. Zwiedzanie dowano piękny kratownicowy most. Po 1920 roku nowa elektrownia zaopa- elektrowni możliwe jest w dni pracy trywała w prąd także Gdynię. W latach (poniedziałek–piątek, wyłącznie o go- 80. przy elektrowni powstały zakłady dzinie 9:00 lub 14:00) tylko po uzyska- doświadczalnej hodowli pstrąga, a na niu zgody od firmy ENERGA- ­

Elektrownia w Rutkach

28 Żukowoy

Most kolejowy nad Radunią

-Wytwarzanie. Zainteresowani muszą siowate w naturalnych warunkach żyją się zwrócić ze stosowną prośbą co naj- w chłodnych i dobrze napowietrzo- mniej z 7-dniowym wyprzedzeniem nych wodach, a Radunia spełnia takie (sic!) na adres mailowy: ew.zwiedza- kryteria) powstały 10 lat wcześniej i po- [email protected]. czątkowo rozważano jako miejsce bu- Kratownicowy most nad Radu- dowy Lniska pod Żukowem. Głównym nią wybudowano w 1886 roku powodem decyzji o lokalizacji zakładu w ciągu linii kolejowej łączącej w Rutkach był ułatwiony pobór wody Pruszcz Gdański z Kartuzami. W 1913 z rzeki (ze zbiornika retencjonującego roku wzmocniono konstrukcję, zawie- wodę dla elektrowni). Dziś zakład zaj- szając obecną kratownicę. Most znisz- muje się selekcją gatunkową pstrągów czono w 1945 roku (wysadzając główki i produkcją materiału zarybieniowego. filarów), ale już 1946 roku całość odbu- Ze względów sanitarnych nie można dowano. Obecnie trasa wyłączona jest go zwiedzać. Nic jednak nie stoi na z ruchu pociągów, a sam most, wzno- przeszkodzie, by na miejscu nabyć szący się około 30 m nad poziomem wody, wykorzystują miłośnicy wspi- świeżego pstrąga (sprzedaż odbywa naczki oraz skoków na bungie. się od poniedziałku do piątku między godz. 8:00 a 15:00). Instytut Rybactwa Śródlądowe- go – Zakład Hodowli Ryb Łoso- Przystań kajakowa położona siowatych powstał w Rutkach najbliżej rez. Jar Raduni (odcinek na początku lat 80. Plany budowy ta- Raduni wyłączony z ruchu wodnego) kiego ośrodka nad Radunią (ryby łoso- i poniżej Elektrowni w Rutkach.

29 Miejscowości gminy Skrzeszewo Żukowskie

Zwarta, rolnicza wieś położona przy mie majątku Skrzeszewo zostały południowym krańcu gminy, przy szo- rozparcelowane między miejscowych sie z Lnisk i Przyjaźni do Babiego Dołu. chłopów. Obecnie Skrzeszewo to dość Liczy 1293 mieszkańców. bogata wieś rolnicza. Istnienie majątku Skrzeszewo potwier- Dawny dwór Sychowskich, dzają dokumenty z 1602 roku, kiedy to z końca XIX wieku, od 1945 roku panny Katarzyna i Dorota, po śmierci pełni funkcję szkoły. Ze znajdu- swych braci, zapisały dobra skrzeszew- jących się po sąsiedzku dawnych zabu- skie klasztorowi norbertanek z Żukowa. dowań folwarcznych zachowały się W połowie XVIII wieku Skrzeszewo przebudowane obory, dziś mieszczące było już zasobną wsią z 3 folwarkami remizę strażacką i salę wiejską. Relik- (2 szlacheckie i 1 zakonny) i 23 zagroda- mi chłopskimi. W 1820 roku skrzeszew- tem dawnego parku dworskiego jest skie folwarki zakupił Georg von Kleist, zieleniec z placem zabaw dla dzieci. nabywca dóbr w pobliskiej Przyjaźni. Kościół parafialny Najświętszej Von Kleist sprowadził tu grupę ewan- Maryi Panny Wspomożycielki gelickich osadników i rozbudował pro- dukcję rolną. Na początku XX wieku Wiernych wzniesiony został dobra skrzeszewskie przeszły w ręce w latach 80. XX w., a podniesiony do rodziny Sychowskich. Do dziś w cen- godności kościoła parafialnego w roku trum wsi znajduje się maryjna kaplicz- 2003. ka z inicjałami P.v.S. Po 1945 roku zie-

Szkoła (dawny dwór) w Skrzeszewie

30 Sulmin

Położona na skraju rozległych łąk nad ska Komisja Osiedleńcza, która po par- Radunią, przy granicy Gdańska, szybko celacji osadziła tu 21 rodzin chłopskich. rozbudowująca się od kilkunastu lat W 1906 roku na południowym krańcu wieś podmiejska. Sulmin liczy 544 wsi mieszkańcy wybudowali kościół mieszkańców. ewangelicki i wiejską szkołę. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskie- Pierwsza wzmianka o Sulminie pojawiła go Sulmin po 1920 roku znalazł się się w spisanym w 1340 roku przywileju w granicach II Rzeczypospolitej, nie- krzyżackim, przyznającym Sulminowi mniej wieś miała całkowicie niemiecki 40 włók gruntu. Po zakończeniu wojny charakter. Resztówkę dawnego majątku trzynastoletniej majątek sulmiński stał wraz z dworem zajmował w okresie się królewszczyzną, dzierżawioną głów- międzywojennym niejaki Seimmer. Po nie gdańszczanom. Jednym z dzierżaw- 1945 roku grunty majątku rozparcelowa- ców Sulmina był Conradi, który zasłynął no. Dawny dwór spłonął w 1976 roku, w połowie XVIII wieku m.in. jako twór- zaś wykorzystywany jako magazyn GS ca zakładu wychowawczego dla chłop- zbór ewangelicki stał się w latach 80. ców w Jankowie (od jego nazwiska po- własnością prywatną gdańskiego artysty chodzi nazwa gdańskiego Technikum plastyka, który urządził w nim galerię. Budowy Okrętów – Conradinum). Po Dziś w Sulminie osiedla się coraz więk- rozbiorach majątek Sulmin przeszedł sza liczba gdańszczan, ceniących sobie w ręce prywatne – właścicielami była tu uroki wiejskiego życia i bliskość miasta. do 1880 roku gdańska rodzina Gra- Mieszkańcem Sulmina jest choćby Ma- lathów. W 1901 roku, wraz z pobliskim ciej Kosycarz – znany gdański fotografik miejscowościami, dobra te nabyła Pru- i wydawca.

Galeria Sulmin

31 Żukowo

Grobowiec Gralathów

Neobarokowy kościół ewange- Klasycystyczny grobowiec Gra- licki z 1906 roku od ponad 25 lat lathów z 1818 roku znajduje się pełni funkcję galerii. Jej twórca- na zachód od wsi, nieopodal mi byli Włodzimierz Wieczorkiewicz dawnego założenia dworsko-parko- i Jolanta Cerebież-Tarabicka, którzy za- wego i nieczynnego cmentarza ewan- kupili i odremontowali budynek daw- gelickiego. W grobowcu z początku nego kościoła pod koniec lat 80. Po XIX wieku spoczywają zwłoki trzech śmierci Wieczorkiewicza galeria pod- kolejnych właścicieli Sulmina i ich bli- upadła, a pożar w 2005 roku poważnie skich. Po wojnie obiekt był zrujnowany, uszkodził budynek. W 2006 roku ruiny ale w 2012 roku został odrestaurowany. zakupili Alicja i Mariusz Zawieruchowie, Plac rekreacyjny z siłownią, bo- którzy przed kilku laty ponownie otwo- iskiem i miejscem wypoczynko- rzyli galerię. Prócz wystaw odbywają wym nad stawem. Tu swój po- się tu także koncerty [Sulmin 33, czątek mają trasy marszowe nordic tel. 668 401 150, www.galeriasul- walking (opisane dalej). min.pl].

32 Tuchom Tuchom

Rozbudowująca się wieś rolniczo-prze- został sprzedany prywatnemu właści- mysłowa położona przy szosie z Gdyni cielowi. Po 1920 roku dobra tuchomskie do Żukowa, w północnej części gminy. należały do rodziny Bölcke, od których odkupił je w 1929 roku niejaki Czarnec- Dzieje Tuchomia od wczesnego śre- ki. Po 1945 roku ziemie majątku wraz dniowiecza związane były z pobliskim z gruntami w Tuchomku zostały upań- Chwaszczynem i cystersami z Oliwy. stwowione. Część rozparcelowano mię- Najstarszy zapis o nim datowany jest dzy miejscowych chłopów, a z części na 1283 rok i zachował się w sygnowa- utworzono PGR. nym przez księcia gdańskiego Mściwo- ja II dokumencie, w którym książę po- XIX-wieczny dwór dawnego darowuje oliwskim cystersom m.in. majątku Tuchom znajduje się Chwaszczyno i Tuchom. W czasach przy wschodnim brzegu Jeziora I Rzeczypospolitej zakonnymi ziemia- Tuchomskiego. Wraz z otaczają- mi Tuchomia i Tuchomka, tworzącymi cym go parkiem pozostawał jeden klucz dóbr, gospodarowali dzier- w prywatnych rękach do końca II woj- żawcy. Po kasacie zakonu i przejęciu ny światowej, potem został upaństwo- gruntów przez władze pruskie teren wiony. Przez kilkanaście lat mieściły się dzisiejszej wsi wszedł w skład dóbr w nim biura PGR, a w 1962 roku zabu- państwowych. Ich częściową parcelację przeprowadzono w XIX wieku, zapo- dowania dworskie nabyło jedno czątkowując tym rozwój wsi. Majątek z przedsiębiorstw państwowych, prze- tuchomski przez lata był dzierżawiony znaczając je na ośrodek wypoczynko- i dopiero na przełomie XIX i XX wieku wy. W miejscu dawnych zabudowań

Dworek Oleńka nad Jez. Tuchomskim

33 Żukowo

Majdan grodziska w Tuchomiu gospodarczych postawiono wówczas Jezioro Tuchomskie [141 ha] to pawilon mieszkalny ze stołówką i biu- rynnowy zbiornik połączony rem. Ośrodek sprywatyzowano w la- przez Strzelenkę z Radunią, po- tach 90., dziś funkcjonuje pod nazwą łożony na zachód od wsi, o maksymal- Oleńka. Nad jeziorem znajduje się nie- nej głębokości 8 m. Ze względu na wielki pomost i trasa spacerowa otaczające zbiornik obszary rolnicze [Tuchom 93, tel. 58 552 80 76, i dopływ wraz z wodami opadowymi www.dworekolenka.pl]. nawozów jezioro nie jest użytkowane Wczesnośredniowieczne gro- rekreacyjnie. Ciekawostką może być dzisko znajduje się ok. 500 m na fakt, iż dokonano tu jednej z pierw- północ od obiektów dawnego szych nowożytnych obserwacji zakwi- dworu, na skraju łąk pozostałych po tu wód, co opisał w 1671 roku angielski dawnym Małym Jeziorze odwadnia- botanik przebywający w Gdańsku. nym przez Strzelenkę. Grodzisko ma Wędkarsko jezioro podlega PZW (Gdy- nieregularny kształt i od strony lądu nia lub Gdańsk). odcina je sucha fosa i wał. Całość poro- śnięta jest młodym lasem.

34 Pozostałe sołectwa Pozostałe sołectwa

CZAPLE nastąpił po II wojnie światowej. Powstałe w 2017 roku nowe sołectwo W 1973 roku część Nowego Świata włą- leżące między Leźnem i Rębiechowem. czona została do Gdańska. Czaple został zapisaną przez księcia ¤ Jezioro Wysockie [37 ha] z trawiastą Mściwoja w 1282 roku cystersom z Oli- plażą i miejscem do kąpieli. wy. Od XIX wieku wieś należała do ¤ Stajnia nad jeziorem [Sambora I 68, Gdańska. Pod koniec XIX wieku było tu tel. 58 552 81 46]. 20 domostw i niewielki majątek a wieś należała do parafii w Matarni. W latach 1920–1939 Czaple były wsią graniczną. Rozległe sołectwo na południe od GLINCZ Żukowa, przy nieczynnej linii kolejowej Rozległa, rolnicza wieś sąsiadująca od Kartuzy–Pruszcz Gdański. południa z Żukowem. Od średniowiecza ludna wieś należąca do norbertanek z Żukowa. Zniszczona Glincz to dawny folwark należący do przez Szwedów w 1656 roku nie zdoła- norbertanek z Żukowa. Przez wieki ist- ła się podnieść i przekształcona została niały tu dwie osady – należący do nor- w folwark i owczarnię. Rozbudowa wsi bertanek tzw. Stary Glincz i królewski nastąpiła w okresie powojennym. Nowy Glincz. W okresie międzywojen- nym właścicielem resztówki tego dru- WIDLINO giego był gen. Eugeniusz Ślaski. Niewielkie sołectwo nad Radunią, po- ¤ Przebudowany dworek i budynki go- łożone między Niestępowem a Łapi- spodarcze dawnego majątku Nowy nem Kartuskim. Glincz. Dawne dobro rycerskie, lokowane ¤ Park wiejski nad stawem w środku przez Krzyżaków, od 1441 roku należą- wsi (z siłownią na powietrzu). ce do szpitala św. Elżbiety w Gdańsku. W czasie wojen napoleońskich szpital NOWY ŚWIAT sprzedał majątek Łaszewskim, którzy Niewielka osada nad Jez. Wysockim, wznieśli tu okazały dwór. Należał m.in. przy granicy z Gdańskiem Osową. do Walentego Wolskiego, słynnego XIX-wiecznego pomorskiego bibliofila. Nowy Świat to nazwa założonego Po 1920 roku ziemie majątku zostały w połowie XIX wieku na granicy Bar- rozparcelowane. niewic i Chwaszczyna samodzielnego gospodarstwa obejmującego wschodni ¤ Diabelski Kamień przy drodze do brzeg Jez. Wysockiego. Rozwój osady Markocina

35 Miejscowości gminy Żukowo

Stołeczna i największa w gminie miej- właścicielek). Norbertanki wybudowały scowość, od 1989 roku posiadająca wówczas młyn na Raduni i karczmę. prawa miejskie, leży w południowej Niewielkie Żukowo i klasztor norberta- części gminy nad rzeką Radunią, przy nek były wielokrotnie napadane i nisz- skrzyżowaniu dróg z Gdańska do Kar- czone podczas toczonych na Pomorzu tuz i z Gdyni do Kościerzyny. wojen – było tak m.in. w 1433 roku, gdy państwo krzyżackie najechali husyci, Pierwszy raz Żukowo było wzmianko- podczas wojny 13-letniej, w czasie zma- wane w bulli papieża Innocentego III gań polsko-szwedzkich o panowanie z 12 sierpnia 1201 roku, w której mowa nad Bałtykiem (wojny w latach 1626– jest o kościele św. Jakuba. W 1209 roku 1629 i tzw. potop) oraz toczonych tu książę gdański Mściwoj I wydał akt fun- walk rosyjsko-pruskich podczas I wojny dacyjny dla norbertanek, nadając im północnej (w latach 1701–1720). cztery wsie: Sucovia (Żukowo), Zu- lislave, Barcelino i Mislincino. Przypusz- Podczas I rozbioru Rzeczypospolitej czalnie budowę klasztoru w Żukowie Żukowo było wsią zamieszkałą przez rozpoczęto w 1212 roku, a w 1214 osia- 305 osób (80% zatrudnionych było w klasz- dły tu pierwsze zakonnice. Podjęta tornym folwarku). Zgodnie z edyktem w 1256 roku próba lokacji przy klaszto- Fryderyka III nastąpiła konfiskata rze miasta nie udała się. Z początkiem wszystkich dóbr kościelnych, a zakonni- XIV wieku Żukowo jako wieś przyklasz- ce na utrzymanie klasztoru dostały nie- torną przeniesiono na prawo niemieckie wielki zasiłek. Starania sióstr o wydzier- (co zmieniło zasady płacenia podatków żawienie któregokolwiek z dawnych i zobowiązań mieszkańców względem folwarków zostały uwieńczone

Kościół poklasztorny norbertanek

36 Żukowo

­sukcesem dopiero w 1787 roku, gdy król mieszkańców, nie uległa znaczącej pruski zgodził się, by siostry gospodaro- zmianie – jako Niemcy podczas spisu wały w folwarku żukowskim (w którego w 1910 roku określiło się 23,3% miesz- skład wchodził także browar, tartak i ce- kańców. Pod koniec XIX wieku, dzięki gielnia). Kolejne pruskie zarządzenia, postawie proboszcza, ks. Jana Stenzla, z 1810 i 1815 roku, skazały konwent wieś stała się ważnym ośrodkiem pol- żukowski na wymarcie, zakazały bo- skości. Powstały tu m.in. koła Polskiego wiem prowadzenia nowicjatu, przyjmo- Towarzystwa Ludowego Oświata, To- wania nowych sióstr oraz obioru prze- warzystwa Przemysłowo-Rolniczego oryszy. Ostateczna kasata klasztoru i Polsko-Katolickiego Towarzystwa Lu- nastąpiła w 1834 roku. W roku 1863, po dowego Jedność. W 1910 roku otwarto śmierci ostatniej zakonnicy, zabudowa- we wsi czytelnię Towarzystwa Czytelni nia klasztoru zostały sprzedane, a nowy Ludowych. Dzięki XIX-wiecznemu roz- właściciel rozebrał część obiektów i sam wojowi sieci komunikacyjnej – budowie gotycki klasztor. traktów drogowych i linii kolejowych – Żukowo stało się ważnym węzłem ko- Po zmianach administracyjnych munikacyjnym. w 1818 roku Żukowo znalazło się w po- wiecie kartuskim. Utworzono tu gminę 148-letni okres zaborów zakończyło z Urzędem Stanu Cywilnego i rewirem wkroczenie na początku lutego policyjnym. Według inwentaryzacji 1920 roku do Żukowa wojsk polskich. wieś liczyła 63 dymy (czyli zagrody Według spisu z 1921 roku wieś zamiesz- z domami mieszkalnymi). W 1827 roku kiwało 1359 osób. Odcięcie granicą otwarto tu szkołę. Niespełna 100 lat Żukowa od pobliskiego Gdańska, który później, w 1915 roku, Żukowo było oka- stał się Wolnym Miastem, uderzyło w lo- załą wsią z 161 domami, 4-klasową kalną gospodarkę i handel. Nie zmieniła szkołą powszechną, dwoma karczma- tego nawet budowa Gdyni, z którą wieś mi oraz kilkoma zakładami przemysło- do połowy lat 30. nie miała bezpośred- wymi. Etniczna struktura ludności niego połączenia drogowego. Politycz- w XIX stuleciu, mimo wzrostu liczby nie największe wpływy w międzywo- Norbertanki (premonstrantki) z Żukowa

Był to pierwszy żeński klasztor powstały Norbertanki żukowskie pochodziły głów- na Pomorzu Gdańskim i liczył zazwyczaj nie z Pomorza. Wiele z nich wy­wodziło się od 30 do 60 sióstr. Działał od początku ze znanych rodów miesz­czańskich i szla- XIII wieku do kasaty w 1834 roku. Na czele checkich. Materialnym zabezpieczeniem klasztoru stała przeorysza (magistra). Sio- potrzeb­ klasztoru były liczne posiadłości stry dzieliły się na tzw. chóry – pierwszy ziemskie – wsie i folwarki rozproszone od tworzyły kanoniczki, które poza modlitwą okolic Łeby aż po Wielkie Żuławy. Przyjmu- (udziałem we wszystkich nabożeństwach) je się, że w żukowskim klasztorze narodził zajmowały się nauczaniem w szkole i no- się haft kaszubski – kanoniczki uczyły bo- wicjacie oraz zarządzały majątkiem; drugi wiem także sztuki ozdabiania szat i strojów. chór to konwerski, zajmujące się pracami Ostatnią żukowską norbertanką była fizycznymi wewnątrz klasztoru. Oba chóry Agnieszka Bojanowska, która zmarła podlegały zasadom klauzury (tylko wybra- w 1862 roku w wieku 81 lat. Dziś w obiek- ne osoby mogły kontaktować się ze świa- tach poklasztornych funkcjonują m.in. pa- tem zewnętrznym). rafia, szkoła parafialna i muzeum.

37 Miejscowości gminy

38 Żukowoy jennym Żukowie miało Stronnictwo Narodowe. Od 1928 roku w Żukowie działa Ochotnicza Straż Pożarna. Pod koniec lat 30. XX wieku żukowianki – Ja- dwiga i Zofia Ptach – założyły koło haf- ciarek i na podstawie zachowanych sta- rych haftów zakonnych stworzyły żukowską szkołę haftu kaszubskiego. Wybuch wojny nie był zaskoczeniem dla mieszkańców. Niewielkie polskie siły zbrojne wycofały się już 1 września. Ofi- cjalnie Niemcy zajęli Żukowo 3 wrze- śnia. W listopadzie faszyści przeprowa- dzili akcję eksterminacyjną wśród polskich działaczy, nauczycieli i urzęd- ników – w podkartuskich Kaliskach zgi- Młyn i tartak nad Radunią nęło kilkunastu mieszkańców Żukowa. Od jesieni 1940 roku Żukowo było jed- nym z 13 obwodów w powiecie kartu- Wzmocniono też rolę „postępowych” skim. W ramach akcji wzmacniania nie- partii – socjalistycznej (PPS), robotniczej mieckiego żywiołu do 1942 roku (PPR) i ludowej (ZSL), która stała się do- wysiedlono z Żukowa 11 polskich ro- minującą siłą polityczną. Otwarcie Pol- dzin (72 osoby), sprowadzając na ich ski na świat w latach 70., połączone miejsce Niemców z Besarabii (Rumunia) z szybkim rozwojem pobliskiego Gdań- i Litwy. W latach 1940–1943 do gospo- ska, zdynamizowały rozwój Żukowa. darstw rolnych i lokalnych zakładów W 1973 roku utworzono rozległą teryto- kierowano jeńców i robotników przy- rialnie gminę Żukowo. Koniec lat 70. to musowych. Szacuje się, że pracowało tu dynamiczny rozwój wsi, w której zaczęli około 170 robotników przymusowych, osiedlać się także mieszkańcy Trójmia- głównie z Europy Wschodniej. Na po- sta. Starania władz o nadanie Żukowu czątku 1945 roku przez Żukowo przeszli praw miejskich zostały zwieńczone suk- ewakuowani na zachód więźniowie cesem 1 stycznia 1989 roku. Uroczyste obozu koncentracyjnego Stutthof (tzw. nadanie tych praw miało miejsce 17 lute- Marsz Śmierci). Kilkunastu z nich zmar- go 1989 roku w sali Zespołu Szkół Zawo- ło (po wojnie pochowano ich przy ko- dowych. ściele poklasztornym). Walki o wyzwo- Współczesne Żukowo liczy ponad 6400 lenie okolic Żukowa, prowadzone od 14 mieszkańców i nadal intensywnie roz- do 23 marca 1945 roku, były zacięte i zgi- budowuje się. O aktywności mieszkań- nęło w nich blisko 4000 żołnierzy ra- ców najlepiej świadczy wygląd miasta dzieckich. Mimo to wieś specjalnie nie i liczne nowe budynki, także użyteczno- ucierpiała i została zdobyta 16 marca. ści publicznej. Choć wielu mieszkańców Lata 1945–1947 były czasem ważnych Żukowa pracuje w Trójmieście, miasto zmian ludnościowych, gospodarczych powoli przestaje być tylko sypialnią po- i politycznych. Wysiedlono Niemców, bliskiej aglomeracji. Coraz więcej tu dokonano upolitycznienia władz lokal- miejsc, gdzie można aktywnie i przyjem- nych oraz przejęto na rzecz państwa nie spędzić czas. Mieszkańcy kultywują większość zakładów przemysłowych. także lokalną, kaszubską tradycję. 39 Żukowo

Skwer i Urząd Miejski w Żukowie

Zespół obiektów poklasztor- się pochodzący z pocz. XIX wieku po- nych (na mapie B) z kościołem stument z barokową figurą św. Norber- Wniebowzięcia NMP, budynka- ta. Na terenie przylegającego do ko- mi gospodarczymi dawnego ścioła DAWNEGO CMENTARZA klasztoru i muzeum parafialnym. zachowało się kilkanaście żeliwnych ŚWIĄTYNIĘ wybudowano w XIV wieku krzyży z XIX stulecia oraz nagrobki jako kościół klasztorny. Modernizowa- dawnych żukowskich proboszczów. Tu no ją w XVII i XIX wieku. Od 1836 jest znajduje się też zbiorowa mogiła więź- kościołem parafialnym. Ostatnie re- niów KL Stutthof, zmarłych podczas monty przeprowadzono w latach Marszu Śmierci. MUZEUM PARAFIAL- 1998–2014. Jest to prawdziwa skarbni- NE, zajmujące od 1991 roku pomiesz- ca dzieł sztuki, gdyż zachowało się tu czenia dawnej wozowni, zostało oryginalne wyposażenie, głównie XVI- w 2018 roku przeniesione na chór za- i XVII-wieczne. Najcenniejszy jest XVI- konny. Można tu zobaczyć kolekcję -wieczny ołtarz antwerpski stojący po szat liturgicznych i sprzętów kościel- prawej stronie prezbiterium. XVII- nych z żukowskiego klasztoru oraz wy- -wieczną metrykę ma ołtarz główny stawę regionalną poświęconą Ka- Wniebowzięcia NMP. Równie interesu- szubom i haftowi szkoły żukowskiej. jące są barokowe: ambona, balustrada W przylegających do kościoła zabudo- chóru (oddzielająca dawniej klauzurę waniach poklasztornych mieszczą się od wiernych modlących się w kościele) plebania i biuro parafii. oraz liczne obrazy i zdobienia. Warty Kościół św. Jana C (ul. Klasztor- szczególnej uwagi jest obraz przedsta- na) to dawna świątynia parafial- wiający żukowskie męczennice – za- na, wybudowana między 1366 konnice zabite przez Prusów a 1383 rokiem w centrum ów- w 1226 roku – oraz XV-wieczny krucy- czesnej wsi. Pod koniec XV wieku, fiks. Na przykościelnym placu znajduje z powodu­­ szerzącej się reformacji, ko- 40 Żukowo

ściół popadł w ruinę. Odbudowano go podczas walk w 1945, został odbudo- w latach 20. i 30. XVII wieku. Od wany przez Szwedów w 1945 roku. 1836 roku pełni funkcję świątyni po- Młyn zbożowy nad Słupinią G mocniczej. Wnętrze jest dość skrom- (ul. Parkowa) to dawna papier- ne – znajduje się tu kilka XVII- i XVIII- nia i młyn z lat 1833–1845, prze- -wiecznych obrazów oraz barokowy budowane na przełomie XIX i XX wie- ołtarz. Sąsiadujący z kościołem odcinek ku. Od 1949 roku należy do ul. Klasztornej od kilku lat pełni rolę żukowskiego GS. Zamontowane tu miejskiego deptaka. w latach 70. silniki elektryczne zastąpiły Zespół młynów D nad Radunią napęd wodny, ale zachował się system (ul. 3 Maja) powstał na początku doprowadzania wody i stare urządze- XX wieku w miejscu, gdzie od nia. Choć młyn może produkować XIV stulecia znajdował się młyn zbożo- dziennie 18 t mąki, od kilku lat jest nie- wy klasztoru norbertanek. Przed wojną czynny. Po sąsiedzku zachował się prócz młyna działały tu także tartak dom młynarza z przełomu XIX i XX wie- i piekarnia, należące do rodziny Bühlow. ku wybudowany w formie dworku. Od 1948 roku obiekty należały do Wokół obiektów rosną okazałe dęby. żukowskiego GS. Na początku lat 90. Restauracja Gryf mieści się młyn i tartak zostały sprzedane, podob- w centrum, w typowym „peer-e- nie jak dawny magazyn, w którym od lowskim klocku”, wybudowa- 2019 roku funkcjonuje nowoczesne nym w latach 80. koło rozwidlenia szos Żukowskie Centrum Kultury. W młynie do Kartuz i Kościerzyny. Przytulnie działa dziś mała elektrownia wodna. urządzony lokal czynny jest codziennie Przed tartakiem (w górę biegu rzeki) od 10:00 do 22:00 i oferuje dania kuch- i urządzeniami młyńskimi od 2019 roku ni polskiej. Często organizowane są znajduje się przystań kajakowa. Barokowa kaplica św. Nepomu- Wiadukt kolejowy nad Słupinią cena E (ul. 3 Maja, na cmenta- rzu) pełni dziś funkcję kaplicy cmentarnej, a wzniesiona została w 1754 roku, w miejscu gdzie według lokalnej tradycji, podczas pruskiego ataku na Żukowo w 1226 roku, zamor- dowano 9 zakonnic. Warto zwrócić uwagę na barokową figurę św. Nepo- mucena, znajdującą się na północnej ścianie kaplicy. Wiadukt kolejowy F nad Słu- pinką (ul. Parkowa) wzniesiony został przez Francuzów w roku 1926 (podczas budowy magistrali kole- jowej Śląsk – Gdynia). Uszkodzony

41 Żukowo

Kościół pomocniczy św. Jana uroczystości rodzinne i posiłki dla grup we, pierogi, makarony sałatki i desery. turystycznych [ul. Gdańska 39, tel. Pizzeria czynna jest od godziny 11:00 58 681 87 50]. do 21:00 (w soboty i niedziele od 12:00). Bar Bistro (ul. Gdańska 38, bu- dynek GS), czynny w dni robo- Karczma Sidło [ul. Gdyńska 70, cze od 9:00 do 18:00, jest naj- tel. 668 525 541, www.karczma- starszą placówką gastronomiczną -sidlo.pl], o której było głośno w mieście, działającą już od ponad 30 w 2015 roku z powodu nieuda- lat. Oferuje szybkie i pożywne dania nych rewolucji Magdy Gessler barowe w przystępnych cenach. (co nie przeszkadzało samej restauracji reklamować się jej zdjęciem), oferuje Spośród kilku pizzerii działają- noclegi w standardzie hotelowym. cych w Żukowie warto wymie- nić działająca od 2001 roku Restauracja Pastelowa reklamu- okazałą Restaurację-Pizzerię Podko- jąca się jako lokal rodzinny z bo- wa [ul. Książąt Pomorskich 2E, tel. gatym wyborem dań. Otwarta 58 685 87 26 lub 503 138 720, www.re- codziennie od 11:00 do 22:00, a w sezo- stauracja-podkowa.com] oferu- nie zimowym między pn a czw do 21:00 jącą na miejscu lub z dowozem, [ul. Armii Krajowej 1A, www.pastelowa. prócz pizzy, także dania obiado- com.pl, tel. 58 681 84 53, 783 134 048]. Szlaki turystyczne do Elektrowni w Rutkach. Omija Rutki i do- chodzi do szosy Kartuzy – Gdańsk w Bor- kowie. Blisko dwukilometrowy odcinek szlaku z Borkowa do ronda w Żukowie bie- Przez teren gminy Żukowo przebiegają gnie wzdłuż szosy. W Żukowie szlak pro- dwa szlaki piesze oraz jeden szlak ro- werowy. W bezpośrednim sąsiedztwie wadzi obok kościoła poklasztornego i mły- gminy, na terenie Gdańska i Gdyni, wy- na nad Radunią. Za mostem skręca tyczono jeszcze dwa szlaki piesze. w szutrową drogę do Otomina i przez pola W Żukowie i wokół Sulmina wyznaczo- wiedzie do Przyjaźni. Stąd prowadzi grun- no i oznakowano szlaki marszowe nor- tową drogą do Niestępowa, mija kościół dic walking. Poniżej prezentujemy także i przekracza Radunię. Dalej, przez Sulmin, propozycję okrężnej trasy rowerowej dochodzi do Otomina, skąd przez Kokosz- do zwiedzania gminy Żukowo. ki i Złotą Karczmę kieruje się do Sopotu [dokładny opis szlaku moż- Szlak kartuski (niebieski) na znaleźć na stronie PTTK: pomor- Kartuski szlak pieszy łączy Kartuzy z Trójmia- skieszlakipttk.pl/szlaki-piesze/kar- stem. Jest on dość łatwy, poza odcinkiem tuski/]. z Babiego Dołu do Rutek. Dogodne wejścia na szlak znajdują się m.in. w Babim Dole, Szlak Wzgórz Szymbarskich (czarny) Borkowie, Żukowie i Kokoszkach. Czarny szlak pieszy łączy Trójmiasto z Siera- Początek szlaku znajduje się na dworcu kowicami przez serce Szwajcarii Kaszub- PKP w Kartuzach. Stąd prowadzi przez Me- skiej. Dogodne wejścia na szlak w okolicach zowo do Babiego Dołu, gdzie szlak wkra- Żukowa znajdują się w Kokoszkach, Łapinie cza na teren gminy. Wzdłuż rzeki biegnie i Borczu. Szlak rozpoczyna się w Sierakowi- lewym brzegiem przez rezerwat Jar Raduni cach, skąd biegnie do Szymbarku, wijąc się

Diabelski Kamień pod Widlinem

43 Szlaki turystyczne

nek szlaku przechodzi nad obwod- nicą mostem w ul. Lipową i przez osiedle Fikakowo schodzi do ul. Chwaszczyńskiej, gdzie kończy się przy przystanku au- tobusowym Myśliwska [http: pomorskieszla- kipttk.pl/szlaki-piesze/ zrodla-marii/].

Szlak Trójmiejski [żółty] To jeden z piękniejszych szlaków wytyczonych w strefie krawę- dziowej wysoczyzny Pojezierza Kaszubskiego. Liczy 46 km i łączy dwor- ce w Gdańsku i Gdyni. Bliższa gminie Żuko- wo jest północna, gdyńska część szlaku za- między je- czynająca się przy przystanku autobusów ziorami Pojezierza Ka- przy ul. Spacerowej (na wysokości CH Oso- szubskiego koło Wygody Łączyń- wa). Stąd szlak biegnie do leśniczówki Gołę- skiej, Borucina i Gołubia. Za biewo i dalej, klucząc leśnymi drogami, wy- Szymbarkiem szlak przechodzi przez chodzi na południowy skraj dawnego Jez. Rąty, Sławki, Trątkownicę i Borcz, gdzie prze- Kackiego w Wielkim Kacku. Tu przekracza cina szosę Żukowo – Kościerzyna i skręca linię kolejową z Gdyni do Kościerzyny, prze- na południe do Ząbrska. Stąd do Łapalina chodzi pod obwodnicą, by dotrzeć do Źró- dła Marii. Dalej szlak prowadzi leśnym od- szlak prowadzi wzdłuż Reknicy. Na krótkim cinkiem ul. Starochwaszczyńskiej do odcinku wzdłuż Jez. Łapińskiego i dalej do przysiółka Kacze Buki, gdzie przecina Otomina przebiega przez teren gminy ul. Chwaszczńską i obok Giełdy Towarowej Żukowo. Z Otomina szlak kieruje się przez kieruje się do wieży na górze Donas. Dalej Kokoszki i Wysoką do Sopotu [opis przebie- szlak schodzi na ul. Łanową, przecina gu szlaku na stronie: pomorskieszlakipttk. ul. Wiczlińską, obwodnicę i dociera pl/szlaki-piesze-wzgorz-szymbarskich/]. do Witomina, skąd przez miasto do- chodzi do dworca PKP Gdynia Głów- Szlak Źródła Marii [czarny] na [http:pomorskieszlakipttk.pl/szla- ki-piesze/trojmiejski/]. Liczący sobie niespełna 11 km szlak pieszy biegnie pograniczem gminy Żukowo i łączy stację kolejową i przystanek PKM Gdańsk- Błękitny szlak rowerowy -Osowa z gdyńskim Źródłem Marii w Wiel- Wytyczono go wiosną 2007 roku z inicjatywy kim Kacku. Ze stacji kolejowej w Gdańsku- władz samorządowych gmin Żukowo, Przod- -Osowej prowadzi on przez Czarne Błoto kowo i Kartuzy. Łączy stację kolejową w Gdań- i wzdłuż Jez. Wysockiego na leżącą w Oso- sku-Osowej z Sianowem i liczy 34 km. Przez wej Górę Studencką (180 m n.p.m.). Stąd teren gminy Żukowo przechodzi początkowy szlak idzie wzdłuż Końskich Łąk do leżącego odcinek szlaku między wspomnianą już Oso- już w Gdyni Źródła Marii. Tam krzyżuje się wą a Warzenkiem. Niestety, na odcinku z No- z żółtym Szlakiem Trójmiejskim (łączącym wego Świata do Tuchomia brak jest w terenie Oliwę z Górą Donas i Gdynią). Ostatni odci- jego oznaczeń. Dalej, od Tuchomia, trasa wie- 44 Szlaki turystyczne

Żukowo Wschodnie. Od dworca jedziemy drogą przez pola równolegle do ul. Armii Kra- jowej i za dawnymi zakładami drobiarskimi wjeżdżamy na asfalt do Pępowa. Przed wsią mijamy Galerię Pępowo. W Pępowie przecina- my szosę Leźno – Przodkowo i jedziemy dalej do Banina. Po prawej stronie drogi, na krótkim odcinku, towarzyszy nam las. Przy jego końcu droga się rozwidla. Wybieramy tę, która od- chodzi na lewo i dojeżdża do centrum Bani- na. Przecinamy szosę Gdańsk – Miszewo i docieramy do niewielkiego placu. Tu skrę- dzie przez Warzenko, Tokary, Kawle, Trzy Rzeki, camy w lewo, w ul. Klonową, mijamy pocztę Rąb, Pomieczyno, Hejtus i Kolonię do Siano- i docieramy do biegnącej poprzecznie wa. Szlak jest urozmaicony i miejscami dość ul. Borowieckiej. Skręcamy w prawo i grunto- trudny – nie tylko ze względu na słabe wą, miejscami piaszczystą, drogą wjeżdżamy oznakowanie w terenie, ale także niewygod- w las. Mijamy jeszcze kilka zabudowań i przez ne do jazdy podłoże (piasek, glina, miejscami las droga prowadzi nas do Borowca, gdzie tereny podmokłe). koło dawnej leśniczówki docieramy do most- ku na Strzelence. Stąd możemy udać się przez Propozycja wycieczki rowerowej Nowy Świat do przystanku PKM w Gdańsku- przez gminę Żukowo -Osowej (na rozdrożu za mostkiem drogę bie- gnąca prosto) lub dość trudną trasą skierować Zaczynamy na stacji PKP Babi Dół (połączenia się w lewo, by obok żwirowni dojechać do z Gdynią, Gdańskiem i Kościerzyną). Stąd Chwaszczyna. wzdłuż linii kolejowej jedziemy na północ, mi- jamy plac do składowania drewna i drogą Stąd komunikacją autobusową można utwardzoną betonowymi płytami zjeżdżamy dojechać do Gdańska, w dolinę Raduni. Stąd asfaltem, przekraczając Gdyni lub most, kierujemy się do wsi Babi Dół. Koło re- Żukowa. stauracji Schabowy Raz skręcamy w lewo i krótki odcinek pokonujemy szosą Żukowo – Kościerzyna. Za zakrętem odbijamy w prawo do Skrzeszewa. W centrum Skrzeszewa, przy szkole podstawowej, skręcamy w lewo i kon- tynuujemy wycieczkę, jadąc asfaltem wśród pól do Przyjaźni. Przejeżdżamy przez centrum wsi (na lewo odchodzi droga do Kolbud – war- to podjechać do pałacu Kościesza) i kierujemy się w dół, w stronę Lnisk. Po ok. 1 km skręcamy w lewo, na asfaltową szosę do Otomina i Żukowa, biegnącą wzdłuż doliny Raduni. Rzekę przekraczamy w Żukowie (ul. 3 Maja), mijamy młyny, zespół poklasztorny i ul. Klasz- torną docieramy do ronda w centrum. Przez Żukowo jedziemy ul. Gdyńską, mijamy cmentarz żołnierzy radzieckich, linię kolejową i zaraz za wiaduktem skręcamy na ścieżkę, któ- ra prowadzi wzdłuż torów do dworca PKP 45 Szlaki turystyczne

Propozycja spaceru po Żukowie wefą Zasadą (tel. 58 681 74 83, 501 105 130) SPACER NAD RADUNIĄ zaczynamy koło albo Tadeuszem Busztą (tel. 58 684 70 63, Zespołu Poklasztornego Norbertanek (punkt 691 830 886). Na zwiedzanie świątyni potrze- B na planie miasta, s. 38). Tu znajduje się tak- ba ok. 30 minut a na muzeum następne 20. że parking (wjazd od ul. Kościerskiej) i sezo- Obok zespołu poklasztornego w 2018 roku nowy punkt it. otwarto przyjemny park nad starorzeczem Pierwszym punktem wycieczki jest kompleks Raduni. Są tu m.in. ławki i plac zabaw dla klasztorny i najcenniejszy żukowski zabytek – dzieci. kościół Wniebowzięcia NMP wraz z Muzeum Z placu przy zespole poklasztornym wycho- Parafialnym. W dni powszednie kościół jest dzimy przejściem pod budynkami plebani zamknięty i zwiedzający muszą się wcześniej i dochodzimy do ul. Klasztornej. Udając się umówić się na wizytę z biurem parafii (tel. w górę, w lewo, można dojść do centrum oraz 58 681 82 42) lub z przewodnikami – Geno- kościoła św. Jana (punkt C na planie miasta).

46 Szlaki turystyczne

Jego zwiedzanie także można umówić w biu- nej wytyczona została przez tereny rolnicze rze parafialnym lub z przewodnikami. i łąki, nieopodal Galerii Sulmin. Na trasie Kierując się w prawo, w ul. 3 Maja, mijamy znajdują się tablice i miejsca odpoczynku. nowo powstałe Żukowskie Centrum Kultury i docieramy do zespołu młynów nad Radunią Trasa nordic walking w Żukowie [D]. Za płynącą tu Radunią znajdują się: Przed kilku laty wytyczono w Żukowie dwie sklep żukowskiego GS, gdzie można kupić trasy marszowe nordic walking – liczącą lokalne wypieki i tradycyjne wyroby masar- 5,6 km trasę do Małkowa (oznaczenia zielo- skie, oraz nowa przystań kajakowa. ne) i dłuższą 10-kilometrową trasę do Smoł- Idąc kilkadziesiąt metrów dalej dojdziemy do dzina (oznaczenia czerwone). Niestety, od- schodków prowadzących na cmentarz para- cinek tej drugiej trasy przebiegał przez teren fialny (na górce). Tu znajduje się opisana ka- prywatny i został w 2015 roku zamknięty. plica św. Jana Nepomucena [E]. Cmentarz Stąd, choć widoczne są oznakowania obu jest raczej współczesny, choć jest tu też tro- tras, opisujemy tylko trasę do Małkowa. chę interesujących nagrobków z przełomu Początek trasy znajduje się przy stadionie XIX i XX wieku. Aleją cmentarną dochodzimy gminnym (ul. Książąt Pomorskich), nieopo- do ul. Kościerskiej, skręcamy w prawo i przez dal tzw. Jeziorka – miejsca letnich imprez most nad Radunią możemy wrócić na par- plenerowych. Od stadionu idziemy drogą king przy kościele poklasztornym. z betonowych płyt w dół i przy kamieniu, SPACER DO JEZIORKA to ponad godzinna zgodnie z oznaczeniami, skręcamy w prawo trasa obrzeżami, wzdłuż Słupini i przez nową i przez pola idziemy do ul. Leśnej. Tu skręca- część miasta. Spacer zaczynamy od Urzędu my w lewo i między polami, a później lasem, Miasta, idziemy ul. Parkową, mijając wiadukt idziemy do Małkowa. Przed wsią na rozwi- kolejowy [F] i dochodzimy do starego mły- dleniu dróg skręcamy w lewo i miejscami na i dworu młynarza [G]. Dalej podążamy utwardzoną drogą wracamy do Żukowa. wzdłuż rzeki, zgodnie z oznaczeniami zielo- Przejście trasy zajmuje około godziny. nej marszruty nordic walking. Ścieżka dopro- wadzi nas do ul. Książąt Pomorskich i jeziorka, przy którym odbywają się imprezy plenero- we. Stąd wracamy do centrum wspomnianą ul. Książąt Pomorskich i Gdyńską, mijając cmentarz Żołnierzy Radzieckich.

Trasy nordic walking w Sulminie Początek obu tras znajduje się przy wiej- skim boisku w centrum wsi. Trasy są oznako- wane znormalizowanymi znakami. Dłuższa trasa czerwona ma 10 km, zaś krótsza – żół- ta, biegnąca praktycznie równolegle, ma odpowiednio 5 km. Na początku tras znaj- duje się grobowiec rodziny Gralathów. Dalej trasa prowadzi nad dolinę rzeki Raduni i wraca do wsi. Północna część trasy czerwo- Przydatne adresy

Informacja turystyczna Dziedziniec Zespołu Poklasztornego w Żukowie ul. 3 Maja Czynny w lipcu i sierpniu od wtorku do niedzieli, w godz. 10:00–18:00 Nr telefonu (czynny w czasie pracy punktu) – 533 266 754

Ośrodek Kultury i Sportu w Żukowie 83-330 Żukowo, ul. Mściwoja 6 tel./fax 58 680 08 48 oraz tel. 736 62 01 i 731 808 821 strona domowa: www.okis-zukowo.pl e-mail: [email protected]

Urząd Gminy Żukowo 83-330 Żukowo, ul. Gdańska 52 tel. 58 685 83 00, tel./fax 58 685 83 30 strona domowa: www.zukowo.pl e-mail: [email protected]

GMINA ŻUKOWO – MINIPRZEWODNIK TURYSTYCZNY Publikacja przygotowana na zamówienie Gminy Żukowo WYDANIE II ZMIENIONE

Treść, skład i łamanie: Jarosław Ellwart Redakcja, korekta i adiustacja: Anna Niwińska, Grzegorz Szczepaniak Mapy: Przemysław Ellwart Projekt okładki: Radosław Skowroński, Anna Tomaszewska Zdjęcia: Jarosław Ellwart, Urząd Gminy w Żukowie Druk: Bernardinum sp. z o.o. – Pelplin

© Copyright by Wydawnictwo REGION Jarosław Ellwart, Gdynia 2017–2019

Wydawnictwo REGION Jarosław Ellwart 81-574 Gdynia, Goska 8 tel./fax 58 629 59 46 www.wydawnictworegion.pl ISBN 978-83-7591-679-9