Jarosław Ellwart

przewodnik turystyczny Żukowo ŻUKOWO

Powierzchnia: 163 950 ha - w tym zabudowy 1556 ha - w tym lasy 3482 ha - w tym grunty rolne 10704 ha - wody 267 ha Zaludnienie: 202 os./km2 Liczba mieszkańców 33133 - w tym kobiet 16639 - w tym mężczyzn 16494 Liczba sołectw: 21 Liczba szkół: 14 (wg stanu na rok 2016)

 Żukowo z lotu ptaka

poznać najbliższe okolice Gdańska i Zapraszamy Gdyni. W publikacji prezentujemy do Gminy Żukowo dzieje i atrakcje turystyczne poszcze- gólnych miejscowości (w porządku al- Gmina Żukowo, leżąca we wschodniej, fabetycznym) oraz opisujemy istnieją- sąsiadującej z Trójmiastem, części po- ce szlaki turystyczne, proponując także wiatu kartuskiego, w nieco magiczny autorskie trasy zwiedzania okolic Żu- sposób – od swego powstania w 1975 kowa, Banina i Chwaszczyna. Na wstę- roku – staje się nieustannie coraz bliż- pie przedstawiamy krótki rys histo- sza mieszkańcom Gdańska, Sopotu i ryczny, zaś na końcu umieszczone są Gdyni. Powodów jest wiele, ale naj- przydatne informacje użytkowe. ważniejszymi są: coraz lepsze połącze- nia komunikacyjne, atrakcyjność inwe- Kaszubska tradycja stycyjna i kontakty rodzinne. Tu Żukowo jest kolebką kaszubskiego bowiem: w Baninie, Żukowie, Pępowie haftu, którego podstawy opracowa- czy Chwaszczynie mieszkańcy Trójmia- ne zostały w żukowskim klasztorze sta szukają dla siebie nowego miejsca sióstr norbertanek. Kaszubszczyzna do zamieszkania. Także uruchomiona żywa jest do dziś wśród mieszkańców w 2015 roku Pomorska Kolej Metropo- gminy – w większych miejscowo- litalna ułatwiła mieszkańcom Gdańska ściach działają oddziały Zrzeszenia czy Gdyni poznawanie gminy Żukowo. Kaszubsko-Pomorskiego, lokalne Koła Wystarczy w wolny dzień wsiąść do Gospodyń Wiejskich w nowoczesny składu PKM i zobaczyć, ile osób z ro- sposób podtrzymują tradycję kuli- werami i plecakami jedzie do Rębie- narną i lokalne zwyczaje. Wreszcie chowa, Banina czy Żukowa. w Miszewku działa stylowa gospoda „Mùlk” – aktualnie jedna najlepszych Nasz kieszonkowy przewodnik kieruje- restauracji z kaszubskimi potrawami. my do turystów, którzy aktywnie chcą  Krótki rys historyczny Obecna gmina Żukowo stanowi połą- sieć osadniczą tworzyły osady m.in. czenie trzech historycznych obszarów w Żukowie oraz gród w Tuchomku. o nieco odmiennych tradycjach i dzie- W bliskim sąsiedztwie funkcjonowały jach. Zasadnicza, południowa i zachod- także grody w Otominie oraz w Młyn- nia część gminy to dawne dobra nor- kach koło Kczewa. Najstarszą znaną bertanek oraz ziemie związane z dokumentów lokacją na terenie gmi- administracyjnie ze starostwem w Mi- ny jest powstanie klasztoru norberta- rachowie, a później w Kartuzach. Połu- nek w Żukowie, datowane na lata dniowo-wschodnia część przez wieki 1209–1216. Choć w tym czasie książę- znajdowała się w orbicie oddziaływań ta gdańscy prowadzili szeroko zakrojo- Gdańska – najważniejszego gospodar- ną akcję lokacji wsi i majątków, do dziś czo i niezależnego miasta Rzeczypo- nie zachowały się żadne dokumenty spolitej. Północna część gminy wokół dotyczące innych miejscowości gminy. Chwaszczyna do 1975 roku powiązana Wiadomo jednak, że XIII-wieczną ge- były administracyjnie z Wejherowem nezę mają także , Przyjaźń, Rę- i północnymi Kaszubami. biechowo oraz . To osta- Ślady najstarszego osadnictwa na tere- nie w końcu XIII stulecia trafiło wraz z nie gminy pochodzą sprzed około Tuchomem w ręce oliwskich 3 tysięcy lat, z epoki żelaza. To m.in. cystersów. cmentarzyska odkryte w okolicach Kolejnym etapem rozwoju przestrzen- Glincza, Przyjaźni, Niestępowa i Banina. nego okolicy były XIV-wieczne lokacje We wczesnym średniowieczu tutejszą krzyżackie majątków rycerskich i włas- aecheo

 Krótki rys historyczny

nych folwarków. Do części z nich zakon Mapa okolic Gdańska z końca XVIII w. krzyżacki sprowadził osadników z Nie- (w zbiorach Staatsbibliothek Berlin) miec, co zdecydowało o wieloetnicz- ności okolic Żukowa. Wspomniane już Spory te okazały się mało istotne w Chwaszczyno i na początku obliczu wojen ze Szwecją, które bez- XIV wieku stało się dobrami biskupów pośrednio dotknęły region Żukowa i kujawskich. Panowanie krzyżackie za- Chwaszczyna w 1629 roku oraz póź- kończyło się w 1466 roku, wraz z za- niej, podczas tzw. szwedzkiego warciem pokoju kończącego 13-letnią wojnę polsko-krzyżacką. Od tego cza- Norbertanki z Żukowa su wsie krzyżackie stały się królew­ szczyznami, a większość posiadłości Pierwszy żeński klasztor na Pomorzu rycerskich oraz klasztornych otrzyma- Gdańskim liczył od 30 do 60 sióstr. Na ła potwierdzenie dawnych nadań. jego czele stała przeorysza (magistra). Siostry zajmowały się nauczaniem Około roku 1540 dotarła tu fala refor- w szkole i nowicjacie oraz zarządzały macji. Żukowo przeżyło kryzys życia klasztornym majątkiem. Prócz szkoły zakonnego, który o mało nie spowo- przyklasztornej działał tu także szpi- dował upadku klasztoru. Początek XVII tal-hospicjum. Norbertanki żukowskie wieku przyniósł kontrreformację pochodziły głównie z Pomorza. Wiele i trwające przez kilkadziesiąt lat zma- z nich wywodziło się ze znamienitych gania o rząd dusz. Bliższe Gdańskowi rodów mieszczańskich i szlacheckich. miejscowości pozostały protestanckie, Materialnym zabezpieczeniem po­ zaś okolice Żukowa i Chwaszczyna trzeb klasztoru były liczne posiadłości opowiedziały się za katolicyzmem. ziemskie.

 Krótki rys historyczny

„potopu”. Tutejsze dobra szlacheckie i niego majątków znajdujących się dziś kościelne zostały splądrowane i po- się w granicy dzisiejszej gminy Żukowo. ważnie zniszczone. Straty materialne i W 1818 roku utworzono nowe powia- wyludnienie były na tych ziemiach tak ty. Obszar obecnej gminy znalazł się wielkie, że przez ponad 50 lat nie uda- w większości w granicach powiatu kar- ło się wsiom i majątkom przywrócić tuskiego (z wyjątkiem Chwaszczyna i dawnej świetności. Odbudowę przery- Tuchomia, pozostających w powiecie wały kolejne wojny jakie na Pomorzu wejherowskim). Przeprowadzona w toczyły ze sobą były Prusy, Rosja i latach 40. i 50. XIX wieku budowa trak- Szwecja. W 1734 roku przez Kaszuby tów drogowych z Gdańska do Kartuz, uciekał do Gdańska przed wojskami Kościerzyny i Lęborka wpłynęła na in- rosyjskimi niedoszły król Polski, Stani- tensyfikację rozwoju gospodarczego sław Leszczyński. okolicy. Zaczęły powstawać drobne za- W październiku 1772 roku teren obec- kłady przemysłowe, znacząco wzrosła nej gminy zajęli pruscy urzędnicy. Jed- liczba mieszkańców. Koniec XIX wieku nym z pierwszych posunięć było prze- przyniósł też ożywienie polityczne i jęcie przez pruski skarb państwa dóbr rozwój narodowej świadomości miesz- królewskich i kościelnych. Wprowadzo- kańców. Powstało wówczas wiele pro- no też reorganizację administracyjną. polskich organizacji społecznych i Początek XIX wieku to czas wojen na- gospodarczych. poleońskich. Żukowa i okolic nie obję- Zgodnie z traktatem wersalskim odro- ły granice utworzonego wówczas przez dzona Polska objęła m.in. niemal cały Francuzów Księstwa Polskiego, zaś obszar dzisiejszej gminy. Lata między- Gdańsk, który stał się wtedy Wolnym wojenne były czasem gospodarczej re- Miastem, utracił część należących do cesji. Rozwijały się lokalna prasa i

 Krótki rys historyczny

Elektrownia w Rutkach ok. 1910 r. ­organizacje patriotyczne. Bliskość (ze zbiorów prywatnych) Wolnego Miasta sprawiła, iż mieszkań- cy dostrzegli zagrożenie niemieckim Dynamiczny rozwój miejscowości na rewizjonizmem i przeciwstawiali się terenie gminy Żukowo nastąpił w la- mu. We wrześniu 1939 roku obszar tach 70. i 80. XX wieku. W 1973 roku, gminy bez walk został zajęty przez w ramach reformy utworzono gminę wojska hitlerowskie. Niemcy od razu Żukowo. Po likwidacji powiatów w wprowadzili własną administrację, do- 1975 roku przyłączono do niej dwa konali eksterminacji polskiej elity oraz duże sołectwa: Chwaszczyno i Tuchom, wysiedlili ludność, która przybyła tu wcześniej należące do gminy Kielno w czasach II Rzeczypospolitej. Wyzwo­ w powiecie wejherowskim, jednocześ- lenie gminie Żukowo przyniosły woj- nie odłączając okolice Rębiechowa ska radzieckie w marcu 1945 roku. i Kokoszek (dziś Gdańsk). W 1989 roku Ciężkie walki w okolicach pochłonęły Żukowo uzyskało prawa miejskie. Pla- blisko 4 tys. ofiar wśród Rosjan. Nie- ny podziału gminy na miasto Żukowo stety, Armia Czerwona zapisała się i samodzielną gminę wiejską zostały w pamięci mieszkańców czarnymi odrzucone przez lokalną społeczność. zgłoskami. Aresztowania, masowe ra- Dziś gmina Żukowo należy do powiatu bunki i gwałty na tutejszej ludności – kartuskiego i jest jedną z najszybciej tak wyglądały pierwsze dni tej „wolno- rozwijających się gmin środkowych ści”. Nowe porządki w krótkim czasie Kaszub. zaprzepaściły przedwojenne tradycje samorządności mieszkańców. Także wysiedlenia osiadłych tu od stuleci Niemców znacząco zmieniły strukturę narodowościową.

 Miejscowości gminy Babi Dół

Wieś sołecka w południowej części mernia (kuźnia) produkująca drut. gminy, przy drodze krajowej nr 20 do Okoliczne lasy, szczególnie te nad Ra- Kościerzyny, w pobliżu przełomowego dunią, chętnie odwiedzano w celach re- odcinka Raduni i rezerwatu przyrody kreacyjnych. Niedzielne spacery nad „Jar Raduni”. Liczy 279 mieszkańców. rzekę, do ławeczki na „Pięknym wido- ku” i mostku przy hamerni, zazwyczaj Od średniowiecza okolice Babiego Dołu kończono w babidolskiej karczmie. Nie- należały do żukowskich norbertanek. stety, budowa w latach 20. XX wieku Nazwa wsi wywodzi się podobno od magistrali kolejowej do Gdyni znisz- głębokiego wąwozu biegnącego na po- czyła większość tutejszych tras spacero- łudnie od wsi (dziś przecina go szosa wych, co ostatecznie przyczyniło się do do Kościerzyny). W okolicznych, rozle- upadku tutejszej karczmy. głych lasach wypalano smołę i węgiel Po 1945 roku obok miejscowości rozlo- drzewny. kowano jednostkę wojsk rakietowych, Pierwsza pisana informacja o Babim co skutecznie zablokowało rozwój wsi. Dole pochodzi z 1749 roku. Istniała tu We wsi mieszkali też pracownicy leśni. wówczas karczma i mieszkało kilka ro- Wojsko opuściło Babi Dół dopiero w dzin, dzierżawców ziemi klasztornej. 1993 roku. Wieś ma niewątpliwie po- Po kasacie żukowskiego zakonu jego tencjał jako zaplecze turystyczne wycie- grunty zajął pruski Skarb Państwa. Ist- czek w okoliczne lasy – czy to nad Jar niejąca tu karczma do roku 1914 znaj- Raduni, czy do kamiennych kręgów dowała się w rękach rodziny Ziscków. pod Trątkownicą. Działa tu restauracja, W końcu XIX wieku mieścił się w Ba- sklep wielobranżowy i jedno gospodar- bim Dole obwód leśny oraz działała ha- stwo agroturystyczne.

Radunia w rezerwacie Jar Raduni

 Babi Dół

Kamienne Wesele

Rezerwat Jar Raduni powstał Gessler specjalnością zakładu stał się w 1972 roku w celu ochrony schabowy. W rozsądnie skonstruowa- fauny i flory rzeki Raduni, która nym menu prócz schabowego są też między Babim Dołem a Rutkami prze- zupy i dania przekąskowe. Choć opinie bija się przez morenowe wzgórza. o miejscu są różne, w weekendy lepiej Wzdłuż rzeki, po zachodniej stronie, dokonać wcześniejszej rezerwacji biegnie tu ścieżka i niebieski szlak pie- [Babi Dół 28, tel. 781 856 791, czynne szy PTTK (Szlak Kartuski). Przez rezer- codziennie od 10:30 do 20:00]. wat nie wolno spływać kajakami! Dworzec kolejowy i towarzy- Kamienne Wesele szące mu obiekty zbudowano w latach 20., podczas realizacji Malowniczo położony na skraju leśnej polany zespół gockich kurhanów i magistrali kolejowej Śląsk – Gdynia. kamiennych kręgów położony 2,5 km Całość utrzymana jest w stylu archi- na południowy wschód od wsi, przy tektonicznym inspirowanym renesan- leśnej drodze do osady Trątkownica sowym budownictwem okolic Lublina. (gm. Somonino). Droga do kurhanów jest oznakowana kierunkowskazami. Schrony i obiekty techniczne Cmentarzysko składa się z 5 kurha- dawnej jednostki rakietowej nów i 3 kamiennych kręgów o śred- wraz z budynkami koszar (dziś nicach od 15 do 20 m. Część kurha- mieszkania komunalne) położone są nów pokryta jest, niewidocznym dziś, na wschód od wsi. kamiennym płaszczem. Przez lata obiekt badany był przez archeologów Restauracja Schabowy raz, sty- z Uniwersytetu Łódzkiego. lizowana na góralską karczmę, została otwarta w 2007 roku. Po Kuchennych rewolucjach Magdy

 Miejscowości gminy Banino

Druga pod względem wielkości i liczby wieku zaczęło się rozwijać także jako ludności wieś w gminie Żukowo liczy wieś chłopska. Podział Banina na dwa dziś 6419 mieszkańców. Gwałtowny obszary – dworski i wieś chłopską – rozwój Banina związany jest z budową utrzymał się aż do 1945 roku, kiedy to kolejnych osiedli mieszkaniowych grunty obu majątków rozdzielono mię- dzy miejscowych chłopów. w południowej części gminy, przy dro- dze krajowej nr 20 do Kościerzyny, w Przez ponad 70 lat, od końca XIX wieku, pobliżu przełomowego odcinka Radu- Banino było wsią gminną, administra- ni i rezerwatu przyrody „Jar Raduni”. cyjnie obsługującą miejscowości z cen- tralnej i północnej części współczesnej W roku 1283 książę Mestwin II podaro- gminy Żukowo (bez Chwaszczyna i Tu- wał Banino klasztorowi cystersów w chomia). Gmina Banino została włączo- Oliwie. Wiadomo, iż zakonnicy wysta- na do gminy Żukowo z dniem 1 stycz- wili tu kościółek parafialny. Wieś znacz- nia 1973 roku. Od początku lat 90., nie ucierpiała podczas wojny króla Ste- dzięki bliskości Gdańska, wieś szybko fana Batorego z Gdańskiem w roku się rozbudowuje, nabierając charakteru 1577. W 1717 roku opat Hacki przekazał podmiejskiego. Banino skomunikowa- Brandtowi wioskę Banino w pięćdzie- ne jest z Gdańskiem linią autobusową sięcioletnią dzierżawę, zobowiązując nr 126 oraz pociągami PKM. go do budowy nowego kościoła. Naj­ prawdopodobniej nie doszło do wypeł- Kościół parafialny Niepokala- nienia umowy. Po kasacie klasztoru w nego Poczęcia NMP wybudo- Oliwie Banino stało się wsią dworską z wany przez mieszkańców wsi w dwoma folwarkami. W II połowie XIX roku 1982 jako filia parafii w Żukowie.

Kościół w Baninie

10 Banino

Usamodzielnienie się parafii nastąpiło Sieć gastronomiczna we wsi w latach 90. Msze święte w niedzielę o rozwija się dynamicznie. Naj- 7:15, 8:45, 10:30, 12:00 i 17:00. starsza jest dawna karczma Piz- zeria u Daniela (ul. Lotnicza 34, tel. Pozostałość dawnego założenia 58 351 29 27). Przy głównej ulicy dzia- dworsko-parkowego z zabudo- łają Bar Kebab Express (ul. Lotnicza 62, waniami folwarcznymi, resz- tel. 661 456 339) i Pizzeria Titino tówką parku i przebudowanym dwo- (ul. Lotnicza 106, tel. 58 685 76 99). rem znajdują się w centrum wsi, przy drodze do Pępowa. Dwór po wielo- Dworek Novello – restauracja, krotnych przebudowach całkowicie hotel, spa & wellnes [ul. So- zatracił cechy stylowe. snowa 17, tel. 58 694 36 96, www.novello.pl]

11 Miejscowości gminy Borkowo

Sąsiadująca z Żukowem od zachodu ne zaś Borkowo Królewskie to grunty rolnicza wieś położona jest w pobliżu położone bliżej jezior Głębokiego oraz jezior Głębokiego i Karlikowskiego. Karlikowskiego. Wzdłuż granic wsi biegną szosa do Kar- Początki turystycznego rozwoju wsi, tuz oraz linia kolejowa z Gdyni do Koś- podobnie jak pobliskiego Borowa (gm. cierzyny. Borkowo liczy dziś 1226 ), sięgają już lat 30. W lesie nieo­ mieszkańców. podal Jeziora Karlikowskiego powstał wówczas nowoczesny i rozległy Obóz Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z Przysposobienia Wojskowego Kobiet. 1385 roku. W czasach I Rzeczypospoli- Prócz ćwiczeń woj­kowych odbywały tej wieś ta dzieliła się na dwie części – się tu wtedy także różne masowe impre- Borkowo Królewskie (domenę należącą zy. Od początku lat 60. XX wieku nadje- do króla) i Borkowo Szlacheckie, gdzie ziorne części Borkowa i Borowa zaczęły gospodarowali Borkowscy z przydom- się szybko rozrastać, tak że obecnie kiem Bronk. W końcu XVI wieku kró- trudno wskazać granice między tymi lewską domenę trzymała bankierska miejscowościami. Wśród lasu powstały rodzina Loitzów. Za króla Jana III So- osiedla willowe, które ożywają głównie bieskiego domena, za zasługi w wypra- w weekendy i podczas wakacji. Latem wie wiedeńskiej, została oddana w wie- Borkowo posiada połączenie komunika- czystą dzierżawę niejakim Gołuńskim. cją miejską z Gdynią (w dni plażowe – Czas zatarł granice obu miejscowości. wybrane kursy linii „Z”) oraz kolejowe Dawne Borkowo Szlacheckie to dzisiej- na trasie Gdynia – Kościerzyna i tabo- sza starsza część Borkowa (przy szosie rem PKM kursującym z Kartuz do z Żukowa do Kartuz) koło Rutek, daw- Gdańska-Wrzeszcza.

Wnętrze kuźni Laskowskich w Borkowie

12 Żukowoy

Jezioro Głębokie

Kuźnia Laskowskich z 1937 roku plażowania, ale turyści często wyko- usytuowana w centrum starej rzystują południowy brzeg – w pobliżu wsi, przy szosie z Żukowa do szosy do Kartuz. Zbiornik jest prywat- Kartuz. Usługi kowalskie świadczono ny, ale wolno w nim łowić ryby. Zezwo- tu już od 1912 roku. W niewielkim lenie na wędkowanie kupić można warsztacie wykonywane są nadal wy- w PZW (Gdańsk lub Żukowo.) roby ozdobne – kute kraty, balustrady, latarnie i elementy mebli. Gospoda U Szadego funkcjonu- jąca od kilkunastu lat i cieszy się Jezioro Głębokie [56 ha] to ryn- zasłużoną renomą. Przez cały nowy zbiornik położony na za- rok można tu smacznie zjeść, kupić chód od wsi o głębokości śred- wyroby masarnicze, a w weekendy niej 6,2 m i głębince 20,9 m. Jezioro pobawić się przy muzyce [ul. Kartu- należy do kilku właścicieli, stąd prob- ska 82, tel. 58 681 74 35, czynne od lem z zakupem pozwoleń na połów godz. 9:00 do 21:00 zimą i do 22:00 ryb. Tradycyjna plaża przy północnym latem] krańcu jeziora, obok ulicy Leśnej. Hotel Czarny Kos*** to cało- Jezioro Karlikowskie [31 ha] to roczny obiekt wypoczynkowy zbiornik wypełniający południo- łączący cechy rodzinnego pen- wą część polodowcowej rynny sjonatu i SPA z otwartą także dla biegnącej na zachód od wsi. Jest gości zewnętrznych niewielką znacznie płytsze niż Jezioro Głębokie – restauracją [ul. Letniskowa 10, maksymalna głębokość nie przekracza tel. 58 681 81 06, www.czarny- 6 m. W lasach od strony Borkowa znaj- kos.pl]. duje się sporo willi i domków letnisko- wych. Nad jeziorem nie ma miejsca do

13 Miejscowości gminy Chwaszczyno

Największa wieś gminy Żukowo leży w dziś administracyjnie do Gdyni. Przy- jej północnej części, przy skrzyżowa- należność administracyjna samego niu szos z Gdyni do Żukowa i z Gdań- Chwaszczyna zmieniała się wielokrot- ska do Szemudu i Wejherowa. Liczy nie. W 1922 roku stało się ono wójto- dziś 3521 mieszkańców. stwem w powiecie wejherowskim, a tuż przed wybuchem wojny awansowało Dawna wieś książęca podarowana w na stolicę gminy. W końcu lat 50. roku 1283 cystersom z Oliwy. W roku XX wieku Chwaszczyno włączono do 1301 cystersi oddali Chwaszczyno bi- gromady Kielno i dopiero w wyniku re- skupom kujawskim, którzy władali tu- formy administracyjnej z roku 1974 tejszym majątkiem aż do czasu rozbio- przyłączono do gminy Żukowo. rów. Wraz z pobliskim Wielkim Kackiem dobra te stanowiły tzw. Klucz Obecnie Chwaszczyno, ze względu na Kacki. Po I rozbiorze Polski dobra bi- bliskość Gdańska i Gdyni, dzięki ży- skupie zostały upaństwowione. Podział wiołowej rozbudowie nabiera charakte- na wieś chłopską i folwark funkcjono- ru miasteczka. Posiada połączenia ko- wał do lat 30. XIX stulecia, kiedy to na- munikacją publiczną z Gdynią (linie stąpiła parcelacja folwarku. Na począt- 169, 171 i Z), z Gdańskiem (linia 171) i ku XIX wieku w okolicach Chwaszczyna Żukowem (linia Z). osiedlono niemieckich kolonistów spro- wadzonych z Wirtembergii. Stworzyli Kościół św. Szymona i Judy wy- oni dwie niezależne osady – w rejonie budowano w roku 1723 z fun- obecnych Karczemek (aktualnie w gmi- duszy bp. Krzysztofa Szembeka nie Szemud) i na tzw. Kolonii, należącej na miejscu wcześniej istniejącej świą-

Stary kościół w Chwaszczynie

14 Chwaszczyno tyni. Ze względu na wzrost liczby dzielne nabożeństwa odbywają się mieszkańców obiekt rozbudowano w o 7:00, 9:00, 10:30 (suma), 12:00 roku 1875. W XVIII wieku kościół sły- (z udziałem dzieci) i o godzinie 19:00. nął z cudownego krzyża (do dziś wień- Jezioro Osowskie [29 ha] to je- czącego barokowy ołtarz główny). zioro rynnowe o głębokości do Obecnie szczególną czcią otaczana jest gotycka figura Matki Boskiej z Dzie- 9 m, położone na wschodnich ciątkiem, zwana także Matką Boską obrzeżach wsi, przy drodze nr 218. Re- Chwaszczyńską. W ostatnich latach, ze kreacyjnie wykorzystywana jest tra- względu na rozwój miejscowości, pa- wiasta plaża przy zachodnim krańcu. rafia wybudowała po sąsiedzku nowo- Jezioro jest prywatne a pozwolenie na czesny, okazały kościół (1200 miejsc) z wędkowanie kupuje się u właścicieli mierzącą 33 m wieżą dzwonną. Nie- (Osowa, ul. Chełmińska 18).

15 Żukowo

Jezioro Osowskie w Chwaszczynie

Jezioro Wysockie [37 ha] to je- do wieży najłatwiej ulicą Rewerenda zioro rynnowe położone na po- i dalej szlakiem żółtym pieszym, kieru- graniczu gminy Żukowo i miasta jąc się w stronę Gdyni. Gdańska, częściowe w obrębie sołec- Orchidea usytuo- twa Nowy Świat. Mimo panujących Restauracja wana jest w centrum Chwasz- o nim opinii, jest płytsze niż Jezioro czyna. Od lat 60. istniała tu re- Osowskie, bo głębinka liczy tu 5,9 m. stauracja Wanoga, którą właściciel Przy południowym krańcu jeziora, gruntownie rozbudował [ul. Gdyńska w Nowym Świecie, znajduje się trady- 55, tel. 58 552 80 26, czynne od cyjna trawiasta plaża. W sezonie po 10:30 do 21:30, www.restaura- sąsiedzku funkcjonuje bar. Choć zbior- cja-orchidea.com]. nik jest prywatny, pozwolenia wędkar- skie wykupić można w PZW (Gdynia, Pizzeria Gorący Piec usytuowa- Żukowo). na jest przy wyjeździe ze wsi w kierunku Gdyni. Oferuje dosko- Wieża widokowa na górze Do- nałe pizze z pieca opalanego drewnem, nas czynna jest od kwietnia do dania kuchni włoskiej oraz niezły wy- października w godzinach od bór win [ul. Gdyńska 103/2, tel. 10:00 do 18:00. Platforma widokowa 58 333 54 44, otwarte codziennie od jest umieszczona w połowie wysoko- 12:00 do 20:00, a w czwartki, ści masztu nadawczego telefonii cyfro- piątki i soboty do 21:00, www. wej. Sama góra Donas jest najwyższym goracypiec.pl]. wzniesieniem Pojezierza Kaszubskiego w jego północno-wschodniej części. W 1975 roku rejon samego wzgórza został administracyjnie przyłączony do Gdyni. Od strony Chwaszczyna dojść

16 Leźno Leźno

Dawny majątek ziemski i folwark leżą- właśnie Gotlowi) i Małego Leźna (obec- cy przy drodze łączącej Żukowo z na wieś Leźno, którą z nadania Winry- Gdańskiem, składa się obecnie z 2 au- cha von Kniprode od 1382 roku dzierżył tonomicznych części – historycznej Piotr z Lewina, m.in. właściciel Sierako- wsi przy dawnym majątku i wybudo- wic) oraz młyna Strzelniczka, tożsame- go z dzisiejszymi Lniskami. Po roku wanego w latach 60. i 70. niegdysiej- 1466 Leźno było królewszczyzną nada- szego osiedla pegeerowskiego przy waną w dzierżawę zasłużonym rodom Szosie Gdańskiej. Wraz z przysiółkiem szlacheckim. Gospodarowali tu m.in. (opisanym dalej) wieś liczy dziś Heidensteinowie, Bielińscy, Przeben- 2565 mieszkańców. dowscy i Grabowscy. Zapuszczony ma- Nazwa Leźno pojawiła się pierwszy raz jątek w 1786 roku nabył Georg Helffen- w dokumentach w roku 1338, gdy ów- stein. Dobra te doprowadzono do czesny wielki mistrz krzyżacki nadał te porządku, rozbudowując część folwar- dobra Gotlowi jako własność dziedzicz- czną i pałac. Grunty rolne zostały wów- ną. Prof. Breza, w opublikowanej pracy czas zmeliorowane, a wzdłuż dróg do na temat nazw gminy Żukowo, wska- Pępowa i Czapli nasadzono szpalery zuje jeszcze na zapis Lessno jako doty- drzew. Podczas wojen napoleońskich czący dzisiejszego Leźna, odnotowany Leźno znacznie ucierpiało. w dokumentach prawie 100 lat wcześ- W 1832 roku wnuk Georga Helffenstei- niej, tj. w 1241 roku. W czasach krzyżac- na dobra leźnieńskie sprzedał rodzinie kich Leźno składało się z Wielkiego Hoene, która gospodarowała tu do roku Leźna (nieistniejąca dziś wieś przy tra- 1945. Po wojnie z dawnego majątku sie z Gdańska do Żukowa, zapisana utworzono PGR, w którym zatrudnienie

Pałac Hoenów w Leźnie

17 Miejscowości gminy

znaleźli miejscowi Kaszubi. Ze wzglę­ sytetu Gdańskiego. Pałac został grun- du na bliskość Gdańska i dogodne połą- townie odnowiony, a parkowi nadano czenia komunikacyjne Leźno to dziś dawny charakter. W pałacu znajdują szybko rozwijająca się i nowoczesna się sale konferencyjne, pokoje gościn- wieś. W latach 80. rozpoczęto tu budo- ne i restauracja [Leźno 45, tel. wę kościoła – dziś jest to świątynia parafialna. 58 681 81 11, www.palacwle- znie.pl] Zespół pałacowo-parkowy ­Hoenów składa się z XIX-wiecz- Kościół Św. Stanisława Biskupa nej rezydencji wzniesiona w i bł. Karoliny Kózkówny wybu- 1884 roku w miejscu starego dowany został w latach 1985– dworu Przebendowskich w sty- 1992. Parafia w Leźnie powstała w lip- lu neorenesansowym i parku krajobra- cu 1982 roku. Choć to obiekt zowego. Dawniej częścią założenia współczesny warto wejść do świątyni i były też niedostępne obecnie obiekty obejrzeć zajmujący całą ścianę prezbi- folwarczne sąsiadujące z parkiem od terium fresk przedstawiający męczeń- strony zachodniej. Przy okazji przebu- stwo św. Stanisława. dowy rezydencji Georg Hoene prze- Restauracja Pałac w Leźnie kształcił istniejący tu park, komponu- [Leźno 45] specjalizująca się jąc jeden z najpiękniejszych tego typu w kuchni polskiej, czynna co- obiektów w okolicy. Hoenom Gdańsk dziennie w godzinach od 13:00 do zawdzięcza także słynny Park Oruński. 21:00. Po wojnie, od połowy 1945 roku mie- ściła się tu dyrekcja PGR i mieszkania pracownicze. Od 1994 roku w pałacu działa ośrodek konferencyjny Uniwer-

Kościół w Leźnie

18 Lniska Lniska

Nieduża, rolnicza wieś leżąca na wała nowy młyn na Strzelence, który wschód od Żukowa, u ujścia Strzelenki był w jej posiadaniu aż do 1945 roku. W do Raduni. Przez wieś biegnie szosa 1864 przez wieś poprowadzono nową Żukowo – Gdańsk. Lniska są częścią bitą szosę z Gdańska do Żukowa. Po sołectwa Leźno. wojnie lniski młyn został upaństwowio- ny. W latach 70. XX wieku przy starej W XIV wieku u ujścia Strzelenki do Ra- zastawce przez Radunię wybudowano duni wybudowano młyn. W dokumen- niewielką elektrownię wodną. cie z 1413 roku jako właściciel tegoż wymieniany jest niejaki Oswald, sędzia Młyn na Strzelence wybudo- prowincjonalny okręgu tczewskiego, wano około 1860 roku wraz z który uchodzi za protoplastę szlachec- budynkiem mieszkalnym i ma- kiej rodziny Ostoja-Lniskich. W 1526 gazynem (przy szosie). Po wojnie młyn roku jego potomek, piszący się już jako został upaństwowiony i dopiero na Piotr Lniski, otrzymał potwierdzenie początku lat 90. nabyła go rodzina przywileju na dobra Lniszcze. Lniscy miejscowych młynarzy. Dziś jednak wkrótce jednak opuścili Lniska, a mają- nie miele się tu już mąki – Strzelenka tek został włączony do dóbr Leźno-Pę- napędza turbiny elektryczne. powo. Regulację Raduni w Lniskach przeprowadził w połowie XIX wieku właściciel Leźna – Hoene. Dzięki temu możliwe stało się rolnicze wykorzysta- nie łąk w szerokiej dolinie rzeki. W 1860 roku rodzina Schtemke wybudo-

Radunia i Mała Elektrownia Wodna w Lniskach

19 Miejscowości gminy Łapino Kartuskie Położona na południowo-wschodnim nastąpił szybki rozwój Łapina, spowo- krańcu gminy wieś sąsiaduje z Jezio- dowany przede wszystkim wybu­ rem Łapińskim, Przyjaźnią i... Kolbuda- dowaniem nad Radunią, u ujścia potoku mi. Ta rolnicza dawniej miejscowość Struga, nowoczesnej papierni i fabryki powoli przekształca się w podmiejskie papy. Jej ówczesny właściciel, niejaki Schottler, w 1903 roku nabył także sam osiedle i letnisko. Przez wieś biegnie majątek. Wkrótce jednak zbankrutował szosa Żukowo – Gdańsk. Lniska liczy i w 1912 roku Łapino stało się własno- dziś 456 mieszkańców. ścią skarbu państwa. Po zakończeniu Łapino, wymieniane w dokumentach z I wojny światowej grunty Łapina zosta- 1389 roku jako majątek rycerski należą- ły podzielone na dwie części: jedna z cy do familii Hasse, od roku 1428 nale- nich (zachodnia) znalazła się w Polsce, żało do szpitala św. Elżbiety w Gdańsku. druga zaś (wschodnia) weszła w skład Przez blisko 400 lat było folwarkiem Wolnego Miasta Gdańska. Podział ten puszczanym w dzierżawę, głównie ro- nie zmienił się także po wojnie – obec- dzinom gdańskich patrycjuszy. I tak w nie tzw. Łapino Dolne (owa część XVI wieku gospodarował tu Adrian von wschodnia) należy do gminy Kolbudy, a der Linde, który wzniósł w Łapinie re- Łapino Kartuskie (część zachodnia) – do nesansowy dwór. W czasie wojen napo- gminy Żukowo. Od dawna są problemy leońskich miasto Gdańsk straciło prawa z nazewnictwem, bowiem innych nazw do majątków leżących na tzw. Wyży- używają mieszkańcy (Dolne, Górne), a nach, m.in. do Łapina. W 1816 roku, po inne jest w ofi­jalnych wykazach, gdzie nastaniu rządów pruskich, łapińskie do- zamiast Łapina Górnego figuruje Łapi- bra nabyli Windischowie. W XIX wieku no Kartuskie. Nad położonym wśród

Dawna szkoła i poczta wiejska

20 Jezioro Łapińskie mieszanego lasu Jeziorem Łapińskim Gdańskiego Okręgu PZW, od którego od lat 70. XX wieku działają ośrodki można nabyć prawo do połowu. W je- wczasowe. ziorze występowały dawniej m.in. wę- Pozostałości zespołu dworsko- gorze, liny, leszcze, karpie i sandacze, folwarcznego przy północnym ale zbiornik został podobno w ostat- krańcu jeziora, z zachowanymi nich latach skutecznie przełowiony. obiektami gospodarczymi z początku Ośrodek wypoczynkowo-szko- XX wieku oraz okazały budynek daw- leniowy Roma oferuje 180 nej wiejskiej szkoły i urzędu poczto- miejsc noclegowych w domkach wego (dziś m.in. sklep). letniskowych i budynku hotelo- XIX-wieczna papiernia (dziś fa- wym. W sezonie funkcjonuje tu bryka izolacji) nad Radunią (w plaża oraz wypożyczalnia sprzętu pły- części Łapina należącej już do wającego. Prócz restauracji (czynnej gminy Kolbudy). od 14:00 do 20:00) znajdują się tu tak- że chata grillowa oraz otwarty w sezo- [42 ha] – ryn- Jezioro Łapińskie nie bar przy plaży, czynny codziennie nowy zbiornik o głębokości do od 10:00 do 17:00 [Kolbudy, Ła- 8 m, posiadający połaczenie z pino 1, tel. 666 321 666, http: Radunią. Turystyczne zagospodarowa- wypoczynekroma.pl/]. ny jest południowo-wschodni brzeg leżący już na terenie gm. Kolbudy. Sakowcówka - gospodarstwo agrotur- Znajdują się tu liczne pomosty i plaża styczne z zapleczem jeździeckim i hote- oraz wypożyczalnia sprzętu pływają- lem dla koni [Łapino Kartuskie 30, tel. cego w obrębie ośrodka wczasowego 509 765 233, www.sakowcowka.pl]. Roma. Jezioro znajduje się pod opieką

21 Miejscowości gminy Małkowo

Nieduża, zwarta rolnicza wieś i dawny czne zostały sprzedane osobie prywat- majątek położone na północ od Żuko- nej w 2002 roku a zakwaterowani tu wa, w dolinie rzeki Słupinki. Wieś liczy wcześniej mieszkańcy przenieśli się do dziś 682 mieszkańców. dawnych koszar w Babim Dole. Rozpo- częty przed kilku laty remont został W 1339 roku dobra Małkowo z rąk wiel- niestety przerwany i dziś pałac jest kiego mistrza Dietera von Altenberga niedostępny. otrzymał Stibor. Później należały one do Kczewskich (von Exow), którzy w XIX-wieczny pałac w otoczeniu 1427 roku sprzedali Małkowo zakono- reliktu parku, dziś opuszczony wi kartuzów. Po I rozbiorze Polski Mał- i niedostępny dla turystów. kowo zostało wydzierżawione rodzinie von Brauneck, a w 1809 roku sprzedane Karczma Uroczysko specjalizuje Arnoldim. Ostatnim jego właścicielem się w typowych daniach mię- był Max Bölcke. Po 1945 roku majątek snych – warto tu zajrzeć na go- został upaństwowiony i wkrótce prze- lonkę z kapustą, zrazy czy schabowego kształcony w PGR. W 1993 roku część z zapiekanymi ziemniakami. Wnętrze ziemi po dawnym PGR nabyła Ekofar- siermiężne, ale ceny niskie, a jedzenie ma – ekologiczne gospodarstwo stwo- smaczne (czynne od 10:00 do 18:00). rzone przez podmioty: polski i holen­ derski. Firma ta otworzyła m.in. Agro Nad Stawem [ul. Pałacowa nowoczesną mleczarnię i zajęła się eko- 58A, tel. 605 403, www. logiczną uprawą ziemi oraz hodowlą agronadstawem.pl]. krów mlecznych. Zabudowania folwar-

Opuszczony pałac w Małkowie

22 Miszewo Miszewo

Rozbudowująca się i coraz bardziej Administracyjnie w końcu XIX wieku przemysłowa wieś położona przy zbie- Miszewo podlegało gminie w Tokarach, gu trasy z Gdyni do Żukowa i z Gdań- zaś majątek miszewski tworzył klucz z ska-Wrzeszcza. Dziś wieś liczy 928 pobliską Dąbrową (dziś wybudowania mieszkańców. Banina) i Warzenkiem. Na początku XX wieku majątek należał do rodziny Miszewo w źródłach pojawiło się pod Hewelke, potomków słynnego gdań- koniec XIII wieku. W 1339 roku wraz z skiego astronoma. Ziemie wchodzące w Małkowem dobra te z rąk wielkiego mi- skład tych dóbr ostatecznie rozparcelo- strza Dietera von Altenberga otrzymał wano po wojnie. rycerz Czcibór (Stibor). Odtąd Misze- wo wymieniane jest jako dobro rycer- Kaszubska Restauracja Regio- skie. W 1570 roku gospodarowali tu, nalna Mùlk, z pokojami gościn- zapewne spokrewnieni z sobą, Maciej, nymi, działa od 2012 roku i spe- Grzegorz i Melchior Mniszewscy. Pier- cjalizuje się w tradycyjnej wotnie wieś nazywała się Mniszewo, kuchni kaszubskiej. Działa tu stąd i nazwisko wymienionych właści- sklep z lokalnymi produktami spożyw- cieli. W XVII wieku, prócz jednego du- czymi i wędlinami z własnej wędzarni. żego działu ziemi, we wsi znajdowały Mùlk czynny jest codziennie od 11:00 się także: 12 gospodarstw chłopskich, 3 do 21:00 [Miszewko, ul. Kaszub- rodziny zagrodników (parobków) oraz ska 63, tel. 58 728 41 92, rezer- karczma. Podobną strukturę własności miało pobliskie Miszewko, traktowane wacje wew. 1, www.mulk.pl]. wówczas jako część składowa Miszewa.

Kaszubska Restauracja Regionalna Mùlk

23 Miejscowości gminy Niestępowo

Rolnicza wieś położona po południo- roku wybudowali na dawnej młyńskiej wej stronie doliny Raduni, przy drodze wyspie ewangelicką kaplicę. Po wyty- do Sulmina. Liczy 1302 mieszkańców. czeniu granic Wolnego Miasta Gdańska Niestępowo znalazło się w graniach Posiadłość ziemska założona w Rzeczypospolitej. Część Niemców XIV wieku przez Krzyżaków, podlega- wkrótce sprzedała swe gospodarstwa, a jąca dworowi w Sulminie. Z rąk króla nowi, katoliccy mieszkańcy, w 1933 Kazimierza Jagiellończyka w 1457 roku roku wykupili wraz z gruntem ewange- Niestępowo otrzymał gdański bur- licką kaplicę i za zgodą biskupa cheł- mistrz Reinhold Niederhoff. Od jego mińskiego w 1935 roku ustanowili tu nazwiska z czasem została urobiona parafię. Po wojnie część gospodarstw niemiecka nazwa miejscowości. W przeszła na własność Skarbu Państwa i XVII wieku wieś znajdowała się w rę- została przyłączona do kombinatu rol- kach Wolskich, którzy przy swoim nego w Przyjaźni. dworze wybudowali katolicką kaplicę. Wolscy władali Niestępowem do po- Kościół parafialny Najświętsze- czątku XIX wieku, kiedy to majątek go Serca Pana Jezusa usytuowa- przeszedł w ręce niemieckie. Ostatnimi ny na dawnej wyspie młyńskiej, właścicielami Niestępowa była rodzina w rozwidleniu Raduni (ul. Raduń- Zweilingerów, od których dobra te na- ska 87). Przy kościele grota Lourdes była w 1901 roku Pruska Komisja Osie- i wolnostojąca dzwonnica. Msze świę- dleńcza i dokonała parcelacji na 40 go- te w niedzielę o 07:30, 09:00 i 10:30, spodarstw, co zapoczątkowało rozwój w dni powszednie o 16:00 (latem wsi chłopskiej. W Niestępowie osadzo- no głównie Niemców, którzy już w 1904 o 18:00).

Kościół w Niestępowie

24 Pępowo Pępowo

Szybko rozwijająca się wieś leżąca budowano i zmodernizowano także za- między Żukowem a Baniniem, przy budowania folwarczne, stawiając m.in. drodze z Leźna do Przodkowa. Pępo- parową gorzelnię. Po odzyskaniu przez wo liczy dziś 1711 mieszkańców. Polskę niepodległości majątek liczył 720 ha, jednak zgodnie z małą reformą Osada założona w czasach krzyżackich, rolną część gruntów przejęło państwo. podlegała obwodowi ziemskiemu w Na parcelach tych osadzono rodziny Sulminie. Pierwsza wzmianka o niej górali z Podhala. We wrześniu 1939 pochodzi z 1342 roku, kiedy to zapisa- roku ówczesny dziedzic Pępowa – Ot- no ją jako Pampow. Po wojnie trzynasto- ton von Hoene, otoczył opieką wszyst- letniej Pępowo wraz z Leźnem stało się kich, także nowych mieszkańców Pępo- królewszczyzną. Przez ponad 300 lat wa. Niestety, w myśl nazistowskiego dzierżawcy Leźna zazwyczaj równo- prawa górale wkrótce zostali wysiedle- cześnie gospodarowali także w Pępo- ni do Generalnej Guberni. Otto von wie. Według dokumentów z 1648 roku ­Hoene zmarł w 1943 roku. Po zakoń­ Pępowem władał Henryk Heyna. Po czeniu wojny majątek został rozparce- rozbiorach klucz leźnieńskich dóbr zo- lowany. Próbowano tu stworzyć Spół­ stał sprzedany. W 1832 Leźno, wraz dzielnię Produkcyjną, ale upadła ona z Pępowem, Czaplami koło Gdańska już w 1954 roku. Dawny dwór od 1961 i Borczem, zakupiła rodzina Hoene. roku służy mieszkańcom jako szkoła. Przed 1870 rokiem, w miejscu starego Pępowo, dzięki bliskości Żukowa, a dworu, syn pierwszego z pępowskich także dogodnemu położeniu przy tra- Hoenów wybudował niewielki dwór. sie z Gdańska do Przodkowa, obecnie Do końca XIX wieku całkowicie prze- intensywnie się rozwija.

Dawne budynki folwarku i park w Pępowie

25 Miejscowości gminy

XIX-wieczny dwór od ponad Muzeum Volkswagena – Gale- 50 lat jest siedzibą szkoły. ria Pępowo to wyjątkowe miej- Wzniesiono go przed 1870 ro- sce, gdzie podziwiać można kiem w miejsce istniejącego tu wcześ- piękną kolekcję ponad 50 za- niej barokowego dworku. W rękach bytkowych modeli Volkswage- rodziny Hoene dwór pozostawał do na i ponad 1000 mini modeli aut wiosny 1945 roku. Po tym czasie przez w skali od 1:64 do 1:18. Galeria posia- kilka lat stał opuszczony, co sprawiło, da także ofertę noclegową obejmują- że popadł w ruinę. Jedynie dzięki po- cą pokoje gościnne, miejsce dla cam- stawie mieszkańców, domagających pingów i namiotów oraz ofertę się przekazania go na potrzeby oświa- rekreacyjną obejmującą weekendowe towe, rozpoczęto w 1959 roku remont wycieczki z psimi zaprzęgami. Mu- dworu. Od 1961 roku mieści się w nim zeum czynne jest od 1 maja do szkoła podstawowa. 30 września codziennie w godzinach od 10:00 do 18:00, poza sezonem po , założony Cmentarz Hoenów umówieniu się, w godzinach od 12:00 w II połowie XIX wieku, znajdu- do 17:00 [ul. Armii Krajowej 50, je się na południe od wsi, wśród tel. 58 681 82 05, www. vwmu- pól (dojazd od szosy Pępowo – Żuko- zeum.pl]. wo). Dojście do cmentarzyka jest ogra- niczone (jedyna droga wiedzie przez prywatne gospodarstwo, a otaczający go las wykorzystywany jest jako pa- stwisko). Cmentarz zachował się w dość dobrym stanie – czytelna jest większość napisów, a nagrobki nie są poprzewracane.

Galeria Pępowo – muzeum VW

26 Przyjaźń Przyjaźń

Rozległa rolnicza i parafialna wieś po- przez ponad 20 lat, do czasu wybudo- łożona na południowy wschód od Żu- wania landratury w Kartuzach, tutejszy kowa, przy drodze z Lnisk do Kolbud i dwór był siedzibą władz powiatu. Dzię- Skrzeszewa Żukowskiego. ki temu w Przyjaźni ukazała się pierw- sza powiatowa gazeta – dziennik urzę- Istnienie wsi potwierdzają dokumenty dowy powiatu (Kreis-Blatt für den już z roku 1345, lecz tradycja głosi, iż Carthauser Kreis). pierwszy kościół ufundował tu sto lat wcześniej książę Racibor, dobrodziej Po odzyskaniu przez Polskę niepodle- klasztoru żukowskiego. W roku 1457, głości Przyjaźń, choć zamieszkana za pomoc w wojnie z Krzyżakami, król głównie przez ludność niemiecką, zna- Kazimierz Jagiellończyk oddał Przyjaźń lazła się w granicach II Rzeczypospoli- w dożywotnią dzierżawę gdańskiemu tej. Po 1945 roku dobra przyjaskie zo- burmistrzowi Reinholdowi Niederhof- stały upaństwowione, a we dworze fowi. Podczas oblężenia Gdańska przez umieszczono biura PGR i mieszkania wojska Stefana Batorego (w 1577 roku) dla pracowników. Dziś Przyjaźń to wieś wieś znacznie ucierpiała. typowo rolnicza. Tutejszy majątek wielokrotnie zmieniał Kościół parafialny św. Jana właścicieli – byli nimi Krockowowie, Ewangelisty, gotycki, z końca Bartschowie i Jackowscy. Pod koniec XIV stulecia, przebudowywany. XVIII wieku dobra przyjaskie przeszły Przyjaźń stanowiła samodzielną para- w ręce niemieckie, a od 1820 roku ich fię, a od połowy XVI wieku była filią właścicielem była rodzina Kleistów. Je- parafii żukowskiej. W 1569 roku świą- rzy Kleist był także starostą kartuskim i tynię przejęli wspierani przez gdań-

Kościół św. Jana w Przyjaźni

27 Żukowo

Odbudowany pałac Kleistów szczan, luteranie. Choć kościółek znisz- Zespół pałacowo-parkowy Klei- czyły wojska Stefana Batorego stów obejmuje teren dawnego oblegające Gdańsk, wkrótce go odbu- założenia, z zabytkowym (choć dowano. Dopiero po II wojnie świato- przetrzebionym) parkiem krajo- wej świątynię przejęła parafia w Żuko- brazowym z połowy XIX wieku wie. Samodzielną parafię ustanowiono oraz odbudowanym wg zacho- tu w roku 1974. Wewnątrz kościoła za- wanej dokumentacji pałacem, chowało się pochodzące z XV–XVIII w którym mieści się dziś restau- wieku wyposażenie: ołtarz (dawniej racja i hotel Pałac Kościesza w gdańskim kościele św. Jakuba), am- z 21 stylowymi pokojami. Stoso- bona, rzeźby i malowidła. Całość w wana nazwa Kościesza nawiązuje do ostatnich latach poddana została fa- herbu rodu Bereśniewiczów, z którymi chowej konserwacji i odnowiona. spokrewni są obecni właściciele pała- cu. W pałacowej restauracji serwowa- Diabelskie Kamienie ne są wykwintne dania kuchni euro- pejskiej i polskiej [ul. Łapińska 1, Dwa okazałe głazy narzutowe – pięk- tel. 58 684 95 32, www.palacko- ne pamiątki po ostatnim zlodowace- scieszy.pl]. niu zobaczyć można w Przyjaźni oraz koło pobliskiej osady Widlino (przy Po sąsiedzku zachowały się pochodzą- polnej drodze biegnącej w kierunku ce z przełomu XIX i XX wieku zabudo- osady Markocin). wania gospodarcze dawnego folwarku, nadal wykorzystywane rolniczo.

28 Rutki Rutki

Niewielki przysiółek nad Radunią, po- a na nowo wydzielonych parcelach za- łożony koło Borkowa liczy 205 częto wznosić prywatne budynki, głów- mieszkańców. nie mieszkańców pobliskiego Żukowa. Tereny Rutek w XIV wieku należały do Elektrownia wodna z 1910 roku dóbr Mały . Działał tu tartak napędzana wodami Raduni, wodny i niewielka hamernia (kuźnia). spiętrzonej powyżej elektrowni Sama nazwa Rutki pojawiła się dopiero w sztucznym zbiorniku o pojemności w XVIII stuleciu jako określenie prze- 4 mln m3. Woda do elektrowni płynie mysłowego przysiółka nad Radunią. kanałem i spada z wysokości 12 m na Na początku XX wieku podjęto decyzję dwie turbiny Francisa o łącznej mocy o wybudowaniu tu elektrowni wodnej 560 kW. Po 1945 roku wprowadzono dla powiatu kartuskiego. Prace hydro- techniczne zakończono w 1908 roku. tu niewielkie zmiany i unowocześnie- Na Raduni powstał wtedy blisko dwu- nia technologiczne. Na zewnątrz moż- kilometrowej długości zalew, a prąd z na obejrzeć urządzenia hydrotechnicz- Rutek zasilił Żukowo i Kartuzy. W ra- ne na kanale doprowadzającym wodę mach prac przy elektrowni na linii kole- do elektrowni i kanale ulgi. Do dziś za- jowej Pruszcz Gdański – Kartuzy, prze- chowały się też dawne zabudowania cinającej dolinę Raduni pod Rutkami, dla pracowników elektrowni. Zwiedza- wybudowano piękny kratownicowy nie elektrowni możliwe jest w dni pra- most. Po 1920 roku nowa elektrownia cy (poniedziałek–piątek, wyłącznie o zaopatrywała w prąd także Gdynię. W godzinie 9:00 lub 14:00) tylko po uzy- latach 80. przy elektrowni powstały za- skaniu zgody od firmy ENERGA- kłady doświadczalnej hodowli pstrąga,

Elektrownia w Rutkach i kanał ulgi

29 Żukowo

Most kolejowy nad Radunią

­Wytwarzanie. Zainteresowani muszą trzonych wodach, a Radunia spełnia się zwrócić ze stosowną prośbą co naj- takie kryteria) powstały 10 lat wcześ- mniej z 7-dniowym wyprzedzeniem niej i początkowo rozważano jako (sic!) na adres mailowy: ew.zwiedza- miejsce budowy Lniska pod Żukowem. [email protected]. Głównym powodem decyzji o lokaliza- cji zakładu w Rutkach był ułatwiony Kratownicowy most nad Radu- pobór wody z rzeki (ze zbiornika re- nią wybudowano w 1886 roku tencjonującego wodę dla elektrowni). w ciągu linii kolejowej łączącej Dziś zakład zajmuje się selekcją gatun- Pruszcz Gdański z Kartuzami. W 1913 kową pstrągów i produkcją materiału roku wzmocniono konstrukcję, zawie- zarybieniowego. Ze względów sanitar- szając obecną kratownicę. Most znisz- nych nie można go zwiedzać. Nic jed- czono w 1945 roku (wysadzając główki nak nie stoi na przeszkodzie, by na filarów), ale już 1946 roku całość od- miejscu nabyć świeżego pstrąga budowano. Obecnie trasa wyłączona (sprzedaż odbywa się od poniedziałku jest z ruchu pociągów, a sam most, do piątku między godz. 8:00 a 15:00). wznoszący się około 30 m nad pozio- mem wody, wykorzystują miłośnicy wspinaczki oraz skoków na bungie. Instytut Rybactwa Śródlądo- wego – Zakład Hodowli Ryb Łososiowatych powstał w Rut- kach na początku lat 80. Plany budowy takiego ośrodka nad Radunią (ryby ło- sosiowate w naturalnych warunkach żyją w chłodnych i dobrze napowie-

30 Skrzeszewo Żukowskie Skrzeszewo Żukowskie

Zwarta, rolnicza wieś położona przy chłopów. Obecnie Skrzeszewo to dość południowym krańcu gminy, przy szo- bogata wieś rolnicza. sie z Lnisk i Przyjaźni do Babiego Dołu. Dawny dwór Sychowskich, liczy 1293 mieszkańców. z końca XIX wieku, od 1945 roku Istnienie majątku Skrzeszewo potwier- pełni funkcję szkoły. Ze znajdu- dzają dokumenty z 1602 roku, kiedy to jących się po sąsiedzku dawnych zabu- panny Katarzyna i Dorota, po śmierci dowań folwarcznych zachowały się swych braci, zapisały dobra skrzeszew- przebudowane obory, dziś mieszczące skie klasztorowi norbertanek z Żukowa. remizę strażacką i salę wiejską. Relik- W połowie XVIII wieku Skrzeszewo tem dawnego parku dworskiego jest było już zasobną wsią z 3 folwarkami (2 szlacheckie i 1 zakonny) i 23 zagroda- zieleniec z placem zabaw dla dzieci. mi chłopskimi. W 1820 roku skrzeszew- Kościół parafialny Najświętszej skie folwarki zakupił Georg von Kleist, Maryi Panny Wspomożycielki nabywca dóbr w pobliskiej Przyjaźni. Wiernych wzniesiony został Von Kleist sprowadził tu grupę ewan- gelickich osadników i rozbudował pro- w latach 80. XX w., a podniesiony do dukcję rolną. Na początku XX wieku godności kościoła parafialnego w roku dobra skrzeszewskie przeszły w ręce 2003. rodziny Sychowskich. Do dziś w cen- trum wsi znajduje się maryjna kaplicz- ka z inicjałami P.v.S. Po 1945 roku zie- mie majątku Skrzeszewo zostały rozparcelowane między miejscowych

Szkoła (dawny dwór) w Skrzeszewie

31 Miejscowości gminy

Położona na skraju rozległych łąk nad nabyła Pruska Komisja Osiedleńcza, Radunią, przy granicy Gdańska, szybko która po parcelacji osadziła tu 21 rodzin rozbudowująca się od kilkunastu lat chłopskich. W 1906 roku na południo- wieś podmiejska. Sulmin liczy 544 wym krańcu wsi mieszkańcy wybudo- mieszkańców. wali kościół ewangelicki i wiejską szko- łę. Zgodnie z postanowieniami traktatu Pierwsza wzmianka o Sulminie pojawi- wersalskiego Sulmin po 1920 roku zna- ła się w spisanym w 1340 roku przywi- lazł się w granicach II Rzeczypospolitej, leju krzyżackim, przyznającym Sulmi- niemniej wieś miała całkowicie niemie- nowi 40 włók gruntu. Po zakończeniu cki charakter. Resztówkę dawnego ma- wojny trzynastoletniej majątek sulmiń- jątku wraz z dworem zajmował w okre- ski stał się królewszczyzną, dzierżawio- sie międzywojennym niejaki Seimmer. ną głównie gdańszczanom. Jednym z Po 1945 roku grunty majątku rozparce- dzierżawców Sulmina był Conradi, któ- lowano. Dawny dwór spłonął w ry zasłynął w połowie XVIII wieku m.in. 1976 roku, zaś wykorzystywany jako jako twórca zakładu wychowawczego magazyn GS zbór ewangelicki stał się w dla chłopców w Jankowie (od jego na- latach 80. własnością prywatną gdań- zwiska pochodzi nazwa gdańskiego skiego artysty plastyka, który urządził Technikum Budowy Okrętów – Conra- w nim galerię. Dziś w Sulminie osiedla dinum). Po rozbiorach majątek Sulmin się coraz większa liczba gdańszczan, ce- przeszedł w ręce prywatne – właścicie- niących sobie uroki wiejskiego życia i lami była tu do 1880 roku gdańska ro- bliskość miasta. Mieszkańcem Sulmina dzina Gralathów. W 1901 roku, wraz z jest choćby Maciej Kosycarz – znany pobliskim miejscowościami, dobra te gdański fotografik i wydawca.

Galeria Sulmin

32 Żukowoy

Grobowiec Gralathów

Neobarokowy kościół ewange- Klasycystyczny grobowiec Gra- licki z 1906 roku od ponad lathów z 1818 roku znajduje 25 lat pełni funkcję galerii. Jej się na zachód od wsi, nieopo- twórcami byli Włodzimierz Wieczor- dal dawnego założenia dworsko-par- kiewicz i Jolanta Cerebież-Tarabicka, kowego i nieczynnego cmentarza którzy zakupili i odremontowali budy- ewangelickiego. W grobowcu z po- nek dawnego kościoła pod koniec czątku XIX wieku spoczywają zwłoki lat 80. Po śmierci Wieczorkiewicza ga- trzech kolejnych właścicieli Sulmina i leria podupadła, a pożar w 2005 roku ich bliskich. Po wojnie obiekt był zruj- poważnie uszkodził budynek. W nowany, ale w 2012 roku został 2006 roku ruiny zakupili Alicja i Ma- odrestaurowany. riusz Zawieruchowie, którzy przed kil- z siłownią, ku laty ponownie otworzyli galerię. Plac rekreacyjny boiskiem i miejscem wypoczyn- Prócz wystaw odbywają się tu także kowym nad stawem. Tu swój koncerty [Sulmin 33, tel. początek mają trasy marszowe nordic 668 401 150, www.galeriasul- walking (opisane dalej). min.pl].

33 Miejscowości gminy Tuchom

Rozbudowująca się wieś rolniczo-prze- został sprzedany prywatnemu właści- mysłowa położona przy szosie z Gdyni cielowi. Po 1920 roku dobra tuchomskie do Żukowa, w północnej części gminy. należały do rodziny Bölcke, od których odkupił je w 1929 roku niejaki Czarne- Dzieje Tuchomia od wczesnego śre- cki. Po 1945 roku ziemie majątku wraz z dniowiecza związane były z pobliskim gruntami w Tuchomku zostały upań- Chwaszczynem i cystersami z Oliwy. stwowione. Część rozparcelowano mię- Najstarszy zapis o nim datowany jest dzy miejscowych chłopów, a z części na 1283 rok i zachował się w sygnowa- utworzono PGR. nym przez księcia gdańskiego Mściwo- ja II dokumencie, w którym książę po- XIX-wieczny dwór dawnego darowuje oliwskim cystersom m.in. majątku Tuchom znajduje się Chwaszczyno i Tuchom. W czasach przy wschodnim brzegu Jeziora I Rzeczypospolitej zakonnymi ziemia- Tuchomskiego. Wraz z otaczają- mi Tuchomia i Tuchomka, tworzącymi cym go parkiem pozostawał w jeden klucz dóbr, gospodarowali dzier- prywatnych rękach do końca II wojny żawcy. Po kasacie zakonu i przejęciu światowej, potem został upaństwo- gruntów przez władze pruskie teren wiony. Przez kilkanaście lat mieściły dzisiejszej wsi wszedł w skład dóbr państwowych. Ich częściową parcelację się w nim biura PGR, a w 1962 roku za- przeprowadzono w XIX wieku, zapo- budowania dworskie nabyło jedno z czątkowując tym rozwój wsi. Majątek przedsiębiorstw państwowych, prze- tuchomski przez lata był dzierżawiony znaczając je na ośrodek wypoczynko- i dopiero na przełomie XIX i XX wieku wy. W miejscu dawnych zabudowań

Dworek Oleńka nad Jez. Tuchomskim

34 Żukowoy

Majdan widziany z wału grodziska w Tuchomiu gospodarczych postawiono wówczas Jezioro Tuchomskie [141 ha] to pawilon mieszkalny ze stołówką i biu- rynnowy zbiornik połączony rem. Ośrodek sprywatyzowano w la- przez Strzelenkę z Radunią, po- tach 90., dziś funkcjonuje pod nazwą łożony na zachód od wsi, o maksymal- Oleńka. Nad jeziorem znajduje się nie- nej głębokości 8 m. Ze względu na ota- wielki pomost i trasa spacerowa czające zbiornik obszary rolnicze i [Tuchom 93, tel. 58 552 80 76, dopływ wraz z wodami opadowymi www.dworekolenka.pl]. nawozów jezioro nie jest użytkowane rekreacyjnie. Ciekawostką może być Wczesnośredniowieczne gro- fakt, iż dokonano tu jednej z pierw- dzisko znajduje się ok. 500 m szych nowożytnych obserwacji zakwi- na północ od obiektów dawne- tu wód, co opisał w 1671 roku angiel- go dworu, na skraju łąk pozostałych ski botanik przebywający w Gdańsku. po dawnym Małym Jeziorze odwad- Wędkarsko jezioro podlega PZW (Gdy- nianym przez Strzelenkę. Grodzisko nia lub Gdańsk). ma nieregularny kształt i od strony lądu odcina je sucha fosa i wał. Całość porośnięta jest młodym lasem.

35 Miejscowości gminy Żukowo

Stołeczna i największa w gminie miej- lek). Norbertanki wybudowały wów- scowość, od 1989 roku posiadająca czas młyn na Raduni i karczmę. prawa miejskie, leży w południowej Niewielkie Żukowo i klasztor norberta- części gminy nad rzeką Radunią, przy nek były wielokrotnie napadane i nisz- skrzyżowaniu dróg z Gdańska do Kar- czone podczas toczonych na Pomorzu tuz i z Gdyni do Kościerzyny. wojen – było tak m.in. w 1433 roku, gdy państwo krzyżackie najechali husyci, Pierwszy raz Żukowo było wzmianko- podczas wojny 13-letniej, w czasie zma- wane w bulli papieża Innocentego III gań polsko-szwedzkich o panowanie z 12 sierpnia 1201 roku, w której mowa nad Bałtykiem (wojny w latach 1626– jest o kościele św. Jakuba. W 1209 roku 1629 i tzw. potop) oraz toczonych tu książę gdański Mściwoj I wydał akt fun- walk rosyjsko-pruskich podczas I wojny dacyjny dla norbertanek, nadając im północnej (w latach 1701–1720). cztery wsie: Sucovia (Żukowo), Zulislave, Barcelino i Mislincino. Przypuszczalnie Podczas I rozbioru Rzeczypospolitej Żu- budowę klasztoru w Żukowie rozpo- kowo było wsią zamieszkałą przez 305 częto w 1212 roku, a w 1214 osiadły tu osób (80% zatrudnionych było w klasz- pierwsze zakonnice. Podjęta w 1256 roku tornym folwarku). Zgodnie z edyktem próba lokacji przy klasztorze miasta nie Fryderyka III nastąpiła konfiskata udała się. Z początkiem XIV wieku Żu- wszystkich dóbr kościelnych, a zakonni- kowo jako wieś przyklasztorną przenie- ce na utrzymanie klasztoru dostały nie- siono na prawo niemieckie (co zmieniło wielki zasiłek. Starania sióstr o wydzier- zasady płacenia podatków i zobowią- żawienie któregokolwiek z dawnych zań mieszkańców względem właścicie- folwarków zostały uwieńczone

Kościół poklasztorny Norbertanek

36 Żukowo

­sukcesem dopiero w 1787 roku, gdy król uległa znaczącej zmianie – jako Niemcy pruski zgodził się, by siostry gospoda- podczas spisu w 1910 roku określiło się rowały w folwarku żukowskim (w któ- 23,3% mieszkańców. Pod koniec XIX wie- rego skład wchodził także browar, tar- ku, dzięki postawie proboszcza, ks. Jana tak i cegielnia). Kolejne pruskie Stenzla, wieś stała się ważnym ośrod- zarządzenia, z 1810 i 1815 roku, skazały kiem polskości. Powstały tu m.in. koła konwent żukowski na wymarcie, zaka- Polskiego Towarzystwa Ludowego zały bowiem prowadzenia nowicjatu, Oświata, Towarzystwa Przemysłowo- przyjmowania nowych sióstr oraz obio- Rolniczego i Polsko-Katolickiego Towa- ru przeoryszy. Ostateczna kasata klasz- rzystwa Ludowego Jedność. W 1910 roku toru nastąpiła w 1834 roku. W roku 1863, otwarto we wsi czytelnię Towarzystwa po śmierci ostatniej zakonnicy, zabudo- Czytelni Ludowych. Dzięki XIX-wiecz- wania klasztoru zostały sprzedane, a nemu rozwojowi sieci komunikacyjnej – nowy właściciel rozebrał część obiektów budowie traktów drogowych i linii kole- i sam gotycki klasztor. jowych – Żukowo stało się ważnym węzłem komunikacyjnym. Po zmianach administracyjnych w 1818 roku Żukowo znalazło się w powie- 148-letni okres zaborów zakończyło cie kartuskim. Utworzono tu gminę z wkroczenie na początku lutego Urzędem Stanu Cywilnego i rewirem 1920 roku do Żukowa wojsk polskich. policyjnym. Według inwentaryzacji wieś Według spisu z 1921 roku wieś zamiesz- liczyła 63 dymy (czyli zagrody z doma- kiwało 1359 osób. Odcięcie granicą Żu- mi mieszkalnymi). W 1827 roku otwarto kowa od pobliskiego Gdańska, który tu szkołę. Niespełna 100 lat później, w stał się Wolnym Miastem, uderzyło w 1915 roku, Żukowo było okazałą wsią z lokalną gospodarkę i handel. Nie zmie- 161 domami, 4-klasową szkołą po- niła tego nawet budowa Gdyni, z którą wszechną, dwoma karczmami oraz kil- wieś do połowy lat 30. nie miała bezpo- koma zakładami przemysłowymi. Et- średniego połączenia drogowego. Poli- niczna struktura ludności w XIX stuleciu, tycznie największe wpływy w między- mimo wzrostu liczby mieszkańców, nie wojennym Żukowie miało Stronnictwo Norbertanki (premonstrantki) z Żukowa Był to pierwszy żeński klasztor powstały Norbertanki żukowskie pochodziły na Pomorzu Gdańskim i liczył zazwyczaj głównie z Pomorza. Wiele z nich wy­ od 30 do 60 sióstr. Działał od początku wodziło się ze znanych rodów miesz­ XIII wieku do kasaty w 1834 roku. Na czańskich i szlacheckich. Materialnym czele klasztoru stała przeorysza (ma- zabezpieczeniem potrzeb klasztoru gistra). Siostry dzieliły się na tzw. chó- były liczne posiadłości ziemskie – wsie ry – pierwszy tworzyły kanoniczki, które i folwarki rozproszone od okolic Łeby aż poza modlitwą (udziałem we wszyst- po Wielkie Żuławy. Przyjmuje się, że w kich nabożeństwach) zajmowały się żukowskim klasztorze narodził się haft nauczaniem w szkole i nowicjacie oraz kaszubski – kanoniczki uczyły bowiem zarządzały majątkiem; drugi chór to także sztuki ozdabiania szat i strojów. konwerski, zajmujące się pracami fizycz- Ostatnią żukowską norbertanką była nymi wewnątrz klasztoru. Oba chóry Agnieszka Bojanowska, która zmarła w podlegały zasadom klauzury (tylko wy- 1862 roku w wieku 81 lat. Dziś w obiek- brane osoby mogły kontaktować się ze tach poklasztornych funkcjonują m.in. światem zewnętrznym). parafia, szkoła parafialna i muzeum.

37 Miejscowości gminy

38 Żukowoy

Narodowe. Od 1928 roku w Żukowie działa Ochotnicza Straż Pożarna. Pod koniec lat 30. XX wieku żukowianki – Jadwiga i Zofia Ptach – założyły koło hafciarek i na podstawie zachowanych starych haftów zakonnych stworzyły żukowską szkołę haftu kaszubskiego. Wybuch wojny nie był zaskoczeniem dla mieszkańców. Niewielkie polskie siły zbrojne wycofały się już 1 września. Oficjalnie Niemcy zajęli Żukowo 3 września. W listopadzie faszyści prze- prowadzili akcję eksterminacyjną wśród polskich działaczy, nauczycieli i urzędników – w podkartuskich Kali- skach zginęło kilkunastu mieszkańców Młyn i tartak nad Radunią Żukowa. Od jesieni 1940 roku Żukowo było jednym z 13 obwodów w powiecie kartuskim. W ramach akcji wzmacnia- Wzmocniono też rolę „postępowych” nia niemieckiego żywiołu do 1942 roku partii – socjalistycznej (PPS), robotni- wysiedlono z Żukowa 11 polskich ro- czej (PPR) i ludowej (ZSL), która stała dzin (72 osoby), sprowadzając na ich się dominującą siłą polityczną. Otwar- miejsce Niemców z Besarabii (Rumu- cie Polski na świat w latach 70., połą- nia) i Litwy. W latach 1940–1943 do go- czone z szybkim rozwojem pobliskiego spodarstw rolnych i lokalnych zakła- Gdańska, zdynamizowały rozwój Żu- dów kierowano jeńców i robotników kowa. W 1973 roku utworzono rozległą przymusowych. Szacuje się, że praco- terytorialnie gminę Żukowo. Koniec lat wało tu około 170 robotników przymu- 70. to dynamiczny rozwój wsi, w której sowych, głównie z Europy Wschodniej. zaczęli osiedlać się także mieszkańcy Na początku 1945 roku przez Żukowo Trójmiasta. Starania władz o nadanie przeszli ewakuowani na zachód więź- Żukowu praw miejskich zostały zwień- niowie obozu koncentracyjnego Stut- czone sukcesem 1 stycznia 1989 roku. thof (tzw. Marsz Śmierci). Kilkunastu z Uroczyste nadanie tych praw miało nich zmarło (po wojnie pochowano ich miejsce 17 lutego 1989 roku w sali Ze- przy kościele poklasztornym). Walki o społu Szkół Zawodowych. wyzwolenie okolic Żukowa, prowadzo- Współczesne Żukowo liczy ponad 6400 ne od 14 do 23 marca 1945 roku, były mieszkańców i nadal intensywnie roz- zacięte i zginęło w nich blisko 4000 żoł- budowuje się. O aktywności mieszkań- nierzy radzieckich. Mimo to wieś spe- ców najlepiej świadczy wygląd miasta i cjalnie nie ucierpiała i została zdobyta liczne nowe budynki, także użyteczno- 16 marca. ści publicznej. Choć wielu mieszkańców Lata 1945–1947 były czasem ważnych Żukowa pracuje w Trójmieście, miasto zmian ludnościowych, gospodarczych i powoli przestaje być tylko sypialnią po- politycznych. Wysiedlono Niemców, bliskiej aglomeracji. Coraz więcej tu dokonano upolitycznienia władz lokal- miejsc, gdzie można aktywnie i przyjem- nych oraz przejęto na rzecz państwa nie spędzić czas. Mieszkańcy kultywują większość zakładów przemysłowych. także lokalną, kaszubską tradycję.

39 Żukowo

Skwer i Urząd Miejski w Żukowie

Zespół obiektów poklasztor- znajduje się pochodzący z pocz. nych (na mapie B) z kościołem XIX wieku postument z barokową figu- Wniebowzięcia NMP, budynka- rą św. Norberta. Na terenie przylega- mi gospodarczymi dawnego jącego do kościoła dawnego cmen- klasztoru i muzeum parafial- tarza zachowało się kilkanaście nym. Świątynię wybudowano w żeliwnych krzyży z XIX stulecia oraz XIV wieku jako kościół klasztorny. Mo- nagrobki dawnych żukowskich pro- dernizowano ją w XVII i XIX wieku. Od boszczów. Tu znajduje się też zbiorowa 1836 jest kościołem parafialnym. mogiła więźniów KL Stutthof, zmar- Ostatnie remonty przeprowadzono w łych podczas Marszu Śmierci. Mu- latach 1998–2014. Jest to prawdziwa zeum Parafialne, zajmujące prze- skarbnica dzieł sztuki, gdyż zachowało budowane pomieszczenia dawnej się tu oryginalne wyposażenie, głów- klasztornej stajni i wozowni, powstało nie XVI i XVII-wieczne. Najcenniejszy w 1991 roku. Można tu zobaczyć ko- jest XVI-wieczny ołtarz antwerpski lekcję szat liturgicznych i sprzętów stojący po prawej stronie prezbite- kościelnych z żukowskiego klasztoru rium. XVII-wieczną metrykę ma ołtarz oraz wystawę regionalną poświęconą główny Wniebowzięcia NMP. Równie Kaszubom i haftowi szkoły żukowskiej. interesujące są barokowe: ambona, W przylegających do kościoła zabudo- balustrada chóru (oddzielająca daw- waniach poklasztornych mieszczą się niej klauzurę od wiernych modlących plebania i biuro parafii. się w kościele) oraz liczne obrazy i zdobienia. Warty szczególnej uwagi Kościół św. Jana C (ul. Klasz- jest obraz przedstawiający żukowskie torna) to dawna świątynia para- męczennice – zakonnice zabite przez fialna, wybudowana między Prusów w 1226 roku – oraz XV-wiecz- 1366 a 1383 rokiem w centrum ówcze- ny krucyfiks. Na przykościelnym placu snej wsi. Pod koniec XV wieku, z

40 Żukowo

­powodu szerzącej się reformacji, ko- Młyn zbożowy nad Słupinią ściół popadł w ruinę. Odbudowano go G (ul. Parkowa) to dawna pa- w latach 20. i 30. XVII wieku. Od piernia i młyn z lat 1833–1845, 1836 roku pełni funkcję świątyni po- przebudowane na przełomie XIX i mocniczej. Wnętrze jest dość skrom- XX wieku. Od 1949 roku należy do żu- ne – znajduje się tu kilka XVII- i XVIII- kowskiego GS. Zamontowane tu w la- -wiecznych obrazów oraz barokowy tach 70. silniki elektryczne zastąpiły ołtarz. Sąsiadujący z kościołem odci- napęd wodny, ale zachował się system nek ulicy Klasztornej od kilku lat pełni doprowadzania wody i stare urządze- rolę miejskiego deptaka. nia. Choć młyn może produkować dziennie 18 t mąki, od kilku lat jest D nad Radunią Zespół młynów nieczynny. Po sąsiedzku zachował się (ul. 3 Maja) powstał na począt- dom młynarza z przełomu XIX i XX wie- ku XX wieku w miejscu, gdzie od ku wybudowany w formie dworku. XIV stulecia znajdował się młyn zbożo- Wokół obiektów rosną okazałe dęby. wy klasztoru norbertanek. Przed woj- ną prócz młyna działał tu także tartak i Restauracja Gryf mieści się w piekarnia, należące do rodziny Bühlow. centrum, w typowym „peer- Od 1948 roku obiekty należały do żu- elowskim klocku”, wybudowa- kowskiego GS. Na początku lat 90. nym w latach 80. koło rozwidlenia szos młyn i tartak zostały sprzedane. Młyn do Kartuz i Kościerzyny. Przytulnie uruchamiany jest jedynie w sezonie i urządzony lokal czynny jest codziennie działa tu także mała elektrownia wod- od 10:00 do 22:00 i oferuje dania na. Stojący po sąsiedzku tartak nie kuchni polskiej. Często organizowane działa od ponad 20 lat. są uroczystości rodzinne i posiłki dla grup turystycznych [ul. Gdańska 39, Barokowa kaplica św. Nepo- tel. 58 681 87 50]. mucena E (ul. 3 Maja, na cmentarzu) pełni dziś funkcję Wiadukt kolejowy nad Słupinią kaplicy cmentarnej, a wzniesiona zo- stała w 1754 roku, w miejscu gdzie według lokalnej tradycji, podczas pru- skiego ataku na Żukowo w 1226 roku, zamordowano 9 zakonnic. Warto zwrócić uwagę na barokową figurę św. Nepomucena, znajdującą się na pół- nocnej ścianie kaplicy. Wiadukt kolejowy F nad Słu- pinką (ul. Parkowa) wzniesiony został przez Francuzów w roku 1926 (podczas budowy magistrali ko- lejowej Śląsk – Gdynia). Uszkodzony podczas walk w 1945, został odbudo- wany przez Szwedów w 1945 roku.

41 Żukowo

Kościół pomocniczy św. Jana

Bar Bistro (ul. Gdańska 38, bu- Drugą pizzerią jest działająca od 2001 dynek GS), czynny w dni robo- roku okazała Restauracja-Pizzeria cze od 9:00 do 18:00, jest naj- Podkowa [ul. Książąt Pomorskich 2E, starszą placówką gastronomiczną w tel. 58 685 87 26 lub 503 138 720, mieście, działającą już od ponad 30 lat. www.restauracja-podkowa. Oferuje szybkie i pożywne dania baro- com] oferująca na miejscu lub z we w przystępnych cenach. dowozem, prócz pizzy także da- nia obiadowe, pierogi, makarony sa- Spośród kilku pizzerii działają- łatki i desery. Pizzeria czynna jest od cych w Żukowie warto wymie- godziny 11:00 do 21:00 (w soboty i nić dwie – Pizzerię Pastelową niedziele od 12:00). [ul. Gdyńska 24B, tel. 58 681 84 53 lub 783 134 048, www.pastelowa.com.pl], Karczma Sidło [ul. Gdyńska 70, założoną w 1995 roku i oferują- tel. 668 525 541, www.karczma- cą szaroki wybór pizzy na śred- sidlo.pl], o której było głośno w nim cieście i typowych dań 2015 roku z powodu nieudanych re- obiadowych, także z dowozem. wolucji Magdy Gessler (co nie prze- Pastelowa czynna jest latem codzien- szkadzało samej restauracji reklamo- nie od 11:00 do 22:00, a w okresie zi- wać się jej zdjęciem), oferuje noclegi mowym poza weekendami do 21:00. w standardzie hotelowym. Szlaki turystyczne wkracza na teren gminy. Wzdłuż rzeki biegnie lewym brzegiem przez rezer- wat Jar Raduni do Elektrowni w Rut- kach. Omija Rutki i dochodzi do szosy Przez teren gminy Żukowo przebiegają Kartuzy – Gdańsk w Borkowie. Blisko dwa długodystansowe szlaki piesze oraz jeden szlak rowerowy. W bezpo- dwukilometrowy odcinek szlaku z Bor- średnim sąsiedztwie gminy, na terenie kowa do ronda w Żukowie biegnie Gdańska i Gdyni, wytyczono jeszcze wzdłuż szosy. W Żukowie szlak prowa- dwa szlaki piesze. W Żukowie i wokół dzi obok kościoła poklasztornego i mły- Sulmina wyznaczono i oznakowano na nad Radunią. Za mostem skręca w szlaki marszowe nordic walking. Poniżej szutrową drogę do Otomina i przez prezentujemy także propozycję okręż- pola wiedzie do Przyjaźni. Stąd prowa- nej trasy rowerowej do zwiedzania dzi gruntową drogą do Niestępowa, gminy Żukowo. mija kościół i przekracza Radunię. Dalej, przez Sulmin, dochodzi do Otomina, Szlak kartuski (niebieski) skąd przez Kokoszki i Złotą Karczmę kie- Kartuski szlak pieszy łączy Kartuzy z ruje się do Sopotu [dokładny opis szla- Trójmiastem. Jest on dość łatwy, poza ku można znaleźć na stronie odcinkiem z Babiego Dołu do Rutek. PTTK: pomorskieszlakipttk.pl/ Dogodne wejścia na szlak znajdują się szlaki-piesze/kartuski/]. m.in. w Babim Dole, Borkowie, Żuko- wie i Kokoszkach. Szlak Wzgórz Szymbarskich (czarny) Początek szlaku znajduje się na dworcu Czarny szlak pieszy łączy Trójmiasto z PKP w Kartuzach. Stąd prowadzi przez Sierakowicami przez serce Szwajcarii Mezowo do Babiego Dołu, gdzie szlak Kaszubskiej. Dogodne wejścia na szlak

Diabelski Kamień pod Widlinem

43 Szlaki turystyczne

dzi on przez Czarne Błoto i wzdłuż Jeziora Wysockiego na leżącą w Osowej Górę Studencką (180 m n.p.m.). Stąd szlak idzie uzdłuż Koń- skich Łąk do leżącego już w Gdyni Źródła Marii. Tu krzyżuje się z żółtym Szla- kiem Trójmiejskim (łączą- cym Oliwę z Górą Donas i Gdynią). Ostatni odcinek szlaku przechodzi nad ob- wodnicą mostem w ul. Lipo- wą i przez osiedle Fikakowo schodzi do ul. Chwaszczyń- skiej, gdzie kończy się przy przy- stanku autobusowym Myśliw- ska [http: pomorskieszlakipttk. pl/szlaki-piesze/zrodla-marii/]. w okolicach Żukowa znajdują się w Ko- Szlak Trójmiejski [żółty] koszkach, Łapinie i Borczu. Szlak roz- poczyna się w Sierakowicach, skąd To jeden z piękniejszych szlaków wyty- czonych w strefie krawędziowej wyso- biegnie do Szymbarku, wijąc się mię- czyzny Pojezierza Kaszubskiego. Liczy dzy jeziorami Pojezierza Kaszubskiego 46 km i łączy dworce w Gdańsku i Gdy- koło Wygody Łączyńskiej, Borucina i ni. Bliższa gminie Żukowo jest północna, Gołubia. Za Szymbarkiem szlak prze- gdyńska część szlaku zaczynająca się chodzi przez Rąty, Sławki, Trątkownicę przy przystanku autobusów przy i Borcz, gdzie przecina szosę Żukowo – ul. Spacerowej (na wysokości CH Oso- Kościerzyna i skręca na południe do wa). Stąd szlak biegnie do leśniczówki Ząbrska. Stąd do Łapalina szlak prowa- Gołębiewo i dalej, klucząc leśnymi dro- dzi wzdłuż Reknicy. Na krótkim odcin- gami, wychodzi na południowy skraj ku wzdłuż Jez. Łapińskiego i dalej do dawnego Jeziora Kackiego w Wielkim Kacku. Tu przekracza linię kolejową z Otomina przebiega przez teren gminy Gdyni do Kościerzyny, przechodzi pod Żukowo. Z Otomina szlak kieruje się obwodnicą, by dotrzeć do Źródła Marii. przez Kokoszki i Wysoką do Sopotu Dalej szlak prowadzi leśnym odcinkiem [opis przebiegu szlaku na stro- ul. Starochwaszczyńskiej do przysiółka nie: pomorskieszlakipttk.pl/ Kacze Buki, gdzie przecina ul. szlaki-piesze/wzgorz-szymbarskich/]. Chwaszczńską i obok Giełdy Towaro- wej kieruje się do wieży na górze Donas. Dalej szlak schodzi na ul. Łanową, prze- Szlak Źródła Marii [czarny] cina ul. Wiczlińską, obwodnicę i lasami Liczący sobie niespełna 11 km szlak pie- dociera do Witomina, skąd przez miasto szy biegnie pograniczem gminy Żuko- dochodzi do dworca PKP Gdynia Głów- wo i łączy stację kolejową i przystanek na [http:pomorskieszlakipttk. PKM Gdańsk-Osowa z gdyńskim Źród- pl/szlaki-piesze/trojmiejski/]. łem Marii w Wielkim Kacku. Ze stacji kolejowej w Gdańsku-Osowej prowa- 44 Szlaki turystyczne

Kościerzyna. Za zakrętem odbijamy w prawo w asfaltową szosę do Skrzesze- wa. W centrum Skrzeszewa, przy szkole podstawowej (dawny dwór), skręcamy w lewo i kontynuujemy wycieczkę, ja- dąc asfaltem wśród pól i zagajników do Przyjaźni. Przejeżdżamy przez centrum wsi (na lewo odchodzi droga do Kol- bud – warto podjechać do Pałacu Ko- ściesza) i kierujemy się w dół, w stronę Lnisk. Po około 1 km skręcamy w lewo, Błękitny szlak rowerowy na asfaltową szosę do Otomina i Żuko- Wytyczono go wiosną 2007 roku z ini- wa, biegnącą południową krawędzią cjatywy władz samorządowych gmin doliny Raduni. Rzekę przekraczamy w Żukowo, i Kartuzy. Łączy Żukowie (ul. 3 Maja), mijamy młyny, ze- stację kolejową w Gdańsku-Osowej z spół poklasztorny i ul. Klasztorną docie- Sianowem i liczy 34 km. Przez teren ramy do ronda w centrum. gminy Żukowo przechodzi początkowy Przez Żukowo jedziemy pod górę ulicą odcinek szlaku między wspomnianą już Gdyńską, mijamy cmentarz żołnierzy Osową a Warzenkiem. Niestety, na od- radzieckich, linię kolejową i zaraz za cinku z Nowego Świata do Tuchomia wiaduktem skręcamy na ścieżkę, która brak jest w terenie jego oznaczeń. Dalej, prowadzi wzdłuż torów do dworca PKP od Tuchomia trasa wiedzie przez Wa- Żukowo Wschodnie. Od dworca jedzie- rzenko, Tokary, Kawle, , Rąb, my drogą przez pola równolegle do ul. Pomieczyno, i Kolonię do Siano- Armii Krajowej i za wa. Szlak jest urozmaicony i miejscami dawnymi zakła- dość trudny – nie tylko ze względu na dami drobiar- słabe oznakowanie w terenie, ale także skimi wjeżdza- niewygodne do jazdy podłoże (piasek, my na asfalt glina, miejscami tereny podmokłe). do Pępowa. Przed wsią Propozycja wycieczki rowerowej przez gminę Żukowo Przejazd proponuję zacząć na stacji PKP Babi Dół (połączenia kolejowe z Gdynią, Gdańskiem i Kościerzyną). Stąd wzdłuż linii kolejowej jedziemy na północ, mi- jamy plac do składowania drewna i drogą utwardzoną betonowymi płyta- mi zjeżdżamy w dolinę Raduni. Stąd asfaltem, przekraczając most, kieruje- my się do wsi Babi Dół. Koło restauracji Schabowy Raz skręcamy w lewo i krótki odcinek pokonujemy szosą Żukowo – 45 Szlaki turystyczne mijamy Galerię Pępowo – Muzeum VW. Parafialnym w dawnej klasztornej wo- W Pępowie przecinamy szosę Leźno – zowni. W dni powszednie kościół jest Przodkowo i jedziemy dalej asfaltową zamknięty i zwiedzający muszą się drogą do Banina. Po prawej stronie wcześniej umówić się na wizytę z biu- drogi, na krótkim odcinku, towarzyszy rem parafialnym (tel. 58 681 82 42) lub nam las. Przy jego końcu droga się roz- bezpośrednio z przewodnikami – Ge- widla. Wybieramy tę, która odchodzi nowefą Zasadą (tel. 58 681 74 83 lub na lewo i dojeżdża do centrum Banina. 501 105 130) albo Tadeuszem Busztą Przecinamy szosę Gdańsk – Miszewo i (tel. 58 684 70 63 lub 691 830 886). docieramy do niewielkiego placu. Można próbować także „z marszu” ale Stąd skręcamy w lewo, w ulicę Klono- nie ma wówczas gwarancji, iż ktoś wą, mijamy pocztę i docieramy do bieg- otworzy nam kościół i muzeum. Na nącej poprzecznie ulicy Borowieckiej. zwiedzanie świątyni potrzeba co naj- Skręcamy w prawo i gruntową, miej- mniej 20-30 minut. Obejrzenie wystaw scami piaszczystą drogą wjeżdżamy w w Muzeum zajmuje też około 20 min. las. Mijamy jeszcze kilka zabudowań i Na koniec warto zajrzeć jeszcze na przy- przez las droga prowadzi nas do Borow- kościelny cmentarz. ca, gdzie koło dawnej leśniczówki do- Z placu przy zespole poklasztornym wy- cieramy do mostku na Strzelence. chodzimy przejściem pod budynkami Stąd możemy udać się przez Nowy plebani i dochodzimy do ul. Klasztornej. Świat do przystanku PKM w Gdańsku- Udając się w górę w lewo dojść można -Osowej (wybierając na rozdrożu za do centrum oraz kościoła św. Jana mostkiem drogę biegnącą prosto) lub (punkt C na planie miasta). Jego zwie- dość trudną i piaszczystą trasą skiero- dzanie także można umówić w biurze wać się w lewo, by obok borowieckiej parafialnym lub z przewodnikami. żwirowni dojechać do centrum Chwasz- Kierując się w prawo, w ul. 3 Maja po czyna, skąd komunikacją autobusową kilkuset metrach dotrzemy do zespołu można dojechać do Gdańska, Gdyni lub młynów nad Radunią oraz budynków Żukowa. Alternatywą jest jazda wzdłuż gospodarczych GS [D]. Za płynącą tu ruchliwych szos do Gdańska lub Gdyni. Radunią znajduje się sklep żukowskie- go GS, gdzie można kupić lokalne wy- Propozycja spaceru po Żukowie pieki i tradycyjne wyroby masarskie. Żukowo to dobre miejsce na przechadz- Idąc kilkadziesiąt metrów dalej dojdzie- kę o każdej porze roku. my do schodków prowadzących na cmentarz parafialny (na górce po pra- SPACER NAD RADUNIĄ zaczynamy koło Zespołu Poklasztornego Norberta- wej stronie). Tu znajduje się opisana B wcześniej kaplica św. Jana Nepomuce- nek (punkt na planie miasta, str. 38). E Tu znajduje się także parking (wjazd od na [ ]. Cmentarz jest raczej współ- ul. Kościerskiej) i sezonowy punkt it. czesny, choć jest tu też trochę interesu- jących nagrobków. Aleją cmentarną Pierwszym punktem wycieczki jest dochodzimy do ul. Kościerskiej, skręca- dawny kompleks klasztorny i najcen- my w prawo i przez most nad Radunią niejszy żukowski zabytek – kościół możemy wrócić na parking przy wraz z Wniebowzięcia NMP Muzeum kościele. 46 Szlaki turystyczne

SPACER DO JEZIORKA to ponad godzin- Pomorskich i dalej Gdyńską, mijając na trasa obrzeżami, wzdłuż Słupinii i cmentarz Żołnierzy Radzieckich i górne przez nową część miasta. Spacer zaczy- rondo w centrum Żukowa. namy od Urzędu Miasta, idziemy ul. F Parkową mijając wiadukt kolejowy [ ] Trasy nordic walking w Sulminie i dochodzimy do starego młyna i dworu G Początek obu tras znajduje się przy młynarza [ ]. Dalej podążamy wzdłuż wiejskim boisku w centrum wsi. Trasy rzeki, zgodnie z oznaczeniami zielonej są oznakowane znormalizowanymi nordic walking marszruty . Ścieżka do- znakami. Dłuższa trasa czerwona ma prowadzi nas do ul. Książąt Pomorskich 10 km, zaś krótsza – żółta, biegnąca i jeziorka, przy którym odbywają się praktycznie równolegle ma odpowied- liczne imprezy plenerowe. Stąd wraca- nio 5 km. Na początku tras znajduje my do centrum wspomnianą ul. Książąt się grobowiec rodziny Gralathów. Da- Trasa nordic walking w Żukowie Przed kilku laty wytyczono w Żukowie dwie trasy marszowe nordic walking – liczącą 5,6 km trasę do Małkowa (oznaczenia zielone) i dłuższą 10-kilo- metrową trasę do Elżbietowa i Smoł- dzina (oznaczenia czerwone). Niestety, pewien odcinek tej drugiej, dłuższej trasy przebiegał przez teren prywatny i został w 2015 roku zamknięty przez właściciela ziemi. Stąd, choć widoczne są oznakowania obu tras, opisujemy tylko trasę do Małkowa. Początek trasy znajduje się przy sta- dionie gminnym (ul. Książąt Pomor- skich), nieopodal tzw. Jeziorka – miej- sca letnich imprez plenerowych. Od lej trasa prowadzi nad dolinę rzeki Ra- stadionu idziemy drogą z betonowych duni i wraca do wsi. Północna część płyt w dół i przy kamieniu, zgodnie z trasy czerwonej wytyczona została oznaczeniami, skręcamy w prawo i przez tereny rolnicze i łąki, nieopodal przez pola idziemy do ulicy Leśnej. Tu starego kościoła (Galeria Sulmin). Na skręcamy w lewo i między polami, a trasie znajdują się tablice informacyj- później lasem, idziemy do Małkowa. ne i miejsca odpoczynku. Przed wsią na rozwidleniu dróg skrę- camy w lewo i miejscami utwardzoną drogą wracamy do Żukowa. Przejście trasy zajmuje około godziny.

Informacja turystyczna Dziedziniec Zespołu Poklasztornego w Żukowie ul. 3 Maja Czynny w lipcu i sierpniu od wtorku do niedzieli, w godz. 10:00–18:00 Nr telefonu (czynny w czasie pracy punktu) – 533 266 754

Ośrodek Kultury i Sportu w Żukowie 83-330 Żukowo, ul. Mściwoja 6 tel./fax 58 680 08 48 oraz tel. 736 62 01 i 731 808 821 strona domowa: www.okis-zukowo.pl e-mail: [email protected]

Urząd Gminy Żukowo 83-330 Żukowo, ul. Gdańska 52 tel. 58 685 83 00, tel./fax 58 685 83 30 strona domowa: www.zukowo.pl e-mail: [email protected]

Ważniejsze imprezy kulturalne i sportowe styczeń Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy Żukowo marzec Kaszuby Biegają – Chwaszczyńska ’10 Chwaszczyno kwiecień Zukovia Judo Cup Żukowo Żukowskie Biegi Przełajowe – Marsz Nordic Walking Żukowo Weekend za pół ceny na terenie gminy maj Memoriał im. H. Boreckiego i E. Wojdy Młodzików w zapasach Żukowo Noc Muzeów Żukowo czerwiec Dzień Dziecka na terenie gminy Noc Świętojańska – Park nad Jeziorkiem Żukowo lipiec Wystawa haftu kaszubskiego Żukowo Żukowskie Lato Muzyczne Żukowo Puchar Bałtyku w Nordic Walking Żukowo sierpień Letni Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej Żukowo Muza nad Jeziorkiem Żukowo wrzesień Maraton Rowerowy MTB Żukowo Danfoss Run Tuchom październik Kaszuby Biegają – Bieg Przyjaźni Przyjaźń listopad/grudzień Turniej Tańca Sportowego Żukowo Turniej Kół Gospodyń Wiejskich Żukowo grudzień Jarmark Bożonarodzeniowy Żukowo Spis treści

Zapraszamy do Gminy Żukowo ...... 3 Krótki rys historyczny...... 4 Miejscowości Babi Dół...... 8 Banino...... 10 Borkowo...... 12 Chwaszczyno...... 14 Leźno...... 17 Lniska ...... 19 Łapino Kartuskie...... 20 Małkowo...... 22 Miszewo...... 23 Niestępowo...... 24 Pępowo...... 25 Przyjaźń...... 27 Rutki ...... 29 Skrzeszewo Żukowskie...... 31 Sulmin...... 32 Tuchom...... 34 Żukowo...... 36 Szlaki turystyczne...... 43

GMINA ŻUKOWO – MINIPRZEWODNIK TURYSTYCZNY Publikacja przygotowna na zamówienie Gminy Żukowo

Treść, skład i łamanie: Jarosław Ellwart Redakcja, korekta i adiustacja: Anna Niwińska, Grzegorz Szczepaniak Mapy: Przemysław Ellwart Projekt okładki: Radosław Skowroński Zdjęcia: Jarosław Ellwart, Urząd Gminy w Żukowie Druk: Bernardinum sp. z o.o. – Pelplin

© Copyright by Wydawnictwo REGION Jarosław Ellwart, Gdynia 2017

Wydawnictwo REGION Jarosław Ellwart 81-574 Gdynia, Goska 8 tel./fax 58 629 59 46 www.wydawnictworegion.pl ISBN 978-83-7591-527-3