Eit Kloster På Halsnøy Til Heider Og Ære

[1] Eit kloster på Halsnøy til heider og ære

Frode Iversen

16 · kapitteltittel Kvifor eit kloster på Halsnøy? at ein av Erling sine intensjonar med skipinga Det er ikkje kjent kva for motiv Erling Skakke hadde kan ha vore å få innverknad på rekrutteringa til då klosteret vart skipa. Var dette berre maktpolitikk, domkapittelet i Bergen, og dermed på bispeemna i eller hadde Erling kanskje meir fromme, religiøse Bergen bispedømme.4 Dette kan tenkjast i ein tid- eller sosiale motiv? Og kva for ei rolle spela Kristin? leg fase, men seinare var situasjonen motsett – då Som dotterson av kong Sigurd og med ei ektefødd utnemnde biskopane abbedane i klosteret. Etter kongsdotter som mor kunne Magnus vera ein 1277, og den såkalla Sættargjerden i Tønsberg, akseptabel tronfølgjar for kyrkja. Dette førte stor- styrde kyrkja slike utnemningar sjølve. Biskopen i mannsslekta frå Vestlandet inn i kjernen av konge- Bergen sette til dømes inn ein ny abbed i klosteret dømet, og sikra dei dobbel støtte under stridane om i 1308 i samråd med domkapittelet. Denne utnem- trona, både frå erkebiskopen i nord og frå områda ninga var omstridd. Klosterbrørne ynskte sjølv å under dansk innverknad i søraust – Viken, Jylland velja leiar, men biskopen underkjende kandidaten og Halland.1 deira og peikte på feil og mangelfull valprosedyre.5 Kyrkjehistorikaren Christian C. A. Lange la i Bakom dette ser me teikn på maktkamp, men detal- 1856 fram tanken om at augustinarklostera Halsnøy jane er ikkje kjende. Giftarmålet mellom kongsdottera Kristin († 1178) og Erling Ormsson († 1179) i byrjinga av 1150-åra kloster og Jonsklosteret i Bergen var såkalla regu- Det er liten tvil om at abbeden ved Halsnøy markerer opptakta til viktige politiske hendingar i norsk historie. Kristin var dotter til kong Sigurd lære parallellinstitusjonar til Bergen domkapit- kunne ha stor innverknad i kyrkjelege saker. I 1387 tel.2 Med dette meinte han at det hadde vore eit fekk abbeden, saman med biskopen i Stavanger og (Jorsalfare) og dronning Malmfrid, medan Erling, med tilnamnet Skakke, var ein sentral aktør i det nært kyrkjeorganisatorisk samband mellom desse prosten i Karmsund, paveleg mandat til å undersø- såkalla «Inge-partiet». Han kom frå ei av Vestlandets mektigaste stormannsslekter, med røter i Etne. klostera på den eine sida og Bergen domkapittel kja om biskop Arne i Hamar verkeleg hadde selt og Som frende av kong Valdemar I av Danmark kom Kristin til å spela ei viktig rolle i den urolege poli- og bispestolen på den andre. Augustinarklosteret øydelagt bøker, kalkar, røykelseskar og sølvfat, slik tiske tida då klosteret vart skipa. Avgjerande var òg alliansen mellom Erling og erkebiskop Øystein Elgeseter i Trondheim hadde ei liknande rolle i skuldinga lydde, og dessutan ha drive hor og gjort høve til Nidaros domkapittel, som vart skipa av andre lovbrot som sette kyrkja i vanry.6 Ei slik sak i Nidaros, som førte konge- og kyrkjemakt nærare saman. Kristin og Erling sin son, Magnus, vart erkebiskop Øystein Erlendsson (1157–1188) ein gong kunne potensielt fella biskopen, og viser at abbeden krona til konge i 1163/64 berre seks– sju år gammal. Etter ein yngre tradisjon skal dette ha vore den før 1183.3 Frå augustinarklostera vart toppfolka til hadde ein kompetanse som kunne vera etterspurt direkte årsaka til at Halsnøy kloster vart skipa – til sonen og St. Augustins heider og ære. Likevel er domkapitla rekruttert, og desse var dei næraste i viktige indrekyrkjelege saker, i dette tilfellet av det mykje som er uavklåra om årsaka til at klosteret vart oppført nettopp på Halsnøy, og kva for ei rådgjevarane til biskopen. Biskopen var sjølv gjerne pikant karakter. ein tidlegare korsherre. Erkebiskop Øystein hadde rolle det kom til å spela. ei sentral rolle då sonen til Erling Skakke, Magnus, Halsnøy – ein gammal tingstad i vart krona i Kristkyrkja i Bergen i 1163/4, der han hjarta av Sunnhordland? tjue år seinare òg vart gravlagd. Han var den første kongen som vart krona i Noreg. Innseglinga til den lune klostervika følgde Ranavika Rettshistorikaren Knut Robberstad har hevda frå nord. Sør for Brattåsen vart klosteret reist med

18 · kapitteltittel kapitteltittel· 19 Christies oppteikning av tingkretsen, fisk eining over skipreida. Historikaren P. A. Munch Diverre går det ikkje fram av kjelda frå 1520 kor 1824. Original ved Universitetet i meinte at Sunnhordland opphavleg hadde vore ein tinget for Sunnhordland vart halde, men Halsnøy- Bergen. av fire fjerdingar som danna det gamle Hordafylket, garden er ein særs aktuell stad, ikkje minst fordi saman med Nordhordland, Hardanger og Voss. fjerdingstinget vart halde her seinare. Halsnøy ligg Han tenkte seg at «(d)sse 4 deler utgjorde rimeleg- sentralt i Sunnhordland, så midtvegs som det er vis Fylkets Fjerdinger», og dei fleste forskarar held mogleg. Dette var viktig for ein tingstad. I seglings- fast ved denne tolkinga i dag.7 Sjølve fjerdingstinga led er det om lag 50 kilometer frå Halsnøy til ytter- er best opplyst i Rogaland frå tida etter at tingbø- grensene i Sunnhordland i alle retningar – til Våge i ker dukka opp i 1613, og fram til 1623, då fjerdingane sør (48), Krokeide i nord (53) og Standebarm (55) og som faste geografiske einingar vart vilkårleg splitta Fjæra (50) i aust. Berre frå Samnanger var det len- i mindre einingar med færre skipreider. Til dømes gre sjøveg (70). Det er difor freistande å sjå Halsnøy møttest 109 lagrettemenn og 17 lensmenn frå alle som det geografiske midtpunktet, og kan hende dei 18 skipreidene i Ryfylke på Hesby fjerdingsting også som det rettslege hjarta, i Sunnhordland i 14/5 1616. Har tingkrinsen til Christie samanheng tidleg mellomalder. Men heilt beint fram er dette med eit slikt eldre fjerdingsting? Kan det tenkjast at likevel ikkje. Ifølgje soga om kong Magnus planla fellestinget for Sunnhordland vart halde på Halsnøy, Erling å vitja eit såkalla gangdageting på Onarheim og at klosterskipinga òg hadde samband med dette? på Tysnes i 1165, på tida då klosteret vart bygd.9 Det er kjent at høvedsmannen på Bergenhus Gangdagar er ei nemning for dei tre dagane før gjorde årlege tingreiser i lenet sitt seinast frå Kristi himmelfartsdag og fell normalt i mai. Truleg 1500-talet. På ferdene sine vitja han større ting, og varte slike gangdageting i fleire dagar. både slottsherren og lagmannen tok til dømes del Gangdageting er òg nemnt i Nordhordland på regionale ting i Borgund (12/4 1598), på Ørskog og Hardanger.10 Me kan difor ikkje sjå bort frå på Sunnmøre (kalla fylkesting) (14/5 1586 og 23/6 at eit fellesting for fleire skipreidar eller heile 1589) og på fellesting for Nordfjord (13/3 1593). I til- Sunnhordland vart halde på Onarheim. Likevel er legg tok dei del på Tønjum ting i Lærdal (26/7 1626), det påfallande kor sentralt Halsnøy kloster ligg til der det også er omtala eit fylkesting i Vik i Sogn. I dømes for den geistlege underinndelinga, særleg denne samanhengen er det særleg interessant at når me trekk inn dei såkalla fylkes- og fjerdings- det omkring 1520 er nemnt utgifter til «Utspisning kyrkjene i Sunnhordland. Desse kan identifiseras nær fritt utsyn over Hardangerfjorden. Ein kunne og ofte dreier det seg om graver. Det var òg fleire til Sunnhordland ting der lagmannen tinga».8 indirekte i 1329 vurdert etter kor mykje paveskatt knapt ha funne ein meir sentral og strategisk stad graver i nærleiken av denne moglege tingkrinsen, Dette syner at det eksisterte eit fellesting også for kyrkjene betalte. Då rangerte kyrkja på Hamre i Hardangerfjorden, men kva låg her før klosteret og truleg låg det eit gravfelt her. Sunnhordland. Eit hyllingsbrev til kong Håkon høgast i Nordhordland, og var ein form for fylke- vart skipa? Kan det då vera noko i tolkinga til Christie og Magnusson frå 1344 omtalar mellom anna allmuge skyrkje, slik kyrkja på Vangen var det for Voss, og dei tidlege antikvarane? Me veit at klosteret var ein og bønder frå Hordaland og Sunnhordland, i tillegg både Kinsarvik og Ullensvang for Hardanger.11 Eit særmerkt fornminne ligg på Stølen på Halsnøy- sjølvstendig rettskrins fram til omkring 1750. Det til gulatingsmennene. Seglet til St. Olavsgildet på Sunnhordland var underinndelt i fire, slik at garden. Det dreier seg om ein 20 meter vid stein- vart halde eigne vår- og haustting for leiglendin- Onarheim heng på hyllingsbrevet og representerte kyrkjene på Framnes, Moster, Skåla og dessutan krins omtala som tingkretsen. Han er vanskeleg å gane under Halsnøy, og folk frå Fjelberg, Skånevik anten allmugen i Sunnhordland eller i Hordaland. Kristkyrkja på Støle, setegarden til Erling, var midt- sjå i dag, men stortingsmann og grunnleggjaren av og Etne skipreidar heldt ting på ymse gardar, mel- Slike gilde var brorskap regulert av eigne lover, punkt i kvar sin part. Skåla rangerte høgast av dei Bergens Museum, Wilhelm Frimann Koren Christie lom anna Dale på Borgundøya. Ein kjenner ikkje og ei avskrift av den såkalla «gildeskråen» for med 12 øyre i paveskatt, og var truleg fylkeskyrkje, (1778–1849), vitja Halsnøy i 1824 og teikna då ting- til slike «klosterting» på Halsnøy-garden, og stein- Onarheimsgildet er bevart. Originalen er frå 1394, medan dei andre betala 10 øyre kvar og var ei form kretsen. Christie spekulerte på om dette kunne ha krinsen som Christie omtalar, kan difor neppe ha men både språkmerke og innhald peiker mot slut- for fjerdingskyrkjer. Desse fire kyrkjene betente vore ein tingplass tidlegare. Det var ein vanleg opp- samanheng med dette. Derimot vart det halde eit ten av 1000-talet. Onarheimsgildet hadde geogra- truleg kvar sine område. Fjelberg, Skånevik og Etne fatning på 1800-talet at ståande, høgreiste steinar i såkalla fjerdingsting på Halsnøy kloster i 1667 (sjå fiske underavdelingar, såkalla sveiter, og rekrutterte skipreider låg helst under kyrkja på Støle, medan sirkel markerte ting- og kampplassar, slik ein kunne Nysæter, kapittel 10). Ved dette høvet møtte det seks folk frå Sunnhordland og Os, og kan hende frå heile Kvinnherad, Strandebarm og kan hende Jondal lesa om i sagaene. Det skal visstnok ha vore 64 stei- menn frå kvar skipreide (i Sunnhordland) i tillegg Hordaland. Kongehyllingsfunksjonen låg opphav- skipreider låg til kyrkja på Skåla. Førde og Føyno nar i denne «tingkrinsen», dessutan stod sju steinar til store delar av allmugen. Fjerdingsting er truleg leg til dei større fylkestinga. Kring midten av 1300- og kan hende søre del av Våg skipreide (Stord) låg i ei løkke utanfor krinsen, noko som er meir uvanleg. ein gammal tingtype med røter i tidleg mellomalder talet var eit felles ting for Hordaland gått av bruk for nok helst under Moster kyrkje, og noko meir usik- Førhistoriske minnesmerke har opp gjennom his- og kan hende alt i jernalderen. Fjerdingen er omtala lenge sida, og kongehyllingsfunksjonen kan hypo- kert Uggdal, Strandvik og Os skipreider til Framnes. toria vore mykje nytta som markering av tingstader, i dei eldste delane av Gulatingslova som ei geogra- tetisk ha vorte vidareført i Onarheimsgildet. Dette avspeglar truleg ein gammal rettsleg og geist-

20 · kapitteltittel kapitteltittel· 21 Inndelinga av Sunnhordland i 1329, med fylkes- og fjerdingskyr- kjene på Skåla, Framnes, Moster og Støle. Halsnøy kloster dannar her Bergen midtpunkt.

OS SKIPREIDE JONDAL SOKN OG NORDRE FJERDING SKIPREIDE Framnes kyrkje

STRANDVIK STRANDEBARM SKIPREIDE SKIPREIDE

INDRE ELLER VÅG SKIPREIDE UGGDAL ØSTRE FJERDING SKIPREIDE

YTRE ELLER Skåla kyrkje VESTRE FJERDING KVINNHERAD SKIPREIDE

SKÅNEVIK SKIPREIDE FØYNO SKIPREIDE HALSNØY KLOSTER

Moster kyrkje SØNDRE FJERDING naustet. Om desse har vore knytt til storgardar eller FJELBERG SKIPREIDE har vore del av ei større organisering så tidleg, er Støle kyrkje uråd å seia sikkert. I vikingtida og mellomalderen var kystlandet delt inn i såkalla skipreider, som FØRDE ETNE SKIPREIDE SKIPREIDE var administrative område knytt til den såkalla leidangsordninga. Leidangen var det sjømilitære forsvaret i Noreg. Kvar skipreide skulle halda eitt skip og forsyna det med mannskap, rigg og mat i tilfelle ufred og åtak. Sagaene gjev kong Håkon den Nausttufta på Halsnøy gode, som døydde omkring 960 e.Kr., æra for å ha leg underinndeling av Sunnhordland i fjerdings- organisert kystlandet i slike skipreider. Han nytta krinsar, og det er påfallande at Halsnøy kloster ligg Det er funne spor etter ei stor nausttuft på Halsnøy- truleg eksisterande rettskrinsar som utgangspunkt akkurat der desse fire einingane møttest. Dette styr- garden. Kan det tyda på at Halsnøy har hatt særlege for organiseringa. Ein kan difor spørja om det kan ker ei tanke om ein felles samlingsstad på Halsnøy funksjonar, til dømes i det sjømilitære forsvaret? vera eit samband mellom stornausta frå eldre jern- alt i tidleg mellomalder. Om det er tilfelle, hadde Innvendig var naustet 25 meter langt og 5 meter alder og dei yngre skipreidene? Me skal sjå nærare Erling endå ein grunn til å skipa klosteret nettopp breitt, og truleg er det frå eldre jernalder, vur- på dette for Hordaland for å få betre grep om kva Sunnhordland? Kan det ha vore særleg viktig for Naust frå eldre jernalder her, der viktige storfolk møttest til faste tider. dert etter forma og høgda over havet. Det er kjent slags stad Halsnøy kan ha vore før klosteret vart Erling å markera seg nettopp her? på Halsnøy. Tufta kan her omkring 40 stornaust berre i Hordaland.12 Seksten grunnlagt der i 1163/64? Kvifor vart klosteret lagt på I Kvinnherad skipreide finst heile fire slike naust skimtast som haugar til av dei er truleg frå eldre jernalder, slik som Halsnøy- Halsnøy og ikkje i Etne der Erling hadde sin sete- frå eldre jernalder, på Vang, Setberg, Seim og Nes. høgre og venstre i biletet. gard? Var Halsnøy ein meir sentral stad rettsleg og Denne skipreida har flest slike naust i Hordaland. kultisk og ikkje minst med omsyn til forsvaret av Tre av skipreidene har dessutan to stornaust kvar

22 · kapitteltittel kapitteltittel· 23 Skipreidene i 1647 og arkeologisk kjende stornaust frå jernalder og mellomalder i Hordaland. (Data frå Oliver Gulen Grimm 2006). Fedje sokn Lindås Eikanger Hosanger Radøy

Alenfit Voss Ulvik Herdla Granvin Mjelde Arna Arna Øystese Os Eidfjord sokn Sotra Skjelde Jondal Kinsarvik Os

Strandvik Ullensvang Strandebarm

Våg Odda sokn Uggdal

Kvinnherad

Skånevik Røldal Føyno Fjelberg Etne høg. To klebergryter som er funne her, daterer hau- Gravrøyser i Skarvasteinsområdet. 13 Mellomalder gen til yngre jernalder. Pikhaug er ei stor grav som Den største er 15 meter i tverrmål Førde Makteliten i Sunnhordland Vikingtid gjer Halsnøy til eit av fem såkalla «storhaugsentra» og 1 meter høg. Dei mange og rike Eldre Jernalder Dei mange og rike gravene på Halsnøy frå både eldre i Hordaland i yngre jernalder, slik arkeologen Bjørn gravene på Halsnøy frå både eldre og yngre jernalder kan tyda på at det låg eit makt- Ringstad definerer desse.14 Slike storhaugar fanst og yngre jernalder kan tyda på at senter på Halsnøy før mellomalderen. Det er funne også i Etne, Kvinnherad, Voss og Lindås. det låg eit maktsenter på Halsnøy frå eldre jernalder. Dette gjeld Osen, Skjelde og Etne og Skånevik. Dette skil Sunnhordland frå fleire rike graver frå jernalderen i inn- og utmarka Det er gjort rike funn frå yngre jernalder i ei før mellomalderen. dessutan Fjelberg skipreide, der Halsnøy ligg. Om resten av fylket, for i Nordhordland og Hardanger på Halsnøy-garden. I 2004 vart det oppdaga eit nytt røys i den såkalla Kålgarden, på bruk 1 på Halsnøy- lag tre kilometer søraust for klosteret låg det også finst det knapt slike naust, og då berre i Skjelde og gravfelt med to låge og knapt synlege røyser på Holo, garden, mellom anna delar av eit usedvanleg tungt eit stornaust på garden Sjo. Dateringane er ikkje Ullensvang skipreider. og det er kjent minst ni røyser på eit sørvestvendt og fint sverd. Handtaket, hjaltet, var ornamentert presise nok til å kunna avgjera om desse nausta var Mange av dei eldre nausta kan ha vore i bruk nes ved Skarvasteinen, vel 8–10 meter over havet. Ei med eit dyrehovud og belagt med sølv.15 Dette i bruk nøyaktig på same tid. Det er uklårt om det over lang tid. Dei yngre nausta frå mellomalde- no forsvunnen leirkrukke frå ei av røysene tyder på er spor etter rike og truleg mektige stormenn i vart veksla mellom sumar- og vinternaust, til dømes ren er mykje breiare. Skipa vart større. Svært få av ei datering til eldre jernalder. I utmarka ved Brattås Sunnhordland. Det er òg funne ei flatmarksgrav om fjorden fraus. Det kan dessutan sjølvsagt dreia nausta er datert på anna grunnlag enn ut frå forma ligg eit gravfelt med fem røyser. Den største røysa frå yngre jernalder i nærleiken, med brende bein og seg om naust for andre typar skip enn krigsskip. og storleiken deira. Dei store er rekna for å vera frå måler 15 meter i tverrmål og er 1 meter høg. Desse utstyrt med sverd, spyd, øks, pilar og bryne.16 I sum Føyno, Våg, Strandvik, Strandebarm og Ullensvang seinast mellomalderen. Det er kjent 26 slike stor- gravene er likevel innan normalen med tanke på viser dette ein rik gard i yngre jernalder. Mykje tyder skipreider hadde likevel berre eitt naust kvar. I det naust frå vikingtid og mellomalder i Hordaland, og både storleik og innhald, og kan knapt tolkast som på at gravlegging i haug på denne tida var knytt til heile er det påfallande mange naust frå eldre jern- frå ytterlegare 10 skipreider er det no kjent stor- uttrykk for noko større senter. Derimot måler den frie personar, truleg bønder som åtte gardane sine alder i Sunnhordland, og faktisk manglar det berre naust. Naustet på Halsnøy kan tyda på at dette var største haugen på Kloster-garden, den såkalla sjølve, odelsbønder. naust i tre av elleve skipreider her. Det gjeld Førde, ein sentral stad lenge før klosteret vart skipa. «Pikhaug», heile 22 meter i tverrmål og er 3,5 meter Kan hende har det vore nære band og giftarmål

24 · kapitteltittel kapitteltittel· 25 nø Closter, Och Sancto Augustino till Loff och Bergen bispedømme. Domkapittelet her vart stifta Erre».17 Erling lova altså å byggja klosteret til heider på denne tida, seinast i 1180-åra, moglegvis noko og ære for sonen og St. Augustin. før. 21 Det er i denne samanhengen verdt å merka Bergens Fundas er overlevert i fleire versjonar, seg at prebendet i Kristkyrkja med høgast rang og desse varierer noko innbyrdes. Historikaren Edvard vørdnad, prima sinistro chrori, det vil seia korplassen Bull meinte at historia om kroninga og klosterski- framme til venstre, var vigd til St. Magnus. Kong pinga var skriven av etter eit eldre dokument. I fire Magnus gjorde mykje bra for kyrkja, men vart versjonar av Bergens Fundas opptrer nemleg forma likevel aldri kåra til helgen. Derimot vart Magnus bønehald i staden for heider. Bull meinte at nem- Erlendsson, jarl på Orknøyane, kanonisert kort tid ninga bønehald ikkje hadde vore vanleg på denne etter sin martyrdød i 1115. Utanfor Norden er han i tida og difor truleg var henta frå eit eldre brev.18 dag rekna som ein skotsk helgen, og spela ein heilt Forfattaren av Bergens Fundas vanka nok i krinsen ubetydeleg rolle i norsk samanheng i mellomalde- til lensherren på Bergenhus, Christoffer Valkendorf ren. Det har difor vore føreslått at dedikasjonen til (1525–1601). Bergens Fundas er òg den einaste St. Magnus i Kristkyrkja eigentleg kan ha vore ein kjelda som gjev att eit brev om handelsprivilegium hyllest til kong Magnus og ikkje til Orknøy-jarlen som Halsnøy kloster hadde på Island frå omkring med nær same namnet. Dette harmonerer godt 1217–19 og kan såleis tyda på at forfattaren må ha med at Bergens Fundas skriv at Halsnøy kloster hatt tilgang på kjelder som i dag er tapt.19 vart oppretta til Magnus sin heider, og igjen ser me Den eldste kjelda som meir konkret omtalar ei tett kopling mellom desse institusjonane. skipinga av klosteret, er eit brev frå Biskop Arne frå Det er dermed mogleg at Halsnøy og domkapit- omkring 1310.20 Då hadde biskopen nylig sett inn telet vart stifta nokolunde samstundes. Dei kan då sin kandidat som abbed i klosteret, men problema òg ha vorte utstyrt med jordegods. I Etne trer det tårna seg raskt opp. Abbeden vart skulda for fleire fram ein samanheng mellom eigedomane til dom- brot på klosterdisiplinen, medan brørne var skulda kapittelet og til klosteret som det er verd å merka Støle i Etne – setegarden til Kristin mellom dei rike slektene på Halsnøy og i Etne, ikkje kjempa og fall mot Olav Haraldsson på Stiklestad for ulydnad. Biskopen skulda dei dessutan i felles- seg, og som kan hende syner gåver til begge insti- Sigurdsdotter og Erling Skakke som minst med tanke på at Halsnøy-garden helst var i 1030. Han var tippoldefar til Erling Skakke. Kong skap for å ha teke opp nye brør utan samtykke frå tusjonane.22 Den største konsentrasjonen av dom- skal ha skipa klosteret. del av Erling Skakke sitt jordegods i 1160-åra, om Harald Gille lét fostra ein av sønene sine (Magnus) ham. Det er difor noko sjølvmotseiande når bisko- kapittelgods sør for Hardangerfjorden låg i Etne, det då ikkje var del av Kristin sitt gods. Ho hadde hos far til Erling, Kyrpinga Orm Sveinsson på Støle. pen i brevet òg er kritisk til at talet på brør no var slik ei jordebok frå omkring 1600 viser.23 Denne tett samband med kongane og vart truleg gift med Dette var altså ei mektig slekt med gode forbindel- lågare enn det som var avgjort ved skipinga av eigedomen var fletta inn i Halsnøy-godset, som var Erling alt før han drog på korstog i 1153, og kan ha sar, og dei bygde mellom anna makta si på jorde- klosteret, i latinsk språkdrakt formulert som: «defi- omfattande nettopp i Etne. Det følgde jord med fått jordegods i medgift eller i arv. Det var Kong gods, og då var gode giftarmål naudsynte. ciunt in numero fratrum a fundacione monasterii stillinga som kannik i Kristkyrkja. Dette var såkalla Inge Haraldsson, kalla Krokrygg, som gifta ho bort For å konkludera: Det er mogleg at Erling kan ha ut dicitur instituto». Det var tydelegvis ei kjend sak prebendegods, som låg til dei einskilde stolane i til Erling. Ragnhild, dotter til Kristin og Erling, vart fått Halsnøy-garden gjennom arv av eigedom som kor mange brør klosteret skulle ha, heilt frå starten. koret. Det hadde vore store endringar i domkapit- til dømes gift med lendmannen Jon Torbergsson på slekta hadde samla. Men rike og store graver frå Dette tyder på at biskop Arne må ha hatt tilgang telgodset sidan 1330-åra, då prebendegodset vart Randaberg i Rogaland og som enkje seinare med vikingtida og tidlegare syner at folka på Halsnøy- til ein klosterfundas eller klosterreglar som skil- registrert i jordeboka Bergens Kalvskinn, med sitt Hallkjell Jonsson på Blindheim, Sunnmøre, også garden kan ha hatt høge posisjonar lenge før kloste- dra slike tilhøve. Dei norske klostera var normalt oversyn over alt jordegodset under Bergen bispe- han lendmann. Dette vitnar om at det var vanleg ret vart skipa i Erling si tid. små, og sjølv om Halsnøy i seinmellomalderen dømme. Brørne hadde også fellesgods, det såkalla med giftarmålsalliansar mellom viktige slekter på var mellom dei rikaste, er det usikkert om det var kommunegodset eller mensa communa, som me først Vestlandet både då og tidlegare, og mykje jordegods Skipinga – til heider og ære meir enn eitt konvent med brør her, dvs. tolv (sjå finn opplysningar om kring 1600. vart sett i spel ved slik høve. Ommundsen, kapittel 5). Berre ein av gardane i Etne som var preben- Det var mange mektige jorddrottar i Etne i Bergens Fundas gjev oversyn over Bergens historie degods i 1600, var oppført som dette i Bergens vikingtid og mellomalder, og strategiske giftarmål frå dei eldste tidene til annan halvdel av 1500-talet. Halsnøy kloster og Kristkyrkja i Kalvskinn.24 Dette gjaldt garden «Medala», som kan ha ført Halsnøy-garden inn i Etne-slekta. Fleire Den vart skriven i 1559/60. Den ukjende forfatta- Bergen truleg er identisk med Meland i Etne, og låg til stormenn er omtala i sagaene. Bjørn frå Støle var ren er den første som nemner at Halsnøy kloster prima prebenda (DC), det seinare Jacobi prebendet.25 Olav Tryggvasons hirdmann i 990-åra. I steingar- vart skipa av Erling Skakke. Det heiter her om kro- Magnus Erlingsson var nær knytt til Kristkyrkja Dessutan er garden Aksdal føydd til med ei yngre den kring Gjerde kyrkje er det funne ein bautastein ninga av sonen i Bergen i 1163/64 at «Wdi samme på Holmen i Bergen. Det var der han vart krona i hand i Bergens Kalvskinn (truleg på 1500-talet), og med runeinnskrifta «Erlend rissa desse runer etter Cronnelse loffude Erlanndt skacke, Konngenns 1163/4 og gravlagd i 1183/4. I styringstida hans vart då med tilvising til eit no tapt såkalla atkomstbrev Olve (far sin)». Truleg var dette den Erlend som Fader, adt opbygge sin Sønn till en Heider Hal(SS) den store Kristkyrkja teken i bruk som katedral i som normalt ville ha gjeve opplysningar om tilvek-

26 · kapitteltittel kapitteltittel· 27 sten. Dei andre åtte gardane i Etne er først notert som prebendegods omkring 1600. Korleis kan dette Kloster og alliansebygging ha seg? På den eine sida var dette godset vevd inn i Halsnøy-godset i Etne, men på den andre sida er Skipinga Halsnøy kan ha vore ein maktstrategi det ikkje registrert i den eldste kjelda som gjev over- Erling hadde for å byggja alliansar. Halsnøy er tru- syn over eigedomane til domkapittelet. Ei sannsynleg ikkje det einaste klosteret Erling Skakke var leg forklaring er at dette opphavleg var fellesgods med på å stifta. Me får glimt av Erling si politiske (kommunegods), som først seinare vart gjort om til tenking ved å sjå nærare på skipinga av Værne særskilde prebende. Eit tilhøve som støttar dette, er kloster i Østfold. Historikaren Trond Svandal at heile åtte av ni gardar som i jordeboka frå 1600 har nyleg argumentert for at Erling òg stod bak er innført som kommunegods under overskrifta Johanittarklosteret Værne.29 Svandal tenkjer seg at «Etne schibredt», slett ikkje låg i Etne skipreide, dette «korsfararklosteret» vart skipa som del av ei men i Kvinnherad.26 Mengda gardar og gardpartar politisk avtale mellom Erling og kong Valdemar I og storleiken på dette godset tyder slik på eit make- av Danmark. Danekongane hadde hevda historisk skifte, som i så fall føregjekk mellom prebenda og overhøgd til det kystnære Austlandet – det såkalla fellesgodset. Viken-området. Erling stritta imot sjølv om dette Konklusjonen på denne heller innfløkte argu- låg i avtala mellom dei. Det kom til militære trugs- mentasjonen er at prebendegodset i Etne omkring mål, men utan nokon direkte samanstøyt. Kristin 1600 kan ha vore eldre fellesgods, og dermed gam- skal ha spela ei viktig meklarrolle i den politiske malt kapittelgods. Dette tyder på at me nærmar oss situasjonen som oppstod mellom syskenbarnet det som kan ha vore ei dobbel grunngåve frå Erling i Danmark og husbonden Erling. Til slutt, i 1170, la mykje jordegods til den nye institusjonen. Men spesiell standardisert storleik på landskylda, i form Utsikt mot Borgundøy frå Skakke, der domkapittelet fekk ein del og Halsnøy vart det eit forlik, som gjekk ut på at Erling vart også andre forhold kan ha spela inn. av såkalla mannsverk. Det var eit jordstykke som var Skarvasteinsområdet. kloster ein annan. Valdemar sin jarl i Viken. Dette innfridde danekon- såpass lite at det berre kravde arbeidsyting av éin Omkring 1217–1219 fekk klosteret lov til å selja gens krav om overhøgd. Etter den kjende sogeskri- Jordegodset vert lagt om vaksen arbeidskar – eitt mannsverk. Mannsverk er landskyldvarer på Island.27 Privilegiet vart gjeve av varen Saxo Grammaticus gjekk ein del av avtala ut på omtala i Gulatingslova og danna òg utgangspunkt kong Håkon Håkonsson og Skule jarl, og er berre at Erling skulle fostra Valdemar sin son med same Trældomsinstitusjonen var i full oppløysing då for skattlegging i tidleg mellomalder.33 Fram til omtala i Bergens Fundas. Det er likevel interessant namn og gjera han til riksarving dersom Magnus Halsnøy kloster vart skipa i 1160-åra, og nær fullt 1271 vart det til dømes utlikna slaktetoll for kvart å merka seg at klosteret fekk denne retten på line Erlingsson døydde utan ektefødde born.30 avvikla i løpet av første halvdel av 1200-talet. I mannsverk. Denne tollen skulle førast til Bergen med andre kannikar i Bergen bispedømme. Med Erling hadde vore korsfarar i byrjinga av 1150- Magnus Lagabøte si landslov av 1274 er ordet «træl» når kongane heldt til der ved juletider.34 «kannikar» vart det her truleg sikta til presteska- åra, og utanfor Sicilia vart han hoggen i halsen og til dømes berre nemnd éin gong, og då i form av eit I Sunnhordland og Hardanger svara eit manns- pet i domkyrkja i Bergen, altså til domkapittelet. fekk skada som seinare gav han tilnamnet «skakke». gammalt munnhell: «tegn og træl».32 Gulatingslova verk i mellomalderen til to laupar smør og to huder. Etter jordeboka Bergens Kalvskinn frå omkring Valdemar førte kamp og korstog mot vendarane hadde derimot mange reglar som gjeld trælar, og Mange av gardane i klostergodset hadde landskyld 1330–60 åtte domkyrkja samla nær 2100 gardar og i aust. Saman med biskop Absalon i Roskilde, av denne lova er representativ for tida då klosteret vart rekna i høve til denne storleiken, anten ved at dei gardpartar i Bergen bispedømme. Mellom desse den mektige Hvide-slekta, angreip Valdemar mel- skipa. Oppløysinga av trældomsinstitusjonen førte betalte halvparten, det doble eller tredoble av eit var òg korsbrørne sitt såkalla prebendegods, i alt 65 lom anna Rügen, og tok det heidne, slaviske sen- med seg store endringar i jordegodsdrifta både for mannsverk, som dermed vart brukt som målestokk. eigedomar, og dessutan altargodset, til saman 92 teret i Arkona i 1169.31 Kva passa då betre enn eit jordherrar og for dei som dreiv jorda. Kan hende var Nesten alle gardane rundt og nær klosteret hadde eigedomar. I tillegg var eigedomane til Olavskyrkja Johanittarkloster i Østfold, til støtte for eit slikt fel- det naudsynt for Erling og Kristin å «rasjonalisera» slik «mannsverkslandskyld». Dette gjaldt òg i Etne, i Bakkane og Maria-altaret i Mariakyrkja i Bergen leseuropeisk prosjekt der misjon og erobring stod jordegodset sitt i Sunnhordland, og kan henda der Halsnøy hadde mange eigedomar. Omkring også prebendegods (35 eigedomar). Desse kyrkjene sentralt, og som samstundes manifesterte avtala kunne eit kloster bidra til omlegginga. sjølve klosteret, i Eid sokn i Fjelberg, betalte i alt ser dermed ut til å ha samband med Kristkyrkja.28 mellom dei to rivalane? På same måte som ski- Gardar som tidlegare kan ha vore drivne av træ- 14 av 19 bruk, og 23 av 28 hushald 1/1 eller 2/2 eller Berre dei tolv kannikane med fast stol i koret høyrde pinga av Værne uttrykte alliansen med danekongen, lar for jordherren si rekning, vart gjort om til «utlei- 3/3 (laupar/huder) i landskyld i 1614.35 Det er like- likevel til det eigentlege domkapittelet. At Halsnøy manifesterte Halsnøy banda til kyrkja. Eit kloster geobjekt». Dette gjorde det naudsynt å definera vel klårt at minst to av fire gardar klosteret skaffa kloster fekk dei same handelsrettane som desse her rekrutterte truleg yngre søner frå aristokra- landskylda, det vil seia kor høg leiga for gardane seg, så seint som på 1400-talet (Løfall og Mehus), òg kannikane hadde på Island, er eitt av fleire teikn på tiske Sunnhordlandsfamiliar og sikra påverknad på skulle vera. Klosteret kan ha spela ei avgjerande rolle hadde ei landskyld rekna i mannsverk. Dette viser eit nært samband og sidestilling med domkapittelet den kyrkjelege makta i Bergen. På lågare nivå vart i denne prosessen. Den eldste bevarte jordeboka at ikkje alle mannsverksgardane hadde gammalt i Bergen. Halsnøy kloster eit viktig bindeledd mellom aristo- over eigedomane til klosteret er frå 1614. I jordeboka opphav og høyrde til gåva frå Erling Skakke. kratiet i Sunnhordland og bispestolen i Bergen, og er mange gardar og gardpartar ført opp saman med Tabellen over viser gardane i Halsnøy-godset det er mogleg at Erling og Kristin såg dette då dei brukarar og landskyld. Fleire av gardane hadde ein med mannsverk-landskyld i 1614. Dei 90 gardane

28 · kapitteltittel kapitteltittel· 29 Liste over gardar med «mannsverks- Skipreide Gardar legget sine murar er arkeologisk datert til andre der biskopen var tungt inne og heldt handa si over landskyld». Dette var særleg gardar halvdelen av 1100-talet, i samsvar med Erling si leve- makeskiftet. som låg nær klosteret og dessutan Fjelberg Sætre, Eide, Sjo 1, Sjo 2, Nedre Sæbø 1, Nedre Sæbø 2, Tofte 1, Tofte 2, Landa 1, tid, slik Hans-Emil Lidén drøftar nærare i kapittel 2. Kvifor skifta Munkeliv så mange gardar? Ulike i Etne. Dei kan ha vore mellom dei Landa 2, Landa 3, Tveit, Handaland, Nordhus, Vik, Sundnes, Innbjoa 1, Innbjoa 2, I eit paveleg vernebrev frå 1146 heiter det at kongar hypotesar er sett fram omkring dette spørsmålet. Innbjoa 3, Svålland 1, Svålland 2, Hamre, Stongaland, Ryå, Dørheim eldste gardane i godset. og fyrstar hadde skjenkt Munkeliv eigedomar.40 Eit Det har vore hevda at omstruktureringa av jorde- Skånevik Sandvoll, Ersland, Mehus, Hauge, Skato, Matre, Sævereid, Tungesvik vernebrev frå 1290 vitnar dessutan om at Øystein godset hadde utspring i godspolitikk og såkalla Magnusson skipa klosteret og tilførte eigedom av arrondering. Munkane skal ha freista å skapa eit Etne Vettestø, Osvåg, Ingelsgjerd, Gjerde, Skjensvoll, Gjerde 1, Gjerde 2, Gjerde 3, Gjerde 4, «odelen til kongedømmet».41 Liknande kan godt meir lettdrive og effektivt gods. Mange små og Gjerde 5, Gjerde 6, Auastad, Hovland, Håland, Bjørk tenkjast for Halsnøy, sjølv om det ikkje finst noko spreidde gardpartar kunne gjera godsforvaltinga Førde Skatland, Alna, Nedre Dommanes, Ulvene, Framnes, Røykjenes, Myklavoll, Solheim, vernebrev her. tungrodd i dette oppsplitta kystlandskapet. Austvik, Austrebråtveit, Eikjeland, Valo, Haugsgjerd, Haugje, Ramnebjørg Munkeliv si eldste jordebok listar opp 97 eige- Ei anna forklaring kan ha vore at dei avhenda domar omkring 1180. Til samanlikning var det om eigedomane opphavleg har hatt samanheng med Føyno Voll, Vespestad, Kalavåg, Otterøya, Grindheim, Spissøy, Urang, Nese, Bjelland 1, Bjelland 2, Eldøy, Haga, Grov, Borrtveit, Nordhuglo, Haukanes lag 90 mannsverkgardar i Halsnøy-godset. For grunngåva, som seinare kan har vorte trekt til- Munkeliv utgjorde desse 97 eigedomane 27 pro- bake under krongodset. I så fall må kongen ha vore Våg Landa, Skomnes, Tveit, Vistvikjo, Raunholm, Øvre Gjerstad, Tveit 1, Tveit 2, Flakka sent av dei eigedomane klosteret hadde på det i stand til å gjera dette etter at klosteret kunne Kvinnherad Løfall, Røyseland meste, i 1427. Jordeboka frå omkring 1180 er ikkje klara seg på eiga hand. Også denne hypotesen har bevart, men let seg rekonstruera. Første delen finst møtt motstand. Parallellar til dette er ikkje kjent i i eit avskrift nedteikna bakarst i eit av dei flottaste Skandinavia. I norsk samanheng høyrer me om handskriftene frå norsk mellomalder, den såkalla innkrevjing av tidlegare krongods på 1300-talet.46 med slik landskyld i Hordaland utgjorde om lag ting, og herr Peder Bugge kunne nok handtera slike Hieronymi Canones super Evangelia som høyrde til Det såkalla Nordfjord-godset vart såleis trekt inn 150 laupar smør og 150 huder i landskyld. Truleg er saker. Klosteret hadde jordebøker og brev, medan Munkeliv kloster – ei evangeliebok innført frå under krona etter at baronen Audun Hugleiksson desse mellom dei eldre gardane i Halsnøy-godset. bøndene ofte berre hadde vitne og tradisjon å stø England.42 Resten av jordeboka er rekonstruert på vart dømt for landssvik og avretta i Bergen i 1302. seg til. Bøndene på Utbjoa stod dermed overfor ein grunnlag av ei liste frå 1492/3 som er ei samanstil- Dessutan vart Hesby-godset i Ryfylke, som var eit Halsnøy kloster som ein regional profesjonell aktør som nok visste å kunna doku- ling av eldre kjelder.43 Lista i evangelieboka er den gammalt kongeleg støttepunkt, tilbakeført til krona maktfaktor mentera krava sine skriftleg. Halsnøy vart eit av eldste i sitt slag i Noreg og er truleg ei avskrift av på om lag same tid. Slik attføring vert i kjeldene dei rikaste klostera i landet, kan hende til og med klosteret si jordebok. Heldt saman med den yngre kalla for «aptrkall». Det er likevel ikkje noko i dei sei- Kva for ei rolle kom Halsnøy kloster til å spela i det rikaste. Då det vart nedlagt i 1537, omfatta leiga avskrifta viser denne lista kva Munkeliv åtte berre nare vernebreva for Munkeliv som tyder på aptrkall Sunnhordlandsregionen? Folk merka nok nærværet ca. 680 laupar smør (sjå Nysæter, kapittel 7). Dette 50–60 år etter skipinga, og mykje av dette var del av til krona. Kanskje er det likevel «arronderingshy- først og fremst i form av aktive og kunnskapsrike utgjer om lag 10–11 tonn smør. Klosteret vart vidare- grunngåva frå kong Øystein. potesen» som er den mest sannsynlege, slik særleg jordherrar. Eit døme frå omkring 1482 syner dette. ført som eit adeleg len. Det er påfallande at om lag halvparten av gar- historikaren Audun Dybdahl har hevda. Då var det strid mellom Halsnøy kloster og bøndene For å kunna teikna eit bilete av korleis kloster- dane under Munkeliv i 1180-åra ikkje lenger var Auken i Munkeliv-godset, 1180–90, 1328 og 1427. på Utbjoa om rettane til vågen på Utbjoa. Saka vart godset kan ha utvikla seg, kan me samanlikna det klostergods i 1328. Mange gardar nord for Bergen teken opp på tinget i Vik på Borgundøya 22. mars med Munkeliv kloster i Bergen. Kjeldene for dette var forsvunne ut av klostergodset. Gardar som dette året. Seks menn underteikna då eit vitnebrev klosteret er langt fyldigare enn for Halsnøy, og sta- Morvik, Haukedal, Ulset og Saurås i Åsane var mel- på at halve vågen alltid hadde høyrt til dei to små dia i klostergodset si utvikling let seg difor følgja lom dei eigedomane Munkeliv ikkje lenger rådde Veksten i Munkelivgodset gardane Midtstua og Øfstestua i Utbjoa, omtala gjennom mellomalderen.37 Det er fleire grunnar over i 1328.44 Dei låg både nær klosteret og nær kva- År Talet på gardar/partar som «mannsverk». Slik hadde det vore sidan «haug til å samanlikna desse to klostera. Begge var svært randre. Det gjer det sannsynleg at Munkeliv kan 1180–90 97 og heidendom», kunne dei slå fast, etter utsegn frå rike. Munkeliv var nest etter Halsnøy det rikaste ha makeskifta eigedomar, også i høve til Halsnøy 1328 220 foreldre og forfedrar. Det var først nyleg at herr klosteret i høgmellomalderen her i landet, ifølgje kloster. Dette gjaldt mellom anna truleg Kvitsøy 1427 360 Peder Bugge på klosteret hadde sett fram eit slikt historikaren Halvard Bjørkvik. Begge var også i Rogaland, som ikkje lenger høyrde til Munkeliv i urettmessig krav, og vågen hadde tidlegare aldri skipa av dei fremste menn i riket: Munkeliv av kong 1325, men som låg til Halsnøy i 1614.45 Forvaltinga av lege under abbedar eller forstandarar på Halsnøy Øystein (1103–22), ifølgje Theodoricus monachus og eigedomar som låg langt unna Munkeliv var uprak- kloster.36 andre sagaforfattarar, og Halsnøy av jarl Erling tisk. At Munkeliv hadde føremoner i å skifta eigedo- Omkring 1328 hadde Munkeliv 220 eigedomar i I 1482 hadde Halsnøy kloster vore i drift i over Skakke, om lag 40 år seinare.38 Inne i klosterruinen mar i Nordhordland, er vanskelegare å forstå, sjølv smått og stort, og i 1427 omfatta godset 360 gardar tre hundre år. Det hadde tileigna seg mykje eige- på Nordnes i Bergen er det funne eit marmorho- om det i fleire tilfelle dreidde seg om små partar. Av og gardpartar. Særleg stor vekst var det dermed i dom i løpet av denne tida, særleg i Sunnhordland, vud med inskripsjonen «Eystein rex», tolka som eit om lag 40 avhenda eigedomar mellom 1180 og 1328 Munkelivs jordegods i tida mellom 1328 og 1427. I der klosteret var den absolutt største jordeigaren. stiftarportrett frå tida omkring 1125–50.39 Noko til- er berre eitt makeskifte kjent. Til gjengjeld gjaldt løpet av desse nær hundre åra auka godset med Klosteret hadde lang røynsle med eigedomsforval- svarande er ikkje funne på Halsnøy, men klosteran- det den gamle kongsgarden Herdla nord på Askøy, heile 140 eigedomar, altså meir enn ein ny gard i

30 · kapitteltittel kapitteltittel· 31 gjennomsnitt kvart år. Utviklinga viser ein institu- dene. Det kan ha vore eit jamt tilsig av eigedomar på Institusjon Landskyld av jordegodset, Is. Registreringsår Landskyldverdien av jordegodset til sjon som gradvis breier seg utover i lokalsamfunna. denne måten, i tillegg til ein og annan større enkelt- dei største jordeigarane i Hordaland, Truleg var dette situasjonen for Halsnøy kloster òg. donasjon frå større jordeigarar og kan hende også slik han er registrert på 1500- og 1600 frå kongar og dronningar. Spørsmålet er då om Halsnøy 729 1614 talet (Kjelde: Bjørkvik 1970, 1995b; Gåver, provent og kjøp Halsnøy kloster hadde spesielle forpliktingar over- Kvamme 1981 I, 94). for kongen i ein tidleg fase? Følgde det òg ytingar Munkeliv 590 1591 Historikaren Absalon Taranger har sett nærare med gåva? Me skal no sjå nærare på det spørsmålet. på korleis Munkeliv kloster fekk tak i eigedomane sine.47 Dette er også relevant for å skjøna utviklinga Halsnøy og servitum regis Lyse 473 1626 for Halsnøy. Det er kanskje noko overraskande at heile 37 prosent av jorda, der opplysningar ligg føre, Dei fem klostera Munkeliv, Nonneseter, Jons Nonneseter 400 1535 tilflaut klosteret gjennom pantsetting. Klosteret klosteret, Lyse og Halsnøy var mellom dei største dreiv ei omfattande utlånsverksemd mot pant i jordeigarane på Vestlandet. Dei tre førstnemnde jorda. Dette pantet vart i praksis sjeldan innløyst. klostera låg i Bergen, medan Lyse og Halsnøy var Jonsklosteret 220 1591 Taranger tek kanskje ikkje for hardt i når han «distriktskloster». Også Selja kloster lengre nord og karakteriserer klostera som «mellomalderens hypo- kanskje òg Gimsøy kloster ved Skien var landlege tekbankar». Dybdahl slår følgje med han, og fram- kloster. Eit spørsmål er då om Halsnøy og dei andre Bergen bispestol 970 1567 hevar klostera si rolle som kredittytarar.48 Klostera klostera utanfor byane hadde særskilde administra- var kapitalsterke institusjonar som tok liten risiko. tive funksjonar på 1100–1200-talet i høve til konge- Apostelkirken 680 1647 Om lag 29 prosent av jorda til Munkeliv kloster kom makt og biskopar. vidare i form av reine kjøp. Klosteret kjøpte tilgjen- Me veit lite om funksjonane til Halsnøy i høve gelege gardar på marknaden til såkalla odel og eige. til kongemakta i den tidlege fasen. Erling Skakke, Allehelgen m/Katarinakirken 320 1647 Det er ei utbreidd oppfatning at klostera i mel- far til kong Magnus, hadde skipa klosteret, og med lomalderen i stor grad bygde rikdomen på fromme dette følgde kan hende former for rettar for konge- gåver. Eit stykke på veg synest dette å vera ei histo- dømet. Det er fleire trekk ved Halsnøy sine eigedo- riografisk myte. Berre ca. 10 prosent av jordgodset mar som opnar for nye perspektiv i denne saman- dar døydde på Halsnøy kloster i seinmellomalderen, om Halsnøy kloster kan ha vore oppsamlingsstad til Munkeliv var gåver. Derimot var 25 prosent av hengen. På Tysnes i Sunnhordland ved Langenuen men det er usikkert om vitjinga kan ha hatt saman- for eller hatt ansvar for slik innsamling. Hadde jorda skaffa gjennom såkalla proventkjøp. Dette var åtte klosteret ein gard som heitte Kongsvik, med ei heng med slike moglege plikter. Kongsvik i Tysnes klostera på 1100-talet slike funksjonar? Forutan betaling for kost og losji på klosteret frå rike per- særs god hamn og ly for nordavinden, og i Granvin låg sentralt langs leia ved Langenuen aust for Stord, Halsnøy kloster fanst det fem andre rurale kloster sonar som budde der i alderdomen. Dei hadde ofte i Hardanger låg garden Kongstun til Halsnøy i 1647. og Kongstun låg på eidet inst i Granvinsfjorden, på 1100-talet i Noreg. Selja kloster i Nordfjord vart aristokratisk bakgrunn eller storbonde-bakgrunn, Desse namna kan tyda på ein samanheng med kon- mellom denne og Granvinsvatnet, der landevegen skipa ca. 1100 og kvinneklosteret Gimsøy ved Skien og ynskte omsut og pleie i klosteret i sluttfasen av gemakta. Dei er likevel dokumentert i skriftkjel- til Voss tok til. Lengst nord på Halsnøy heiter det før 1150, begge benediktinarkloster. I Os låg dessu- livet. Me veit ikkje sikkert kor mykje Halsnøy kloster dene relativt seint. «Kongswigen» er omtala første «Kongsvikane» og «Vetla Kongsvika». Slike namn tan Lyse kloster av cisterciensar-ordenen. Dette var fekk av slik eigedom, men provent vart praktisert gongen i 1520, medan «Kongsthuenn» i Granvin finst det dermed både i ytre, midtre og indre deler skipa i 1146, og hadde òg eit dotterkloster før 1180: her som på andre kloster i landet. På eitt tidspunkt først dukkar opp i kjeldene i 1603.50 Jordeboka frå av Hardangerfjorden. Munkeby i Nord-Trøndelag. I tillegg låg det spesi- meinte til og med biskopen i Bergen at Halsnøy 1614 har ikkje med gardar i Hardanger, og Kongstun Det kan vera freistande å tolka desse namna i elle Johanittarklosteret på Værne i Østfold, skipa i kloster handsama pensjonærane i overlag husvarmt. i Granvin kan ha vore gammalt bispegods. samanheng med ulike plikter klosteret hadde. Det andre halvdelen av 1100-talet.52 Sistnemnde låg ved Lekfolk i provent fekk eta ved borda til brørne, noko Kan hende viser namna at klostergodset ikkje fanst likevel mange slike kongsviker og kongsham- ein såkalla Huseby-gard, og nett slike gardar har biskopen uttrykkeleg hadde forbode fordi brørne berre omfatta arvegods frå Erling Skakke, men òg ner langs leia og heile kysten der fartøy kunne søkja vore mykje omdiskutert. Det er kjent ca. 125 gardar vart forstyrra i botshandlingane som dei skulle ein porsjon krongods. Ei anna tolking er at klosteret trygg hamn under kongeleg vern. Det spesielle er at med slike namn i Skandinavia, og ein vanleg hypo- utføra under måltida.49 kan ha hatt veitsleplikt i høve til kongen, såkalla ser- dei tre–fire kjende kongsnamna i Sunnhordland og tese er at dei var former for kongelege senter i tidleg Det var truleg mykje likt i utviklinga av Munkeliv vitum regis. Namna kan i så fall vise til kongelege ret- Hardanger alle var knytt til klosteret. Kva slags plik- mellomalder, der avgifter og naturalia vart samla og Halsnøy kloster. Det låg ei grunngåve i botn, og tar på visse stader sentralt i leia eller andre sentrale ter kan det i så fall ha dreidd seg om? inn og lagra. I løpet av 1200-talet mista dei truleg med denne som startkapital ekspanderte klos- ferdselsårer. Mange europeiske kloster hadde slike denne rolla.53 tera gradvis gjennom pant i gardar, eigedomskjøp, plikter på den tida.51 Pliktene gjekk i hovudsak ut på Halsnøy- og Huseby-gardane Dei eldste klostera vart skipa medan Huseby- proventkjøp og i ein viss monn også gjennom tes- å husa kongen og følgjet hans når desse vitja områ- gardane framleis kan ha hatt slike funksjonar for tamentariske gåver. For Halsnøy er det vanskeleg å det, og dessutan andre ytingar knytt til kongelege Ein mogleg plikt kan ha vore knytt til innsamling kongemakta, og det teiknar seg eit interessant fanga inn ei eventuell arronderingspolitikk i kjel- gjeremål. Ein kongeleg formyndar og riksforstan- av avgifter til kongen. Me skal no sjå nærare på bilete når ein ser utbreiinga i samanheng. Det har

32 · kapitteltittel kapitteltittel· 33 Nordmøre Huseby-gardar, futedøme og rurale Gauldal kloster skipa på 1100-talet. Kartet Romsdal syner at Huseby-gardane og dei Herjedalen tidlege klostera utfyller kvarandre geo- Sunnmøre grafisk. Det kan tyda på at begge kan Selje ha hatt ei rolle i skatteinnkrevjinga på 1100- og 1200-talet. Nordfjord Gudbrandsdalen Østerdalen

Sunnfjord Indre Sogn

YtreSogn Hadeland og Valdres Nordhordland og Voss Ringerike og Hallingdal Hardanger Lyse Sunnhordland Bragernes Värmland Halsnøy Telemark

Varna Ryfylke Gimsøy Bamble Jæren Råbyggelag Dalane Lista Nedenes

Mandal

Sentralt plassert langs leia ved tidlegare ikkje vore peikt på at Huseby-gardane og I Lista futedøme låg òg ein Huseby-gard (Lista), Langenuen aust for Stord ligg dei tidlege klostera utfyller kvarandre geografisk. som var gammalt krongods. Eit av dei 14 konge- Kongsvik på Tysnes som ein av fleire Kan dette tyda på at Halsnøy og dei andre klostera lege kapella i mellomalderen stod på denne gar- gardar med kongsnemning. Det kan hadde liknande funksjonar som Huseby-gardane den. Han var òg setegard for syslemannen i Lista i I Nordhordland fanst det to Huseby-gardar, til Sta. Sunnivas altar og skrin.61 Avgifter frå kongen ha samband med mot spesielle plikter alt på 1100-talet, berre i andre område? Stod dei til 1316, og dessutan budde futane i Lista len her sei- noko som skil Nordhordland frå andre futedøme sitt skattland i vest kan tidlegare ha vorte ført til dei hadde i høve til kongsmakta. dømes for skatte- og bøteinnkrevjinga for kongen i nare. Rogaland bestod i seinmellomalderen i 1517 med berre éin slik gard.57 Husebø i Herdla ligg Husebø i Herdla, sjølv om ei anna vel så sannsynleg deira område? Ser me her spor etter eit verdsleg og av tre futedøme: Dalane, Jæren og «Fjordane og nær Hjeltefjorden, som har namn etter Hjaltland, forklaring er at dette i hovudsak var ein innsam- geistleg innsamlingssystem? Karmsund».55 Det var tre Huseby-gardar i Rogaland, dvs. Shetland. Det fanst fire Huseby-gardar på lingsstad for avgifter frå Nordhordland. Me veit På 1500- og 1600-talet danna dei såkalla fute- ein i kvart futedøme.56 Dette kan neppe vera tilfeldig Orknøyane, men ingen på Shetland.58 Kan det då ikkje sikkert. Garden låg på eit vis innanskjers, men døma i Noreg administrative einingar for skatte- og viser kan hende tilbake på ein eldre administra- tenkjast at Husebø i Herdla var oppsamlingsstad for likevel i havgapet, og dermed sentralt i høve utfer- innkrevjing. Termen «fut» er nemnd første gongen tiv struktur. avgifter herfrå? Frå seinare tid veit me at det såkalla der vestover. på 1300-talet, og i mange høve var futedøme berre Slik var det derimot ikkje i Hordaland, der Sunniva-mjølet årleg vart frakta frå Shetland til St. Sogn var i 1640-åra delt inn i ytre og indre Sogn eit nytt namn på eldre sysler, eller krinsar av skip- Halsnøy og Lyse kloster låg. Det er ikkje kjent Sunnivas skrin i Kristkyrkja på Holmen i Bergen.59 futedøme. I ein rekneskap for Bergenhus len frå reidar nært knytt til innsamlinga av kongelege skat- Huseby-gardar verken i Sunnhordland eller Etter ein gammal lovnad skulle shetlendingane gje 1566–67 vart «Sogenn» rekna som ei administrativ tar, avgifter og bøter. Innom Gulatingslagen er det Hardanger. Dette styrker ideen om at Halsnøy klos- mjølet som yting for eit godt år. Då store Kristkyrkja eining. Det er likevel kjent to Huseby-gardar her: kjent ni Huseby-gardar, der éin er noko usikker. I ter kan ha hatt slike funksjonar, ikkje minst med stod ferdig i Bergen i 1170, nokre få år etter skipinga Husebø i Lavik skipreide i ytre Sogn og Husebø Råbyggjelag, områda kring Setesdalen, finst nam- tanke på Kongsvik og Kongstun-gardane som høy- av Halsnøy, vart Sta. Sunnivas relikvieskrin flytta i Leikanger i «Søstrannd schiiprede», som tradi- net «Husebøstøylen» ved «Husebøvann» i Valle. Det rde til klostergodset – éin i Sunnhordland og éin i dit frå Selja,60 og omkring 1190 skjenkte biskop Pål sjonelt har vore rekna til indre Sogn. Ein kjenner kan vera spor etter ei forsvunnen Huseby-gard.54 Hardanger i tillegg til éin på sjølve klosterøya. korsbrørne halvparten av offer- og gåveinntektene derimot ikkje til nokon Huseby-gardar i Sunnfjord,

34 · kapitteltittel kapitteltittel· 35 Nordfjord eller Sunnmøre futedøme. På grensa gjorde i andre samanhengar. Sjølve Halsnøy-garden mellom Nordfjord og Sunnmøre låg Selja kloster. kan ha kome i Etne-slekta si eige gjennom til dømes Dette var òg det tidlegaste bispesetet i Vest-Noreg. giftarmål. Det var klåre storpolitiske drag over Dei første bispedømma vart fastare organisert hendinga. Klosteret manifesterte pakta mellom under Olav Kyrre (1067–93). Bjarnhard er den første kyrkje og kongemakt i norsk mellomalder, og var biskopen me kjenner på Selja.62 Det er sannsynleg kan hende ei gåve frå Erling Skakke for å nå makta at han stod for innkrevjing av kongelege skattar og sine tinder. Han bygde truleg også ein allianse med avgifter i dette området i ein tidleg fase. Seinare, på danekongen ved å skipa andre kloster, til dømes 1400-talet, heldt biskopen i Bergen Sunnfjord som Værne kloster i Østfold. Truleg var Halsnøy kloster len, men det er uklårt om dette var ei fast ordning knytt til domkapittelet og biskopen i Bergen alle- med eldre røter.63 Det er lett å førestilla seg at Selja reie frå starten. Det er fleire indikasjonar på dette. kloster kan ha hatt ulike former for administrative Det var ein nær samanheng mellom eigedomane i funksjonar for Sunnfjord, Nordfjord og Sunnmøre, Etne som låg til Halsnøy kloster, og domkapittelet slik Halsnøy og kan hende Lyse kloster kan ha hatt i Bergen. Dei var vevd inn i kvarandre, og munkane for Sunnhordland og Hardanger. i klosteret hadde mykje av dei same rettane som Det teiknar seg eit mønster som kan støtta opp kannikane i domkapittelet. Erling utstyrte kloste- under hypotesen om at både Huseby-gardane og ret med jordegods, og etter kvart vart Halsnøy det Halsnøy kloster, og dei andre landlege klostera i største klosteret i landet. Ei kjerne eigedomar med Noreg, hadde funksjonar i skatteinnkrevjinga på mannsverklandskyld er truleg blant dei første eige- 1100- og 1200-talet. Me veit at den viktige jobben domane klosteret fekk hand om. Me veit ikkje om som skattemeister, såkalla fehirde, framleis vart Kristin eller sonen Magnus kan ha lagt eigedom til i halden av geistlege personar i Håkon Magnussons åra som følgde. Ein kan ikkje sjå vekk frå at noko av regjeringstid (1299–1319).64 Truleg spela biskopen ei godset kan ha høyrt til Kristin, til dømes gjennom sentral rolle i organiseringa av innsamlinga av skat- arv eller medgift. Kan hende kom òg noko meir tane i Sunnhordland, kor Halsnøy kloster var det krongods gjennom Kong Magnus si nære tilknyting utøvande leddet. Frå omkring 1300 vart skattekam- til kyrkja. mera lagt til riket sine faste borger, og fehirdane Erling kan ha hatt mange motiv for å skipa klos- vart då heller rekruttert frå eit verdsleg aristokrati. teret nettopp på Halsnøy og ikkje til dømes i Etne. Eit eldre system med oppsamling og lagring av Kan hende var det viktig å markera makta si nær naturalia i distrikta, tilpassa kongeleg logistikk og den sentrale tingstaden, og kan hende ønskte han reiseverksemd, gjekk då av bruk. Kan hende fekk sjølv å trekkja seg tilbake dit i alderdomen, sjølv om Halsnøy kloster ei mindre framskoten rolle i høve til den lagnaden ikkje vart han til del. Mange euro- kongemakta som følgje av dette. peiske stormenn og kongar let byggje kloster til slike formål. Kan hende var det rein maktpolitikk, Sluttord å utdanna trugne menn av gode slekter til viktige posisjonar hos biskopen. Mange av dei næraste råd- Kvifor vart det skipa eit kloster på Halsnøy, og kva gjevarane til biskopen kom nettopp frå augustinar- for ei rolle kom det til å spela? Halsnøy-garden låg ordenen, truleg òg frå Halsnøy kloster. sentralt i Sunnhordland. Rike og store graver og Truleg hadde klosteret plikter overfor konge- andre arkeologiske funn viser at Halsnøy-garden dømmet i mellomalderen, både for forpleiing når lenge hadde vore ein viktig stad i jernalderen. Kan kongen reiste, og kan hende òg som innkrevjar hende låg også tinget for Sunnhordland her. av skattar og bøter. Me veit ikkje. Eitt er sikkert: Mykje tyder på at klosteret overtok både det Klosteret sette preg på Sunnhordland i nær 600 år gamle slektsgodset til Erling Skakke i Etne og anna – frå skipinga i 1160-åra til 1758, då jordegodset til gods i Sunnhordland, og truleg spela kongsdottera slutt vart stykka opp og selt. Kristin ei viktig rolle i kulissene her, slik ho også

36 · kapitteltittel kapitteltittel· 37 Litteratur og kjelder Halsnøy kloster – ei innleiing Helle, Knut 1975. Stavanger fra våg til by. Christiania/Oslo. Stavanger. Dybdahl, Audun. 2008. «Munkeliv klosters jor- Götlind, Anna 1990. Technology and religion degods frem til 1463 – kilder og realiteter». i Medieval Sweden. Avhandlingar från Historisk tidsskift, 2, 2008: 225 – 266. Historiska institutionen, Göteborg. G = Den eldre Gulatingslova. Norrøne tekster 6, Lunde, Øivind 1987. Klosteranleggene. I utgjeve ved B. Eithun, M. Rindal og T. Ulset, Foreningen til norske fortidsminnesmerkes beva- 1994. Oslo. ring. Årbok 1987, 85-119. Oslo. GKS = Håndskrift i Det Kongelige Bibliotek i København. 1. Eit kloster på Halsnøy til heider og Grimm, Oliver. 2006. Grossbootshaus – Zentrum ære und Herrschaft.Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bernhardt, John W. 1993. Itinerant kingship and bd. 52. Berlin, New York. royal monasteries in early medieval Germany, c. Hamre, Lars. 1958. «Domkapitel». KLNM III: 936-1075. Cambridge studies in medieval life and 195–198. thought. 4th series no 21. Cambridge. Hamre, Lars. 1962. «Iura regni». KLNM VII: Beyer, Morten. 1970. Fra katolsk til luthersk 524–525. domkapitel – domkapitlet i Bergen ca.1450– Helle, Knut. 1982. Kongssete og kjøpstad fra oppha- 1625. Upubl. hovudfagsoppgåve i historie. vet til 1536. Bergen bys historie 1. Bergen. Universitetet i Bergen. Helle, Knut. 1995. Under kirke og kongemakt – Bjørkvik, Halvard. 1967. «Eit kyrkjeleg god- 1130–1350. Aschehougs Norgeshistorie 3. Oslo. skompleks i mellomalderen. Munkeliv Helle, Knut. 1997. I Magnus Rindal (red.). Det klosters jordegods». Heimen 14: 51–70. første bispedømmet på Vestlandet. Selja – heilag Trondheim. stad i 1000 år: 240–251. Oslo. BHFS= Bergens Historiske Forenings Skrifter. Helle, Knut. 2001. Gulatinget og Gulatingslova. Bergen 1895–. Leikanger. BK = Bjørgynjar Kalvskinn, utgjeven av P. A. Helle, Knut. «Erling Ormsson». Norsk biogra- Munch 1843. Christiania. fisk Leksikon. 1999-2005, Kunnskapsforlaget. Crawford, Barbara. 2006. «Kongemakt og jar- Oslo lemakt, stedsnavn som bevis?» Viking 2006: Hkr = Snorri Sturluson Heimskringla I–II, Bjarni 195–214. Oslo. Agalbjarnarsson, Islenzk fornrit, 1941 (new DN = Diplomatarium Norvegicum, utgjeve av edition, 1979). Reykjavík. C. C. A. Lange, C. R. Unger mfl. 1847–1990. Hommedal, Alf Tore. 1999. «Kva fortel byg-

264 · kapitteltittel kapitteltittel· 265 ningsrestane av dei norske klostera om Lidén, Hans-Emil og Ellen Marie Magerøy. Johannitterne på Værne kloster. Rakkestad. Hardanger og Vors, 1825”. Budstikken 1826, kontinental norm og norsk praksis». I Else 1980. Bergen 1. Norges kirker. Oslo. Sørlie, Mikjel. 1957. Bergens Fundas, utgitt av No. 41–46. Mundal og Ingvild Øye (red.). Norm og prak- NG = Norske Gaardnavne oplysninger sam- Bergens historiske forening. Bergen. Neumann, Jacob. 1847. ”Antikvariske sis i middelaldersamfunnet: 149–183. Bergen. lede til brug ved matrikelens revision I–XIX. Taranger, Absalon. 1915. Tidsrummet 1319 – 1442. Excursioner i Søndhordlehn og Hardanger”. Hægstad, Marius. 1909. Munkelivs eldste jordebok. Christiania. Norges historie bd 3, del 1. Christiania. Urda 3, bd. 1, hefte nr. 2. Christiania Videnskabs-selskabs forhandlinger NgL= Norges gamle Love, utgjeven av R. Keyser, Tryti, Anna Elisa. 1987. Kirkeorganisasjonen i NRR = Norske Riigs-registranter I-XII. Christiania 10. Christiania. P.A. Munch, G. Storm, E. Hertzberg,1846–95, Bergen bispedømme i første halvdel av 1300-tal- 1861−1891. Iversen, Frode. 1999. Var middelalderens lend- I-V. Christiania. let. Upubl. hovudfagsoppgåve i historie. mannsgårder kjerner i eldre godssamlinger? NRJ = Norske Regnskaber og Jordebøger fra det 16. Universitetet i Bergen. 3. Stein til klostermurane En analyse av romlig organisering av graver de Aarhundrede 1–4, utgitt for Det Norske his- Tryti, Anna Elisa. 1994. «Bergen som sentrum og eiendomsstruktur i Hordaland og Sogn og toriske kildeskriftfond ved H. J. Huitfeldt-Kaas, i bispedømmet» I Ingvild Øye (red.). By Agdestein, Svein Ove og Jansen Øystein Fjordane. Arkeologiske avhandlingar og 1887–1906. Christiania. og land i middelalderen. Onsdagskvelder i J. 2006. «Kleberbruddene på Russøy og rapporter frå Universitetet i Bergen, nr. 4. Nybø, Marit. 2000. Albanuskirken på Selja: Bryggens museum 9: 23–41. Bergen. Bergsholmen – gjemt, men ikke glemt». Bergen. klosterkirke eller bispekirke? Upubl. dr. art. Tøtlandsmo, Ole Steinar. 2001. «Kyrkje og kon- Tysnes sogelag, sogeskrift: 7–20. Tysnes. Iversen, Frode. 2008. Eiendom, makt og stats- avhandling. Universitetet i Bergen. gemakt». I Nils Georg Brekke (red.): Etne – Ekroll, Øystein. 1995. Moster. Trygg hamn i 1000 dannelse: kongsgårder og gods i Hordaland i Munch, P.A. 1849. Historisk-geographisk kulturhistorisk vegvisar: 50–59. Bergen. år. Oslo. yngre jernalder og middelalder. Universitetet Beskrivelse over Kongeriget Norge (Noregsveldet Utne, Bjørn Saxe. 1973. «Rogaland – fra sysler Helland-Hansen, William (red.). 2004. i Bergen, arkeologiske skrifter, UBAS, i Middelalderen). Moss. til fogderier». Stavanger Museum Årbok, årg. Naturhistorisk vegbok Hordaland. Bergen. Nordisk 6. Bergen. Opheim, Bente. 1996. Med stønad frå frendar og 83: 51-81. Lidén, Hans-Emil og Ellen M. Magerøy. 1990. Iversen, Frode. 2011. «The Beauty of Bona vener – slektskap og venskap som partidannande Norges kirker. Bergen, bind 3. Oslo. Regalia and the Growth of Supra- faktorar i den norske innbyrdesstriden 1130– 2. Bygningane på Halsnøy kloster Hoff, Anne Martha og Hans-Emil Lidén. 2000. regional Powers in Scandinavia». I Svavar 1208. Upubl. hovudfagsoppgåve i historie. Norges kirker. Hordaland, bind 2. Oslo. Sigurdsson (red.): Viking Settlements and Universitetet i Bergen. Bendixen, Bendix Edvard. 1894. ”Fornlevninger Jansen, Øystein J. mfl. 2003. Innberetning om Viking Society: Papers from the Proceedings RN = Regesta Norvegica 1–7, 1989–. Oslo. i Søndhordland”. Fortidsminneforeningens befaring til kleberbrudd i Klovsteinsjuvet, gnr.16, of the Sixteenth Viking Congress, Reykjavík Ringstad, Bjørn. 1992. «Økonomiske og årbok 1894: 9–90. bruk nr 5, Etne Kommune. Upubl. rapport. and Reykholt, 16-23 August 2009: 225–244. politiske sentra på Vestlandet ca. 400– DN = C.C.A. Lange ofl. (utg.). 1849−1995. Bergen Museum, De kulturhistoriske sam- University of Iceland, Reykjavík. 1000 e. Kr.». I Åkerseminaret, Hamar Diplomatarium Norvegicum, I−XXII. linger, Universitetet i Bergen. Johannessen, Ole Jørgen. 1979. «Am 902 b, 4º I, 1990, E. Mikkelsen og J. H. Larsen (red.). Christiania−Oslo. Jansen, Øystein J. 2004. «Steinbrudd i «Munkalífsbókar vigauki». En kildekritisk Universitetets oldsaksamlings skrifter. Ny Fett, Harry. 1939. ”Fortidsvern og ungdomsar- Hordaland». I William Helland-Hansen studie». Opuscula VI: 126–185. København. rekke 13, 120–130. Oslo. beid”. Fortidsminneforeningens årbok 1939: (red.). Naturhistorisk vegbok. Hordaland; Johannessen, Ole Jørgen. 2000. Jordebok for Robberstad, Knut. 1952. «Jordeiga til 5−32. 42-46. Bergen. Bergen bispedømme ca. 1600, med jordebok for Holsnaklosteret». Sunnhordland tidsskrift 33: Fischer, Gerhard. 1965. Utstein kloster. Stavanger. Jansen, Øystein J. 2005. «Kleberbruddet ved hospitalet i Bergen ca. 1617–21. Oslo. 42–54. Stord. Fischer, Gerhard. 1974. Klosteret på Hovedøya. gården Urda i Bømlo». Sunnhordland årbok: Johnsen, Arne Odd. 1977. De norske cistercienser- Seip, Jens Arup. 1934. Lagmann og lagting i sen- Oslo. 43–59. Stord. klostre 1146–1264 – sett i europeisk sammenheng. middelalderen og det 16de århundre. Skrifter 2, Kraft, Jens. 1830. Topographisk-Statistisk Jansen, Øystein J. mfl. 2009. «Provenance Avhandlinger / Det norske videnskaps-akademi. hefte nr 3. Oslo. Beskrivelse over Kongeriget Norge, b. IV. of soapstone used in medieval buildings II, Hist.-filos. klasse. Nyserie 15. Oslo. Steen, Johan. 1965. «Bergens Katedralskoles Christiania. in the Bergen region, western Norway». KLNM = Kulturhistorisk Leksikon for Nordisk jordegods og øvrige kapital». BHFS 65: 123– Lange, Chr. C.A. 1847. De norske Klostres Historie i I Y. Maniatis (red.). Proceedings of the 7th Middelalder – fra vikingtid til reformasjonstid 207. Bergen. Middelalderen, 1. utgave. Christiania. International Conference of ASMOSIA: 581–595. I–XXII, 1956–1978. København. Storm, Gustav. 1880. Fundatio Lysensis monas- Moe, Dagfinn. 1999. ”Den fredete asken (fra- Thassos. Kvamme, Sigrunn. 1981. Jordegodset til terii. Monumenta historica Norvegiæ – latinske xinus excelsior) på Halsnøy kloster”. Årbok Jansen, Øystein.J. og Tom Heldal. 2009. Bispestolen i Bergen ved utgangen av mellomal- Kildeskrifter til Norges Historie i Middelalderen, for Bergen Museum 1999: 53−56. «Medieval greenschist quarries near Bergen, deren 1–2. Upubl. hovudfagsoppgåve i histo- utgjeven av G. Storm, XXXXIX–L. Moestue, Eivind. 1921. “Enstabøvold. Et vest- western Norway». The 9th International rie. Universitetet i Bergen. Christiania. landsk gaardsanlæg ved begyndelsen av for- Conference of ASMOSIA.Tarragona, 8-13th L = Den nyere Lands-Lov, utgiven av Kong Magnus Stylegar, Frans-Arne og Christer Westerdahl. rige aarhundrede”. Fortidsminneforeningens June 2009. Interdisciplinary studies of Haakonsson. NgL II, 1–178. 2004. «Husebyene i Norden». Viking 2004: årbok 1921: 171−178. ancient stone: Book of abstracts p 54. Lange, Christian C. A. 1856. De norske Klostres 101–138. Oslo. Neumann, Jacob. 1826. “Bemærkninger paa Reusch, Hans. 1888. Bømmeløen og Karmøen med Historie i Middelalderen, 2. utg. Christiania. Svandal, Trond. 2010. Hellige krigere. en Reise i Nordhordlehn, Søndhordlehn, omgivelser geologisk beskrevne. Kristiania.

266 · kapitteltittel kapitteltittel· 267 Noter

Halsnøy kloster – ei innleiing

1 Lunde 1987. 15 B 1481–1482. 2 Lunde 1987:117. 16 B 5126. 3 Götlind 1990. 17 Sørlie 1957:34. 4 Lunde 1987. 18 Sørlie 1957:34 m. ref. 5 Helle 1975: 99. 19 Sørlie 1957:7–8, 44–45, 92–93; RN I nr. 430. 6 M.a. Fægri 1987. 20 DN IV nr. 88. 21 Helle 1982:148–49; Tryti 1987:281. 1. Eit kloster på Halsnøy til heider og 22 Iversen 1999:30–31. ære 23 Johannessen 2000. 24 Jf. BK 26–31. 1 Helle 1995:32–41, 64; Opheim 1996; 25 BK 26b; Beyer 1970:7. Tøtlandsmo 2001:2. 26 Jf. Johannessen 2000:57. 2 Lange 1856:2f., 323–29. 27 RN I nr. 430. 3 Hamre 1958:196. 28 BK 26–31; Steen 1965:129. 4 Robberstad 1952:43. 29 Svandal 2010. 5 DN I nr. 118, RN III nr. 493. 30 Helle NbL. 6 RN VII nr. 139. 31 Valdemar I. den store, Dansk biografisk 7 Munch 1849:109; Tryti 1994; Helle 2001:77. leksikon. 8 Seip 1934:23; NRJ I: 435. 32 L III 3,3. 9 Hkr, Magnus Erlingssonsaga, kap. 25. 33 G 74. 10 Eit gangdageting er omtala i Hardanger i 1306 34 L X 2, 3. (DN II, nr. 81). Ifølgje soga om kong Inge var 35 Jf. Robberstad 1952:45. Lakse-Pål på Herdla på veg til eit gangdaget- 36 DN X nr. 257. ing utanfor skipreida han budde i, då garden 37 Hægstad 1909; Bjørkvik 1967; Johannessen vart åtaka. Det kan her dreia seg om eit ting for 1979; Iversen 2008; Dybdahl 2008. Nordhordland, til dømes på Hamre (Hkr, Inges 38 Lidén og Magerøy 1980:150 m. ref. saga, kap. 7). 39 Lidén og Magerøy 1980:150; Helle 1982:114. 11 DN I nr. 207; RN IV nr. 719; DN IV nr. 188. 40 DN XII nr. 1. 12 Grimm 2006:277, 414. 41 DN XII nr. 12. 13 B 3051. 42 GKS 1347 4o. 14 Ringstad 1992:123–26. 43 DN XII nr. 257.

284 · kapitteltittel kapitteltittel· 285 44 Iversen 2008:162–163. 60 då Otte Krag sin eigedom i Danmark blei tar, dels sivilarbeidarar. Arealet som blei grave kanten med kyrkja som den eine fløya. 45 Dybdahl 2008:237. plyndra. ut, omfatta om lag 550 m2, og gravingsdjupna 24 Bendixen 1894:79. 46 Hamre 1962:524. 3 Synfaringsdokumentet frå 1800 finst i tingbok varierte frå 20–30 cm til om lag 2 m. 25 Fischer 1965:6. 47 Taranger 1915:96–97. nr. 45, 1800–1807, fol. 1, Sunnhordland soren- 14 På Christie sin kopi av grunnplanen til 26 Fischer sine kursiveringar, sjå dagbok: 27f. 48 Dybdahl 2008:248. skriveri. Dei andre synfaringsdokumenta finst Hertzberg er pilarane i nordmuren og sør- 27 Fischer 1974: plan over vestfløya i Hovedøya 49 DN IV nr. 88. i Riksarkivet, Rentekammeret inntil 1814, Real. muren teikna inn skeivt i høve til kvarandre. kloster. 50 NRJ II:517; NG XI:493. avd. Statens gods nr. 2. Dette skuldast truleg ein teiknefeil. Feilen er 28 I likskap med mange andre mellomalderkyrkjer 51 Bernhardt 1993. 4 Neumann 1926:359–60. retta opp på Lange sin kopi av teikninga. ligg kyrkja sin Øst-Vest-akse dreid litt mot sør i 52 Hommedal 1999. 5 Neumann 1847:47. 15 Opplysningane om Fischer sine funn er henta høve til geografisk Øst-Vest. Kvifor ein valde å 53 Stylegar og Westerdahl 2004; Iversen 2011 m. 6 Teikningane finst i Riksantikvarens arkiv. frå dagboka hans. Sjå note 12. gjera det slik, veit me ikkje. ref. 7 Kraft 1830:505. 16 Eit grindverksvindauga er delt opp i fleire lyso- 29 DN IV nr. 88. 54 Korkje Steinnes eller Westerdahl og Stylegar, 8 Originalteikninga finst diverre ikkje lenger. pningar av ornamentalt utforma sprosser eller 30 DN XV nr. 154. som har arbeidd mest med Huseby-gardane Wilhelm F.K. Christie sin kopi av ho kan ein sjå postar. 31 «T-« må vel her tydast som tønne. i Noreg, har med denne garden. Eg har likevel i manuskriptsamlinga i Universitetsbiblioteket 17 Bendixen 1894:83: “Paa kirkegaardens 32 Moe 1999:53–56. Alderen på asketreet er bere- inkludert han her. i Bergen (M.S. 489). Christie skriv at teikn- tomt (sic.) har i senere tid været anlagt 2 kna til ”en total alder på vel ca. 534 år”, noko 55 Jf. Utne 1973:68. inga ”er af Artillerilieutnant Hertzberg optagen karudsdamme.” som vil ”knytte treet til klostertiden midt på 56 Husabø på vestsida av Ådnøy i Høle i Idse skip- i Aaret 1843 efter de dengang tilstedeværende 18 Lekbrørne eller conversene gjorde det tunge, 1400-tallet”. reide låg i Ryfylke futedøme, medan Husabø på Ruiner”. Dette er ikkje i samsvar med Chr. fysiske arbeidet i klosteret og tok ikkje del i 33 Bygningen er nemnd i synfaringsdokumentet Hundvåg i Goa skipreide låg i Jæren futedøme. C.A. Lange si opplysning om at ”Eieren Hr. tidebønnene. frå 1800. Husabø i Eigersund låg i Dalane futedøme. Lieutnant Juel lod for faa Aar siden, førend han 19 Et tilsvarande foldekapitel er òg funne i 34 DN IV nr. 88. 57 Husebø i Herdla låg eit steinkast frå Herdla benyttede Klostermurene til Opførelse af en Onarheim kyrkje på Tysnes. 35 DN IV nr. 88. Brevet skuldar abbeden for å ha kongsgard på andre sida av fjorden, medan ny Hovedbygning, disse ganske afdække og en 20 Bygningsfundamentet som blei funne mel- minska talet på brørne som var fastsett ved stift- Husebø i Lindås låg nokså nær Seim kongsgard, Grundtegning optage deraf ved Hr. Lieutnant lom midtmurfundamentet og nordmurfun- inga. (“Item deficiunt in numero fratrum a fun- og låg dermed sentralt til for ferdsel mellom Hertzberg. Denne Tegning er lagt til Grund damentet for den utvida klosterkyrkja (teikna dacione monasterii ut dicitur instituto”). Austfjorden og Osterfjorden. her, da næsten alle Spor af Ruinerne ved min inn på kyrkjeplanen mrk. 15.55, 15.56) kan 36 Austfløya i Lyse kloster er om lag 37 x 10 m, og 58 Crawford 2006. Nærværelse paa Øen i 1843 vare forsvundne” ikkje ha noko med eit nordre sidekapell å gjera. austfløya på Hovedøya 36 x 10 m. Austfløya i 59 DN VII nr. 120; RN IV nr. 561. (Lange 1847:225, fotnote). Fundamentet er vanskeleg å tolka. Det var brote Utstein kloster er berre 20 x 9 m, men det kan 60 Tryti 1994:25; Helle 1997:244; Nybø 9 Lange 1847:225ff.: Finnson frå Hestbø i Ryfylke av nordmurfundamentet. Truleg har det høyrt vera fordi ho var bygd til eit anna formål før ho 2000:162–165. vart valgt til ”Kongens og Rikets drottsete” i til ein enklare bygning (trehus?) frå tida før blei ein del av klosteret. 61 DN VIII nr. 4; RN I 225. 1366 og 1381. Det vil seia at han vart kongen nordmuren i den utvida klosterkyrkja blei reist, 37 Tverrskipet i Trondheim domkyrkje og delar 62 Tryti 1994:25; Helle 1997:244; Nybø sin representant i Noreg og formann i Riksrådet. men etter at påfyllinga av aurgrus- og leirlaga av Mariakyrkja i Bergen er òg prega av denne 2000:162–165. Han døydde i 1388. nord for midtmurfundamentet var gjort. Det stilen. 63 Kvamme 1981:121–22. 10 Bendixen 1895:75ff. Kort tid etter at Bendixen låg skeivt på så vel midtmurfundamentet som 38 Den siste av skuldingane mot abbeden i Halsnøy 64 KLNM IV:211. såg denne bygningen blei han flytta til Gravdal fundamentet for nordmuren. i 1310 var at han bidrog til å minska talet på brør skipsbyggeri. Om lag 1980 blei han teken ned. 21 Bendixen 1894:78. Bendixen blei fortalt at ei som var blitt fastlagt ved grunnlegginga. 2. Bygningane på Halsnøy kloster Restane blei målte opp og flytta attende til klos- ”niche, som var anbragt i den del af veggen, som 39 Løebygningen kan ha stått like fram til 1890- teret. Dei er no lagra på garden med tanke på å sprang frem mod øst udenfor klostermuren, åra, då den noverande løa blei bygd. Den gamle 1 Dormitoriet (sovesalen) og brørne sitt bord få atterreist bygningen. havde en rund huling, huggen i klæbersten”. Det grindbygde løa blei då selt til Gravdal skipsby- i refektoriet (spisesalen), samt ei gjestestove 11 Fett 1939:20. kan ha vore ein såkalla piscina, som vatnet som ggeri og atterreist der. Omkring 1980 blei ho (domus hospitum), som abbeden kalla abbeden 12 Resultata av granskingane ligg føre i ei maskin- blei brukt til å gjera rein kalken og paténen med oppmålt før ho blei teken ned. Grindane blei sitt hus, er nemnt i 1310 (DN IV nr. 88). Våren skriven dagbok med ei rekkje fotografi og teikn- etter kommunionen, blei tømt ned i. Piscinaen overførte til klosteret og lagra der med tanke på 1388 låg drottseten Ogmund Finnson til Hesby ingar lagt ved. Dagboka finst i sentralarkivet til må ha stått i nærleiken av eit alter – men om det atterreising. sjuk i den vesle konventstova på Halsnøy og Riksantikvaren. var kyrkja sitt høgalter eller eit eventuelt kor- 40 NRR VIII: 212. døydde der (DN XI nr. 154). Klosterporten er 13 Initiativtakaren var den nye eigaren av klos- salter er umogleg å avgjera. 41 NRR VIII: 580. nemnd i samband med eit slagsmål i 1511 (DN tertunet, Sunnhordland folkemuseum. 22 DN IV nr. 549. 42 NRR IX: 36. Otte Krag kan ha blitt tilkjent IV nr. 549). Undersøkinga blei kosta av Noregs allmennvit- 23 Ein ”idealplan” av eit klosteranlegg frå om lag lenet allereie i 1646, då Erik Ottesen Orning 2 Måleriet er i dag på Skokloster i Sverige, dit det skaplege forskingsråd, og leiar for arbeidet var 820 finst på ei teikning i St. Gallen-klosteret i sine arvingar blir pålagt å overdra til Otte Krag truleg kom som krigsbytte etter krigen i 1657– Hans-Emil Lidén. Deltakarane var dels studen- Sveits. Planen syner den karakteristiske fir- alle dokument, jordebøker, brev etc. som gjeld

286 · kapitteltittel kapitteltittel· 287