Kulturminneplan for Granvin herad

Kulturminneplan Granvin herad

1 2016

«Det som kan hende er mest vanskelig, er å sette denne utviklinga i det rette tidsperspektiv. Men vi forstår at dei kulturminna vi i dag utnyttar og til dels forbrukar ikkje alltid kan erstattast. Det er derfor å vone at folket i desse bygdene også i framtida vil forstå at eit naudsynt grunnlag for ei fornuftig disponering av kulturminna er kunnskap om desse ressursane».

Lett omskriving av sitat av Noralf Rye i bygdeboka om Granvin (1977: 87).

2 2016

Innhald SMIL-midlar (Spesielle Miljøtiltak I Landbruket) ______17

Forord ______5 Stiftinga UNI ______17 Ta et tak – norsk kulturarv ______17 Planprogrammet for kommunedelplan i Granvin herad ______6 Lokale stiftingar ______17 Kulturminne i planverk og Stortingsmeldingar ______8 Andre legat og ulike sparebankfond ______17 Hordaland fylkeskommunes rolle i plan- og forvaltingsarbeidet ____ 8 Naturforholda i Granvin ______19 Stortingsmeldingar ______8 Kulturhistoria til Granvin ______23 Lovverket ______10 Lov om kulturminner av 9. juni 1978 ______10 Prioritering av kulturminne i Granvin herad ______26

Korleis vurdere kulturminna? ______13 Gardar og verneverdige bygg ______26 Husmannsplassar ______28 Nokre ord og omgrep ______14 Kulturmiljø ______29 Arkeologiske kulturminne ______14 Biologiske kulturminner ______14 Støler og stølsområde ______30 Faste kulturminne ______15 Reiseliv ______33 Immateriell kulturarv – tradisjonskunnskap ______15 Industrielle kulturminne ______35 Kulturmiljø ______15 Togbana ______40 Verneverdige kulturminne ______15 Sjøen og fjorden som transportåre ______40

Økonomiske støtteordningar ______16 Krigens kulturminne ______42 Hordaland Fylkeskommune ______16 Immaterielle kulturminne ______44 Riksantikvaren ______16 Kjelder ______47 Kulturminnefondet ______17 Nettstader (generelle) ______47

3 2016

Nettstader (sortert etter tema) ______48

Munnlege kjelder ______49

Vedlegg ______50

Kart ______56

4 2016

Forord Kulturminne og kulturmiljø er i dag rekna som fellesverdiar i I 2013 vedtok fylkesutvalet i Hordaland mål om at alle kommunar i samfunnet. Dei er kjelde til kunnskap, oppleving og bruk, både for Hordaland bør ha kommunedelplanar for kulturminne. I den einskilde og fellesskapet. økonomiplan 2014-2017 vedtok fylkestinget å setja av ei årleg ramme på 1. mill. til føremålet, og det er sett av ressursar til I statleg politikk har vern av kulturminne to hovudfokus: Ein skal kompetansebygging og rettleiing i kommunane. sikra dei ikkje-fornybare frå øydelegging, samstundes som ein skal leggja til rette for lokal samfunnsutvikling og verdiskaping. Denne planen er eit resultat av dette og i 2014 - 2015 mottok Granvin herad i alt kr. 200 000,- frå Hordaland fylkeskommune til Kulturminnelova definerer kulturminner som «alle spor etter arbeid med kulturminneplan for Granvin herad. menneskeleg verksemd i vårt fysiske miljø». Ein skil mellom faste kulturminne (bygningar, murar, vegar ol.), lause kulturminne Målet er at denne planen skal vera eit arbeidsdokument for vidare (gjenstandar) og den immatrielle kulturarven (kunnskap og arbeid med kulturminnevern i Granvin. Me har difor lagt vekt på kva ferdigheiter innan handtverk, dans, musikk, tradisjonar eller skikk som gjer at eit kulturminne har verdi. Planen har ikkje prioritert kva og bruk). for kulturminne som er viktigast for Granvin, men har nemnt dei me meiner er viktige. Denne lista må ikkje sjåast som uttømande eller God forvaltning krev kunnskap både om kulturminna og statisk. lokalhistoria og om kva som skal til for å ta vare på desse verdiane. Granvin herad har ikkje kompetanse på kulturminneregistrering, så I Granvin herad sin kulturminneplan, legg me til grunn at mykje av registreringane er bassert på lokale historikarar/personar kulturminne er ein resurs her og no, og også ein resurs me forvaltar som gjennom mange år har samla inn og dokumentert kulturminner på vegne av dei som kjem etter oss. og hendingar som har skjedd i bygda. Det offentlege og innbyggjarane i heradet har eit ansvar for å ta Granvin herad har leige inn kulturminnekompetanse hjå Aurland vare på kulturarven på ein god måte. Ikkje alle spor etter fortida Naturverkstad ved Christoffer Knagenhjelm, som ma. har utforma kan takast vare på, difor er det viktig at vurderingar rundt kva som plandokumentet. skal takast vare på vert gjort på eit fagleg grunnlag.

5 2016

Planprogrammet for kommunedelplan i Kvart år forsvinn minst 1 % av det arkeologisk kjeldematerialet i Norge. Granvin herad Det er ein statleg målsetning at tapet ikkje skal overstige 0,5 %. Dette Det er eit uttalt mål frå Storting og Regjering at tapet av verneverdige kan synes lågt, men sjølv eit tap på 0,5 % over ein 25-årsperiode, vil kulturminner ikkje skal overstige 0,5 % innan 2020. Som ledd i denne gje store tap av ein ikkje - fornybar ressurs. satsinga er det bestemt at både fylkeskommunar og kommunar skal definere sine verdiar, som til dømes kulturminne og kulturmiljø, i For å sikre lokal medverknad og eigarskap vart det arrangert folkemøte regionale og kommunale planar. 18. november kor arbeidet med kulturminneplanen vart presentert og Kulturminneplanen for Granvin herad inngår i planprogrammet for deltakarene kunne komme med innspel til planen. Arbeidet har og kommuneplanen som skal vedtakast i 2016, for perioden 2016-2026. vore fylgt opp frå heradets side gjennom ein arbeidsgruppe. Dette er òg den første kulturminneplanen som er utarbeid for heradet. Kulturminneplanen er òg sendt på høyring. Heimel for utarbeiding av kommunedelplanen er Plan og bygningslova §

11-1.

I kulturminneplanen følgjer òg ei handlingsdel. Her er eit utval kulturminner peikt ut for særskilt oppfølging. Handlingsdelen skal reviderast kvart år.

Hjå heradet er hovudmålsetninga å få ein oversikt over kulturminna i Granvin, og å sikre føreseielig og langsiktig forvaltning av dei. Dette vil òg bidra til å forenkle og effektivisere heradet sitt arbeid i plan og byggesaker.

For innbyggjarar i Granvin er det viktig at kulturminneplanen vekker engasjement, undring og innsatsvilje. Difor må planen òg tore å utfordre og skape debatt i heradet. Berre på denne måten vil planen leve vidare som eit dynamisk og levande dokument.

6 2016

Kva er eit kulturminne?

I fylgje kulturminnelova kan alle spor etter menneskeleg verksemd, både § 11-8 omhandlar ulike omsynssoner: ”Kommuneplanens arealdel materielle og immaterielle, vere eit kulturminne. Med eit slikt breitt skal i nødvendig utstrekning vise hensyn og restriksjoner som har utgangspunkt seier det seg sjølve at omfanget av potensielle kulturminner betydning for bruken av areal. Hensyn og forhold som inngår i andre blir høgt. Samstundes er det ikkje mogleg å bevare alt – noko må ledd bokstav a til f, skal markeres i arealdelen som hensynssoner prioriterast framfor andre ting. med tilhørende retningslinjer og bestemmelser”.

Kva kulturminner er då spesielt viktig i Granvin herad? Kva skal Bokstavene c) og d) er direkte knytt til kulturminne: prioriterast framfor andre kulturminne, kva kulturminne kan kaste lys c) «Sone med særlige hensyn til landbruk, reindrift, friluftsliv, over historia til Granvin herad? Kva meiner innbyggarane i Granvin er grønnstruktur, landskap eller bevaring av naturmiljø eller kulturmiljø, med angivelse av interesse» spesielt viktig? Denne planen er eit forsøk på å gje nokre svar på desse d) «Sone for bandlegging i påvente av vedtak etter plan- og spørsmåla. bygningsloven eller andre lover, eller som er båndlagt etter slikt rettsgrunnlag, med angivelse av formålet» Som ledd i arbeidet har det vore halden eit folkemøte. Her vart arbeidet med kulturminneplanen presentert og innbyggarane hadde høve til å § 11-9 slår fast at heradet, uavhengig av kommuneplanens komme med innspel. Det har òg vore regelmessig kontakt med ein arealformål, òg kan vedta føresegn om ulike omsyn. Desse unntaka er arbeidsgruppe nedsett av heradet. lista opp i åtte punkt. Punkt sju omhandlar kulturminne: «hensyn som skal tas til bevaring av eksisterende bygninger og Kulturminneplanen for Granvin bygger på tilgjengeleg kjeldemateriale og annet kulturmiljø» innspel frå innbyggarar og arbeidsgruppa. Dette punktet vert spesifisert i enda større grad i§ 12-7 som gjeld For heradets del, i den daglege saksbehandlinga, er Plan- og føresegn i reguleringsplanar. Punkt seks omhandlar bygningsloven (PBL) vel så viktig som kulturminnelova i forvaltinga av kulturminneverdiar: kulturminne og omsyn til desse er nemnd fleire stader i lova: «Bestemmelser for å sikre verneverdier i bygninger, andre kulturminner, og kulturmiljøer, herunder vern av fasade, materialbruk og interiør, samt sikre naturtyper og annen verdifull natur»

7 2016

Kulturminne i planverk og Stortingsmeldingar Hordaland fylkeskommune skal som regionalt mynde kunne setje i gang freding av kulturminne med nasjonal verdi for å kunne sikre eit vern. Ei Hordaland fylkeskommunes rolle i plan- og stadig viktigare oppgåve er å setja i gang arbeid med å lage skjøtselsplanar både for einskilde kulturminne og større område med slike. forvaltingsarbeidet Fylkeskommunen skal og vera den som arbeider med å fordele både Hordaland Fylkeskommune er forvaltningsstyresmakt med mynde etter statlege og fylkeskommunale tilskot til restaurering, istandsetjing av freda kulturminnelova. Som regionalt mynde tek fylket i vare ei rekke statlege og verneverdige bygningar og anlegg. og regionale oppgåver innafor kulturminnevernet.1 Fylkeskommunen har mange oppgåver, men skal innan Reint praktisk har fylkeskommune fått delegert mynde etter kulturminnevernet vera ein viktig utviklingsaktør i sin region. kulturminnelova frå Riksantikvaren og vil difor som oftast vere Kulturminnevernet søkjer slik å setje i gang prosjekt, der målet er å sikre førstelineinstans , når det gjeld spørsmål eller avklaring om kulturminner i verneverdige kulturminne og kulturmiljø i ein større miljø- og heradet. samfunnsmessig samanheng. Målsetjinga til Hordaland fylkeskommune er at omsynet til kulturminna skal sikrast gjennom all lokal og regional utvikling og arealplanlegging. Stortingsmeldingar Fylkeskommunen skal då gje faglege innspel til kommunar og Den offentlege utgreiinga «Fortid former framtid - Utfordringer i en ny tiltakshavarar for å sikre omsynet til freda og verneverdige kulturminne kulturminnepolitikk» (NOU 2002:1), er grunnlaget for mykje av vert integrert som ein del av planproduktet. Fylkeskommunen har og prioriteringane innan kulturminneforvaltinga dei siste 25 åra. ansvaret for å gjennomføre arkeologiske registreringar der dette er Både St. meld. nr. 16 (2004-2005) «Leve med kulturminner» og St. meld. naudsynt i plansaker. Fylkeskommunen skal og gje råd i einskildsaker som nr. 35 (2012-2013) «Framtid med fotfeste», vidarefører mykje av inneber riving, vedlikehald, endring eller ombygging av verneverdige konklusjonane i denne utgreiinga. Samstundes gir St. meld. nr 26 (2006- bygningar. Dessutan skal fylkeskommunen gje generelle råd og rettleiing 2007) «Regjeringens miljøpolitikk og rikets miljøtilstand» viktige og til kommunar, grunneigarar og andre med ansvar for kulturminne. strategiske mål for bevaring og bruk av kulturminner. Meldinga har som mål at mangfaldet av kulturminne og kulturmiljø skal forvaltast og takast

1 jf. http://www.hordaland.no/Hordaland- fylkeskommune/Kultur/Kulturminnevern-og- museum/Kulturminneforvaltning/Kulturminnevern

8 2016

vare på som bruksressursar og som grunnlag for kunnskap, oppleving og verdiskaping.

Sett samla legg stortingsmeldingane opp til auka satsing på ny fredingspolitikk med mellom anna betre vilkår for eigarar av kulturminne, samt at dei vil styrke kunnskapsgrunnlaget slik at kunnskap og oppleving av kulturminna blir meir tilgjengeleg. Riksantikvaren har òg fått i oppdrag at eit representativt utval av kulturminne og kulturmiljø skal bevarast i eit langsiktig perspektiv. Den geografiske, sosiale, etniske, næringsmessige og tidsmessige breidda i varig verna kulturminne og kulturmiljø skal betrast, og eit representativt utval kulturminne og kulturmiljø skal vere freda innan 2020.

Det årlege tapet av verneverdige kulturminne og miljø som kvart år blir fjerna, øydelagt eller forfell skal innan 2020 ikkje overstige 0,5 %. Dette er eit nasjonalt resultatmål. Freda og fredingsverdige kulturminne og kulturmiljø skal vere sikra og ha ordinært vedlikehaldsnivå i 2020.2

Figur 1. Tida som var. EL BM 64 05, persontog ved Granvin (Foto: Norsk jernbanemuseum)

2 På grunn av manglande oppfølging av naudsynte løyvingar for å målet om uttalt at dei vil komma tilbake med full gjennomgang av måloppnåinga og ei ordinært vedlikehald innan 2020, har Regjeringa i budsjettforslaget for 2017 vurdering av vegen vidare

9 2016

Lovverket Kulturminnelova er den første lova som vart vedteken etter at Noreg vart Kulturminne som kjem under kulturminnelova: sjølvstendig i 1905. Sjølv om dette delvis kjem av nasjonalromantiske behov for å markere sjølvstendet, fortel det òg litt om kva verdi dei første - Alle kulturminner frå før år 1537 (reformasjonsåret) stortingspolitikarane såg i å ivareta ei felles kulturarv. Lova vart sist - buplassar, vegfar, gravhaugar, kyrkjegarder m.m. (§ 4 første revidert i 1978. Einskilde kulturminne eller kulturmiljø kan ha vern etter ledd) - Samiske kulturminner som er eldre enn 100 år (§ 4 andre ledd) kulturminnelova. - Erklærte ståande byggverk frå 1537 til 1649 (§ 4 tredje ledd) - Dersom det ikkje er vedtatt en særskilt sikringssone har alle Nokre kulturminner, som ikkje kjem under kulturminnelova har òg eit vist automatisk freda kulturminne sikringssone på 5 meter rundt vern gjennom plan og bygningslova. Slike kulturminner vert ofte definert kulturminnet (§ 6) som verneverdige. I Plan og bygningslova gjeld dette ofte bygningar. - Skipsfunn som er eldre enn 100 år med utstyr, last eller tilbehøyr, har et automatisk vern (§ 14) - Vedtaksfreda (kulturminne yngre enn 1537, men som har nasjonal verdi) Lov om kulturminner av 9. juni 1978 - Føreslått freda kulturminne. Kulturminnelova har som mål å verne et representativt utval av kulturminne og kulturmiljø med deira eigenart og variasjon, som del av Føreslått freda gjeld kulturminne kor ein har starta prosessen med å vår kulturarv og identitet, og som ledd i en heilskapleg miljø- og vedtaksfreda kulturminnet. Her er verneverdien førebels ikkje avklara ressursforvalting. Lova slår fast kva som er automatisk freda, og regulerer (Riksantikvaren kan velje å vedtaksfrede eller avslutte prosessen). Ein eigedomsretten til lause kulturminne. Riksantikvaren, og etter delegert kan òg midlertidig frede eit kulturminne ved mistanke om at planlagde mynde fylkeskommunen, handhevar lova. eller pågåande aktivitetar vil skade eller øydelegge verdien. Så lenge kulturminnet er midlertidig freda har det same vern som vedtaksfreda Lova opnar for at det kan gis dispensasjon frå den automatiske fredinga. kulturminne. Dersom kulturminneforvaltning ut frå faglige og samfunnsmessige vurderingar gjev dispensasjon, vil det vanlegvis bli sett vilkår om Det er Riksantikvaren som startar prosessen, enten på eigne vegne arkeologisk undersøking/utgraving for å sikre kjeldeverdien til eller etter innspel frå Hordaland fylkeskommune. Har heradet kulturminna. I slike tilfelle vert dette ivaretatt gjennom dokumentasjon og kulturminner ein trur har regional eller nasjonal verdi må seinare formidling. Som hovudregel må tiltakshavar dekke kostnadane fylkeskommunen kontaktast som så vurderer om kulturminnet har naudsynte kvalitetar.

10 2016

forbundet med registrering og undersøking/utgraving. Ved mindre, private tiltak dekker normalt staten utgiftene. Nokre viktige punkt i Kulturminnelova: Når det gjeld bygg og anlegg som på ulike måtar er freda etter § 1, tredje ledd: Når det etter annen lov treffes vedtak som påvirker kulturminnelova pliktar eigar å kontakte fylkeskommunen før iverksetting kulturminneressursene, skal det legges vekt på denne lovs (dvs. av tiltak som går utover normalt vedlikehald. For slike tiltak er det krav kulturminnelovas) formål. § 15: Departementet kan frede byggverk og om dispensasjon frå fredingsvedtaket. anlegg eller deler av dem av kulturhistorisk eller arkitektonisk verdi. Fredingsvedtaket omfattar fast inventar (skap, ovner m.v.). Når særlige Forvaltningsmyndighet over kulturminner frå tida før reformasjonen grunner tilsier det, kan også større løst inventar medtas. I slike tilfeller (1537) er lagt til Bergen Museum og Hordaland fylkeskommune, mens må hver enkelt gjenstand særskilt spesifiseres. Riksantikvaren har det overordna ansvaret. Kommunen har likevel ansvar § 19: Departementet kan frede et område rundt et fredet kulturminne for at det blir tatt omsyn til kulturminna og å bidra til utvikling og og skipsfunn som nevnt i § 14 så langt det er nødvendig for å bevare formidling. Alle innbyggarar har òg eit sjølvstendig ansvar. Det er viktig å virkningen av kulturminnet i miljøet eller for å beskytte ta omsyn ved ferdsel i kulturminneområde. Vert skade eller hærverk på vitenskapelige interesser som knytter seg til det. eller ved kulturminna oppdaga, er det viktig å kontakte kulturavdelinga i § 20: Et kulturmiljø kan fredes av Kongen for å bevare områdets fylkeskommunen. Vert det gjort funn som er, eller kan vere eit kulturhistoriske verdi. Fredningen kan omfatte naturelementer når de kulturminne, er det plikt om varsling til same myndigheit. Dette gjeld bidrar til å skape områdets egenart. både gjenstandsfunn og anlegg som gravhaugar, kolgropar osv. § 25, andre ledd: Kommunen plikter å sende søknad om riving eller vesentlig endring av ikke fredet byggverk eller anlegg oppført før 1850 til vedkommende myndighet senest fire uker før søknaden avgjøres. [Midten av 1800-talet markerer ei omfattande auke i byggeaktiviteten og samtidig ei vesentleg endring i byggeskikk og materialval]. § 27: Den som forsettlig eller uaktsomt overtrer forbud, påbud, vilkår eller bestemmelser gitt i eller i medhold av loven her, straffes med bøter eller fengsel i inntil 1 år. Under særdeles skjerpende omstendigheter kan fengsel i inntil 2 år anvendes. Medvirkning og forsøk straffes på samme måte. Overtredelse av første punktum anses som en forseelse.

11 2016

12 2016

Korleis vurdere kulturminna? I planen har vi difor valt å tematisere kulturminna, dvs. etter gardar og verneverdige bygg, stølar og stølsområde, reiseliv, industrielle Korleis vi ser på kulturminna, korleis vi oppfattar eller gjev det innhald og kulturminne, samferdsel og immaterielle kulturminne, og ikkje dele verdi, kan variere på tvers av menneske, aldersgrupper, planen opp etter alder (som eldre og nyare tids kulturminner) som òg blir befolkningsgrupper og sosiale lag. Alder, om noko er «nytt» eller brukt i kulturminneplanar. «gamalt» er difor ikkje et sjølvstendig kriterium når vi skal verdisette eit kulturminne. At vi har valt å tematisere kulturminna i planen betyr ikkje at ein ikkje kan prioritere mellom ulike kulturminner. For å vurdere eit kulturminne, både sin eigenart, men òg opp mot andre kulturminne har vi eit sett med Kulturminneplanen for Granvin herad bygger på: kriteria eller eigenskaper som bidreg til å kjenneteikne kulturminnet. - SEFRAK – registrerte bygg - Askeladden, register over registrerte kulturminne i Norge Desse er: - Litteratur som omhandlar Granvin, som lokalhistoriske bøker,

sogeboker og arkeologiske rapportar - Alder, tidsdjupne og - Anna litteratur som bidreg til å kaste lys over Granvin kontinuitet

- Riksantikvarens vegleiar for kulturminneplanar - Autentisitet - Mangfald og variasjon - Samanheng og heilskap - Sårbarheit og tålegrense

- Samspel mellom natur og kultur - Samstundes skal kulturminna samanliknast med andre liknande kulturminne. Er det vanleg, sjeldsynt eller representativt for denne typen kulturminne? Desse eigenskapane skal leie ut i en vekting av kulturminna som inngår i kulturminneplanen.

13 2016

Korleis vektar vi eit kulturminne? Kan kulturminnet ha nasjonal, Nokre ord og omgrep regional eller lokal verneverdi? Her er eit utval kriterier brukt ved Som vi har vore inne på er det ei rad ulike måtar å forstå eit kulturminne. vekting av verdiar: Det er difor viktig å definere korleis ein omtalar og kva ein legg i ulike typar kulturminne. I kva særleg grad er kulturminnet knytt til eller representant for: Arkeologiske kulturminne - Fasar med verdi for historia Arkeologiske kulturminne er fysiske spor og leivningar etter eldre tiders liv - Verksemd med verdi for historia og verksemd, der utgraving og dokumentasjon utgjer hovudmetodar og - Hendingar eller personar med verdi for historia kjelder til vår kunnskap om og oppleving av fortidas samfunn. Ofte skil vi - Ein eller fleire etniske grupper (samar som urfolk, nasjonale mellom førreformatoriske og etterreformatoriske arkeologiske minoriteter eller andre etniske grupper) kulturminne. I årstal går skillet før og etter 1537 e. Kr. Då - Arkitektonisk og arkitekturhistorisk verdi førreformatoriske kulturminne er automatisk freda, får dei normalt meir - Verdi som kjelde til historia der det finnes få eller ingen merksemd frå kulturminneforvaltninga. For meir informasjon, sjå skriftlege kjelder Riksantikvarens rettleiar i forvaltning arkeologiske kulturminne.3 - Verdi som ressurs for lokal utvikling og verdiskaping

Biologiske kulturminner Kulturminnelova reknar biologiske kulturminner som kulturminne på lik linje med fysiske spor og leivningar. Dette gjeld til dømes kulturavhengige naturtypar som slåttemark, beitemark, kystlynghei og haustingsskog og gamle, bevaringsverdige husdyrraser, og har stor verdi både for kulturhistoria og naturmangfaldet. I ein kulturminneplan er biologiske kulturminne viktig blant anna når vi definerer større kulturmiljø. Her kan biologisk mangfald være en viktig komponent. Dersom naturtypar er registrert som særskilt viktige i naturtypebasen, er det naturforvaltninga som har forvaltingsansvar.

3 http://www.riksantikvaren.no/Veiledning/For- forvaltningen/Arkeologi/Arkeologi-veileder-i-saksbehandling

14 2016

Faste kulturminne stor tidsdjupne (kulturminner frå ulike tidsperiodar) og funksjonelle Faste kulturminne er jord- eller stadfaste kulturminne. Hovudregelen er at system som syner bruk av ressursar i ulike økologiske soner – frå naustet lause gjenstandar er del av eit fast kulturminne så lenge dei ligg i jorda ved fjorden via garden til setra og jaktbua på fjellet. eller under vatn. Lause kulturminne er kulturminne som er flyttbare. Verneverdige kulturminne Immateriell kulturarv – tradisjonskunnskap Omgrepa verneverdig og bevaringsverdig blir ofte brukt om kvarandre. I Den immaterielle delen av kulturarven vår har etter kvart fått stadig kulturminneplanen for Granvin bruker vi omgrepet verneverdig. Eit større merksemd og inngår òg i omgrepet kulturminne. verneverdig kulturminne har så stor verneverdi at det bør vernast og Typiske døme er: bevarast. Dei fleste verneverdige eller bevaringsverdige kulturminna er - Hendingar, tru, soger, forteljingar og tradisjon knytt ikkje formelt verna, men blir likevel ivareteken fordi dei blir oppfatta som til landskapet verdfulle. - Tradisjonskunnskap - kunnskap og ferdigheter Knyt til naturforhold og lokale ressursar, driftsmåtar Dei mest verneverdige kulturminna er oppførd på UNESCOs liste over og handverksteknikkar verdas kulturarv. Kulturminne av nasjonal verdi er enten automatisk freda - Stadnamn kan fortelle mykje om historisk bruk av eit område, som jakt eller vedtaksfreda etter kulturminnelova. Kulturminne kan òg ha regional og fangst, fiske, skipsfart, jarnutvinning, forhausting, seterdrift og eller lokal verdi. For sistnemnde vil det normalt være Granvin som skogsdrift vurderer vern av slike kulturminne. Med heimel i plan- og bygningslova kan bygningar eller miljø regulerast som omsynssone bevaring. Kulturmiljø Ein anna måte å signalisere verneverdi, er listeføring. Døme på slike lister I følgje § 2 i kulturminneloven er kulturmiljø definert som område kor er Byantikvaren i Oslos gule liste, Riksantikvarens fartøyvernliste, kulturminne inngår som del av en større heilskap eller samanheng. landsverneplaner eller lista over statens kulturhistoriske eigedomar. Kulturmiljø og landskap utvid det romlege perspektivet på kulturminna. Kulturmiljø gjev samanheng eller heilskap som enkeltobjekta inngår i, mens landskap gjev samanheng mellom natur- og kulturmiljø (sjå òg avsnittet om biologiske kulturminne).

Kulturmiljø kan avgrensast på ulike geografiske storleiksnivå. Dei einskilde kulturminna inngår i ulike samanheng, og kulturmiljøa har ikkje eintydig storleiker. Dette kan være avhengig av situasjon og formål. Døme er heilskaplege bygningsmiljø med en klar romlig avgrensing, område med

15 2016

Økonomiske støtteordningar I arbeidet med å sikre og ivareta kulturminner i heradet finns det ulike støtteordningar. Nokre ordningar er mynta på private eigarar, mens andre kan òg offentlege institusjonar søke på. Normalt må eigar rekne med ein

eigenandel, frå 30 – 70 % av kostnadane. Eigenandelen kan vere eige arbeid, materialkostnader osv. Hordaland Fylkeskommune Fylkeskommunen har ansvar for fleire ulike tilskotsordingar, som freda bygg, kulturmiljø og kulturlandskap, vern og vøling av verneverdige bygg og anlegg, fartøyvern, samt skjøtsel og tilrettelegging av arkeologiske kulturminne (BARK-ordninga).

BARK er eit program initiert av Riksantikvaren, og er spesielt retta mot skjøtsel og formidling av arkeologiske kulturminne. Døme på slikt tiltak er rydding og skilting av kulturminne som har stor formidlingsverdi. Ystås, med sitt kulturlandskap, bygningar og krigshistorie er døme på eit område med stor formidlingsverdi.

Med unntak av BARK-midlar må eigarar søke direkte til fylkeskommunen på eiga skjema. Når det gjeld BARK-midlar er det heradet som er søkjar, då i samråd med eigar. Figur 2. Løflotstova. Husmannstove som i dag står på bygdatunet i Granvin Riksantikvaren Riksantikvaren disponerer eigne midlar for mellomalderbygg. Søknaden må like vel avklarast med Hordaland fylkeskommune.

16 2016

Kulturminnefondet landbruket i framtida ikkje vil vere del av SMIL-ordninga. Dette vil truleg Dette er eit landsdekkande offentleg eigd fond med kontor på Røros.4 gjelde frå 2017. Fondet disponerer om lag 70 mill. kr. kvart år. Søkjar må rekne med å Stiftinga UNI dekke om lag 50 % av kostnadane til tiltaket. Fondets midlar skal gå til verneverdige bygg og anlegg. Det betyr at freda anlegg normalt ikkje får Stiftinga gjev økonomisk tilskot til institusjonar og privatpersonar og har særleg fokus på skade- og miljøvern. Mellom anna har stiftinga tradisjon støtte. for å gje støtte til brannsikring av verneverdige hus.6 Då fondet er landsdekkande og disponerer etter forholda mykje midlar er det særs mange som søker. Det betyr at søkjar må forberede søknaden Ta et tak – norsk kulturarv grundig og helst starte arbeidet med søknaden i god tid før Sjølv om midlane er avgrensa, så det er ein støtteordning som er meint å søknadsfristen. Det er òg anbefalt å kontakte kulturminnefondet for vere eit lågterskeltilbod, ved at kravet til dokumentasjon skal vere eventuell synfaring slik at kulturminnefondet har førstehandskjennskap til avgrensa. For 2014-2015 var satsingsområdet berging av forfallstrua kulturminnet. Fondet har uttalt at dei framover vil prioritere verneverdige bygningar av kulturhistorisk verdi og el-kontroll av bygg. Satsingsområde kulturminne som er oppført i kommunale handlingsplanar/ for 2016 er ikkje utpeikt ennå.7 kulturminneplanar. Førebels har det vore forholdsvis få søknader til Kulturminnefondet frå Granvin. Lokale stiftingar I Hardanger finns det òg ulike lokale legat eller stiftingar. I denne SMIL-midlar (Spesielle Miljøtiltak I Landbruket) samanhengen er stiftingane oppretta av Johan og Håvard Seim, og Indre Dette er midlar gjeve som løyving frå fylkesmannen i Hordaland til Hardanger kulturvern aktuelle stader å søke om tilskot.8 heradet kvart år. Midlane skal gå til bønder i aktiv drift, det vil seie at det er krav om at bonden har rett på produksjonsstøtte. Midlane blir gjeve til Andre legat og ulike sparebankfond heradet blant anna på bakgrunn av innmeldte behov frå heradets side, så Her finn ein mellom anna Sparebanken Vest sitt allmennyttige fond 9, og det er viktig at bønder søker, sjølv om dei ikkje når opp ved første høve. Sparebankstiftinga Hardanger. Statuttane for fonda er relativt generelle. Søknad på eige skjema.5 Det er eit krav at all kommunar og herad må Dei støttar tiltak innanfor utdanning og oppvekst, festivalstøtte og bidrag utarbeide retningsliner for tilskot. Det er gitt signal om at freda bygg i som kan føre til vekst innanfor næringslivet.

4 www.kulturminnefondet.no, sjå og 7 http://kulturarv.no/aksjoner/ta-et-tak-2014-15-skadeforebyggende-tiltak-og-el- http://kulturminnefondet.no/content/1358243541/Ofte-stilte-sporsmal kontroll/ 5 http://www.granvin.kommune.no/Handlers/fh.ashx?MId1=316&FilId=807 8 http://www.avisa-hordaland.no/article/20140319/ARTIKEL/303199987/1003 6 http://www.stiftelsen-uni.no/soknaden.html 9 https://www.spv.no/om-oss/lokalt-engasjement/allmennyttige-midler

17 2016

Nokre fristar for ulike tilskot: - Kulturminnefondet: 1. november - Hordaland Fylkeskommune: 1. november (gjeld alle tilskot) - SMIL-midlar: - Stiftinga UNI: Behandlar søknadar fortløpande etter fastsette styremøte, normalt seks goner i året. - Sparebank Vest fondet: Hovudsøknad 1. april, mindre beløp heile året - Dei fleste legat har søknadsfrist enten ein gong i året, kvartalsvis eller etter avgjerd på styremøte. Her må ein sjekke kvart enkelt legat for oppdatert informasjon.

Figur 3. Detalj av interiøret i Granvin kyrkje (foto: RIksantikvaren/Torbjørn Sørmoen)

18 2016

Naturen kan òg vere nådelaus. Ein oktoberdag for 8 000 år sidan losna deler av ein undersjøisk fjellside. Hausten var ei tid på året då steinaldermenneska hadde samla seg i kystnære område for fange fisk og jakte på større pattedyr som sel og kval. Naturforholda i Granvin Dette var del av årstidsvariasjonane til steinaldersamfunna, eit mønster Naturen i Granvin og nabokommunane blir ofte skildra som vekslande, dei hadde fylgt sidan dei vandra etter reinsdyra for 10 000 år sidan. vakker og storslått. Det er i høgste grad eit resultat av dei dramatiske Denne oktobermånaden skulle dette få fatale følgjer. I dag vert overgangane mellom landskapsformane i området; frå viddeområda på området kalla Storegga, og er ein viktig fiskebanke utanfor Mørekysten. Hardanger, til dei tronge, stupbratte dal- og fjordstroka. Storeggaraset utløyste ein tsunami av dimensjoner som knapt har vore Sjølv om ein etter dagens standard ikkje skulle tru at det låg til rette for å registrert i verda elles. Enkelte av steinblokkane som ligg i Norskerenna skaffe seg eit godt utkomme i eit slikt vekslande landskap, er det nettopp etter raset er på 1 km i diameter! Bølgja som trefte land var 10 -12 det landskapsforma har. Skal vi forstå korleis dette har vore mogleg, og meters høg og sopte mest alt den trefte på sjøen. Buplassar, utstyr og kva folket i Granvin har kunne spele på av livbergingsstrategiar, må vi òg matforråd som skulle hjelpe dei gjennom vinteren, alt forsvann. ha kjennskap til naturen og geologien i Granvin. Lidingane desse menneska måtte gjennom den hausten og vinteren kan vi knapt ane konturane i dag, 8000 år seinare. Grunnfjellet i Granvin er for det meiste særs gamal, og mykje av det stammar frå Prekambrium. Dette er ei tidsperiode som skriv seg frå då

jorda vart danna, frå om lag 4,5 milliardar år sidan til om lag 542 millionar år sida. Det jorddekket som elles finst i Granvin er frå Neogen epoke (tidlegare kalla Kvartærtida). Den Neogene periode er delt inn i to epokar; Pleistocen og Holocen periode. Pleistocene byrja for omlag 1,8 million år sidan og varte til 11 500 år sida, då den vart erstatta av Holocen tid.

19 2016

23 000 Neogen Sistnemnde periode er den perioden vi lever i, og omfattar mest som eit lokk over fyllitten. Eigentleg er dette eit missvisande namn, 65 500 Paleogen mellom anna den siste istida i Norge, som slutta for om lag då dette er grunnfjellbergarter som opphavleg låg under fyllitten, men 10 000 år sidan. som gjennom millionar av år vart pressa gjennom fyllitten og no ligg som

145 500 horisontale eller skråstilte band mellom fyllitten. Krittida Fjordbotnen av Granvin ligg primært i grunnfjellsområdet, og inneheld svært samansette bergarter, som gneis, granitt Dei store viddene i Hardanger, som òg gir gode vilkår for utmarskbeite, er

199 600 og kvartsitt. Granitten er mykje brukt som heller og fliser, resultat landheving og erosjonsprosesser. Nedbryting av gamle fjellstrok Juratida då den sprekk opp i flak. Elles finst det òg parti av finkorna, resulterte i store, ganske flate område nær havnivå. På fagspråk blir desse mørke bergarter. Då primært som amfibolitt, som er en ofte kalla «peneplan» («nesten flatt område»). Prosessane starta i tida 251 000 vanleg bergart i Norge. før kambrium, men slik områda er i dag, er Hardangervidda særleg Trias resultat av nedbrytingsprosessar gjennom heile jordas nytid I utgangspunktet er grunnfjellet massivt og utan klar (tertiærepoka). Grunnforma på Hardangervidda med tilhøyrande område, 299 000 lagdeling. Men likevel finn dei nedbrytande prosessane er så gamal, at den stundom blir kalla den paleiske («gamle») overflata. Perm (som is, vind og vatn) sprekkesonar med mindre motstandskraft. Hovudretningane for sprekkesonene går i Dei fleste dalane i Hardanger er resultat av isens herjingar, og Granvin er 318 100 nordaust og nordvestleg retning. Dette er òg ikkje noko unntak. Armert med stein og grus, og med hjelp av frysing og Karbontida hovudretningane for dal- og fjordsystema, som tining av is, er isbreane i stand til slipe vekk mykje berg og grunnfjell. Granvinfjorden og Granvinvatnet i heradet. Isbreane har og gitt dalsidene det klassiske U-forma tverrsnittet, med 416 000 bratte fjord- og dalsider. Dette er òg grunnen til at områda i Granvin kan Devontida Einskilde stader, som nord for Granvin og deler av vere plaga av ras. Granvinvatnet på sin side, er resultat av at isen har sett Hardangervidda, ligg det òg yngre bergartar over det frå seg en terskel som har sperra vatnet inne frå Granvinfjorden. Slike 443 700 massive grunnfjellet. Det som opphavleg var strandgrus Silur tersklar finn ein og som undersjøiske tersklar ved utløpet av eller silt, vart etter kvart omdanna til fast fjell som fyllitt. Hardangerfjorden. Mens fjorden er nesten 900 meter djup på innsida er Fyllitten rundt Granvin er rikt på organisk materiale, 488 300 det munningen berre 100 meter djup på grunn av terskelen. Isen Ordovicium omdanna til karbon. Noko som gjer at den òg inneheld transporterar stein og grus nedover, som stadig blir meir og meir forsteina organismar, som fortel litt om havet den gongen fragmentert, slipt og avrunda. Noko av materialet blir avsett nær botn av 542 000 (under kambrium og eldste del av Ordovicium, om lag 500 breen, då som botnmorene og består av en blanding av alle Kambrium millionar år sidan). Fyllitten gjev òg betre vilkår for landbruk kornstorleikar, frå sand, til grus, stein og blokkar. Morenedekket i enn grunnfjellet. Enkelte stader i Granvin er det òg bevart Hardanger er svært skiftande, både i form og tjuknad. 4570 000 sokalla dekkbergarter (ofte kvartsskifer eller gneis), som ligg Prekambrium

20 2016

Isbreane er òg grunnen til at det, sjølv om områda etter dagens målestokk er små, finns gode vilkår for jordbruk. Områda der busettinga ligg langs Granvinsfjorden i dag, var dekt av fjorden for 10 000 år sidan, Faktisk låg havet om lag 100 meter over dagens nivå. Store mengder med lausmasser vart ført ut i sjøen av smeltevatn. Gradvis vart det bygd opp eit delta (israndavsetning). Slike delta består hovudsakleg av grus og sandlag. Sjølv om elva som renn frå Granvinsvatnet har fjerna mykje materiale danna dette på mange måtar grunnlaget for jordbruket i Granvin.

21 2016

Figur 5. Geologisk berggrunnskart for Granvin herad (Kjelde: www.ngu.no)

Figur 4. Der natur og kultur møtast. Foss med veg (foto: digitalarkivet.no) Bilete er ikkje frå Granvin!

22 2016

Kulturhistoria til Granvin bevaring, at gjenstandstypar av til dømes stein, står fram som meir talrike enn kva dei opphavleg var (det er særs sjeldan å finne gjenstandar og Kulturhistoria er delt opp i ulike tidsepokar; Frå steinalderen, til reiskap av organisk materiale, sjølv om dette var hyppig brukt). Tap av bronsealderen, vidare til jarnalderen og vikingtida før mellomalderen og arkeologisk kjeldemateriale er konsekvens av ein utvikling som skaut fart til slutt nyare tid. I Norge er dette er eit tidspann som dekker dei 10 000 etter siste verdskrig gjennom nedbygging av landbruksjord, bustadbygging siste åra. Frå om lag 200 etter Kristus får vi så smått kjennskap til og vegbygging. samfunnstilhøve gjennom runeinnskrifter, men det er først i vikingtida og mellomalderen at skriftlege kjelder i større grad bidreg til å gje innsikt i For å få eit inntrykk av korleis heradet har endra seg, er nettstaden www- kulturhistoria i Norge.10 digitalmuseum.no11 og facebooksida, «Gamle bilete frå Granvin» eit godt utgangspunkt. Her er det samla bilete frå Granvin som syner korleis både Mykje av kjeldetilfanget og forståinga av eldre tider er dermed basert på liv og levnad og naturen i heradet har endra seg i takt med gjenstandsmateriale og ulike menneskeskapte anlegg, som til dømes samfunnsendringane.12 bygningsrestar, produksjons- og fangstanlegg og gravhaugar. Dette kjeldematerialet er det primært arkeologar som forskar på. Dermed er det Funna frå Granvin er framleis avgrensa, og for å skape forståing av den òg arkeologar som står for mykje av vår forståing av den eldre delen av eldste historia til Granvin, må ein òg trekke inn andre område i Indre historia til Norge. I seinare tid har arkeologien i stadig større grad vorte Hardanger og Vestlandet elles. tvervitskapleg ved at disiplinar som zoologi og botanikk har auka forståinga av korleis vi kan tolke dei arkeologiske spora. I 2007 var det i Granvin 18 registrete automatisk freda kulturminne, fordelt på sju gravminne, fire busetnads- og aktivitetsområde, to Til sjuande og sist vil dei arkeologiske spora vi sit attende med alltid være jernvinneanlegg og to kullframstillingsanlegg, dyrkingsspor, bautastein og eit lite utval av kva som opphavleg har vore tilgjengeleg. Dyrking, ulike veganlegg. I 2015 var dette talet økt til 48 registrerte automatisk freda formar for utbygging og naturkatastrofar, som ras og flaum, har til alle kulturminne (tabell 1). Dette syner at potensialet for funn av kulturminne tider fjerna mykje kjeldemateriale. I tillegg gjev ulik føresetnader for i Granvin framleis er høgt.

8000 f. Kr. 4000 f. Kr. 1800 f. Kr 500 f. Kr. 800 e. Kr 1030 e. Kr. 1537 e. Kr. Eldre Yngre Bronsealder Jernalder Vikingtid Mellomalder Nyere tid steinalder steinalder

10 Enkelte andre kjelder, som romaren Tacitus (55- om lag 117 AD) verk 11 Prøv t. d. Germania, gjev òg innblikk i germanske samfunn og religiøse overtydingar i http://digitaltmuseum.no/search?type_filter=Photograph&query=granvin jernalderen, t. d. nemner han ulike folkland, som dagens Hordaland 12 https://www.facebook.com/GamleBileteFraGranvin

23 2016

I tillegg er Granvin kyrkje vedtaksfreda,13 mens det er opna fredingssak for klyngetunet på Ystås.14 For gardstunet på Espeland er vedtaksfredinga oppheva. Arkeologiske funn og lokalitetar syner at Granvin har vore eit attraktivt og aktivt nytta område for busetnad og jordbruksdrift langt tilbake i tid.

I tillegg til dei automatisk freda kulturminna har Granvin òg mange Automatisk freda kulturminne Mengd interessante nyare kulturmiljø og kulturhistorie. Granvin har vore viktig Gravminne 19 for samferdsla mellom Hardanger og Voss. Vegen gjekk frå Lussand og Busetnads- og aktivitetsområde 5 Folkedal og over Rong og Bordalen. Når vegen gjennom Skjervet vart Jernvinneanlegg 2 farbar på 1700-talet vart trafikken flytta, og Granvinsvatnet vart viktig for Kullgroper 14 Dyrkingsspor 3 ferdsla. Dette gav grunnlag for verksemder og etableringar på Eide, Nedre Vegfar 3 Vassenden og Øvre Vassenden. Sidan overtok toget, jernbanelinja fekk Kokegropfelt 1 fleire stasjonar som nye punkt for omlasting langs strekninga mellom Bautastein 1 Granvin og Voss. Til slutt gjorde bilen sitt inntog og varetransporten vart Totalt 48 flytta frå sjø og jernbane til vegtransport. Granvin er framleis eit viktig Tabell 1. Oversikt over automatisk freda kulturminne i Granvin: Kjelde: knutepunkt for trafikken med ferjesamband mellom Kvanndal og Utne og www.askeladden.ra.no. Uttrekk 10.november 2015 som gjennomfartsområde for trafikk mellom aust og vest. I Granvin var klyngetun vanleg, men utskiftinga ved hundreårsskiftet (1800 – 1900)

pregar busetnaden i dag. I Granvin låg det òg militæret eksersplass.

Husmannsvesenet er òg ein kategori kulturminne som har fått større og

større merksemd dei siste åra. I dag er det lite bevart av

husmannsvesenet i Granvin, og det vetle som er att er ein viktig

kulturminnekategori å bevare og verdsetje. I Norge har det så langt ikkje

13 http://www.riksantikvaren.no/Fredning/Fredninger/2012/Freding-av-Granvin- 14 Sjå vedlegg for oversyn over registreringar i Askeladden. kyrkje-i-Hardanger

24 2016

vore gjort systematiske arkeologiske undersøkingar, så det er førebels men fiskebestanden vart redusert monaleg etter 1975. Første klekkjeriet i uråd å datere sikkert når husmannsvesenet oppstod. Dei eldste skriftlege landet vart faktisk etablert i Granvin på 1950-60-talet. Klekkjeriet låg først spora etter husmannsvesenet er frå 1600-talet. på Stusshaug, deretter på Nesheim og var eit grunneigarinitiativ. Dessverre måtte klekkjeriet stenge i 1972 på grunn av sjukdom.15 Husmennene var lågast på rangstigen, både sosialt og i rettsreglane. Dei måtte mellom anna nøye seg med plassane som var ledig etter at gardsmennene hadde satt seg i kyrkja, noko som må ha vore ganske stigmatiserande. Vilkåra for å sitje på plassen varierte gjerne frå stad til stad, men kunne vere ganske harde. Til gjengjeld slapp husmennene skattar og avgifter som låg på matrikulert jord. Dei hadde heller ikkje plikter som til dømes skyssplikt som husbonden hadde.

Ein kategori kulturminne det diverre ikkje er rom for å omtale i denne kulturminneplanen, men som bør få fokus i framtida, er utløer og løypestrenger. Dette var del av livberginga til vestlandsbonden, men som i stadig aukande grad vert gløymd og forsvinn. Når spora etter uteløene er vekke, forsvinn og spora etter uteslåtten som gav viktig fórtilskot til beista om vinteren. I Granvin her det framleis bevart nokre få eksempel på løypestrenger. Løypestrengen på Hamre er bevart som taubane, men Per Tveito har bevart maskinverket til løypestrengen på Hamre.

Vassdraga i Granvin er òg viktig del av kultur- og brukshistoria til Granvin. Dei gav vatn til både oppgangssager og kvernhus og fiske. I Granvin var man òg tidleg ute med sportsfiske. Vassdraget som renn gjennom Eide hadde landets største bestand av sjøaure og var populært for sportfiske,

15 http://www.granvin.kommune.no/Handlers/fh.ashx?MId1=49&FilId=940http://w http://www.vannportalen.no/globalassets/dokumentasjon/ghj_tiltakskonferanse ww.radgivende-biologer.no/uploads/Rapporter/204.pdf. _12-11-2013_a7qqc.pdf og

25 2016

Prioritering av kulturminne i Granvin herad Gardar og verneverdige bygg Som nemnt tidlegare i planen (sjå s. 14), er det fleire måtar å gruppere Som den historiske gjennomgangen av Granvin synar har heradet ein lang eller samanstille kulturminna i Granvin. I denne planen har vi valt å lage og spanande historie knytt til jordbruket. Mykje av det som er bevart i dag ein tematisk kulturminneplan, det vil seie at kulturminna er beskrive ut frå er òg knytt til det aktive, levande kulturlandskapet innanfor landbruket, ein bestemt tematikk og ikkje andre kriterier som til dømes eldre eller som òg har stor verdi for andre næringar, som til dømes reiselivet. nyare tid. Tema i planen er kopla med landskapsanalysen av Granvin utarbeid i 2007. Målsetninga med dette er å skile ut område med stor Bygningar er kjelde til historie og gjev kunnskap om handverk, teknikkar, kulturminneverdi. Det vil si område som bør ha spesielt fokus i lokale tilpassingar og driftsformer. Dei bidreg òg til identitet og gjev heradet særpreg gjennom kulturmiljø og byggeskikk. I Granvin er det få kommunalt planarbeid i heradet. bygg som er freda, men det har vore gjennomført ein SEFRAK- I planarbeidet er det og nødvendig å prioritere mellom ulike kulturminner. undersøking av nyare tids byggverk. Ut frå Granvin sin lange tilknyting til jordbruk og utmarksbruk, kor sistnemnte i periodar har nesten industriell skala, har vi valt å gruppere På midten av 1970-talet etablert eit nasjonalt prosjekt. Målsetninga var å kulturminna slik: registrere alle bygg frå før 1900 og på den måten dokumentere og få informasjon om viktig bygningsarv som var i ferd med å gå tapt. Prosjektet

1. Gardar og verneverdige bygg vart leia av Sekretariatet For Registrering Av faste Kulturminner, forkorta

2. Stølar og stølsområde til SEFRAK. Etter at bygga vart registrert vart dei evaluert med 3. Reiseliv utgangspunkt i alder, autentisitet, miljø og representasjon. Kvart bygg vart

4. Industrielle kulturminne deretter kategorisert som A, B eller C bygg. Bygg i kategori A har eit

5. Samferdsle fredingspotensial etter Kulturminnelova, mens B-bygg er aktuelle for 6. Krigens kulturminne bevaring etter Plan- og bygningslova. C-bygg har minst verneverdi, og er

7. Immateriell kultur berre knytt opp til Plan- og bygningslovas generelle føresegn. At eit hus er registrert i SEFRAK gjev ikkje automatisk vernestatus, og legg heller ikkje spesifikke restriksjonar på kva som kan gjerast på bygget, sjølv om tiltak er meldepliktige til kommunen. SEFRAK-registeret fortel slik sett ikkje noko om verneverdien til eit objekt, men er eit utgangspunkt for eventuell diskusjon om vernestatus. Sjå tabell 2 og kartvedlegg for

oversikt over tal og plassering av SEFRAK-registrerte bygg i Granvin herad.

26 2016

Mykje av informasjonen om verneverdige hus i Granvin er henta frå boka «Gamle hus og husmannsplassar i Granvin» av Torbjørn Seim (2015). Sjå òg kartvedlegg for oversikt over bygg nemnd i planen.

Det er eit sakn at det er gjort lite konkret på byggeskikk og arkitekturhistorie i Granvin i detalj. Det meste som finns er oversiktsverk eller er del av anna arbeid. Granvin herad har imidlertid utarbeidd rettleiar for heradet som gjev god innsikt i det som finns av lokal byggeskikk i dag. Rettleiaren har og døme på gode og mindre gode tiltak.16. Det kan sjå ut som om overgangen frå eldre til nyare byggeskikk og utforming av bustadhusa gjekk forholdsvis fort i Granvin. Kvifor det gjekk så fort i Granvin, som var –og framleis er dominert av landbruket er Klassifisering Mengd usikkert. Truleg er det en kombinasjon av brytningstid og at Granvin brått Ruin 206 vart opna for omverda på nye måtar gjennom reiseliv, krigen og jarnbana. C: Ikkje meldepliktig 175 Oppløysninga av klyngetuna på 1800-tallet, omtrent samtidig med A-B: Meldepliktig 411 inntoget av reiselivet har truleg òg bidrege. Totalt 792 Tabell 2. Oversikt over SEFRAK-registrerte bygg i Granvin. Kjelde: NIKU (Norsk institutt for kulturminneforskning) har undersøkt byggeskikk i http://askeladden_wms.ra.no/ arcgis/ services/Andretjenester/SEFRAK/ Hardanger og meiner å sjå endring i byggeskikken i Granvin, frå lafta løer i MapServer/WMSServer? «riktig gamal tid» til grindverk overtok om lag rundt 1800.17 Ein anna

bygningstype som er særskilt for Voss og Granvin, som det òg er få av att, er løer med tømra høy- og kornbrot og med treskeløe i midten.18

16 Byggjeskikk i Granvin og Ulvik. Råd i planlegginga, for å fremja god lokal 17 http://niku.no/filestore/Publikasjoner/NIKUTemahefte30.pdf byggeskikk, jf. 18 http://www.voss.kommune.no/Handlers/fh.ashx?MId1=11455&FilId=16004 http://www.granvin.kommune.no/Handlers/fh.ashx?MId1=4&FilId=1216

27 2016

Enkelte av kultur- og bygningsmiljøa har eit slikt omfang eller særpreg at husmannsplassar i kulturminneplanen er ikkje utfyllande. Systematiske dei bør behandlast som kulturmiljø. Dette gjeld til Ystås og Medås og registreringar vil truleg avdekke fleire tuftar enn det som er nemnd her.21 Folkedal. Så langt det har vore mogleg å bringe på det reine, er det berre fire hus som framleis står etter husmannsvesenet i Granvin. Løflotstova er flytta til I Granvin bygdatun er det samla sju ulike bygg frå ulike epokar og sosiale bygdetunet på Granvin. Denne husmannstova stod på husmannsplassen lag. Tunet ligg sentralt i Granvin sentrum. Museet omfattar m.a. på Løflot (sjå side 17 i rapporten for bilete av Løflotstova). Holvenstova - ei særprega årestove, Løflotstova, mosstove, skulehus, to Premiesamlinga til spelemannen Anders Kjerland er utstilt i stova. På grindverksbygg og eit reidskapshus. Eit gamalt naust ved badeplassen på Moøyane på Moo skal løa etter husmannsplassen framleis stå (husa er Eide høyrer òg til tunet. Museet har òg omfattande og mangfaldig vekke). Løa står litt unna brua og vegen til Brekke, mens Nolta-stova i museumssamling. Her finn ein m.a. mange gjenstandar samla inn lokalt.19 Kvanndal opphavleg var husmannstove på Løflot, som vart flytt til I dag er bygdatunet del av museumskonsolideringa i Hardanger Kvanndal i 1866. På Skorvebrua var hus og løe bygd samane. Huset vart på (Hardanger og Voss museum). Frå 2016 er det òg fellesbillett for alle 2000-talet kjøpt av Knut Åse og flytt til Oppheim i Ulvik. musea som er konsolidert. Framleis er det bevart tufter på: I Kulturminneplanen er det utarbeide eige liste over verneverdige bygg i heradet. Lista ligg ved som vedlegg.  Steinledet i Brekke  Grindaplassen, tuftene skal vistnok framleis vere synleg, i Husmannsplassar nærleiken til huse til Signy og Sjur Jørdre I følgje Torbjørn Seim var det i 1865 47 husmannsplassar i Granvin. På  Leikvollen på Øvre Spildo desse plassane levde det 182 personar på dette tidspunktet, men som  Bruteigen på Seim. Her løtufta til Knut Eirikson Seimsmoen (Knut han òg skriv; på dette tidspunktet er truleg husmannsvesenet på full fart Konge) og tufta til Ivar Torgrimsson Seim litt lenger inn mot 20 nedover, blant anna som resultat av utvandringa til Amerika. I dag er Skorvo bevart det, med enkelte unntak, berre tuftar att etter plassane. Oversikten over  Nesheimslia  Struten

19 Bygdatunet er òg mye brukt til konfirmasjonar, dåp, slektstreff osv. Det vert òg 21 Utskiftingskart frå gardane i Granvin kan vere eit godt hjelpemiddel her. arrangert landbruksdag her. Mellom anna syner utskiftingskartet over Seim fleire små hus over hotellet som 20 Ættarbok for Granvin er ein god kjelde for dei som vil vita meir om stod her husmannsvesenet. Her er alle husmenn i 1865 nemnd.

28 2016

 Tveite, løa sto framleis i 2010, men var mykje til nedfalls. Truleg er Kulturmiljø den borte no. I kulturminneplanen føreslår vi å sjå Ystås saman med Medås som eit  Trå-Trældalen kulturmiljø, med felles omsynssone C i kommuneplanen («sone med  Flætene særlege omsyn ...eller bevaring av naturmiljø eller kulturmiljø av særleg  Trå-Litlastø interesse»). Årsaka er at Ystås er eit av få bevarte klynge (rekkje) tun i  Netland Norge og Riksantikvaren ved Hordaland fylkeskommune har starta  Litlastøl/Lillegraven prosessen med freding av gardstunet. Medås er òg eit godt bevart  Velken-Noten gardsanlegg. Avstanden er liten mellom anlegga og begge bruka er i aktiv  Tarlebø drift. Opphavleg var Ystås og Medås truleg eit bruk. Den samla opplevinga  Kleive av området er avhengig av at begge bruka er i aktiv drift, slik at både  Øykjaskår bygningsmasse og kulturlandskapet rundt vert skjøtta. Samla sett har  Skarpeflåten bruka og områda rundt høg autentisitet.  Esjalde Førebels er det usikkert kva relasjonar det er mellom dei arkeologiske  Orreflåten funna (gravfeltet, kolframstillinganlegg og busetjingspor) på ryggen vest  Kjerlandshagen for Medås. I revisjon av planen bør dette avklarast og om desse eventuelt  Risbruhagen skal takast inn i revisjon av omsynssona.

Truleg bør inste del av Folkedal òg bli merka med omsynssone C. Området inn mot garden inst i Folkedal har uvanleg mykje lauvingstre som framleis vert stelt. Dette bidreg sterkt til eit velstelt kulturlandskap i liene på austsida av vegen inn til garden. Garden har tidlegare fått SMIL-midlar for å skjøtte desse områda . Områda med styvingstre i tillegg har høg biologisk kulturminneverdi og det er viktig at eigarar blir oppmuntra til fortsatt skjøtsel.

29 2016

Støler og stølsområde Torbjørn Seim har i boka Stølar i Granvin (2015), kartlagt 63 stølar brukt av gardar i Granvin herad. Av desse er 61 innanfor heradet, mens resten vart brukt av gardar i heradet, men låg i andre kommunar (sjå kartvedlegg). Stølsområde i Granvin er lite undersøkt. Skriftlege kjelder strekk seg stort sett berre tilbake til siste halvdel av 1600-talet, men undersøkingar av stølsområde elles i landet har gitt dateringar tilbake til jernalderen.22 Det er ikkje grunn til å tru at det skal være annleis her i heradet. Generelt er dei gamle stølsområde i dag prega av skogplanting og veksande attgroing. Ingen av område er undersøkt med tanke på biologisk mangfald. Stølsdrifta tok stort sett slutt i perioden 1900-1960. Det er òg grunn til å tru at det finns fleire stølsområder i Granvin enn det Seim har kartlagt i boka si. Til dømes indikerer stadnamnet «Tuftene» at

det tidlegare har vore støla på vestsida av Kjerringatjørni. Figur 6. Klyngetunet på Ystås

22 Til dømes er det gjort fleire undersøkingar i Sogndal kommune som syner bruk av utmark kopla til mellom anna støling som truleg strekk seg attende til jernalderen

30 2016

Støl Ståande bygg Tuftar Sjølv om det ikkje lenger er aktiv støling i Granvin er det framleis svært 2. Helleren 3 - mange stølsområde som er helde i god hevd. Dette gjeld både bygningar 3. Fossdal 5 1 og tree rundt bygga. I kulturminneplanen er det gjort eitt utval, basert på 10. Mikkjelsstøl 5 om stølsområda har spesielle kvalitetar, som verneverdi og potensiale for 15. Steinsete 2 1 nyregistrering av kulturminne. Det betyr ikkje at andre stølar ikkje kan ha 16. Liasete 2 2 spesielle kvalitetar, men omfang og ressurssituasjonen i høve 17. Skålsete 1 3 kulturminneplanen, har gjort det nødvendig å prioritere mellom 18. Nyastøl 3 - stølsområda.23 19. Langedalen 1 - 20. Olastøl 9 - Når det gjeld fordelinga av stølsområde relatert til landskapsanalysen ligg 21. Grostøl 2 7 10 av stølane på vestsida av Granvinsfjorden og Granvinsvatnet, åtte på 30. Stokksel - 2 nordsida av Granvinsvatnet og seks stølsområde på austsida av 31. Måvotno 2 1 32. Vatnasete 11 1 Granvinsvatnet. På vestsida ligg åtte av stølsområda på støls og 33. Litlastøl 7 - beitelandskap og to på fjellområde. På nordsida av Granvinsvatnet ligg 34. Hedler 2 2 alle utpeikte stølsområde i Støls- og beiteområde. På austsida er bilete litt 37. Stokksel 5 - annleis: Her ligg eit stølsområde innanfor skogbruksområde og fem 38. Liaset 2 2 innanfor hyttemiljø og tilrettelagde rekreasjonsområde. 53. Bjørndalen 3 1 54.Jøretveitane 1 - Det er vanskeleg å få god oversikt over verneverdi og tilstand ut frå Totalt 66 23 SEFRAK-registeret slik registeret er i dag, men ni av dei stølsområda som Tabell 3. Oversikt over stølsområde i Granvin med SEFRAK-registrerte bygg, er spesielt nemnd i kulturminneplanen har SEFRAK-registrerte bygg som klasse A-B, samt registrerte tuftar. Område som er spesielt nemnd i planen er er meldepliktige når det gjeld ombygging eller riving (totalt har 19 støler utheva med feit skrift.

23 Det er SEFRAK-registrerte bygg, klassifisert som A-B på fleire stølar som ikkje er tatt med i dette utvalet (sjå tabell 3)

31 2016

SEFRAK-registrerte bygg i klasse A-B). Sjå tabell 3 og kartvedlegg for oversikt over stølsområde nemnd i kulturminneplanen.

Granvin herad bør vurdere å gjennomføre registrering av både ståande bygg og andre fysiske spor som t. d. tuftar på stølsområda. Dette vil bidra til å sikre forsvarleg saksbehandling når det gjeld ombygging og restaurering av bygg og stølsområde som kan ha høg verneverdi. Av 61 stølar, er 24 stølar spesielt utpeikt i kulturminneplanen for Granvin.24

24 Sjå vedlegg for oversikt over utvalde stølsområde. Tala i skildringa av dei einskilde stølane referer til nummera i oversiktskartet over stølsområdet som ligg som vedlegg til planen. Utvalde stølar er merka med blå sirklar i kartet.

32 2016

Reiseliv I motsetning til dei gamle skysstasjonane og vertshusa bygd og drivne for å betene omreisande og eit meir lokalt publikum vart det etter kvart fleire Sjølv om turisme stod sterkare i heradet før, har Granvin ei lang og stolt stader bygd overnattingsstader tilpassa det meir moderne reiselivet. I reiselivshistorie og heradet er viktig del av norsk reiseliv. Folk såg tidleg Skjervet, med utgangspunkt Skjervefossen, var det òg lenge drevet moglegheitene som låg her. Grovt sett kan reiselivet delast inn i to overnatting og kafédrift retta mot turisme og generelt reiseliv. Først sto bølgjer, eller vekstperiodar. Den først kom med den nasjonalromantiske Skjærven hotell her (1890-96). I 1902 fekk Olav Josefson Bø skøyte på bølgja på slutten av 1800-talet og varte fram til første verdskrig. Med tomta og bygde Fossheim kaffè på hotellmurane. Fossheim kaffè var i verdskriga kollapsa meir eller mindre næringa i Granvin, før den tok seg drift fram til første verdskrig. Då vart det brått slutt på turisttrafikken. opp att fram til andre verdskrig kor den på nytt datt saman. Etter dette Kafeen vart riven og huset vart flytt til Voss, men murane står framleis. vart ikkje reiselivet heilt det same i heradet, sjølv om den framleis speler ei viss rolle og er ein viktig del av identiteten til Granvin. Fleire stader er På Seim var det òg hotell og overnatting for reisande. Torbjørn Seim bur i det og bevart skyssprotokollar som fortel gjev innblikk i kva folks om vitja hus som i ein periode fungerte som overnattingsstad. Skyssbøkene her er områda rundt Granvin. Mest kjent er kanskje skyss/hotellprotokollane framleis bevart (i privat eige). På Øvre Vassenden var det òg i ein kortare Jaunsens Gjestgjevarstad, kor blant anna Kong Oscar 2 overnatta (i periode hotell (saman med skysstasjon, landhandel og telefon- og skyssboka står det «kongen vår» bak navnetrekket for å understreke kven telegrafstasjon). som var på besøk). Ved sidan av Jaunsens gjestgjevarstad, var det fleire hotell og Noko av grunnen til framveksten av turismen, utover naturmangfald og overnattingsstadar på Eidet. Mellom anna låg Mælands turisthotell her. lokal kultur -og byggeskikk, er truleg Granvin si plassering som knutepunkt Bygget brann ned i 1984. Haukanes hotell låg òg her. for vidare reiser inn i indre Hardanger. Kjende kunstnarar, som Thomas Fernley, Fritz Thaulow, Hans Gude og Adolph Tidemand held til i Granvin i kortare eller lengre periodar.

Mest kjend i dag er Jaunsen Gjestgjevarstad, som er eit sermerkt hus med lang historie og skiftande eigarar. Opphavleg bygd som gjestgjevarstad og skysstasjon. Samansett av tre ulike bygg datert til 1726 og 1759-1785. Gjestgjevarstaden fekk òg ein viktig rolle i det nye reiselivet. Det har tidlegare vore diskutert om bygget bør fredast. Gjestgjevarstaden har uansett stor lokal verneverdi.

33 2016

34 2016

Industrielle kulturminne Spildo og Seim var det Hassel (Hatle) skog. I skogen vart det tatt ut småtre, brukt som band til tønnene. Generelt er det lite industrirelaterte verksemder i Granvin. I dag er husdyrbasert landbruk største næringa, og om lag 1/3 av yrkesaktive innbyggarar i Granvin arbeid utanfor heradet. Av enkeltverksemder er Moelven Granvin bruk største arbeidsplass.

Sjølv om det førebels ikkje er registrert så mykje av desse kulturminna i Granvin herad, veit vi frå andre stader i Hardanger at det i utmarka ligg tallause rester etter kolgroper, jarnvinneanlegg og fangstanlegg frå forhistorisk tid. Eit produkt som vi tar for gitt i dag, men om mogleg var enda meir livsnødvendig før i tida, var salt. Stadnamn og skriftlege kjelder fortel at salt vart utvunne frå fjordvatn (koksalt) i Hardanger. Truleg starta dette i overgangen mellom mellomalderen og nyare tid, og var ein ettertrakta handelsvare.25

Samla sett har utnyttinga av utmarksressursane i Granvin og Hardanger nesten industriell skala. Dei eldste spora er frå eldre jernalder, men særleg i mellomalderen kan vi sjå at desse aktivitetane når eit særs stort omfang i Hardanger.

I nyare tid kan vi sjå gjennom både skriftlege kjelder, stadnamn og einskilde stader gjennom bevarte bygg, at folk i Granvin enten spesialiserte seg eller hadde ulike tilleggsnæringar. I Folkedal vart det Figur 7.Ljåsmie i Folkedal (jf. mellom anna smidd ljåar for sal i stort omfang. Ei stund var òg folk http://digitaltmuseum.no/011085440176?rows=72&type_filter=Story&query=granvin& pos=20) engasjert i Bøkkernæringa (produksjon av tretønner/bidne). Omfanget av dette er det forska lite på i Hardanger, men både i Nesheimlia, Holve,

25 I Europa i mellomalderen var salt viktig skatteobjekt, til og med festningsverk Europa finansiert gjennom saltskatt. Skatten (la gabelle) vart ikkje avskaffa før vart finansiert gjennom slik skattlegging. I Frankrike vart felttog i 1260 mot Sør- 1790

35 2016

Fiske var òg viktig del av sjølvhushaldet. I dag er det lite eller ingenting registrert i dag. Førebels er det kjend slike anlegg ved vegen til Vatnasete, som er bevart av notbygg (naustliknande bygg brukt til å garve og tørke bak Vindal og ved Tråelvi. Stadnamn som byrjar på eller inneheld nota etter fiske). variantar av ordet «svart», som «Svartavatnet» (ligg mellom Kvanndal og Fossdalen) og «Svartetjørni» (nordaust for Vatnasete) kan òg vere Granvinelva var lenge rekna som ei av landets beste aurevassdrag. Fiske indikasjon på at det kan vere jernvinneanlegg i nærleiken. var viktig del av inntekta til bruka som hadde fiskerett men også for innbyggjarane i Granvin. Graven Fiskeriforening vart stifta i 1865. Alt i Førebels er det berre registrert eit fangstanlegg, ved Rastakleiv, men det 1866 vart det bygd klekkeri på Spildo. I 1879 vart klekkeri i Urdalen på må forventast at talet vil auka betrakteleg ved systematisk undersøking av Nesheim bygd. Det var frå då av meldt om utklekking av yngel kvart år i utmark og utspørjing av lokalkjende. klekkeriet frå 1872 til 1972. Klekkeriet på Nesheim står framleis.

I elva mellom sjøen og Granvinvatnet føregjekk det fiske med kjær og det må ha vore mange av dei. Ein kan langs elva sjå restar etter kjærveiter eller «vårer» som dei vart kalla av bygdefolket. I ei oversikt frå 1884 var det reistrert 24 kjærveiter i elva mellom vatnet og sjøen.

Framveksten av oppgangsaga gav nye moglegheiter i utnytting av skogen. Ikkje berre arbeida sagi raskare, men det vart òg mogleg å få fleire plank ut av eit tre enn tidlegare. Arvtakaren etter denne drifta, som ein fann fleire stader i Granvin, er Granvin bruk. Bruket vart etablert i 1965. I dag er det om lag 42 tilsette på bruket som ligg sentralt til på Eidet. Moelven er i dag eigar av Granvin bruk.

Kolgroper er førebels registrert på austsiden av Folkedal, ved Skålset og langs vegen til Skeidset. Ofte ligg kolgroper i nærleiken til stølsområde (som for Skålset) og truleg skjuler det seg tallause kolgroper i utmarka i Granvin. Stadnamn som fortel om slik bruk aktivitet er til dømes «Kolgrovehaugen», nord for garden Tveita i Kvanndal.

Som for kolgroper er jernvinneanlegg eit kulturminne som er lite kjend i Granvin, men som truleg har eit mykje større omfang enn kva som er

36 2016

fort for å ikkje verte øydelagd. Rundt år 1500 trakk silda nordover, og det er omtrent på same tid vi ser at saltkoking i Hardanger tek av.26

Typiske namn som kan indikere saltproduksjon er «Saltkjelen», «Saltskår» og «Salttunneskåra». I Granvin er slike stadnamn registrert ved Lussand, Kvanndal og ovanfor Hamrehagen.

Figur 8. Rekonstruksjon av fangstanlegg (www.historieboka.no)

Når det gjeld saltutvinning er det ikkje gjort direkte funn av slike stader. Truleg vil det òg vere avsett få fysiske spor. Dersom det ikkje framleis er munnlege overleveringer om bruken, er det ofte særs utfordrande å påvise dei. Vi må difor bruke anna informasjon, som skattetal, stadnamn og andre skriftlege kjelder for å danne oss eit inntrykk om verksemda. I Figur 9. Saltutvinning. Olaus Magnus. Norgeshistoria (1555) Norden var salt viktig ingrediens i grøt- og vellingkosten som dei fleste var avhengig av. Ikkje minst var saltet viktig konserveringsmiddel for kjøtt og fisk. For sistnemnde gjaldt det særleg silda, som må saltast forholdsvist

26 http://borreminne.hive.no/aargangene/1997/08-saltet.htm m. kjelder

37 2016

Granvin har òg ein interessant e-verk historie, som er godt dokumentert av Torbjørn Seim (2011). Frå 1911 vart det fleire gonger gjort forsøk på å etablere e-verk i Granvin, men først i 1938 vart planane formelt realisert i form av Granvin Elverk. Dessverre vart el-laget plaga av dårleg økonomi og problem knytt til gamalt, attbrukt, utstyr. I dag er e-laget slått saman med Hardanger Energi AS. Granvin har òg 0,05 % eigardel i BKK.

I Granvin er det dam (i Krokavatn) og kraftstasjon i Folkedal og restar av anleggsbygginga. I perioden 2012-2013 bygde Hardanger Energi Nye Folkedal Kraftverk. Kraftstasjonen er flytta lenger ned i dalen og produksjonen er tredobla etter ombygginga. Den gamle kraftstasjonen står framleis.

På Lussand har Vigleik Mo eit lite kraftmuseum (gardskraftverk) med blant anna generator frå 1912.

Som kuriositet kan nemnast at Baroniet i Rosendal framleis har fallrettar i Tveitofossen, då dei eigde fleire garder Granvin fram til 1960-1970-åra. Figur 10. Folkedal nye kraftverk (https://no.wikipedia.org/wiki/Folkedal_kraftverk

38 2016

Over tid har sjølvsagt måten å bygga vegar i Norge endra seg mykje. Men Samferdsle planlegging og utføring av vegbygginga bærer nok framleis preg av å vere I eldre dagar var sjøen føretrekte ferdsleveg der det var mogleg, men stykkvis og delt. Granvin er ikkje noko unntak her. Første vegen langs plasseringa til Granvin, mellom Voss, Ulvik og Eidfjord og Hardangervidda, Granvinsvatnet vart bygd mellom 1850-1860. Vegen gjennom har òg bidrege sterkt til at det finns tallause små og store ferdselvegar til Granvinsbygda kom i 1891. Her måtte ein nemnd garantere for vegen. lands. Vegen i Espelandsdalen (sjå og bilete på side 22 var ferdig i 1899. Vegen over Skjervet har anar tilbake til mellomalderen, men første farande veg Granvin kan by på lang og variert historie når det gjeld samferdsla. Både i over Skjervet kom på 1700-talet. Den gong var det òg etablert kraft av eiga industriproduksjon, reiselivet, og Granvin si plassering som skysstasjonar i relasjon til vegen (skysstasjonane på Eide ved bindeledd mellom nabobygdene inneber i sum til at kontakten både Granvinsfjorden, på Øvre Vassenden ved Granvinsvatnet og på mellom bygdelaga i Granvin og utover har vore stor og variert. Flatlandsmo var alle kopa til vegen). Då var dette òg hovudsambandet mellom Hardanger og Vossabygdene.28 Vegen gjennom Skjervet vart Det har i lengre tid, på ulike måtar, vore arbeidd med å setje i stand og omlagd fleire gonger på 1700- og 1800-talet., men dei store utbetringane skilte eldre ferdsleveger til turbruk. Både turlaget i Granvin og lokale kom etter 1840. Kjørevegen gjennom Skjervet var den første vegsaka som eldsjeler er involvert i dette arbeidet. Mellom anna vert det arbeid med å kom opp på det første fylkestinget i 1838. Løyvinga vart vedteken med restaurere vegen mellom Kjærland og Tveito. Dette prosjektet inneber den grunngjevinga at vegen måtte prioriterast, då det var det einaste bygging av to nye bruer etter gamle teikningar, mens vegen skal kjørevegsambandet mellom Hardanger og Bergen. restaurerast ved hjelp av Geir Vetti sine sherpaer. Kostnadsramma for dette prosjektet er om lag 2 mill. Frå Voss gjekk også ein mykje nytta veg frå Flatlandsmo over fjellet til Folkedal ved Granvinsfjorden. Enkelte av ferdslevegane har spannande og interessante historier knytt til seg. Mest kjend er truleg vegen gjennom Skjervet, som er omtala i Etter ei større omlegging i 1870 vart det samanhengande kjøreveg heilt mellomalderkjelder (diplom frå 1343)27 og vegen som går frå Folkedal, fram til Eide. Det var då på tale å leggja ned skysstasjonen i Øvre opp dalen og vidare mot Voss. I fylgje segna var dette vegen Olav Vassenden, men på grunn av behovet for embetsreiser i distriktet – futen Haraldsson fòr då han skulle kristne vossingane i 1023.

27 Sjå t. d. 28 http://www.sffarkiv.no/sffbasar/style_hordaland.asp?p=result&db=dbatlas_leks http://www.sffarkiv.no/sffbasar/style_hordaland.asp?p=result&db=dbatlas_leks &art_id=112064&spraak_id=1&ptype=single&lang=eng&paging=yes &art_id=112064&spraak_id=1&ptype=single. Alt i Alt i åra 1817 og 1825 kjørte biskopane Pavels og Neumann her med hest og vogn

39 2016

og sorenskrivaren – vart skysstasjonen her først nedlagd etter første verdi. På slutten av 1970-talet sank godstrafikken dramatisk, både som verdskrigen, då bilane overtok. konsekvens av konjunkturendringar og konkurranse med lastebiltransporten. Lav akselvekt på jernbana skapte òg store problem Vegen langs fjorden vart ferdigstilt av tyskarane under krigen (1943). for tungtransporten på bana.

Saltveger I dag er deler av jernbanetraseen bevart som gong- og sykkelveg. Truleg er det behov for vedlikehald på enkeltstrekningar. Det er fleire saltveger i Granvin, mest brukte vegen gikk via Folkedal til Voss (via stølsvegen til Helgastøl og Mikkjelstøl, mot Svortetjørn). Andre Sjøen og fjorden som transportåre gjekk til Raundalen (via Skjerve-Sledasteinen-Tverberg før Raundalen) og M/S Granvin er på mange måtar den mest synlege representanten for Lussand, via Rongastovo (Bordalen) til Voss. I Skipardalen gikk det minst fjorden som transportåre. Båten vart bygd ved A/S Mjellem & Karlsen i to ulike saltveger. Det gjekk òg vegfar via Spildo-Skipardalen og via Bergen for Hardanger Sunnhordlandske Dampskipsselskap i 1931.29 Båten Seldalen-Rastakleiv-Mjølfjell. skulle trafikkere lokalrutene i Indre Hardanger. I hovudsak gjekk M/S Togbana Granvin i Sørfjordrutene mellom Odda og Granvin. I perioden 1931-1935 gjekk båten òg i turistrute om sommaren. Slik sett er skipet òg kopla til Gjennom Hardangerbana (opphavleg Granvinsbana) er Granvin òg del av reiselivshistoria i Granvin og Hardanger og oppblomstringa som reiselivet norsk jernbanehistorie. Bana ble offisielt opna 30. mars 1935, som opplevde før andre verdskrigen. elektrifisert bane. Dette var òg den fyrste bana til NSB som var elektrifisert frå byrjinga. Persontrafikken ble lagt ned 1. juni 1986, fire år På Eidet er det framleis bevart naustrekke som fortel litt om kor viktig seinare, i 1989 vart òg godstrafikken nedlagt. fjorden var i eldre dagar. Ideen om jernbane mellom Voss og Granvin kom fyrste gong opp under bygging av bana mellom Bergen og Voss, planane vart tatt opp på nytt under bygginga av Bergensbana, då som trikkelinje. Arbeidet med bana vart fyrst stoppa av dåverande arbeidsminister Worm Darre-Jenssen (Høgre), men Stortinget overprøvde vedtaket, då som elektrifisert jernbane og ikkje med trikkeskinner. Sjølv om bana opplevde større passasjertrafikk en forventa, var det likevel godstrafikken som dominerte i

29 http://fjordabaaten.ning.com/page/ms-granvin

40 2016

41 2016

Krigens kulturminne Leiren vart aldri ferdigstilt. Krigsfangane skulle mellom anna stå for forlenging av vegen langs Granvinsfjorden, mellom Granvin og Kvanndal. Den tyske krigsmaskina hadde store planar for Hardanger, dette omfatta Nasjonalbiblioteket har òg opptak av intervjue med Oberst Knut Aarra òg Granvin, og det vart bygd forsvarsverk i form av bunkersar, tunellar og som mellom anna fortel om kampane i Skjervet. Aud Nygård har òg grufull skytestillingar i heradet. I Espelandsdalen vart det òg starta bygging av skildring av kampane her. 30 Det er ikkje gjort systematisk arbeid med fangeleir for russiske krigsfangar. krigens kulturminne i heradet og det er stort behov for å kartlegge desse, både for å få kunnskap om omfang og type aktivitetar som vart utført på Historia og det tragiske endeliket til russaren Alexander Paulovitsj begge sider i Granvin under krigen, men òg fordi dette er kulturminne Savtsjenko. som står i fare for å bli fjerna då dei ofte er lite påakta.

Mot slutten av andre verdskrig klarte Savtsjenko å rømme frå tysk Sevrin Kjerland har tidlegare skreve ned tyske forsvarsverk i Granvin. fangetransport og gøyme seg i fjella rundt Granvin. Etter kvart kom Dette er ein viktig kjelde til kunnskapen om den tyske krigsmakta og han i kontakt med lokale folk. Truleg var han utdanna tømrar eller korleis dei befesta Hardanger (sjå vedlegg for oversikta til Kjerland). Det er noko liknande. Mens han for frå støl til støl, hende det at han vølte litt samstundes stort behov for å nyregistre desse kulturminna. Kva er bevart på husa. Arbeidet skal ha vore fint utført. Etter kvart fekk han truleg av anlegg, og kva tilstand anlegga har, er viktige spørsmål. problem med nervane og den konstante frykta for å bli teken av Førebels veit vi at det er bevart anlegg ved: tyskarane. Oppførselen vart meir og meir irrasjonell. Han truga òg folk som hadde hjelpt han med mat og overnatting om at han ville avsløre - Skjervet: I området ved den nye rasteplassen og servicebygget dei, om han ikkje fekk meir mat, tobakk og drikke. Dette gjorde òg folk i som Statens Vegvesen er i ferd med å sluttføre i Skjervet er det heimefronten nervøs, då dette sat dei i fare. Etter å ha vurdert ulike bevart restar etter tyske stillingar frå 2. verdskrig. alternativ vart det avgjort at dei måtte ta livet av Savtsjenko. Han vart - Haugen: Bevart ein bunker lurt med på tur i ein robåt, ut på vatnet vart han skoten og senka i - Tunsberg: Her ligg det fleire stillingar bygd av tyskarane sjøen. - Espelandsdalen: Fangeleir som aldri vart fullført. I dag er alle spor etter leiren vekke

- Havnanes: Krigsstillingar bygd av tyskarane

30 Intervjue med Oberst Knut Aarra: http://www.tysklandsbrigaden.no/publikasjonar/bok_web.pdf, Aud Nygård 2010: http://www.nb.no/nbsok/nb/5f6b032dd4f789e464eaee5cc72e364e?index=4. Minne frå krigsåra, s. 17-18 (I: Gamle dagar i Samnanger. Årbok 2010, Samnager Informasjon finn ein og i boka «Bømoen og Tvildemoen. Litt om dei gamle Historielag) eksersplassane» Utgjeven av Veteranforening for Voss og omland, MMVIII,

42 2016

- Ystås: Senter for motstandsbevegelsen (radiosamband), knytt til heimefronten. Trefningar med tyskarane og NS- folk frå Bergen i området, kor motstandsmannen Torstein Kjerland mista livet. Andre vart etter kvart arrestert og utsatt for harde avhør med bruk av tortur. Etter krigen vart det reist ein bautastein som minne om motstandskampen og hendingane på Ystås her. - Hause: I skogen bygde motstandsbevegelsen vaktbu med tårn. Vaktbua med tårnet er i dag brukt som hytte. Høg verneverdi, få anlegg knytt til motstandsbevegelsen i Granvin er bevart og bygget skal vere godt vedlikehalden. - Tunellar bygd av tyskarane

- Eide: Her ble det plassert så kalla «Hitlertenner» på stranda med minefelt for å hindre eventuell alliert landgang i Granvin. Figur 11. Tysk soldat på vakt ved kai i Granvin - På Lussand og Kvanndal skal det òg vere bevart krigsminne (http://digitaltmuseum.no/011012885459?rows=72&type_filter=Photograph&query=gr anvin%20krig&pos=0#&gid=1&pid=1)

43 2016

Immaterielle kulturminne Lokale forteljingar , soger og hendingar er òg viktig del av lokalhistoria. Det er gjerne små historier, men som gjev viktig innblikk i liv og levnad i Immaterielle kulturminne er eit vidt omgrep, døme på dette er eldre dagar. tradisjonskunnskap og handverksteknikkar og stadnamn som fortel om historisk bruk av eit område. Framfor alt har Granvin ein viktig rolle nasjonalt gjennom folkemusikkakademiet (Hardingfeleakademiet).31 På Granvin bygdetun blir

det kvart år gitt undervising på meisterklassenivå i hardingfelespeling, Presten Bertel Jensen Worm som nekta kona til gjestgjevaren Hans både nasjonalt og internasjonalt. Granvin har fostra fleire landskjende Johannsen Pyck nattverd eingong på 1730-talet er eit godt døme på felespelarar som Knut Hamre, Anders Kjærland og dottera Ingeleiv korleis personar lever vidare gjennom lokale fortellingar og historier. Kjærland Kvammen. Presten, som ein ikkje kan seie utmerka seg ved spesielt pietistisk livførsel, spelte kort og drakk brennevin med tamburen (militær Fellesnemnar for mange av spelemennene, er at dei òg var dyktige signaltrommeslagar). Kona til Pyck ba tamburen om å halde seg for seg handverkarar i samspel med folkemusikken. I heradet har det òg vore 32 sjølve og ikkje søke lag med presten. Då hun i tillegg nekta å selje meir gode felemakarar som Håvard Kvandal og Olav Vindal. Hardanger og alkohol til presten vart han vreid og det slutta med at presten sa han Voss Museum har utstilt både feler og trekkspel laga eller som har ville nekte kona nattverd heretter. Noko som naturligvis skapte otte relasjon til Granvin. Museet har òg etablert nettstaden Hardingfela.no. hjå gjestgjevar-ekteparet. Historia fortel litt om kven som opphalde Ambisjonane er at dette skal vere leiande nettstad for forsking og seg på Jansen gjestgjevarstad på 1730-talet, korleis det var mellom formidling av hardingfela. øvrigheita og resten av samfunnslaga, men den fortell litt òg litt om Hardingfelehistoria er dokumentert gjennom oppgåve skrive av korleis brennevin skapte problem for folk uavhengig av kva stand ein Aleksander Aga Røynstrand. Boka om Anders Kjærland (E. Mjelde m f. var del av. 2000) fortel òg om korleis slåttane vart overlevert frå generasjon til generasjon. Granvin herad har samarbeid om å gi ut cd om spelarhola

Granvin. På plata er det mellom anna dokumentert korleis folkemusikk vert overført frå person til person i praksis samspel mellom musikantar eller spelemeister og lærling.

31http://www.hordaland.no/Hordaland-fylkeskommune/Kultur/Arkiv--- 32 http://www.allkunne.no/framside/biografiar/k/havard-kvandal/94/1685/ kultur/2014/September/Ny-meisterklasse-i-hardingfele/ http://www.hardingfela.no/master-class-hardanger

44 2016

Ein anna, og betydingsfull person i Granvin er botanikaren Johan Havaas. siste utveg å stryke bjørnekloa over magen til den fødande. Dette skulle Han var gardbruker og sjølvlært botanikar (autodidakt). Han stod for ein skremme ungen ut. unik forskargjerning, som småbrukar vart han internasjonal ekspert på lav ved sjølvstudium.33 Hovudsamlinga hans har Universitetet i Bergen, mens Ved øvre enden av Granvinsvatnet mot Jone, ligg Tjuvanotten, ein sermerkt fjellformasjon. I bakkant av Tjuvanotten er der ei stor hole. privatherbariet vart kjøpt av Duke University i USA. Havaas fekk Kongens Lokale segn fortel om fredlause som gøymde seg i hola. Det skal òg ha fortenestemedalje i 1935 og i 1995 vart det laga ei eiga Havaas utstilling i vore funne dyrebein i hola. Granvin Bygdamuseum.

Lag og organisasjonar, gjerne i samspel med skulen i Granvin er viktige kulturbærare og formidlarar av lokalhistorie. Skulen har ofte store prosjekt med tema henta frå lokalhistoria som gjerne blir avslutta med utstilling i gamle Kulturbanken. Til dømes handla det siste prosjektet om hardangerbana. Bondelaget er òg viktig aktør i Granvin. Dei har mellom anna gitt økonomisk stønad til å registrere bunadar og stadnamninnsamling.

Granvin husflidslag er eit viktig og aktivt lag i Granvin, som gjer ein stor jobb i å registrere og halde liv i bunadstradisjonane i Granvin. Laget har eiga vevstove i gamle televerksbygget på Eide. Dei har faste medlemsmøter i slutten av kvar månad.34

Noko som har fått fornya merksemd, og som går att i skriftlege kjelder, syn og segn og stadnamn, er bjørneproblematikken. Det er tydeleg at bjørnen vart oppfatta som stor plage i Granvin før i tida. Noko som nok står ganske framand for folk flest i dag i Granvin. Bjørnen hadde og mytiske trekk i folkedjupet før. Mellom anna hadde jordmoren i Granvin med seg ein bjørneklo i veska. Dersom det ikkje var råd å få ut borne, var

33 Sjå t. d. https://nbl.snl.no/Johan_Havaas 34 http://www.husflid.no/lokallag/hordaland/lokallag/granvin_husflidslag

45 2016

Handlingsprogram – Prioriterte tiltak Granvin herad valt å prioritere fylgjande tiltak for kommande periode. For einskilde prosjekt kan det være aktuelt å samarbeide med t. d. skuleverket (registrering og utstilling som skuleprosjekt).

Tiltak Når? Kostnad Finansiering Ansvar for Samarbeids- Kommentar

oppfølging partnarar

1 Husmannsvesenet 2016- ? Enkel kartlegging av 2017 husmannsvesenet. Kvar låg husmannsplassane, kor er det bevart tufter, Kva muntlege kjelder eksister? Bruke t. d. utskiftingskart som kjeldemateriale 2 Historiske bygg ? Kulturminnef Historielag? Hardanger og Behov for kartlegging av tilstand på ondet? Voss museum historiske bygg i heradet. Kva hus bør være med i framtidig oppdatering av kulturplanen? 3 Krigshistoria 2016 ? Granvin Torbjørn Seim Nyregistrering og oppdatering av herad og T. kulturminne frå krigen. Kva er Seim bevart og kva er tilstand på desse? 4 Oppsetting av plakett etter 2017? ? Søkelokale Torbjørn Seim Sette opp plakett på fjellet der han russisk krigsfange stiftingar? gøymde seg for tyskarane 5 Skaffe midlar og fullføre 2016-> ? Norsk Granvin Hardanger og Bygdatunet har viktig lokalt dokumentaregistrering og sjon av kulturråd? herad Voss museum kjeldemateriale som ikkje er samlinga på bygdetunet. ferdigregistrert. 6 Registrering av løypestrenger og 2017? Turlag/sogel Hardanger og uteløer ag? Voss museum

46 2016

Kjelder Seim ,Torbjørn 2015: Stølane i Granvin. Eikehaug, Tine m.fl. 2012: Fv. 7 Lussandberget, Granvin herad Seim, Torbjørn 2015: Gamle hus og husmannsplassar i Granvin Konsekvensutgreiing Ikkje-prisette konsekvensar, Statens Vegvesen 2012 Hamre, Alfred 1976: Granvin kyrkje. Festskrift utgjeve i høve 250-års Nettstader (generelle) høgtida 1726-1976. Granvin sokneråd Hordaland fylkeskommune. Kulturminneforvaltning: Holtan, D. 2010: Supplerande kartlegging av naturtypar i Granvin herad. http://www.hordaland.no/Hordaland- Fylkesmannen i Hordaland, MVA-rapport 2/2010 fylkeskommune/Kultur/Kulturminnevern-og- museum/Kulturminneforvaltning/Kulturminnevern Kjerland, Kjell 1995: - Like før freden. To krigsoffer i Granvin. Friske tankar Stortingsmeldingar: A.S, Øystese 1995 https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/nou-2002-1/id380082/ Kolltveit, Olav 1977: Sogebok for Granvin, Ulvik og Eidfjord, Bind II, red https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/stmeld-nr-16-2004-2005- Olav Kolltveit. Granvin, Ulvik og Eidfjord Bygdeboknemnd, 1977 /id406291/ Mjelde, E. m. fl. 2000: Ein bauta i tonar. Anders Kjærland 1900-1989. https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/meld-st-35- Hardanger Spelemannslag. Granvin herad. 20122013/id725021/ Nygård, Aud 2010: Minne frå krigsåra, s. 17-18. I: Gamle dagar i Samnanger. Årbok 2010, Samnanger Historielag https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/Stmeld-nr-26-2006-2007- /id465279/ Riksantikvaren 2013:Kulturminner i kommunen. Håndbok for lokal Riksantikvaren: registrering. Revidert utgåve 2013 http://www.riksantikvaren.no/Veiledning/For- forvaltningen/Arkeologi/Arkeologi-veileder-i-saksbehandling Riksantikvaren 2013: Veileder. Kulturminner i kommunen.

Kulturminneplaner. www.askeladden.no (berre for fagfolk og konsulentar/rådgjevarar).

Rye, Noralf 1977: Sogebok for Granvin, Ulvik og Eidfjord, Bind I, red. Olav www.kulturminnesok.no (ope løysing basert på www.askeladden.no) Kolltveit. Granvin, Ulvik og Eidfjord Bygdeboknemnd, 1977

Seim, Torbjørn 2011: Granvin Elektrisitetsverk. Ei 100 års soga. Uprenta.

47 2016

Stiftingar: www.kulturminnefondet.no Nettstader (sortert etter tema) Gardar og verneverdige bygg: http://kulturminnefondet.no/content/1358243541/Ofte-stilte-sporsmal Rettleiar for lokal byggjeskikk: http://www.granvin.kommune.no/Handlers/fh.ashx?MId1=4&FilId=1216 http://www.stiftelsen-uni.no/soknaden.html Freding av Granvin kyrkje: http://kulturarv.no/aksjoner/ta-et-tak-2014-15-skadeforebyggende-tiltak- http://www.riksantikvaren.no/Fredning/Fredninger/2012/Freding-av- og-el-kontroll/ Granvin-kyrkje-i-Hardanger (med fredingsdokument) http://www.avisa- Seim, Torbjørn: http://www.avisa-hordaland.no/nyhende/granvin/seim- hordaland.no/article/20140319/ARTIKEL/303199987/1003 tek-deg-tilbake-i-tid (2015) https://www.spv.no/om-oss/lokalt-engasjement/allmennyttige-midler Industrielle kulturminne: Saltutvinning: http://borreminne.hive.no/aargangene/1997/08-saltet.htm Fotobasar: m. kjelder. www.digitaltmuseum.no/search?type_filter=Photograph&query=granvin Samferdsle: https://www.facebook.com/GamleBileteFraGranvin http://www.bt.no/nyheter/lokalt/lokalhistorie/Der-tida-og-toget-star- stille-1893524.html Biologisk mangfald: http://www.vannportalen.no/globalassets/dokumentasjon/ghj_tiltakskonferanse Skjervet, arkivet til Sogn og Fjordane fylkeskommune: _12-11-2013_a7qqc.pdf http://www.sffarkiv.no/sffbasar/style_hordaland.asp?p=result&db=dbatl as_leks&art_id=112064&spraak_id=1&ptype=single http://www.granvin.kommune.no/Handlers/fh.ashx?MId1=49&FilId=940http://w ww.radgivende-biologer.no/uploads/Rapporter/204.pdf M/S Granvin: http://fjordabaaten.ning.com/page/ms-granvin Om byggeskikk: http://niku.no/filestore/Publikasjoner/NIKUTemahefte30.pdf Krigens kulturminne: Intervjue med Oberst Knut Aarra:

http://www.nb.no/nbsok/nb/5f6b032dd4f789e464eaee5cc72e364e?inde

x=4

48 2016

Bømoen og Tvildemoen. Litt om dei gamle eksersplassane» Utgjeven av Museumsdirektør: Randi Bårtveit (møte i arbeidsgruppa 16. mars 2016) Veteranforening for Voss og omland, MMVIII, Voss 2008: http://www.tysklandsbrigaden.no/publikasjonar/bok_web.pdf Rep. for frivillig arbeid: Torbjørn Seim (møte i arbeidsgruppa 16. mars 2016) Immaterielle kulturminne: Hardingfele: http://www.hordaland.no/Hordaland-fylkeskommune/Kultur/Arkiv--- kultur/2014/September/Ny-meisterklasse-i-hardingfele/

Håvard Kvandal: http://www.allkunne.no/framside/biografiar/k/havard-kvandal/94/1685/ http://www.hardingfela.no/master-class-hardanger www.hardingfela.no

Johan Havaas: https://nbl.snl.no/Johan_Havaas

Granvin Husflidslag: http://www.husflid.no/lokallag/hordaland/lokallag/granvin_husflidslag

Munnlege kjelder Ass. rådmann Olav Seim (oppstartsmøte 18. september og folkemøte 18.11.2015)

Ordførar Ingebjørg Winjum (folkemøte 18.11.2015)

Jordbrukssjef Thomas Sjøflot (folkemøte 18.11.2015)

Plansjef Ebbe Dam Meinild (møte i arbeidsgruppa 16. mars 2016)

49 2016

Vedlegg Oversikt over verneverdige bygg:

Nr. Bygg Gnr. Kommentar 1 Årestove på Moo 82/2. Eldre enn 1794, kan være flytt frå Voss. 2 Våningshus på Skaftedal 84/1 Bygget er nemnt i «Norske Gardsbruk». Skal være frå 1660-talet. Er i så fall truleg automatisk freda. Bygget treng vedlikehald. 3 Våningshus på Skaftedal. 84/2. Våningshus, deler av huset skal ha vært kornmagasin, som sto på Røynstrandsøyra. Samansett hus. Deler av huset er frå 1814, andre deler frå før 1850, men totalt sett ganske ombygd i nyare tid, sjølv om det er godt bevart. 4 Årestove på Jørdre 85/2. Verneverdig? Godt bevart, men jordgolvet er skifta ut med tregolv. I bruk som verkstad i dag. Godt dokumentert historie til bygget gjer det ekstra spannande. Årestova er omtalt i boka «Røykstover på Voss» (Ole Didrik Lærum) 5 Øvre Seim, Moden.. 94/2 frå Øvre Seim etter jordskiftet i 1870-talet. Truleg Årestove. Namnet kjem kanskje av at bygget kan ha vore brukt til likvake? «Gamla Vaktæ». Flytta Godt bevart. Mogleg datering til 1650-talet, så fall er det automatisk freda 6 Øvre Seim. Våningshus. 94/3 I 1857 vart to stover på Øvre Seim samanbygd, enkelte element kjem trulig frå andre stader, som en dør i stova og på lemmen. Fekk endelig utforming rundt 1900. 7 Holvensstova på (opph. Holven Kjøpt til bygdetunet i 1971. Truleg bygd i 1806. Brukt som bustadhus til 1880, etter det bruk i kortare og lengre tid av ulike Bygdatunet i 96/1) familiar som bustadhus. Vert kalla «Storstova» på folkemunne 8 Klokkarstova på 102/1 Ekstra spesiell, mykje på grunn av lang og variert historie, skulestove. Godt dokumentert. Godt bevart bygg? Datert til midten av Storegraven. 1700-talet. 9 Gamlestova på Velken. 104/2 Flytt frå 103/2, oppsett på 104/2 som grendahus. Glasmåleri frå 1625-1640 på lemmen. Mykje ombygd, men lang historie. Oppsett etter 1710 då garden brann. Innskåre årstalet 1769 på vindbord. 10 Medås 111/1 Årestove som er samanføyd med moderne kjøkkenavdeling. Bygget skal på folkemunne vere frå tida før svartedauden. Bør avklarast. I så fall er bygget automatisk freda. 11 Medås. 111/2 Glasstove frå 1814, kan vere bygd av same folk som reiste glasstove på Ystås (bnr. 3). Våningshuset i Utetun. 123/1 Fleire ombyggingar. Nordsida av huset er av to tømra stover, som kan ha element frå mellomalderen. Elles element 1700-talet og 1804

12 Utetun, 123/2 Opphavleg bustad, no brukt som verkstad, datert til siste halvdel av 1700-talet. 13 Stove på nedre 121/2 Opphavleg stove av rundtømmer, men endra mykje i nyare tid. Mogleg datering til 1500-1600-talet. Røynstrand.. 14 Storstova i Øvre Folkedal 129/4 Gamal årestove. Flytt til Smidjehaugen etter utskiftinga rundt 1900. Hordaland fylkeskommune daterer bygget til 1600-talet. Bør vurdere om årestova skal få formell status som freda bygg. 15 Mosstova i Elvatun. ?? Gamal årestove av rundtømmer. Omvølt, i god stand. 1751 er skore inn i bjelke, men bygget er truleg eldre 16 Mosstova på Leite ?? Bygd av rundtømmer, tekt om att på 1920-talet med nye sperrer. Stod opphavleg på Haugane (byggefeltet), flytt til Framitun og

tilslutt der ho står i dag. Har vore foreslått at bygget er reist rundt reformasjonstida. Automatisk freda? 17 Årestova på Hamre 130/1 Vakker årestove, flytt hit etter utskifting på 1920-talet, med kjeller. Samanbygd med våningshuset på garden. Merker etter moldbenker. Taket er kledd med plater innvendig. I bruk som daglegstove på garden. Automatisk freda? 16 Årestove på Hamre 130/6 Noverande eigar har flytta og snudd huset på tunet. Merker etter moldbenker. Merka tømmerstokkar. Lafteteknikken kjem visstnok frå Telemark. I følgje tradisjonen kjem huset frå Tjoflåt. Minst 1600-talet, kan hende 1500-talet. Bygget kan vere automatisk freda? 19 Stabbur og eldhus på 130/?? Stabbur frå siste halvdel av 1700-talet . Eldhus er truleg restar av gamal røykstove 16-1700-talet? Hamre

50 2016

Nr. Bygg Gnr. Kommentar 20 Gamlestova på Hamre 130/?? Tømra, med slette vegger inne. Flytt fleire gonger. Takbjelke har 1814 innskore, men dette er truleg frå ombygging/oppattsetting. 1700-talet? Godt bevart. 21 Kårstove i Kvanndal ??/1 Flytt frå det gamle klyngetunet i Kvanndal. På same tunet står òg anna kårstove, tømra vegger, som er slette på innsida. Fungerte òg som landets minste postkontor. Kvanndalfolka var særs flinke felemakarar/spelarar (godt døme på immateriell kultur) 22 Nolta-stova i Kvanndal ??/?? Husmannstove flytt frå Løflot og satt opp i Kvanndal i 1866. Har òg vært brukt som skulestove 23 Granvin kyrkje - Vedtaksfreda etter kulturminnelova. Kyrkja er frå 1726, men kyrkjestaden har røter tilbake til mellomalderen og er i dag eit historisk og visuelt fastpunkt som formidlar fortidas kommunikasjonsveger 24 Jaunsen - Opphavleg bygd som gjestgjevarstad og skysstasjon. Samansett av tre ulike bygg datert til 1726 og 1759-1785. Gjestgjevarstad Gjestgjevarstaden fekk òg ein viktig rolle i det nye reiselivet. Det har tidlegare vore diskutert om bygget bør fredast. Gjestgjevarstaden har uansett stor lokal verneverdi (bygget er ikkje avmerkt på kart) 25 Trudvang ungdomshus - Ungdomshus, 100-årsstad heradet mykjebrukt forsamlingshus. Frå 1931. Særmerkt dekormåling. Ligg i sentrum på Eide (ikkje avmerkt på kart) 26. Bygdatunet - Samling av seks ulike hus, samt naust som atspeglar lokal bygge- og kulturhistorie. Viktig samling av lokale gjenstandar og bunadshistorie

51 2016

Oversikt over stølar og stølsområde utpeikt i kulturminneplanen. Nr. i parentes syner nr på kart over stølane.

Støl Gnr. Kommentar

1 (3.) Fossdal ?/? Fjellstøl til Lussand og Beggevik. Stølen ligg vakkert til mellom to elvefar, 500 moh. Stølsområdet består i dag av fem bygningar plassert på bergknausar som inngår i eit heilskapleg stølsmiljø. Mykje brukt turterreng. Den gamle ferdslevegen mellom Voss- Bordalen-Lussand gjekk via Fossdal 2 (5.) Kvanndalsstølen ?/? Stølen til bruka på Kvanndal. Eit av stølshusa er bygd i stein og med årstalet 1822. Det var ikkje træe på stølen, men under krigen vart det slått på Budeieslåtten nedanfor stølen. Om dette området har vore slått tidlegare er uvisst. I seinare tid er det bygd fire hyttar på stølsområdet 3 (8.) Håli 126/1, 126/2, Støl for bruka i Nedre Folkedal. Bnr. 3 og bnr. 5 delte sel då dette tidlegare var same bruk. Stølsområdet ligg særs fint til, langs 126/3 og fjordkanten, med utsyn over Hardangerfjorden og innløpet til Granvinsfjorden. Træet vart slått før. Bevart fleire tufter. Truleg 126/5). høgt potensialet for nyregistreringar på træet 4 (9.) Helgastøl ?/? Eigd av brukarane på Sandflåten, Brekke, Elvatung og Hesgiljane. Stølen ligg om lag 500 moh., vest for dei øvste bruka på Folkedal. Lokalt heiter det seg at stølen har namnet etter Heilag Olav sin vandring frå Laskarv mot Voss i 1023. Lett tilkomst med veg. Stort stølsområde, som er delt i to einingar. Træet vart slått. Potensialet for nyregistreringar vurdert som høg 5 (10.) Mikkjelsstøl ?/? Ligg under brukarane på Øvre Folkedal. O m lag 500 moh. Opphavleg var træet omfattande på stølen. Fire av stølsbygga står framleis. På tufta til det femte stølsbygget er det satt opp ny hytte. Kraftutbygginga har gjort åtkomsten Mikkjelsstøl lett. Det går òg ein gamal ferdsleveg til Voss via stølen. Knytt tragisk historie til stølen frå andre verdskrig. Det vart bygd nytt sel på Smidjehaugen. Ansvarleg for arbeidet fekk hjelp av russar som hadde rømt frå fangetransport. Han som var ansvarleg for bygginga døydde for eige grep. Russaren vart drepen av heimefronten (Kjerland 1995:23-37) 6 (15.) Steinsete. Støl for ?/? Ligg på om lag 700 moh, fint over Granvinsfjorden. Stølen er godt bevart, men areala utanfor træet er attgrodd. Stølshusa til gardane Nestås og Nestås står slik dei var da det var aktiv stølsdrift her. Det eine bygget er truleg frå første halvdel av 1800-talet, mens det andre er Kollanes frå siste halvdel av 1800-talet. Kollanesselet ramla saman allereie på 1920-talet. Det ble satt opp ein hytte på tufta i 2003 7 (16.) Liasete. ?/? Stølen ligg under bruka på Ystås. Av opphavleg tre stølsbygg er det berre eit som står att (bnr. 2). På den eine tufta er det ny hytte (omkring 1980). Berre tuften står igjen på siste. Opphavleg var træet som høyrde til kvart stølshus inngjerda med steinmur. Steinmuren som inngjerda træet på yttersiden er dessverre skada av skogsveg bygd for nokre år sida. Området utanfor træet er svært attgrodd 8 (17.) Skålsete ?/? Stølen ligg under Medås og Havås. Lett tilgjengeleg frå vegen som går til Olastøl. Av opphavleg tre stølshus står berre eit att. Alderen er ikkje kjend. Træet var inngjerda med mur og passgard, mykje av dette er framleis bevart. Registrert kolgroper ved stølen, noko som kan vere teikn på jernvinneanlegg i nærleiken. Potensialet for nyregistrering av kulturminne er høgt. 9 (21.) Grostøl. Støl for Nesheim, 107/1,2,3,5,7 Ligg i sørvesthellinga under Horganipen. Svært mange av bruka hadde stølsrett. Træet vart slått og høyet ført heimatt. Stort og Taskjelle og 9, xx/xx og fint område, med god utsikt over Granvinsvatnet. Mange tufter etter stølshus. Træa var inngjerda og er stort sett framleis xx/xx. synlege. Heilskapleg stølsmiljø, med stort potensiale for nyregistrering av kulturminner

10 (22.) Horgastøl. 107/8,11,12 Støl for bruk på Nesheim. Husa på stølen er av nyare dato. Usikker verdi? og 13 11 (23.) Njuk ?/? Støl til Haugen, Såkvitne og Nesbø. Ligg rett over gardane som stølen tilhøyrar. Ligg fint oppå fjellkammen. Alle bruka hadde kvart sitt træe som vart haust og kjørt heimatt. Potensialet for nyregistreringar er truleg høg 12 (30.) Stokksel ?/? Støl for Kjerland og Utetun på Eide. Stølen ligg fremst på Stokkseldalen, om lag 400 moh. Bruka på Utetun hadde vist nok støl på Haolsete, men flytta stølshuset til noverande plass pga. lite vatn. Bjørneplagen skal òg ha vore stor spesielt på Haolsete. Bjørneslåa på døra til Midtunselet skal vere eit minne frå då selet sto på Haolsete. Dette skal ha vorte gjort på 1700-talet. Opphavleg har det truleg vore fleire stølsplasser i området. Torbjørn Seim meiner det var tre stølar på austsida, ein på vestsida 52 og ein på Haolsete. I tillegg skal det ha vore sommarstølar på Hausskar og Søtedalen 2016

Nr. Støl Gnr. Kommentar 13 (31.) Måvotno ?/? for bruka på Tveito. Ligg fint til langs vatnet med same namn, om lag 450 moh. Fleire av husa vart satt opp på i første halvdel av 1900-talet. Alderen på resten av husa er ukjend. Træet vart slege og høyet kjørt heimatt. Steingarden som markerer træet er bevart på den austlege siden. Den første telefonlina, bygd i perioden 1880-1890, mellom Ulvik og Granvin passerte stølen. Området er lett tilgjengeleg med bilveg og er attraktiv turområde for hyttefolk og andre 14 (32.) Vatnasete. ?/? Støl for bruka på Haugse (gnr.??). Stølsområdet ligg særs fint til langs Vatnasetevatnet, om lag 500 moh. Den gamle ferdslevegen mellom Granvin og Ulvik passerte stølen. Vegen og stølen vart brukt av både turistar og standpersonar og er òg ein del av turistsoga til Granvin herad. Gjestebøkene frå Vatnasete frå 1800-talet er tatt vare på og er ein viktig kjelde. Populært turområde heile året. Uavklart potensiale når det gjeld nyregistrering av kulturminne 15 (33.) Litlastøl. ?/? Støl til gardane på Vindedal. Fin utsikt over fjorden, om lag 500 moh. Opphavleg var det fem sel på stølen, men eine stølen vart flytta og sett opp som uteløe på Vindedal. Resten er teken vare på, det er òg bygd fleire hytter her i seinare tid. Alle hadde træe, og høyet vart kjørd heimatt om vinteren. Potensiale for nyregistrering av kulturminner 16 (34.) Hedler ?/? Ligg berre 20 minuttars gange frå gardane. Bruka hadde kvart sitt stølshus med eige træe som vart slegen. Stølshuset på bnr. 2 vart flytta hit i 1820 åra, men årstalet 1764 som er innskoren i veggen tyder på at huset er flytta hit eller ombygd. Træet er framleis inngjerda i aust og deler av sørsida. Usikkert potensiale for nyregistrering av kulturminner Liaset. Heimestøl til Holven og Trå (gnr.??). Lett tilgjengeleg via bilvegen over Espelandsdalen. Stor og fint stølsområde på begge sider av vegen. Potensialet for nyregistrering av kulturminne er truleg høgt 17 (38.) Liaset. ?/? Heimestøl til Holven og Trå. Lett tilgjengeleg via bilvegen over Espelandsdalen. Stor og fint stølsområde på begge sider av vegen. Potensialet for nyregistrering av kulturminne er truleg høgt 18 (45.) Fagnastøl ?/? Flott støl, men ras har gått her, seinast i 1993. Områder er òg plaga av vassig. Træet vart ikkje slått. Det skal framleis vere mange tufter på selsbøen. Potensialet er for nyregistreringar er truleg høgt, til tross for at stølen har vore ramma av ras 19 (46.) ?/? Odden. Fjellstøl til eine bruket på Seim (gnr.??). Træet vart slått og høyet kjørt heimatt om vinteren. Bygget er lafta, eldste delen av stølsbygget er truleg frå 1840-talet og står på solide steinmurar (årstalet er innrissa på nedste omfaret) 20 (49.) Skeidset. ?/? Heimestøl til brukarane på nedre Spildo. Støl med spannandes namn, som ofte vert tolka som at det har vore kappriding eller hesteskeid i gamal tid. Stølsområdet ligg på vestsida av Seims- og Spildodalen. I dag står det fire stølshus og tre-fire hytter i området. Stølen til Knut Johan Ullestad skal vere særs gamalt 21 (50.) Aunaset ?/? Fjellstøl til brukarane på Spildo (gnr. 90/??). Området kan by på store og gode beiteområder innover Skipadalen og Bestebeita. Nokre av stølshusa har vore flytta litt rundt på stølen, men husa er generelt i god stand. Stølshuset på gnr. 90/1 treng vøling (roteskade på laftestokk) 22 (53.) Bjørndalen ?/? Heiemestølen til bruka på Kolskår Stølen ligg i solrikt terreng, nordaust og eit stykke ovanfor garden, om lag 600 moh. Det er store beiteområde og fine oppdyrka træe, som framleis blir slått. I dag står det to-tre hytter på stølsmarken. Det er truleg potensialet for nyregistrering av kulturminner på træe 23 (57.) Skykkjeset 83/1, 83/2, Fjellstølen til Jørdre og Brekke. Stølen ligg inst og høgt oppi dalen, om lag 750 moh. Træet vart slått og det blir sagt at høyet var 85/1, 85/2 og av slik kvalitet at kyrna melka meir når dei fekk dette foret. 53 85/4 2016 24 (61.) Latebakken ?/? Stølen til Moo. Træet vart slått. Stølshuset er frå 1950-talet. Men træet er stort og potensialet for nyregistrering a kulturminne er høgt.

Tyske forsvarsverk i Granvin 1940-1945 (Krigens kulturminne). Etter Sevrin Kjerland. Opphavleg låg det ved eit kart, men det er no forsvunne

Nr. Område Kommentar 1 Moavatnet 116. Bensin- og oljelager i tunell (uferdig jernbanetunell). Lageret låg der til krigen var over 2 Moavatnet 105. 4-5. Sprengkammer under riksvegen 3 Moavatnet 106. Mg. Stilling 4 Moavatnet 106. Mg. Stilling med løpagrav 5 Moavatnet 111-113. To store barakker + 3-4 småhus 6 Moavatnet 107-106. Bunker i fjell med skyttargrav 7 Moavatnet 106. Skyttargrav, open 8 Moavatnet 106. Mg. Stilling med løpargrav 9 Moavatnet 106. Mg. Stilling med løpargrav 10 Moavatnet 113. Før barakkane vart bygde, bydde det tyske soldatar i huset på Moo 11 Moavatnet Russiske fangar m . fl. Hogg ut ved for drift av jernbana (Bergensbana) 12 (1.) Njuk 409. Beslaglagt ei kort tid i 1940 (april-mai) 13 (2.) Njuk 109-106. 14 (3.) Njuk 106-170-109. Bunker i fjell med skytestilling og observasjonspost 15 (4.) Njuk 106-109. Skytestilling, observasjonspost 16 (1.) Nestås 103. Pansersperring langs stranda. Sjå kart over Arnes 17 (2.) Nestås 105. Minefelt (landminer med snubletrådar) med dobbelt piggtrådgjerde kring. Minene vart fjerna før krigen var slutt. Mange miner detonert pga fugl, kattar og hundar og at høgflo kom inn over land med rek og bylgje. 18 (3.) Nestås 104. Piggtrådsperring 19 (4.) Nestås 209. Båten «Harråde» vart bomba av engelske fly (heva etter krigen) 20 (5.) Nestås 115. Fire bunkarar med løpegrav 21 (6.) Nestås 106. To Mg. Stillingar 22 (7.) Nestås 107. To bunkarar, delvis i fjell 23 (8.) Nestås 107. Bunkers av tømmer og morene 24 (9.) Nestås 106-107. Anlegg innskote i fjell, skytestilling og bunkar 25 (10.) Nestås 201. Kaianlegg med jernbansespor. Jernbanest. Vakt heile krigen. 26 (11.) Nestås 113. Vaktrom for kaivakt m. m. 27 (12.) Nestås 106. Tre skyttarstilljngar, observasjonspost 28 (13.) Nestås 105. Underminering av riksveg 29 (14.) Nestås 401-404. «Mælands Turisthotell» 30 (15.) Nestås 412-403. Beslaglagt heradshus 31 (16.) Nestås 412. Beslaglagt ei kortare tid i 194? 32 (17.) Nestås 412. Telefonstasjon (heilte tida) 33 (18.) Nestås 444 Barakkar oppsette i slutten av krigen (Nsten ikkje brukte) 34 (19.) Nestås 405. Garasje - verkstad

54 2016

Nr. Område Kommentar 35 (20.) Nestås 409-403. Beslaglagd ungdomshus, heile krigen, med unntak av ein kort periode 36 (21.) Nestås 106-107. Fire skyttarstillingar, bunkers (liten) 37 (22.) Nestås 419. Stall for 10-15 hestar hjå Hans Kjerland 1943-44 38 (23.) Nestås 107. Bunkers av tømmer og morene 39(24.) Nestås 109. Skyttarstillingar med løpegraver 40 (25.) Nestås Beslaglagd del av hus til hestevakt (fem mann), 1943/44 41 (26.) Nestås 104. Piggtrådsperring 42 (27.) Nestås 106. Artilleristillng (tre kanonstillingar med fjorden som siktemål. Berre ein gong vart kanonen oppstilt her. 43 (28.) Nestås 106. Artilleristillng (tre kanonstillingar med fjorden som siktemål. Berre ein gong vart kanonen oppstilt her 44 (29.) Nestås 106. Artilleristillng (tre kanonstillingar med fjorden som siktemål. Berre ein gong vart kanonen oppstilt her 45 (30.) Nestås 109. Observasjonspost. Bunkers av tømmer og morene 46 (31.) Nestås 109. Bunkers innskote i fjell 47 (32.) Nestås 421. Skytebane 48 (33.) Nestås 407-415. Beslaglagd skule ei kort stund. Hovudkommando ved raidet på Ystås 1945. Radiolager. 49 (34.) Nestås 105. Underminering av riksveg 50 (1.) Arnes 106-109. På Furenes var det tre opparbeida stillingar for Mg. og observasjon 51 (2.) Arnes 106. Kanonstilling, med vegen på den andre sida av fjorden som mål 52 (3.) Arnes 113. Naust med hurtiggåandande motorbåt + vaktlag 53 (4.) Arnes 107. Bunkers bygd av tømmer og morene. To stk. 54 (5.) Arnes 107-106. Bunkers innskote i fjell (stor). To stk. 55 (6.) Arnes 103. Pansersperring(Tyskartenner eller Hitlertenner) langs stranda, held fram til elva. Sjå kart over Neståas 56 (1.) Kvanndal (Håvard Kvanndal). 106-109. Mg. Stilling, observasjonspost. Vegen frå Ålvik – Kvam vart ferdig til Kvanndal nov. 1940 57 (1.) Beggevik 105. Underminering av veg 58 (1.) Lussand 106. To brystvern (observasjonspostar) 59 (2.) Lussand 114. Skulehus, tyske soldatar budde her i 1942-43 60 (3.) Lussand 114. 1940, tyske soldatar låg på verkstaden til Olav Mo i 2-3 dagar. Vegen frå Ålvik til Lussand var ferdig, men ikkje bruene. Dei måtte gå frå Ålvik

55 2016

Kart

56 2016

57 2016

58 2016