f

INSTITUUT VOOR SOCIAAL ONDERZOEK VAN HET NEDERLANDSE VOLK

SOCIOGRAFIE VAN WEERSELO

RAPPORT, SAMENGESTELD IN OPDRACHT VAN DE

STICHTING MAATSCHAPPELIJK WERK TEN PLATTELANDE

Dr H. D. DE VRIES REILINGH

Bibliotheek der Landbouw Hoogeschool WAGENINGEN

?n L\Ô^

VERSL. VAN LANDBOUWK. ONDERZ. No. 55.1 5 - 'S-G RAVEN HA G E - 1949 INHOUD Blz, HOOFDSTUK I Beknoptegeschiedeni sva nhe tter ­ ritoriumde rGemeent e 1 A.Inleidin g (1) B.He tto tstan dkome nde rGemeent e Weerselo end ewijziginge ni n haargebie d (9) HOOFDSTUKI I - Grootte,vor me ngrenze n derGemeent e1 6 A.Groott e (16) B.Vor m (16) C.Grenze n (17) D.Deele nva nhe tgemeentelijk eter - ritorium(19) E. Gemeentebestuur enadministrati e 19 HOOFDSTUKII I- Hetphysisch-geografisc hmilie u 20 A.D ebode m (20) B.He tklimaa t (26) C.Hydrografi e (28) D.Begroeiin g (34) E.Samenvattin g over deninvloe dva n hetmilie uo phe t menschelijke bestaan (36) HOOFDSTUK IV - Bebouwing enverkeerswege n 38 A.Bebouwin g (38) B.Verkeerswege n (52) HOOFDSTUKV Debetrekkelijk e sociale liggingde r GemeenteWeersel o 58 HOOFDSTUKV I - Demografie derGemeent e Weerselo 68 A.Stan d derbevolkin g (68) B.Loo pde rbevolkin g -huwelijk , geboorte,sterfte ,geboorteover ­ schot,migrati e (72) HOOFDSTUKVI I - Economische structuur 83 A.Inleidin g (83) B.D elandbou w -d eagrarisch ebe ­ drijfstakkeni nhu n ontwikkeling sedert den-eerstenWereldoorlog ; degrqott e derlandbouwbedrijven ; eigendomsverhoudingen;aankoop , afzet enorganisatie ;welvaarts ­ peil;werklooshei d (91)« C.D enijverhei d -d e industrie;he t ambacht;werkloosh ei d (144). D.Hande le nverkee r (154) HOOFDSTUKVIII - Sociale structuur 161 A.He t gezin- grootte ;he tgezi n als productieve eenheid;he tge ­ zinal sconsumptiev e eenheid;he t gezinal ssocial e eenheid(161) Biz. HOOFDSTUKVII I- B.D efamili e (192)• C.D ebuurtgemeenscha p (193) D.D e parochie (196) E.D e gemeente (197) F» Standene nklassen ;maatschappe ­ lijkhulpbetoo n (197) G.Vereeniginge n (200) H.Overhei d enplattelandsgemeen ­ schap (202) HOOFDSTUKI X Lichamelijke engeestelijk e gesteld­ heid 204 A.Lichamelijk everzorgin g (204) B.Geestelijk e ontwikkeling(210) C.Vrijetijdsbestedin g (218) D.Moraal ,moraliteit , criminaliteit (222) E.Godsdiens t (227) HOOFDSTUKX Hetkarakte r derbevolkin g , 231 HOOFDSTUKX I Samenvattende slotbeschouwing 244 1. HOOFDSTUKI BEKNOPTEGESCHIEDENI SVA NHE TTERRITORIU MDE RGEMEENT E

A.INLEIDIN G De GemeenteWeersel omaak t deelui tva nd ehuidig e provin­ cieOverijssel .Di tgewes tdank tzij nontstaa nnie tzoozee r aandynastiek e ofkerkelijk e invloeden- immer sd emach t vande nUtrechtsche nbisscho pstrekt e zichvee lverde rui t - danwe laa nd erechtseenheid ,di ei nde nloo pde rMiddel ­ eeuwengegroei d is.He t "OverijsselschLandrecht "dateer t van136 5- 140 6 ;late ri she tnatuurlij kmeermale n gewij­ zigd enaangevuld .He twa skenmerkend ,wan the tomvatt ehe t geheele gewest engol ddaarbuite nniet .To tdi tgewes t"be ­ hoordenechte rtoenmaal swe ld ekerspele nWilsum ,Ulse ne n Nijenhuis (inhe ttegenwoordig e Neder-Bentheim),di e ookge - 2 ografischto tTwent e gerekendworde n Twentewa s één vand edri eOverijsselsch e drostambten-* ;d e drostwa sd ehoogst erechterlijk e functionaris.Zij ngebie d waswee ronderverdeel d inach trichterambten ,terwij lAlmel o metVriezenvee n eenvrij eheerlijkhei d vormde.D erichteramb ­ tenviele nuitee n inmarke ne ndez emarke nvormde nto tnauwe ­ lijksanderhalv e eeuwgelede nd eeigenlijk e basisde rterri ­ toriale samenleving.D e latere gemeentenzij ne rui tvoortge ­ komen. Demarke nzij nva n oudendatum .Sommige nmeenen ,da tzi ja l ind e8st eeeu wbestonden .Doc hd erecent e onderzoekingen

1.M.Schpengen :Overijsse lto td e17d e eeuw,bl.47 4 e.V.; J.C.Bijsterbos:Rech te nrechtsbedeelin gi nOverijssel , b.10/3. 2.M.Schoengen ,bl.46 7e n474 ;G.J.te rKuile :D eTwentsch e watermolens,bl.67/8 ;R.Schuiling :Aardrijkskundig e ge­ steldheid,bl.69-71 ;JwGeesin ké nH.Moerman :Geschiede ­ nisva nOverijssel ,bl.579/80 ;A.Blonk :Fabrieke ne nmen ­ schen,bl.6 . 3.Haaksberge nston d eigenlijk afzonderlijk,doc hwa svee l kleiner. 2. vanSliche rva nBath . hebbenwe laannemelij k gemaakt,da t zijeigenlij k eersti nd e13d eeeu wmee ralgemee nvoorkwa ­ meni nverban dme td eafnemend e hoeveelheidwoeste ngrond , diedoo rzij nonmisbaarhei d voorhe t landbouwbedrijf een doeltreffendbehee r tenbat eva nall e deelgenootenvereisch - te.Mogelij kkunne nd emarke noo kontstaa nzij nal see nsoor t afweer-organisatie dervrij e grondbezitters tegend etoene ­ mendefeodalisatie .Toc hzij nvel emarke ngeleidelij k onder invloed vand efeodal emach tgekomen ,zooal sb.v .blijke nka n uithe t erfelijkemarkerichterscha pva nde nhee re nui td e aanwezigheid vanhoven .D eho f (curtis)wa s deplaat sva n waarui t toezichto pdienste nwer d gehoudene nwaa rleverin ­ genmoeste nplaat shebben .

Deterritorial e samenlevingseenheid,di eaa nd emark evooraf ­ ging,wa sd ebuurschap ,di eo phaa rbeur tsind sd eblijvend e vestiging geleidelijk ind eplaat swa sgekome nva nd emaag ­ schap,d efamilial e samenlevingseenheid.Sind skor ti sme n duidelijkergaa ninzien ,da td emark ee nd ebuurscha pgeens ­ zinsidentie kwaren .D ebuurscha pwa s de levensgemeenschap vanall e dag,d emark e deorganisati evoo rhe t grondgebruik. Totd e eerstebehoorde nall e inwoners,to td elaatst eallee n de "gewaarden",d.z .d eeigenerfden .Sommig emarke nontstonde n doorsamenvoegin gva nverschillend ebuurschappen .Eers tgelei ­ delijkbego nd efuncti eva nd ebuurscha pove rt egaa no pdi e dermarke ,di ewaarschijnlij kgesterk twa sal smees tstrijdba ­ reweerstandsker n tegend etoenemend efeodalisatie .

Volkomenovereenstemmin gove rdi talle sbestaa te rno ggeens - zins ,doc hhe tstaa twe lvast ,da td eoccupati eva ndi tge ­ bied ind e8st e eeuwvoltooi dwa s-* .To tvoo rkor twa sme nge -

1.B.H.Sliche rva nBath :Mensc he nlan d ind eMiddeleeuwen , DeelI ,bl.3 0- 148 ,i nhe tbijzonde r deconclusi eo p bl.147/8;daarentege nvoorstander sva nee nvee lhoogere n ouderdomde rmarken :A.M.Pleyte :Rechtstoestan d dermarken , bl.124;J.Ph.d eMont éVe rLoren :Grondbezi t enstanden , bl.34e.v . 2.Literatuuroverzich t bij':Sliche rva nBath ,Dee lI ,bl .4 8- 54e nbl .12 8- 146 . 3.H.J.Keuning :Nederzettingsvorme n indiluviaa lNederland , tol.75. 3. wend deze"bewoner sSakse nt enoemen ,doc honderzoeker sal s VanGiffe n enG-osse sopperde nreed stwijfe le ndoo rSliche r vanBat hword tvoo rhe tOoste nva non slan d opgron dva nee n uitgebreid "bronnenonderzoekpositie fva nee n"Saksenlegende " gesproken .Overigen s laathi jjuis tvoo rTwent e demoge ­ lijkheid vanee nSaksisc helement ,da tove rd e oerbevolking heengeschoven zouzijn ,bestaan .D ehuidig e verscheidenheid vantype nmaak tda tnie t onwaarschijnlijk,temee rwannee rme n inhe t ooghoudt ,da tTwent eva nd evroegst e tijden toto phe ­ denee ndoorgangslan d tusschenOos te nWes ti sgeweest .

Hoe danook ,dez ebewoner s zijnondank shu nverze t -waarva n deHunebor g onderd ebuurscha pVolt e indez e gemeenteno gge - tuigt -onderworpe naa n deFrankisch ekoningen ,di ehie rhe t Christendom end eleenheerlijk ebestuursmach t invoerden,waar ­ mede zijde ngrondsla g legdenvoo rd ekerspelindeelin g envoo r deopkoms t derfeodaliteit . Alseerst eme tnam e genoemde Twentschebuurscha pword t in79 7 Duider (samenme tMander )vermel d .Hasselo ,Lemselo ,Rossu m enVolt ekome nvoo rhe t eersti n93 3 inee noorkond evoo r , c 6 Gammelke in127 2 J enDeuminge n in129 5 .Ee nafzonderlijk e plaatsword t ingenomendoo rWeerselo ,waa r sindsomstreek s115 0 eenklooste r genoemdwordt ,e nSaasveld ,da tontston d rondde n feodalenho f Satherslova n128 4 . Dekerstenin g isbegonne nva nDevente ruit ,waa rLebuînu si n 776zij nker k stichtte.Va ndaarui twer d in90 1d eker k teOot - marsumgesticht ,d eoudst e inTwente .Hierva nwer d in104 9he t

1.Sliche rva nBath ,Dee l II,bl .12 2- 176 . 2.J.H.Holwerda : Oudheidkundigeverschijnsele ni nOverijssel , bl.168/71 . 3.Oorkondenboe k vanhe tStich tUtrech t (uitg.S.MullerPz ne n K.Heeringa),no .51 ;Sliche rva nBath ,II ,bl .223 . 4.Oorkondenboe k vanhe t StichtUtrecht ,no .100 ;Sliche rva n Bath,Dee l II,bl .224/6 . 5.Nomin aGeographic aNeerlandica ,I ,bl .146 ;Sliche rva nBath , II.bl.223 . 6. Slicherva nBath ,II ,bl .222 . 7.Sliche rva nBath ,II ,bl .226 . 4. kerspelOldenzaa lafgesplitst .Di tkerspe l omvatte dehuidig e gemeentenOldenzaal ,Losse re nWeerselo .Oo kn ad estichtin g vanhe tklooste r teWeersel o"blee fd ekerkelijk e bandme tOl ­ denzaalbestaan ,hoewe lreed sn akorte ntij d de parochiekerk vanOotmarsu maa nhe tStif tWeersel okwam .He tduurd ederhal ­ veeenig e eeuwenvoo rd ekerkelijk e organisatiehaa rbesla g hadgekregen . Dekerspele nwerde n samengesteld uiteenig e buurschappen (la­ termarken) ,welke raanta lpe rkerspe lsteed skleine rwerd , naarmate hetaanta lkerke n toenam.Beston d aanvankelijk een kerspelui t drieva nd e tegenwoordige gemeenten,than somva t deGemeent eWeersel ovie rheel e enee ndrieta lgedeelte nva n parochies.Tegenove r dezewisselend e grootte bezittend ebuur ­ schappenva noudshe rhu nvast e gebied,waarva nd egrenze non ­ veranderlijk zijn.Daaro mzij nzi jd ebasi s zoowelva nd elate ­ rekerkelijk e alsva n deburgerlijk e indeeling.

Aanvankelijkware nd enederzettinge n enclaves ind ewilderni s , dochgeleidelij kbreidde nzi jzic hui t totzi jelkande rbegon - nent erake ne ngrenze nvastgestel d moestenworde n .Hiervoo 2r zochtme nmarkant e punteno flijne n inhe tterrein ,zooal sheu ­ vels,groot e alleenstaande boomen,beke no fmoerassen .Waa rde ­ zeontbrake n trokme nrechtlijnig e grenzentussehe nd eaange ­ brachtemarkesteene n . Demark ewa s eenstaatsrechtelijk e gemeenschap,waarva nd ele ­ denzel fbepaalden ,wi e eigenerfdewas ;he t "volle erf"wa sd e grondslagva nzij nbestaan .Nie tal s indivxdu,doch,al sverte ­ genwoordigerva nzij nerv ena mme naa nd erechtsvormin g deel . Datvon d zijnuitdrukkin g ind e "gewaardehoeven "o f"waren M. Devroegst evor mva nhe tgrondbezi t isno gsteed s geenuitge ­ maaktekwestie ,maa rhe t staatwe lvast ,da td ebouwessche n reedszee rvroe gi nprivat e akkersverdeel dwaren .Ieder ege -

1.J.Ph.d eMont éVe rLoren ,bl.2 . 2.J.H.d eYries :Gemeentegrenzen ,bl .1 . 3.G.A.J.va n Engelenva nde rVeen :Marke ne nwaterschappen , bl.187 . 4.J.Ph.d eMont éVe rLoren ,bl.10 . 5. waardehoev ebeschikt e overéé nwar e akkergrond,i nde nrege l tergroott eva n1 6morge n (à0,8 5 ha).Va nde nomvan gva nde n bouweschhin ghe taanta lware ni nd emark eaf .D e akkergrond was immers"beperk tto td eesschen ,omda tallee ndez evoldede n 1 aand evoorwaarde nvoo rde nprimitieve n landbouw .D eoveri ­ gegronde n- weiden ,bosschen ,heid e envee n- bleve ngemeen ­ schappelijkbezi tte nalgemeene ngebruike . Ind e13d e eeuw- du sn a eenontwikkelin gva nvij f eeuwen - waspractisc hall ewoest e grondtussche nd emarke nopgedeel d enna mhu naanta lnie tmee rtoe ,tenzi jdoo rd e sporadische splitsing.Va ndie ntij da fston d ookhe taanta lware ni nie ­ deremark efeitelij kvas te nhe ti smerkwaardi g omt ezien , hoe ind evolgend e zes eeuwen(d emeest emarke nwerde n tus­ schenI84 Oe ni86 0verdeeld )da ttotal eaanta lv/are ngelij k isgebleve no fslecht sme tenkel e istoegenomen .Da twer dbe ­ vorderd doorhe toud eboerenerfrech to md ehoev e ongedeeld op éénde rzoon s (datbehoefd enie tsteed sd eoudst e tezijn , maarwa s ookwe ldegene ,di ehe teerst e trouwde)t edoe nover - 2 gaan .Toc hkwa mbi jverervin g ookv/e lsplitsin gvoor ;da n ontstondenhalv ewaren .Verde rda nto t \ waremoch tme nechte r niet gaan,omda te rander s geenbestaansmogelijkhei d meeri n hetbedrijfj e (metdu s3 }4h aakkergrond ,terwij ld eakkerbou w verreweg dehoofdzaa kwa s inhe ttoenmalig e landbouwbedrijf) zouzitten .Zoo' nbedrijfj eston d gelijkme tee n"katerstede" , d.w.z.ee nbedrij fva nee nlate rgevestigde ,di enie ti nd e markegewaar dwas ,b.v .zelfstandi g eenstu kwoeste ngron d ont­ gonnenha d ofal shoofdberoe pee nambach tuitoefende .Som skon ­ dento twelvaar tgekome n "katers"( = keuterboeren )zic hinkoo - peni nd emark e^ . Doord evoortgaand e toenemingde rbevolkin gna mn ad e13d e eeuwhe taanta l"katers "oo krelatie f steedstoe ,zooda to pde n duurd eeigenerfde nsom s inhe tgedran gkwamen .Da twa svoora l hetgeva lbi jd estichtin gva nee nparochieker k ind emarke . Daaromhee nvestigde nzic hgaarn ekoopliede n enhandwerkers ,

1.Zi eoo khoofdstu k IV;voorts :J.H.Keuning :Nederzettings - vormen,bl.75 ,e»v . 2.J.va nAnrooy :D e oude gewoonten,passim . 3.G.À.J.va nEngele nva nde rVeen :idem ,bl.190/4 . 8. ambtenaarva nde nlandshee ri ntegenstellin gme tander erech ­ ters,zooal sschouten ,ambtslieden ,droste ne.d . .D egekoze n markerichterontleend e zijngeza gaa nee nopdrach tva nzij n medegeërfden,d eerfmarkerichte r aanzij neigendomsrech t op denhof .D elandshee ral szoodani gko ndu snie t overhe tmar ­ kerichterscha pbeschikken ,indie nhi jnie tzel f eigenaarva n denho fwa s . Deeigenerfde nware nwe lzee rgevoeli gvoo rhu n gevestigde rechten,di ezi jveela lmonopoliseerden .D emarkeboeke n sinds 1600staa nvo lva nbeperkend ebepalinge ntege n "katers"e n nieuw ingekomenen,tege nroofbou w aanbosch ,heide ,vee ne n weide.Onde rde ntelken s terugkeerendenaanhe f "Sailniemand , hijzi jwi ehi jda nzij ,sic hverdrysten "e nvaa kme td e toe­ voeging "naeolde rgewoonheid " trachtme nzoovee lmogelij kd e bestaandeverhoudinge nt ehandhave ne nd ebevoorrecht e posi­ tiede rerfgename nt ebeschermen .He tmaximu m aantalpaarde n enrundere nwer dvoo r de "katers"nauwkeuri gvastgesteld .He t aantalschape npe rwar ewer dbegrens d enme nmoch tz epa so p denesc hdrijven ,al s deboekwei tbinne nwas .Xeder ,di enieu w landha d ontgonnen (dusee ninkrimpin gva n deheide ,di eon ­ misbaarwa svoo r deschape ne nhe tafplaggen) ,moes thierva n binnenee nmaan dbewij slevere n inhande nva nde nholtrichter , bijgebrek ewaarva nd eaangemaakt e landerijenwee rbi jd emar ­ ke gevoegdwerden .Nieman dmoch tmee rnaa rwillekeu r grasmaai ­ eno fplagge nsteke ni nd emarke .D eholtrichte rza gnauwkeu ­ rigto e ophe tgebrui kde rbosschen .Oo kd eschou wo pd ebeke n werd verscherpt:hij ,wien saandee lvui lgeschouw dwerd ,moes t 2 boetebetale naa nde nholtrichte r end e erfgenamen Geleidelijkwerde nsteed smee r grondenui the tgemeenschappe ­ lijkeverban d losgemaakt enonde rd egeërfde nverdeeld :eers t alhe tbouwland ,daarn ad eweidegronden ,vervolgen s debossche n entenslott e deheide ,he tvee n enhe trietland .I nde nPran - schentij dwerde ndienaangaand e doorKonin gLodewij kvoorschrif ­ tenuitgevaardigd ,doc hno gi n183 7moes the tProvincial e Be-

1.J.Ph.d eMont éVe rLoren :idem ,bl.58 . 2.Zie :Overijsselsch eStad- ,Dijk -e nMarkeregten ,uitgav eva n 1882e nvolgend e jaren;C.Elderink :Q?wènte rlaand ,bl . 76 - 142. 9. stuurhie rwee raa nherinnere n entoe nverlie pd eopdeelin g verderi nsne ltemp o .I nbuurschappen ,waterschappe n en coöperatieshebbe nd emarke nhu nvoortzettin ggevonden . Demarke nzij ndaaro mnie tallee nd e"basi sva nd ehuidig e gemeentelijke indeeling,maa roo kvoo rde nnederzettings - vorm (ziehoofdstu k IV)e nvoo rd ehedendaagsch esociaal - economischeverhoudinge n (ziehoofdstukke nVI Ie nVIII )zij n zijva nnie tt eonderschatte nbeteekenis .

B.HE TTO TSTAN SKOME NDE RGEMEENT EWEERSEL OE ND EWIJZIGINGE N INHAA RGEBIED . Hetbegri pgemeente ,waari nd eoud egemeenschapsgedacht e letterlijk lagopgesloten ,wer d eertijdsallee n inkerkelij - kenzi ngebezig d .Me td eomwentelin gva n 1795e nd eafschaf ­ fingva nd estandenregeerin g end eheerlijk e rechten,wer d eennieuw ebestuursvor mvoo rhe tplattelan dnoodzakelijk .On ­ derinvloe dva nd ePransche nwerde nn uoo kd egemeente nal s eenstaatsrechtelij k begrip ingevoerd. De eerste staatsregelingva n 1798wa s echterster kcentralis ­ tisch,zooda td egemeente nno gweini gt ebeteekene nhadde ne n pas in180 0bi jdecree tva nd ewaterschappe n enva nd erech - terlijke collegeswerde n gescheiden .Bi jd enieuw estaats ­ regelingva n180 1krege nd egemeente nmee rvrijheid :va nlou ­ teradministratie fwerde nzi jbesturend .Doc hweldr ahaald e het centralebewin d deteugel swee r strakkeraa ne nonde rKo ­ ningLodewij k enn ad einlijvin gko nhe tnieuwbakke ngemeente ­ wezennie tto tontplooiin gkomen . Pasn ad eherwonne nzelfstandighei dwer d in181 6ee n"»Regle ­ mentva nBestuu r tenPlatteland e inOverijssel "uitgevaardig d

1.Zi eo.a. :G.A.J.va n Engelenva nde rVeen :Marke n enwater ­ schappen,bl,195 ;J.A.P.G.Boot :D eTwentsch ekatoennijder - heid,bl.295/7 ; G.Elderink:Twènte rlaand ,bl.76/ 7 2.A.S.d eBlécourt :He tontstaa nde rgemeenten ,bl.8 . 3.Idem :idem ,bl. 9-13 . 4.Idem :idem ,bl.40 . 10. "Hetplattelan d isverdeel di nkwartieren ,stede ne ngemeen ­ ten.D eKonin gstel tde nkwartierdros taan .Dez e isd econtro ­ leurva nd egemeentelijk e administratie tenplattelande .Oo k wordend eschoute nde rgemeente ndoo rde nKonin g"benoemd Î even­ welva ndi egemeenten ,heerlijkhede nzijnde ,o pvoordrach tva n denhee r .... Demarke n"blijve ngeregel d opde noude nvoet" , zooluid the tdaar .

Bijd everdeelin gva nhe toud erichteramb tOldenzaa lwer deers t dezesta dme tee nzee rklei ngebie dui the tverban dde rmark e Berghuizenlosgemaakt .He toverblijvend e gebiedwer dverdeel d overtwe e gemeenten:Losse re nWeerselo .He tlaatst egedeelt e miste eigenlijkee ndorpscentru m enontleend e zijnnaa maa nhe t historischbelangrijks t gedeelte dergemeente ,hetwel kthan sno g bekendstaa tal she tStif tWeersel o . Hierzo uzic hreed somstreek s114 2onde rHug ova nBure nee n vrije geestelijkevereenigin gva nmanne ne nvrouwe ngevestig d hebben,welk e lateronde rd epaternitei tva nd eBenedictijner ­ abdijSt.Paulu st eUtrech tkwa mt estaan .Vanui tUtrech twer d deprio rHildebran dhierhee ngezonde no md egeestelijk eleidin g opzic ht enemen .O p1 4Sept .115 2wer ddez edoo rde nbisscho p vanUtrech tto tab tgewijd .Dez e datumi sderhalv eal sd estich ­ tingsdatumt ebeschouwe nva nd eabdi jWeerselo ,he touds tbeken ­ deBenedictijner-klooste r inOverijssel .Ab tHildebran d ontving vande nbisscho pva nMunste rFrederi k II (1152- 1168 )e nva n gravinGertrudi sva nBenthei muitgestrekt e landerijente nOoste n vanWeerselo ,di edoo rd emonnike nwerde nontgonnen . In117 0schon kd ebisscho pva nUtrech td eparochieker kva nOot - marsumaa nd eabdij ;dez ewer d eersti n145 7bi jhe tklooste r geïncorporeerd.He thoofdaltaa rde rabdijker kwer d 4Aug .117 8 toegewijd aande nH^Remigius . Alsnagenoe gall eBenedictijnerklooster sv/a soo kWeersel oaan ­ vankelijk eendubbel-klooste rvoo rmanne ne nvrouwen .D eabdi j bloeide onderd eeerst evie rabten .Daarn aha d zijechte rzoo ­ veelt elijde nonde rd eroofzuch tde rnaburig e ridders,voora l vand eHeere nva nSaasveld ,da tzi jzelf stijdelij kontruim dwer d

1.Voo rd evolgend e gegevens:D rM.Schoengen ,Overijsse lto td e 17de eeuw,bl.511/3 ,e nidem :"Monastico nBatavum "Dee lII I bl.130. H. Later,di tzo uda nvóó r128 0moete nhebbe nplaat sgevonden , werd deabdi jee npriori jva nadellijk e zusters,di e denre ­ gelva nSt.Benedictu sbleve nvolgen .Dez e gavenonderwij s aanintern ekindere nva nall e standen.He taanta lde rzuster s bleefklein .

Inhe tbegi nva nd e16 eeeu wveranderde n denonne nhe tkloos ­ teri nee nvri jwereldlij k adellijk jufferenstift. Omstreeks163 0gin ghe tStif tme tzij nker knaa rd eHervormin g overe ni n164 0steld ehe t zichonde rtoezich tva nd eOverijs - selscheRidderschap .To td eFransch eRevoluti ewis the tStif t zichal see nnederzettin gme teige nkarakte r tehandhaven ,ter ­ wijlhe tgeheel e overige gebiedde rlater egemeent eRoomsch - Katholiekbleef ,dan kzi jd ekrachtig e contra-reformatorische werkzaamheid vanRoveniu s tijdenshe tTwaalfjarig eBestan dva n hetnaburig e Oldenzaaluit ,da tvla kvoo rdi tbestan d doord e Spanjaardenwa sherover d ,dan kzi joo kd evel ekerkelijk ebe ­ zittingeni ndi tgebied . In181 1werde nd eto tdomeingoedere nverklaard ekloostergebou ­ wene n-bezittinge nverkoch t end egebouwe ndaarn a grootendeels gesloopt.Al sbewij sva nde nrijkdo mva nhe tStif tzi jhie rno g vermeld dati nhe tgehee l6 8grooter e enkleiner e ervenwerde n geveild,welk evermoedelij knagenoe galle ni nboerenhan d zijn gekomen. Detegenwoordig eNed.Herv.Kerk ,welk e dateertva n+ 1400,i sd e voormaligeklooster -o fStiftskerk . Juistbi jdi tStif tnu ,wer d hetbestuurscentru mde rnieuw ege ­ meente gevestigd,a lla ghe tvri jexcentrisch .E rbeston d echter geenenke ldor pi nd egemeent ee ndaa rdez ewer d ingesteldvóó r de emancipatie derRoomsch-Katholieken ,i sd eaanwijzin gva n Weerselotoc hnie tzo overwonderlijk . Totd enieuw e gemeentebehoorde nd emarke nDuide r (waarindu s Weerselo lag),Rossum, *Volte ,Lemselo ,Gammelke ,Deurningen , Hasselo enKlein-Driene .D e laatsteheef tzic hkennelij ki n

1.L.J.Rogier :D eKatholieke ne nd eopstan d tegenPhilip sII , bl.252. 12. vroegertij dafgesplits tva n deto the triehteramb tEnsched e behoorendemark eDriene ,doc hkom treed s opd eoud emarken - kaartal szelfstandig emark evoo r .D e grootemark eDulder , waartoe ookhe tkastee lSaasvel dbehoorde ,beston dvolgen sd e markeboekenui tvij fhasschappen ,di eee nzeker e zelfstandig­ heidbezate n enwaari nd evroegst ekie m totd evormin gva naf - p zonderlijkemarke ngezie nka nworde n .D everbrokkelin gva n hetlandscha pdoo rd evel ebeekje sza ldaa rhe thar e toeheb ­ benbijgedragen . Desamenvoegin g dermarke nto tee ngemeent ev/a sdu sdoo rd e begrenzingva nhe toud eriehteramb tbepaald ,doc hverde rnog ­ alwillekeurig .Me nkrijg tde nindruk ,da the tee noverblij ­ vend gebiedwas ,waarme eme nverde rnie t goedraa dwist .Me t dekerkelijk e indeelingbeston d geenenke lverband ,oo kthan s nogbehoor t eendee lva nDuide rbi jd eparochi eHertm e onder Borne,ee ndee lva nHassel o enKlein-Drien ebi jd eparochi e Hengeloe nee ndee lva nlemsel obi jd eparochi eOldenzaal ;om ­ gekeerdbehoor t eendee lva nhe tTubbergsch ePieringe n totd e parochieVfeerselo . Doordeze ngan gva nzake nstrekt e degemeent eWeersel o zich uit totvla kbi jd eopkomend e industrieplaatsenOldenzaal , Hengelo enBorne .Va nOldenzaa lwa she t echterno ggescheide n dooree nstrook ,di e totd egemeent elosse r (datOldenzaa l ookthan sno ggehee lomsluit )behoorde ,zooda tWeersel o geen directemoeilijkhede nme tOldenzaa lko nkrijgen . Wèlwa sdi the tgeva lme tHengelo ,da tvoortgekome nwa sui t demark eWoolde ,welke rnederzettin g oorspronkelijk verder westelijk lag,doc hwaa rhe tkruispun tde rwege nAlmel o - Enschede enGoo r- Oldenzaal ,gelege nbi jde noostran d der marke,d ebakerma tva nee nsnell eagglomerati evormd e -voor ­ al,toe nhe t ookspoorwegkruispun twa sgeworde n .He tgevol g was,da ti n188 6 eenwetsvoorste laanhangi gwer d gemaakto m

1.Historisch e Atlasva nNederland ;voort s "Overijssel", bl.88/9. 2.G.A.J.va n Engelenva nde rVeen :Marke ni nOverijssel ,bl.13 1 3.Zie :3?r .Leyden :Urbanism e inTwente . 13. omee ndee lde r"buurtscha pKlein-Drien enaa rd egemeent eHen ­ gelo tedoe novergaan ,opda tdi tdor pmee r inhe tmidde nde r gemeentezo ukome nt eligge ne nhe. tmee ruitbreidingsmogelijk - heid inoostelijk erichtin gzo uverkrijge n .He tbetro fhie r eengebie dva nnie tminde rda n16 8h ame t32 4inwoners ,d.w.z . 6,5$va nhe taanta linwoner sde rGemeent eWeerselo . Toch"blee koo kdez e ingrijpendewijzigin go pde nduu rnie t voldoende tezij ndoo rde nvoortdurende n groeiva nHengelo . Onlangsheef twedero mee ngrenswijzigin g ind e"buurtscha p Klein-Driene haar"besla ggekregen ,than si nee nomvan gva n 74,08h ae nomvattend e 71woninge nme t34 6inwoners ,"bijn aal ­ lenfabrieksarbeiders ,di e inHengel owerken .Daarme e iso.a . deRoomsch-Kath ."begraafplaat sva nHengelo ,di eto tdusverr e ind egemeent eWeersel o lag,naa rHengel o overgegaan.Voort s komtee ngedeelt eva nde nrijkswe gHengel o -Oldenzaa lme t zijnlintbebouwin gaa neerstgenoemd e plaats.Tenslott eword t dezuidelijk e puntde rgemeent e Weerselo langsd espoorlij n Hengelo -Oldenzaa lafgescheiden . Gemeenfe Weerse/o

«•«* „^ Hâsse/o

+ * \ We/n- *v- + * «^ \ Dr/ene y' *^^^ • /"** | / Gemeente \ f i / N >^ Enschede

* ^" •*** — —— — Huicfioe arens 6emee/?fe Henoe/o _ , , ,„„. J +-4. ++ + + Grens ror /S80

+ - + — + Grens M/Mö -«.„ M&rheqrens

1. Wet van 19 April 1886, Staatsblad 1886, no. 93 14. Deontwikkelin g totd ehuidig e situatie iso pbijgaan dschets ­ jeaangegeven .He tschijn tmi jd evraa go fhe tnie thete rwar e geweestd eknoo pmetee n doort ehakke ndoo rd egeheel e"buurt ­ schapKlein-Drien ehi jHengel o tevoegen .D egren swa sda nkor ­ tere neenvoudige r gewordene no pde nduu rza lhe t ertoc hwe l vankomen ,temee rdaa rdoo rhe tthan sno ghi jWeersel oblijven ­ dedee lva nKlein-Drien e derijkswe gva nHengel onaa rOldenzaa l methaa rlintbehouwin gloopt .D ebuurtscha pKlein-Drien ewa sda n eeneenhei dgebleven . Tegenover dezeverlieze naa nde nzuidkan t staatee nstreve nnaa r gebiedsuitbreiding aande nnoordkant .Dez e isa lurgen tgeworde n sindsde naanle gva nhe tkanaa lva nAlmel onaa rNoordhor nom ­ streeks I885.Doo rd eweinig ebrugge n zijnd edeele nva nd e gemeenten Tubbergene nDenekamp ,di e tenzuide nva nhe tkanaa l gelegenzij ntussche nhe tFleringe rvel d enhe tVolte rbroek , vanhu nverder e gemeentenafgesnede n engehee lo pWeersel oge ­ oriënteerd.Beid e gemeentennadere nhe tgemeentehui sva nWeerse ­ loto to p1 k mafstan d end eschoo lva nWeersel o teltkindere n uitdri egemeenten . Tenopzicht eva nhe tTubbergsch e stukzij nd epoginge nva nWeer ­ selokor tn ade nvorige nwereldoorlo gnie tme tsucce sbekroond .

Daarentegenza lme t degemeent eDenekam pd egebiedsovergan g wel­ drazij nbesla gkrijgen .He tbetref thie ree ngebie dva n21 7ha , p waaropslecht s1 1woninge nme t 62> inwonersgelege nzij n .On ­ derlingzij nd ebetrokke n gemeentenreed svrijwe lto taccoor d gekomen-* ;he twachte ni so pd ebekrachtigin g doord ehoogst e in­ stantie. Eendefinitie f oordeelove rd ewenselijkhei d dezergrenswijzigin ­ genmoe thie rachterweg eblijven .O phe teerst e gezichtlijke nde * verlangensva nWeersel owe lgerechtvaardigd .Maa rhe tgeheel epro ­ bleemka nnie tvanui the tkade rva n eengemeentelij krappor tover ­ zienworden ;he tvraag tee nregional e oplossing.Reed si n187 9b« - vatteee nwe to pd ewijzigin gva n gemeentegrenzen ind ememori e

1«Vie rstuk so pee nafstan dva n1 0km . 2.Omgekeer d zalda nhe tgebie dva nWeersel o tennoorde nva nhe t kanaal (ind ebuurtscha pVolte )naa rDenekam povergaan . 3.Allee nove rhe tErv eo pte nCat ebestaa tno gverschi lva nop ­ vatting. 15. vantoelichtin g devolgend ebehartenswaardig e opmerking: w ...o fhe tnie twenschelij k zouwezen, da td eRegeerin g een algeheeleherzienin g dergemeentegrenzen ,natuurlij kdaar . waardi enoodi gzoude n"blijken ,trachtt e totstan d te"brengen , Departiëel ewijzigingen ,di en utelken saa nd evertegenwoor ­ digingte r"bekrachtigin gworde nvoorgesteld ,hebbe nonde ran ­ derendi ttegen ,da tdaarbi jt eweini ggemeente n gelijktijdig inverban dme telkande rworde n"beschouwd .Waa rhe tsomtijd s hoogstmoeilijk ,j aonmogelij k is,to tee n"billijk ee ndoelma ­ tige grensveranderingva nslecht stwe enaburig e gemeentent e geraken,daa rzo uhe twer kvee lgemakkelijke rworden ,wannee r menverschillend e gemeenteni ndi ewijzigin gko n"betrekken" . Daarom ishe tverheugend ,da td enoodzakelijk e grenswijzigin­ gensamengebrach t zullenworde n inee nstreekplan ,omvattend e degemeente nTubbergen ,Ootmarsum ,Denekamp ,Weerselo ,Losse r enOldenzaal . OUDEMARKE NE NGEMEENTEGRENZE NVA NWEERSEL O Schaal1 :100.00 0

6e/r>eer>/e ? 1 Oe/7eA^/77yO "i " '• Gemge/)/ff Tc/àiercrer/ \ .>' l *.*"'" \ We >i

f' ..... —- \ ^ \ '\ i v\ / ÓT/rr W££R5£lO & Rossc/m '• \\ ï } . \ J' ï>=' \ \ "v. // il Ou/a/er \ lemseSo : 11 :t : *—K"~~.TZ.- « / /• •* *< //

'•^r--»^ .y 6*mma/Ae ,'j [////// OlßfJYZAAL *? ' ^. J \ \ •"--. X;

•.v '"••. N ,»<*•

tf£/YG£lO y//////M ' //

MarAerfrenzes? /Câ/j

1.J.H.d eVries :Gemeentegrenzen ,bl.139/40 . 16. HOOFDSTUK II GROOTTE, VORM M GRMZEÏÏ DER SMEEKTE

A.GROOTT E De totale oppervlakte land enwate rde rgemeent ebedraag t inafwachtin gva nd egrenswijzigin gme tHengel o enDene - kamp:10.66 7ha .He twate rword tgevorm d dooree ngedeelt e vanhe tkanaa lAlmelo-ïïoordhorn ,he tMolenve nhi jSaasveld , enee nklei ndee lva nhe tLonneke rmeer .Aangezie ndez e to­ taalminde rda n7 5ha .beslaan ,word thiervoo rniet safge ­ trokken. Hetaanta linwoner sbedroe g op1 Januar i1940 :7249 » zoo­ datd edichthei dva nbevolkin gpe rk m '?ii- «><* - 68was . Doord egrenswijzigin gva n1 Dec.194 3me tHengelo ,waarbi j eenklei ngebie dme tee nbevolkingsdichthei d van46 7wer d afgestaan,i sdez evoo rd eoverblijvend e Gemeentenatuur ­ lijkiet safgenomen ,doc hda tword twee ropgeheve ndoo rd e bevolkingstoenemingseder t1940 .

B.VOR M De gemeenteWeersel o is ontstaanal s eenbetrekkelij klo s samenstelva noud emarken .Hoewe ld egrenze no pzichzel f tamelijkrechtlijni gverloopen ,i sd ehoofdvor mdoo ree n insnoering inoost-westelijk e richtingverdeel d inee n noordelijk enee nzuidelij kgedeelte ,di eoo kverschillen d georiënteerd zijnt.a.v .d e centrabuite nd egemeent e (zie hoofdstukV) . Doord eexcentrisch e liggingde rgemeente-hoofdplaat s (een centrumi si ndez egemeent enie taanwezig )zij nd eafstan ­ dendaarva nto td euithoeke n dergemeente naa nde ngroote n kant- mede ,doorda the twegenne t inhe tgehee lnie to pd e gemeente-hoofdplaats isgericht . Langsd ehard ewege nbedrage nd eafstande nva nWeersel oto t deuithoeke nvan : Volte (inhe tnoordoosten )15» 2km ,Deurninge n (inhe tzuid ­ oosten)15, 1km ,Klein-Drien e (inhe tzuiden )14, 0km ,Hasse - lo (inhe tzuidwesten )12, 7km ,Saasvel d (inhe twesten )6, 3 km,Dulde r (inhe tnoordwesten )6, 0 km. Daarentegenverlaa td ewe gi nnoordelijk erichtin greed sn a 17. 1k mhe tgebie dva nWeerselo . Voor"bezoe kaa nhe tgemeentehui smaak tme n echtermeesta lge ­ bruikva nd efiets .Lang sd efietspade nworde nd eafstande n aanmerkelijkkorter ,n.1 .van : Volte 10,5km ,Deurninge n12, 0km ,Klein-Drien e13, 0km , Hasselo 11,7km ,Saasvel d6, 3 km,Duide r4, 5 km. Uit sommige gedeeltenva nVolte ,Deurninge n enHassel okom t menhe tsnels thi jhe tgemeentehui s overhe tgebie dva nee n anderegemeente .

C.GRENZE N De grenzende rgemeent e zijnva nhistorische noorsprong .I n hetverlede ni shu nscheidend e invloed grootergewees tda n thans:moerasse n zijndrooggelegd ,heke ngenormaliseerd ,hei ­ develdenontgonnen .D evroeger e grensstrookenzij nterugge ­ brachtto tenkel e lijnen,di e gewoonlijknie ti nhe tland ­ schapgemarkeer dzijn . Inhe tnoorde ngrens tWeersel o aand egemeente nTubberge ne n Denekamp.He tgrootst e deeldeze rgren swer d gevormd door heidevelden,di e dusee nzeker e scheiding"bewerkstelligden . Nog sterkerwa s dathe tgeva lme the toostelijk e gedeeltede ­ zer grens,da twer d ingenomendoo rd ebroeklande nlang sVol - terbeek enPinkel .Merkwaardigerwij s verlaat degren s juist tennoorde nva nhe tdor pWeersel o deheideru g endaal t zij af ind elaagt eva nd ebeekje s tenzuide ndaarvan .D e grens looptdu sdich tlang she tdor pe nzo oontston d ertoc hgemak ­ kelijk contactme tFleringen ,Reutu me nAgelo . De oostgrensword t ingenomendoo rd egemeent eLosser .Heid e enbosc hzij ne rthan sgrootendeel sverdwenen .Va noudshe r werdenzi jgekruis* tdoo rdri ebelangrijk e postwegeno pOlden - zaal,zooda the t contactdu ssteed szee rlevendi gwas .Voo r het grootste gedeelteva nd e GemeenteWeersel o isOldenzaa l het centrum,hoewe lhe te rnie teen sdirec t aangrenst . De zuidgrensme tEnsched e (vroegerLonneker )e nHengel o liep voorwa td eeerst e gemeentebetref tdoo rschral ebosch -e n heidegronden,zooda thie rlange ntij d eenscheidin gbleef . Nuo pdez egren shet -vliegvel d Twente isaangelegd ,za ld e 18. scheidingdoo rdi tverbode n terrein eenigszinsgehandhaaf d v/orden.Me tHengel o heeftsteed s levendig contactbestaan , zoodradez e plaats zelfopkwam ,hetgee n pasva nvri jjonge n datum is.Than sstrek td egemeent eWeersel o zichui tto td e buitenwijke nva nHengel o enzo o isd egren s daarvoo rd e tweedemaa lverleg dmoete nworden . Inhe tweste n grenstWeersel o aand egemeente nBorn ee n Tubbergen.D e grensword t grootendeels door"beke ngevormd , dochallee nlang she tnoordelijk e gedeelte had zichee nmoe ­ ras gevormd,da tee nobstake lwas .Me tBorn ewa she t contact steeds gemakkelijk. Daar deGemeent eWeersel o doorhe t ontbrekenva n eeneigen ­ lijk centrum,doo rhaa ronsamenhangende nvor m endoo rhaa r weinig scheidende grenzengee nuitgesproke n eigenkarakte r bezit,ka ne rfeitelij knie tva nscherp everschille nme td e omringende gemeentengesproke nworden .Wannee r debevolkin g van Tubbergen,Denekam pe nLosse rwe leen sruwer ,doc hvoort ­ varender genoemdword t dand ewe lzee rrustige ,bedachtzam e Weerseloërs ,da nmoe thie r eerdergedach tworde naa nd emen ­ taliteitva n eengrensbevolkin g (methaa rzi nvoo ravontuur) , die dedri e eerstgenoemde gemeenten eigenis ,da naa nee n scheidendefuncti e dergemeentegrenzen .Hetzelfd e geldtvoo r deverhoudin g totOldenzaal ,Enschede ,Hengel o enBorne : hier staatee nvolkome nlandelijk e gemeente tegenoveruitge ­ sprokenindustrie-gemeenten ,di eui thoofd e daarvangroot e karakterverschillen vertoonen. Door densamengestelde nvor m isd egrensontwikkelin gtamelij k ongunstig.Terwij lWeersel ome t zijnoppervlakt eva n106,6 7 km begrensd zoukunne nworde n doorminimaa l36, 6km ,blijk t dewerkelijk e grens 54,3k m tebedragen .D egrensontwikkelin g bereiktdu see ngeta lva n£ f? >= 1,48 .D e eventueele grenswij­ zigingenme tHengel o enDenekam p zullenhie r slechtszee rwei ­ nig tengunst e aanveranderen .

1.Me t "Weerseloërs"worde n de ingezetenen dergemeent ebe ­ doeld;d ebewoner sva nhe t dorpheete n "Weerselers". 19. D.SEELE NVA NHE TGEMEENTELIJK E TERRITORIUM Thansomva td egemeent eWeersel o devolgend ebevolkings ­ concentraties:he tkerkdor pWeerselo ,he tkerkdor p Nij- stad ,he tkerkdor pRossum ,he tkerkdor pDeurninge ne n hetkerkdor pSaasveld .Dez ealle nzij ndoo rd estatis ­ tiekgeregistreer d alsbewoond eoorden ,respectievelij k ra-et59 ,36 ,25 ,2 3e n1 9woningen .Verrewe ghe t grootste gedeelteva nd erui m 1100huize n ligtdu sversprei d in de"buurtschappe n ,di e opWeersel on aui td e oudemar ­ kenzij nvoortgekomen .Officiee lzij nhet :Weerselo , Duider,Rossum ,Volte ,Lemselo ,G-ammelke ,Deurningen , Hasselo enKlein-Driene .

E.GEMEENTEBESTUU R ENADMINISTRATI E De gemeentelijke dienstenzij ngeconcentreer d inhe tdor p Weerselo.Allee nd ePlaatselijk e Bureauhoudersva nhe t Rijksbureauvoo rd eVoedselvoorzienin g zijngevestig dt e Lemselo ent eDeurningen . Inverban dme td eexcentrisch e liggingva nhe tgemeente ­ huis enhe t ontbrekenva nee ncentru mi nd egemeente , heefthe t gemeentebestuurbeslote n omterston dn a denhui - digenoorlo gee nnieu w gemeentehuis tebouwe nbi jd eker k teNijstad ,aldaa ree nnieu w gerneente-centrumt estichte n enda tvoortaa n officieelWeersel o tenoemen .

1.Dez enaa mword t opall eofficieel ekaarte ne ndoo rhe t CentraalBurea uvoo r deStatistie k gebruikt.D ebevol ­ king enhe tgemeentebestuu rnoeme ndi toor d echter"d e Belt"e nrekene nhe t tothe tdor pWeerselo ,al shoeda ­ nig dehuize noo k genummerd zijn,terwij lzi jde nnaa m Nijstad aanee niet sverde r oostelijk gelegengroe p boerderijeni nd eoud emark eRossu m toekennen.O penke ­ lekaarte n staatbi jd eonderhavig e kerkbuurt denaa m "hetStift" ,v/a ti niede rgeva lgehee lonjuis tis . 2.Eigenlij k ishe twoor d "buurschap",doc hi khou dmi j hieraa nd eofficieel ebenaming . 20. HOOFDSTUK III HETPHYSISCH-GSOGKAFISC HMILIE U

A.D EBODE M De gemeenteWeersel o isgelege n tusschen11. 8m + N.A.P . inhe tweste ne n43. 0m + N.A.P .i nhe tooste n .D e"bo ­ demstijg tnaa rhe t oostento e steedssterke r en"bereik t ind eaangrenzend e gemeenteLosse ree nhoogt eva n8 5m . Dewaterrijkdo mva n denbode mrie pdaardoo r eengroo taan ­ taloost-wes tloopend e"beke ni nhe tleven .D e gemeente loopt inhe tweste n totde nvoe tva nd elag e heuvelrij Tubbergen -Alberge n -Zendere n -Delden ,terwij lzi ji n hetnoorde ngrens taa nde nlaatste nuitloope rva nhe theu ­ velgebied "bijOotmarsum .Schuilin gspreek tda noo kterech t o vanhe t "bekkenva nWeerselo " ,zooal she tdaa rmidde n m Twente ligte naa nall ezijde ndoo rhooger e grondeni sin ­ gesloten. Afgezienva nde ngelijkmati g oploopendenbode mva nwes t naar oostkome nheuvel s ind egemeent enie tvoo re ni nhe t landschap onderscheidtme neigenlij k alleend ehoogergele - genesch -e nheidegronde ntegenove rd elagergelege ngroen - gronden enbroeklanden ,di eterzelfde rplaats e slechtsni ­ veauverschillenva nhoogsten s 4m vertoonen .I nde ntij d deroerstroomdale n zijndez everschille n ongetwijfeld veel grootergeweest ;doc hi nde njongere n tijdzij ndez edale n bijna geheelme tbeekafzettinge n opgevuld.Anderzijd s zijn de eschgrondeni nd e laatste eeuwenopgehoog d alsgevol g vand eplaggenbemestin g doorde nmensc h-* . DG evenwijdigloopend ebeke nvereenige nzic hi nhe tweste ­ lijke deelde rgemeent e endaardoo rneem tnaa r diezijd ed e verbrokkeling derhoog e gronden steeds toe.Aa nd eweste ­ lijke puntvorme ndez ebeke nsame nd eLoolee ,di elang s Al-

1.Zi e deChromotopografisch ekaar tde sRijk s 1 :25.00 0 2.R.Schuiling :Nederland ,bl.531/3 « 3.J.va nBaren :D ebode mva nNederland ,II ,bl.703/4 . 0) d •V) d eu w CU CP •H 1 Qj O S TJ ou O O f4 •d 9 CD O O £3 > f4 o d bO CU cfl o CU o^ cd oj > O S4 co d CO hO CuU o f4 d •P T3 Q) •H hü O ß et) tH co C!> e O no CP > d bO M «H •H •H r-t O -ö ctl a ep X W) d ri ra d rH rt •H >a O f4 iH > cu H H •H Ö o 3 CD eu O s > p -P On d d -P •p O a tf 05 CU •H ö a S g CÖ TD 0 0) f%rt W H H cT d d CU cd CÓ •H •H •H rH •H •H -p d -P +3 cd Ü Ü -p 0) +3 •p •H CÖ af­ d CD © CU © O r-4 in CP ts) > Cs) N ,-4 hfl b5 eu «H Cfl <+H «H r-H O O Ü d cd cö CÖ CÖ hD •H •H o a> J* f4 J4 -* -P > î> to eu o o ü QJ O d 3 •H Ü CU O o CU O H H rH o ,J3 S -Q ,-Q a

Geologische kaart van Weerselo fSchaal 1:100.000} 21. melo opd eRegg e afwatert .Soortgelijk ,doch .i nminder ema ­ te isd estructuu rva nhe tuiterst enoordoosten ,da tvi ad e 2 Hollandsche Graveno pde nDinke lafwatert .Va nBare n en Facer ^ sprekendaaro mva nhe t "eilandenlandschap"deze rge - Meden. Naarhe tlandscha pvorm td e gemeenteWeersel o duswe l eenze ­ kere eenheidme t eeneige nkarakter .Allee nhe tnoordoostelij ­ ke deelwijk t ietsaf ,maa r eennatuurlijk e grensdaarme e ont­ breekt.I nhe t landschap isd ewaterscheidin g tusschend e stroomgebiedenva nRegg e enDinke lnauwelijk swaarneembaar . Alleen inhe tuiterst e oostende rgemeent e komenouder eforma ­ tiesaa nd eoppervlakt e 4, opee nenkel e plekzelf s oligoceen eneoceen .Verde rword tdi t gedeelte ingenomendoo r eendunne n fluvioglacialenmantel ,di eva nd eglacial e stuwwalhi jOlden - zaali safgespoel d endi ete ndee ldirec t ophe teocee nrust . Hijbestaa t dusui tfijn e zandenme tplaatselij kkeileembe - standdeelen enfij ngrint .Oo kverde r ishe tgeheel ebekke n vanWeersel o afzettingsproduct,doc hd e glacialevorme nspele n daargee nro lmeer .He tgeheel ebekke nword t ingenomen doorhe t laagterrasva npostglacial e dalopvulling.Dez ebestaa t dusui t horizontaalgelaagd e fijne zandenme t plaatselijke kleibanken enveenlenzen ,terwij lelder sfijne r grint aangetroffenwordt .

Inda tlaagterra shebbe nd ebeke nerosiedale n gevormd,doc h met deverminderin gva nde nwaterrijkdo m inhe tholocee ngin g deafzettin gwee r overwegen envormde n zichi nlang e strooken debeekafzettingen .Late r gingend eafzettinge n tijdensd ewin - teroverstroomingendoor ,wannee rhe t slib gelegenheid hadt e bezinken.Dez ebezinkinge nbestaa nui t zeerfijn ,zavelachti g zand,plaatselij kme thumeuz ebankje s ofovergaand e inzave l met2 0- 30foklei .Hie r endaa rvormd e zichi nd ebeekafzettin g

1.D ezuidelijk ewatere n thansvi ad eBornsch ebee ka fo pd e Nieuwe G-raven(he tverlengd e derLoole evoorbi jAlmelo) . 2.J.va nBaren :He tdiluviu m tenooste nva nde nIJssel ,bl . 36. 3.F.J.Faber :Geologi e vanNederland ,bl.401 . 4.Zi ed e Geologischekaar t desRijk s 1 :50.000 . 22. ijzeroer ,doc h int egering e hoeveelheid om exploitatie loonend temaken . Inhe tweste ne nhe tuiterst e noordoostenvereenigde nzic h dezeheekafzettinge n totee naangeslote n gebied,waari nva n hetlaagterra s slechts eilandjes ofhorste n overbleven.Daa r hetwate rzic hee nuitwe gmoes t zoekendoo rd ehooger ebek - kenomwalling,stagneerd e deafvoe re nvormd e zicho pdi e plekkenmoerasvee n ofee nbegi ndaarvan ,bestaand eui t (laag)vee no fhumeu szand ,som see nvermengin gva nbeide . De diktebedraag t tenhoogst e 12dm .He tWesterike rbroe k in hetweste ni sdoo rontwaterin g omgezet ingoed e groengronden. HetVolte rbroe k inhe tnoord-ooste nvind tbovendie nzij n ontstaan inde nonvoldoende nwater-afvoe rva nhe tDinkelge - bied.O pee nenkel e plek inhe tweste nde rgemeent e gafhe t stilstaandewate raanleidin g totd evormin gva nmoeraskal k terdikt eva nongevee r1 m enme t eenkalkgehalt e tot &2fo. Destructuu rva n landschap enbode m iswe lfijngemodelleerd , doch inweze nzee r eenvoudig.He t overgroote deelword tin ­ genomen doorslecht s tweeformaties :postglacial edalopvul ­ ling (laagterras)e nbeekafzetting .Slecht s langsd erande n komenander eformatie sva nbeteekeni svoor ,me tnam e deflu - viogacialemante le nhe tmoerasveen .Di tlandscha p isbeslis ­ send gev/eestvoo r denederzettingsvorme n (ziehoofdstu k IV) envoo rd ebestaansmiddele n (ziehoofdstu kVII) . De ondergrondva n ditgebie d vertoontenkel ebijzonderheden , die ookal sdelfstoffe nva npractisc hbelan gkunne nzijn . Voorali nhe tooste nligge nd e oudereformatie s opgering e diepte.O pd egren s tusschen oligoceen eneocee nworde nplaat ­ selijk grootehoeveelhede nfosforietknolle naangetroffen ,ge ­ vormd inee nmarien e periode vanhe ttertiair .Zi jbestaa nui t Ca^PO^Jp enzij nva nbelan gvoo rd ekunstmestproductie . Tij­ dens denvorige n oorlogzij nz ebi jOotmarsu mvee lgedolven ; in194 0 is.me nte nzuidooste nva nEossu mwee rbegonnen .D e knollen liggendaa ro p4 - 9 m benedenhe tmaaivel d end ehoe ­ veelheidwa svri jgroot .E ri s 700- 80 0to ngedolven ,doc h toenblee kd eexploitati e toch tekostbaar .

1.J.va nBaren :D ebode mva nNederland ,bl . 696- 702 . 23. Voortszij n opexpluiteerbar ediept e enorme lagensteenzou t aangetroffen,vel emale ngroote rda ndi et eBoekel oe nt e Hengelo.Daa rto tdusverr e echterallee nkeukenzou t (NaCl) gevonden is,heef texploitati enaas tdi e inbovengenoemd e plaatsengee nzin .Me n zoektechte rno gnaa rander ezouten ; voorkalizoute nachtt e echterreed sVa nWaterschoo tva nde r Grachti n191 8d evooruitzichte nweini ghoopvo l .D eBa ­ taafseh ePetroleu mMaatschappij ,di e deze"boringe nuitvoert , trachtteven spetroleu m opt esporen ,doc hto tdusverr ezon ­ derresultaat . Hetvoorkome nva noligoceen e eneoceen ekleie nva ngrijz eo f groenachtig-gelekleu rheef taanleidin g gegevento tee non ­ derzoeknaa rhu nbruikbaarhei dvoo raardewerk .Plaatselij k zoudenzi jwe lgeschik t zijn.Belangrijke r echterblijk thu n bruikbaarheid tezij nvoo rhe traffineere nva nonzuiver e spijs-e nmineral e oliën.D eDecoloro-Maatschappi jinteres ­ seertzic hhiervoor ,terwij lhe tonderzoe k geleidword tdoo r Prof.Edelman. Verderheef tme ngeboor dnaa rkleiig e zanden,di ebruikbaa r zoudenzij nal svormzan d voorgieterije n (voorali nHengelo) . Deze zijnechte rnie t gevonden,omda t desamenstellin gt e weinighomogee nwas .He t ligtn ui nd ebedoelin g zet egebrui ­ kenvoo rd esynthetisch e samenstellingva nvormzand .Dez eon ­ derzoekingen zijni nhande nva nhe t CentraalInstituu tvoo r Industrialisatie. Opgroot e diepte,naa r schatting 1400m ,begin the tcarboon . Wellichtkunne ndez eFteenkole ndoo rhe tvoortschrijde nde r techniek ind etoekoms tno gbinne nhe tberei kde rexploitatie - mogelijkheid gebrachtworden . Uita ldez erecent eboringe n isgebleken ,da td ebode monde r dedeklaa gvee lsamengestelde ris ,da nme nvroege rdach te n datd egeologisch ekaarten ,voora li nd edoorsneden ,va ndi t oostelijke deelde rgemeent e geenvolledi gbeel dgeven . Opdi tmomen tbestaa n eri nd egemeent e geensteenbakkerijen ; inhe tzuide nlever tzi jallee nd e leemvoo ree nsteenbakkeri j inhe tnaburig eHengelo .

1.W.A.J.M.va nWaterschoo tva nde rGracht :Eindversla gva nde n Rijksopsporingsdienstva nDelfstoffen ,bl.398 . 24. Vanverrewe gd egrootst eb eteekeni s isd e"bode mal s"bouwgrond . Dankzi jmenschelijk e inspanning isd eva nnatur e overwegend magere grondverander d inplaatselij kzelf s zeervruchtbare n bodem.Doo reeuwenlang ebewerkin gzij nd ebouwessche nva n goeddoorlatende,kruimelig e structuurgeworden .D ehoog eouder ­ dom,d eeenzijdig ebebouwin gme trogg e end ebemestin gme thei ­ deplagge nhadde ndez egronde nwe lt ezuu rgemaakt ,doc hd e kunstmest -me tnam ekal k enslakkemee l- heef thieri nuitkoms t gebracht.Doo r devolkome n afhankelijkheidva nmenschelijk ebe ­ werkingvertoon td egron duiteraar d grooteverschille n inhoe ­ danigheid enka ngee nalgemee noverzich t gegevenworden .Oo kd e steekproevenva nhe tbodemonderzoe k geven geenzuive rbeeld . Vooree nnauwkeurig ekenni s zoupercee lvoo rpercee l onderzocht moetenworden .

Overhe talgemee nzij nd eontginninge n opd eschraler e gronden aangelegd.Veela li sd eontginnin gnie t intensief geweest,i s deoerban k onderd evoormalig e heidevelden slechts gebrekkig verwijderd eni sd ebodemkrui nt ezuur .Daaro mword t thansdik ­ wijlsherontginnin gva ndergelijk e perceelentoegepast ,waar ­ doord estructuu rnatuurlij k aanmerkelijk verbetert.D enieuwe ­ reontginninge nmake nzorgvuldi g gebruikva nd evoedingsstoffe n inoerban ke nheideplag ,bereike ndaardoo ree nbetere ngrondwa ­ terstand enbrenge ndoo rcompostbemestin gbacteriewerkin g inde n grond.I nno gvee lsterker emat e danbi jd e oudere grondeni s hierd evruchtbaarhei d vand ebodemkrui n afhankelijk vand ekunst ­ mest.O pvel e plaatsenzij n daarmee opmerkelijkeresultate nbe ­ reikt,di evoo rou dbouwlan d geenszins onderdoen.Daarentege nko ­ men inBoven-Deurninge n (denzuidoostelijke nhoe kde r gemeente) veelvuldigminde rgoed eloodzandhoudend e grondenvoor .Hie rvind t menoo kthan sno g demeest e heide enhe tmeest e grovenaaldhou t dergemeente .D ebeekje szij ndaa rno g teklei no mva nvee lbe ­ langt ekunne nzij nvoo rbeekafzetting ,terwij landerzijd sdoo r desterk e ontwatering -i nda tgedeelt e hebbend ebeke nno ggee n stuwen- d egronde nverdrogen . Waard egron d sterkleemi g is,ka nbi jovervloedig e slagregen slempigheid optreden,d.w.z .da td egron d doordichtslibbin g slechtdoorlaten dword te ndu sgrondig ebewerkin gbehoef t ter.be ­ heerschin gva n dewaterhuishouding . 25. Delagergelege nbeekafzettinge n enbroeklande nzij naangewe ­ zenvoo r grasland.Sind sd everbeterd e afwatering zijndez e .gronde n enormi nwaard e gestegen.Dez ekwalitei tword tno g opgevoerd eno ppei lgehouden ,doorda td e"boere nee ngroo t deelva nhu nstalmes t engie rgebruike nvoo rhu ngrasland . Doord evenig e ofzavelachtige ,humusrijk e grondsoort zijn deze grondendu sbepaal d vruchtbaar tenoemen .I nhe talge ­ meenbepaal thu nomvan gd ewelvaar tva nhe thuidig e zanddorp. .Oo kdez e grondenzij nechte rgehee lafhankelij kva nd ewater ­ huishouding enkunne nverde rno gbelangrij kverbeter dworde n doorbezanding . Vannatur e zijnd egronde n overhe t geheelar m aand ebelang ­ rijke plantenvoedingsstoffen:stikstof ,fosforzuur ,kal ie n kalk,zooda tdez e doormidde lva nstalmest ,gier ,groenbemes ­ tinge nkunstmes tvrijwe lvolledi g doorde nboe raa nd ebouw ­ kruinmoete nworde n toegevoegd.Allee nd ebroekgronde nvorme n hieropwe lee ngunstig euitzondering ,daa rdez ebi jee njuist e ontginning enexploitati e deva nnatur e aanwezigevoedingsstof ­ feni nnie t onbelangrijkemat e beschikbaarkunne n stellen.O p zichzelf zoud egron d opvel e plaatsen -me tnam e inhe tBoe - renbroek onderSaasvel d -zee rgeschik tzij nvoo rtuinbouw , dochdez eword tmed ebepaal d doorhe tklimaa t end eliggin gte n opzichteva nde nafzet . Delaa g teelaarde isbijn a overalvri jdun ,omda td eboere nva n oudsher gewend zijnondie pt eploegen .Daa rhe tterrei nnie t zeergeaccidenteer d is,speel tafspoelin g slechts eengering e rol. Dehumusvormin gwa s opd ehooger e grondendoo r ontbossching, hetwroete n dervarken s inde nboschgron d enhe t gebruik der bladaarde alsstalstrooise lzee rachterui t gegaan.Doo rmen - schelijk ingrijpenalwee r (stalmest,compost ,groenbemesting ) isi nde nlaatste n tijdhe thumusgehalt eva nde ngron daanmer ­ kelijkverhoogd ,waardoo r ookee nbeter ekruimelstructuu r is verkregen.O pd emoerassig e grondenbelett ehe twate rvoldoen ­ detoetredin gva nzuurstof ,zooda t de plantenrestenveela l nietverginge n tothumus ,doc hverrotte n totmoerasveen . Deverschillend e deelende rgemeent e loopeni nkwalitei tva n 26. denbode m sterkuiteen .Dulde re nBossu mzij nhe t"beste ; daarzij nd eesehgronde n goedbewerk te nvoldoend e groen- grondenvoo rgraslan d aanwezig.Volt e bezit zeergoed e gedeelten,doc hi nander e isd eontwaterin g slecht.Deur - ningene nHassel o zijnd earmst e gebiedendoo rgebre kaa n grasland enzur e esschen.Di thang t ooksame nme t deslech ­ teverkavelin g dezeresschen ,welk e echter thansdoo rruil ­ verkavelingword tverbeterd .I nDeurninge ni sd eoeveraf ­ slagde rbeke nernsti g ene rzoude nvel e stuwenaangeleg d moetenworde n inelk ebee k omdi teuve lt everhelpen .

B.HE TKLIMAA T Devolgend e beschouwing bepaalt zichto td eafwijkinge nva n hetgemiddeld eNederlandsch eklimaat ,voo rzoove rdi eva n belangzij nvoo rleve ne nbedrij fde rbewoner sva nWeerselo . De grootere afstand totd e zeeverzwak t dewerkin gva nhe t Atlantische zeeklimaat,da tNederlan d kenmerkt.Zo oi sd e dagelijkscheminimum-temperatuu ri nJanuar i gemiddeld -2 , tegenVlissinge n+ 1,1° . Weerseloheef t jaarlijks 85 2 vorstdagen,tege nVlissinge n32 . De eerstedatu mme t vorst isgemiddel d teWinterswij k (datno g ietsmilde ri s danWeerselo )1 9October ,tege nVlissinge n 26Novembe r . De laatste datumme tvors t ist eWinterswij k gemiddeld 4Mei , tegenVlissinge n 15Maar t . Destreng ewinter s zijngunsti gvoo rd ekruimelstructuu rva n dengrond ,behalve ,wannee rbi jnatte n opdooid egron d dichtslempt.Voort szij nzi jgunsti g tegenoverlas tva nin ­ secten. Hetvoorjaa rbegin tlaat ,zooda td egewasse nda nt.o.v . Holland eenachterstan d vanee ntweeta lweke nvertoonen .D e nachtvorstenhoude nlan gaan .Zi jworde nbevorder d doord e geringevochtighei d derluch t tijdens dedikwijl s langdurig aanhoudende noordenwinden.Overigen s isd ewindsterkt e gemid-

1.R.Schuiling :Nederland ,bl.161/ 3 2.E.va nEverdingen :L e climatde sPays-Bas ,bl.578 . 3.R.Schuiling :idem ,idem . 4.Idem :idem . 27. deldvee lgeringe r dani nhe tweste nde slands :Weersel o heeftslecht s enkele stormdagenpe r jaar,tege nDe nHelde r 34; demaximum-windsnelhei d isdaa rrui m tweemaalzo ogroo t als inhe t"binnenlan d .Da tbevorder t denachtvors tnog . Dezenachtvorste n zijnongunsti gvoo rfruitteel t entuin ­ bouw.Allee nsommig eappelsoorte nhebbe nvoldoend eweer ­ standsvermogen enhiervoo rbezi tWeersel o inTwent e zelfs een zekerebekendheid .Doc hnie tallee nhe t eikenloofbe ­ vriestvaa k inhe tvoorjaar ,maa r ookda tva nd eaardappe ­ len end erogge .Oo kd egroe iva nhe tgraslan dword tdoo r hetdrog ewee r inhe tvoorjaa r langtege n gehouden.D emees ­ tebeke nligge nda nvrijwe ldroog . De zomerszij nwarme rda ni nHolland ,zooda t degewasse nda n denachterstan d inhalen.He t regenmaximumval t echternie t inAugustu s ofOctober ,zooal smeesta li non sland ,doc hi n Juli,vaa k inde nvor mva nzwar e stortbuien enhagel .D e verhitte zandgrondenverwekke nvee lonweders :Weersel o heeft jaarlijks2 8onweersdage n .Som svalle n destortbuie nvla k voor denoogst ,zooda tzi jvee lgraa nplatslaan ,wa tbewer ­ kelijker isbi jhe toogsten .Som ska nd e oogstmidde n inee n hevige hittegolfvallen ,waaraa n danee nenkel ekee rmenschen - levenste nslachtoffe rvallen .D egemiddeld e dagelijkschemaxi ­ mumtemperatuur voorJul ibedraag t+ 22,5 ° .Winterswij k heeft jaarlijks 26dage nbove ngemiddel d 25° »voo rWeersel o zal datnie tvee lminde rzijn .

Hetnajaa rbegin taa nde nvroege nkant ;terwij li nFrieslan d hetve e inde nrege lto t1 2Novembe rbuite nblijft ,kom the t inTwent e gewoonlijk al1 Novembe r opstal .Som skome nd estop ­ pelknollen danoo k eenigszins ind ekne le nmeermale nka nme n zenie t allevóó r deninva lde rvors toogsten . Dewinter s durenhie rdu siet s langerda ni nHollan d enmis ­ schienwa sda tmed e eenfacto r tothe t ontstaanva nhuisvlij t

1.E.va nEverdingen :idem ,bl.575 » 2.E.va nEverdingen :idem ,bl.583/4 . 3.R.Schuiling :Nederland ,bl .162/4 . 4.Idem ,idem . 28. (t>.v.he tsnijwer k deriruugkisten )e nhuisnijverhei d (hetwe ­ ven).D ezomerwerkzaamhede nviele nhie riet svlugge ro pelkan ­ der,waardoo rme n TD.V.minde rtij dha dvoo r denmoestuin .Oo k hierinka nee nrede nschuile nvoo r degering euitbreidin gde r groenteteelt.I ndie ntij dmoete nvel evrouwe nmedehelpe n op hetland ,waaronde rhe thuiselijk e levent e lijdenheeft .

C.HYDROGRAFI E Eeuwenlan g isd eafwaterin ghe tzwakkepun tvoo rde nlandbou w inOverijsse lgewees te ngeenszin sallee n inhe tlag edee l vanda tgewest .I nhe thooger e deelwer d detoestan d zelfs steeds ergerdoo rontbossching ,vervenin g enontginning ,waar ­ doordez e grondensteed s snellerafwaterden .D ewaterloopen , diehie rnie t opbereken dwaren ,trade nsteed svake rbuite nhu n oevers.Overijsse ldreigd e inee nmoera s teverandere n .Eer ­ tijdsgoed e grondenwerde nverwaarloos d ofginge ngehee lverlo ­ ren. Twentei see nmi n ofmee rkomvormi ggebie d enzoolan gd eafwa ­ teringgehee laa nd enatuu rde rtalrijk ebeke nwer d overgela­ ten,ha dme nme twaterbezwaa rt ekampen .D egeregeld eafvloei ­ ingde rbeke nwer dno gbemoeilijk t doord evel ewatermolens , welkeronaantastbar emolenrechte nveela li nheerlijk e ofkerke - lijkehande nberustte n .D emolenschuive nmoeste n zeergeleide ­ lijkbedien dworden ,daa rander sd eoever s dreigdena ft eslaan , hetgeendu snie tbevorderlij kwa svoo r eensnell eloozing . Voortswer d hetwate rva nRegg ee nLoole e -va noud sbevare n totd eschippersherber gHe tLo o inhe tweste nva n demark e Dul­ der- dikwijl s opgestuwd omd escheepvaar tmogelij k temaken ; somswierpe n deschipper s zelfdwarsdamme n op,stake ndi edaar ­ opdoo re nliete nzic hzo ome tde nvloe d eeneindweeg smeedrij ­ ven3 .ge tbuitengewoo n grilligeverloo pde rbeekje s end eon ­ regelmatigeneersla gi nTwent edede n deres to mde ntoestan d meere nmee ronhoudbaa r temake n .

1.S.L.Louwes :Landbou w enveeteelt ,bl.271/ 2e n275 . 2«Gr.fcJ.te rKuile :Twentsch ev/atermolens ,bl. 8- 11 . 3.J.Hooykaas :D eafwaterin gvan .Twente ,bl»351 ;D.R.Mansholt : Waterschapslasteni nOverijssel ,bl.12 . 4.J.Hooykaas :idem ,bl.355 ;D.R.Mansholt : idem,bl.14 . 29. Hetaanbrenge nva nverbeteringe nwa snie t zooeenvoudig .Nie t alleenstelde nrelie f enbodemformati e huntechnisch eproble ­ men,maa roo kd eweerstan d deringelande nmoes tvaa kno gover ­ wonnenworden .D e oudemarke nware nvolstrek tnie t"bi jmacht e omde nwaterstaa t organisatorischafdoend e teregelen ;daarto e moestennieuw ewaterschappe n inhe tleve n geroepenworden .E n daarvanvreesde nvele nd ehoog efinancieel elasten . Doortastendemaatregele ndateere npa sui tde ntij dva nde nom ­ mekeer inde nlandbou wn a 1880.Doe nname nd eontginninge n een grooterenomvang ,d e crisisdwon gto tintensieve r cultuure n deovergan gnaa rveeteel tversterkt e devraa gnaa rgraslan d en daarmee dewaard eva n goedontwaterd e groengronden enbroeklan - den.Bovendie nverlore nd ewatermolen shu neconomisch ebeteeke - nise nbehoefde nd eriviertje sgee ndiens tmee rt edoe nal s scheepvaartwegsind sd eopkoms tde rkanale ne nspoorwegen . Hetwaterscha p "DeKegge" ,waarto e het grootste deelde rge ­ meenteWeersel obehoort ,kwa mto tstan di n188 4 •He tduurd e echterno gto t1894 » voordatme td ewerke no pgroot eschaa lbe ­ gonnenko nv/orden .I nd eRegg ezel fwerde nnie tminde rda n9 5 bochtafsnijdingenaangebracht ,waardoo rd eafvoe rzee rversnel d o werd .In 1908wa sme ndaarme e gereed,maa rtoe nblee kweldra , datd ewerke neigenlij ka lwee ronvoldoend ev/aren ,omda tzi jge ­ baseerdware no pd ezomervloeden . Oudtijdshechtte nd eboere ngroot ewaard e aand ewinterbevloei - ingen,di evruchtbaa r slib opd egroengronde nzoude nbrengen . Denieuwer e inzichten inde nlandbou we nhe t gebruikva nkunst ­ mestbrachte nhieri nee nwijzigin g envoortaa ngolde nd ewinter ­ vloedenal sschadelijk ,a lzij nno gnie tall eboere ndaarva n overtuigd -f.D egroot e ontginningentijden sde nvorige nwereld ­ oorlog,toe non slan dvoo rzij nvoedselvoorzienin g veelmee ro p zichzelfwa s aangewezen,brachte n eenvri jplotseling evererge ­ ringin -de nwaterstaa t .Me tnam e deovervloeiinge nva nbeke n

1.Beschrijvin gva nOverijsse lbi jwaterstaatskaart ,bl.?0 ,waa r ooke enig ede rvolgend egegevens . 2.J.Hooykaas :idem ,bl.341/3 » 3»A.va nLinde nva nde nHeuvell :Waterstaatswerke ni nOverijssel , bl.128. 4.S.L.Louwes :idem ,bl.275 . 30. vanverschallend ewaterschappe n inelkande rschiepe n onhoud­ bare toestanden.No gi n192 4v/a sd ewaterstaa tzee r gekunsteld enha dhee lTwent e"bove nAlmel ova nwateroverlas t telijde n Eenvolstrekt e scheiding derstroomgebiede n"blee kgewensch te n debeddinge nde rbeke ndiende nverruim d teworden . Dezewerke n zoudenechte rzee rkostbaa rzij n- naa rramin gbij - na/ 10.000.000.- -e nd efinancieel edraagkrach tva nee nwa ­ terschapt ebove ngaan .Va ngroo tprincipiee lbelan gwa she t derhalve,da t in192 4he twaterscha p "DeRegge "ee nreglementai r precedentschiep :d ebelastin gva nd ehooger e gronden endi e vand ebebouwd e eigendommen.Daardoo rkwa mhe twaterscha pfinan ­ cieelvee lsterke rt estaa ne nkonde nuitgebreid e werkzaamheden inhe tgroot ewaterscha p (114.000ha) , datbijn agehee lTwent e enstukke nva n Salland omvat-* ,aangepak tworden .D e in192 9 uitgebroken crisisrie ptenslott e deregelin gi nhe tleven ,da t deverbeteringswerke n inwerkverschaffin g doorwerklooz earbei ­ derskonde nworde nuitgevoer dme tsubsidi eva nRij ke nProvin ­ cie4 .

Dezewerke nwerde nuitgevoer d van193 0to t1935 «Ware nd evroe ­ gerewerke ngebaseer d opde nafvoe rva nhe tzomerwater ,than s namme ndie nva nhe twinterwate ral smaatstaf ,hetgee n eenver ­ grootingto tbijn ahe tdrievoudig ebeteekend e** . Debeke nzij nthan s- me tuitzonderin gva nsommig ebovenloope n - genormaliseerd enva nstuwe nvoorzien .D ewatermolen s zijnver ­ dwenen.D eBornsch ebee k isomgeleg d enstroom tthan snaa rd e Reggevi ad eWeezebee k omAlmel oheen ,da tdaarme e grootendeels vand estankplaa gbevrij d is .D eHidden-Regg ei sontlas tdoo r

1.A.va nLinde nva nde nHeuvell :idem ,bl.6 . 2.Idem ,idem ,bl.12 . 3.Ee ngedeelt eva nIleder-Bentheir, :behoor twe lto the tstroomge ­ biedde rRegge ,doc hnie tto tlie twaterschap .Zi evoo rdez e end evolgend e gegevens ookd eWaterstaatskaar tde sRijk s 1 i50.000 . 4.A.va nLinde nva nde nHeuvell :idem ,bl . 3-12. 5.Idem :idem ,bl.102 . 6.A.Blonk :Fabrieke ne nmenschen ,bl.24 . 31. afsnijdingva nde nnoordelijke n takde rloolee ,di en ulang s deHollande r gravene nVeeneleidin g langsVriezenvee nnaa r hetOverijsselse nkanaa lbi jVroomshoo pe nd eLinde rbee k wordt geleid .He tstroomgebie d derMidden-Regg e isaldu s zeerverklein d endaardoo rd eafvoe rva nd e zijriviertjes zeerversneld . Doora ldez ewerke nzij nd ebeke nvee lgevoelige rgeworden : zijreageere nsnelle r ophoo gwate re nmoete ndu s eenflin ­ ke capaciteithebben .Doo rd edroogleggin g dermoerasse n en broeklanden isa.h.w .d e "boezem"verklein d .D ebedienin g derstuwe nverg tdaardoo rgroote rwaakzaamheid . Inhe thoogst e gedeelteva nDeurninge ne nHassel o (hetzuid ­ oostende rgemeente )zij nd ewerke nno gnie tvoltooid .Zi j hangen daarsame nme td eruilverkaveling .He tverva li sdaa r juistvri jsterk :d eDeurninge rbee kzo uno gvel e stuwenmoe ­ tenkrijgen .Daardoo ri sd eafvoe rzee rsnel ,verdroge nd e hoogere grondene nworde nd eoever saangetas tdoo rerosi ee n somsafgespoeld .Sommig e grondenzij ni ndi tovergangsstadi ­ umi nwaard everminder d enhe t isbegrijpelijk ,da tdez eboe ­ renbezwaa rhebbe n tegend ewaterschapslasten . Ind everder e gemeente,waa rhe tverhan gminde rgroo ti se n debeke nreed sstuwe nhebben ,overweeg td eafzetting ,zooda t erstren ggeschouw dmoe tworden . Debuurtscha pVolt e behoort tothe tstroomgebie dva nd eDin ­ kel-* .Hoewe ldi tgebie dva noudshe raa ngroot ewateroverlas t lijdt,i sme npa szee ronlang s overgegaan totd e oprichting vanee nwaterschap .D etegenzi nva nee ngroo tdee lde rbevol ­ kingvanweg e de teverwachte n lastenston d deverbeterin g in denweg ,alsmed ehe tfeit ,da tzoowe ld eoorspron gal sd euit ­ mondingva nd eDinke li nDuitschlan d liggen,wa tee nregelin g zeerbemoeilijkt .Va n192 4- 193 3vonde ntussche nOverijsse l enBenthei monderhandelinge n plaats^ e nal sgevol gdaarva n

1.Beschrijvin gva nOverijsse lbi jV/aterstaatskaart ,bl.79-85 . 2.J.Hooykaas :idem ,bl.361 . 3.D ewaterscheidin gval tvrijwe lsame nme td egren sde rbuurt ­ schap. 4.A.va nlinde nva nde nHeuvell :idem ,bl.132 . 32. zijnwe lverbeteringswerke naangevat ,maa rafdoend e zijnde ­ zeno gniet .Verde rheef td eDinke lhe tgroot e"bezwaar ,da t totde nwatermole nSingrave nbi jDenekam phe tverhan gzee r sterki se ne r"benede nvee lgeringer ,zooda the twate rzic h daarophoopt ,wa tno gversterk tword t doorde nwatermole nt e Lage evenove rd ehuidig e rijksgrens . Voorald e"boere nva nhe t"bovenst eNederland sch edeel ,d.i .i n degemeent e Losser,zij nzee rafkeeri gva nee nwaterschap , o waarvanZ1 3 geennut ,doc hwe lhoog e lastenverwachte n .In hetgebie dva nd eHollandsch e graven isd estemmin ggunstige r endaaro mbeslaa the topgericht ewaterscha pallee nhe tstroom ­ gebiedva nd eBeneden-Dinkel . Van193 4- '36wer dva noverheidsweg e deHollandsch e graven onderd eDinke ldoo rgeleid .Te nooste ndaarva nvereenig thi j zichthan sme td eGel ebee k omi nde nLage romvloe dui tt e monden4 .N u isd ewateroverlas t inhe t Beneden-Dinkelgebied welafgenomen .Maa ral sd eDinke lbi jSingrave nbijzonde rhoo g stijgt,stroom t zijove rde nlinkeroeve rnaa rd eVolterbeek , waar delag e landenda nonde rwate rgeze tworden .I nde nwe g Ootmarsum- Denekam p isdaarto e zelfsee noverlaa taangebracht-^ , DeVolter -e nd eRoelinksbee khebbe n eenzee rgerin gverhang , zoodatzi jwaterovervloe d moeilijkkunne nverwerken .He tAgeler - enhe tVolte rbroe khebbe n danoo khe tlangst eva nTwent ed e winteroverstrooiuingengeken d enzij ne rno gnie tvri jvan .Hie r vindtme noo k thansno griet -e nmoeraslanden . Afgezienva nVolte ,Boven-Deurninge ne nBoven-Hassel oka nme n zeggen,da t'Jeersel ode ngrondwaterstan d vrijwelgehee li nzij n machtheeft .ïïo gzee ronlang szij nd e Saasveldermeede ndoo r ontwateringi nuitsteken d bouwland herschapen,hetgee nreed s vroegerme the tWesterike rbroe ke nhe tBoerenbroe k geschiedwa t

1.Idem :idem ,bl.129 ;Beschrijvin g Ov.Waterstaatskaart,bl.60 , 64. 2.A.W.S.Branlsma :He tDinkelwaterschap ,bl .9 - 10 . 3.A.va nLinde nva nde nHeuvell :idem ,bl.12 9 -134 . 4.Idem :idem ,bl.135 ;Beschrijvin g Ov.Waterstaatskaart,bl.64 . 5.Beschrijvin g Ov.Waterstaatskaart,bl.114 . 33* Eentekortkomin gva ngehee landere naard ,di eaa nd ewater - schapswerkeni nhu ntegenwoordig e gedaantekleeft ,i sd eern ­ stige schending,di ezi jaa nd eschoonhei d vanhe tlandschaps ­ beeld toegebrachthebben .Va nd ebekoorlijke ,kronkelend ehe ­ kenme thu nweelSerige n plantengroei isallee nno gd eboven ­ loopva nd eDeurainge rbee k over.Va nd e vennen enbroeke n methu nrijkdo maa nvogelleve n zijnto thede nhe tMolenven ,t e Saasveld,d eLemselermate ne nhe tVolterbroe k gespaard.Va n detie nwatermolens ,di eTwent e thansno grij k is ,i se r geenenkel e ind egemeent eWeersel o gelegen.Daarvoo r ind e plaats doorsnijdennuchtere ,recht ewaterloopen ,waarva nd e oeversvoo rhe tpublie k strengverbode nzijn ,he tlandschap . De"betonne nbrugge ne nstuwe nmisse nel kaesthetisc helement . Alhoud tme nsind sde nallerjongste ntij dhi jcultuurtechni ­ sche enwaterstaatswerke n ookrekenin gme the tlandschaps - schoon,vee li sonherstelbaa rvernietigd .Di teuve lword tno g verergerd -maa r daaraanzij nnie td ewaterschappen ,doc hd e fabriekenschul d -doo rd evervuilin gde rheken .Oo kdi theef t veelkwaa d gedaane nd epoginge nto tverbeterin gzij nno g geenszinsme tsucce sbekroond . Het gaatbi jd ewaterstaatswerke nnie tallee no mmaterieel e belangen,doc hevenzee ro mgeestelijk-sociale .Di tka ngoe d geïllustreerdworde ndoo rhe tkanaa lAlmel o -Noordhorn ,da t vooree ndee li nd egemeent eWeersel oligt .Noc hvoo rd e scheepvaart,noc hvoo rd eafwaterin g (inhe twaterscha p nDe Regge"slecht s19 0h ahoog ebosch -e nheidegronde nva ngerin ­ gewaarde )heef tdi tkanaa lnoemenswaar d belang.Maa rd e f 40.000.-,di e er jaarlijksbijgepas tmoete nworden ,moe t men ookverrekene nme the tnatuurschoon ,d elevensvreugd e en devolksgezondheid ,di edoo rhe tkanaa lbevorder dworden , doordathe td emensche nnaa rbuite ntrek t enhe td eeenig e zwemgelßgenheid ind eomgevin gis .

1.Eé no pSingrave nbi jDenekamp ,éé ni nNutte rbi jOotmarsum , ééni nHezingen ,twe ei nMander ,éé ni nVasse ,éé no p Twickelbi jDelden ,éé ni nQele ,éé nbi jHaaksberge n enéé n bijDiepenheim . 34. D.BEGROEIIN G Uithe tvoorgaand e zalduidelij k zijn,da td eoorspronke ­ lijke"begroeiin gee ngehee lander ewa s dan detegenwoor ­ dige . Delag e gedeeltenware nvene n ofmoerassig e"broeklande n metee n"begroeiin gva n"berk ,el se ngage le nvoort swild e grassene nriet .O pd eiet s drogere stukjeskwame n"boven ­ diendopheid e enjeneverbe svoor .He tgehee lwa s eenschie r ondoordringbare wildernisva nwater ,rie t enstruiken ,veel ­ alme tee nbegi nva nmoerasveenvorming . Thansvind tme ndi t nogbi jde nHunebor ge nhe tMolenve nbi jSaasveld . Ophooger e gedeeltenme t onvoldoende afwatering enslech t doorlatenden grondvormd e zichui td eheide -e nveenmosbe - dekkinghoogveen ;hie r echteri nzee rbeperkte n omvange n thansgehee lverdwenen . p Dehoog e gronden droegenvroege ro pd eschraalst egedeel ­ tengrootendeel s heidevelden ennaaldhout ,o pd enie tt e hooge,flau whellende ,leemhoudend egedeelte nme t eengun ­ stigengrondwaterstan d loofbosch,waarva n deuitgange nva n Y/eerselo,Lemsel oe nHassel ono ggetuigen .Da tloofbosc h bestondui teike ne nbeuke nme tonderhout .Meesta lwa she t tamelijk opene nafwisselend ,som sparkachtig .Oo k thans nogword t Twente doord elandschapsdeskundige nee n"coulis ­ sen-landschap"genoemd ,waardoo rhe toogenschijnlij kbosch - rijkerlijkt ,da nhe ti nwerkelijkhei d is.I hd eaangrenzen ­ degemeente nlosse re nEnsched e isva n dit typeno gmee r overgebleven dani nWeerselo .A lvroe g zijnd emeest ebos - sehendoo rroofbou wverdwenen :voo rbouwmateriaal ,gereed ­ schape nbrandhou twa szee rvee lhou tnoodig .D ewroetend e varkensvernielde n denboschgron de nd ehumusrijk ebodembe ­ dekkingwer d alsstrooise lvoo rd epotsta l gebruikt,som s 1.J.B.Bernink :Flor ae nfaun ava n Twente,bl .10 8 e.V.; H.R.Hoogenraad:Flor a enfaun ava nOverijsse lbuite n Twente,bl .121 . 2. Zie hiervoor ook: H.J.Keuning: ïïederzettingsvorraen, bl. 73/5. 35. ookgeplag dvoo rbodembemesting . Opdez ehoogergelege n grondenme thu n gunstigeafwaterin ge n hunleemigen ,humeuze nbode mwerde n de eersteakker saange ­ legd enzo o ontstonden langzamerhand debouwesschen .Dez eble ­ venvoora l tegend eschapenkudde nomwal ddoo ree nhoutwal ,ge ­ woonlijkva nknoteiken .Oo kd eerve nde rboerenhoeve nbleve n beplantme t eenigetientalle n totee nhonderdta lopgaand eei ­ ken,waari n degebouwe nthan sgehee lschui lgaa ne nwaaraa n mende nouderdo mva nhe t erveka nherkenne n .Huls tkom too k nogvri jvee lvoor . Deheidevelde nleverde noo kplagge nvoo rd ebemestin gde res - schene nvoort sware nzi jonmisbaa rvoo rd eschapen -e nd e bijenteelt.D eschape nbrachte nwol ,vleesc he nmes tvoort ,d e bijenhonig ,d eeenig e zoetstof.Toe nd eschapenkudde n echter verdwenen,konde nvliegdenne n (waarvand e jongetoppe nnie t meeropgevrete nwerden )opkome ne noo kdoo raanplan t ishe t naaldhout steedsmee rverbrei d tenkost eva nd eheide .Than s overwegenzelf sd enaaldbossehen ,me tnam e degrov eden ,bove n hetloofhout . Nahu ndroogleggin gwerde nd ebroeklande n eengebie dva npopu ­ lieren;i nde nlaatste ntij dneem thu naanta lechte rwee raf . Tochzij nzi jme td eeike nno gd ekarakteristiek e boomenva n Twente.Daarnaas tword tme n juisti nWeersel ogetroffe ndoo r devel ewilgen .D eber k end ebeu kdaarentege nzij ni nsterk e mateverdrongen . Weerselobeva t één natuurreservaat,he toudst eva nTwente ,n.1 « hethierbove nreed sgenoemd eMolenve nbi jSaasveld ,i n192 2 dooree nfabrikan tgeschonke ne ngroo t4 2h a (water,moeras, flora,bosc he nheide) . Inde nhuidige n tijdword the tbegroeiingsbeel d verderbe - heerschtdoo rhe tgra se nd eakkerbouwgewassen .

1.Zi eo.a. :C.Elderink :Twènte rlaan d enle ue nléven , bl.123. 36. E.SAMENVATTING -OYE RDE NINVLOE DVA NHE TMILIE U OPHE TMENSCHELIJK EBESTAA N Keuning heeftno geen s zeerfraa i desamenhan gtussche n bodem,vegetati e enhe tagrarisc h"bedrij fdeze rstreke naan ­ getoond.Inderdaa d steunt dit"bedrij fva n oudshero pd edrie - eenheid esch- groenlan d -heide ,welk eme nnó gzo ukunne n aanvullenme the tloofhout .D eakkerbou wwa shoofdzaak ,du s deliggin g enhoedanighei d vande nbouwesc hbeslissend .D e groengrondenware nnoodi gvoo rd eveeteelt ,di eme nmee ruit ­ oefendeo md estalmes t enal svetweiderij ,da no md ezuivel ­ producten.D eheid ewa sweideplaat s voord eschapen ,voedd e debije n enleverd e deplagge nvoo r debemesting .D eeikeboo - menverschafte n denboe rd egebinte n end egevelplanke nvoo r zijnhuis ; dewilge ne nd epopuliere nhe thou tvoo rzij nklom ­ pene nsommig e gereedschappen;d enaaldbossche nme td eeike n end eberke nhe tbrandhout .D elee mdiend evoo r devloere ne n oorspronkelijkoo kvoo rd emure nde rvakwerkhuizen ;late r werd zijgebakke nto tsteene ne ndakpannen .He tbroeklan dle ­ verdehe trie tvoo rd edake no fander sbehiel pme nzic hme t roggestroo,waarva nme n ookd ebijenkorve nmaakte .D eveldkei - endiende nvoo rfundeering ,bestratin g envloeren .I nhe t hoogveenwerde nd etur f end eschadde nvoo rde nwinterbran d gewonnen.Behalv e deschape nzorgd e hetvla svoo r dekleeding - grondstof,di eo pd eboerderi jgeweve nwerd .D eboe rlooid ed e huidenva n zijnkoeie nme tru nui the t omringende eikenhakhout. Deplanke nva nzij neige ndoodkis tha d hijo pzolde rliggen .

Enzo omaakt e ditveelzijdig e landschapme tzij nvegetati e een bestaanmogelijk ,da t inzij nonderdeele n precies inelkande r greep,zic hbijn azonde rhul pva nbuite nko nredde ne neeuwe n langee nstren gisolemen thandhaafd e inhe tenger e groepsleven dermarke . Ookn ad e omwenteling ind everkeersmiddele n eni nhe tlandbou w bedrijfblijf the tmilie uhe tagrarisch e bestaanbepalen .D e lichtegrondendwinge nto the thuidig e gemengde,middelklein eb

1.H.J.Keuning :idem ,bl.77/9 - 37. drijf.Doo ruitbreidin gva n deweidegronden ,doo rkunstmes t enveevoede r isd eveeteel t opde nvoorgron d gekomen.He t gevarieerdelandscha pmaak t dehandhavin gde rzelfvoorzie ­ ningno gto to pzeker ehoogt emogelijk ,terwij lhe tee n veelzijdig"bedrijfstype .i nd ehan dwerkt .Plaatselij kvertoon t ditechte rgee nwezenlijk everschille n -allee ni nintensitei t enrijkdom ;ove rhe talgemee n"blijf the t"bestaa nechte rsober . Demodern evorme nva nsamenwerkin g incoöperati e enwater ­ schapgaa nte ndeel eteru go pde nnederzettingsvor m (ziehoofd ­ stuk IV), die opzij nbeur twee rdoo rhe t landschapbepaal d is. Hetphysisch-geografisch emilie uheef t inde nlaatste ntij dd e grootsteveranderinge n ondergaandoo r ontginning enontwatering . Nudez ebeid ehu nvoltooiin gnaderen ,ka ndi tmilie ual szooda ­ nigi nd etoekoms tweini gveranderinge n inhe t landbouwbedrijf meerveroorzaken .Daarvoo rwege nliggin ge nconjunctuu rthan s zwaarder. BIJLAGEA ,behoorend ebi jhoofdstu k UIA. Indeelingde rgemeent eWeersel onaa rd e"bodemgesteldheid . A.VOLT E Grens:Tilligt e -Beuninge n -Rossum ,te nzuide nva nka ­ naalAlmel o -Nordhorn .Zandgrond .50 $grasland ,40 $bouw ­ land,10 $broekgronde ne nheidevelden .Slecht eafwatering . B.ROSSU M Grens:Berghuize n -Lemsel o -Nijsta d -Groo tAgel o - Volte.Zandgrond .50 $grasland ,40 $bouwland ,10 $broek - grondene nheidevelden . C.LEMSEL O Grens:Berghuize n -Gammelk e -Dulde r- Weersel o -Nijsta d Rossum.Zandgrond .50 $grasland ,40 $bouwland ,10 $heideve l dene nbroekgrond . D.WEERSEL O Grens:Reutu m- Groo tAgel o -Nijsta d -Lemsel o -Duide r- Pieringen.Zandgrond .50 $bouwland ,50 $grasland .. E.GAMMET.KT ! Grens:Berghuize n -Deurninge n -Duide r- Lemselo . Zandgrond.50 $grasland ,45 $bouwland ,5 $heidevelde ne n dennebosch.Zee rlicht e grondva nslecht ekwaliteit . F.DEURNINGE N Grens:Gammelk e -Berghuize n -Vliegvel d Twente (Lonneker) Hasselo.Zandgrond .40 $grasland ,40 $bouwland ,20 $bosc he heidevelden.Zee rlicht e grondva nmatige ,i nhe t oosten slechte,kwaliteit . G.HASSEL O Grens:Deurninge n- Lonneke r -Groo tDrien e -Klei nDrien e Woolde (Hengelo)- Born e -Hertme .Zandgrond .55 $grasland , 40$bouwland ,5 $bosc he nwalle nme takkermaalshout . BIJLAGEA ,behoorend ebi jhoofdstu k UIA (vervolg) H.KLEI NDRIEN E Grens:Hassel o -Groo tDrien e -Woold e (Hengelo).Zand ­ grond. 10%grasland ,30 $"bouwland .Klei nbedrij f aande n randva nHengelo ;mees tarbeiders . I.DULDE R Grens:Hertm e- Pieringe n -Weersel o -Lemsel o -Gammelke . Zandgrond.50 $grasland ,45 $bouwland ,5 $bosc he nwalle n metakkermaalshout .

(Naarmededeelinge nva n denRijks-Landbouwvoorlichtingsdiens t 1 teHengelo) . 38. HOOFDSTUKI V BEBOUWINGE NVERKEERSWEGE N

A.BEBOUWIN G Zooalsreed shierbove n isaangeroerd ,worde n denederzet - tingsvormeni nd egemeent eWeersel o"bepaal ddoo rd estruc ­ tuurva nlandscha pe n"bodem .He t isee nstree kva necht e esondorpen» Detalrijk e evenwijdig loopendebeke nhebbe n dewestelij ­ kehellin gva nde nOost-Twentsche nstuwwa luitgerafel d tot watKeunin g "bergsporen"noem t .D elanggerekt ehooger e eschgrondendaartussche nzij nva noudshe r dekerne nde rne ­ derzettingen.Daa rwerde nd eoorspronkelijk e loofbosschen geleidelijk gerooid;daa rvormd e dedikk e laaghumu sdoo r infiltratie inde nplaatselij k leemhoudendenbode mvrucht ­ bare teelaarde;daa rgin gdoo rd eglooiin g eengoed eontwa ­ teringverzurin gva nde ngron d tegen.D edrassig ebroeklan - denware ni nhe tgunstigst e gevalperiodie k geschiktvoo r hooiland enme nko ne rgee nhuize nbouwe nvanweg e devel e overstroomingen.D eschralere ,vlakker e gedeeltenbleve n heidevelden,di e evenzeeree nbelangrijk e functie inhe t landbouwbedrijfvervulde ne nzic hnie tleende nvoo rinten ­ sieverebebouwing . De liggingva nbouwesch ,groengronde ne nvel d tenopzicht e vanelkaa rbepaald ehe tnederzettingsbeel d derafzonderlijk e marken« Deoud eboerderije nwerde n gebouwd opde nran dva n denesch ,zo omogelij k dichtbi jd egroengronden ,d eratio ­ neelste liggingt.o.v .akker s engrasland .All eouder ene ­ derzettingeni ndez e gemeentevertoone nee nwezenlijk e over­ eenkomst indi talgemeen ebeeld . Doord eevenwijdig ebeke nzij nd eessche novaa lto tlangge ­ rektva n"7orm .D e lange zijdenworde nbegrens d doord eoud « groengronden,d ekort e doord evelden ,zooda ti nkie md evol ­ gende schematischeaanle gaanwezi gis .

E= esch G= groengronden V= vel d

1.H.J eKêuning:idem ,bl.5 4 39. Zooligge ni nee nkeurig eri jva nnoor dnaa r zuidd eeschdor - penVolte ,Rossum ,Lemselo ,G-ammelke ,Deurninge ne nHasselo . Debebouwin ggroepeer tzie ni nee nlo sverban dron dde nesch , methe t zwaartepunt opd escheidin gva nesc he noud egroen - gronden .Meesta lworde nd eeschgronde ndoorsnede ndoo rklei ­ newaterloopjes ,zooda te reigenlij k eenesschencomple xont ­ staanis .Bi jd ehooge rgelege nessche nword td esamenhan g echternie tverbroken ,omda td ebeekje szo odich tbi jhu noor ­ sprongno gnie tvoldoend eerodeerend ekrach thadden .Allee nbi j delaags tgelege neschdorpe nVolt e enGammelk eka nme nva nmeer ­ dere gescheidenessche nspreken .

1.Dez e envolgend e gegevenszij noo kfraa it ezie no pd e stafkaart 1 :50.00 0va n1884 . 40. Denzuiverste nvor m"bezitte nd ehoogst e eschdorpenLemsel o enRossum .Di tzij nechte rkranseschdorpe nme t één hoofdesch. Tenweste nva nde nRossume resc hlig the tRossume rveld ;te n Oostenhe tRossume rbovenveld .Lemsel oheef t ookno gee nvel d aand e overzijde derLemsele rhee kliggen .I nde nwestelijke n uithoek dermark eRossu m isdoo rontginnin gee nnieuw eneder ­ zetting ontstaanme t denveelzeggende nnaa mNijstad .Dez ei s niet inhe tbezi tva nee neigenlijke n esche nd ehuize nzij n erdu s onregelmatig gegroepeerd. Hoeweld e eschva nHassel o doortwe eheke ndoorsnede nwordt , istoc hd eeenhei dnie tverbroken ;hi jtoon tee nduidelij kaf - gerondenvor me nderhalv eno gee nvri jregelmatig ebebouwin g alskranseschdorp . BijDeurninge ni sd ebebouwin gdoo r dengrillige n eschvorm reeds samengesteldergeworden ,zooda tKeunin ge rzelf sreed s o eeneschdor pme tonregelmatig e groepeering inzie t .D ehui ­ zenzoeke nechte rtoc hme tduidelijk evoorkeu r deeschranden . Ookhie rheef tme nhe tDeurninger -e nhe tHassele rvel d inhe t westene nhe tDeurninge rbovenvel d enhe tOostervel d inhe t oosten. De eschgrondenva nVolt evalle nreed s inee nvierta lgrooter e eneenig ekleiner e esschenuiteen ,waaraa nblijken s degeolo ­ gischekaar td enabijhei d vande nDinke lnie tvreem d is.I n hetzuidweste nde rbuurscha pi sd e samenhang ind eessche ne n ind ebebouwin gno ghe t grootste.Ove rhe tgehee lgenome nka n hierechte ra lva nee nesschenzwermdor pgesproke nworde n•* , waarbijd ehuize nwee r langsd e eschrandengegroepeer dzijn . D©broeklande n enmede nligge ni nhe tnoordweste ne nnoordoos ­ ten;he tVolte rvel di nhe tnoorde ne nhe tRood eVel d inhe t zuiden.Du s degroepeerin g derdri e onderdeelen isno gnie t verbroken.

1.Zi ed eterminologi ebij :H.J.Keuning :idem ,bl.8 4 e.v. Opd ekaartje s zijnd e esschene nd evoornaamst e oudere boerderijenverzwaard . 2.H.J„Keuning :idem ,bl*113 . 3.H.J.Keuning :idem ,bl.113 . 41. Soortgelijke,maa rno gverde ri sd everbrokkelin gva nhe tland ­ schapi nd emark eDulder ,d eeenige ,di ebuite nd e"bovengenoem ­ deri jgelege nis .Bi jLo ovloeie nvel ede rbeke nsame ne nhe t daardoorveroorzaakt e "eilandlandschap"heef t eenige tientallen esscheni nhe tleve ngeroepen .Sommig ehierva nzij nslecht s één- mans-o ftweemans-esschen .I nhe t oostelijke deelde rbuurschap , dushe thoogst e gedeelte,i sd esamenhan gno ghe tgrootst e en zijnd eessche noo komvangrijker .I nno gsterker emat e danbi j Volte ishie rsprak eva nee nesschenzwermdor pme t eenster kver ­ spreidebebouwing .Voo rzoove re ri ndez emark eva n concentratie derbebouwin gsprak ewas ,richtt e dezezic ho phe tklooste rWeer - seloe nhe tkastee lSaasveld ,waarui td ehuidig ekerkdorpe nzij n voortgekomen. 42. Denaa mDulder ,hoewe ladministratie f ookno gva ntoepassin g opSaasveld ,word tn u inhe tspraakgebrui kgewoonlij k"beperk t tothe tnoordwestelijk e deelde rvroeger emarke . Degroengronde n dergeheel enederzettin gligge nlang sd ewest ­ ennoordgrens .Zi jvinde ni nhe tthansdrooggelegd eWesterike r broeke nBoerenbroe khu ngrootst euitbreiding .Dez euitbreidin g dergroengronde nheef t enkeleboerenbedrijve n dezerbuurscha p aanmerkelijk inomvan gdoe ntoenemen . Develdgronde nligge ngehee llang s denoost -e nzuidran d der marke. Degroot ewe gva nWeersel onaa rBorn e looptva nnoordoos tnaa r zuidwest ind elengt e overe nlang s ditesschencomplex ,waar ­ doorhi jme tzij nzijtakke neenig e aantrekking opd ebebouwin g heeftuitgeoefend . Debuurscha pKlein-Drien e isfeitelij k eendee lva nhe tbuite n degemeent e gelegenGroot-Drien e enmis tdoo r denabijhei d van Hengelo eeneige nkarakte ral snederzetting . Gedurende delaatst ehalv e eeuw ishe toorspronkelijk eneder ­ zettingsbeeld doorontginnin ge nontwaterin g -waardoo rme n voorbebouwin gnie tmee rallee no pd ehooger e grondenaangewe ­ zenwa s -ingrijpen dveranderd .D e ontginningdoo rkampaanle g inhe tvel dwerkt e deoplossin gde reschdorpe ni nd ehan d en bevorderde eenverspreidin g derbewoning ,wan t denieuw eboer ­ derijenvestigde nzic hbi jvoorkeu ro pee naaneengeslote n com­ plexgrond .D eommekee ri nde nlandhou wn a188 0dee dee ngroot e behoefte aangraslan d ontstaane ndaari nzij nvel e perceelen heideherschapen ,o pd ekaar te ni nhe tlandscha pkenbaa raa n derechthoekig e verkaveling.

Zoozijn.d eoud eheidevelden ,bossche ne nbroeklande n opd egren ­ zende rmarke ngrootendeel sverdwenen .D emeest e heidevelden vindtme n thansno g langsd enoord -e nd eoostgren s dergemeente , dochbijn a overaldoo rkampaanle greed sster kverbrokkeld .D e woeste grond enhe tbosc h"beslaa nthan si nd egemeent eno g een oppervlakteva n27 $va nhe ttotaa l .D egegeven sva nd eDirecti e

1.Land -e ntuinbouw-inventarisati e1939 . 43. vande nLandbou w (1931)v/aren :3,6 $"bosc he n23,7 $heide . De oudeboerenerve n methu nzwar e geboomtehoude nno gsteed s de eschrandene ngeve naa n deessche nee nzee rschilderachtig e omlijsting;hu ndonker e silhouetteeken tzic hi nde nvoorzome r scherpa ftege nd elicht ekorenvelde n enbegrens t dani nhe t landschapsbeeld denesc hde st eduidelijker .Daartegenove r staand enieuwer e ontginningsboerderijenwa tkaa le nkarakter ­ looso pd evlakker eruimte nva nvel d ofbroek . De ontwikkelingva neschdor pto tverspreid ebewonin g isd e laatste tientallen jarentegengegaa n doorhe tontstaa nva ndor ­ penron dd eparochiekerken .O pdi eplaat sva nhe tkranseschdor p ofesschenzwermdor pvon d danee nconcentrati e plaats.Wannee r deker kvoo r tweeeschdorpe nmoes tdienen ,wer dzi jgebouw dbi j degren stussche nd emarken .Zo overree s deparochieker kva n Rossumbi jd e grenstussche nRossu me nVolte ,e nd eparochieker k teWeerselo-Nijsta do pd egren stussche nDuide re nRossum .Dez e dorpenontstonde ndu s juisto pd egren stussche ntwe ebuurschap - pen. Afgezienva nd eklein eProtestantsch egemeent e teWeersel oval t degemeent euitee n invie r parochies:Weerselo-Nijstad ,Rossu m (metVolte) ,Deuminge n (metGammelk e enHasselo )e nSaasveld . AlleenLemsel obehoor tto t drieparochie s enKlein-Drien eval t onderHengelo . Geenva nd evie rkerkdorpe nheef tzic hoverigen s totee nbebouw ­ deko montwikkeld ;di eontbreek ti nd egeheel egemeent eWeerselo . In193 0telde nd edorpe ntezame nslecht s 162woninge n in'mino f meergeslote nbebouwin gtege n112 2woninge ni nd egeheel egemeen - te,d.i .slecht srui m14 $ !Bovendie n isd ebebouwin gde rdorpe n zeerlo se nweini gplanmatig .Voo ree nklei ndee lbestaa nzi jui t boerderijen.Bi jieder eker kligge ndri e cafe's;voort szij ne r deschoo le nhe tparochiehuis ,eenig ewinkel s (bakker,kruidenier , manufacturier,kapper )e nwerkplaatse n (smederije nreparatie-in -

1.Vaa kno gkenbaa raa nde nnaamsuitgan go p-in ko f-ing ;d ebewo ­ nersdroege nda nde nnaa mva nhe terv e enverwisselde ndie nbi j verhuizing. 2.Uitgav e C.B.S.Volkstellin g1930 . 44. richtingvoo rlandbouwwerktuieen .timmerma n enwagenmaker .

46. plechtige familie-ceremoniën (b.v.vererving » verloving) plaatsvonden ,waa r eenee dgezwore nwerd .D eheid ezijsche ­ penwerde n ingenomendoo rveestallin g en"bergplaats ,ware n dusruimte nva nd etweed e orde.I nruimte-indeelin g enfuncti e wasdi thui sdu svolkome nanaloo gaa nd eoud eker kme thaa r middenschip,zijschepen ,altaa re nkooromgan g . 1 Dati sd eoorspron gva nhe tz.g . "loshoes" ,waaro phe thui ­ digehui sno gteruggrijpt .Mensc he ndie rleefde n in één ruim­ te;va nhaa rplaat shi jde nhaar dko nd evrou w allesoverzien , wat eri ndi eeen eruimt e geschiedde:d ekinderen ,he thuishou ­ den,he tve e eneventuee lhe twerkvolk .Lang s deachterst ege ­ deelten derzijgevel s ensom slang sde nachtergeve lware nruim ­ tenafgeschote nvoo r"bedsteden ,weefkame r enmelkkamer ,d elaat ­ steme t eenachterdeurtj enaa r"buite no mgemakkelij k"bi jd epu t tekunne nkomen .D eslaapruimte nhadde nallee nklein eraampjes , dochgee nuitgan gnaa rhu iten ;d e"bedsted eva nde nboe re nd e boerin,di ei nhe tmidde n lag,ha dbovendie n eenklei nraampj e aand ezijd eva n dendee lo moo k 'snacht s zoonoodi g toezicht 2 ophe tve e tehebbe n .Di twoongedeelt ewa s dooree nplaveise l vanveldkeitjes ,vaa k infraai efigure ngeleg d eno phoogtijda ­ genme twi tzan dbestrooid ,onderscheide nva nde ngestampte n leemendeel . Boven deniendeu r droegd evoorgeve lgedenksteene nme the tjaar ­ talva nde nbou w end einitiale nva nde neerste nboe re nzij n vrouw,ove ronz e oostgrens ookvaa kme t eenspreu ke nfraa i snij­ werk.D estiepel ,d epaa li nd e grootedubbel e deur,ha d eenbij ­ zondere symbolische beteekenis.Hetzelfd e goldva nhe tgeveltee - ken,da tde nto pversierd e enwaari nheidensch e enChristelijk e zinnebeeldendooreengemeng dzijn ;va nd eeerst e ontmoetme nvaa k levensboome nzonnerad ,va nd etweed ekrui s enmiskelk . Merkwaardig isnu ,ho ed ehooger e eischen,di eme n langzamerhand aanhe tleve ngin gstellen ,gelei dhebbe nto tee nuitbreidin g vanhe twoongedeelt e ,di ezoove rging ,da te rletterlij k een ommekeer inhe thui splaat sgree pe nme ndi tgedeelt e devoor ­ zijde gingnoemen .He tkree gee nafzonderlijke n toegang,di e

1.W.Lindner :idem ,bl.10 8e.v . 2.W.Lindner :idem ,bl.44/ 5e n67/71 . 3.C.V.Trefois :idem ,bl.99 . 47. thansvoordeu rheet .Maa rd eecht eTwentsen e"boerderi jtreed t men"binne ndoo rd eniendeur ,di eoo ki nde nrege lnaa rde nwe g toegekeer dis .D e"boe rmoe thie rimmer sva ngebrui kmake no m zijnverspreid eakker st e"bereiken .D ebelangrijkst everande ­ ringi nhe thui swas ,da td escheidin gtussche nhe tbedrijfs - enhe twoongedeelt eversterk twer ddoo rhe taanbrenge n

15

^1 " 12 4 12 / \ (| 14- 12 -/i3 3 + 11 RSKK&N • 74;5

7 . 2 i 9

1 i i i 8

'2^ ^L. i^.l • ^\ . •• N

Oud-Saksischeboerderi j TegenwoordigeSaksisch eboerderi j (Loshoes ) (metaanduidin gva nuitbreiding ) (naarClemen sV.Trefois ) 1.niendeu r 6.weefkame r 11.kame r 2.dee l 3.haar d 7.jongveestailin g 12.slaapkamer s 8.paardensta l 13.keuke n 4.waschho k 14.woonkeuke n 5.melkkame r 9.koesta l 10.bedstede n 15.bovenkame r vanee nmuur ,waarbi jd ehaar dva née neindgeve lnaa rdez emuur , destapel ,verhuisd ee nva nee nschoorsteen ,ee nbozem ,voorzie n werd.D eweinig e«loss ehoezen« ,di ee rthan sno gi ngebrui k zijn,ka nme nuiterlij kherkenne naa nd eplaatsin gva nde nschoor ­ steenbove nde neindgevel . Menka nzic hd eontwikkelin gva nhe twoongedeelte ,oo kv/e lkamer ­ vakgenoemd ,oo kvoorstelle nal see nuitbreiding ,va nd estrak s 48. nog tersprak ekomend e"bovenkame rove rd egeheel e"breedt eva n dengevel . Nevenstaande afbeelding zoudaarvoo rhe t"bewij s kunnenzijn ,doc hdi ttyp e iszeldzaam . Zooontston d dez.g .woon ­ keuken.Bi jd egrooter e boerderijenvervul tdez e defuncti eva npronkkame r enword t zijdu sallee no p "bijzonderedage ngebruikt . Loshoe sme t"bovenkame r Devloe r is"betegeld ,even - alsd eschou wo fschoorsteen ;d ewande nzij ngewoonlij kgepleis ­ terd enversier dme theiligenbeeld ,religieuz e prenten,omlijst e familieportretten,ee nherinnerin g aand ezilvere nechtvereeni - ging ofee ndiplom ava nde nlandbouwcursus .Vaa kbeva t dewan d eenvitrin eme tpronkservies ,koper -e ntinwerk ,enz .I nd e echte,ouderwetsch-degelijk ewoonkeuke nmoge nal spronkstukke n hetkabinet ,he t jachtgeweer,d ehangklo ke nd eletterla pnie t ontbreken,maa rdez everdwijne n tochmee re nmeer .Daarentege n hebben erd enaaimachin e. ,e nsom s denieuw efiet shu nintred e gedaan.Merkwaardi g isd egroot euniformiteit ,di eme ni nd ein ­ richtingde rwoonkeuken s aantreft.I nd enieuwer eboerderije n dringend esteedsch eameublemente nreed sdoo r enal steeke nva n welvaarthoor tme nda nva nde nschoorsteenmante lde nWestminste r slagde rpendule . Als dewoonkeuke nweini g gebruiktworât ,heef tzi jlich tiet s kouds enongezelligs ,med e doordat degordijne n steeds teve r zijnneergelate n end eboome nvoo rhe thui s tevee llich tweg ­ nemen.I nda tgeva lwoon tme nofwe lo pde n deel,waa rhe tfor ­ nuis dantege nd emuu rva nhe twoongedeelt e isgeplaatst ,ofwe l inee nafzonderlijk e zijkeuken,di eo phe twaschhp k ofd emelk - kameraansluit ,ofwe lee nenkel emaa l (somsallee nde s zomers) inee nstookhut ,di ebuite n losva nhe thui sstaat . Indiend eouder sva nde nboe rbi jhe tgezi nbleve ninwonen , werdvroege rdikwijl stege nde nvoorgeve l eenafzonderlijk eka ­ mer gebouwd onderee nkleine rda ki nhe tverlengd eva nhe tgr>.• - 49« te,d ez.g ."bovenkame r . Bijd ekleiner e"boerderije nspeel the t geheelemen sch elijk e levenzic ha f ind ewoonkeuken .Aa nd e zijkanten,waa rd e weefkamer thansverdwene n is,bevinde n zichda nd eslaapka - mertjes,di en ureed svri jalgemee n deoud ebedstede nhebbe n verdrongen. Alleboerderije nhebbe ndezelfd ehoofdindeelin gva nhe tbe ­ drijfsgedeelte .Aa nd eeen e zijdeva nde ndee lbevind tzic h dekoestal ;d ebeeste nstaa nme tde nko pnaa rde ndee lge ­ keerd;d emes tka ndoo rdeurtje s ind ezijmure nverwijder d worden.Aa nd eander ezijd e ligtd epaardenstal ,waarnaas t eenkalverho k ofee nbergplaats ;d emelkkame ro fhe twasch - hokgrens twee raa nhe twoongedeelte . Demeest eboerderije nhebbe nno gee nafzonderlijk e schuur alsvarkensstal ,voo rhe tstalle nva nvoertuige ne nwerktui ­ gene nal sverder ebergruimte ,b.v .voo rbrandhout .He tkip ­ penhoklig tmeesta llo sdaarvan .He tgraa nword ti nde nre ­ gelbuite no pee n vaardig gebouwden bult opgetast ombi j kleinehoeveelhede n met deeige nmachin e afgedorschtt eworden . De allergrootsteboer ­ derijenvorme nee n heelcomple xva nschu ­ ren,stallinge ne nwa ~ genloodsen,waarbi j zooveelmogelij kalle s onderda kword tgebracht . Middelgrooteboerderi j Soms isd edee lverdubbel d enoo khe tvoorhui s ind ebreedt euitgegroeid . De oudereboerderije nzij nzwaa re nsolid e gebouwd,gefundeer d opgroot eblokke nBentheime r zandsteen.Zi jkunne nd eeeuwe n trotseeren,zooda tme nn uno gsom swe ld eoud egebinte nva n^af ­ braak gebruiktvoo rnieuw e huizen.Zi jbestaa nui tzwar eeike n balken,ru wbewerkt eboome nva nhe teige nerf .Vaa k ontmoetme n

1.Dez enaa mwijs tno g opd eoud eboerderij»indeeling :he tboven ­ einde,de rboerderi jlag ,evenal sbi jee ntafel ,tegenove rde n hoofdingang. 50. noghe teike nvakwerk ,herinnerin gaa nd eleeme nmuren ,di e menno gee nenkel ekee raa nschure nvindt .Vaa kzij ndez eoo k vanhou t- vooral ,indie nhe t oudeschaapskooie nzijn . Vroegerstonde nd e"boerderije nmeesta li nd elaagte ,o mhe t daktege nde nwin d te"beschutte n .D enaast e omgevingwa s dansomtijd sv/eini gminde r danee nmodderpoel .Than s zoektme n juistd ehoogere , drogeplaatse nop ,wa t"b.v . inhe twestelij k deelva n Duiderduidelij kt ezie nis . Denieuw e"boerderije nzij n veellichte rgebouw dme thu n "balkenva nnaaldhout ,maa r zijzij nwe l"bete rgefundeerd . Architectonisch zijnzi jmeest ­ alweini gfraa ie nd ekleiner e Grooteboerderij ;he thoofd ­ naderensom sbedenkelij kdich t gebouwme tdubbele ndee lda ­ teertva n1917 ;d eoud e schuur totrevolutiebouw ,ondank she t vertoontdaarentege nhe t zui­ schijnbaarluxueuz e gebruikva i vere Twentschetype . "kathedraalglas"TD ehedendaag - seheboerderijenbou wheef tno gee ngroo tarbeidsvel d vóórzic hi i decombinati eva nd eo ptraditi e gegronde schoonheid,karakte re ] degelijkheidme td emodern e eischenva nsamenleving ,bedrij f en hygiëne.D e slaapgelegenheid isveela lonvoldoend e ennie tbere ­ kend opd evel ezee rgroot e gezinnen.D eboe ri se rmoeilij k toe tebewege n ombove nt egaa nslapen ;da ti she mt eve rva nhe tv e Zoozie tme nsom sslaapkamertje so pde ndee lverschijnen .Ui thy ­ giënischoogpun tzij nda tongewenscht e toestanden,temeer ,daa r ophe tgebie dva nstalverbeterin g ookno ghee lwa t tedoe nvalt . Weliswaar zijnd eoud epotstalle nverdwenen ,maa r somszie tme n nogstallen ,di ee raa ndoe ndenken .Oo kd eprivate n zijnbijn a steedsgehee lonvoldoende .

1.H.A.Huender :Schet s landbouwbedrijf inGraafschap ,Twent ee n Salland,bl.388 ;W.Lindner :idem ,bl.1 1e.v . 51. De"bemoeieni sva nd eoverhei d zalhieri n stelligno gver ­ dereverbeterin g"brengen ,zi jhe tlangzaam ,wan t deTwent - sche"boe ri s"behouden de n"blijf ti nzij nhar tgraa g"bi j hetoude ,a lza lhi jme tzij nmon d gemakkelijkd enoodzaa k vanverbeterin gteamen . Tenaanzie nva nd e"bebouwin gzelv e zalhe t gemeentebestuur zichi nd eeerst e plaatsme t dedorpe nbezi ghouden .He t lagi nd ebedoelin g omterston dn ade noorlo gee nvierta l dorpskommenvas tt estelle n (Weerselo,Rossum ,Deurningen , Saasveld)e nd ewoninge nva nmiddenstander s enrentenier s voortaanallee ndaa rto e telaten .Ee nuitbreidingspla ni s inbewerkin g endaarme ehoop tme nd ebebouwing ,di evoora l inDeurninge nvee lt ewensche n overlaat,i ndoelmatige rba ­ nent eleiden .O.a .doo rde nbou wva n eennieu w gemeentehuis ind eontworpe nko mva nWeersel obi jd eR.K.ker kwi lme naa n degemeent e eenaanzienlijke rcentru m geven.Daa rd egemeen ­ teWeersel o eensterk e onderbezetting vande nhandeldrijven ­ denmiddenstan d heefti nverhoudin g toton sgeheel e land,i s eri nhe tdor pplaat svoo r eenflink euitbreidin gva nde n winkelstand . Doorhe tgroot e overwicht derboerderije n -i n193 9teld ed e o gemeente 1.088boerderije n opee ntotaa lva n1 8279wonin ­ gen^ - doe the teuve lde rlintbebouwin g zichi nd e gemeente Weerselobijn anie tvoor .Allee ni nd ebuurtscha pKlein-Drie - ne onderde nroo kva nHengel o ise reenig e sprakeva naa n denwe gnaa rOldenzaal ,doc hi nverhoudin g totd eliggin ge n debelangrijkhei dva ndeze nwe geigenlij kweinig .Overigen s heeftdez e grooterijksweg ,di edoo rdri ebuurtschappe n6 k m langove rWeerselosc h gebied loopt,merkwaardi gweini gaan ­ trekkingo pd ebebouwin guitgeoefend .He t ist ehopen ,da t verdere overheidsmaatregelennopen sd ebebouwin gzic hzulle n baseereno phe tno ggave ,oorspronkelijk e karakter derneder ­ zettingen. 1.Zi everde rhoofdstu kVI I 2.Landbouw-inventarisati e 1939 3.Gegeven s gemeentelijkwoningregiste r 1942;d elaatst eja ­ rensind s193 9i se ruiteraar d zeerweini gbijgebouwd . 52. B.VERKEERSWEGE N Deverhardin gde rwege n ismeerendeel sno gva n jongenda ­ tum.I n188 4"beza td egemeent eWeersel o -afgezie nva nd e rijkswegenAlmel o -Hengel o enHengel o -Oldenzaal ,di e alleend eperiferi e dergemeent eberoere n -slecht srui m 1 kmhard eweg ,nl .va nhe tStif tWeersel ovi aPieringe n naarAlmel o enTubbergen ,welk ewe gverde r overTubbergsc h gebied liep.Verde rmoes tme nhe tdoe nme t deoud ezandwe ­ gen,di evaa kmoeilij kbegaanbaa rwaren :i nde ndroge ntij d mul,i nde nnatte n tijdmodderig .D ebelangrijkst e hiervan warend ePostwe gva nOldenzaa llang sSaasvel d enWelevel d naarZendere n enAlmelo ,d eOud edij kva nOldenzaa love r denDeurninge resc hnaa rDelden ,d eBornsch e dijkva nOot - marsumove rhe tStif tWeersel onaa rHertm e enBorne ,e nten ­ slotted eOldenzaalsch e dijktussche nde nRossumer -e nde n Lemseleresc hdoo rva nOotmarsu mnaa rOldenzaal .T eoordee - lennaa rd ebreedt e zijnd ebeid e eerstgenoemdevermoede ­ lijkoud eHessenwege ngeweest . Demoderniseerin gva nhe twegenne tdateer tpa sva nkor t vóórde nvorige nwereldoorlog .He teers twerde n dewege n vanWeersel o overLemsel onaa rOldenzaal ,va nWeersel o over Saasveldnaa rBorn e enva nOotmarsu m overRossu mnaa rOlden ­ zaalverhard .D e eerstewe glie pnie tmee rlangs ,doc hdwar s overde nLemsele r esch,d e tweedevolgd e deoud eBornsch e dijk end ederd ekwa mnie t -zooal sd eoud e zandweg- te nwes ­ ten,doc hte nooste nva nde nRossume r escht eliggen ,waa rhi j medehe tdor pRossu m inhe t levenhiel proepen . Kortentij dlate rkwa md ewe gva nHengel o overDeurninge n naarWeersel o totstand . Ditne tva nprovincial ewege nheef tsind s denvorige n oorlog nogd evolgend euitbreidin g ondergaan:d ewe gva nWeerselo - ITijstadove rAgel onaa rOotmarsum ,welk e bijd edubbel e sluis teReutu md eoud eBornsch e dijkkruist ,d egroot ebochtafsnij ­ dingbi jSaasvel dva nde nHoordijke r eschto the tSaasvelde r Molenvene ni nd ederd eplaat sal ssluitstu k dewe gva nDeur ­ ningenlang she tnieuw evliegvel d Twentenaa rEnschede . Daarmee"beslaa nd erijkswege n thansee nlengt- eva n6-.. ÜIon .e n deprovincial ewege n eenlengt eva n3 9, 4km .Doo rhe tontbre - kenva n eenech t centrumdorp ind egemeent ehebbe ndez e wegen vooree ndee lallereers tbeteekeni svoo rhe tdoorgaand ever ­ keer enzij nzi joo knie topzettelij k ophe tdor pWeersel o geconcentreerd.D erijkswege nhe"b"be nvrijwe l inhe tgehee l geenlokal e"beteekenis . Daarom isva ngemeenteweg e nog eenaanvullen d lokaalwegen ­ netaangeleg d voor deonderling e verbinding der"buurtschap ­ pen.D e"belangrijkst ezij nd ev/ ege nva nLemsel onaa rRossum , vanDeurninge nnaa r Gammelke,va nHassel onaa rBorn e enva n Rossumnaa rVolte .Dez e laatste enno gvel ekorter ewege n loopendoo dbi jgroepje sva nslecht senkel eboerderijen .Di t gemeentelijkewegenne theef t eentotal e lengteva n32, 8km . Hettotal ewegenne t omvatdu see nlengt eva n 78,2km ,d.i . eenwegendichthei d van73 5m/k m .A li se r inde njongste n tijdvee lto tstan d gekomen,volmaak t ishe tno gnie tt enoe ­ men,voora lnie t tenopzicht e vanhe tlokal everkeer .E rbe ­ staanno ggee nrechtstreeksch everbindinge n tusschenWeersel o enRossum ,tussche nSaasvel d enDeurningen ,tussche nDeurnin ­ gene nRossum .Voo rde nhemelsbreede nafstan dva n6 k m tus­ schenDeurninge n enhe tgemeentehui sheef td ehard ewe gbijn a 9 kmnoodig .D e geheeleruimt e tusschenWeerselo ,Saasveld , Borne enDeurninge nword tdoo rgee nenkele nharde nwe gdoor ­ sneden. Sommige dersecundair ewege nzij nrijkelij kbochti gvoo rhe t moderne snelverkeer.Zi jvoege nzic hveela lnaa rhe trelief , deverkavelin gva nde nbode m ende nvor mde rnederzettingen . Daardoor passenzi jzic hwe lfraa ibi jhe t landschapaan ,b,v < inhe tfijngemodelleerd eDuider .Waa rzi jove rd eessche nloo ­ pen,heef tme nhe nterech t geen beplanting gegeven; derecht e eindendaarentege n zijnto tlane nbeplan t .D erijkswegen , dierech tto erech taa nd egrooter e plaatsenverbinden ,zij n ook infraai e lanenherschapen .Hiero pzij n ook strategische overwegingenva ninvloed ,ni . decamouflag e van transporten

1.Zi e o.a.:G.A.Overdijkink :Lang s onzewegen ,bl 944 e.v, 54. tegenaanvalle nui td elucht .Daa r deondergron d derwege nmee ­ rendeelsui tzan dbestaa te nhe tonderhou d"behoorlij kis ,ver - keerend emeest ewege n ingoede nstaat .D erijkswege n"bestaa n uitklinker s ofbeton ,d eoverig ewege nmeesta lui tasfalt . Ondanks Weerselo•sgeografisc h centraleliggin g inTwent e gaat hetgroot everkee rlang s derande n dergemeent e enlig tdez e betrekkelijk geïsoleerd.He tontbreke nva nbelangrijk ebevol ­ kingskernenbelemmerd e deopkoms tva n openbarevervoermiddelen . Despoorwe gheef tvoo r dezegemeent ebeperkt ebeteekenis .D e spoorlijnHengel o -Oldenzaa lloop t6 k move rWeerselosc hge ­ bied,doc hbezi to pda tbaanva k geenstation .D e gemeente Is . duso pd estation sOldenzaa le nHengel oaangewezen .Allee nvoo r vracht-e npersonenverkee r tusschenhe tdor pWeersel o enhe t Westenkom tAlmel o inaanmerking . Ondanks enkelemislukt e pogingen omd egemeent e inhe tautobus - verkeer opt enemen, beschikt ehe tdor pWeersel o totde noorlo g niet overee nopenbaa rvervoermiddel . InI94 6i sWeersel o eindelijkwee rui tzij nisolemen tverlos t doord e openingva nee nviermaaldaagsche nautobusdiens t Almelo- Albergen -Pieringe n -Weersel o -Lemsel o- Oldenzaal .Daardoo r isvoo rWeersel on a OldenzaalAlmel owee rwa tmee ro pde nvoor ­ grond gekomenal scentrum ,te nkost eva nHengelo . Wezenlijk gunstiger lagend edorpe nRossu m enDeurningen .Zo o konden ziji nhe tne tva nopenbar e verkeersmiddelen opgenomen worden.Rossu mha d eenhalt eaa nd estoomtramlij nOldenzaa l- Denekamp,doc hdez e lagt eve rva nhe tdor p (2km )o mvoo rper ­ sonenvervoerva ngroot ebeteekeni s teworden .I n193 7wer d dit derhalve opgehevene nblee f delij nallee nbestaa nvoo rvracht ­ vervoer;voora lwa s ditva neeni gbelan gvoo r denaanvoe rva n brandstoffen enkunstmest .Tijden s denoorlo g isechte roo kdi t gestaakt enzij nd erail s opgebroken.Than s isme nvoo rhe tper ­ sonenverkeeraangeweze n opde nautobusdiens t Oldenzaal- Ootmar - sum,di e doorhe tdor pzel fkom te ndagelijk s eenvierta lkeere n vicevers arijdt .Deurninge nheef t oprui m2 k mafstan d elkuu r debusdiens tHengel o -Oldenzaa lte rbeschikking «

Deopenbar everkeersmiddele n zijndu szee rbeperk t enzi jver - 55. toonenno gsterke rda nhe twegenne the tverschijnsel ,da te r geenrechtstreeksch everbindinge n tusschend everschillend e dorpende rgemeent ebesta'an . Hètvervoermidde li ndez e gemeente isda noo kd efiets .D ege ­ meentewordt'doorsnede ndoo ree ndich tne tva nfietspaden ,me t gemeentesubsidie in"behee rhi jd eRijwielpad-Vereenigin g Twenthe.D e totalelengt ehierva n"bedraag tongevee r20 ®k mi n degemeente .Practisc h iedereenheef t eenfiet s enee n"boer , diehe teve ndoe nkan ,heef te rtwee :éé nvoo rhe twer ke néé n vooruitgang .D ekindere n gaanva nhe t"begi na fpe rfiet snaa r school.He t juisteaanta lfietse n ind egemeent e isnie tn at e gaan,maa rza lmisschie nwe lee ngemiddeld eva néé npe rinwo ­ ner"benaderen .Me ngaa t perfiet s opfamiliebezoek ,pe rfiet s naard emarkt ,pe rfiet snaa rde ndokte re nhe tgemeentehuis , perfiet snaa rd eker k ennaa rschool ,pe rfiet snaa rd efa - "briek,al sme nwerkforen s is,e nnaa rhe tland ,al she tnie t naastd edeu rlig t- e ndoo rhe tversnipperd e grondhezitlig t ditsom sve rweg ,zooda the tka nvoorkomen ,da tme no penkel e kilometersafstan dmoe t gaanmelken . Hetvrachtvervoe r tewate r speelthinne nd egemeent ebijn a geenro lmeer .I hhe tkanaa lAlmel o -Noordhor nzie tme n slechtszelde nschepen ;ee nenkel emaa lkom tee nschi ptur f brengen enstobbe nhalen .He tvervoe r gaatno gsteed sachter ­ uit,zooda the tkanaa lzelf snie tmee ro pd eoorspronkelijk e diepteword t gehouden.He tzo uzij nbeteekeni sallee nkunne n terugkrijgen,wannee rNoordho m aand eander e zijdeva nd e rijksgrens lage nmisschie nbi jd e doortrekkingva nhe tTwente - Rijn-kanaallang sAlmelo . Deaanvoe rva nmassa-goedere nt ewate r geschiedt thansuitslui ­ tendlang she tTwente-Rijn-kanaa lto tHengelo ,waa roverladin g opvrachtauto' s of-wagen smoe tplaat svinden .D e ontworpen zijtakva ndi tkanaa lnaa rOldenzaa lza lslecht s denuiterste n zuid-oostelijkenran d dergemeent eberoere ne nvoo rhaa rdu s nauwelijks eenverbeterin gbeteekenen . Tercoördinati eva nhe tverkeersweze n inTwent ewer d in192 7 eencommissi e inhe tleve ngeroepen ,di eto ttaa kha dee n streekplan teontwerpen .Al sgevol g daarvankwa m in193 5ee n 56. rapport inzake eengewestelij k planvoo rTwent e gereed . Indi trappor ti sd e commissieva n oordeel,da tvoo rhe t ver- • 2 keervolstaa nka nworde nme td e"bestaand espoor -e ntramwege n . Nad evolledig euitvoerin g derTwente-kanale nza lhe tne tva n waterwegen geenuitbreidin gmee rbehoeven ,"behouden s eventueel metee nkanaa lva nEnsched enaa r eennieu wsteenkolenmijnge - "biedi nde nAchterhoe k"bi jWinterswij k . De commissie"beperk thaa rpla ndu sverde rto td elandwegen , omdatzoowe lvoo rhe tpersonen- ,al svoo rhe t goederenvervoer (voorzoove r"bi jhe t laatste deplaat sva nbestemmin gi nde n jongstentij dnie tdirec taa nhe twate ri skome n teliggen )o p eengroot e toenemingva nhe tautoverkee rgereken dmoe tworden . Weerselowa soo kvóó rde nhuidige n oorlogee ngemeent eva n stillewegen .Ee nenkel e automoch tva nAlmel onaa rOldenzaa l denkorteren ,doc h"bochtige nwe g overWeersel okiezen ,verde r bepaalde hetweggebrui k zichallee nto tplaatselij kverkee r enontmoett eme ne rslecht sd eauto' sva nde ndokter ,de nvee ­ artse nde nhandelsreiziger ,d evrachtauto' sva n denboeren ­ bond end ethermochemisch efabriek ,d ebespanne nwagen sva n denmelkrijde r enva nde nboer ,di ezij noogs tbinnenree d of turfva nd ePleringe rslui sha d gehaald. Afgezienva nd erijkswege nheef tgee nenkel ewe g ind egemeen ­ teWeersel o eenverkee rva nmee rda n50 0to npe rda g (tegend e drukstewege ni nTwent e4.00 0to n .He tgewestelijk e plan heeftda noo kallee nd eprovincial ewe g (Almelo en Tubbergen-} Pieringen -Weersel o -Oldenzaa li nhe tpla nopgenome ne nd e eenigevoorgesteld ewijzigin gbestaa tui tee nwegomleggin g ter lengteva n30 0m ,waardoo r eenboch tbi jhe tStif tWeersel o wordtafgesneden . Hettegengaa nva nd elintbebouwin g langs dehoofdwegen ,ee nb« - langrijkonderdee lva nhe t gewestelijke plan ,i svoo rWeers'- -

1.Rappor tva nd eCommissi e inzake eenGewestelij k Planvoo r Twenthe,1935 . 2.Idem ,bl.6 . 3.Gewestelij kPla nTwenthe ,bijlag e37 . 4.Idem ,bl.18 . 57. loallee ni nd e"buurtscha pKlein-Drien eva n"belang . 'Volgensd e commissiemake n deland"bouw" belange ni nTwent e tenslotte geenverder e planmatigevoorzieninge nnoodi g~ . Datgeld tdu s inhe t"bijzonde rvoo rhe t"bi juitste kagra ­ rischeWeerselo .

Oude"boerderi j"bi jRossu m

1.Idem ,"bl.20 . 58. HOOFDSTUKY DEBETREKKELIJK ESOCIAL ELIGGIN GVA ND EGEMEENT EWEERSEL O Demarken ,waarui td ehuidig e gemeenteWeersel oi svoortgeko ­ men,lage nva noudshe ri nhe trichteramb tOldenzaal ,da tsa ­ menme the trichteramb t Ootmarsumde nNoordoosthoe kva nTwen ­ tevormde .Di t gebiedwer d doorhe tLattropsch evennengebie d enhe tLutte rstuifzan d langsde nDinke lgescheide nva nhe t Over-Bentheimschee ndoo rhe tgroot eveengebie dbi jSibcul o vanSälland .Naa rhe tNeder-Bentheimsch ee nnaa rhe toverig e Twentela ghe tgeografisc hechte ropen ,zooda the tallee n dooree nhistorisch e ontwikkeling eenzeke reige nkarakte r kreeg.Hede nte ndag evind t ditzij nbelangrijkst euitdruk ­ kingi nde nvrijwe lalgemee nheerschende nRoomsch-Katholieke n godsdienst,i ntegenstellin gto the toverwegen dProtestant - sche ofgemengd e overige deelva nTwent e enhe tgehee lPro - testantscheBentheim . Zooalsreed si nhe teerst ehoofdstu k isuitee ngezet ,hin g hetbehou dva nNoordoost-Twent e voorhe tRoomseh-Katholicism e samenme t eenhistorisch e gebeurtenis:d eheroverin gva nOlden ­ zaaldoo rd eSpanjaarde nvóó rhe tTwaalfjari gBestand .Daa rd e invloedssfeerva nOldenzaa lnaa rhe tzuidweste nto e geleidelijk afnamte nbat eva nd eander eTwentsch e stadjes,i soo kd ege - loofsgrensnaa rdi ezijd enie tscherp :Borne ,Hengel o enDelde n 2 zijnthan s godsdienstig gemengd .Med e doordie n geleidelijken overgangi sd eban d tusschendez ebeid e deelenva nTwent e steedshech tgebleven . Indie nNoordoosthoe kva n Twentena mWeersel o een centrale plaatsin :he twer ddoo rvie rbelangrijk e postwegendoorsnede n -1 Devla kbuite nWeersel o gelegenvestin gOldenzaa lwa she tbe ­ langrijke centrum,waa r zeswege nsame nkwamen .Toe nechte ri n

1.Allee nHaaksbergen ,da taltij d ietslosse rva n Twenteston d enda taa nhe tBisdo mMunste rgrensde ,is -oo kvoo rmee rda n 2/3R.K . 2.Gemeng d= al sgee nde rgodsdienste n de2/ 3va nhe ttotaa l overtreft. 3.Zi ehoofdstu kIV ,bl.48 . 59. dennieuwere ntij dhe tverk eer scentru mzic hva nOldenzaa l naarHengel overplaatste ,werde nd egroot ewege ne nspoor ­ wegen"buite nd egemeent eWeersel oo mo flang shaa rrande n aangelegd. Relatiefi sdu she tisolemen tva nWeersel o toegenomen,ter ­ wijlhe tgebie dthan snie tmee rda nduidelijke n invloedva n slechtséé ncentru mondergaat * Datzij nd eredenen ,waaro m inde nmodernen ,nivell ee rende n tijdWeersel o zooster kzij nhomogene ,ech tTwentsch ekarak ­ terheef tkunne n"behouden .Zoolan gTwent ei nzij ngehee lge - isoleerd lag,deeld eWeersel o ind econtacte nme tdi tgewes t enna mhe tdu she tgewestelijk ekarakte r end egewoonte naan . Toenhe tisolemen tva nTwent everbroke nwerd ,kwa mWeersel o juist"bezijde nde ngroote nstroo mva nhe tverkee rt eligge n enko nhe tdi teige naspec tva nhe tsocial ee ngeestelijk e levento to pgroot ehoogt e ongerept"bewaren . Reedseerde rwer duiteengezet ,ho ehe toud e"boerenbedrij fi n Twentegehee lo pd ezelfvoorzienin gwa s gericht ,zooda td e contactenme td e"buitenwerel dvoo rd e landbouwende bevolking zeerbeperk tbleven . Dati sthan sdoo rd eomwentelin gi nhe tlandbouwbedrij f en doord eontwikkelin g dervervoermiddele nwe lgrondi gveran ­ derd.O pall e gebiedenva nhe tdagelijksch eleve nbestaa nn u contactenme td eomgeving .Di tmóg eblijke nui tee npuntsge ­ wijzebeschouwin gva nd evoorkomend e behoeftende rbevolking . Demarktplaat svoo rd eboere ni sOldenzaal ;allee nvoo rd e zuidelijkebuurtschappe n spelenHengel o enEnsched e eenrol , langsde nnoordran d dergemeent e ookeenigszin s Tubbergen, Hengelo isminde rbelangrij kda nme nzo uverwachten ,omda t dezeplaat sdoo rhaa rsnell eopkoms tee ntalrijk e "import"- bevolkingtelt ,di egee nhistorisch e bandenme td e Twentsche boerenbevolkingbezi te nwaa rhe twinkelpersonee l ookgee n dialectspreekt .I nTwent e zijnd eveemarkte nbeslissen dvoo r hetmarktbezoek » Ind e jarenv<5d r193 0wa sHengel ohiervoo r

1.Zi ehoofdstu k III,bl.32 . 60. eentijdlan gzee ri ntrek ,doc hdoo rde nt emodern-zakelijke n opzetva nhe tmarktweze naldaa rkeerde nd ehoere nwee rteru g naarhe tmee rgemoedelijk e Oldenzaal.Dez eplaat s"bezi tthan s naRijsse nd egrootst eveemark tva nTwente .Voora lnaa rÖlden - zaalgaa nd evrouwe nvaa kmee ,zooda tdaa roo kverder econtac ­ tento tstan dkomen * Elkde rvie rkerkdorpe n"bezi tee n"boerenleenbank ,doc hd ege - heelegemeent etel tgee nnotari se ngee nveearts .Voo rde nno ­ taris isme naangeweze no pOldenzaal ,Hengelo ,Borne ,Ootmar - sume nTubbergen ;voo rde nveeart s opOldenzaa le nBorne . Degebruiker sva nwinkelware nhetrekke ndez esteed smee rui t denopkomende nplaatselijke nmiddenstand .Verde rkome ni nd e gemeentevel evoo reige nrekenin gwerkend erondreizend even ­ tersvoor ,di ei nd egemeent ewone n end eware n ind eomliggen ­ deplaatse n inkoopen.Groot efiliaalzake nsture nhu nbestel - fietsenwe ld egemeent e in,waa rzi jhu nvast eklante nhebben « Zijkome nui tHengelo ,Oldenzaa le ni ngering emat eui tAlmelo . Degeheel e gemeente teltslecht s één slager,zooda tme nhe tbe - noodigdevleesc hgrootendeel sva nelder shetrek t enwe lvoora l uitOotmarsu mme tzij nvel eslagers .Ee ndee lde rinkoope n (b. v.kleeding )geschied t doord evrouwe nhi jmarktbezoek .D ewin ­ kelfrequenti ei si nWeersel oda noo kgering :£é nwinke lo p 129inwoner s . Voorinkoope n inhe talgemee nvertoon tEnsched enaa rd emeenin g vanplaatselijk e deskundigenvoo r deze gemeenterelatie fd e snelstetoeneming . Bodedienstenbestaa n ero pOldenzaal ,Hengelo ,Enschede ,Almel o .enOotmarsum . Ind egeheel e gemeente isslecht s één arts gevestigd,zooda tme n zichverde rwend tto tOldenzaa le nvoort sto tBorne ,Hengel o en Ootmarsum.D eziekenhuize ne nspecialiste nzij ngevestig dt s Oldenzaale nHengel o (beideR.K .ziekenhuizen) ,terwij loo khe t nieuweR.K.ziekenhui si nEnsched ebegin tt etrekken . Ind egemeent ezel fbestaa ndri ewijkgebouwe nva nhe tWit-Gel e Kruis;i nhe tdor pWeersel o ishe tGroen eKrui s daarbijaange -

1.Bedrijfstellin g1930 ;zi everde rhoofdstu kVII ,"bl.150/1 . 61. sloten. Dekerkelijk e indeelingrich tsic hnaa rd evie rparochies , dochdez edekke nzic hnie tme td egemeentegrenzen ,zooal s in hoofdstukI reedsuiteengeze t is.D erande nde rgemeent e behooreni nhe tweste nto td eparochie sHertm ee nBorne ,i n hetzuide nto td eparochi eHengel o eni nhe t oostento td e parochieOldenzaal .Allee nlang sde nnoordran d trektd epa ­ rochieWeersel o ook"bewoner sva n overd egemeentegren sui t Pieringene nAgelo .D ekerke nbehoore nalle nto the tdeke ­ naatOldenzaal .Me nhoud tzic h"bijn agehee laa nd e kerke­ lijke indeelingbi jd evervullin gva nzij n godsdienstige plichten.Oo kd eHervormd e GemeenteWeersel o isaanmerkelij k kleineri nomvan gda nd eburgerlijk egemeente «

Voorvoortgeze t onderwijs isWeersel oaangeweze no pd eom ­ ringende plaatsen.He tbezi t- buite nde nlandbouwcursu s - alleen eenR.K .landbouwhuishoudschool ,di e ookleerlinge n uitOotmarsu me nReutu mtrekt ,ee nde roudst e ind eprovin ­ cie. Voorhe tU.L.O .gaa tme nnaa r debeid eR.K .schole nt eOl ­ denzaal;he tzuidweste noo kwe lnaa rHengel o enBorne ;d e andersdenkendenbezoeke nd eEutsschoo lt eOldenzaal .He t ambaehtsonderwijsrich tzic ho pd eambachtsavondschole nt e Hengelo enOldenzaal ,doc hvoora lo pd evolledig eambachts - schoolt eEnschede ,omda tavondcursusse nvoo rhe tplattelan d natuurlijk eenbezwaa rzijn .D elager elandbouwschoo li st e Oldenzaalgevestigd ;voo rd elandbouwwinterschoo li sme naan ­ gewezeno pd eopenbar e instelling teHengelo ^doc hee nenkel e gaatoo kwe li ninternaa tnaa rd eR.K.landbouwwinterschoo lt e Raalte. VoorV.H.M.O .staa the tR.K.Carmel-lyceu mt eOldenzaa lverr e opde nvoorgrond . De landbouwconsulent isi nHengel o gevestigd;zij nassisten t inRossum .Me ni soverwegen d georganiseerdeinde nA.B.T.B . , 2 die zijnzete lt eArnhe mheeft ;d eProtestante n echteri nd e

1.Zi ebl . 9. 2.Aartsdiocesan e Boeren-e nTuinders-Bond . 62. O.L.M. tePieringe n enHengelo .He t eenigewaterscha p ind e gemeente is "DeRegge" ,da ti nAlmel o zetelt;Volt e"behoor t tothe tDinkelgebied ,waarvoo ree nwaterscha pi n oprichting isme tal svermoedelijk e zetelDenekamp .Rechterlij k"behoor t Weerselo tothe tkanto n enarrondissemen tAlmelo ,doc hverde r heefthe tme tdez eplaat sweini gcontact . Degemeent eheef tallee nwoonforensen ,di ei nd efabrieke nva n Hengelo (uitKlein-JDrien 1©e nHassèlo )e nOl&enzaa l(ui tLemse - loe nDeuraingen )werken .D eeerst eplaat sheef tdaarbi jee n grootere"beteekeni sda nd etweede ,omda tzi jsnelle ropkom te n omdatWeersel ovla kaa nd e"bebouwd eko mva nHengel ogrenst . Alskrante nware nto td eoorlo ghe tmees tverbrei d detweemaa l perwee kverschijnend e "TwentseheKoerier "e n"Oldenzaalsch e Courant»1 (beideui tOldenzaal) .Beid eblade nzij nR.K .e nster k opd estree kingesteld .Al sdagblade n -waaro pslecht s eenmin ­ derheid derbevolkin gi sgeabonneer d -lees tme nd eneutral e ttTubantiaMui tEnsched e enhe t"Dagbla dva nhe tOosten 1*(me t het"Twentsc hZondagsblad" )ui tAlmelo *Tenslott eword too khe t R.K. "Centrum"ui tEnsched e gelezen.Hengel obezi tmerkwaardi ­ gerwijze geenenke ldagblad .Sind sd ebevrijdin g isd e (R.K.) TwentscheCouran t (Oldenzaal)he talgemee ngeleze ndagblad . Voor ontspanning enontwikkelin g gaatme nnaa rOldenzaal .I n ditopzich theef tdez eR.K .plaat s eenvoorspron g ophe tgemeng ­ deHengelo .D ebioscoo paldaa rtrek t echterwe lbezoeker sui t hetzuidelijk edee lde rgemeente . Samenvattend kanme ndu svaststellen ,da td ebevolkin gva n Weerselovoo rhaa rgeestelijk e enmaterieel ebehoefte nva nnie t minderda nee nzesta lplaatse ni nhaa romgevin g gebruikmaakt . Twentewa s oudtijdsee ngewes tva nklein estede ne ngee ndeze r heeftee noverheerschend epositi e zooalsb.v .Groninge ni nd e gelijknamige provinciekunne nverwerven .Hoewe lTwent eecono - misch-geografische nsociaa lee nhecht e eenheid is,mis the tal ­ dusee ncentrum .Eertijd sware nachtereenvolgen s Ootmarsum,Goo r enOldenzaa lal shoofdstede nt ebeschouwen .I nde nnieuwere ntij d

1.Overijsselsch eLandbouw-Maatschappij * 63. kwamenvoora lAlmel o endaarn aEnsched e opdoo rtextielindus ­ trie.Almel ower d deadministratiev e hoofdplaats;Ensched e wórd degrootst estad ,doc hexcentrisc hva nligging . Doord erivalitei t tusschendez eheide nko nhe tdor pHengel o opkomen,gunsti ggelege no phe tkruispun tva nwege ne nspoor ­ lijnene nwelk smetaalnijverhei d zichi nde n jongstentij d ookvoorspoedige rontwikkeld e dand etextiel .Zo okree gHen ­ gelovel egewestelijk e instellingen,omda tAlmel o enEnsched e hetnie teen skonde nworden ,terwij lHengel o elsmarktplaat s tochweini gbeteekent .I nd e toekomstza lHengel o zichwaar - schijnlijkrelatie fhe tsnels tontwikkele n .Dez esnell e groei"brach te rechte rvee l"Hollandsch eelementen" ,zooda t Hengelo ongetwijfeld demins tTwentsch eplaat sva nTwent eis , ondankszij ncentral eligging . Zooword the tbegrijpelijk ,da tWeerselo' seigenlijk e centrum Oldenzaali nhe tzuidelijk e deelde rgemeent e geleidelijk door Hengelo overvleugeldwordt .Oldenzaa lwer d ooki nzij ngroe i belemmerd doord eomkluisterin gdoo rd egemeent eLosser .Henge ­ lokree gee ntienta l jarengelede nde nprim awaterwe gva nhe t Twente-Rijn-kanaale nda tgaa tvoo rlandbouwproducte n eensteed s belangrijkerro lspelen .Pa swannee rd eontworpe nzijta knaa r Oldenzaalgeree d zalzijn ,ka nhe teconomisch e evenwichtzic h weer eenigermateherstellen .Weg -e nscheepvaartverkee r loopen thans overHengelo ;he trailverkee rblijf tzic hechte rva nhe t stationOldenzaa lbedienen . ' Geestelijkheef tOldenzaa lzij noverwegend e plaatsvee lbete r behoudene nhe tza ldi tdoo rhe tkarakte rde rbevolkin gwe l blijvendoen * Hiermoe tvoora lui tsociografisc hoogpun t ernstigbezwaa rge ­ maaktworde ntege nd eindeelin gva nNederlan d ineconomisch - geografische gebieden,zooal s dezevoo rdi tgebie d doorhe t 2 CentraalBurea uvoo rd eStatistie ki sopgestel d ,e nwaarbi j Weerselome tBorne ,Delde ne nGoo rbi jHengel oworde n gevoegd.

1.Zi eook :Pr*Leyden :Urbanism e inTwente ,passim . 2.Uitgav eva nhe tC.B.S . 64. Deabsolut e afnemingva nhe tisolemen ti snie tallee nveroor ­ zaaktdoo rd everbeterd everkeersmiddelen ,maa revenzee rdoo r deomwentelin g inde nlandbou wgedurend e delaatst ehalv eeeuw . Doord eproducti evoo rd ewereldmark twer dhe tagrarisch ele ­ venme t talrijke"bande naa nd eomgevin ggebonden . Bovendien ontstond eree nkrin gva n "burgers"i nd edorpen : notabelen,ambtenaren ,winkeliers .Dez eware nsom sva nelder s afkomstigo fhadde nmee rva nd ewerel d gezien.Doo rhu ngroote ­ rewelstan d trokhu nleefwijz e deaandach t enwerde nzi jeeni - germate eenvoorbeeld . Inde nallerlaatste n tijd isd egemeent e inhe t persoonlijke contactwee r ietsminde rafhankelij kva nd eomliggend e centra geworden.D emiddenstan dkom tsne lo pe nd ebewoner s gaanmee r enmee rhu ninkoope ni nhe teige ndor pdoen .I nhe tbijzonde r trektd evestigin gva nenkel evri jgroot ekleedingmagazijne ni n dedorpe nd eaandacht .Voort szij nverschillend everzorgings ­ diensten (b.v.consultatiebureau ,landbouworganisatie )oo ki n degemeent e zelfto tstan dgekomen . Bijdez everanderinge nhebbe nbuitenstaander s eenbelangrijk e rolgespeeld .O mee nvoorbeel d tenoemen :ee nmiddenstander , diegeruime ntij delder svertoefde ,ijverd ehe t eerstvoo r brandverzekering enwegenverbetering .D ezuivelfabrieke nwor ­ denwe lgelei ddoo rd eboere nzelf ,doc hbuitenstaander sheb ­ benhe teerst e opgewektto thu nstichting . Hettoeristenverkee rheef tvoo rdez e gemeente,di e juisttus - schend etoeristencentr aD eLutte ,Denekamp ,Ootmarsu me nDel ­ deni ni sgelegen ,al sfacto rto t opheffingva nhe tisolemen t geringebeteekeni s gehad:d egeheel e gemeente teltgee nenke l hôtele nslecht s één bescheidenlogement . De technisch-economischeomwentelin g iso peenige nafstan d en inverzwakt emat e gevolgd dooree ngeestelijk-sociale . HetTwentsch eleve ndroe galtij d eenzee reige nkarakte re nda t werd inWeersel ome tzij ngehee lagrarisch ebevolkin gwe lzui ­ veraangetroffen ,zonde rda the tva nd enaast e omgevingafweek . Daarini sthan swe lhe tee ne nande rgewijzigd .He tkom tmi j voor,da td emobilisati e 1914- '18,waardoo rvel e Twentsche 65. jongetoere ngedwonge nwerde nrui mvie r jaari nee nander e om­ gevingt e leven- wa t zijander svrijwilli gnooi tva nhu nle ­ vengedaa nzoude nhebbe n- ee ntre s ind egevestigd e opvattin­ gene ngewoonte nheef tgeschoten .Kor tn ade nvorige noorlo g "begonnen"bi jd e jongerend ekleederdrachte nt everdwijnen :he t zelfgewevengoed ,d eknipmuts ? dehoog ezijde npet ;he teers t alleeni nhe tdagelijksch eleven ,late roo ko pZondagen .Than s dragenallee nd eoudere nno gd ekleederdracht ,terwij ld ejon ­ gemeisje snauwgeze t demod evolgen .Al s 'sZondag sd eker kuit ­ gaat,krijg tme nee nduidelij k"beel dva nuiterlijk eversteed - sching.D ehaardrach t isoo kgemoderniseer d ene rword tvee l aandacht aan"besteed . Bioscopen endancing s ind enaburig e plaatsenkrege noo khu nin ­ vloed opd eplattelandsbevolkin g vanWeerselo ,waardoo rontegen ­ zeggelijkhe tgevoe lvoo rwelvoegelijkhei dveranderde .Daarte ­ genoverademde nd evroeger ehuiselijkhei d enfeeste no pde ndee l eenfolkloristisch e bekoring .Hie rschuil t echterhe tgevaa r vanidealiseerin gva nhe tverleden .Oo ko pd evroeger e"bi-ulften " konhe tru wtoegaan .Drankmisbrui kna mto tomstreek s190 0ee n steeds grooterenomvan gaa ne ndee d oudebuurtschapsveete nsom s totope nvechtpartije nuitbarsten .Nadie ni she tmisbruik :echte r gedaald end ebrandewij nsteed smee rdoo rbie rvervangen .D e agressieve criminaliteit isoo kafgenomen .D e jongegenerati ei s veeluithuizige rgeworde ne ndaardoo rdreig td egroepscontrôl e ophe t gedraghare rlede nt everzwakken .Anderzijd s isd eafge ­ slotenheidva nhe tgezinsleve ngroote rgeworden ;me nstaa tmee r opzichzel f end ebuur theef tminde raandee li n"lies ,wa te ri n huisgebeurt .Daardoo rkom td ewe gvri jvoo r grootere individuee- leverschillen .Voortvarend eboere nzij nvoorgegaa ni nhe tgebrui k vankunstmes t ennieuw emethoden ,zooda tzi jto tgroote rwelstan d kwamen.De nlaat ste ntij dheef tme n echteralgemee nd evernieuwin g aanvaard enhe tvoorbeel d dereerste ngevolgd ,zooda td ewel ­ standsverschillenwee rwa tgeringe rzij ngeworden . Totd egunstig ezijde nva nd everanderd e levensgewoontenbehoor t deopkoms tva nlichamelijk e ontwikkeling,toonee le nmuziekbeoefe -

1.Zi ehiervoo ro.a. :CéElderink :Twènte rlaand ,bl»28 l- 312 , 66. ning.D egeestelijkhei d ishierbi jbetrokke ne nzi jstaa ndu s opuitgesproke n confessioneelstandpunt .Doc hhe toud ekloot ­ schieteni sno gd ealgemeen evolkssport ,di eiedere nZonda g drukword t"beoefend . Hetvoele n inbuursehappe ni sno gsteed s sterk,som szelf s chauvinistisch,a lleid the tnie tmee r zooalsvroege rto t vechtpartijen.Ee ngemeentegevoe lbegin tzic ht eontwikkelen , maarhe ti sno gzwak . Hetdialec theef tzic hno g gehandhaafd.We lverdwijne nkarak ­ teristiekeuitdrukkinge n enzinswendinge n eni ssom s onderin ­ vloedva nd eradi oee nverbasterin gme thollandisme nmerkbaar . Hetwijk tal sgehee lvrijwe lnie ta fva nhe tdialec tde romge ­ ving.We lka nd egoed ekenne rno gnuance s tusschen deverschil ­ lendebuursehappe nonderscheiden .Me nheef tno gee nuitgespro ­ kenvoorliefd evoo rgedichten ,voordrachten ,e.d .i ndialect . Sindshe topkome nde rgeldhuishoudin g zijnvoora lo pd eklein e bedrijvenvel eboere ni nd eschulde ngeraakt .Da nkom the t voor,da tinwonend ekinderen ,di eelder swerken ,kostgel dbe ­ talen,wa t dusee nverzakelijken d element ind efamilieverhou ­ dingenbrengt . Aldez euiterlijk everanderinge nwerkte n ookgeestelij k eni n hetdagelijksch e groepslevendoor ,a lgin ghe tnie tsnel ,om ­ dathe toverwich tde roudere nzo oster kbleef .Maa rd eRoomsch - Eatholiekekerk ,die .zo odie pi nhe tgroeps -e npersoonlijk e leveningrijpt ,heef tstelli g eeninvloe d ind erichtin gva n nivelleeringuitgeoefen öte nopzicht eva nhe techt eSaksisch e leven.Nie tallee nkwa md egeestelijkhei d somsva nelders , maard egeheel e geestdeze rker kdraag t tochee nmee rbovenna ­ tionaal,Latijnsc hkarakter . Technisch,economisc he nsociaa li se rvee lveranderd .Doc h dankzi jcollectivism e entraditionalism e isvee lva nhe toor ­ spronkelijke karakterbewaar d gebleven.D e"naoberplienten " levenno gvoor t enwaa rzi jeenerzijd s afslijten -b.v .he t verschijnenva nd elijkkoet s derbegrafenisverenigin g in plaatsva nd ekleedwage n- zij ne randerzijd smodern evorme n vansamenwerkin gvoo ri nd eplaat sgekomen .D e godsdienstige 67. gezindte"blee fgroepszaak :gezamenlij k"blee fme nRoomsen - Katholiek.En .d eAlmelosch erechtban kka ngetuige nva nd e solidariteitva n"buur tgenoo te ntegenove rvreemdelin g en overheidlWannee rVa nde nBer gderhalv e alswezenlijk eken ­ merkenva nhe t oorspronkelijke agrarische groepslevennoem t "deoverheerschin gva nd esolidaritei t derenkelinge n"binne n "bepaaldegroepen ,gegron d opsocial e gelijkheid enhomogeni ­ teitva nd egroepe nz>3l f; gelijkhei dva nwerk ,belangstellin g enontwikkeling ;gelijkhei d inlevensgewoonte n enlevenspeil , eninnerlij k grooteovereenkoms t inkarakter ,godsdiens te n levens-e nwereldbeschouwing " ,da nka nme nvoo rWeersel o - zijhe t iniet sminder emat eda nvoo rMarkel o- vaststel ­ len,da tdez ekenmerke nzic hondank s de opheffingva nhè tiso ­ lementto to pgroot ehoogt e gehandhaafdhebben .

1.P.W.J.va nde nBerg :idem ,bl.13 8 68. HOOFDSTUKV I DEMOGRAFIEVA ND EGEMEENT EWEERSEL O

A.STAN DDE RBEVOLKIN G Hetaanta linwoner sva nWeersel obedroe ggedurend e delaat ­ steeeu wbi jd etienjaarlijksch evolkstellingen : Haar Mannen Vrouwen Totaal

1829 2397 2352 4749 1839 2549 2586 5135 1849 2642 2761 5403 1859 2703 2742 5445 1869 2634 2630 5264 18801 2555 2554 5109 18901 2270 2287 45572 19001 2250 2242 4492 19101 2455 2349 4804 1920 2839 2623 5462 1930 3435 3144 6579 19401 3827 3480 7307

In193 0woonde nva nd e6.57 9inwoner sslecht s 10inwoner si n gestichten.D edorpe ntelde ntezame n47 9manne ne n46 5vrou ­ wen,du s94 4inwonera .D egroot emeerderhei d derbevolkin g -bijn a86 $va nhe ttotaa l- woond eversprei d ind ebuur - schappen.He tgrootst e dorp,Weerselo ,teld eslecht s5 9wo ­ ningenme t32 0inwoners . Opvallend isd eachteruitgan g derbevolkin g gedurendehe t tijdvakva ni86 0- 190 0e nd esnell etoenemin gn a1910 .N a 1860bego nd eopkomend efabriekmatig e textiel-industrie veel werkkrachtenva nhe tplattelan d tetrekken ;to the tmidde n dereeu whadde nd eonderneminge nvoora lgebrui k gemaaktva n huisarbeid .N a188 0wer dd eachteruitgan gmed everoorzaak t

1.Vastgestel d aand ehan dva nd ebevolkingsregisters . 2.I n188 6ginge n32 4inwoner s overnaa rd e gemeenteHengelo , 3.J.A.P.G.Boot :Twentsch ekatoennijverhei d 1030- '73» bl.8 9- 113 . gemeente "Weerselo ( provincie Overijsel hec Hink

1869 1880 1890 1900 1910 1920 1930 solute groei der bevolkiag van Weerselo van 1849-1940 in ?gelijking met het Rijk en de provincie Overijsel 69. doord elandbouwcrisis ,di e totn ad eeeuwwisselin gheef t voortgeduurd.Da nheef td eommekee rechte rzij n"besla gge ­ kregene nd edoorwerkin g sindsde nwereldoorlo gva nd ever ­ beterdehygiën ee nmedisch e verzorgingva nd esta dnaa rhe t plattelandhebbe nee nsnelle ngroe ide rbevolkin gveroor ­ zaakt,di et edanke ni saa nd edalin gva nhe tsterftecijfer .

AndereTwentsch e gemeentenvertoone n eensoortgelij kver ­ schijnsel,doc hi nminder emate .De -provinci e Overijssel geeftechte ree nononderbroke nregelüiatig estijgin gt ezien . Hetduidelijks tblijk tda tui tee nvergelijkin gva nindex ­ cijfersove rd ebevolking ,wannee rdi eva n184 9o p10 0ge ­ steldworde n (zieoo kgrafie kI) . Jaar Weersélo Overijssel HetRij k

1849 100 100 100 1859 101 108 109 1869 98 116 117 1880 95 126 132 1890 91 135 148 1900 89 155 167 1910 95 177 192 1920 107 201 225 1930 128 239 261 1940 141 268 293

Hetaanta linwoner s perwonin gbedraag t inWeersél ogemiddel d 5,9 personen (in193 0e n1935) ,tege nMarkel o 4,9 personen (in1935 )e nd eprovinci eOverijsse l4, 4 personen.He tgezi n ophe t Twentsche plattelandword t dikwijls gevormd doord e agrarische grootfamilie,d.w.z .dri egeneratie sme tsommig e ongetrouwdefamilieleden .Daarnaas tword the thoog e cijfer vanWeersél overklaar d doorde ngroote nkinderrijkdo m dezer Roomsch-Katholiekestreek ,ondank sd evel e latehuwelijken . Blijkenshe tbevolkingsregiste r in194 3kwame no piede rgezi n metkindere n (dusme t inbegripva nd e jonge gezinnen)gemid ­ deld 5,0kinderen .Me tdi tgegeve nvoo rooge nzo ume nno g grootere gezinnenverwachten ,doc hvel ede rouder ekindere n zijnreed sbuitenshui s getrouwd ofwerke ne nwone nelders , 70. ookreed s op jeugdigenleeftijd ,b.v * alsdienstmeisjes . Hetaanta lgehuwde n"bedroe g"bi jd emanne ni n1930 :92 3va n de3.435 ,d.i .27 $e nbi jd evrouwen :92 3va nd e3.144 ,d.è . 29$.I n190 9ware ndez e percentagesresp .28 $e n30$ .Ee n vergelijkingme td egemeent eMarkel o leerthe tvolronde . Hetpercentag e gehuwdenva nd ebevolkin gbove n 15 jaarbe ­ droeg: Weerselo Markelo Jaar Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen 1909 43 44 49 57 I93O 42 46 54 58

Hieruitblijk tduidelij k degroot e overbevolkingva nWeerse ­ lo;i.t.m .d eander e plaatsen isd etoestan d sinds190 9no g verergerd. De opbouwde rbevolkin gnaa rvijfjaarlijksch eleeftijdsgroe ­ peni nvergelijkin gme the tRij k enme ttwe e decenniagelede n wordtaanschouwelij kvoorgestel d doord ebevolkingspyramid e op devolgend ebladzijde . Devergelijkin gme the tRij k in193 0bewijs tallereers the t hooge geboortecijferva nWeerselo :to t1 0jaa rheersch tbi j demanne nzoowe lal sbi jd evrouwe n eenster koverwicht .Di t overwichtblijf tbi jd emanne n inverzwakt emat e tothe t25st e jaarbestaan ,terwij ld evrouwe n inde nleeftij dva n1 0to t2 0 jaarvee lblijke nwe gt etrekken .Bove n2 0 jaarvertoone nd e vrouwen eenalgemeen e onderbezetting.Bi jd emanne ni sdez e vooralva n3 0to t5 0 jaargemarkeer d -e rblijk twee rhe tweg ­ trekkeni nvroeger e decenniënui t -terwij ld emanne nbove n5 0 jaaree noverbezettin gvertoonen .Hie rgeef td egeheel ebevol ­ kingva nWeersel o eenbeel dva n jeugde nva n onderbezetting derproductiev eleeftijdsgroepen . Invergelijkin gme t I909vertoon t193 0ee ntoenemin gva nd e jongere leeftijdsklassen,voora lbi jd emannen .Vóórdie ntrok ­ kendez e dusvoo ree ndee lwe gal sgevol gva nd elandbouwcri ­ sise nd ezuigkrach t derindustrie .I n190 9zij nd eleeftijds ­ klassento t3 0jaa rdu sonderbezet .Da ti si n193 0opgeschove n totd eleeftijdsklasse nva n3 0to t5 0jaar ,di ei nda t jaar ïnoger A.Rijk beset daa B.I9O9 A [ "I lager A.Rijk L—J bezet dan B.I9O9

6

MANNEN VROUWEN w K £ ar

B

1—

6

MANNEN VROUWEN Hi -1—t i

8%

Leeftijdsopbouw der gemeente "Weerselo in I93O 71. dus eenonderbezettin g tezie ngeven »Bove n6 0jaa rvertoon t I93Oee ndaling ,me tuitzonderin gva nd eleeftijdsklasse n"bo ­ ven8 0 jaar.Bi jd evrouwe n"begin td eonderbezettin g inver ­ gelijkingme t I9O9reed s"bi j2 5 jaar,med e doorhe tgrooter e vertrekoverschot.Vergeleke nme t190 9vertoon td e"bevolkin g overhe tgehee ldu see nverjonging .D eproductiev eleeftijds ­ groepen (20- 6 5 jaar)zij nechte ri ntotaa laanzienlij kklei ­ nergeworden . Weerselovertoon t eenmannenoverschot ,da tsind s190 0steed s grooteri sgeworden .Vó\<5 r190 0wa s erzelf s tijdelijk een vrouwenoverschot.I nI89 O"bedroe ghe taanta lvrouwe n101 $va n datde rmannen ;i n190 0wa s dit100?$ ;i n191 096$ ;"i n1920 : 92$; in1930 :92$ ;i n1940 :91$ . Hoe groothe taanta lo fpercentag e isdergenen ,di e ind eei ­ gengemeent e gehörenzijn ,i snie tt eachterhalen .Wannee rech ­ terd ecijfer sva nhuwelij k enmigrati e "beschouwdworden , iunnentoc heenig e globale conclusies getrokkenworden .Bi j45 $ derhuwelijke n zijn"beid eechtgenoote nui tWeersel o afkomstig; "bij49 $de rhuwelijke n iséé nde rechtgenoote nui téé nde raan - 2 * grenzende gemeenten afkomstig.Bi jd emigrati ekome n"bijn a 70$de rmigrante nui td eaangrenzend e gemeenten.Jaarlijk s om­ vat devestigin g (ind ejare n193 5- 1938 ) 2>i3$de rtotal e"be ­ volking,doc hdaarui tkom twee ree ndee lde rvertrekkende nvoort . De"bevolkin gi sdu si nhoog emat eautochthoon ,voora lwannee r menOost-Twent eal see ngehee l"beschouwt . Deverdeelin g dergodsdienstig e gezindtennaa rd ekerkgenoot ­ schappenwa s in193 0aldus : Roomsch-Eatholiek 6188inwoners ,d.i .94,1 $de r"bevolkin g NederlandsenHervorm d 332 " " 5,0$ » " Gereformeerde kerken 13 " M 0,2$ M «• Andere gezindten 28 " " 0,4$ " " Geengezindt e 18 " w 0,3$ n " Ind everhoudinge nzij nd elaatst ehalv e eeuwslecht szee rge ­ ringeverschuivinge n opgetreden.Zo oware n"b.v .i n187 9d e cij-

1.Zi ehl .7 3e n7 7- 80 . 2.Hierto e isoo kOldenzaa lgerekend . 72. ferst Roomsch-Katholieke:96,1$ ;Nederlandsc hHervormd :3,95» . De geringe toenemingva nhe taanta lProtestante nhangj -same n metd evestigin gva nindustrie-arbeider s teKIein-Driene ,di e inHengel owerken . Hetaanta lvreemdelinge n isgering ,ondank sd e"betrekkelijk e nabijheidva nd eDuitsch egrens .Va nd e2.76 4personen ,i n 1930i nee n"beroe pwerkzaam ,ware n2 3vreemdelingen ,waarva n 20Duitschers .I nSeptembe r 1939werde n3 1distributiestam ­ kaartenuitgereik taa nvreemdelingen ,doc hhierbi jware n8 Joodschevluchtelingen ,zooda the teigenlijk e aantalvreem ­ delingenconstan twa sgebleven .

B.LOO PDE RBEVOLKIN G Huwelijk VanI93 O- 193 9bedroe ghe t totale aantalhuwelijke n345 .He t aantaldaald eva n4 0i n193 0vri jregelmati gto t3 0i n1938 , dochstee gi n193 9plotselin gwee rto t4 5i.v.m .d ekostwin ­ nersvergoedingen tijdensd emobilisatie ,ee nstijging ,di e zichvoo rhe tgeheel eRij kvoordee d .Va nd e34 5huwend e vrouwentrouwde ne r23 9me tWeerseloërs ,d.i .69$ ,ee nvee l hoogerpercentag e dusda nd ebovenvermeld e 45$,di ehe tC.B.S . aand e jaren193 5- 193 8ontleende . Hethuwelijkscijfe rbedroe g in1930 :6, 1 °/ootege nhe tRij k 8,0 °/oo; in193 8ware ndez e cijfersresp .4, 2 °/oo en7, 8 °/oo. Het aantalhuwelijke ni nWeersel oi sdu szee rlaag .E rblijve n velenongehuwd ,wa tbi jbezoe k aanboerderije nsteed swee rop ­ valt.D esoberhei dva nhe tbestaa n end eblijverszed ebelemme ­ reno fvertrage nd ehuwelijken .Va n193 0 -193 9wa s degemiddel ­ deleeftij dva nd et eWeersel owonend eboeren ,di evoo rd eeers ­ temaa ltrouwde n (duszonde rhertrouwend eweduwnaars ,di ege ­ middeldvee loude rzijn )33, 3 jaar.Voo rd earbeider swa sdez e leeftijd 28,6 jaare nvoo rd evrouwe n 27,7 jaar.Dez e gegevens vanhe thuwelijksregiste rte rsecretari eworde nbevestig d door dieva nhe tC.B.S .ove rd e jaren193 5- 1938 .Voo rall ehuwend e mannenlig tdaa rd egemiddeld e leeftijd oprui m3 0jaar :9 8huw ­ denbenede ndie nleeftijd ,doc hgee nenkel ebenede n 20jaar ;

1.Statistisc hZakboe k1941 ,bl .7 . 73. 103bove n3 0 jaar,waarva n1 2"bove n4 0jaar .Va nd ehuwend e vrouwenzij ne rs ledit s4 .va nd etotal e 201"benede n2 0jaa r en46 *"benede n2 5 jaar;daarentege n6 8"bove n3 0jaar . Uitd ehuwelijksregister sblijkt ,da t44 $va nd ehuwend eman ­ nenlandbouwe rva nberoe pzijn .Va nd evolwassen.beroepsbe ­ volkingi sechte rvolgen she tbevolkingsregiste r 67$landbou ­ wer,du soo khie rblijk the t lagehuwelijkscijfe r derboeren . Des teopmerkelijke ri she thoog egemiddeld ekinderaanta lpe r gezin;d emeest ekindere nworde nda noo kme ttusschenpooze n vanrui mee n jaargeboren . Vanhe ttotal e aantalhuwelijke nva n20 1werde ne r18 9geslo ­ tentussche nRoomach-Katholieken ,d»i .94 $va nhe ttotaal .Bi j deNederlandsc hHervormde nwerde n1 1huwelijke ngesloten ,d.i * 5»5$ .Dez eaantalle nkome n orereen metd everhoudin gde rgods ­ dienstige gezindten.Gemengd ehuwelijke nkwame nnie tvoor ; slechts één tusschenNederlandse nHervorm d en"zonde rgezindte" . DeRoomsch-Katholiek egeestelijkhei d heeft grooteninvloe do p dehuwelijken ,daa rgedwonge nhuwelijke n slechtsweini gvoorko ­ men: ind e jaren193 7- 193 8slecht s5 va nd e5 8huwelijken , d.i.8,7$ .Eige nsteekproeve ni nhe tbevolkingsregiste rlever ­ dengemiddel d 8,6$.Va nd e 22gevalle nbetroffe ne r9 arbeider s eni n1 4gevalle nware nbeid e of één derechtgenoote nnie tui t Weerseloafkomstig .He tRij kha dvoo rd egedwonge nhuwelijke n over193 7- 193 8ee npercentag eva n17 $e nMarkel ozelf s42,4$ . Vand e13 7huwelijke nove rdezelfd e jaren,waarbi jbeid e of één derpartije n inWeersel owoonden ,werde n94,9 $geslote ntussche n vrijgezellen en jongedochters;2,9 $tussche nvrijgezelle n enwe ­ duwen;2,2 $tussche nweduwnaar se njongedochters . Gedurende detie n jaarva n193 4- 194 3kwa me ri nd e gemeente slechtséé nechtscheidin gvoor ,e nwe ln aee nhuwelij kva n3 2 jaari

Geboorte Hetblee kreeds ,da tondank sde nlate nhuwelijksleeftij d dekin ­ derrijkdomi nWeersel o grootis ,t egroo tzelf si nverhoudin g totd ebeschikbar ebestaansmiddelen .He tgeboortecijfe r isto t deperiod eva n192 1- 192 5toegenomen ,doc hdaarn avri jsne l 74. gedaald.Da tkom ti nhe tonderstaand evergelijkend eoverzich t duidelijkui t( zi eoo kgrafie kII) * In0 /o°* Jaar Weersel© Overijssel HetRij k

1881- 188 5 22,4 32,3 35,0 1891- 189 5 22,1 33,3 33,2 1901- 190 5 30,1 32,4 31,8 1911- 191 5 32,6 27,9 28,0 1921- 192 5 32,5 26,6 25,9 1926- 193 0 31,4 24,8 23,4 1931- 193 5 26,7 22,3 21,3 1936- 194 0 22,5 21,2 20,4

Hetaanta ldoodgebore nkindere nneem tgestadi gaf .To tom ­ streeks190 0bedroe ghe tongevee r 1$>va nhe ttotal eaanta lge ­ boorten;daarn adaald ehe tto t2 #i nd eperiod e192 6- 1930 , terwijlhe td elaatste.jare nwee r3 $was .Voo rhe tRij kbe ­ droegendez ecijfer sresp .5$ , 3*5$ en2,5$ ,du sove rhe tge ­ heeliet sgunstiger »

Sterfte Hetsterftecijfe rvertoon the tvolgend everloo pi nvergelij ­ kingme td eprovinci ee nhe tRijk . In°/o Qî Jaar Weerselo Overijssel HetRij k

1881- 188 5 21,3 21,5 21,6 I89I- I89 5 20,6 20,9 19,7 I9OI- 190 5 23,4 17,0 16,2 1911- 191 5 15,9 12,7 12,9 1921- I92 5 11,7 10,5 10,4 1926- I93 O 12,1 9,9 10,0 1931- 193 5 10,0 8,7 8,9 1935- 193 9 8,2 8,7 8,7

Voorali nd eperiod eva n190 0- 1915 ,toe nd ehygien eva nd e stadno gnie tto the tplattelan dwa sdoorgedrongen ,wa sd e •

! f ! ; / \ k s- / \ \f / \ i \ ^ <^l y i % O S' . < ! ^ l f \ »-~ / r ) ) )/ ^j J 1 / r" \ \ V / ' \ > • ' \ ^^^^^"^ * <' / / v^» ^w > V .-> ' / 1 ^ •'—" -^***^ i ' c' / / \. \ / \ / " > / 1 ^*-^ / / _, '-*"t' f 1 " V s * 1 v.. • * \ \ V\ / / > \\

/ t / -^^

/ * - ——-~»——- • / $ —-—"^^ * / t -^ / \ :r^—-^ _ \ \ ^^^«K^ i .^ • „+** ^**^^ 1 i \ O J \ .-I ""^^ ^>-^ \ 01 - y. ^^ s* 03 %\ ^ ^ PH \ \ \ \ •\ N. 9 -" ""~/ ^—~> . 1 •&• / / < ^_ ) o '- M •—^_ s P •m \ / _^-> < •H 0a) / ^^"^ \ •.« ^ 1 0) 1 1(i ' 1 1 1 S •P J> ^______—/ / o a) C ' / 1 hO Ä

*" ~^- .^ | i 1 î i 1 ^,.'—•"" ^- ' | I ————*—' : I 1 1 : i V / •' ~-~- o co o o o» fiele II.Geboort e en sterfte te WeerselCU o van1900-194 1 in vergelijki&g met het Rijk 75. sterfte inWeersel oaanmerkelij k"bove nhe tnormale ,doc hthan s ishe t cijferdaa rbenede ngedaald .Di thoud techte roo kver ­ bandme the thoog e geboortecijfer,waardoo r deouder eleeftijds ­ groepeni nWeersel onaa rverhoudin g zwakkerbeze tzijn . Debovenstaand e cijfersgeve neigenlij k geenzuive rvergelij ­ kingsmateriaal,omda the tsterftecijfe r eenverhoudingscijfe r isva nhe taanta lsterfgevalle nte nopzicht eva nd egeheel ebe ­ volking.Weersel ome tzij nove rhe tgehee l jongebevolkin g geeftdaaro mee nt egunsti gbeeld ,terwij lb.v .Markel ome tee n ouderebevolkin gee nt eongunsti gbeel d geeft.Derhalv emoe to p deze cijfers eencorrecti e toegepastworde n doormidde lva nde n standaardsterftefactor.Dez eword tal svolg tberekend :

Leeftijds­ Bevolking van arelu ueuAjxej. - Hvpoth»aanta l groepen Weerselo: 1930 volgenssterf - sterfgevallen tétafel1931/4 0 0 - jaar 176 41,7 7,34 1-4 N 711 3,6 2,56 5 -1 4 ft 1510 1,1 1,66 15- 2 4 II 1227 1,7 2,09 25- 3 4 II 873 2*2 1,92 35- 4 4 H 671 3*4 2,28 45- 5 4 H 572 6,8 3,89 55- 6 4 n 458 16,6 7,60 65 -7 4 tl 264 44,0 11,62 M 75- 7 9 66 93,0 6?1 4 80jaa r enoude r 51 185,7 9,47 Tot a.a 1 6579 56,57

Hetgestandardiseerd esterftecijfe rvoo r193 0bedraag tn u

|gA|7x 1000= 8,60.D estandaardsterftefacto r is8 f75(he t cij­ fervoo rhe tRijk )gedeel d door8,6 0= 1,02 .He t overeenkomstige cijfervoo rMarkel obedraag t0,9 0 envoo rOverijsse l1,03 » Degecorrigeerd e sterftecijfersworde ndus : Jaar Weerselo Markelo Overijssel HetRij k

1931 - 1935 10,2 9,7 9,0 8,9 1936 - 1939 8,4 9,0 9,0 8,7 76. Ookme t dezecorrecti e"blijf techte rvoo rWeersel o ind elaat ­ ste jarenhe tcijfe r"benede nda tva nRij ke nProvincie ,a li s hetverschi lminde r grootda nzonde rcorrectie . Omtrentd edoodsoorzake nka nhe tvolgend evastgestel dworden , zijhe t onderhe tnoodig evoorbehou dwegen sd eklein egetallen . De3terft eaa ntuberculos ebedroe gva n193 0- 1939 :4 3geval ­ len,d*i .gemiddel d62, 2pe r jaarpe r100.00 0inwoners .Voo r hetRij kbedroe gdi t cijfer5 3 »du svoo rWeersel o ietwatt e hoog.Voo rd esterft eaa nziekte n derademhalingsorgane nteld e Weerselo 86gevallen ,d.i .gemiddel d 124,4pe r jaarpe r100.00 0 inwoners,tege nhe tRij k78 .Hie r isWeersel o dusvee lt ehoo g enhe tvermoede ni sgewettigd ,da tbi jdez e gevallenee naanta l patiëntenme tee ntuberculßuze naanle gwas .Voo rd esterft eaa n hartziektenteld eWeersel o9 0gevallen ,d.i .gemiddel d130, 2 per jaarpe r100*00 0inwoners ,tege nhe tRij k137 ,du sbijn a hetzelfde.Voo rd esterft eaa nkanke rteld eWeersel o5 1geval ­ len,d.i .gemiddel d 73»8pe r jaarpe r100.00 0inwoners ,tege n hetRij k128 .Hie rslaa tWeersel o dusee nzee r goedfiguur . Hetzelfde geldtvoo rd ezelfmoor d alsdoodsoorzaak ,wa tstelli g samenhangtme the tRoomsch-Katholiek ekarakte rdeze rgemeente * Indez etie n jaarkwa me rslecht s ééngeva lva nzelfmoor dvoor , d.i.1, 4 per jaarpe r100.00 0inwoners ,terwij ldi tcijfe rvoo r hetRij k 8,1bedroeg . Degemiddeld elevensduu rbedroe g inWeersel o overd eperiod e o 1930- I93 9 -zonde rd elevenloo s geborenen- 54, 4jaa r .He t Rijkha d overd eperiod e193 1- 194 0ee ngemiddeld e levensduur van65, 7jaa rvoo rd emanne ne n67 t2 jaarvoo rd evrouwen .I n ditopzich tvertoon tWeersel o dusee nuitgesproke nongunsti g beeld* Zelfszonde rd ezuigelingensterft e bereiktd egemiddeld « levensduurno gslecht s eenhoogt eva n61, 8 jaar.D e gemiddelde levensduurde rtuberculose-slachtoffer swa s34, 9jaar . Dezuigelingensterft e vertoonded elaatst ehalv eeeu wee non ­ regelmatigT^rloep ,doc hi sove rha tgehee lwe lgedaald ,hoewe X nietzo oster kal sbi jhe tRijk .

1.Dez e envolgend e cijfersvoo rhe tRij kzij nbereken dui tta ­ bel1 6va nhe tStatistisc hZakboe k 1§41,bl . 9. 2.Afgelei dui tde nleeftij d deroverledenen . / /

/

/ / • \ / \ ƒ / / 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 - / / / 1

/ JL5 3 > 1 0 o 1 1 1 a> ai 1 •P-H U -P 1 ' o.. -H f£ tl /

/ '. /

\ o o O o m m GrafiekIII.Loo pde rbevolkin gva nWeeröel odoo rgeboorte -e nmigrati e overschotva n1880-194 0 77. Jaàr Weerselo ' HetRij k

1881 - 1885 7,8* van de levend get>. 18,25$ van de levend get». I89I - 1895 10,4* n it w M 16,5* tt n It w 1901 - 1905 10,5* H 11 II tl 13,6* n n Il II 19II - 1915 9,2* n « II II 9,9* ti •1 tt tt 1921 - 1925 6,8* •1 M II n 6,2* 11 it ti tt 1926 - 1930 8,2/0 H tl II 11 5,6* 11 H 11 11 1931 - 1935 5,756 H II II M 4,5* it II tt 11 1936 - 1940 4,2* It II II II 3,7* 11 H 11 11

Sinds deneerste nwereldoorlo g isd epositi eva nWeersel oonguns ­ tigerda ndi eva nhe tRijk ,doc hd elaatst e jaren"beginne nhaa r cijferswee rdi eva nhe tRij k te"benaderen .

Geboorteoverschot Het geboorteoverschotva nWeersel overtoon t eenzee rmerkwaardi g verloop invergelijkin gme t elders,(zi eoo kgrafie kIII) .

In°/°° ï Jaar 'Weerselo Markelo Overijssel Het Rijk

1881 - 1885 1,1 8,8 10,8 13,4 1891 - 1895 1,5 8,8 12,4 13,5 19OI - 1905 6,7 8,1 15,4 15,6 19II - 1915 16,7 10,4 15,2 15,1 1921 - 1925 20,8 12,1 16,1 15,5 1926 - 1930 19,3 10,1 14,9 13,4 1931 - 1935 16,7 9,3 13,6 14,4 1936 - 1939 14,3 8,7 12,5 11,7 TerwijlWeersel o omstreeks 1880ee nminie mgeboorteoverscho tbe ­ zat,i sdi t cijfern a190 0me tspronge nomhoo ggegaa no msind 3 denvorige nwereldoorlo g steedsbelangrij kbove nhe trijksgemid - deldet eliggen .

Migratie De Twentscheplattelander s staanal shokvas tbekend .Da tka noo k blijkenui td e gegevensove rvestigin ge nvertrek ,d emigrati e naare nui td egemeente .Dez emobilitei tbedroe gnaa rvijfjaar - 78, lijkscheperiode nd evolgend epercentage sde rtotal ebevol ­ king(zi eoo kgrafie kIII ) Jaargroepen Weerselo HetRij k 1881- 188 5 6~L Î3J4 1891- 189 5 5,7 13,3 1901- 190 5 5,9 13,8 1911- 191 5 5,8 13,8 1921- 192 5 6,9 13,6 1926- 193 0 9,0 14,4 1931- 193 5 7,5 11,9 1936- 194 0 7,0 12,0 Zooals"bi jhe tverschijnse lva noverbevolkin gt everwachte n is,overtref the tvertre kdoorgaan sd evestiging .He tgemid ­ deldejaarlijk sch evertrekoverscho t"bedroe gin : 1881- 188 5 19persone n 1921- 192 5 Opersone n I89I- I89 5 2 » 1926- I93 O 16 » 1901- 190 5 28 » I93I- 193 5 27 M I9II- 191 5 13 H 1936- 194 0 42 w Overd ejare n1931 ,193 5e n193 9he bi knauwkeurig egegeven s verzameld. Bijd evestigin gwa sd eherkoms tde rmigrante naldus : Herkomst 1931 1935 1939 Totaal 1.Hengel o 69 71 41 181 2.Tubberge n 15 29 39 83 3.Oldenzaa l 38 22 16 76 4.Ensched e 17 34 18 69 5.Denekam p 7 15 i3 55 6.Losse r 21 14 19 54 7.Born e 11 21 13 45 Totaalaangr.gerneent . 178 206 179 563 OverigOverijsse l 33 37 38 108 OverigNederlan d 26 49 37 112 Buitenland 10 - 11 21 Onbekend 2 3 2 7 Algemeentotaa l 249 295 267 811 79. Vand emigrante nkwa m69 $ui t één deraangrenzend e gemeenten, 13$ui toveri gOverijssel ,14 $ui toveri gNederland ,3 $ui t hetbuitenland . Bijhe tvertre kwa sd ebestemmin gde rmigrante naldus : Bestemming 1931 1935 1939 Totaal 1.Hengel o 96 79 106 281 2.Ensched e 20 33 46 99 3.Oldenzaa l 36 17 25 78 4.Tubberge n 22 21 24 67 5.Losse r 11 22 24 57 6.Denekam p 8 12 21 41 7.Born e 13 10 15 ' 38 Totaalaangrenzend e gem.20 6 '06 191 261 6fl OverigOverijsse l 22 19 18 59 OverigNederlan d 36 41 30 107 Buitenland 3 2 2 7 Onbekend 1 1 2 4 Algemeentotaa l 268 257 313 838

Vand emigrante ngin g79 $naa r één deraangrenzend e gemeenten; 1%naa roveri gOverijssel ,13 $naa roveri gNederland ,1 $naa r hetbuitenland . Bijdez e tabellenmoe te rrekenin gmed e gehoudenworden ,da t eendee lva nOldenzaa li nd egemeent eLosse r ligt,juis td e buitenwijken,waa rnieuw evestigin gplaat svindt . Uitbovenstaand e cijfersblijk twe lhe tonregelmatig everloo p dermigratie ;d eafzonderlijk e jarenvertoone n grooteonder ­ lingeverschillen ;193 5laa tzelf s eenopmerkelij kvestigings ­ overschotzien . Overd egezamenlijk e jarengeve nd evolgend e plaatsenva nher ­ komst eenvestigingsoverschot : Herkomst Vestiging Vertrek Vestigingsoverschot 1.Tubberge n 83 67 16 2.Denekam p 55 41 14 3'«"Borne 45 38 7 Totaalaangr.gem . 183 146 37 80. Herkomst Vestiging Vertrek Vestigingsoverschot Totaalaangr.gem . 183 146 37 OverigOverijsse l 108 59 49 OverigNederlan d 112 107 5 Buitenland 21 7 14 Onbekend 7 4 3' Algemeen totaal 431 323 108

Devolgend e plaatsenva nbestemmin g gevenee nvertrekoverschot ! Bestemming Vertrek Vestiging Vërtrekoverschot 1.Hengel o 281 181 100 2. Enschede 99 69 30 3.Losse r 57 54 3 4.Oldenzaa l 78 76 2 Algemeentotaa l 515 380 - 135

Opd everdeelin gnaa rhe tgeslach tbi jd emigrante nwerpe nd e volgende cijferslicht . _„ , . , - Vestiging Vertrek Vestigingsoversch« uaargroepeT T p T nPT PTn1jj^jmg n Vrouwen Mannen Vrouwen "Mannen Vrouwen 1921- 192 5 479 510 471 518 8 - 8 1926 -I93 O 753 620 762 691 -9 - 71 1931- 193 5 577 614 645 682 -6 8 - 68 1936 -194 0 575 570 645 -710 -"7 0 - 140 I921- I94 O 2384 2314 2523 2601 -139 - 287 Mobiliteitde i •mannen : 4.907; mobiliteit dervrouwen :4 . .915

Gedurende dezetwintigjarig e periodeware nd emobilitei t derman ­ nen endi ede rvrouwe ndu svrijwe leve ngroot .Ondank sd e onregel matige cijfersvertoone n devrouwe n eentweemaa lzo ogroo tver - trekoverschot alsmannen .Hieri nvind the tmannenoverscho ti nd e bevolking(31Decembe r194 0ware n er3.82 7manne ntege n3.48 0vro u wen)zij nverklaring . Watde nleeftij d dermigrante nbetreft ,i she t opmerkelijk,da t dezebi jd evestigin g enhe tvertre kweini guiteenloop t enda t die dervertrekkende n overhe tgehee lzelf s ietshooge rligt . 81. Menzo ubi jhe-f cverschijnse lva noverbevolkin g eerderhe t tegendeelverwachten .D e eenigeaannemelijk everklarin glig t weeri nd ehokvast ementalitei t der"bevolking . Jaar Gem.leeftijdvestigin g Gem.leeftijdvertre k 1931 25,5 jaar 24,2jaa r 1935 22,9 n 24,5 H 1939 23,6 « 23,7 " Gezamenlijke jaren24, 0 » 24,1 *

Wanneerechte ree nonderschei d gemaaktword ttussche nd evol ­ wassenene nd ekinderen ,word the tvolgend ebeel dverkregen . Jaar Vestiging V er tr ek Mannen Vrouwen Kinderen Mannen Vrouwen Kinderen I93I 83 104 62 87 96 85 1935 93 88 114 95 82 80 1939 101 88 78 115 91 107 Totaal27 7 280 254 297 269 272 In$ 34,2$ 34,5$ 31,3$ 35*4$ 32,1$ 32,5$

Naarverhoudin g overwegenbi jd evestigin g devrouwe ne nbi j hetvertre k demanne ne nd ekinderen ,doc hd everschille nzij n zeergering .He tbestaand evertrekoverscho tbi jd evrouwe n schuilt dus ind ecategori e deronvolwasse nmeisjes .Daa rfa ­ brieksmeisjesthui sblijve nwonen ,moe tgedach tworde naa n jongemeisjes ,di ei nd esta dgaa ndienen ,me tnam e inHengel o enEnschede . Overde ngodsdiens t dermigrante nbezi ti kallee ngegeven s over 1939,vergeleke nme td ebevolkin g in193 0 Gezindte VestigingVertre k MobiliteitBevolkin g Roomsch-Katholiek 206 256 462= 79,7 $ 94,1$ NederlandschHervorm d 42 40 82= 14,1$ 5,0$ AndereProtestante n 7 5 12= 2,1$ 0,6$ Israëlieten 8 7 15= 2,6$ 0,0$

Gééngezindt e enonbeken d id 4 5 9 = r,5$ 0r3$ Alle gezindten 267 313 580=10 0 $ 100 $ 82. Deze cijfers"bevestige nd everwachting :he tbewegelijkst e zijnd eIsraëlieten ,vervolgen s degenen,di enie t totee n "bepaaldegezindt e"behoren ,daarn ad eProtestanten ,terwij l alleend eRoomsen-Katholieke n"belangrij k"benede nhu naan ­ deeli nd ebevolkin g"blijven . Hetgrootst e aandeeli nd emigrati e heeftd e"buurtscha p Klein-Driene,gelege naa nde nran dva nHengelo .Daa rwone n demeest eProtestante n end emeest e arbeiders.He tspreek t vanzelf,da td emobilitei t onderd earbeider svee lgrote r isda nonde rd eboeren . Eigenlijk zoume nee nzuiverde rbeel d dermigratie-bewegin g verkrijgen,wannee rhe tmogelij kzo uzij nd egemeent eWeer - selozonde rd ebuurscha pKlein-Drien e tebeschouwen ,med e inv.m .de novergan gva nee ndee lnaa rd egemeent eHengelo , dieinmiddel svoltrokke n is.Derhalv e hebbenall ebovenstaan ­ degegeven s slechtsbetrekkelijk ewaarde . Demigrati eva nd eeigenlijk e gemeente Weerselokom tdeel s voorrekenin gva nd ehuwelijke nme t inwonersUi td eaangren ­ zendegemeenten .D eecht eboere nverhuize nn ahu nhuwelij k bijnanooi tmeer ;oo kal s oudelu iblijve nzi jbi jd egetrouw ­ dekindere ninwonen . Daard emigratie-register sd eberoepe n dermigrante nnie tver ­ melden,i she thelaa snie tmogelij khe tverban d tusschenmi ­ gratiee nberoe pnauwkeuri gn at egaa n

1.D estatistisch e gegevensvoo rdi thoofdstu kzij nafkomsti g vanhe tCentraa lBurea uvoo rd eStatistie k enva nd eGe ­ meente-Secretarie. 83v HOOFDSTUKYI I ECONOMISCHESTRUCTUU R

A.INLEIDIN G Reeds"bi jd eeerst ekennismakin g springthe t overwegend agrarischekarakte r dergemeent eWeersel o inhe toog . Hetlandschapsbeel dword t"beheersch tdoo rd egolvend e akkers,d egroengronde n end everspreid eboerenhoeven . Bevolkingsconcentraties enfabrieke n ontbrekenbijn age ­ heel;d e gemeente ligt juisttussche nee nvijfta lbelang ­ rijke Twentscheindustriecentr a ine neindig tbi jde nran d vandri ehunner . Inhe t gebiedva nWeersel oheef t de textielnijverheid nooitee nro lva nbeteekeni s gespeeld.He tdor pheef tal ­ leenva nI83 7- I84 0ee nweefschooltj ebezeten .N a de cri­ sisva nI85 7verdwee nd ehuisnijverhei d vanhe tplattelan d eni n186 8kwa mo pd edorpe nallee nno ghe thandweve ndoo r bejaardenvoor .Boo t noemtme tnam eWeersel o als eenge ­ meente,waa rdoo rhe ttoegenome n isolementd eoud ehand - weefnijverheid tenietging ,zonde rda te rfabrieksnijver ­ heidvoo r ind eplaat skwam .

Eennauwkeurige rbeel d dereconomisch e structuurmoe tech ­ tero pd euitkomste nva nberoepstellinge n enbedrijfsclas ­ sificaties gebaseerd zijn.Helaa sligge nd e jongste alwee r p bijnatwinti g jarenteru g .Bovendie nheef tsindsdie nee n tenaanzie nva nd esamenstellin g derberoepsbevolkin gvri j ingrijpendegrenswijzigin gplaat sgehad . Nu ishe ti nde nlandbou wpractisc honmogelij kvas tt estel ­ len ofd evrouwe n alda nnie t inda tberoe pwerkzaa mzijn , omdat immerso pd eboerderi jhe tbedrij f enhe thuishoude n voortdurend inelkaa rgrijpen ,zooda td emeest evrouwe nte n

1.J.A.P.G-.Boot :D e TwentscheKatoennijverhei dva n1830-1873 » 1)1.184. 2.Volkstellin g 1930e nBedrijfstellin g1930 ,uitgevoer d on­ derleidin gva nhe tCentraa lBurea uvoo rd eStatistie kt e 's-Gravenhage,aa nwelk e devolgend e cijferszij nontleend , 84. deele inbeid ewerkzaa m zijn.He t is derhalve willekeurig welke grens getrokkenwordt ,hetgee n kanblijke nui t het volgende voorbeeld. In193 0v/are ni nde n landbouw werkzaam: In de gemeente Weerselo 1317manne n en 334vrouwen ; in de gemeente Markelo 1343manne n en 1151vrouwen . Het isduidelijk ,da t op dezewijz e voor overeenkomstige gebieden geheelverschillend e resultaten verkregenworden . Buiten den landbouw bestaat devrouwelijk e beroepsbevolking voorhe t overgroote deelui t ongehuwde jongemeisjes ,di e in de industrie ofal shuispersonee l in de omringende groo- teplaatse nwerken .Dez e werkzaamheid wordthaas t altijd bij hun huwelijk afgebroken.D e statistieken stellen een indus­ triearbeider en eenboerendochter , die tijdelijk in eenka ­ toenspinnerijwerkt ,o p één lijn,terwij l dit toch ten aan­ zienva n de economische structuur eenbelangrij k verschil uitmaakt. Daarom ishe tveilige r omzic hallee n tebaseere n opd eman ­ nelijke beroepsbevolking,late r kan danaanvullen d vermeld worden inwelk e opzichten devrouwelijk e beroepsbevolking economischva nbelan g is.Waa rnie t anders vermeld,hebbe n devolgend e cijfers dusuitsluiten d betrekking opd emanne ­ lijke beroepsbevolking. De absolute enrelatiev e omvang derberoepsbevolkin g blijkt uit onderstaand vergelijkend overzicht: Weerselo OverijsselHe tRij k

Totale bevolking 3435 263602 3942676 Beroepsbevolking 2128 166014 2418237 Aandeel der beroepsbevolking in de totale bevolking 62$ &y?o 61,3$ Bevolkingva n 15 -6 4 jaar 1980 164111 2470538 Aandeel der beroepsbevolking in debev » van 15 -6 4 jaar 107,5$ 101,2$ 97,9$

Hieruitblijkt ,da the t aandeelva n deberoepsbevolkin g in de totale bevolkingvoo rWeersel o tusschen datvoo rOverijs ­ sel enda tvoo r hetRij k in ligt.Voo r Weerselo wordt dit 85. cijferklaarblijkelij kgedruk tdoo rde ngroote nkinderrijk - dom:i nverhoudin gto td e"bevolkin gva n1 5- 6 5 jaar,du sd e productieve leeftijdsklassen,bezi tWeersel oee nbelangrij ­ kenvoorsprong .Reed shierdoo rword the tagrarisc hkarakte r dergemeent e onderstreept,daa r juistd elandbou wgee npen - sionneeringo fontslagleeftij d kent,terwij li nd eambachte n ennerin gte rplaats eblijken sd ebedrijfstellin gva n193 0 slechts4 2manne nbove n5 0 jaarwerkzaa mwaren ,zooda tdaar ­ innie td eoorzaa kva nhe thoog e cijferka nschuilen .

Een overzichtva nd eeconomisch e hoofdgroepenword tverkre ­ gendoo ree nsamenvattin gva nd eberoepstellin gva n1930 , uitgedrukt inpercente nde rtotal eberoepsbevolking . Bedrijfstakken Weerselo Overijssel HetRij k Nijverheid (ambachte nindustrie ) 29,9 51,3 42,0 Delfstoffen 0,2 0,9 2,0 Land-e ntuinbou w 61,9 26,1 21,9 Jachte nvisscheri j 0,3 0,4 0,7 Handele nverkee r 5,2 15,6 24,7 Vrijeberoepe n enbestuu r 0,9 2,8 4,8 Onderwijs en godsdienst 1,3 1,7 2,2 Huiselijke diensten 0,3 0,4 0,4 Loswer k 0,1 0,7 1,4 T ot a a 1 100$ 100$ 100$

Toepassingva nd emethod e derconcentratiegetalle n opd ebe ­ drijfskiasse n geefthe tvolgend eresultaat ,wannee rd econ ­ centratievoo rhe tRij kvoo rel kde rklasse n op10 0gestel d wordt. Bedrijfskiasse Weerselo Overijssel I Steen-e nglasnijverhei d 81 50 III Grafischebedrijve n 4 65 IV Bouw bed rijf 77 98 VI Houtbewerking 20 72 VII Kleeding enreinigin g 20 101 IX Lederbewerking 27 61 XI Metaalbewerking 85 95 86. Bedrijfskiasse Weerselo Overijssel XV Textiel 298 679 XVI Gas-e nelectra-bedrijve n 46 77 XVII Levensmiddelen 46 102 XXVII Loswer k 7 50 Geheelenijverhei d inruimere nzi n 69 120

X Delfstoffenwinning 10 45

XVIII Land-e ntuinbou w 288 121 XIX Jacht envisscheri j 43 55 Geheele landbouw inruimere nzi n 275 117 XX Handel 18 70 XXI Verkeer 28 59 XXII Credietwezen 5 37 G-eheelehande li nruimere nzi n 21 63

XXIV Bestuure nvrij eberoepe n 18 58 XXV Onderwijs 83 XXVIIIGodsdiens t 52 69 Geheelbestuu re nintellec t 31 65

XXVI Huiselijke diensten 75 104

De cijfersva nd ebedrijfskiasse nVI I (Kleeding),X V (Tex­ tiel)e nXXV I (Huiselijkediensten )geve ni nzooverr eee n onzuiverbeeld ,da thierbi jd evrouwelijk ewerkkrachte nbo ­ vendien eenbelangrijk e rolspelen .Bi jd eHuiselijk eDien ­ steni sdi tvrouwelijk e elementi nWeersel ozwakke rverte ­ genwoordigd dani nProvinci e enRijk ,doc hvoo rKleedin ge n voorTextie llig the taandee lvoo rWeersel obeid ekeere n bij­ natweemaa lzo ohoo gal svoo rhe tRijk .D e economischebetee - kenis dezerbeid ebedrijfskiasse nlig tderhalv ehooge rda ni n deconcentratiegetalle n totuitdrukkin gkomt .N ad egrenswij ­ zigingva nI94 3zij nzi jechte r sterkgedaald . Teneinde deeconomisch e structuur enbeteekeni s dergemeent e Weerselonauwkeuri g tebepalen ,ka nee nsplitsin g aangebracht wordentussche nd eberoepe ne nbedrijven ,di evoo rd emark t 87. werken,d ez.g . "primaire productie",e nd eberoepe ne nbe ­ drijven,di evoo rd eplaatselijk e verzorgingwerken .D ewel ­ vaartva nd etweed e groepi si nhoog emat eafhankelij kva n die,welk e doord eeerst e groepverworve nwordt .Zo olig the t voord ehand ,da td e economische beteekenisva nee ngebie d vooralnaa rd eeerst e groepafgemete ndien t teworden .I nd e werkelijkheid isd egren stussehe nbeid e groepen dikwijls moeilijk tetrekken ,doc haa nd ehan dva nd erichtlijne nvan ­ wege deN.E.T.O . istoc hwe lee nglobaa loverzich tt ever ­ krijgen. Voorts ishe tvoo r de economische structuurbelangrij ko mon - derscheid temake ntussche nbedrijfshoofde n (mino fmee r zelfstandigen)e npersonee l- *(mi no fmee rafhankelijken) .I n doorsnee zald eeerst e groepo pee nhooge rwelvaartspei l wij­ zen. Beide onderscheidingen zijnverwerk t inonderstaan d overzicht:

Bedrijfstakken Econom.Functie Bedrijfs-Perso -Totaa l hoofden neel Nijverheid i.r.z. Primairprod . 10 364 374 » Plaatsel.verz. 83 185 268 Landbouwi.r.z . Primairprod . 655 662 1317 » Plaatsel.verz. - 6 6 Handeli.r.z . Primairprod . - 23 23 H Plaatsel.verz. 33 55 88 Bestuure nvrij eber . Primairprod . - 3 3 H Plaatsel.verz. 1 42 43 Huiselijke diensten Plaatsel.verz. — 6 6 Totaal Primairprod . 665 1052 1717 n Plaatsel.verz. 117' 294 411 Totaal vanall e groepen 782 1346 2128

1.Noordelijk e'Economisch-Technologisch eOrganisati e teGronin ­ gen. 2.Statistisc hd egroepe nA (bedrijfshoofdenvoo reige nreke ­ ning)e nB (bedrijfshoofdenvoo r andererrekening) , 3.Statistisc hd egroepe nG (bedrijfsleiderse nmeesterkneehts ) enD (personeni ndienstbetrekking) . 88. Afgezienva nde nlandbou w overweegtvoora li nd eprimair e productiehe taanta lniet-zelfstandig ewerkkrachten .Bi jd e plaatselijkeverzorgend e'bedrijve nneme nd e zelfstandigen eenbelangrijke rplaat s in,doc hove rhe t geheeli shu naan ­ talno ggee n30 $va nd etotal e plaatselijkverzorgend ebe ­ roepsbevolking.I nsommig eambachte ne ni nde nhande lwege n beide groepenechte rtege nelkande rop .

Bijd ebeschouwin gdeze r cijfersmoe t errekenin gme egehou ­ denworden ,da tee ngroo tdee lde rwerkkrachte nnie t inbe ­ drijvenbinne nd egemeent ewerkzaa mwas ,doc hal sforen sme t name inHengelo ,Oldenzaal ,Ensched e enBorn earbeidde .Ee n grootverschi lspring ti nhe too gbi jee nvergelijkin g der voorgaandeberoepscijfer sme td ebedrijfstellin gva n1930 , die dusallee nhe taanta lwerkkrachte n ind ebinne nd ege ­ meente gevestigdebedrijve n aangeeft.Daarbi jmoe tweliswaa r inaanmerkin g genomenworden ,da ti nhe t laatstegeva lallee n dewerkende n eni nhe teerst e gevalteven s dewerklooze nzij n gerekend,e nda ti nhe tlaatst e gevalwe l dewerkkrachte n zijnmeegeteld ,di ebinne nd egemeent ewerken ,doc hdaarbui ­ tenwoonachti gzijn .

Beidefactore nware ni ndi t gevalvoo rWeersel ova nweini g beteekenis,omda ti n193 0d egroot ewerklooshei dno gnie twa s begonnene nomda tWeersel oal swerkgemeent evoo relder swonen ­ denpractisc ht everwaarlooze nwas .He tka ndu swe lgeoorloof d heetendez efactore nui tt e schakelen,mit s devolgend everge ­ lijkingslecht sbi jbenaderin gword topgevat . Debedrijfstellin gva n193 0ga fvoo rd ebedrijfstakke nnijver ­ heid enhande londerstaand ecijfers :

Bedri jfstak Aail OÖ.JL Personeel Totaal bedrijven hoofden Nijverheid i.r.z. 86 90 51 141 Handel i.r.z. 53 31 25 56 -1 Totaal 139 121 76 197

1.Hierbi jmoe t inaanmerkin gworde ngenomen ,da te rbi jd e nijverheid 2e nbi jde nhande l2 3vrouwelijk ebedrijfshoof - denzijn ? terwijlvoo rhe tvrouwelijk e personeelvoo rd e nijverheid 11e nvoo rde nhande l1 4bedraagt . 89. Metuitzonderin gva ndri e zuivelfabriekene nee nleemgroev e warena ldez e"bedrijve nal splaatselij k verzorgendt e"be ­ schouwen,zooda t"bi jee nvergelijkin gva n"bedrijfs -me tbe ­ roepstelling inabsolut eaantalle nhe tvolgend e beeldver ­ kregenwordt :

v Bedrijfsnoofden Personeel Bedrijfstak 5S««+?1 Beroeps-Bedrijfs -Beroeps -Bedrijfs - xune-cie helling telling telling telling Nijverheid i.r.z*Prim.prod . 10 3 364 12 " Plaats.verz. 83 87 185 39 Handel i.r.z. Prim.prod. 23 " Plaats.verz. 33 31 55 25 Totaalva nall egroepe n 126 121 627 76

Terwijld eaantalle nvoo rd ebedrijfshoofdé nnie t sterkuiteen ­ liepen,wa sda tvoo rhe tpersonee lwè lhe tgeval .Nie t alleenwa ­ renvrijwe lall ei nd eprimair e productie buitende nlandbou w werkenden elderswerkzaam , dochhe tblijk tui tdez e cijfers te­ vens,da tee ngroo t aanJ"-?.lwerkkrachten ,di eto td eplaa tseJ . ijl : verzorgende bedrijven gt• kend zijn (volgensd erichtlijne n dei N.E.T.0.)i nwerkelijkhei d eveneens ind eomliggend e plaatsen arbeidden.Blijken s deze gegevens washe taanta lmannelijk efo ­ rensen derhalve opongevee r 550t estellen ,di evrijwe l zonder \itzonderingto tniet-zelfstandig e categorieën behoorden.O pee n totalemannelijk e beroepsbevolking van212 8werkkrachte nbe3-ie p het aantali^-er^e ndu srui m25',' . Bijd eforense ni snie tnauwkeuri g aant egeven ,wel k aandeel vanhe ttotaa li nel kde romliggend e gemeentenwerkt .Steenfa ­ brieken bevinden zichi nHengelo ,Ensched e enLosser ;textiel ­ fabriekeni nOldenzaal ,Hengelo ,Ensched e enBorne ;belangrijk e spoorstations inHengel oe nOldenzaal .Daa rhe tvervoe r vrijwel geheelpe rfiet s plaatsvindt ,i sd eonderling e verhoudingde r plaatsen indez e gevallenmoeilij kt eachterhalen . Daarentegen kanme tvri j groote zekerheid aangenomenworden ,da tzic hd ewe ­ genbouwo pOldenzaal ,d emetaalbewerkin g opHengel oe nhe thuis ­ personeel grootendeels opHengel o concentreert. Bijbenaderin gka nsind sd egrenswijzigin gva n194 3he taandee l vanHengel o op50 $de rwoonforense n gesteldworden ;da tva n 90. Oldenzaal-LoSsero p35$ ;da tva nEnsched e op10$ ;da tva n Borne op5$ » terwijlda tva nd eoverig eaangrenzend e ge­ meentenminie mis . Hetagrarisc hkarakte rva nWeersel oka ntenslott e doord e volgende cijfersno gverduidelijk tworden .He ttotal eaan ­ talbinne nd egemeent ewerkzam emanne n"bedroe g1572 .Va ndi t aantalmaakte nd e132 3landbouwer s 84$uit .Bepaal tme nzic h enkelto td e primaire productie,da nstijg tdi tpercentag e totbijn a 99$e nreken tme n delandbouwindustri e mede,da n bereiktWeersel o zelfs de 100$l Teneinde zekerheid tekrijge n omtrent dehuidig e economische structuur,he b ikee ndrieta luitgebreid e steekproeveni nhe t bevolkingsregister genomen.Dez esteekproeve nomvatte nteza ­ menmee rda nd ehelf tde rbevolkin ge nvertoonde nvoo r194 3 (kortvóó rd e grenswijziging)d evolgend e verhoudingen ind e beroepende rmannelijk e gezinshoofden:

Bedrijfstak Absoluut Relatief

Landbouwi.r.z . 33é 67$ Nijverheid i.r.z. 120 24$ Handeli.r.z . 25 5$ Ambtenaren 17 3$ Vri^jeberoepe n 3 1$ Totaalva nall e groepen 501 100$

Destijgin gva nhe taanta lambtenare n staati nverban dme td e abnormale tijdsomstandigheden.Opvallen d isechte rhe thooger e getalvoo rde nlandbou w tegenoverd enijverhei d invergelijkin g totI93O .Voo rdi tverschi lzij ntwe everklaringe nt e geven. Vooreerst isreed saangeduid ,da t onderd emannen ,di eal sfo ­ rensi nd eindustri e arbeiden,he t jongere elementrelatie f sterker isvertegenwoordigd ,zooda tzi jal szijnd e geengezins ­ hoofd inbovenstaand e statistiek ontbreken.Daa rvele nhunne r laterklaarblijkelij ki nde nlandbou w terugkeeren,moe tdez esta ­ tistiekal swaardevo lbeschouw dworde nvoo ree ninzich ti nd e economische structuurde rgemeente .E ndegenen ,di ewè li nd ei n dustriewerkzaa mbleven ,vestigde n zichmeesta lbi jhu nhuweli;]];; . ind eplaat sva nhu nwerk ,zóoda tzi jvoo rWeersel oal swoonfore: : 91. senverlore n gingen.D etweed efacto ri she toptrede nva nd e economische crisisn a193 0geweest .D emassal ewerklooshei d ind efabrieksnijverhei d stootted eforens-arbeider swee r naarhe tplattelan d terug.Ee ndergelijk e tendentiewa sb.v . blijkensd emigratiecijfer s opmerkelijk ind eVechtstree k tenopzicht eva nhe tTwentsch e industriegebied. Tenslottemoe tno grekenin g gehoudenworde nme td e grenswij­ zigingva n1943 ,di eto tstan dkwam ,nada tbovenstaand esta ­ tistiekwer d samengesteld.Doo rde novergan gva n34 1ziele n naarHengel omoe td eberoepsbevolkin gme trui m10 0voo rhe t overgroote deelindustrieel e beroepspersonenverminder dwor ­ den,zooda td e landbouw ppongevee r90 $i sgekomen . Resumeerendema g thansdu see neconomisch e structuur derge ­ meente aangenomenworden ,di ezeke rnie tminde ragrarisc hi s dandi eva n1930 .He taanta l inde nlandbou wwerkzame nna m

blijkens delandbouwtellinge nme teenig e tientallen toef wel­ ke toenemingdoo rnieuw e ontginningenko nopgevange nworden , terwijlandere nal shuisgenoo twee ro pd eouderlijk e bedrij­ venginge nmeewerken .I nde nlandbou w ishe taanta lniet-zelf - standigen tenopzicht eva nda t€e rzelfstandige n sinds193 0 ietstoegenomen :vel egrooter ebedrijven ,di e inde n goeden tijdmoeit ehadde no maa npersonee lt ekomen, konde nn ud e gewenschtewerkkrachte nvinden .

Daard eontginnin gva nwoeste ngron dthan s ophaa rein d loopt end e industrieelenijverhei dmettertij dwee rmee rkrachte n totzic hza lgaa ntrekken ,moe tvoo rd e toekomstwe lme tee n dalingva nhe tagrarisc helemen trekenin gworde ngehouden , dochdez e dalingza lnooi t grooteafmetinge nbereike n end e landbouw zalsteed s debasi s dereconomisch e structuurva n Weerseloblijve nvormen .

3.D ELANDBOU W 1.D eagrarisch ebedrijfstakke ni nhu nontwikkelin g sedert deneerste nwereldoorlo g De GemeenteWeersel o is één vand ezuiverst evertegenwoor ­ digstersva nhe tOverijsselsch e Zandgebied,da tdoo rd e Directieva nde nLandbou w alsee neenhei d onderscheiden 92. wordt .Di tgebie dneem tongevee rva nRaalt e afhe tgeheel e zuidoostelijke deelva nOverijsse li ne nbeslaa tdaarme eon ­ geveerd ehelf tva nd eoppervlakt e cultuurgrond dergeheel e provincie. Hoewelhe tee ngebie d isva ngemengd ebedrijven ,i sd evee ­ teeltsteed sstérke ro pde nvoorgron d getreden.D eproducte n vande nakkerbou wworde ngrootendeel s aanhe tve evervoederd , metuitzonderin gva nee ndee lde raardappelen ,da taftre k o vindt ind eindustrieplaatse n .Louwe sbereken td ewaard e vand eopbrengs t aandierlijk e producten ophe tachtvoudig e vandi ede rplantaardig e productenJ .Bedroe gd eoppervlakt e grasland inI9I Öno g54 $va n dencultuurgron d ,i n193 0wa s ditgestege nto t65 $ •I n aie periodewa she tbouwlan d zelfs met 4IO3h ateruggeloopen ,terwij lhe tgraslan dme t1841 4h a wasaangegroeid ,voora ldan kzi jd enieuw e ontginningen,di e steedszo ospoedi gmogelij k totweide nwerde n ingezaaid. De sterkenadru k opd eveeteel tword tgeïllustreer d doorde n aangroeiva nde nveestape li nOverijsse lal s geheel,globaa l weergegeven induizendtallen ? Veesoort 1910 1921 1930 Paarden 23 27 27 Runderen 181 208 -250 Varkens 129 150 227 Hoenders 937 1136 2371

Nietallee nechte rkwantitatief ,doc hoo kkwalitatie f isd e veestapelster kvooruitgegaan .Daa rhe tZandgebie d tenop ­ zichteva nd eander edeele nde rprovinci e eengroote nach ­ terstandvertoonde ,i sd evooruitgan g inda tgebie d ookhe t grootste geweest.Stelli gzulle nd ecijfer svoo r193 9no g weerhooge rgelege nhebben .

1.Verslage ne nmededeelingen,191 2no.3 ,bl.115/ 6e n133/ 4 2.Verslage ne nmededeelingen,193 5no.3 ,bl.180 . 3.S.L.Louwes :Landbou we nveeteelt ,in :"Overijssel",1931,bl»2 ? 4.Versl .e nMed.,191 2no.3 ,bl.133 . 5.Idem,193 5no.3 ,bl.180 . 6.S.L.Louwes :idem ,bl.315 ,309 ,31 3e n317 . 93. Hetvoortbrenge nva ndierlijk e productenvoo rd ewereldmark t doorbrak degrenze nva n detraditioneel e zelfvoorziening en maakte delandbouwbedrijve nafhankelij kva nde naanvoe rva n debenoodigd e grondstoffen,te ndeel ezelf sui tvreemd ewe - relddeelen.I n192 8bedroege n degemiddeld euitgave n inhe t Zandgebiedƒ 181,31aa nveevoede r enƒ 35»9 9aa nkunstmes t perh a ,du svoo ree nbedrij fva n een1 0h amee rda n/ 2.000.-, HetZandgebie d isva noudshe ree ngebie dva nhe tklein efami ­ liebedrijf:d egemiddeld e groottebedroe gi n1910 :6, 2 ha 2 eni n1930 :7, 1h a cultuurgrond 3# ind evergrootin gva nhe t gemiddelde ligtee naanwijzin gva n denversterkte nnadru ko p deveeteelt ;ee nveebedrij fbehoef t immersbi jminde rwerk ­ krachtmee rruimte .Bedrijve nbove n5 0h azij nuiters t zeld­ zaam;hu naanta lklo mva n2 1i n191 0to t2 4i n1930 .He t tal­ rijkste zijnd ebedrijve nva n1 - 5 ha ,doc hhu naanta lneem t relatief enabsoluu taf :he tdaald eva n58 $va nhe ttotaa li n I9IOto t45 $i nI93 O 4. Tuinbouw,boschbou we n jachtspele ni nhe tOverijsselsch eZand - 5 gebied eenondergeschikt ero l•' . Dezeverhoudinge nworde nbi jd eGemeent eWeersel oteruggevonden , Demannelijk eberoepsbevolkin g van debedrijfsta kLandbou w (om­ vattende debedrijfskiasse nXVII ILand -e ntuinbou we nXI XVis - scherije n jacht)wa s in193 0aldu sverdeeld : Bedrijfsgroep Bedrijfsnoofden Personeel

XVIII 1.Akkerbou w en 653boere n 11bedrijfsleider s veehouderij 637boerenzoon s en -knechts 2.Groenten -e n ooftteelt 1 tuinder 1 tuindersknecht 4.Bloemisteri j 1 kweeker 5tuinknecht s 7.Boschbou w 8 boscharbeiders

XIX 5.Jach t - 6 jachtopzieners Totaal landbouw 655zelfst . 668niet-zelfst .

1.S.L .Louwes :idem ,p.266 . 2.Versl.e nMeded.191 2no.3»p.46 » 3.Idem,1935,no.3,p.4 4 4.Ide m1912 ,no.3,p.4 6e n1935,no.3?P» 4 5.Zi e o.a.:S.L.Louwes ,idem,p.318-321 . 94. Vand etotal e landbouwbevolkingwa s derhalverui m98 $i nak ­ kerbouw enveehouderi jwerkzaam . Tochgeve ndez e cijfers eenscheev evoorstellin gva nd ewer ­ kelijkebeteekeni s derkleiner ebedrijfsgroepen ,omda tdez e bovendienal snevenberoe p teneige nbehoev eworde nuitge ­ oefend,zooal sreed sui t deoppervlakt e tuin-e nboschgron d kanblijken .Daaro mmog ehie reers tee n enkelwoor dvolge n overdez enevenbedrijven ,voorda t ikmi jverde rbeper k tot denlandbou w inengere nzin . De tuinbouwvertoon t eengestadig e stijging inbeteeld eop ­ pervlakte:volgen sd egemeentelijk e landbouwverslagenbedroe g dezei n1920 :3 0ha ,i n1930 :4 6h a 1, in1939 :9 1ha ,du si s zijsind s193 0bijn averdubbeld .Inderdaa d liggenhie rno gbe ­ langrijkemogelijkheden :d egron d isplaatselij k zeerge ­ schikt,werkkrachte n zijnkwantitatie f voldoende aanwezige n deliggin g tenopzicht eva nhe tafzetgebie d ind enaburig ein ­ dustrieplaatsen isgunstig .Voo rvruchtenteel t opgroot e schaal kunnend enachtvorste n eenbezwaa rzijn ,doc handerzijd snoemd e reedsSchuilin gWeersel o alsee nappelcentru mva n eenigebetee ­ kenis.Voo r groententeelt geldtda tklimatologisch e bezwaari n minderemate .Hie rwege n zwaarder:he t ontbrekenva n denoodig e waterwegen tenbehoev eva n goedkoopvervoer ,d e onvoldoende vakkennisbi jd elandbouwend ebevolkin g end emeerendeel sno g jongeagrarisch eafkoms t derindustrieel ebevolking ,di edez e alsgewoont ebi jd evoedin g eengering e plaatsaa n degroent e doetinruime n enhaa rvoort s zelf intuintje see ngroo tdee l derbenoodigd e groenten doetverbouwen .I nd eTwentsch eindus ­ trieplaatsen isd eschaarscht e aangoe d gesorteerdegroente ­ winkels opvallend enveela lzij nzi jgecombineer d met eenan ­ derebranche ,me tnam evischhandel « Mettertijd isechte rwe l eengroeiend ebehoeft e aan groentent everwachten ,waarbi j echterd egronde nvla kbi jd eindustrieplaatsen ,me tnam ei n devoormalig e gemeenteLonneker ,ee nvoorspron ghebben ,ter -

1.D elandbouwtellin g van193 0geef tslecht s eenoppervlakt e van7,7 6 haaan ,waarva n danno g6,8 6li ame tboomgaarde n; deze cijfers zijnstelli gvee lt elaag . 95. wijli nWeersel o degeschiktst e gronden juisttamelij kve r vand ecentr aliggen . VolgensLouwe shebbe nd e Twentscheboere n eenafkee rva n tuinbouw.Zelf s dekleinst ebedrijfje szij ni nminiatuu ree n getrouwe afspiegelingva nd egrooter ebedrijven .Ieder eboe r trachtsteed s zooveelmogelij k grond tebemachtigen .He t Twentscheklein ebedrij fberus tvolstrek tnie to pvoorkeur , docho phard enoodzaa k .He tblijf t onderall eomstandighe ­ denee nfamiliebedrij f endaa rleen td e tuinbouwzic hminde r toe,omda tdez eminde rveelzijdi g ise nmee rgespecialiseer ­ devakkenni svereischt . Dat inde nboschbou wzo oweini gmensche n eenberoe pvinden , isnie tverwonderlijk ,al sme nbedenkt ,da the td eboere n zelfzijn ,di e ind estill ewintermaande n denboschbou wbe ­ drijven.D e oppervlakte boschi si nd elaatst e jarenflin k toegenomen.Schatt ehe tgemeentelijk e landbouwersla gd eop ­ pervlaktebosc hde rgemeent e stelligt elaa gme t40 0h ai n 1920e n37 8h a in1930 ,toc hma gwe lee ntoenemin gaangeno ­ menworden ,wannee ree nnauwkeurig e inventarisatie vanwege hetStaatsboschbehee ri n193 9ee ntotaa lgeef tva n 1162ha , alsvolg tverdeeld : Naaldhout ouderda n2 5 jaar 188 ha M jongerda n2 5 jaar 113 n Eikenoude rda n4 0jaa r 104 M ** jongerda n4 0jaa r 32 II Anderloofhou t ouderda n4 0 jaar 20 II " " jongerda n4 0jaa r 10 II Hakhout (voornamelijkeiken ,berke ne nelzen ) 624 II Twijgwaarden 71 *tt Totaal 1162 ha 2

Bovendienkwame ni nd egemeent eno g devolgend eweg -e n grensbeplantingenvoor :eike n79> 9km ,populiere n 27,3km »

anderloofhou t 28,7km ,naaldhou t 12,0km 5 dustezame n 147-,9km 2.

1.S.L.Louwes :idem ,bl.268/9 . 2.Boschstatistie kva nhe tStaatsboschbeheer ,1939 * 96. Het opgaande loofhoutword t grootendeels gevormddoo r deme t zware eiken"beplant eerve n derboerderijen ,di ei nde nrege l hoofdzakelijk houtvoo reige n gebruik opleveren;d egrensbe - plantingme t populieren enwilge n leverthe thou tvoo rd e klompenmakerij. Allesbijeengenome nbied t ditallee n periodiek eenwerkgele ­ genheidva neenige nomvang ,afgezie nva n eenn a193 0i nDeur - ningengestich tbedrij fme t tijdelijk ruim2 5arbeider si n dienst,da tboome nvoo r timmerhout ingehee lïl.0.-Twent eop ­ kocht,veld e envervoerde .Typeeren d isechter ,da tdi tbe ­ drijf onderleidin gston dva nee ngeîmmigreerde nDuitscher ; deinheemsch eboerenbevolkin gmis tno g devakkenni s indez e richting,a lbezi tzi jva nvroege r devoorliefd e vooree nbe ­ groeidlandschap . IIa193 0i s opdaarvoo r inaanmerkin gkomend ewoest e gronden vrijvee laangeplant .Dez evor mva n ontginningwer d veelal uitgevoerd inwerkverschaffin gonde r leidingva n deNeder - landscheHeide-Maatschappij . Behalve de ontginning zijnoo kd eherontginning ,d eruilver ­ kaveling end eontwaterin g (eventueel ookd eopstuwing )to t delandbouwwerkzaamhede n terekenen .Sind s deontginnin gal s particulierbedrij f inde nrege lnie tmee rloonen d is,krij ­ gendez ewerkzaamhede nmee r enmee rhe tkarakte rva nwerkver - ruimingva n overheidswege.Daaro mzulle nzi jbi jd ebehande ­ lingva nd ewerklooshei d end etewerkstellin g vanklein eboe ­ renno gnade r tersprak ekomen . VanI93 Oto tI93 9i sd e oppervlakte cultuurgrond doorontgin ­ ningme tnie tminde r dan 1583h atoegenomen .Daa rd etotal e oppervlaktewoest e grond ind egemeent e in193 9no gslecht s 923h a (82 0h aheid e en10 3h amoeras ) bedroeg,i she tzon ­ dermee r duidelijk,da td eontginnin gbinne nweinig e jarenge ­ heelee neind emoe tnemen .Da nka nallee ndoo rherontginnin g enruilverkavelin g deproductivitei t vande nbode mno gopge ­ voerdworden .

1.Boschstatistie kva nhe tStaatsboschbeheer ,1939 » 97. Methe tafneme nva nd ewoest e gronden isoo kd e jachti nbe - teekenisgedaald .Oo khe tverkrijge nva n een jachtacte is sindsd enieuw ewe tva n192 3"bemoeilijkt .Yroege rv/a selk e "boerteven s jagere nna mhe tgewee rvaa k deeereplaat sho ­ vende nschou win .Than si sd e jachtmeesta lgepach t doorfa ­ brikantene nander e"burger sui td eomliggend e plaatsen,di e enkele opzieners inhe tvel dhebben .Bi jgelegenhei dv/orde n ookdaghuurder sal sdrijver s indiens tgenomen . Dewildschad e iszee ruiteenloopend ,doc hi nVolt e enBoven - Deurningenvri jaanzienlijk .Daa rte rplaats everminder tzi j depachtwaard eva nde ngron dwe lme tƒ 10,-pe rha .Voora l deteel tva nknolgewasse nword terdoo rtegengehouden . Zoowelte naanzie nva ndez enevenbedrijve nal ste naanzie n vande nlandbou wi nengere nzi ni se rto to pde nhuidige nda g vanzee rweini gdifferentiati e sprake.E rbestaa t slechtséé n algemeenbedrijfstype ;i ndi topzich tzij ne rgee nwezenlijk e verschillentussche ngroot e enklein ebedrijven ,zooal sver ­ deropno gblijke nzal . De ontwikkelingva nde nlandbou wseder tde nvorige n oorlogka n hierdu sal s eeneenhei dbehandel dworden . Nam ind e jarenn a192 0he t graslandrelatie f tenopzicht eva n hetbouwlan dno gtoe ,n a193 0i si ndez e ontwikkeling eenstil ­ standingetreden : Jaar Oppervlakte bouwland Oppervlakte grasland 1930 2024h a= 32,6$ 4186h a= 67,4$ 1 1939 2518h a= 32,656 5212h a= 67,4$ 1

Tegenoverd eneigin g omd eboerderi jgehee lo pd eveeteel tt e richten staathe tstreve n gestimuleerd doord eoverheidsmaat ­ regeleno mzel fzoovee lmogelij kvoedergewasse n teverbouwen ,

1.Ontleen d aand elandbouwtellingen .D e cijfers dergemeente ­ lijke landbouwverslagenwijke nbelangrij k af:193 0resp . 3274h ae n387 4ha ;193 9resp .320 6h ae n478 7ha ;du svol ­ gensdez ezo uhe tgraslan dno gster ktoegenome n zijn.D e gemeentelijke landbouwverslagenzij nechte rslecht sschat ­ tingen endaardoo r onbetrouwbaar. 98. zoodate rthan see nevenwich t"bereik tschijn tt ezijn . Doord evoederproducti e werdhe tmogelij k omde nveestape l steedst e"blijve nuitbreiden ,oo kpe rh abouw -e ngrasland , zooalsui the tvolgend e overzichtka nblijken :

en Oppervlakte Per10 0h a Paarden:Benede n f°Y Totaal bouw-e n bouw-e n 3 oaar 3jaa r grasland grasland 1910 141 541 682 + 6120h a-1 11 1921 207 621 828 6666h a2 12 1930 110 760 870 7158h a 12 1939 189 750 939 7993h a 12

Per10 0h a Tw ^ Stie-Mest-Melk-Jong -m . Oppervlakte Kundereni "tl , ;L* X/« Totaalbouw -e n bouw-e n ren veröeö vee vee _ grasland grasland 1910 68 159299 0 1008 4225+ 612 0h a 69 1921 30 68334 2 2120 5560 6666h a 83 I93O 56 225415 3 2459 6893 7158h a 96. I939 288 309532 1 3718 9636 7993h a 121

TT i -r,• Fok— Mest— m j. -.Oppervlakte Per10 0h a Varkens:Bigge n *eugen TOJ# Totaalgg ^ bouwen -e nbQUW _ en grasland grasland 1910 963 2249 3212+ 612 0h a 52 1921 1320 2709 4029 6666 ha 60 1930 1502 810 3122 5434 7158h a 76 1939 1627 715 3670 6012 7993h a 75

Oppervlakte Per10 0h a Hoenders: Kuikens Kippen Totaalbouw -e n bouw-e n grasland gräsläüd 1910 12545 26272 38817+ 6120h a 634 1921 19214 27955 47169 6666h a 706 1930 33868 48434 82302 7158h a 1149 1939 83952 76386 160338 7993h a 2006

1.He tcijfe rvoo r191 0i sbi jbenaderin g vastgesteld door vergelijkingme the tovereenkomstig e cijfervoo rhe tZand ­ gebied inverhoudin gto td ecijfer svoo r1930 . 2.Cijfe rvoo r1920 ,evenal sdi evoo r193 0e n193 9ontleen d aanhe tGemeentelij k Landbouwerslag . 99. Hetaanta lpaarde ne nvarken swa sto td eoorlo gvrijwe lcon ­ stantgebleven ;he tlaatst e stelligal sgevol gva nd eland ­ bouwcrisis,di ed eprijze nde rvarken s gevoeligaantastte . Daarentegenvertoonde nrundere n enhoender s juist ind elaat ­ stetie n jarenvoo rde noorlo goo krelatie fno gee naanmerke ­ lijkestijging .Daa rd e oppervlakte cultuurgrond geenvast e maatstafmee r isvoo rde nomvan gva n denveestapel ,word the t meere nmee r degewoont e omee nbedrij f teonderscheide nnaa r hetaanta lrundere n inplaat sva nnaa r dehoeveelhei d land. Wegens deschaarscht e aanbuitenlandsc hkrachtvoe r tijdensde n oorlog enal s gevolgva n onzedeviezenpositi e ook daarnazij n devarkens -e nd ekippenstape lno gsteed saanzienlij kbenede n hetvoor-oorlogsch epeil .D eOverhei d staatnie t onwelwillend tegenoverhe tdenkbeel d omwa te rva n dezeteelte n overi s eenigszins tereserveere nvoo rhe tklein ebedrijf .E nverde r wordt deverbou wva nvoedergewassen ,me tnam emaï s enaardap ­ pelen,krachti g aangemoedigd. Eenindru kva nd eontwikkelin g derakkerbouwproducti enaa rbe - teelde oppervlakte enopbrengs tpe rh ade ronderscheide ngewas ­ seni st eontleene naa nd egemeentelijk elandbouwverslagen .D e cijferszij ndoo rplaatselijk e deskundigen geschat enkunne n derhalve geenaanspraa kmake n opvolledig enauwkeurigheid .He t ist ebetreuren ,da tvoo r 1939d ebeteeld e oppervlaktennie t meervermel dzijn . Gewas 1920 1930 1938 1939 Tarwe, oppervlakte - - 1h a opbrengst/ha 2100k g Rogge, oppervlakte 1480h a 1620h a 1822h a opbrengst/ha 2100k g 2100k g I960k g 2800k g Haver, oppervlakte 38Oh a 333h a 293h a opbrengst/ha 23IOk g 259Ok g 3250k g 2600k g Boekweit, oppervlakte 70h a 10h a - opbrengst/ha IO5Ok g 1400k g Peulvruchten, oppervlakte 65h a 44h a 10h a opbrengst/ha 1750k g 238Ok g 2500k g 2000k g 100. Gewas 1920 I93O 1938 1939 Land-e ntuin - bouwzaden oppervlakte 15 ha 22h a 10 ha • Aardappelen, oppervlakte 69O ha 763h a 580 ha ? opbrengst/ha 200 hl 225h l ,300 hl 27Óh l H75 hl 450h l Voederbieten, oppervlakte 75 ha 125h a 170 ha opbrengst/ha ? 6500Ók g *-*T —« / als 1 Knollen, oppervlakte 150 ha 150h a 50 ha opbrengst/ha ? 7 40000k g Wortels, oppervlakte 7h a 7 ha opbrengst/ha _ 7 4500Ók g hoofd-' Klaver, oppervlakte 50 ha 16h a 10 ha opbrengst/ha 5000 kg 4200k g 6000 kg 600Ók g Spurrie, oppervlakte 90 ha 40h a 5 ha _ Kunstweiden, oppervlakte 30 ha 140h a 29h a 9 gewas. opbrengst/ha 3000 kg 4300k g 6500k g 650Ók g Serradella, oppervlakte 5 ha 4h a 3 ,5h a

Merkwaardigerwijzeblijk td eoverheersehend eroggeverbou wno g geleidelijktoegenome nt ezij nte nkost eva nd eteel tva nha ­ ver,boekwei te npeulvruchten .D egroenvoedergewasse nvertoon ­ denonregelmatig eschommelinge nme tee ntotaa lva n1 0- 15 $ vana lhe tbouwland . Deopbrengs tde rdivers egewasse npe rh ai sove rhe tgehee l nogvri jbelangrij ktoegenomen ,a lzij nd eresultate nvoo rd e afzonderlijke jarenster kuiteenloopend ,afhankelij kal szi j zijnva nd eel kjaa rwisselend eweersgesteldheden .Yoo rsommi ­ gegewasse ni sd etoenemin gminde rgroot ,da nme nwellich tzo u

1.Consumptieaardappelen . 2.Fabrieksaardappelen . 101. verwachten,doc he rmoe too krekenin gme e gehoudenv/orden ,da t doord eontginninge nn a192 0teven sminde r goedegronde ni n cultuurzij ngebracht .

Behalve dei nhe t overzicht genoemdehoofdgewasse n zijnal s tweede oogstd estoppelgewasse nva nsteed s grooterbelan gge ­ worden.D e daarmee"bebouwd eoppervlakt e iszee ruiteenloopend , omdatd eknolle nbi jhe toogste nvri jvee lwer k geven,i nwel ­ kebehoeft e deklein ebedrijve nnaa rverhoudin gbete rkunne n voorzienda nd egrootere .O pd egrootst ebedrijve ngeef tonge ­ veer yfova nhe tbouwlan d eentweed e oogst,terwij ldi tpercen ­ tage opd eklein ebedrijve nwe lto tongevee r30 $stijgt .Va n het gezamenlijkebouwlan d dergemeent e zalomstreek s 20$ee n tweede gewasopleveren .E rbestaa t echter eentendenti e tot verhogingva ndi tpercentag e opvoorbeel d vanander e Twentsche gemeenten.Doc hda thoud tin ,da tee ndee lva nhe tknollenland , datvóó r1 0Augustu s ingezaaidmoe tzijn ,no g inOctobe rafge ­ oogste nmeegeploeg dka nworde nvoo rd ewinterrogge .Slecht s eenklei ndee lde rknolle n diental sgroenbemesting ;meeren ­ deelsworde nz e ingekuild enal sveevoede rgebruikt . Wat deeschgronde nbetreft ,ka nme nzeggen ,da tto tongevee r I923d eroggebou wpermanen t isgeweest .Nadie nkwa mee nbe ­ perktewisselbou w inzwan g enwe li ndie rvoege ,da tthan sno g steeds ophetzelfd epercee l3- 4 jaarachteree nrogg eword t verbouwd (watoo kwe lblijk tui td ehoeveelhei droggelan d in verhouding tothe ttotal ebouwland) ,waarn a alsvruchtwisselin g havero faardappele nkomen .Aardappele n zijnallee nva nbelan g voor eigenconsumpti e enal sveevoeder .O pd eklein ebedrijve n wordenveela ln a 2jaa rrogg ejyeed saardappele ningepoot .I n denrege lword t eenpercee lthan s omd e3 - 5 jaarme taardap ­ pelenbebouwd .Naa rverhoudin gverbouwe nd eklein ebedrijve n dusmee raardappele n dand egrootere ,alweer ,omda the tklein e bedrijf gemakkelijkerd enoodig e arbeidskrachtenvoo rdez ebe ­ werkelijke cultuurka nopbrengen ,gereken d inverhoudin gto t detotal e oppervlakteva nhe tbedrijf .Ongeach td egroott eva n hetbedrij fneme n deaardappele n gewoonlijk 0,5 -1, 0 hain » Deknol -e ngroenvoedergewasse n zorgenvoo rde nverdere nwis ­ selbouw. 102. Zomergranenworde nvrijwe lallee nverbouwd ,wannee rhe twin ­ tergewas doorwee r ofv/a te r"bedorve nis . Eigenlijk zijn eri nhe t"bouwpla nseder t denvorige nwereld ­ oorloggee ngroot everanderinge nmee ropgetreden ;d e ingrij­ pende ommekeerha dvoordie nreed splaat s gehad.Wannee rme n denhuidige n toestandvergelijk tme td eui t 1911dateerend e Schetsva nhe tlandbouwbedrij fo pd eoostelijk e zandgronden van onslan d ,v/ord tme nmee r getroffen doord epunte nva n overeenkomst dandoo rd everschillen .D e techniek end ein ­ tensiteit zijnsindsdie nopgevoerd ,doc hd e structuur isi n wezen gelijkgebleven . Reeds in191 1word td eTwentsch eboerenstan dwelvarende r dan dieva nSallan d genoemd,omda t denaburig e industrievel e - somstijdelijk e -arbeidskrachte nui td eklein eboere naan - trok,waardoo r dezekapitaalkrachtige rv/erde n .Ondank sd e economische crisissind s193 0i sda too k thansno ghe t geval door de combinatieva nklei n landbouwbedrijfme tindustriear - beid doorhuisgenooten .Doo r dengrootere n leemrijkdomi si n Twente gemiddeld dekwalitei tva nde ngron dbovendie n iets beterda ni nSalland . Ook thansno gzij nspeciaa ld ehoog e akkers tevui le nt e droog-* ;voora ld eessche nva nLemselo ,Deurninge n enHassel o zijnbi jd estedelinge nberoem d omhun ,korenbloemen I Evenzeeral svoorhee ni she t geheeIelandbouwbedrij fgerich t opee nminimu maa nwerkkracht ,omda tdoo rd enabijhei d der industrie hetpersonee lt eduu r is .ïc-j hbCammere n dever ­ snipperde grondenveela lee n grooteuitbreidin gva n demecha ­ nisatie,zooda t somtijds deklein ebedrijve n intensieverzij n dan degroot e .Bewerkelijk e culturesvinde n daaromminde r m- gangda nander smogelij k enwinstgeven d zouzij n .Kunstweide n

1.H.A.Huender : Schetsva nd eontwikkelin g vanhe tlandbouwbe ­ drijf opd ezandgronde n ind e Graaf«uhapZutphen ,Twent ee n Salland,in :Schetse n doord e Staatscommissieva n1906 ,191 2 2.Idem ,bl .372 . 3.Idem ,bl .37 3 4.Idem ,bl .390 . 5.Idem ,bl .39 0 6.Idem ,bl .392 . 103« zijnthan sno ggee nonverdeel d succes;oo kklave rv/i lnie t goed,zelf snie ti nhe tkalkrijk eBoerenbroek .Daarentege n wordene rtegenwoordi gvee lzoet e lupinenverbouw d alsvoe ­ dergewas.Arbeider s leggenzic hnooi t toe opspecial e cul­ tures,doc hgebruike nhu n grondallee nal srogge -e nweilan d vooreige nvoorziening « Deveeverzorgin g iswe lvee lverbeterd :d epotstalle nzij n practischverdwenen ,d ebewegingsruimt e voord evarken si s vergroot eni nhé talgemee ni sd ehygiën evee lverbeterd . p Datkoeie nno g te jongworde ngedek t ,kom teigenlij k al­ leenbi jklein e boerenvoor *He trisic ovoo rd eveeverzeke ­ ringen isdaardoo rafgenomen .Toc hword t erno gkrachti gge ­ werktaa nverbeterin gva nde nveestapel . De landbouwheef tzic hd e laatste decenniën inWeersel okrach ­ tigontwikkel d enme nma ghe tgemiddeld e peilwe lbove nda t vanhe tOverijsselsch e Zandgebied alsgehee lstellen .Wa td e veestapelbetreft ,overtref t inverhoudin g totd e eenheid cultuurgrond hetaanta lrundere n inWeersel o datva nhe tRij k met 2$,terwij ld eaantalle nvarken s enhoender srespectieve ­ lijk18 $e n 48$hooge rliggen .

Uithe tvoorgaand e cijfermateriaalbetreffend eWeersel oblijkt , datd e crisis sinds192 9 totd eoorlo gweini g invloedheef tge ­ had opde ngeheele ngan gva nde nlandbou wbinne nd egemeente * Grooteverschuivinge n zijnnie topgetrede ne nallee nd evar - kensteélt stagneerde.D e crisisdee d zichi nd elag e prijzen min ofmee r overhe tgeheeI e terreinva n denlandbou w gevoelen enderhalv ewa se rweini g aanleiding omva nde ningeslage nwe g aft ewijken .D eterugkee rva nsommige nui td eindustri eleidd e nogto tee nzeker euitbreidin gva nde nlandbouw ,a lston ddaa r tegenover,da ti nd ewerkverschaffin ggeplaatst eklein eboere n heteige nbedrij feenigszin sginge nverwaarloozen .

1.I nzij n Schetsva nhe tOostelij k Zandgebiedvoo r deStaats ­ commissie 1906releveer tHuende r diti nhe tbijzonde ral s eengebre kva nde ntoenmalige nlandbouw . 2.Ide mal svorig enoot . 104. 2.D e grootte derlandbouwbedrijve n Uitd e gegevensva n delandbouwtellinge n "blijkt,da td e gemiddeldebedrijfsgroott egedurend e delaatst e tientallen jarengeleidelij k istoegenomen : Jaar Oppervl.cultuurgrond Grondgebruikers Gemiddelde 1910 3991h a 800 4,99 ha 1921 4499h a 877 5,13 ha 1930 6194h a 936 6,62 ha 1939 7733h a 1088 2 7,11h a

In194 4bedroe ghe taanta lgeInventariseerde n1099 ,waaron ­ derechte rslecht s107 1grondgebruikers ,zooda the taanta l grondgebruikers in193 9eigenlij k ietsminde rza lzij ne n dusd e gemiddeldebedrijfsgroott e ietsgrooter . Bijdi taanta lgrondgebruiker s zijnechte rtalrijk efabrieks ­ arbeiders,ambachtslieden ,winkelier s e.d.inbegrepen ,wie r hoofdberoepderhalv enie ti nde nlandbou wligt .O mee nzuive l beeld teverkrijge nva nde nlandbou w alszoodani g ishe tdu s juister omzic ht ebeperke nto td e eigenlijkelandbouwers . Hetaanta llandbouwer s ind egemeent eheef ti nde nloo pde r jarenweini gveranderinge n ondergaan,terwij ldoo rontginnin g deoppervlakt e cultuurgrondaanzienlij k istoegenomen ,zooda- t debedrijve n eveneens gemiddeld grooterzij ngeworden :

1910 3749h a 702 5,34h a 1921 4266h a 732 5,83h a 1930 5686h a 7213 7,89 ha

1.D e cijfersva nd e gemeentelijkelandbouwverslage nwijke n weer sterkaf . 2.Volgen s delandbouw-inventarisatie . 3.D eberoepstellin g vermeldt 739 (mann* envrouw. )landbou ­ wers;he tverschi lschuil t ind ebedrijve n diedoo rge ­ broedersworde ngedreven . 105. Hetverloo pn a193 0ka nallee ngeraam dworden .D ebi jd eland ­ bouwersi ngebrui kzijnd ecultuurgron di sdoo rontginnin gstel ­ ligme tee n100 0h atoegenome nto theden .Wannee rme nthan sd e grensva nd ebedrijven ,waaro pd elandbou wno gal shoofdberoe p kanuitgeoefen dworden ,o p3 h astel t ,bedraag the taanta l landbouwersi n1944 :744 .D egemiddeld ebedrijfsgroott eword t danongevee r9 ha ,du swedero mee nstijging . Debedrijve nde rlandbouwer sware ni nd elaatst edecennië nal s volgtove rd egrootte-klasse nverdeeld : Grootteklasse 1910 1921 19 3"0 1 - 2h a + 85 73 35 2- 3h a + 192 127 56 3- 5h a 160 212 195 5- 1 0h a 157 186 239 10- 2 0h a 98 124 158 Boven2 0h a 10 10 38

Inpercenten : 1 - 5h a 62,3$ 56,3$ 39,7$ 5- 1 0h a 22,3$ 25,4$ 33,2$ 10- 2 0h a 14,0$ 16,9* 21,9* Boven2 0h a 1,4$ 1,4$ ' 5,2$

Voorhe tOverijsselsch eZandgebie de nhe tRij kstaa nmi jallee n decijfer sva n191 0e n193 0te ndienste ;ee nvergelijkin gva n Weerselodaarme edoe the tvolgend ezien : Inpercente nva nhe ttotal eaanta llandbouwer sme tmee rda n1 ha : ßroottPViasqi» Weerselo Ov.Zandgebied HetRij k uroo-Gxejo-asse lglQ lg3Q lglQ lg3Q lgl0- lg30

1 - 5h a 62,3$ 39,7$ 48,9$ 33,8$ 37,2$ 33,3$ 5- 1 0h a 22,3$ 33,2$ 29,0$ 38,8$ 25,1$ 29,0$ 10- 2 0h a 14,0$ 21,9$ 16,9$ 21,8$ 19,7$ 22,8$ Boven2 0h a 1,4$ 5,2$ 5,2$ 5,6$ 18,0$ 14,9$

1.Eenig emiddenstander se.d .hebbe nbedrijve nbove n3 ha ,doc h omgekeerdzij ne rongevee revenvee llandbouwer sme tminde r dan3 ha . 106. Weerselovertoon t derhalve inzee fversterkt emat e denzelfden ontwikkelingsgang alshe tOverijsselsch eZandgebied :relatiev e toenemingva nhe tmiddelklein e bedrijf;relatiev e afnemingva n hetzee rklein ebedrijf ;relatiev e toenemingva nhe tmiddel - grootebedrijf/Behalv ehe tlaatst evertoon the tRij kee nover ­ eenkomstige tendentie,doc hvee lminde rster kuitgesproken . Een opmerkzame beschouwing leert,da tWeersel ohar dbezi gi s eengroote nachterstan d int ehale ne nzic hi nd erichtin gva n hetZandgebie d enhe tRij kal s geheelt ebewegen .D euiterst e gebiedenschijne ni non slan dnaa relkaa rt e groeien,e ri see n zekereneigin g totnivelleerin g tebespeuren .Eenerzijd s isd e vergrooting derWeerselosch ebedrijve n eengevol gva nde nover ­ gangnaa r demee r grond eischende veeteelt,doc handerzijd s is dezenivelleering ,dunk tmij ,med ebevorder d doord einvoerin g van dekunstmest ,welke rtoepassin g denatuurlijk e hoedanigheid dergronde ndichte rbi jelkaa rbrengt .Maa r de cijferszegge n tochoo kwe liet s overd eopkoms tva nde nlandbou w inWeerselo : uitvel ekeuterbedrijfje sontwikkeld e zichee nkrachtig e stand vanmiddelklein eboeren . Eenvergelijkin gva nd egemiddeld ebedrijfsgrootte ngeef tdi t beeld: Gebied 19 10 19 21 19 30 GemeenteWeersel o 5,34h a 5,83h a 7,89 ha OverijsselschZandgebie d 7,10h a onbekend 8,05 ha HetRij k 11,66h a 10,89h a 10,99k a

Wanneerme ndu sbi jee nbeschouwin gva nd ebedrijfsgrootte nte ­ vensle to pd eontwikkelingstendenties ,ka nme nveili gzeggen , datthan she tmiddelklein e landbouwbedrijf (5-20 ha)econo ­ mischkenmerken d isvoo rd egemeent eWeerselo .D ekleiner ebe ­ drijvenzij naangeweze n opbijverdiensten ,hetzi jdoo rhe tge ­ zinshoofd,hetzi jdoo rd ehuisgenooten .Nie tallee nd egroote ­ relandbouwbedrijven ,doc hvoora ld enaburig e industrie opent daartoe innormal e tijdend emogelijkheid .Zo oi she tduidelij k datd ebedrijve ni nWeersel obi jgelijk ewelvaar tkleine rkun ­ nenzij nda ni nhe tOverijsselsch e Zandgebied als geheel,ter ­ wijlvoort she tagrarisch e levenva nWeersel o gevoelig isvoo r deconjunctuu r ind eindustrie . Kerkdorpen,buurtschappe ne nvoornaamst ewege nde r gemeente'Weersel o

OOTMARSUM

NAAR TUBBERÛCN

NAAR ALMELO

OLDEN'ZAAl.

\ s^> gebeente: _i_ kerkdorp igrot eri , -—•—""ander eh , NA&R \ ENSCHEDE 107. Teneinde eenbeel d tegeve nva nde nhuidige ntoestan d zijnd e gegevensva n194 4 gerangschiktnaa r de"buurtschappen *O pde ­ zewijz e tredend eonderling e verschillenaa nhe tlicht ,i n het"bijzonde rme t"betrekkin gto td enabijhei d derindustrie . Daarvoorzij nd eabsolut e aantallengrondgebruiker sbove n 1 havastgestel d envervolgen s depercentage sva nall e grond­ gebruikers enva ndegenen ,di eal slandbouwe rbeschouw dzijn . De 118grondgebruiker sbenede n1 h awone nvoo rhe t overgroote deelvla kbi jd e industriecentraHengel o enOldenzaal » Aantalgrondgebruiker sbove n1 h a Buurtschap 1-3 ha3- 5 ha5-10h a10-2 0h abov.2 0h â Totaal Weerselo 17 13 28 22 <=, 80 Nijstad 3 7 12 2 _ 24 Lemselo 18 26 23 14 16 97 Rossum 25 38 36 21 4 124 Volte 9 24 28 24 11 96 Duider 15 21 74 53 15 178 Gammelke 11 6 14 16 9 56 Deurningen 40 19 • 35 19 4 117 Hasselo 61 29 43 25 4 162 Klein-Driene 10 2 5 2 - 19- GenuWeerselo 209 185 298 198 63 953

Percentageva n iedere bedrijfskiass e ind e geheeIebuurtscha p Buurtschap 1-3h a: 5-5h a5 - -10haI C 1-20h abov . 20h a Totaal

Weerselo 21$ 16% 35% 28% — 100% Nijstad 13% 29% 50% 8% — 100% lemselo 19% 27% 24% 14% 16% 100% »Rossu m 20$ 31% 29% 17% 3% 100% Volte 9% 25% 29% 25% 11% 100% Duider 8% 12% 42% 30% 8% 100% Gammelke 20% 11% 25% 29$ 16% 100% Deurningen 34% 16% 30% 16% 3% 100% Hasselo 38% 18% 27% 15% 2% 100% KIein-Driene 53% 15% 26% '15 % - 100% Gêm.Weerselo 22% 19% 31% 21% 7% 100%

1.Volgen s deregistratiekaarte nbi jd ePlaatselijk e Bureau­ houders. 108. Idem alleen,va n de landbouwers "boven3 ha : Buurtschap 3-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 'bov.20h a Totaal Weerselo 21$ 44$ 35$ — 100$ Nijstad 33$ 57$ 10$ - 100$ Lemselo 33$> 29$ 18$ 20$ 100$ Rossum 38$ 36$ 21$ 4$ 100$ Volte 28$ 32% 28$ 13$ 100$ Duider 13$ 45$ 33$ 9$ 100$ Gammelke 13$ 31$ 36$ 20$ 100$ Deurningen 25$ 45$ 25$ 5$ 100$ Hasselo 29$ 43$ 25$ 4$ 100$ Klein-Driene 22$ 56$ 22$" — 100$ Gem.Weerselo 25$ 40$ 27$ 8$ 100$

Uit deze tabellen "blijkt,da t de kleinste "bedrijfjes (1-5 ha) naar verhouding het raeestegevonde nworde n in de"buurtschap ­ penKI ein-Drien e (68$),Hassel o (56$),Rossu m (51$), Deurnin­ gen (50$)e nLemsel o (46$), dus dicht"bi jd e industrie-centra. De grootste "bedrijven("bove n2 0ha )worde n aangetroffen in Lemselo (16$), Gammelke (16$),Volt e (11$)e nDuide r(8$) , dus "buitend ekerkdorpen ,v/aa rvel e kleine grondgebruikerswo ­ nen, dieno g eenande r"beroe puitoefene n (ambacht,nering , enz.) Letme n alleen op de landbouwers,da n vindt men demeest e klei­ ne bedrijven naar verhouding inRossum ,Nijsta d enLenselo .D e grootste bedrijven bevinden zich in ietshooger e percentages indezelfd e buurtschappen alsbi jhe t grondgebruik inhe t alge­ meen, terwijl demiddelgroot e bedrijven (5-2 0 ha)he t sterkste vertegenwoordigd zijn ind ebuurtschappe n Weerselo (79$),Duide r (78$)e nKlein-Drien e (78$). < Uit de laatste tabel isbi jbenaderin g de gemiddelde bedrijfs- grootte inel k derbuurtschappe n teberekenen . Laag geschat mag de gemiddelde bedrijfsgrootte in de grootteklasse 3-5 ha op 4 ha gesteld worden,di e van de grootteklasse 5-10 ha op 8ha , die van de grootteklasse 10- 2 0h a op1 2h a en dieva n de grootteklasse boven 20h a op 25ha .Toepassin g dezer globale cij fers opd e percentages der laatste tabel geeftvoo r de 109. Buurts chap Y/eerselo een gemidd,bedrijfsgroott ge mi eva n 8,56 ha n Nijstad » ii II 7,08 n il lemselo H » II 10,80 n n Rossum II n II 7,92 n H Volte II n II 10,29 n H Dulder tt n II 10,33 n M GammeIke II ti II 12,32 n n Deurningen II ii It 8,85 it n Hasselo II n It 8,60 11 n Klein-Driene II ti n 8,00 n SèmeenteWeersel o eengemidd.bedrijfsgroott eva n 9,44h a

Bovenaanstaa ndu sGammelke ,Lemselo ,Dulde re nVolte ,terwij l deri jgeslote nword tdoo rNijstad ,Rossu me nKlein-Driene . Het ismerkwaardig ,da td ehoedanighei d vande ngron dva nwei ­ nig invloed schijnt tezijn :d eslechtst e grondenligge ni n Deurningen enGammelke ,d ebest e gronden inDuider ,Weersel o enRossum . Voorzoove rvergelijkin gme t decijfer sva n193 0geoorloof dma g heeten ,blijk t sindsda t jaarwedero m eentoenemin gva nd ege ­ middelde bedrijfsgrootte ind egemeent e tehebbe nplaat sgevon ­ den,waardoo r ookwee ree nverschuivin g ind eonderling everhou ­ dingde rbedrijfskiasse n isopgetreden : Grootteklassë I93O I94-4 Beneden 5h a 39,756 25* 5 -1 0h a 33,2/0 40* 10- 2 0h a 21,9* 27* Boven2 0h a 5,2* 8# •" Aantallandbouwer s 721 744 Gemiddeldebedrijfsgroott e • 7,89 ha 9,44 ha

Overde n invloedva nd ebedrijfsgroott e opd ebedrijfsvoerin ge n deresultate n zijneenig e gegevensbeschikbaar ,di eva n, -overi ­ gensbeperkt e -waard e zijno mee n inzichtt everschaffen .Zi j hebbenbetrekkin g opee nklei npachtbedrij f (voorbeeldbedrijf

1.Doo rde nandere nmaatstaf ;zi ebl.101 . 110. voorde nDiens tde rKlein eBoerenbedrijven) ,ee nmiddelgroo t eigen"bedrij f(voorbeeldbedrij fvoo r 'sRijk sBelastingen ) enee ngroo teige nbedrijf ,resp .gelege ni nd ebuurschappe n Volte,Duide re nRossum .He teerst ebeschik t overmatige nto t. goedengrond ,he ttweed e overmiddelmatige n grond enhe tlaat ­ steove rmeerendeel s goedengrond .D eresultate nligge ndu s bovenhe t gemiddelde,med e doordat deonderhavig e bedrijven goedbeheer dworden ;he tbouwpla n isechte rtypeerend .Hie r volgeee noverzicht ,ontleen daa nhe t jaar1939 : BedrijfVolt eBedrij fDuide rBedrij fRossu m Bouwland 2,09 ha 4,14 ha 13,28 ha Grasland 2,35 H 8,03 •• 15,30 n Totaal 4,44 ii 12,17 » 28,58 N Rogge 0,71 M 2,94 H 7,6 M Aardappelen 0,62 n 0,55 n 1,8 II Knollen(lste gewas) 0,96 H - — Bieten 0,18 tl 0,22 n 0,3 n Haver - 0,38 ti 3,0 ii Kunstweide 0,59 1» - — Erwten - - 0,2 it Klaver onder rogge - - 1,0 n Boomgaard "- 0,04 n 0,4 i»-

Hieruitblijkt ,da the teerst e enhe tderd ebedrij fmoderne r gevoerdworde nda nhe ttweede ,zooda t degroott enie tbeslis ­ sendis .Wa t denakkerbou wbetreft ,staa tbi jhe ttweed ebe ­ drijfd eroggebou wno ggehee lo pde nvoorgrond ,terwij lvoor ­ alhe teerst emee ro pd evoedergewasse n isgespecialiseerd . Opvallend is,da tbi jhe t eerste enhe t derdebedrij fhe t bouwlandv/ee ree nvee lgroote raandee li nhe ttotal eopper ­ vlakheeft .Inderdaa d isd eRijkslandbouwvoorlichtingsdiens t vanmeening ,da tme ni nTwent e teeenzijdi ggestreef dheef t naaruitbreidin gva nhe t grasland,wa t zichvoora lme tnieuw e ontginningen gewrokenheef t inde nvor mva nontginningsziek ­ ten.He tzo uzee rgoe dmogelij k zijno move rhe talgemee nvee l meeraardappele nt everbouwen ,doc hdi egeve no pd egrooter e bedrijvent evee lwer k omhe tno gme t defamili e aft ekunnen , 111. zoodatdez eteel tgerem dword tdoo rde nafkee ro mme tperso ­ neelt ewerken .He t derde"bedrij fi si ndi topzich tee nuit ­ zondering;i nde nrege loverschrijd t debeteeld e oppervlakte aardappelennie td e1 ha . Deopbrengs t derverschillend e gewasseni snaa r de jarene n degronde n zeeruiteenloopend .O phe tVolte rbedrij fbrach t dero£3 — ondanksde nstrenge nwinte r 1939 -194 0- 5«40 0k g perh aop ,ee nbuitengewoo nhoog e opbrengst,di e zelfsdoo r hetRossume rbedrij fzelde nbenader dwordt .D evolgend e ja­ renware n deopbrengste nresp .3»00 0kg/h ae n2.93 0kg/ha , ookno gaa nde nhooge nkant .Aardappele n leverden ophe t Volterbedrij f30.00 0kg/h a op,ee n goede opbrengst,doc hi n devolgend e jarenvee lminder :resp .23«50 0kg/h a en11.77 0 kg/ha.D eknolle ne nbieten ,di eme t zuurto tkuilvoe rwor ­ denverwerkt ,brachte n elk30.00 0kg/h a op,doc hi nd evol ­ gende jarenzelf sresp .72.20 0kg/h a en93*30 0kg/ha . Vanhe teerst ee nhe t tweedebedrij f zijnd euitkomste n nauwkeurigbeschikbaar ,ontleen d aand eboekjare n 1938/9e n 1939/40. HetVolte rbedrij fbeza t op1 Me i 1939dez einventaris : 3melkkoeien ,2 pinken ,6 varken s en3 0kippen ;ee n jaarla ­ ter4 melkkoeien ,1 pink ,3 varken s en4 0kippen . Waardeva nde ninventari s op1 Me i1939 :

Melkvee / 550,- Jongvee H 170,- Hetve ewa sva n slechtekwali ­ Varkens H 90,- teit,zooda td evetproducti e Pluimvee H 42,- benedenhe tnormal ewas ,Ee n Werktuigen •t 200,- jaarlate rwa s detotal ewaar ­ Voorraden H 91,50 deva n denveestape lechte r Vorderingen « 19,28 reeds gestegen totƒ 1.074,75 •

Totaal / 1.163,38

Deverlies- e nwinstrekenin g zage raldu suit : 112. Uitgaven: Ontvangsten: veevoeder / 212,16 melkgeld ƒ 389,64 kunstmest » 219,68 rundvee II 70,55 zaai-e npootg o ed 28,28 varkens II 399,19 arbeidsloon H 5,50 pluimvee eneiere n ;n 89,16 pacht H 200,- akkerbouwproducteinn 242,93 afschrijving H 38,17 privé gebruik n 173,50 diversen II 123,49 winst tr 537,69

/ 1.364,97 / 1.364,97

Hierbijzij nbuite nbeschouwin g gelaten:he teige narbeids ­ loon (bijde npachthee r ind e oogst),d e opbrengstva nhe t doorde npachte ral snevenberoe puitgeoefend eklompenmakers - bedrijf end esteu nva n denDiens tde rKlein eBoerenbedrij ­ ven.He tpriv é gebruik omvatte:60 01 mel k= f 30,-; 750eie ­ ren= ƒ 22,^0;100 0& gaardappele n= ƒ 35,-;2 varken s= ƒ 81,-; tuinbouwproductenƒ 5,-;tezame nƒ 173,50. De slechtekwalitei tva nde nveestape l isi nhe talgemee nhe t Zwakkepun tva nhe tklein e bedrijf.D emelkproducti e was slecht:2.81 5 1pe rkoe ,wa techte rmed everoorzaak twer ddoo r het optredenvan'mond -e nklauwzeer .He tvetgehalt ewa sme t 3,22$vri jlaag .I ngehee lOost-Overijsse lbedroe go pd eklei ­ nevoorbeeldbedrijfje sd emelkproducti e gemiddeld 33651 me t eenvetgehalt eva n3,26$ .Aa nkippenhouderi jwer d opdi tbe ­ drijfnie tgenoe gaandach tbesteed ;daarentege nwa s deruw - voedervoorzieningzee rgoed ,evenal s de opbrengstva nrogg ee n aardappelen.Daardoo rlage nalle sbijee ngenome nd eresultate n nog ietsbove nhe tgemiddelde .D ewins tbedroe g/ 537,69o pee r bedrijfva n4,4 4 ha,du spe rh aƒ 121,10.He tvolgend e jaar bedroegd ewins treed s/ 1.056,51,du s perh aƒ 237,97,d.i . bijnatweemaa lzooveel ,te ndeel egevol gva nd eoorlogsomstan ­ digheden. Wat erno gva nd ezelfvoorzienin gva n ditbedrij f isoverge ­ bleven,toon the tvolgend e overzicht (1940): 113. Zaai-e npootgoed : 84k grogg eà 1 0cen t / 8,40 I4OOk gaardappele nà 5 cen t II 70,- Veevoeder: 884Ok gaardappele nà 2 cen t It 176,80 I3OOOk gbiete n II 130,- 9600k gzoet elupine n II 48,- Eigengebruik : I5OOk gaardappele nà 3, 5cen t II 52,50 II 105k grogg eà 1 2cen t 12?60 dierlijkeproducte n 1» 228,87

Totaal ƒ 727,87

Daartegenoverwer dvoo rƒ 622,4 0aa nzaai -e npootgoed ,vee ­ voedere nkunstmes taangekocht : HetDulder sch e"bedrij fbeza to p1 Me i193 9d evolgend ein ­ ventaris: 12,17h agron d ƒ 12..295, - gebouwen H 5..448,3 0 Daartegenoverstonde n 1werkpaar d H 400,- aanschulden : 10melkkoeie n •1 2 .000,- hypotheek ƒ6.000, - 1pin k 11 90,- nogt ebeta ­ 4kalvere n H 100,- lenrent e ° 120,- 1stie r •1 50,- nogt ebetale n rekening n 10,- 1zeu g n 60,- 7 6bigge n 11 120,- Totaalƒ 6.I3O, - 102kippe n 11 102,- werktuigen n 398,- ledenkapitaalA , .B.T.,B. " 25,- vorderingen ti 21,60 Toibaa l ƒ 21 .109,90

Deverlies -e nwinstrekenin gza ge raldu suit : 114. Fitgaven : Ontvangsten: veevoeder ƒ 849,44 melkgeld / 1.270,03 kunstmest ** 235,35 runderen II 176,15 zaai-e npootgoed " 15,20 varkens II 333,30 verlies paarden •• 11,- eierene npluimvee " 5" 473,89 rentehypothee k " 240,- akkerbouwproducten1"» 41,67 lasten M 79,97 inventarisverhete­ •• verzekering " 30,88 ring 65,54 II koste ninwoning ,•> huurwaardehui s 100,- 1meerderjarig e' 275,- privé gebruik II 350,- loonen " 29,82 diversen •1 12,26 diversen " 125,- winst n 931,18 ƒ 2.822,84 ƒ 2.822,84

Dewins tbedroe gƒ 931,18o pee nbedrij fva n12,1 7ha ,du s perh a f 76,51,derhalv enaa rverwachtin g lager dano phe t kleinerebedrijf . Bijee nvergelijkin gva nbeid ebedrijve nval t op,da to phe t kleinebedrij fnaa rverhoudin g devarkensteel tmee ro pde n voorgrond staat,terwij le rdoo rd everhoudin g tusschenbouw ­ engraslan d ookmee rakkerbouwproducte nverkoch tkonde nwor ­ den.D e opbrengstva nd emel kwa s echtero phe tgrooter ebe ­ drijf ookrelatie fhooger .Dez everhoudin gblijk t ookui td e veelhooger euitgave nvoo rveevoeder ,terwij ldi evoo rkunst ­ meste nzaai -e npootgoe drelatie f veellage rwas .Dan kzi j deaanwezighei d vantwe emeerderjarig ekindere nko nd eweduwe - bedrijfshoof dva nhe t grootebedrij f zichzonde rvas tperso ­ neelredden ,zooda tme nallee ni nde ndrukste n tijduitgave n aandaghuu rha dt edoen . Deaar dva nhe tbedrij f hangti nweze nminde ra fva nd egroot ­ teda nwe lva nd everdeelin gva nbouw -e ngrasland .I nopze t enwerkwijz e zijnd everschille nvri jgering .He thang te ro p degrooter ebedrijve n ookva naf ,o fme ne rbeslis to paan ­ stuurt omhe tzonde rpersonee la f tekunnen .Ove rd esocial e

1)Omda the ti ndi tbedrij f eenweduw ebetreft ,word t éénde r meerderjarige kinderenvoo rd ebelastin ggelijkgestel dme t denoverlede nechtgenoo t enma g dusallee nvoo rhe tander e kostgeldbereken dworden . 115. gevolgendaarva nza lverdero pno g gesprokenworden .D ege - zinsarbeidspeel ti niede rgeva lee nbeheerschend erol ,i n hetbijzonde rvoo rWeersel ome tzij ngroot e gezinnen.Zoo ­ langd ekindere nno gklei nzijn ,moe t erzee rlan ggewerk t worden;zij nzi jechte ropgegroei d enno gnie t gehuwd-v/el ­ keperiod e doorde nlate nhuwelijksleeftij d gemiddeldvri j lang is,som swe l2 0 jaar- da nstaa tme ne rvoora lo pd e ietsgrooter ebedrijve nvee lgunstige rvoor .O pd ekleine ­ rebedrijve nkunne nenkele nda nee nwerkkrin g ind eindus- , trie zoeken.D eboedelscheidin gbi jverervin g enbi jhuwe ­ lijkde r jongeregenerati ebreng t ind egroot e gezinnen echterwee rzwar elaste nmee ,rede nwaaro m boedelscheiding enhuwelij kvaa kzo olan gworde nuitgesteld .

Bijd ehuidig e structuurde rbedrijve ne nhe theerschend e prijzenpeilde rlandbouwproducte n isvoo ree nredelij kbe ­ staanva nee nnormaa lgezi nongevee r 10- 1 2h acultuur ­ grondnoodig .D egemiddeld e grootteva nomstreek s9 h a dwingt deboerenbevolkin gal sgehee ldu sto tee nsobe rle ­ venme t langewerkdage ne nbezuinigin go pall enie tstrik t dagelijkscheuitgaven .Va nhe thierbove nal svoorbeel dbe ­ handeldeklein ebedrijfj et eVolt ebedroege n dehuishoude ­ lijkeuitgave nove ree nvo l jaarƒ 466,-1Oo kwannee rme n rekeninghoud tme the tverbrui kva nproducte nva neige nbe ­ drijfvoo ree nwaard eva nƒ 173,50,blijf the ttotaa lme t ƒ 640,-voo ree nhuishoude nva nvij fpersone nbijzonde r laag.He tzo umogelij k zijndoo rtoepassin gva nintensieve - renakkerbou w eenbevredigende r productie teverkrijgen , dochdi teisch tmee rwer ke nd eboerenbevolkin g heefte r eenafkee rva no mme t personeelt ewerken . Eenverder eversnipperin gde rbedrijve n isda noo knie tt e verwachten.Vroege rvreesde nd edeskundige n voorhe tbin ­ nenafzienbare n tijdverzwakke no fzelf sverdwijne nva nd e

1.Me tname :Josephin eva nAnrooy :D e "oude gewoonten"me t betrekking totd everervin gva nhui se nho fbi jonz e Twentscheboeren ,1916 ,bl. 4e n44/5 ;S.L.Louwes :D e landbouw,bl.269/270 . 116. "blijverszede" (lietDuitsch e "Anerbenrecht").Blijken sd e jongste ontwikkelingbestaa te rvoo rdez evree sweini gre ­ den.N ud emogelijkhei dva nontginnin gafloopt ,i sveelee r eenstabilisati e derbestaand ebedrijve n teverwachten .He t aantalbedrijve nva nlandbouwer sblijf ta lvel e jarenvrij ­ welgelij k enbi jverervin g enhuwelij k zijndez efactore n beslissend.Allee n eenwonderbaarlijk e stijgingva nd e prij­ zende rlandbouwproducte n zoumisschie n eeningrijpend ever ­ andering indeze ntoestan d teweegkunne nbrengen .Fannee r echter deindustri ev/ee ropleeft ,za ldez evel ekrachte nui t dekleinst e bedrijven totzic htrekke n end eneigin gto t splitsing derbedrijve nno gverzwakken . Meer dandoo rd egroott eva nd ebedrijve nworde nd eonderlin ­ geverschille nbepaal d doorbijkomstig e factoren,zooal slig ­ ging,grondsoort ,gezinssamenstelling ,aar d envakkenni sva n hetbedrijfshoofd ; dati sd e conclusie,waarto e devoorgaand e beschouwingenleiden . Zooals teverwachte nwas ,beza t ind ebove naangehaald evoor ­ beeldenhe tgrooter ebedrij fnaa r dewaard ewe ltweemaa l zoo­ veelwerktuige n alshe tkleine .I nde nrege lzij nd everschil ­ lenno ggrooter .Nie tallee nIeene nzic ho pd eklein e bedrij­ ven deperceele n doorhu ngeringere n omvangminde rvoo rd e toe­ passingva nsommig ewerktuigen ,maa ro pd egrooter ebedrijve n isd eprikke loo ksterke ro me rpersonee lme eui tt esparen . Kleine bedrijven zaaiene nzichte nd erogg emeesta lme td e hand;grooter e gebruikend ezaaimachin e end emaaimachin eme t aflegapparaat,di e ookwe ldoo rd ekleiner e boerentege nweder ­ dienstgeleen dworden .He tdorsche n geschiedt grootendeels door grootemachines ,di eaa nee ndorschvereenigin g ofaa nloondor - schersbehooren .D ekleiner e eigendorschmachine so pd egroote ­ rebedrijve nworde n inde nrege lallee nno gvoo rklein e hoe­ veelheden gebruikt.Rosmolen s zijnbijn agehee li nonbrui kge ­ raakt.Me the thooie ngaa the tevenzo oal sme the toogsten :d e grootere bedrijvenhebbe nee nvolledi ghooigarnituu rme tmaai ­ machine,schudde r enhark ;d ekleiner ewerke nno gvee lme td e hand,a lneem the taf .Behalv e degrooter e bezittenoo kvel e kleine boerenee n electro-o fbenzinemotor ,ee nzaagmachine , eenhakselmachine ,e nee ngierpomp . 117. Alleend emodernst e"bedrijve nbezitte nee ns talwaterleiding , terwijlmachine s zooals jacobsladders,li ooi" blazers ,zel fbin ­ derse nstationnair e tractorenzeldzaa m zijn.Rijdend e trac­ torenworde nallee ngehuur dvoo rontginning .Aardappelrooi - machineszij nee nhoog euitzondering ;daarvoo ri sd ebeteel - de oppervlakte tegerin ge nvoldoe nzi jno g teweinig . Bijhe tgebrui kva nd ezaaimachin eword tno gveela ld efou t gemaakto mo p1 2c mt ezaaie ni nplaat sva no p2 0o f2 5cm , omdatdi tlaatst enaa rvele rzi ntevee lstiksto feischt .Nie t alleenword t daardoortevee lzaaizaa d gebruikt,maa r ookgaa t hetgraa nda nlich tlegeren ,wa twee rmoeilijkhede n geeftbi j hetoogsten .Al she tgraa nni . tedich tstaat ,word the tt e slape nleger the teerder ,d.w.z .slaa the t gauwer platbi j zwarenrege no fhagel .Anderzijd sdwing t eengrootere nrijen ­ afstandto twiede ne nschoffelen ,e ndaarvoo rontbreke nvaa k dewerkkrachten . 118. Vand everkavelin gva nhe tlandbouwbedrij f geeft deonder ­ staandekaar teenig e voorbeelden

A= bedrij fva n 6,94 hat eMjsta d -Rossu m B» bedrij fva n27,3 5b. at eRossu m C= bedrij fva n 4,44 hat eVolt e D =bedrij fva n31, - ha (waarvan4 h abuite nd ekaar t op1, 5 kmafstan d inzuidoostelijk erichting )t eLemsel o E= bedrij fva n4,8 1h at eLemsel o 119. Overhe talgemee ni sd eliggin g derverschillend e perceelen cultuurgrond tenopzicht eva nd e"bedrij fsgehouwe nvoo rTwent - scheverhoudinge nvri jgunstig .D emeerendeel sfijn emodel ­ leeringva nhe t landschapme tee nwijdvertak tne tva nheke n heeftd ehouwessche nnie t te grootgemaak t end egroengron - denster kversprei d (integenstellin gme t"b.v .Markelo ,waa r dezehuite nd e ontginningenmeerendeel s gehondenzij naa n Reggee nSchipbeek) .Hie rzij nhe tnieuw e ontginningspercee- leni nhe tveld ,di esom sno ghe tverst ewe gliggen ,doc h zeldenmee rda n3 km ,zooda the ttijdverlie swegen s gaannaa r enkome nva nhe twer kbinne nredelijk e perken"blijft . Van degekarteerd e"bedrijve nverkeer t"bedrij fB i nd eongun ­ stigstepositie ;daa ri she t tijdverlies opee nhal f jaar van eenvolledig e arbeidskracht testellen .Di tbedrij fbe ­ reiktwe lbijn ahe tmaximu mva nverspreidin g ind egemeente . Daarentegenvertoon tbedrij fD ee nzee rgunstig eligging ,ter ­ wijloo kbedrij fE weini g tijdverliesheeft .He tlaatst ebezi t echteree nzee rsma le nlan gperceel ,weliswaa r opgeringe n afstand.D eander ebedrijve n (Ae nC )neme nee ntusschenpositi e in.

Weli she tgrondbezi t opd e esschenzee rversnipperd ,waardoo r de perceelen teklei nworden ,t eversprei d liggene nsom sal ­ leenove randersman slan d tebereike nzijn ,hetgee n debewer ­ king envoora lhe tgebrui kva nsommig emachine sbemoeilijkt . Hetmees tongezon dwa sd e toestand opd eHassele re nDeurninge r esschen ineikaar s directenabijheid .Than s isme ndoend edaa r denoodzakelijk e ruilverkaveling doort evoeren .Me nstui t daarbijechte rno gwe lo peeni gverze tbi jd ebetrokke nboeren , omdat iedernatuurlij k zijn eigengron d debest each te ndu s schadevreest .Momentee l ise ree nzee r grootprojec tva nruil ­ verkaveling invoorbereiding ,omvattend enie tminde rda n 27OOh ai nd ebuurtschappe nRossu me nLemselo . Geheelo pt eheffe n isd everspreidin g derperceele nnooit ,om ­ datiede rbedrij f ookn uno g inweze n gebaseerd iso pd eoud e samenhangva nesch ,groengron d enveld ,wel klaatst e sindsde n overgangnaa r deveeteel t doorontginnin g isomgeze t ingras ­ land.I nde nrege lheef tel kbedrijf ,me tuitzonderin gva nont - 120. ginningsbedrijven,aandee li nel kdeze rdri eeenheden ,zoo ­ datdaarui treed s eenverdeelin g indri e complexencultuur ­ grond"bi jiede rbedrij fvolgt .Volgen sBordewij k dateertd e verspreide verkaveling der cultuurgrondenva nd eopdeelin g dermark egronde n enhe tfeit ,da tieder e"boe rgewoonlij k meerda néé npercee lo pde nesc h"bezit ,bewijst ,da tdez e esschenoorspronkelij k inblokke no fslage ndoo rd emarke ­ gemeenschapbewerk twerden .Vererving ,huwelij k enveilin g hebbendez e situatie laterwe lno ggecompliceerde r gemaakt, dochzij ne rnie td eoorzaa kvan . Vandaar,da truilverkavelin gwe lo plange ntermij nafdoend e is,doc hzi jka nsteed s slechtstoegepas tworde nbinne neen ­ hedenva ndezelfd e soort.O pee ngeaccidenteer d enbegroei d terreinme t eengroot evariati eva ngrondkwalitei tstui tzi j opbijzonder ebezwaren . Het ist everwachten ,da t debevolkin g deruilverkavelin gmet ­ tertijdo pprij sza lgaa nstellen ;than szij ne rno g geenva n grooterenomvan gvoltooid .We lhebbe n sommigevoortvarend e boerenonderling e ruilverkavelingen opklein e schaalvrijwil ­ ligto tstan dgebracht . Debochtig e loopva nbeke n enterreingolvinge nverleene nsom s kromme,gerekt e ofspits evorme naa nd e perceelen.Doo rd e normalisatie derbeke ne nd eplaatselijk e egalisatie vanhe t terreini svaa klang skunstmatige nwe gverbeterin gverkregen . Hetmoe techte r gezegdworden ,da tdez e onregelmatigevormen , waarbijd eperceele ngroengron d afzonderlijk ofd ebouwesc h alsgehee ldoo rgeboomt e omringd zijn,buitengewoo nhebbe n bijgedragen totd everfraaiin gva nhe tlandschap .Afgezie n vand ehoutwalle n.zij nd eboere n juistaa ndi toud elandscha p zeergehecht ,zooda tme n tenaanzie nva nd everkavelin gnie t louterrationel emaatstave nka naanleggen .

Voord emechanisati e vanhe tklein e bedrijf isd ehuidig ever ­ kavelinguiters t ongunstig.A li she tbenoodigd e kapitaalwe l beschikbaar,toc hbelette nvor me ngroott e derperceele nhe t volledig profijttrekke nva nd etechnisch emogelijkheden ,di e deander e landbouwlanden gedurende deoorlo gverwezenlijk theb - 1.S.Koenen-H.ÏÏ.C.Bordewijk :Inleidin g totd e landhuishoudkunde 1922,bl.106 e.v. 121. "ben,waa rme no p1 4m breedt eka negge ne ndriekwar th ai n eenhalve nda gka nschoffelen . Overigens ishe tklein ebedrij f opzichzel fnooi t grootge ­ noeg omee ndergelijk emechanisati e toet e laten.I nhoever ­ rehie rhe t gemeenschappelijkegebrui kva nlandbouwwerktui ­ genuitkoms tka nbrengen ,za ld etoekoms tuitwijzen .E ri s reeds eenbescheide nbegin, zooda td eboere ni nbeginse l vertrouwd zijnme td epractij kva nee ncoöperatie f bedreven mechanisatie.

}.Eigendomsv erhoudinge n Sindsomstreek she tmidde n dervorig e eeuwd emarke nverdeel d zijn,i she t gemeenschappelijke grondgebruik practischva n weinigbeteekeni smee rgebleven .Sommig ebroekgronden ,zooal s hetWesterikerbroek, -zij nlange ntij dno g gemeenschappelijke weidegrond gebleven,maa rdoo rd eontwaterin g end e ontginning behoort ookda tto the tverleden .D eeenig e rechtsvormenva n grondgebruik zijnthan sno g eigendome npacht . Van 1910- I93 Oheef td everhoudin gva n eigendome npach t zichi nd egemeent ealdu sontwikkeld ,gesplits tnaa rd ever ­ schillende grootteklassen enuitgedruk t inpercente nva nhe t totaleaanta lgrondgebruiker s: 1910 1921 193 0 Grootteklasse „., , Eigen­ Eigen­ Eigen­ Pacht dom Pacht dom Pacht dom beneden1 h a 26 74 41 59 61 39 1 - 5h a 70 30 72 28 72 28 5 -1 0h a 82 18 88 12 86 14 10- 2 0h a 91 9 92 8 91 9 boven2 0h a 92 8 100 0 95 5 Grondgebruikers 75 25 77 23 80 20

Hetzelfdeuitgedruk t inpercente nva nd etotal e oppervlakte 122, geeft dit "beeld: 19 10 1921 I93O Grootteklasse Eigen­ Eigen­ Eigen­ dom Pacht dom Pacht dom Pacht

"beneden1 h a 43 57 59 41 1 - 5h a 71 29 70 30 5 -1 0h a 87 13 85 15 10- 2 0h a 92 8 90 10 "boven2 0h a 100 0 86 14 Oppervlakte 82 18 85 15 84 16

Heti sopvallend ,da tsind sde nvorige nwereldoorlo ghe t percentage vand eeigenaars-grondgebruiker si stoegenomen , terwijlnaa rhe toppervla k -me tuitzonderin gva n deklei ­ ne perceeltjes derniet-landbouwer s -ove rd egeheel elij n eenlicht e dalingva nde neigendo m tenopzicht eva nd e pachti singetreden ,di ezic h"blijken she t cijfervoo r I94O (nl.83 $va nd eoppervlakt e eigendomtege n17 $pacht ) ookthan sno gvoortzet .I nieder e grootteklasse zijnhe t dusd egrootst e grondgebruikers,di enaa rverhoudin g iets meerto td e pachtovergaan . Wanneerechte rd eklaarblijkelij k sterkafwijkend e groep "beneden1 h a (die"bovendie ni n192 1slecht s 54e ni n193 0 zelfs4 4grondgebruiker s omvatte opee ntotaa lva nresp . 877e n93 6 grondgebruikers)uitgeschakel dwordt ,blijk t ookbi jd e grondgebruikers overd egeheel elij nsind sde n vorigenoorlo gee ngering edaling . Nu isinderdaa d onderd ehuidig e omstandighedenpach t eco­ nomischvoordeelige r daneigendom ,omda t doorde nhevige n drangnaa r grondbezitbi jd eboere n dekoopprijze n sterker zijnopgedreve nda nd epachtprijzen .Mee rrationeel enatu ­ ren,di elosse rstaa nva n dei nTwent e sterkebodemmystiek , zullendu saa npach td evoorkeu r geven.D etoenemend eratio ­ nalisatie inde nlandbou wvind too k indeze nontwikkelings - gangeenigszin s eenweerslag . 123. Heti seigenaardig ,da td evoorgaand ecijfer sjuis ttegen ­ gesteldzij naa ndi eva nhe tlandbouwgebie d enva non slan d alsgeheel ,zooal sonderstaandeoverzich tleert : Naarhe taanta leigenare ni npercente nva nall egrondgebrui ­ kers:

OverijsselschZandgebie d . Het Ri jk G-rootteklasse 1910 1921 1930 1910 1921 1930

1 r 5ha 68 74 75 50 57 57 5- 1 0h a 76 78 80 56 59 59 10- 2 0h a 76 76 77 52 56 56 20- 5 0h a 79 78 79 44 48 46 50-100h a 81 100 76 37 46 43 Eigenaars 71 75 77 51 56 56

Naarde neigendo mi npercente nva nd etotal eoppervlakte :

GrootteklasseQv eriJsselschZandgebie d Het Ri jk 1910 1921 1930 1910 1921 1930

1- 5n a 68 74 74 51 56 56 5 -1 0h a 75 77 78 55 58 57 10- 2 0h a 76 76 76 51 54 54 20- 5 0h a 80 79 78 42 46 44 50-10 0h a 87 99 76 38 46 43 Eigendom 75 76 77 47 52 51

Alleend ecijfer snaa rd eoppervlakt egeve nzoowe lvoo rhe t OverijsselscheZandgebie dal svoo rhe tRij kbi jd egrooter e bedrijvenva n192 1o p193 0ee nsoortgelijk ekenterin gweer , alsbi jWeersel oko nopgemerk tworden . Ondanksd egering etoenemin gde rpach tka nWeersel otoc hee n typischegemeent eva nklein eeigenaar sgenoem dworden ,zooal s ero pd ezandgronde nva non slan dzoovee lzijn . Landgoederenworde ne rthan si nd egemeent enie tmee rgevon ­ den,uitgezonder dee ngedeelt eva n"Singraven "bi jDenekamp . 124. Dedri e oudehavezate nva nhe tgerneentewape n- Everlo ,Saas- velde nHuitin k- zij nreed s langverkaveld ;he tkastee l Saasveldwer d in181 8afgebroken .I n181 1werde n derijk e goe­ derenva nhe tStif tWeersel ogeveil d tengetal eva n6 8groote ­ ree nkleiner e erven,di evolgen s Snuifvrijwe lalle neigendo m werdenva nd ehoeren .He t laatste groote landgoed lagi nDui ­ dere n"behoord eaa nee nDuitsc hadelsgeslach t teDarfel di n Westfalen;i n191 7moes the tverkoch tworden ,waarbi jd epas ­ toorva nSaasvel d zichme tsucce svee lmoeit e gaf omt ever ­ hinderen,da td egron d inhande nva nfabrikante n ofspeculan - tenzo ukomen .D e2 1erve nzij ntoe nonderhand s overgegaani n eigendomva nd eopzittend e pachters.Geleidelij kkonde ndez e "boerenzic hbevrijde nva nd ezwar e lasten,di edez e overgang aanvankelijkme tzic hmeebracht . Vroegerhebbe n defabrikanten ,di e tevenseigenaar sware nva n grootebedrijven ,vee lbijgedrage n totd everheffin gva nde n landbouw,zoowe ltechnisc hal sorganisatorisc h .Eigenlij k is Lonnekerdaa rhe ttypisch evoorbeel d van,doc hoo kWeersel o kentenkel eva nzulk ebedrijve n inde nZuid-oostelijke nhoek . Sindsd eboere nzic hgeëmancipeer d enhu nbedrijfs -e norga - nisatieleven ineige nhan d genomenhebben ,doe tzic hee nze ­ kere tegenstelling gevoelen,daa rd efabrikante nno gsteed s trachtenzoovee lmogelij k grond inhande n tekrijgen ,som soo k welte nbehoev eva ngrondverschaffin gaa nhu narbeiders ,ten ­ einde dezenmee raa nzic ht ebinden ,b„v .o phe t "Holthuis". Ookhe tgeloofsverschi l ishierbi jva neenig ebeteekenis :d e fabrikanten zijnmeerendeel sProtestanten ,zooda td eRoomsch - Katholieke bevolkingee nbinnendringe n inhe tgrondbezi ton ­ gaarne ziei.

Degren s tusschenklein eboeren ,landarbeiders ,ambachtsliede n enfabrieksarbeider s is ind epractij knie tnauwkeuri g tetrek ­ ken.Ieder e statistische indeelingdraag tee nelemen tva nwil ­ lekeuri nzich .Wa the t gezinshoofd alsberoe popgeef ti sgee n maatstaf,wan t inverban dme t conjunctuur engezinsverhoudin ­ genka nhe taccen tiede r oogenblikander skome nt eliggen .Ee n boerenbakkermoe the to phe teen emomen tva nzij nboerderi j

1.Zi ehiervoo ro.a. :H.A.Huender :Schets,1912,bl.389 ; S.L.Louwes:Landbouw ,1931,bl.29 9e.v . 125. liebtene no phe tander eva n zijn"bakkeri j; evenzo o deboe r -klompenmaker .He teen e oogenblikheef tme nme tee nboe r temake ne nhe tvolgend e ishi jvoerma nvoo ree nsteenfa ­ briek ofvoo r eenaannemer .Doo rhe tbi jelkande r inwonen van driegeneratie s issom she t oude gezinshoofd boer,ter ­ wijld egetrouwd e inwonende zoono pd efabrie kwerkt .Sterf t deoud evader ,da nneem t dezoo nd eboerderi jwee rvoo rzij n rekening,terwij lzij neige nkindere n of inwonende ongehuwde broers ofzuster sgaa nbijverdiene n ind enijverheid . Het eenige,wa t gemakkelijk valtui tt emaken, is ,da te r geeneigenlijk e landarbeiders ind egemeent ebestaan .He t vaste personeelde rgrooter e bedrijvenbestaa tui tjonge , ongehuwdeknecht s enmeiden ,zoon se ndochter sva nklein e boeren,di ezel f eenbedrijfj ebeginnen ,wannee r ziji nhe t huwelijk tredeno fdi eergen sbi ji ntrouwen .I nde ndrukke n oogsttijd (hooi,rogge ,aardappelen )make nd egrooter e bedrij­ venbovendie n gebruikva nmannelijk e daghuurders.Di tzij n steedsklein eboere no fhu nfamilieleden ,di edez enoodzake ­ lijkebijverdienst emoete naangrijpe n omron d tekomen .Hie r ligtoo kd erede nva nhe tverschijnsel ,da tsommig e grootere boerenee ndee lva nhu ngron dverpachten :zi jkunne n danze ­ kerzij nva n goedewerkkrachte n inde ndrukke ntijd ,omda tee n deelva nd epach tdeze r "wonnersplaatsjes"i narbei dbetaal d moetworden .Da twa sb.v .he tgeva lme the thierbove nbehandel ­ depachtbedrijfj et eVolte ,waa rd eboe r incontante nƒ 180, - pachtbetaalde ,terwij lhi jvoo rd eoverig eƒ 20,-oogsthul p verrichtte.He t spreektvanzelf ,da to pdez ewijz e deklein e boerenme t inbegripva nhu nhuisgenoote nhe t inde n oogsttijd zeerdru khebben ,doc hander sword t ero pd eklein ebedrijfje s ookminde rhar d gewerktda no pd egrootere .Tegenove rdez e verplichting staat,da td eklein eboere nsom sal stegenpresta ­ tiepaarde n enwerktuige nva nd egrooter e boerenkunne ngebrui ­ ken.He tbezwaa rva ndez e tijdelijke overbelasting juisti nde n drukkentij dword tminde r gevoeld,wannee r depachte rgeregel d ééno fee npaa rdage npe rv/ee kbi jde nverpachte r gaatwerken ; dezeregelin g isvoo rd epachter sgunstiger ,doc hvoo rd ever ­ pachtersminde refficiënt .Onde rinvloe dva nd ecrisi s ind e industrie,waardoo rn a193 0d elandbou wwee rwa t gemakkelijker 126. personeelko nkrijgen ,i sd egewoont eva n de"wonnersplaats ­ jes"afgenome njmed e onder invloedva nd e toenemendeverzake ­ lijkingde rpachtverhoudinge ne nva nd enieuw epachtwet . Voor denkleine n"boe rT alijf td edaghuu r echterbijzaak ,aan ­ vulling opd e ontoereikendeuitkomste nva nhe teige n"bedrijf , zoodatme nhe m tochnooi tal see neigenlijke nlandarbeide r kanbeschouwen .Sporadisc hka nhe tvoorkomen ,da tee nklein e boer zóó weinig eigenbedrij fheeft ,da tzij nloonverdienst e opgrooter ebedrijve n dehoofdro lgaa tspelen .I nda tgeva l zalhi jechte rbi jvoorkeu r ind ebete rbetalend e industrie gaanwerken .Allee nmenschen ,di edaa rnie tgeschik tvoo r zijn,zulle nda ni nde nlandbou wblijven ;he tbetref tda n echtermeesta larbeidskrachten ,di eal snie tgehee lvalid e tebeschouwe n zijndoo rleeftij d ofdoo rlichamelijk e ofgees ­ telijkegebreken . Tochnoeme nd elandbouwtellinge nno geenig e tientallenlandar ­ beiders (voord e jaren1910 ,192 1e n193 0resp 9 21,2 1e n43) , doche rzij nto tde nhuidige nda gto e slechts twee plaatsjes ingevolge deLandarbeiderswe tuitgegeven .He ti sbes tmogelijk t datd ei nd elandbouwstatistie k genoemde landarbeiderseigen ­ lijkontginningsarbeider s engrondwerker swaren .He twoor d "landarbeider" isi nd egemeent e onbekend;me nspreek tva nee n boerenknecht,di e steeds ongehuwd eninwonen d is,e nva nee n daghuurder,di e eigenlijkklein eboe r is.E nsind s denoorlo g kanhe tzandbedrij f dester kgestege nlandarbeide.rsloone nhee - lemaalnié tmee rdragen . Dekleinst e grondgebruikers zijnderhalv e inde nrege lfabriek g arbeiders,ambachtslieden ,winkelier s enrenteniers ,zooal sge ­ zegd onderlingveela lnie t tescheiden .D e statistiekva tdez e groepsame nonde r "particulieren",aldu sverdeeld :

Grootteklasse 1 9 2 1 1 9 3 0 Eigendom Pacht Eigendom Pacht beneden0,2 5 ha 1 3 1 1 0,25 -0,5 0h a 2 9 4 0 0,50 -1,0 0h a 12 6 13 10 1,00 -2,0 0h a 27 10 40 14 127.

19 2 1 19 3 0 txroot&eklasse Eigendom Pacht Eigendom Pacht

2,00 - 5,00 ha 28 11 53 17 "boven 5,00 ha 5 0 17 2 Alle particulieren 75 39 128 44

Eenaanmerkelijk etoenemin gdus ,voora ldan kzi jd egroeiend e fabrieksarbeidersbevolking.He tgrooter eaandee lva nde neigen ­ dommoe tee ngevol gva ntoenemend ewelvaar ti nd eperiod eva n industrieelehoogconjunctuu rgeach tworden .D etotal eoppervlak ­ te,di edez egrondgebruiker s"bewerkten ,wer di ndi ejare nzelf s meerda nverdubbeld •i n192 1precie s20 0h ae ni n193 0reed s 435ha .Doc hdi tlaatst ecijfe ri sno gslecht s7 $va nd etotal e oppervlaktecultuurgron di nd egemeente . Demeest efabrieksarbeiders-grondgebruiker sworde ni nHassel o enDeUrninge ngevonde ne ni nminder emat ei nRossu me nLemselo . Demiddenstanders-grondgebruiker s zijnhe tmeest eaa nd ekerk ­ dorpen,me tnam ehe tdor pWeerselo ,gebonden .D ebijverdienst e iswelkom ,doc hd evoornaamst erede ni sd egehechthei dde rbe ­ volkingaa nde nlandbouw . Wanneerme ni nWeersel onaa rgrondprijze ninformeert ,ka nme n tenantwoor dkrijgen :"gron di snie tt ekoop" .Inderdaa di sdi t inzooverr ejuist ,da tonde rnormal eomstandighede nee nboe rnim ­ merafstan ddoe tva nzij nerve ,zelf stege nhe tmees tverleide ­ lijkebod .Al sgron di nander ehande novergaat ,i sda the tgevol g vanbijzonder eomstandigheden :ee nexecutie ,ee nboedelscheiding , waarbijd eblijve rzij nbroer se nzuster smoe tschadeloo sstel ­ lene ndaarto esom sv/a tgron dmoe tverkoopen ,ee nonteigenin gte n behoeveva nwegverbreedin go fwaterschapswerken ,ee nruilverkave ­ linge nbi jhoog euitzonderin gee nveilin gwegen she tontbreke n vanee nrechtstreeksche nerfgenaam ,di ehe tbedrij fka nvoortzet ­ ten. Heti sdu suiters tmoeilij ko md everkoopwaard eva nde ngron dt e bepalen,omda ti na ld ebovengenoemd egevalle nto t193 9nie tpre ­ ciesdezelfd emaatsta fwer daangelegd .Bovendie nzij ne rno gvel e anderefactore ni nhe tspel ,zooal skwalitei te nd eontwaterin g 128. vande nbodem ,d eliggin g tenopzicht e vanbedrijfsgebouwen , Vfe gen en centra,d evast e lasten,d eomvan gva nhe tbedrij f ofhe tpercee l ,d e conjunctuur ind enaburig e industrie, terwijl ookonderhandsch e verkoopno gwee rverschi lmaak t metveiling .Ee nonderzoe k ophe tkantoo rva nHypotheke ne n Kadasterblee kmi jda n ookgee nbetrouwbar e gegevens tekun ­ nenverschaffen ,med e doorhe tt eklein e aantalde rverkoo - pingen.Zo owerde n in193 0i ndezelfd ebuurtscha p eentweeta l boerenbedrijvenverkoch tva n22,8 0h ae nva n27,3 1ha ,di e respectievelijk/ 16.000.-e n/ 62.500.-opbrachten .I n193 9 werden intv/ ee aangrenzend ebuurtschappe n eenbedrij fva n 9,34 ha enee nva n22,1 0h averkocht ,di eresp ./ 21.390,- en/ 16.240,-dede n2 . Behalvehe treed sgenoemd emaak the tvoo r deprijze noo kee n grootverschil ,o fd everkocht e perceelena lda nnie t inaan ­ merkingkome nvoo rbouwterrein ;som swa sme nwe lv/a ta lt e vlugme t ze daarvoort everklaren .N ud egemeent e eenuitbrei ­ dingsplan invoorbereidin gheeft ,val t dezefacto rvoo rd e toekomstweg ,dochhi jbemoeilijk twe l eenzuive r inzichti n hetverloo p derprijze nsind sde nvorige n oorlogto t1939 » En tenslotte isi ndez eperiod e dekwalitei t dermeest egronden , metnam e desindsdie n ontv/aterdebroekgronde n ,ster kgeste ­ gene nd e gronddu sinderdaa dmee rwaard ,gehee lafgezie nva n devraa gernaar .

1.M.J.Boerendon ke nR.va nHees :Koop -e npachtprijze nva n boerderijen enbruto-kapitalisatievoe ti nhe t jaar1939 , - in:"D ePacht" ,1943 ,bl.32 4e n 336. 2.He tvolgend e overzichtva ngemiddeld e prijzengee fi k derhalve slechtsvolledigheidshalv e enonde rvoorbehoud : Perha :Soor tva nde ngron d 1920 1930 1939 Heide ƒ 650 ƒ 590 ƒ 655 Broekgrond " 725 11 735 n 850 Grasland » 980 H 990 » 1.140 Bouwland " 1.470 11 2.250 » 1.700 •Gron d inmass a " 820 11 855 » 1.160 Kleinbedrij f (metgebouwen ) "2.O5 5 11 3.135 "I.7O O Grootbedrij f " " is _ » I.38O » 1.200 3.Onontgonne nbroekgron d inhe tWesterikerbroe kbrach ti n I93Onie tmee rda n/ 500.-- ƒ 600,-o ptege nn aontwate ­ ringe nontginnin g in194 0zelf sƒ 2.000.-. 129. Eigenlijkka nme ndu sallee nafgaa n opd emeenin gva n des­ kundigen.D e gemiddelde"boe rte rplaats eza lgau wgeneig d zijnt ezeggen ,da td egrondprijze nsind sde nvorige noor ­ logwe lverdubbel d zijn,doc hdi emededeelin gi st evaag , vooralal shi ji nhe tmidde nlaa to fhi jhe thede nverge ­ lijktme t191 4o fme t1919 . Reeds"bi jd eveilin gde rlanderije nva nde nG-raa fva nDar ­ feld in191 7wa sd e gemiddelde prijsva nhe tbouwlan d / I.5OO.-,terwij ldi eva nhe tgraslan dvarieerd eva n ƒ 600,-to tƒ 1.200.-.D e toenaa nde ngan gzijiid estij ­ gingzett ezic hn a denvorige n oorlogno gvoort ,totda td e landbouwcrisishaa r invloed deed gevoelen.Vergeleke nme t I92Oware nd eprijze nomstreek s 1932- 193 3laa gt enoemen . Brachtb.v * in192 0ee nboerderijtj eva n3,3 0 hai nVolt e / 1.665,-pe rh ae nbouwlan daldaa rƒ 2.320,-pe rh aop ,i n I933wer ddaa rvoo r eenboerderi jme t14*3 2h alan ddich t omhe thui sslecht sƒ 1.025»- perh agebode ne nvoo ree nme t 6,53 halan dƒ 1.010,-pe rha *Broekgron d aldaardee dzelf s maarƒ 225,-pe rha .Nadie ntra dwee ree nstijgin g in:i n I935gin gee nbedrij fva n11,9 3h ai nDuide rvoo rƒ 1.235»- perha ,wa techte rdoo rhe tpublie khoo ggevonde nwerd .D e stijgingheef tzic hdaarn ano gvoortgezet ,med e onderinvloe d van dendreigende n internationalen toestand. De Ingenieurbi jd eGrondkame rstel td egemiddeld e prijzeni n I939voo reschgron d opƒ 1.200.-e nvoo rgraslan d opƒ 1.300.-, m.i.aa nde nlage nkant .Maximaa lgeef thi jvoo rzee rgunsti g gelegen,goed eperceele nee nprij sva nƒ 1.500.-op ,doc hda t mag,dunk tmij ,no gwe lwa tverhoog dworden .Volgen s dezelfde bronzoude nd eprijze nva n192 0- 193 0algemee nƒ 3.000.-pe r habedrage nhebben ,voora londe rinvloe dva nhe t"fabrikanten - bod"e nhe toptrede nva nspecial e "inzetters".Daarn azoude n zijgedaal d zijnal sgevol gva nd elandbouwcrisis .D e pachtprij­ zenzoude nvoo rhe t Zandgebied alsgehee lto t191 4/ 30,-- ƒ 40,-bedrage nhebben ;i n192 0/ 70,-;va n192 4- 193 0/ 60,- ; daarna dalend totƒ 40,-i n193 3 -193 5e nvervolgen swee r stijgend totƒ 45,-i n1939 .Oo kdez e opgavenzij nvolgen smi j telaa gvoo rhe tzuidelijk e gedeelte dergemeent e ind ebuur t vanHengelo ,hetgee nm.i .bevestig dword t doorhe tfeit ,da tove r 130. hetalgemee n depachter s"bete rt espreke nzij nove rd ePacht ­ wet dand eeigenaars .Mij n indrukword t gestaafd doord ege ­ gevensva nhe tbovenaangehaal.d eartikel ,da tvoo rkoop -e npach t prijzenva nboerderije n inhe tOverijsselsch e Zandgebied in193 9 devolgend e cijfersgeeft :

Gröotteklasse Koop .facht Rendement 1 -1 0h a ƒ 1*656,- / 61,- 3,' 10- 2 0h a «1.467, - n 51,- 3,5# 20- 5 0h a -»1.390 , :- 59,- 4,2?g : , : ''T Algemeengemiddeld e / 1*582,- f 56,- 3,5# VoorWeersel o zijndoo rd enabijhei d derindustri e endoo rd e kwaliteitva n dengron d dekoopprijze nno g ietshooge rt e stel­ len,wannee r zijuitsluiten d betrekkinghebbe n op cultuurgrond. Bezittenzi j- zooal sto tvoo rkor t inWeersel o veelvoorkwa m - een2 0- 30 $woeste ngrond ,da nko n depach tvoo ralle s samen weldale nto t/ 40,-o pwelk ehoogt e denieuw epachtwe t depach t heeft gefixeerd. Inbovenstaand e cijfersval td elag e pachto pvoo rd egrootte ­ klasseva n 10 -2 0ha .D erede nhierva n dunktmij , datdaari n demeest e pachtbedrijven vanlandgoedere n (b.v."Almelo" , "Twickel","Weldam" )zij nvertegenwoordigd ,waa rva n oudsheree n pachtprijs isvastgesteld ,di e inde nloo pde r jarenaa nde nla ­ genkan ti skome nt eliggen ."He ti sgoe dboere nonde rde ngraa f kanme nhoore nzeggen .Voort s ist e denkenaa ngrondbezitters , wienhe tmee r ombeleggin gda no minkomste n tedoe nis .Voo r Weerselo doenzic hdez e gevallenvrijwe lnie tvoor ,zooda td e opgegeven/ 51,-nie tal snormaa li s tebeschouwe n end e gemid­ deldepachtprij s opƒ 60,- komtt eliggen . Uit ald evoorgaand e gegevensblijkt ,da td eprijze nvoo rklei ­ nebedrijve n ietshooge r liggenda n dievoo rgrootere ,doc h daarbijmoe t errekenin gme e gehoudenworden ,da t inhe teerst e gevald e^e bvuwe nee nnaa rverhoudin g grooterplaat sinnemen . Pachtva nloss e perceelen,voora ldoo rindustriearbeider s ind e nabijheid er centra,i s echterwè laanmerkelij k hooger.Toc h

1.Boerendon k -Va nHees : idem,bl.332/3 . 131. "behoorte rslecht sweini gpachtgron daa nniet-ingezetene n der gemeente.D e 100klein e"boeren ,di e in194 0steu nva nde n Dienstde rKlein eBoerenbedrijve ngenoten ,hadde n tezamen slechts9, 5h ava nniet-ingezetene n gepachtvoo ree nbedra g vangemiddel dƒ 61,-pe rha ,doc hsommige nmoeste n"bovendie n nogarbei dvoo rhu nverpachte rverrichten ,zooda td eeigen ­ lijke pachtprijsnie t isvas tt estellen ,omda td earbei d voord emensche nzel f eenander ewaard e heeftda no pd ear ­ beidsmarkt.D e12 8i nd econtrole-rapporte n ' voorkomende arbeidershadde ntezame n20,9 4h ava nniet-ingezetene nge ­ pachtvoo rbedragen ,varieerend eva n/ 15,-to t f 100,-pe r ha,me t eengemiddeld eva n/ 56,-indie nd ehuishuu ro p ƒ 2,50 perwee kgestel dwerd .

Pachtcontractenware nto tvoo rkor tnie tgebruikelijk .Even ­ alstege narbeidscontracte nhebbe n demensche n ookhierbi j eeninnerlijke nweerstan d tegenzuive rzakelijk everhoudin ­ gen.D enieuw e pachtwetheef td epach tda noo k eerdergerem d danbevorderd ,zooda t zijdoo rd ebevolkin gnie tgunsti gbe ­ oordeeldwordt . Algemeenworde nd eprijze nvee lt ehoo ggeach ti nverhoudin g totd egeldelijk e opbrengstmogelijkheden.Veelzeggen d ishet , datvoo r grond,di e opee nƒ 1.000. f 1.100.-getaxeer d wordt,regelmati g f 1.600. ƒ 1.800.-gebode nwordt .He t gevolg is,da td egron d inverhoudin gto tzij nwerkelijk e waardevee lt eduu ri so mal sbeleggingsobjec tbelangrij kt e zijn.Ee nenkele nkee rka nee nfabrikan t ofander eburge reen s eenstu klan do fee nbedrij fbemachtige n- da ti sda nmee ral s eenliefhebberij ,al see nlux e tebeschouwen .Voo rhe tover - groote deelmoete nzi jzic hvergenoege nme thypotheken .Ken- r merkend is,da ti nWeersel ovrijwe lgee ngron d inhande ni s geraaktva nverzekeringsmaatschappije n e.d. Mogen dezefeite na leenig eaanwijzin ggeve nomtren the tbe ­ staanva nee naanzienlijk ebevolkingsdruk ,oo ki nee naanta l socialeverschijnsele ni sdaarva nd eweersla g tebespeuren .

1.D.w.z .d erapporten ,di edoo rd eGemeent e geregeldva nal ­ leklein eboere ne nwerklooze nworde nbijgehouden .Elk e 1-2 jaarword td econtrôl evernieuw d enzo okunne ne rmen ­ scheni nvoorkomen ,di ea lo fnie twee rwerkloo s zijno f met meergesteun dworden . 132. Inhe thoofdstu k overd edemografi ewerde nreed s eenige fei­ tengenoem d .Vooreers t isdaa rd ezee rhoog e leeftijdva n 33,3 jaar,waaro pd eboere n (zonderd eweduwnaars )huwen ,e n voorts isslecht s44 $de rhuwend emanne nlandbouwer ,terwij l deze67 $de rmannelijk e gezinshoofden tellen.Bi j"boerderijen - bezoek treftvaa khe t grooteaanta longehuwd ehuisgenooten , terwijlhe too kveelvuldi gvoorkomt ,da td eboerderi jgedreve n wordt dooreenig e ongehuwdebroer s enzusters ,to twe lee n vijftalpersone ntussche n5 0e n6 0 jaartoe iHe thuwelijkscij ­ feri szee rlaag :4,2 $i n1938 .O pd eR.K.schoo lva nhe tdor p Weerselokwame nomstreek s 1930 jaarlijks4 4nieuw ekindere nte ­ genthan sno gslecht s 20;voo rSaasvel d zijnd eovereenkomstig e cijfers 27e n15 .Hie r isgee nmalthusianism e inhe tspel ,doc h alleenhe tvastloope nva nd egrondverhoudingen . Dezefeite nzegge nmee r dand ecijfer sva nd eagrarisch ebevol ­ kingsdichtheid.Vooreerst ,omda t degren stussche nboeren ,ar ­ beiders enmiddenstander s practischnie tt etrekke nis ,e nver ­ der,omda td egezinne n inWeersel o gemiddeld grooterzij nda n elders.Gereken dnaa rd emannelijk eberoepsbevolkin glig td e agrarische bevolkingsdichtheid vanWeersel o tusschendi eva n Overijssele nhe tRij k in (resp.21,3 ,20, 3e n 23,9).Hie rmoe ­ tenechte rd ekwalitei tva nde ngron d end evel egrondgebrui ­ kers,di e geenlandbouwe rzijn ,i naanmerkin g genomenworden . Maar eri sno gee nbelangrijke r reden,waaro m deagrarisch ebe ­ volkingsdichtheid debevolkingsdru knie tweergeeft ,e nwel ,da t degezete nboerenfamilie s eenvoudig geengron dwille nverkoopen . Voordegenen ,di evas t ophu nerv e zitten,i she t grondbezit veelalvoldoende ,a lheef tme nhe tsom szwaa rmoete nbelaste n omhe t ongedeeld tebewaren .He t gaate rmaa r om,hoevee lgron d erwerkelij kno gbeschikbaa r isvoo rnieuw e gegadigdenui td e jongere generatie.E nda ti see nbitte rklei nbeetje J Jongere zoons trachtendaaro mverkeerin g tekrijge nme t eenmeisje , datee nboerderi jerft ;uiteindelij kword t

1.Zi ebl.71 . 133. eenhuwelij kdoo rdez e factoren"beslis t Hetverpachte nva nouder s aankindere n isi nWeersel oee n tamelijk zeldzaamverschijnsel :i n191 0wa she t totaal 1,25 ha,i n192 1e n193 0beid ekeere nnihil ,doc hi n194 O reeds3 6ha .O pzichzel f zoudi tee nbewij svoo rtoenemen - denbevolkingsdru kkunne nheeten ,indie nd eklein eaantal ­ lennie taantoonden ,da thie rno gander efactore ni nhe t spelmoete n zijn.Hie rmoe tgedach tworde naa nd egewoon ­ teo mme t driegeneratie sbi jelkaa ri nt eblijve nwonen , waardoorverpachtin g dusgee nzi nheeft .Bi jd ealgemeen e piëteit tegenoverhe tvoorvaderlijk e ervezo uhe tal see n verminking gevoeldworde n deeenhei dva nhe tbedrij fme t zijnveelzijdig e structuuraa nt etasten . Hetspreek tvanzelf ,da ti nee ndergelijk e traditioneele samenleving aande ngrondeigendo m eenzeker e sociale dis­ tinctieword tgehecht .Toc hi sanderzijd snie t tebespeu ­ ren,da td epachter sal see nsoor ttweederangs-boere nbe ­ schouwd zoudenworden .Daarvoo rzij noo ktevee leigenaar s methypothee kbelast .Wè lontleene n deklein eboeren ,di e reedsva n oudso pee nfamilie-erv e jzitten,daaraa nee nze ­ kergevoe lva n eigenwaarde tegenoverd emee rvlottend ebe ­ volkingva npacht -e nontginningsbedrijven . Speciaali nd ebuur tva nHassel o ishe tvele ni nHengel o werkenden arbeiders onmogelijk omo predelijk evoorwaarde n hetzo obegeerd elapj e grond teverkrijgen ,waaro p ziji n eendee lva nhu nlevensonderhou d zoudenkunne nvoorzien , Heti s jammer,da tdez emensche nnie t inaanmerkin gkonde n komenvoo rtoepassin g derLandarbeiderswet .E ri sder'ge ­ meente ookweini gaa n gelegeno mnaa rdez ebuur tarbeider s tetrekken ,di ebi jslecht e conjunctuurï nd e industrie

1.Ee nactuee le nfrappan tstaaltj e daarvanontmoett e£ k evenbuite nd e gemeente,doc hhe tvoorva lha dne tzo o goedi nWeersel o plaats gevondenkunne nhebben .O pee n boerderijware n tweezoons .D e jongste zochte nkree g verkeeringme tee nmeisje ,da tee nboerderi jzo uerven . De offioieeleverlovin gkwa m totstand .Tijden s deoor ­ logsdageni sd eoudst ezoo nal smilitai rme enaa rEnge ­ l-andgegaa n ensindsdie nheef td efamili eniet smee r vanhe mgehoord ,oo kgee noverlijdensberich to»i.d ,ge ­ kregen.Daa re rn ukan swas ,da td ejongst e zoonmetter ­ tijd tweeboerderije n zoukrijgen ,heef thi jallee no m die redenzij nverlovin gafgemaakt . 134. lichtwerkloo s kunnenworden .Bovendie n zoekend earbeider s bijvoorkeu rgron d langsde nrijkswe go mgemakkelij kbi jhu n werk tekunne nkomen ,zooda thie rhe tgevaa rva nlintbebou ­ wing dreigt.E nvestige nzi jzic hverde rva nd ewege naf , danontstaa te rspoedi gaandran gto tverhardin gde rzandwe ­ gen,hetgee nd egemeent ewee r opkoste nzo u jagen.Vandaar , datdez ei nhe t invoorbereidin g zijndeuitbreidingspla nwi l bepalen,da ti nhe tlandelij k deelde rgemeent e geenarbei ­ derswoningbouw meertoegestaa nza lzijn .Ho ebegrijpelij k ditstandpun too kis ,toc hmoe the tui talgemee nsociaa loog ­ punttoegejuich tworden ,wannee rindustrie-arbeider szic ho p hetnaburig e plattelandwille nvestige n endaarme ehe tcon ­ tactme thu nafkoms tbewaren ,terwij lhu nbestaa nerdoo rver ­ lichtka nworden .He tgrondvraagstu k indi tdee lde rgemeent e vereischtm.i . eenoplossin g inhe tkade rva n eengewestelij k plan.Wannee rd eagrarisch e overbevolking opdez ewijz e een gezondenuitwe gnaa rd eindustri eka nvinden ,zonde rvoo rd e gemeenteverlore n tegaan ,heef td eoverhei d eentaa k omdi t strevenaa nt emoedige ne ni ngoed ebane n teleiden . De MblijverszedeM end egroot e gezinnenhebbe n gemaakt,da t demeest ebedrijve nmi no fmee rme thypothecair e schuldenbe ­ lastzijn .Nauwkeurig e gegevensbezi ti kallee nva nd eklein e bedrijven ,di enatuurlij knaa rverhoudin ghe tzwaarst ebe ­ lastzijn .O pdez e 100bedrijve nrustte n in194 0ƒ 195.450, - aanhypotheken ,derhalv e gemiddeld f 1.954,50.E rzij ne rech ­ teroo kbi jme t/ 9.000.-o pee nbedrijfj eva n4, 8ha ,me t / 6.700,-o pee nbedrijfj eva n3, 3 hao fallee no phe teige n huisje'va nee npachtbedrij f metƒ 3.900.-J Vand e10 0bedrijf ­ jesware ne r7 6eige nbedrijfje se ndaarva nware n65 » d.i.86$ , methypothee kbelast .Va nhe t totalebedra gwa sƒ 85.500,-d.i . 44$,afkomsti gva nniet-ingezetenen ,waarva nwee r/ 36.100,-, d.i.41$ ,va nboere nui td eaangrenzend e gemeenten (metinbe ­ gripva nboerenleenbanken )e n f 49*400,-,d.i .59$ ,va nbur ­ gers.D eplaatselijk eboerenleenbanke n spelenee ngering erol , dochvoo rhe tweste nde rgemeent e isdi e teBorn eva nbelang . De laatstebehoor t totUtrech te nbied tal szoodani ggemakke ­ lijkervoorwaarde n dand eoverige ,di eto tEindhove nbehooren .

1..Afkomsti gva n deContrôle-rapporten . 135. Uit eene nande rka nreed s"blijken ,da tWeersel ono ggee n oudenkapitaal-rijkdo m "bezit;he ti see nge"bied ,da tzic h nog inopkoms t"bevind te ndu snieu wkapitaa lnoodi gheeft . Derentevoe t dezer6 5hypotheke nlig t in1 6gevalle n"bove n de4 $e ni nenkel e gevallenword tzelf s 5$rent e"betaald , terwijlslecht sal slaagst e in6 gevalle n3f $word tgeno ­ men.D e gemiddelde rentevoet ligt"bi j4^$ ,d.i .rui m %fi hoogerda nb.v .i nhe tkapitaalkrachtige rMarkelo .Oo kd e grootere"bedrijve nhadde nlange ntij d geenkapitaa lover . De"boerenleenban kva nhe twelvarend e Saasveldha d tot192 9 eenschul d aanEindhoven ,doc hdaarn a ishe ttegoe dvri j snelaangegroeid .D eander e"boerenleenbanke nstonde nsteed s incredi t"bi jEindhoven . Doord ecrisi s sinds193 0kwa mhe tnoga leen svoor ,da td e hypotheeknemersnie to ptij dhu nrent ekonde n"betalen .Da t- zatd emensche nhee lhoog ,wan t derent e goldvanoud sal s eeneerst everplichting . Behalve door"boedelscheidinge ni see ndee lde rhypotheke n ontstaanui toploopend e schulden"bi jwinkelier s ofcafé ­ houders,reden ,waaro mdez e inderdaad zoovaa kal shypotheek ­ geversoptreden .Ee ndergelijk e gangva nzake ni snatuurlij k nietaa nt e"bevelen .Som sgeve nd eboere ne roo kdirec td e voorkeuraa no mva nparticuliere nt eleenen ,omda tdez emeest ­ alnie tto t jaarlijksche aflossingverplichte ne nzic hoo k minderstrik taa nde ntermij nva nSint-Maarte nhouden ,wa t voorald ezwaarbelaste n gelegenerkomt .

4.Aankoop ,afze te norganisati e Heti shierbove nreed sgebleken ,da tsind s denommekee ri n denlandbou wkunstmes te nveevoede ronmisbaa rzij nvoo rd e bedrijfsvoering.Langzamerhan d zijndaarnaas tzaaizaa d en pootgoed enontsmettingsmiddele n opgekomen.Than s ishe t zoo,da tnaa r schatting 75$de rboere n goedgekeurd zaaizaad enpootgoe d gebruiken,weliswaa rmeesta lme ttwee -o fdrie ­ maalnabouw .Va nd eoppervlakt e cultuurgrondword t jaarlijks ongeveer30 $beteel dme t goedgekeurd zaad enpootgoed .D e ontsmettingsmiddelenworde nva nsteed smee rbeteekeni s door 136. detoenemend e"bestrijdin gde rplantenziekten . Overhe tverbrui kva ndez elandbouwbenoodigdhede nka nwee r aangeknooptworde n"bi jd ereed seerde r"besproke nbedrijve n inYolt ee nDuider .He teerst e"bedrij fgebruikt ei n1939/4 0 opee ncultuurgron dva n4,4 4h avoo rƒ 460, -aa nbovenge ­ noemdelandbouwbenoodigdheden ;he ttweed ebedrij fbesteedd e hieraano p12,1 7h a/ 1.100,- ,doc hda twa st eweinig .Naa r dezenmaatsta fka naangenome nworden ,da tvoo rd e7.73 3h a cultuurgrondi nd egemeent ejaarlijk see nƒ 850.000. -aa n landbouwbenoodigdhedenuitgegeve nza lworden .Deskundige n achtenhe tverbrui kva nkunstmes tno gt elaag . Vandeze naankoo pv/a sron dƒ 530.000. -coöperatie fgeorga ­ niseerd,terwij lhe toverig everzorg dwer ddoo rde nparti ­ culierenhandel .Dez elaatst estaa ti nhe tbijzonde rster k inhe tdor pWeerselo ,waa rhi ji svoortgekome nui tva noud s gevestigdemolenaarsbedrijven .D eonderstaand ecijfer skun ­ nendi tnade rtoelichten :

Omzettenboekjaa r193 9o f1938/39 :

Coöperatie A.B.T.B.Oldenzaa l ƒ 88.914,- A.B.T.B.Rossu m- Volt e lte M 119*864,- A.B.T.B.Deurninge n rond "115.000, - A.B.T.B.Saasvel d •• 78.942,- A.B.T.B.Weersel o »•70.656, - O.L.M. Weerselo rond w '54.000,- Totaal rond /530 , .000,-

Particulierehande l Inhe tdor pWeersel o rond ƒ193 . .000,- Vanelder sbetrokke n »120 , .000,- Totaal + / 313, .000,-

Eigenlijkmerk tme ni nWeersel ozel fweini gva nee nkrach ­ tige ndoelbewus torganisatieweze no pagrarisc hgebied . Ditverschijnse lheef tee nhistorische nachtergrond .

1.Allee naa nklante ni nd eGemeent eWeerselo . 137. Aanvankelijk kwam inWeersel od eO.L.M . op;same nme tTub - bergen"behoord ehe tto the trayo nva nd eLandbouwersban k te Almelo.Daarnaas tbeston d deP.O.B . ,waarvoo rhe tschool ­ hoofdPleg tt eRossu mzic hzee rverdienstelij kheef tgemaakt . InI91 7gin gdez e laatste organisatie grootendeels opi nde n toengestichte nA.B.T.B . .Gaandewe g ontstond eenheftig e strijd,toe nd eR.K .geestelijkhei do md eeige n organisatie testeune nhe tlidmaatscha pva nd eO.L.M ,aa nRoomsch-Katho - üeken gingverbieden .Vel eboeren ,di evoo ree nalgemeen e organisatiebleve nvoele n (ookd ebuurscha pme thaa rnaober - plichtenmaakt e geen confessioneel onderscheid)ware nnie tbe ­ reidvoo r dezenaandran g tezwichten .Toe nd everhoudinge n zichi nTwent e dermate toespitsten,da tzelf s sacramentenge ­ weigerdwerden ,heef t deAartsbisscho p persoonlijk ingegrepen eni sd e geestelijke,di ed eacti e geleidhad ,overgeplaatst . Intusschen isd etoestan d thanszoo ,da tRoomsch-Katholieke n v/elafnemer ,doc hgee nli dva nd eO.L.M ,moge nzijn .Te nge ­ volge daarvan telthe tfiliaa lWeersel o thansno g slechts1 8 (Protestantsche)leden ;he tvee lgrooter eaanta lafnemer s daaltgeleidelij k doorhe tuitsterve n derouder eboeren ,ter ­ wijld e jongerebi jde nA.B.T.B .komen .D e inhe tdor pWeerse ­ lokunstmati g inhe t levengeroepe nA.B.T.B.-afdeelin gblee k nietsolid e genoeg gefundeerd tezij ne nkwa m infinancieel e moeilijkheden,zooda tEindhove nmoes tbijspringe n end eafdee - lingwer d omgezet inee nfiliaa lva nde nA.B.T.B .t eAlmelo .

Deze gangva nzake nheef t stelligafbreu kgedaa naa nhe tland ­ bouworganisatiewezen enhe tveldwinne nde rcoöperatiev ege ­ dachte belemmerd,nie t alleeni nWeersel o zelf,doc hoo kwe l ind eander e dorpen.Eindhove ne nArnhe mzij nzo ove rwe ge n deverhoudinge n daardoorformee le nzakelijk ,terwij l juistee n gezond plattelandsleven gebaseerd is oppersoonlijk everhoudin ­ gen.

1.Overijsselsch e Landbouw-Maatschappij,voortgekome nui td e Twentsche Landbouw-Maatschappij,staand e opalgemeene n grondslag. 2.Provincial e OverijsselscheBoerenbond ,staand e opalgemeen - Christelijken grondslag. 3.Roomsch-Katholiek eAartsdiocesan e Boeren-e nTuinder sBond . 138. Staati nlie tdor pWeersel od eparticulier e handel ietsster ­ ker,i nhe t gebiedva nRossu me nSaasvel dwege n thansd eco ­ öperatieve end eparticulier e handel ongeveer tegenelkaa r op,terwij li nDeurninge n decoöperati e alszelfstandig eaf - deelingva nde nA.B.T.B .ee nbelangrijke nvoorspron gheef t verkregen. Deafze tva nakkerbouwproducte n speeltee ngering e rol,daa r dezeimmer svoo rhe tovergroot e deelvoo rhe teige nve ege ­ bruiktworden .D eveehande l isparticulier ,doc hvoo rhe t pluimvee zijnd eA.B.T.B .e nd eO.P.C . opde nvoorgron dge ­ komen.Voo rzoove rd eeiere nnie t zelfverbruik tworden , vindtd eproducti evrijwe lgehee lhaa rafze tvi adez elicha ­ men.Voort sworde ne rbinne nd egemeent e eendrieta lcoöpe ­ ratieve zuivelfabriekenaangetroffe n (ind edorpe nRossum , Weerselo enSaasveld) ,terwij lDeurninge n zijnmel klever t aand ecoöperatiev e fabrieken teHengel o enOldenzaal ,zoo ­ datd eboere nvoo rd everwerkin gva nhu nmel kalgemee ncoöpe ­ ratief georganiseerd zijn.Al sbedrij fkome ndez efabrieke n nogbi jd eindustri e tersprake . Het isnie tprecie sn at egaa ni nhoeverr e hetcredie tcoöpe ­ ratief georganiseerd is.Ui t degegeven sbetreffend e deklei ­ neboere nzo ua f teleide nzijn ,da the t coöperatieve crediet slechts eenondergeschikt e plaats inneemt,doc hhe ti saa nt e nemen,da tdez e plaatsbi jd e grooterebedrijve nbelangrijke r is. Immersd eklein eboere nbezate nvolgen s decontrole-rap ­ portenpractisc h geenspaargelden ,terwij l inhetzelfd e jaar bijd eboerenleenban k teSaasvel d despaargelde nd euitstaan ­ de geldenaanzienlij k overtroffen.D ehoog e rentevoetbewijs t echter,da the t coöperatieve credietno gnie t buitengewoon sterk staat.D e omzetove r193 9 (eindcijferbalans )va nd e boerenleenbank teSaasvel dbedroe g f 156.000.-,doc hdez eban k isnie td egrootst e dergemeente ,omda tvel eboere nbi jd e bank teBorn ezijn . De geestelijkheid heeftd eorganisati e derboere nwe laange ­ moedigd.,doc hme nkrijg ttoc hverde rnie t denindru kva nee n

1.Oostelijk ePluimvee-Centrale ,gevestig d teEnsched e en Coevorden. 139. doorideale ngedrage n coöperatief streven.We lheef tme n plaatselijkzee rgeijver d vooronderling eveeverzekerin g en brandverzekering.

Welvaartspeil Hierbovenwerde nreed seenig evoorbeeldcijfer sgegeve nva n inkomense nvermogen s opee nklei ne nee nmiddelgroo t be­ drijf.He teerst e leverde aangeldelij k overschotƒ 364,19 op,waa rtegenove rd egeldelijk e privé-uitgavenƒ 526,02 bedroegen.D eaanvullin gme tƒ 212,78kleine-boeren-steu n plusƒ 176,28zelfverdien d loonplu s/ 140,25wins t opd e klompenmakerijwa sdu snoodzakelijk ,doc hlie tno g eenkapi ­ taalsvermeerdering toeva n/ 367,48.D e totalegezinsuitga ­ venbedroege n ingel dƒ 526,02e ni nproducte nva n eigenbe ­ drijfƒ 173,50,du stezame nƒ 699,52.Behalv ed e producten vanhe teige n"bedrij fbedroege n dehuishoudelijk euitgave n / 466,02,terwij ld eoverig e f 60,-privé-uitgave nwaren . Voor eenhuishoudin gva n 5persone nzij ndez ebedrage nzee r laag,zooda tdaarui t totee nuiters t soberleve ngeconclu ­ deerdka nv/orden .E nverdeel tme nda tove rhe taanta larbeids ­ urenpe r jaarva nhe tgeheel egezin ,da nkom tme n totee n schrikbarend lagebeloonin gva nde nlandbouw-arbei d indez e gemeente. Nuzij ndez e cijfers gunstigerda n gemiddeldvoo r debedrij ­ venva ndie nomvang ,zooda the tv/e lduidelij kwordt ,da tee n dergelijkbedrij fnie t zondersteu n ofbijverdienst eka nbe ­ staan.I nnormal e tijdeni sd elaatst ebijn asteed swe lt e vindenvoo r eenvalid e kracht.D ereserv e isechte rgerin ge n zoodra de tijdsomstandighedenongunsti gv/orden ,kome nd eklei ­ neboere n inmoeilijkheden .Teven s ligthe tvoo rd ehand ,da t erzee r langgewerk tmoe tworden ,zoolan g dekindere nnie tku n nenmeeverdienen .Vandaa r devel e combinaties,zooal sklein e boer- fabrieksarbeider ,klein eboe r -ambachtsman ,klein eboe r- voerman,enz .Voo rzoove rme nd edinge nvoo rgel dmoe tkoopen , latend elag e inkomstenallee nvoorzienin g ind estrik tnoodzake ­ lijke dingentoe .Bi jd ebesprekin g vanhe tsocial e levenza ldi t nogwe lnade rblijken .Toc hka nme n inhe talgemee nzeggen , 140. dathe tdan k zijde nt>i^verdienste nelder svoo ree nbehoor ­ lijk gezinsteed smogelij k isron d tekomen .He twelvaarts ­ peilva ndi t"bevolkingsdee li sstelli gvee lhooge rda nvroe ­ gere noo khooge rda nthan sb.v .i nd eveenstreke nron dHar ­ denberg.Vergeleke nme td eomringend e gemeenten ise rgee n grootverschi lo pt emerken . Opd e grooterebedrijve n isd e toestandnatuurlij krooskleu ­ riger,al sd etijdsomstandighede ntenminst e geenroe t inhe t etengooien .He t genoemdebedrij f inDuide rha d ingel d een winstva nƒ 417,12,doc hza gzij ninventari svermeerdere nme t / 326,06 ,terwij ld ehuurwaard e derwonin g/ 100,-bedroeg . Hierbelie phe tverbrui kva neige nproducte n eenwaard eva n / 350,-.Zo oleverd e ditbedrij f dusee noverscho tva n ƒ 1.193,18.Vergeleke nme the tnetto-bedrijfskapitaa lva n ƒ 14.979,90 (hetbruto-bedrijfskapitaa lwa s f 21.109,90,doc h moestverminder dworde nme tƒ 6.000.-hypothee ke n/ 130, - schuld)maakt e dezeƒ 1.193,18du see nrendemen tui tva n bij­ na 8$.He tinkome nui tde narbei d alleeni sdu so pongevee r4 $ testellen .A lka nme nzic hdu svri jbehoorlij kredden ,ee n belooningvoo ree nvo l jaararbei dva nee nweduw eme t tweevol ­ wassenkindere nva nƒ 600.-i swaarlij knie thoo gt enoemen .

Hetblijk twe lzonneklaar ,da tdez e inkomensnie tvergeleke n kunnenworde nme t die ind esteden .Zi jvorme nhe tbewij svoo r de groote griefva nhe tplatteland :d eonvoldoend e belooning van denlandbouwarbei d doorhe t telag eprijzenpeil .Gelukki g ishieri nsind sd e oorlogverbeterin ggekomen .

Alleend egroot eboere nkunne nzic hoo kminde rnoodzakelijk e uitgavenveroorlove n dandi evoo rvoeding ,kleeding ,huisves ­ ting enrente .Hu n leefwijze onderscheidt zichechte ri nweze n weinigva ndi ede rkleiner e boeren,zooda t zijhu nmeerder e in­ komstenlieve raanwende nvoo rverbeterin gva nhe teige nbedrij f ofvoo rbelegging . Zooalsreed si sopgemerkt ,lig td egrens ,waaro pee nbedrij fzo : derbijverdienste naa nee nnormaa lgezi nee nmensonwaardi glev e

1.O pbl.11 3staa to pd eVerlies -e nWinstrekening : Inventaris verbeteringƒ 65,54.Di tslaa to pd ewerktuigen .O pdez ebl a zijdeword tbi jde ninventari s ookd eveestape linbegrepen . 141. onderhoud kanverschaffen ,tussche n1 0e n1 2ha .Overigen s kanme n ind egemeent eWeersel odeze nmaatsta fnauwelijk s aanleggen,omda thie rd e industrieme thaa rwisselend e con­ junctuursteed s inhe t spelis .D ewelstan dva nee ngroo t deelde ragrarisch e"bevolkin gi sdaa rvrijwe lrechtstreek s vanafhankelijk .

6.Werklooshei d Bijontstenteni sva nlandarbeider s inde neigenlijke nzi n kane rnauwelijk s sprake zijnva nagrarisch ewerkloosheid . Opd e12 8arbeider sva nwi e in193 9 controle-rapportenwer ­ den"bijgehouden ,kwame nslecht s3 me the t"beroe plandarbei ­ dervoo re ndez ehadde nresp .1, 4 ha,1, 1h ae n0, 3 ha land inbewerking ,zooda td eeerst ebeide nhaas tal sklei ­ neboere nme tdwergbedrijfje szij nt ebeschouwen .He ti s maargedurend e enkeleweke npe r jaar,da td egrooter eboe ­ renva ndaghuurder s gebruikmaken ,zooda tdez esteed see n anderhoofdberoe phebben .Zooal sreed s gezegd,i she tge ­ woonlijkmoeilij k omaa nd ebenoodigd ewerkkrachte n inde n landbouw tekomen ,vermit sd e loonenuiters tlaa gzijn : voor eenvast eknech t omstreeks f 300.-e nvoo ree nvast e meid omstreeks/ 200.-' sjaars ;voo ree ndaghuurde r inde n drukkentij dƒ 1, ƒ 1,50 (metvrij ekost) . Ind efabrie k ishee lwa tmee r teverdiene n enzo okom tdi tlandhouwwer k alleen inaanmerkin gvoo r jongere gezinsleden ofvoo ree n klein deelva nde ntij dva nhe t gezinshoofd.D emeest e grooteboerderije n zittendaaro mme tt eweini g personeele n juistdaa rmoe too kdoo rd evrouwe ne nkindere nsom she t hardst gewerktworden ,voora lzoolan gd ekindere nno gklei n zijn.Allee ni nd e crisis-jarenn a193 0v/a she tgemakkelij ­ ker ompersonee lt ekrijgen ,doc hda tbehoord e langvoo rhe t uitbrekenva nde nhuidige n oorloga lwee r tothe tverleden . Overhe talgemee n isd ehoeveelhei dwer k opd eboerderi jte n opzichteva nvroege rminde rgeworden ,doc hvoo rhe twegval ­ lenva nsommig evoormalig ewerkzaamhede n zijnee naanta l nieuwe ind eplaat s gekomen.He tkarne n isnaa rd efabrie k verplaatst,he tplagge nsteke n enrijden ,he tveehoeden ,he t 142. metde nvlege ldorsclien ,he tweven ,zij nverdwenen .Maa rd e zorgvoo rhe trundve e istoegenomen ,d evarkensteel te nd e "bewerkelijkekippenfokkeri jhebbe nzic hster kuitgebreid , terwijlhe tmodern ewaterschapsweze nme t zijnstrenge n schouwnieu w onderhoudsv/erkaa n dewaterleidinge nheef tmee ­ gebracht.D evrou wkree ghe tbeter :electricitei t ennaai ­ machineverlichtte nhaa rwerk ,doc hd ezor gvoo rhe tve ei s nog gedeeltelijk endi evoo rhe tpluimve e geheelhaa rtaak . Nu ise rschijnbaa ree ntegenstrijdighei d aanwezig.Eener - zijdsword thie rverklaard ,da te rva nagrarisch ewerkloos ­ heid eigenlijk geensprak e is,terwij landerzijd shoogero p isbetoogd ,da t ind egemeent e eenagrarisch e overbevolking aanv/ezigmoe tworde ngeacht .D eredene ndaarva nligge ni n degeslotenhei d derfamiliebedrijve ne ni nd enabijhei d der industrie.Wa the teerst ebetreft :he t iszee rmoeilij khe t eigenlijke arbeidsoverschot ophe tklein e bedrijf teachter ­ halen.E ri saltij dwerk ,al sd eboe rhe tkal maa ndoet . Juisto pd eklein ebedrijve nmoe tme nzic hgee ndramatisch e voorstellingmake nva nhe t "ploeteren dermenschen" .Allee n bijd eoogs tv/erke nzi jzic hi nhe tzweet .E nwa the ttweed e betreft:ieder ,di edoo rde nlandbou wwegen s gebrekaa n ruimteword tuitgestooten ,zoek tzij nwe gnaa rd e industrie ofnaa rd e indirectdaarva nmi no fmee rafhankelijk e bedrij- ven.Me nzo uhe too kaldu skunne nzeggen :d ebeschikbar e hoeveelheid grondka nslecht see nbestaa nbiede naa nzoovee l menschenal s inhe ttotal e aantalboerengezinne naanwezi gis , zoodatbi jvoorbaa td emogelijkhei d isafgesneden ,da tee n noemenswaardige groepmensche nallee ndoo rarbei d inde nland ­ bouwbovendie nno gee nbestaa nzo ukunne nvinden .ïfaa rgee n losse landarbeidbestaat ,ka noo kgee nagrarisch ewerklooshei d optreden. Deagrarisch e overbevolkingkom tderhalv enee ro pd eklein e boerene no pd eindustrie .E nwannee rd elaatst e incrisis ­ tijdhaa rarbeider s terugstootnaa rhe t omringende platteland, wordtd e toestandvoo rd eklein e boerenrampspoedig .Dez emen ­ schen,di e overonvoldoend ereserv e "beschikken,gerake nda n weldra inmoeilijkheid .Di t isd egroep ,waarui the tmaximu m 143. (inMaar t1936 )va n 56al swerkloo s"beschouwd elandbouwer s voortkwam,di eui tdie nhoofd evoo rsteu ni naanmerkin gkwa ­ men.Da the thie r geeneigenlijk e landarbeiders"betrof , blijktwe lhieruit ,da tdi t cijfervolstrek tnie t onderhevig was aand ei nde nlandbou wvoorkomend e seizoenschommelingen: in193 6 laghe thoogst e cijferi nd emaan dMaart ,he tlaagst e ind emaande nJanuar ie nDecember .Ove rd evie r jaren1936/3 9 als geheelwa sFebruar i dehoogst e enDecembe r delaagst e maand;Apri lwa shooge rda nJanuari ,Augustu shooge rda nSep ­ tember enOctober ,Me ihooge rda nNovember ."Veelee rhielde n decijfer sverban d methe tverloo pva nd e industrieelewerk ­ loosheid,waarme ev/ee rd eplaatselijk e samenhangtussche nland ­ bouw enindustri eword tbewezen . Menheef tdez emensche naanvankelij k gesteund doorplaatsin g ia.d ewerkverschaffing ,di ebeston dui ttewerkstellin g door bemiddeling dergemeent ebi jde naanle gva nbinnenwegen .He t bezwaar daarvanwa s echter,da the tleidd e totverwaarloozin g vanhe t eigenbedrijfje ,weshalv e zijme tmedewerkin gva nde n Dienst derKlein e Boeren-bedrijvenwerde n tewerkgesteld ophe t eigenbedrij f tenbehoev eva n deherontginnin g derperceelen , diebi jd evroeger e ontginning onvoldoende zijnomgezet . In194 0 telde degemeent e precies 100klein eboeren ,waarva n 5A-boere n (3weduwe ne n2 boere nbove n6 5 jaar),7 3B-boere n en2 2C-boere n (boven 5ha) . Deze 100klein eboere nzij naldu s over debuurtschappe nverdeeld :1 7i nRossum ,1 4i nDuider ,1 4 inDeurningen ,1 4i nVolte ,1 0i nLemselo ,9 inHasselo ,9 in . ïïeerselo,8 i nGammelke ,4 i nNijsta de n1 i nKIein-Driene . Naarhe tpercentag eva nhe ttotal e aantalwoninge ndeze rbuurt ­ schappenword td evolgorde :Volt eme t 17,3$,Gammelk eme t16,3$ » Rossumme t12,0$ ,Nijsta dme t 11,1$,Lemsel ome t 11,0$,Deur ­ ningenme t8,8$ ,Weersel ome t 8,6$,Duide rme t 7,7$,Hassel o met 4,5$ enKlein-Drien eme t1,3$ .He thoog e cijfervoo rVolt e kanzij nverklarin gvinde n inde ndeel sslechte n toestandva n deontwatering . Erwer dreed so pgewezen ,da tdez emensche npractisc hnie tove r spaargeldenbeschikke n enda tzi jgemiddel d met een/ 2.000.- hypotheekbelas t zijn.E ndaa rui the taangehaald evoorbeeldbe ­ drijfje gebleken is,da tdi tzonde rbijverdienst enie tbestaa n 144. kan,i sd esteu nva n denDiens t derKlein eBoeren-bedrij - venonmisbaar ,zoolan g dedepressi e ind e industrie ofge ­ zinsverhoudingen aanvullingva nhe t inkomen"beletten .He t isdaaro mraadzaa m omdez euitbreidin gva nhe t inkomenme ­ dei nd eagrarisch ewerkzaamhede n zelve tezoeke n .Aller ­ eerstkom tdaarvoo r deherontginnin gva nhe t eigenbedrij f inaanmerking ,omda t opdi ewijz e deopbrengs tbelangrij k opgevoerd kanv/orden .O pdi tgebie dka ne ri nd egemeent e nogvee lgedaa nworden .Voort s ist edenke naa nd euitvoe ­ ringva n cultuurtechnischewerken ,di evoo rd eklein eboe ­ rengereserveer d zoudenkunne nworden ;dez ekome ndaa reer ­ dervoo r inaanmerkin g danwerklooze nui td estad .He ti s jammer,da td egroot e ruilverkavelingen-t esne lto tstan d moetenkome no mzic ht eleene nvoo r tewerkstellingva nklei ­ neboeren .Di tbezwaa r geldtminde rvoo rd eontwateringswer - keni nYolte ,di ebinnenkor t aand e ordekomen .Verde rzo u deboschbouw ,di ezic hthan sdoo r overheidsbemoeiing uit­ breidt,i nd estill ewintermaande n eenigebijverdienst ekun- r o nenverschaffe n . Daarhe tlandbouwbedrij fhie rte rplaats efamiliebedrij fis , kanva nee nbeperkin gva nde nvrouwen -e nkinderarbei d op dekleiner e bedrijvenzelv eweini gverbeterin gverwach twor ­ den.Ander sword the techter ,wannee r degrooter e bedrijven meerpersonee lgaa ngebruike ne naa ndi tee nbehoorlijk ebe ­ looningkunne nuitkeeren .Da thang techte ra fva nd eprijze n derlandbouwproducten ,di e daartoe eerstee nverbeterin gzul ­ lenmoete nondergaan .E nbovendie nza ld esocial ewetgevin g danaa nd eheersehend everhoudinge naangepas te ni nhe talge ­ meenvereenvoudig dmoete nworden .

C.D BNIJVERHEI D 1.D e industrie Uit de inleiding isreed s gebleken,da tee ngroo t deelde r ind enijverhei dwerkzam e beroepsbevolkingbuite n dege -

1.Zi ebi jhe tvolgende :Th.Platenburg :Klein eboeren ,1942 , bl.81-105. 2.Sind sd eoorlo g isd etoestan d zooveelverbeterd ,da td eheel ; Dienstde rKlein e Boeren opgehevenko nworden . 145. meentearbeidt .Voo rd eindustri eword tda tdoo ronderstaan d overzichtnade raangetoon d Binnen degemeent ewerkzaam : Mannen Vrou­ Bedrijfsklasse Bedrijfsgroep on. Bedridfsil# PerS wen X Delfstoffen Leemgroeve - 1 XVIILevensmiddele nZuivelfabrieke n 3 12 T o t a a 1 3 13

Buitend egemeent ewerkzaam : IVF O Yl Yl Bedrijfskiasse Bedrijfsgroep Bedrijfsh. Vrou­ Person. wen

I Steene ngla s Steenfabrieken 28 - III Grafische bedr.Drukkeri j 1 - IV Bouwbedrijf Wegenbouw 6 — VI Houtbewerking Timmerfabriek 1 — VII Kleeding enz. Lingerie fabrie k — 8 M Wasscherij - 6 IX LederbewerkingLederwarenfabr . 1 - X Delfstoffen Leemgroeve 2 - XI Metaalbewerk. Ijzergieterij 37 - 11 Machinefabriek 51 3 M Electrotechn.fabr. 24 10 " Diversebedrijve n 23 3 XV Textiel Wolfabrieken 8 6 '• Katoenfabrieken 136 142 " Diverse bedrijven 8 5 XVI G-ase nelectr a Gasfabriek 1 - " Electr.central e 7 — XVIILevensmiddele nZuivelfabrieke n 10 — " Vleeschwarenfabr. 2 - " Brouweri j e.d. 8 ^!*. Totaal 3 -354 183

1.Volgen s deberoeps -e nd ebedrijfstellin gva n1930 . 146. Afgezienva nee n"binne nd egemeent e gelegen leemgroeve,di e de grondstof levertvoo ree nHengeloseh e steenfabriek,word t deindustri e alleenvertegenwoordig d dooree ndrieta lzuivel ­ fabriekent eRossum ,Weersel o enSaasveld ,waa r intotaa l slechts1 5mensche nwerken .D emel kword t eruitsluiten d tot "boterverwerkt . Hetmoe tbetwijfel dworden ,o fd evestigin gva nmee ragrari ­ sche industrieën ist everwachten ,hoewe le rstemme nzij nop ­ gegaanvoo r destichtin gva nee nstroocartonfabriek ,waarto e de traditioneeleroggebou waanleidin gka n geven.He tstaa t echtert ebezien ,n ud enadru kva nhe tlandbou wbedrij f opd e veeteelt iskome nt eligge ne n juistd egraanbou w isinge ­ krompen,o fd ebedrijve nwe lzoovee lstro o overhebbe no mee n industrie opt ekunne nbaseeren .Sommig eboere nmoete nvoo r debehoefte nva nhu neige nbedrij f stroobijkoopen ,hetgee n gebruiktword tvoo rd estallen ,voo rveevoede r inde nvor m vanhaksel ,voo rdokke nonde rpanne n dakene nvoo rreparati e vanriete n daken.Bovendie n isroggestro ovoo r industrieele verwerkingminde rwaar d danhaverstroo .Ee neventueel estroo ­ cartonfabriek zoud egrondsto fva n eengroo tdee lva nTwent e moetenbetrekken .Weliswaa rzo ud e liggingva nWeersel odaar ­ voorvri jcentraa lzijn ,doc hhe t ontbrekenva nee nne tva n waterwegenmaak the t goedkoopevervoe rva ndi tvolumineuz e landbouwproduct totee nprobleem .Daa rd eloone n inTwent e ookhooge r zijnda ni nOverijsselsch e Veenkoloniën,zi ei k geen,mogelijkhei d totwelslage nva n dezeidee . Intusschen isd eindustri e alsbestaansbro nvoo rd eYfeerse - loschebevolkin gzee rbelangrijk ,doc hzi ji sverde rgehee l buitend e gemeente gevestigd.A lbehoore n dezeindustrieel e bedrijven dusnie tto tWeerselo ,ui thoofd eva nhu nbeteeke - nisverdiene nzi jtoc heve naangeroer d teworde n

1.Zi ehiervoo ruitvoerige r o.a.:J.A.P.G.Boot :D e Twentsche Katoennijverheid 1830- 1870 ,1935 ;A.Blonk :Fabrieke ne n menschen,1929 ;R .Schuiling :Geschiedeni s derOverijssel ­ schenijverheid ,in :"Overijssel" ,1931 ;H.Steketee :D e nijverheid inOverijssel ,in :"Overijssel" ,1931 ;J.Gelder - man:D eTwentsch eKatoenindustrie ,in :"Overijssel" ,1931 . 147. Deeerst e plaatsword t ingenomen doord etextielindustrie , zooals-voo rTwent evanzel fspreekt .Voora lvoo rd ewerken ­ devrouwe nstaa tzi jwe lverr e opde nvoorgrond .Voo rïïeer- selokome nd ekatoenfabrieke nt eOldenzaal ,Hengelo ,Ensche ­ de,Born e eni nminder emat eAlmel o enOotmarsu mi naanmer ­ king.D ewolfabricag e is"beperk tto tAlmel o (metVriezenveen) , terwijlzic ht eOldenzaa lee nklein e juteweverijbevindt .D e metaalnijverheid isvrijwe lgehee lt eHengel o geconcentreerd, afgezienva nee nconstructiebedrij ft eAlmelo .D e overigebe ­ drijfskiasse nvolge n paso pgroote nafstand .I nd eri jvolge n danno g desteenfabrieke n teHengelo ,Ensched e (Lonneker)e n Losser,d elaatst e eenkalkzandsteenfabrie kbi jOldenzaal ; voorts dezuivelfabrieke nt eHengel o enOldenzaal ,d ebrouwe ­ rijt eHengelo ,d eelectrisch e centrale teHengel o enee nwe ­ genbouwbedrijft eOldenzaal .Slecht s enkelewerkkrachte nar ­ beidenno g inander ebedrijven . Bijd ebesprekin gva n denlandbou w ise rreed s opgewezen , welken diepenweersla g detoestan d end e arbeidsmogelijkheden ind e industriehebbe n opd eander ebedrijfstakken .Me nka n eral she twar e desluitpos tva nhe t economische levenva n Weerselo inzien ;val tdez esluitpos tweg ,da nka nd ebevol -• kingal sgehee lnie trondkomen .Naa r demeenin gva nInstituu t Berenschot magme nvoo rd etoekoms to pgunstig evooruitzich ­ tenvoo r deTwentsch e industrie -i nhe tbijzonde r demetaal ­ nijverheid -rekenen ,hetgee nderhalv e ookhoopvo li svoo r Weerselo. Datd e industrieele bedrijvenee ngrooter e aantrekking opd e arbeidskrachtenuitoefene n dand elandbouwbedrijven ,ka nver ­ klaardv/orde nui td ehooger e loonen,mee rno g danui td evast e werktijden,di evoo r eenagrarisch ebevolkin gminde rzwaa rwe ­ gen.Terwij lto tde n oorlogvoo ree ngeschoold efabrieksarbei ­ deree nweekloo nva n/ 24,-(4 8uu rà 5 0cent )hee lgewoo nwas , vaakno gvermeerder d doorextraverdienste nwegen she tmake nva n overuren,blee khierbove nreed s eenvakkundi g enactie f gevoerd landbouwbedrijfje,waaro planger ewerktijde n gemaaktwerden ,

1.Economisch-technisc hburea uva n deTwentsch efabrikanten . 148. slechts eenwins tva nƒ 537,69 'sjaar s (met inbegripva n heteige nverbrui k aanlandbouwproducten )o pt eleveren , derhalve een"beloonin gva n/ 10,34pe rweek ,d.i .43 $va n het industrieele loon,terwij ld evrou wno gmeewerkte .He t andere,grooter e enwelvarende r"bedrij fmaakt e een jaarlijk- schewins tva nƒ 1.193,18(eveneen sme t inbegripva neige n verbruik aanlandbouwproducten) ,doc hi ndi tgeva lwa se r bijnaƒ 15.000.-eige nkapitaa li ngestoken ,terwij lhe t werkverrich twer d dooree nweduw eme tee nvolwasse nzoo n endochter .Zo o ishe tt ebegrijpen ,da tallee n tijdensin ­ dustrieeledepressi e arbeidskrachtenva nd e industrienaa r hetplattelan d terugvloeien,doc hda ti nvoo r deindustri e gunstige tijdenmoeilij kvolwaardig e arbeidskrachtenvoo r denlandbou wzij nt ekrijgen . Ind e toekomstza le rdu skrachti gnaa rgestreef dmoete nwor ­ deno mhe tbevolkingsoverscho t naard eindustri e teleiden . Hetbeschikbaa r stellenva ngoedkoop ewoninge nme tee nlapj e grond enhe tonderhoude nva ngoede.verkeerswege ne n-middele n kunnendaa rbelangrij k toebijdragen .He t laatzic haanzien , dat de industrie ind ekomend e jarenwee r eenkrachti gberoe p zaldoe no parbeidskrachte nui t deagrarisch eperiferie .

2.He tambach t Ind epractij k ishe tlasti go md egren st e trekkentussche n de industrie enhe tambacht .Officiee lworde nd ebedrijve n tote nme t5 werkkrachte n tothe tambach t gerekend,terwij l dieme tmee rda n5 werkkrachte n als industrie beschouwdwor ­ den.Voo rWeersel o zoudenda nechte rde. 3zuivelfabrieke n tot hetambach tbehooren ,terwij lee naannemersbedrij fme t9 e n eenbakkeri jme t6 werkkrachte n alsindustri e gerekend zouden worden.Daa rmi jdi tminde r juistvoorkomt ,he b ikd eindee ­ lingva ngeva lto tgeva lbepaald . Evenalsbi jd e industrie doetzic hi nminder emat e ookbi jhe t ambachthe tverschijnse lvoor ,da tee ndee lde rberoepsbevol ­ kingbuite nd egemeent earbeidt . .149. Binnend egemeent ewerkzaam : M an n en Vrou- Bedrijfskiasse Bedrijfsgroep Bedrijfah. Pers'." • wen

IV Bouwbedrijf Woningbouw 24 9 - H Schildersbedrijf 4 2 - VI Houtbewerking Klompenmaker!j 1 — — VII Kleedingenz . Kleermakerij 6 1 - H Naaisters e.d. - - 2 IX Lederbewerking Schoenmakerij 4 1 2 1 XI Metaarbewerkin g Slijperij 1 1 - — H Rijwielherstellerij 8 2 - ii Wagenmakerij 5 1 - H Loodgieterij 1 - - ii Smederij 11 7 -

XVI Gas en electra Electr.distr.bedr.i 1 1 4 - XVII Levensmiddelen Graanmaalderij 3 3 2 Bakkerij 10 15 8 T o taal 79 46 13

Buiten de gemeente werkzaam: Bedrijfsgroep Mann en Vrou— Bedrijfskiasse Bedrijfsh. Pers,. we n'

IV Bouwbedrijf Woningbouw 7 81 - n Diverse bedrijven 4 38 — VI Houtbewerking Meubelmakerij 2 6 — M Diverse bedrijven 1 - - VII Kleeding Kleermakerij 1 1 - n Naaisters e.d. - - 10 H Diverse bedrijven 1 - - IX Lederbewerkin g Schoenmakeri j - 3 - XI Metaaibewerkin g Smederij 8 5 - XVII Levensmiddelen Graanmaalderij - 5 - Bakkerij — 3 — Slagerij - 2 - T o taal 24 144 10

1.Hierva nwoon t1 buite nd egemeente . 150. Inlie tambach tzij nderhalv e ookmee rda nd ehelf tde rwerk - zameni n"bedrijve n"buite nd egemeent e geplaatst.Va nd eto ­ tale"beroepsbevolkin gware nslecht s tweeambachte nbove nhe t gemiddelde vertegenwoordigd,n.1 .woningbou w ensmederij . Hetblijk t echter,da t juisti ndez ebeid eambachte nee naan ­ zienlijk deelbuite nd e gemeentewerkzaa m is.Me nka ndu szeg ­ gen,da tbinne nd egemeent e over degeheel e lijnee nsterk e onderbezettingva nhe tambach tbestaat . Deambachtsbedrijve nbinne nd egemeent ekenmerke nzic hdoo r hun geringe gemiddelde personeelsbezetting.Mee rda n50 $va n het totale aantalwerk tgehee lzonde rpersoneel ;slecht s1 6 bedrijvenhebbe nmee rda n2 ma npersonee l indienst .Oo kd e machinalisatie isva nweini gbeteekenis :slecht s3 4bedrijven , d.i.no ggee n 40$,beschikt e overee nkrachtwerktui g . Debescheide n ontwikkelingva nhe tambach t isto et e schrij­ venaa nd e concurrentieui t de omliggende plaatsen,di evel e ambachtslieden erzelf sto edwing to mnaas thu nbedrij fno g eenboerderi jo fwinke lt ehouden .D enabijhei d dergrooter e centramaakt ,da tWeersel o geenszinsal s eengeslote necono ­ mische eenheid ist ebeschouwen .Voo r talva nkarweitje s maaktme ngebrui kva ndienste nui t denaburig e plaatsen,waar ­ mee hetverkee r zoo gemakkelijk is.D eLemseler skunne n op1 0 minutenfietsen safstan dhu nhaa rlate nknippen ,hu nschoene n latenverzole n ofhu nklompe nkoope n inOldenzaa le nd eHasse ­ lers dehunn e inHengel o ofBorne .Zooal sme nvoo rdokte rveel ­ ale nvoo rveeart s ennotari s geheelo pd e omgeving isaange ­ wezen,zo o isme n datoo kvoo r eendee lde rambachten .Voo r sommige ambachtenheef tee nvergelijkin gme t detotal ebevol ­ king geenzin ,omda tnie td egeheel e gemeente alsverzorgings ­ centrum isaa n temerken .D e plaatselijke ambachtsliedenkome n wel ind euithoeke n dergemeente ,doc hzi jbezitte ndaa rgeens ­ zins eenmonopolie .Ee nenkel ekee rheef t eenbedrij f eenzeke ­ rereputatie ,di ezic hto tove rd egrenze n dergemeent e uit­ strekt,zooal sb.v .ee nsmederi ji nDuider ,di eoo kklante n heeft inHertm e enPieringen ,o fee nmaalderi ji nYifeerselo ,di e

1.Volgen s debedrijfstellin g1930 . 151. haar rayon verderuitstrek t over deelen vanReutu m en Agelo. De grenzen der parochies zijnhiero p ookva n eenigen invloed.

Sinds den vorigenwereldoorlo g is over het geheel de positie van het ambachtv/e lverbeter d enme n kan aannemen, dat deze ontwikkeling zichn a 1930 heeft voortgezet, zijhe twe l ge­ remd door de economische crisis.Nauwkeurig e cijfers zijn niet "bekend,doc hvoora l voorWeersel o enRossu mma g een uit­ breiding van het ambacht aangenomen worden,di e ook voor de toekomst nog mogelijkheden opent.YJeersel o ligtno g het verst van de Twentsche centra enheef t dus hetminst e van concurren­ tie te lijden;Rossu m bevindt zich door zijn iets gunstiger ligging ten opzichte van het gewestelijke verkeerwa t meer in opkomst dan de andere dorpen en daarmee houden de verzorgings- bedrijven min ofmee r gelijken tred.N u door het bereiken van de grenzen der ontginningsmogelijkheden de agrarische bevol­ kingsdruk mettertijd zal gaan toenemen,za l een deel der over­ tollige krachten emplooi kunnen vinden inhe t plaatselijke am­ bacht,wannee r dit door vakkennis en outillage de concurrentie met de omgeving kan opnemen.

3. Werkloosheid

Pasva n 1936 af zijnnauwkeurig e cijfers over de gemeentelijke werkloosheid bekend. Hoewel toenreed s het diepste punt der depressie gepasseerd was,geve n de cijfers voor den aanvang van I936we l zoowat hetmaximu m v/eerva n dewerklooshei d ter plaat­ se. Tot enme t 1939 vertoonde die in denijverhei d het volgende, verloop: Man n e n Vrou­ Bov ...18j r Ben.1 8 jr wen 1936 Januari t/m Maart gemidd«îl d 144 3 10 April " Juni » 138 4 10 Juli " Sept. M 124 7 12 H October " Dec. , 122 11 16 1937 Januari t/m Maart gemiddeld 117 12 10 April " Juni H 97 17 9 Juli » Sept. H 72 9 4 October " Dec. H 80 2 3 152. Mann en Vrou- Bov.1 8 jrBen .1 8j r wen

1938 Januarit/ mMaar t gemiddeld 64 2 1 April " Juni » 44 2 - Juli » Sept. •» 37 2 - October " Dec. » 52 1 - 1939 Januari t/mMaar t gemiddeld 49 2 1 April " Juni " 34 - 1 Juli » Sept. " 29 1 - October " Dec. " 38 „ —

Vergelekenme t dey/erklooshei donde rd evolwasse nmanne n speelde die onderd e jongens end evrouwe nee nondergeschik ­ tero le nhe t ismerkwaardig ,da tbi jhe nhe thoogtepun ton ­ geveeree n jaarlate rvie lda nbi jd emannen .Onde ronvol ­ wassenvrouwe nkwa mvrijwe lgee nwerklooshei d voor,omda tde ­ zegewoo n ind ehuishoudin gva nhe tgezi n terugkeerden en zeldenkostwinste rwaren .Bovendie n ise ri nTwent ebijn a voortdurend vraagnaa rfabrieksmeisje sgeweest . Bijee nnader e beschouwingva nd ewerklooshei d onder devol ­ wassenmanne nblijke nme the tdale ndaarva nd eseizoenschomme ­ lingenduidelijke r teworden .Voort s trekthe td eaandacht , datd enazome rsteed s eenlager ewerklooshei d had danhe tla ­ tevoorjaar . Hetvolgend e overzicht geeftee nbeel dva nhe tverloo pde r werkloosheid ind edivers ebedrijfskiassen ,gereken dnaa rhe t gemiddelde van iederjaar : Bedrijfsklasse 1936 1937 1938 1939 I Steenfabrieken 9 8 3 3 IV Bouwbedrijf 40 24 16 17 V Chemischenijverhei d 1 1 1 - VI Houtbewerking 2 1 2 1 VII Kleeding enreinigin g 1 - - • VIII Kunstnijverheid 1 1 - - IX Lederbewerking 1 1 1 1 X Delfstoffenwinning 1 — — — 153- Bedrijfskiasse 1936 1937 1938 1939

XI Metaalbewerking 24 18 10 5 XV Textielnijverheid 39 24 11 6 XVII Levensmiddelen 4 5 3 2 XXVIILo swer k innijverhei d 26 25 5 3 Totaal 149 108 52 38

Uit deze cijfers springtd egroot ewerklooshei d inhe t"bouw ­ bedrijf inhe t oog,waarbi je rechte rrekenin gmed e gehouden moetworden ,da too kgrondwer k hiertoebehoort .Nie tallee n overtrof.he tmaximu m indez ebedrijfskiass edi eva nd eme ­ taal-bewerking end e textielnijverheid,doc hd edaarn ainge ­ treden dalingde rwerklooshei d deed zichi nhe tbouwbedrij f veelminde r gevoelen,zooda tdi tal seenig e in193 9no gee n aanzienlijkewerklooshei d bezat -voora li nverhoudin gto t detotal eberoepsbevolkin g dezerbedrijfskiasse .Uiteraar d waren inhe tbouwva k deseizoenschommelinge nhe tsterkste , b.v.i n193 6tussche n 49e n32 ,i n193 9tussche n 29e n9 « Hu isreed seerde r gebleken,da the tgrootst e deelde rniet - zelfstandigeni nhe tbouwbedrij f buitend e gemeentewerkt . Dit isee nvoorbeeld ,da te rinderdaa dvoo r degemeent ebe ­ zwarenverbonde nkunne nzij naa n devestigin gva nelder swer ­ kende arbeidskrachtenbinne nhaa r grenzen,wannee rd ewerk - loosheids-uitkeeringen tehare n lastekomen . Tenslotte kanui t de cijfersblijken ,da the t overwinnenva n de crisis ind emetaalbewerkin g end etextie loo kva ngunsti ­ gen invloed isgewees t opd eoverig ebedrijfskiassen ,omda t de opleving daarvan overhe talgemee n iets laterviel . Van de ind enijverhei dwerkzam e beroepsbevolking in193 0tel ­ dend ewerklooze n in193 6 gemiddeld 17,1$;i n193 7gemiddel d 12,4$;i n193 8gemiddel d 6,0$;i n193 9gemiddel d 4,4$. Demeest e vandez ewerklooz e arbeidersv/are nteven sgrondge ­ bruikers,doc hme nka nnie tzeggen ,da tzi jdaardoo rd eagra ­ rischewerklooshei d hebbenvergroot ,omda tzi jzic hnie ti n loondienstbi jboere nbegaven .T e dienaanzie nzij naa nd e 154« contrôle-rapporten,di e in194 0werde nbijgehoude nva n 128arbeiders ,di ewerkloo sware n ofgewees twaren ,d e volgende gegevenst eontleenen .Va ndi taanta lv/are ne r 11ongehuw d kostganger,zooda te r11 7gezinshoofde nwaren . Vandez e gezinshoofdenware ne r83 ,di egrondgebruike rwa ­ ren, d.i.71$ .Sind sde novergan g in194 3va nhe tgroot ­ stedee lva nKlein-Drien enaa rHengelo ,i nwel k deeljuis t deniet-grondgebruiker s onderhe nwoonden ,lig tdi tper ­ centageno gvee lhooger .Va ndez e 83grondgebruiker swa ­ rene r4 3eigenaa re n4 0pachter ,d.i .respectievelij k 52$e n48$ .He tblee kmij ,da tdez emensche ndoo rhu naf - • komstveela l inhu nhar tklein eboere ngebleve nzij ne n zoodrazic hd emogelijkhei d tothe tverkrijge nva nmee r grondzo uopenen ,zic hgehee lo pde nlandbou w zoudenwil ­ lentoeleggen .Haa rhu nberoe pbestonde n deze 83grondge ­ bruikersui twerkliede nva nd evolgend ebedrijfsklassen : 27ui the tbouwbedrijf ,2 2ui td e textiel,9 ui t deme ­ taalbewerking,6 ui t denlandbouw ,5 sjouwers ,di e tendee - leto td emetaalbewerkin ge nte ndeel e tothe ttransport ­ wezenbehoorden ,2 ui t desteenindustrie ,2 ui the ttrans ­ portwezen,2 ui the t lossewerk ,1 ui the tlevensmiddelen - bedrijf,1 ui tde nhandel ,terwij ltenslott eno g devolgen ­ degecombineerd eberoepe nvoorkwamen :2 metselaar-landbou ­

wers,2 grondwerker-landbouwers i 1landbouwer-tuinma n en1 slager-grondwerker.D emeeste nde r12 8arbeider swoonde n ind ebuurtschappe nDeurninge n (met39) »Hassel o (met30) , KleinDrien e (met14 )e nLemsel o (met 10).I nverhoudin g tothe taanta lwoninge n dezerbuurtschappe nwa s devolgorde : Deurningen (met 24,4$),Klei nDrien e (met 18,7$),Hassel o (met14,9$ )e nLemsel o (met 11,0$).

D.HANDE LSï ïVERKEE R Doord ecombinati eva nberoepe ne nbedrijve n isd estatis ­ tiekte naanzie nva nhande le nverkee rnie tgehee lbetrouw - 155: "baar.Onderstaan d overzichtgeld tdu sallee n ondervoorbe ­ houd. Binnen degemeent ewerkzaam ; Waarvan Bedrijfskiasse Bedrijfsgroep Bedrijfsh. Pers. vrouwen XX Handel Manufacturen 3 _ n Kruidenierswaren 10 8 n *1 Idemanne xcaf é 9 7 7 M Slagerij 2 1 1 H Brandstoffen 2 — M Granen,zaden ,vee ­ il voeder,kunstmes t 4 6 1 It Veehandel 2 — Z •I Venterij,opkooperi j 2 - 1 XXI Verkeer Vrachtrijderij 3 1 Posterijen,enz . 3 6 Café's,enz . 14 13 12 ± T o t a a 1 54 42 34

Buiten degemeent ewerkzaam ; Waarvan BedrijfskiasseBedrijfsgroe p Bedrijfsh.Pers .vrouwe n XX Handel Handel zonderwinke l 13 it Uitgeverij 2 1 • il Boekhandel 2 1 n Galanterieën,enz . 3 N Manufacturen,enz . 1 2 n Schoenhanee l 1 n Jrood,"banke t 2 2 n Vent'rij,opkooperi j 4 3 2 XXI' Verkee r Spoorwegen 13 it Autogarages 4 M Stalhouderij 2 •t Sluis-e nhavenwerke n 1 H Transportbedrijf 12 H Begrafeniswezen 1 n Posterijen,enz . 3 XXIICredie t Bankwezen 65 8

1.Indie nd estatistieke n juistzijn ,zoude nbi jdez e"beroe ­ pennie tminde rda n3 7werkkrachte nva n"buite nd e gemeente werkzaam zijn,o.a .d egeheel e groepkruideniersware nan ­ nex café,evenal s degroepe nslagerij ,"brandstoffe ne nvee ­ handel.Di tkom tmi jvolslage n ongerijmdvoor . 156. Dezeaa nd eberoeps -e nd ebedrij fstel3.m gva n193 0ontleen ­ degegeven swijze nuit ,da too k inhande le nverkee ree n grootgedeelt e derberoepsbevolkin g elderswerkt ,zi jhe t niet inzo osterk emat e als bijd enijverheid ,I nhe t bij­ zonder isda tvoo rd egroe ppersonee lhe tgeval » Deplaatse ­ lijkebedrijve nkenmerke n zichwee r doorhu ngeringe nomvang : vanhe t totaleaanta lva n 53bedrijve nwerke n er25 ,du s bij­ nad ehelft ,zonde r personeel,terwij lbi jd eander e 28maxi ­ maal4 ma n personeelvoorkomt .Allee n driehandelsbedrijve n ingranen ,zaden ,veevoede r enkunstmes t bezitten eenkracht ­ installatieme ttotaa l6 3p kvermogen .Toort s ishe tgroot e aantalcafe' sopvallend :d eaa nee nkruideniersbedrij fver ­ bondenmeegetel d bezit degemeent e ernie tminde r dan 23,waar ­ bijechte r opgemerktmoe tworden ,da tzi jzelde n eenvolledi g bestaan opleveren,weshalv e zijvrijwe lsteed s gecombineerd zijnme t eenande rbedrij f enwe lmeesta lee nboerderij . Volgens deze gegevens zoud egemeent e slechts 34zuiver ehai ? delsbedrijventellen ,waarva n danno g eentienta lnie tal s eigenlijkewinkel s tebeschouwe n zoudenzijn .Naa rdie nmaat ­ staf zoud ealgemeen ewinkelfrequenti e slechts 24 :657 9= 1 winkelo p27 4inwoner s bedragen.Behalv e debovengenoemd e zijn eri nd egemeent eno g devolgend ewinkels ,di e aannijverheids - bedrijvenverbonde n zijn:3 schoenwinkels , 7rijwielwinkels , 2winkel s inmetaaiware ne nhuishoudelijk e artikelen,3 bakker s winkels en6 bakkers -e nkruidenierswinkels ,totaa l2 1winkels . Onderaftre kva nde nveehande le nd eventerij ,di e ietove r eenmagazij nbeschikken ,word the t totaleaanta lwinkelbedrij ­ venva nbeid e groepen derhalve 51* Opee nbevolkin gva n657 9i n woners geeftda tvoo r 1930du see nwinkelfrequenti e van1 wink e op12 9 inwoners,du sv/e lbijzonde r laag,voora lwannee rme nbe ­ denkt,da tdaarva nne gminsten s 30bedrijve ndoo r combinatie oj nevenverdienstenzij naangewezen . Daarentegen te]lenOldenzaa l1 winke lo p3 8inwoners ,Hengel o1 winkelo p4 9inwoners ,Almel o 1winke lo p4 1 inwoners,Ootmars u 1winke lo p3 2 inwoners.D ehoogst efrequenti e dergeheel e pro­ vincie Overijsselbezi tKurar eme t 1winke l op1 7inwoners . 157. Voorlevensmiddele nbezi tWeersel o 1winke lo p21 9inwoners , tegenOldenzaa l1 winke lo p6 7inwoners ,Hengel o 1winke lo p 93inwoners ,Almel o1 winke lo p8 1inwoners ,Ootmarsu m1 win ­ kelo p6 1inwoners ,Denekam p1 winke lo p9 5inwoners . Voorkleedin g teltWeersel o 1winke lo p82 2inwoner s ,Olden ­ zaal1 winke lo p19 7inwoners ,Hengel o 1winke lo p23 7inwo ­ ners,Almel o 1winke lo p17 2inwoners ,Ootmarsu m1 winke lo p 149inwoners ,Denekam p1 winke lo p44 0inwoners . Weerselobezi t geenwinke lvoo rgroent e enfruit ,noc hoo k eenvoo r cultureele"behoeften . Uitdez e cijfersblijk t tevens,da tOldenzaa le nAlmel obi j deTwentsch eplattelandsbevolkin gnaa rverhoudin gmee ri n trekzij nal swinkelcentru m danhe twelvarende rHengelo .E a vooruitgaa nvind tme nOldenzaa l"gezelliger" . De zeerlag eWeerselosch e frequentievoo rkleedingwinkel s vindtzij noorzaa kmed e ind evoorkeu rde rboerenbevolkin g voormaatkleeding ,mee r dani nd ebijn averdwene nkleeder - dracht. Ingee nenke lopzich t isWeersel oblijken svoorgaan dover ­ zichtal s eendistributiecentru m tebeschouwen .Gevoeg dbi j hetfeit ,da t60 $de rwinkelbedrijve no pnevenverdienste n isaangewezen ,vraag tme nzic haf ,o fo pdi tgebie d geen nieuwebestaansmogelijkhede nvoo rd egemeentenare nzij nt e openen,wannee rzic hee nkrachtige rgerneentegevoe lontwikkelt , ondersteund dooree ngepast epropagand avoo rhe tinkoope ni n eigenplaats .D egevestigd ewinkeliers ,di emeerendeel s een zeerbehoorlij kbestaa nhebben ,zij nechte rzee rnaijveri go p eventueelenieuw e concurrentie terplaatse ,zooda the tvoo r gegadigden,di eee nwinke lwille nbeginnen ,vrijwe lonmoge ­ lijk iso mde nbenoodigde n grond tekrijgen . Vergelekenme t193 0i se rvoora lvoo rd elevensmiddele nwe l vooruitgang tebespeuren ,doc hvoo rkleedin ge nmanufacture n

1.Me t inbegripva nd ewinkels ,di ekleedin g alsnevenbranch e hebben;reken tme nallee nd ewinkels ,di e statistischal s kleeding-e nmanufacturenbedrij fgelden ,da n isd efrequen ­ tiezelf sl^o p2193 l 158. issind sde nvorige noorlo g de treko pd e omliggende centra nogtoegenomen ,zi jhe twaarschijnlij kminde r sterkda ni n onslan dal sgeheel . Numoe tbi jd ewinkeIfrequenti eno ggele tworde no pee nan ­ dertypisc hplattelandsverschijnsel :d e'combinati eva nmee r branchesi néé nwinkel ,b,v .manufacturen ,glas -e naarde ­ werk,religieuz e artikelen.Zo o isee nschilde r inhe t dorp Weerseloteven srestaurateu rva n oudemeubele ne nexploi ­ teerthi jee ndrogisteri janne xkruideniersbedrijf . Debedieningsrayon s derbedrijve n zijnmoeilij kaa nt egeven , omdatd egrenze nvoortduren d overelkaa rhee nvallen .I nhe t algemeenworde nd erayon sde rvie rkerkdorpe n begrensd door deparochiegrenzen ,zooda td eoost- ,zuid -e nwestran d der gemeente afvallen,terwij li nnoordelijk e richtinghe trayo n ophe t gebiedva nd egemeente n Tubbergen enDenekam pzic h uitstrekt tothe tkanaa lAlmel o -Noordhom . Bovendienonder ­ vindend edorpe nnoga lwa tconcurrenti e vand eomliggend e cen­ tra;zelf she ti nda topzich tno ghe tgunstigs t gelegendor p Weerseloheef ti nnormal e tijden concurrentie vanOldenzaa l enBorn e -d ewinkelstan dweliswaa rminde rda nhe tambacht « Deklandizi eva nde nplaatselijke nmiddenstan d strektzic h overd egeheeil ebevolkin guit ,doc hzoowe ld enotabele nal s zij,di eui thoofd eva nhu nberoe pvee li nd e grootereplaat ­ senkome n -zooal sd efabrieksarbeider s -doe ndaa rvee lva n huninkoopen .Klante nva nelder sbehoore n totd euitzonderin ­ gen;oo ktoerism eken td egemeent evrijwe lniet ,zooda tdaar ­ vanweini guitbreidin g teverwachte nis . Voor zooverdaa ri ndez e sterk overheerschend Roomsch-Katho - lieke gemeente sprakeva nka nzijn ,speel t geloofsverschil bijd eklandizi evrijwe lgee nrol * Eengroo tmolenaarsbedrij f annex graan-,kunstmest -e nveevoederhandel ,bakkerij ,kruide ­ nierswinkele ncaf éword tdoo ree nProtestan tuitgeoefend , dochhe theef tva noud svoo rhe t overgroote deelRoomsch-Kath o liekeklanten . Dedorpe nzij nt eklei no mfell e onderlinge concurrentietus - schend egevestigde nmogelij k temaken ;me nken telkaa rt e 159. goed,d epersoonlijk e verhoudingen overwegene nme n isi n velerleidinge no peikaar smedewerkin gaangewezen .D ebe ­ drijfsvoering isove rhe talgemee nnie tmodern-zakelij k te noemen.E rword tzee rlangduri g credietverleen d enmeerma ­ lengebeur thet ,da tme nn a jareneen so mee nrekenin gmoe t vragen.Nie t alleklein ekarweitje sworde ndirec t ingel d berekend."Da tkom tlate rwe lwee rgoed "i see ngangbaa rge ­ zegde,waarme e eenklein ewederdiens t bijgelegenhei dbe ­ doeldwordt ,b.v .da td eambachtsma n eensee npaar dma glee - nenvoo rtranspor to fwa t eierenmeekrijgt ,al shi jtoeval ­ ligeen so pd eboerderi jkomt .Aa nreclam eword tnauwelijk s gedaan.Juis td eflink e envoortvarend ewinkelier sbezitte n oudezake nme tee ngevestigd eklandizi e enhebbe ndu sweini g behoefteaa nreclame ,terwij ld epa sgevestigd enieuwere nno g nietkapitaalkrachti g genoegzij nvoo ree nreclame-campagne . Langzamerhand beginthe tbese ft edagen ,da tme ngemeenschap ­ pelijkebelange nheef t tegenoverd e concurrentie vanbuiten ­ af.Voora ln u devestigingswe t debestaand everhoudinge nmi n ofmee rgenormaliseer dheeft ,groei td ebehoeft e omo pdeze n grondslag denplaatselijke nmiddenstan d totbloe i tebrengen . Totee nbepaald e organisatie ishe techte rno gnie tgekomen . Ind egemeent ebestaa n geenverbruiks-coöperaties ,zooda ti n ditopzich td econcurrenti ebinne nde nplaatselijke nhandel , dieelder sveela lno gbestaat ,i suitgeschakeld . Zie ikhe tgoed ,da nheef td ebevolkin g overhe tgehee lno g onvoldoende inzichti nde nsamenhan g dereconomisch everschijn ­ seleno mhe tbelan goo kvoo rhaarzel f vanee nkrachtige nplaat ­ selijke nmiddenstan d tedoorzien .Zonde r critiekmaak tme nwe l gebruikva n stedelijkewinkelconcerns *me tnam eui tHengelo , diehu nbestelfietse nde nboe ro psturen.'Va nboerenzijd e is welpropagand a gemaakt tegenhe ti nmargarine-industri ee n Winkeltrusts vereenigde groot-kapitaal,doc hdez e propaganda heefthie rmaa rmatige nweerklan k gevonden,terwij lvele nb.v . geneigdware nd eHandelskame r daarmee overéé nka m tescheren . Menka nechte rverwachten ,da tdoo r devoortschrijdend e ratio­ nalisatie vanhe tbedrijfsleve nte nplatteland e ditecono - 160. mische inzichtno gza lgroeien ,zooal s inderdaad ooka l geschied isi nd eafgeloope ntientalle n jaren.Daari nka n eenbeloft e liggenvoo rd eplaatselijk e verzorgendebe ­ drijven.Overigen smoe tme nzic hui t eenoogpun tva nwerk - verruiminggee noverdreve nvoorstellinge nva ndez emoge ­ lijkhedenmaken .D euitbreidin gva n denmiddenstan d kan zichhoogsten s overenkel e tientallen totee nhonderdta l werkkrachtenuitstrekken » Dannader tme nreed she tOver - ijsselsche gemiddelde.Toc hka ndez evermeerderin gvoo rd e plaatselijkewelvaar tva nbelan gzijn ,doorda thie rgel d binnend egemeent e inomloo pgebrach twordt ,da tander s zijnwe gnaa rd eomliggend e plaatsenneem te ndu svoo rd e gemeenteverlore ngaat . 161< HOOFDSTUKVII I SOCIALESTRUCTUU R

A.HE TGEZI N 1.Groott e •Heti s inTwent enie t zoogemakkelij kvas t te stellen hoe grootd egezinne nzijn ,omda tnie t precies isui t temaken ,wi e geachtmoete nworde n ertoe tebehooren . Door degewoonte nva nhe tintrouwe n enhe tinwone nva n personeelzij nd ehuishoudinge n indoorsne e groot.Sa ­ menwoningva nniet-verwant e gezinnenkom techte rnie t voor.N u spreekthe tvanzelf ,da the tinwonend eperso - neelnie t tothe t gezingereken dmoe tworden ,doc hme t defamilielede n ishe tnie tzo o eenvoudig,omda the t willekeurig is,wi e alsgezinshoof dword tbeschouwd . Formeeli sb.v .ee noud eweduw e gezinshoofd enbehoo ­ rendu s'd ezoo ne nzij ninwonend e ongehuwde broerse n zusters tothe tgezin ,doc hoo kd eschoondochte r end e kleinkinderen?E nwannee rd ezoo nal sgezinshoof dgeldt , zijnda nd emoede r end ebroer s enzuster soo kgezins ­ leden?Doo rd ebevolkin gworde n ziji niede rgeva lwe l als zoodanigbeschouwd .E nbehoor tee nminderjarig edoch ­ ter,di e ind esta d dient,nie tmee rto the tgezin ?Oo k dezeword te rdoo r debevolkin gwe lto egerekend ;d ege ­ zinsbandword tpa sdoo rhuwelij kverbroken .

Daarom ishie rallee na ft egaa n optwe everschillend e gegevens;d egemiddeld ewoningbezettin g end e ditokin ­ derrijkdom.Beid e cijferszij nvoo rWeersel ohoog :he t 1 2 eerste bedraagt 5»8 (tegenhe tRij k4,1 ) ;he ttweed e (dusme t inbegripva n de jonge gezinnen)5, 0 .Gezinne n metmee rda n1 0kindere nzij ngeenszin suitzondering ;i n denrege li sda nechte rreed s eengedeelt euitwonend . 1.O p1 Jul i1943 - 2.O p3 1Decembe r 1940 3.O p1 Jul i1943 ;zi e ookbl .69 . 162. Bijd eProtestante nzij nd egezinne nvee lkleiner :d e2 8 Protestantsche gezinnenva nhe tdor pY/eersel ohebbe nteza ­ men slechts7 3kindere n ,derhalv e gemiddeld 2,6kindere n pergezin . Dekinderrijkdo mi shi jklein e hoeren"e narheider snaa rsom - migerindru k overhe tgehee liet sgroote r danhi jd egroote ­ rehoere ne nburgers ,doc hhe tverschi li snie t opvallend. De oorzaak is,da tbi jd earbeider s enklein eboere nhe thu ­ welijkmeesta lminde rlaa tvalt » Mijzij nb.v .twe e gevallen bekendva ngroot eboeren ,di e in194 3hu n 40-jarige bruiloft vierden,terwij ltoc hno ggee nhunne rtalrijk e kinderenge ­ trouwdwaren .He tka nnie t toevalligzijn ,da the taanta l leerlingen opd e scholenva nSaasveld ,Weerselo ,Lemsel oe n Rossum (dusd ebuurtschappe nme t grooteboeren )dalend eis , terwijlhe to pd eschoo lva nHassel o (metee ntalrijk earbei ­ dersbevolking)no gstijgend e is.Wannee rzic hd e toestanden indezelfd e lijnblijve n ontwikkelen,za lhe teind eva nd e ontginningsmogelijkhedenno g eenverder everlatin gva nde n huwelijksleeftijd endaardoo ree ndalin gva nhe taanta lkinde ­ renveroorzaken .I nd enabijhei d dergrooter efabrieksplaat - senzij nd e gezinnennie tkleiner ,doc hwe li sd e zedeva n het introuwene rbi jd ekleine rbehuisd e arbeidersminde r sterk.

Natuurlijk komene rgroot e individueele verschillen inde n omvangde r gezinnenvoor ,doc hnaa rbuurtscha p ensocial e groep"zij ndez eva nondergeschikte n aard enka ne rveelee r vanee nz.eker egelijkmatighei d gesprokenv/orden .Kaas td ege ­ woontevan.he tintrouwe n isd eRoomsch-Katholiek e confessie vanbeslissende n invloed opd egezins-grootte .

2.Gezi nal sproductiev e eenheid. Bijd ezuiver-agrarisch ebevolkin ghebbe n practischall ege ­ zinsledenbove n1 0jaa rmi no fmee raandee li nhe tbedrijf . Kaarbove nbestaa t geenleeftijdsgrens .D eoud e generatie '•wilzij n geldno gwaar d zijn*»e nheef tsom sno g eengeduch -

1.I nMe i1944 . 163. teste mi nhe tkapittel .I kza gee nma nva n8 4 jaarno gdap ­ peraa nhe tmande nvlechten .Zo onoodi gzceK tmen -lith.t.er werkvoo rd eouderen ,b.v. .d everzorgin gva n denJjijensta l dochzoolan gzi jnie t door derheumatie kverstijf d zijn, werkezizi ji nhe tbedrij fmee .Schoolgaand e kinderenverzor ­ genvaa kkonijnen ,waarva nzi jd eopbrengs tal szakgel dmo ­ genbehouden ,zi jhale nbrandhout ,brenge n jongvee ind ewei ­ de,drijve nd ekoeie nnaa rd emelkplaats ,enz .O pgezett e tijdenwerke nzi jvolo pmee :i nd eoogstdrukt eme trogg ebin ­ dene naardappe lrapen ,v/aa rd evacantie s ooko pgerich tzijn . De leerplicht isgee noverbodigheid ; zonderde^ ezc ubi jd e kleineboere nmisschie nwe ld ehelf tde rouder ekindere nd e schoolverzuimen ,vaa kzonde rdaa roo kzel fvee lbezwaa rte ­ gent ehebben .Al szi jva nschoo lzijn ,moete n zijva nstond e afaa nvolo phu nkrachte naa nhe tbedrij fgeven . Devrouwe nwerke n inhe tbedrij fmee ,voo r zooverd ehuishou ­ dinghe ttoelaat .Zij ne rvee lklein ekinderen ,da nheef t zij practischgee ntij d over,doc haa nhe tvoere n enmelke nmoe t zijfeitelij k onderall e omstandighedenmeedoen .Zij ne rmeis ­ jesopgegroeid ,da nka nzi jdaa ree ndee lde rhuishoudin gaa n overlaten(schoonmaken ,verstellen) ,doc hvaa k ookgaa t dand e dochtermeehelpe n inhe tbedrijf .Da thang t eroo kvan«af ,o f eree ngrootmoede r inhui s is,di e opd eklein ekindere nka n passen,e nvoort sva nhe tseizoen .Slee :t szelde nwerke n gehuw­ devrouwe nme e ophe tland ;allee no pontginningsbedrijfjes , diehe t inde nbeginn ehee lmoeilij khebben ,e nverde r -wa t ookvoo rd ekindere ngeld t- no ghe tmees t opd egrooter ebe ­ drijven teneinde personeelui t tesparen .Gemiddel dka nme n zeggen,da td ehuishoudin g devolledig e krrehtva n eenvolwas ­ senvrou w opeischt,zooda td eres tde rvrouwelijk earbeids ­ krachtenvoo rhe tbedrij f beschikbaarzijn . Bijd ewinkelier s zorgtd evrou wvaa kvoo rde nwinkel ,al s hetbedrij f erzic hto e leent,b.v .kruidenierswaren ,manufac ­ turen,doc hoo kbi jbakkerije n encafe's .D e ouderekinderen , dieva nschoo lzijn ,bezorge nda nsom sd ewaren .Dez ewerkzaam ­ hedenzi. nweini gaa n seizoenschommelingen onderhevig.Da ti s inde nlandbou wanders ,hoewe lminde r sterkda nvroeger ,omda t 164. metd e toenemendeverscheidenhei d vanwerkzaamhede nhe t verschil inintensitei tnaa rd e seizoenen isafgenomen .O p hethuidig eveelzijdig e gemengde "bedrijfi seigenlij kal ­ tijdwa tt edoen .Toe nvroege r denadru k opde nakkerbou w lag,wa s dewinte r destill e tijd,waari nme nzic hküi itoe ­ leggen opweve ne nhuisvlijt .Doo rd eopkoms tva nd evee ­ teelt ise rthan s 'swinter svee lmee rwer kme tmelken ,uit ­ mestene nschoonhoude n derstallen ;varken s envoora lkippe n vragenmee rzorg ,evenal sd evoedin gva nhe tvee .To tde n Kersttijd isme ndru kme tknolle n trekken;daarn ivrage nbe ­ huizing engereedscha p onderhoud enreparati e, i nde nrege l ook"bi jvors te nregenwee r teverrichten ,e nvoort sword t hetwinterhalfjaa rgebruik tvoo rboscharbei d enhe tonderhou d vanwege ne nwaterlossingen .Daa r devroeger emestbereidin g met inbegripva nhe tplaggenmaaie nal sonderdee lva nde nak ­ kerbouwhe twer k dermanne nwas ,i soo kn uno ghe tuitmeste n eigenlijkmannenwerk ,a lzie tme nhe too kwe leen sdoo rvrou ­ wen doen.D everder eveeverzorgin gkwa m echtero pd evrou w neer totaa nhe tmel knaa rde nwe gkruie ntoe ,toe nd eboter - fabriekenware nverschenen .Daari ni sd ema nhaa rechte rge ­ leidelijk steedsmee rgaa nhelpen . Het ismoeilij k enoo kweini g zeggend omieder saandee li n hetboerenbedrij f inwerkure nui t tedrukken ;daa rreken td e boernie t in.D eaar d enintensitei t derwerkzaamhede n zijnt e gevarieerd enhe tbese fva nde n tijdal swaardefacto r isno gt e gering."Tij d isgeld "i si nTwent e g^engangbaa r spreekwoord. Menwerk to pzij ngemak ,gun tzic hde ntij dvoo ree npraatj e envind the tgewoo no mto td eschemerin gbezi gt ezijn .D e meeste bedrijven zijnechte rzo oklei ni nverhoudin g totd ege ­ zinsgrootte,da tme nbi jflin kaanpakke n enee nrationee lge ­ bruikva nde ntij d gemakkelijk vóórde navon dme the twer k klaar zoukunne nkomen .Bi j jonge gezinnen,voora lal s zijo p eenontginningsbedrijfj ezitten ,e nbi jd egroot eboere ni s datv/e landers .Daa r isoo kmee r deprikke laanwezi g omvoor ­ uit teboeren .Daa rmoete nd ekindere nbove n1 0 jaarsom so p eendra fui tschoo lkome no mt e gaanmeehelpen . 165. Dealgemeen estelrege lis ,da tiede rva n jong totou dzo o noodig ennaa rvermoge n inhe t"bedrij fmeewerkt .D emate , waarin datgebeurt ,i sva ngeva lto tgeva luiteenloopend , daarhet ,behalv eva nd egezins -e nd ebedrijfsgrootte ,no g afhankelijk isva n deeigenschappe n derlede n enhu nonder ­ lingeverhoudingen .I sd ema nd ebaa s- hetgee nvoora lvoor ­ komt,wannee rhi jva nhoogere n stand ofheerschzuchti gva n aard is- da nza ld evrou wvaa kmee rmoete nmeewerke nda n haarlie fis .Wannee rzi jd ebaa s is- hetgee ndoo rgroote ­ reactivitei te ngewieksthei d veelvoorkom t -da nontleen t zijdi toverwich tvaa k juistaa nhaa raandee li nhe tbedrij f endoe tzi jdu soo khe tmeest ewerk .Vroege rkwa mhe tvee l voor,da td ema n inzij nhar tmee r jagere nkoopma nwa s dan boer endu svee lva nhui swas ,hetgee naa nd evrou whe tvol ­ genderijmpj e alsklach tko nontlokken :«»Vissehe ne njaogen / Sintvrouwluuplaogen;/Sli t hossen enskoo /E noondan ktoo. ,M Dat isthan svee lbete rgeworden ,maa ral s overblijfselva n dientoestan dworde n erno gvri jvee lmanne n gevonden,di e graag zooveelmogelij kva nhe twer kaa nhu nvrou w overlaten enzel f eenietwa tgemakzuchtige nindru kmaken .I ndoorsne e werkt devrou wharde rda nd ema ne nveela lkome nd ekindere n enhe thuishouden ,me t inbegripva nd ehuiselijk e gezellig­ heid,tekort *D ewijkzuster shebbe ne rsom swer kme e tever ­ hinderen,da td evrou w opde nvijfde nda gn ahaa rbevallin g weer onderd ekoeie nzit .I nprincip e isnieman d tegoe dvoo r welke soortva nwer k ook,al she tbedrij fhe teischt . Wanneerhe tgezi nt egroo ti si nverhoudin g tothe tbedrijf , zoekend e jongere ledenee nbijverdienst evoo rhe tgezi ni n denijverheid .Toe nn a193 0d ecrisi si nd e industriezic h bijdi e inde nlandbou wkwa mvoegen ,werde nvoo rvel eboeren ­ gezinnend elevensomstandighede nwelhaas t dubbelzo ozwaar . Hetza lva nd ewerkgelegenhei d enva nd everhoudin g inbeloo ­ ning tusschenagrarische ne nindustrieele narbei dafhangen , hoe de gezinswerkzaamheden zichi nd etoekoms t zullenontwik ­ kelen.FundamenteeI everanderinge nverwach t ikvoorloopi g niet.Bi jdez e combinatieva nlandbou w enindustri e isechte r

1.Hosse n= kousen . 166, deproductiev e eenheidva nhe t gezinverbroken ,hetgee n ook inhuiselij k opzichtmerkbaa r is.Doo r denafstan d totd efabrie k end eander ewerktijde n opd eboerderi j (waarme nvee llange rwerk t enwaa r 'szomer s demiddag - slaapva n1- 2 uuralgemee n gebruikelijk is)moe te r soms dubbelgekook tworde n of eetme nn a elkaar.He tge ­ vaarvan .ee nzeker e ontbinding dereenhei d inhe tgezins ­ leveni shierbi jstelli gnie t denkbeeldig, juistomda t het jongeremensche nbetreft ,di eva nnatur e ald enei ­ ginghebbe no mzic hlo st emaken .

3.Gezi nal sconsumptiev e eenheid. Zooals inhoofdstu k IVbeschreve n is,heef t zichgeleide ­ lijk descheidin g tusschenwerk -e nwoonruimt evoltrokken . Bijvel eboerderije n iszi jechte rno gnie tvolledi g tot stand gekomen.D e ouderwetsche vormva nbewoning ,di enó g bijhe t "lossehoes "aanknoopt ,bestaa tui the tgebrui k vande ndee lal skook- ,eet -e nwoonruimt e voorhe tgroot ­ ste deelva nhe t jaar.De szomers ,wannee rme n tochto t denavon d doorwerkt,gebruik tme nden"dee lde ngeheele ndag ; deswinter s trektme n inde nachtermidda g tegendonke rnaa r de groote "woonkeuken",d.i .d ewoonruimt e rechtachte rde n voorgevel,waa rechte r inde nrege lnie t gekooktwordt ,zoo ­ datd enaa mmisleiden d is.Oo k 'sZondag s enbi jvisit e ge­ bruiktme nhaar ,doc hvoora lal she tgezi n groot ise nvee l kinderen telt,geef the tschoo n ennetje shoude ntevee lwer k omhaa rgeregel d tegebruiken . Denieuwer evor mva nbewonin gmaak t gebruikva nee nzijkeu ­ ken,hetgee nee nhygiënisch e verbetering tenopzicht eva n hethuize no pde ndee lschijnt .He tbezwaa r isechter ,da t menn u dengeheele nda gi nwinte re nzome rme t eengroo tge ­ zini ndi ezijkeuke nva ngewoonlij k beperkte afmetingen woont.D e "woonkeuken"i sda ngee nwoonruimt e engee nkeuke n meer,doc hi sbevorder d tot"pronkkamer" ,di eallee nno gmaa r bijbijzonder e gelegenhedenword t gebruikt,zooda tzi jwa t kile nvochti gwordt ,daa rzi jvaa k ophe tnoorde nligt ,doo r boomenoverschaduw d enme ttegel sbevloer d enbeklee d is.Al - 167. leentijden shitt eontvluch tme ne rd evliegenplaa gva nd e overige boerderij.Ee n zoodaniggebrui kde rietwa tkale , ongezellige zijkeuken isdu si nhygiënisc h opzicht eenpro ­ blematische vooruitgang enui tee noogpun tva n levensstijl stellig eenachteruitgang .Da ni se rno gmee r tezegge n voord egewoont e opd enieuwer eklein ebedrijfjes ,waa rme n zichnie t deweeld eva n eenwoonkeuke nal spronkkame rka n veroorloven,doc hhaa reenvoudi ggebruik tal sd edagelijk - schewoonruimte ,waa rme noo kkookt .Bi jarmer e gezinnen metvee lkindere nza lhie rlich tee n slordige ongezelligheid heerschen.Daaro m geldthe tal steeke nva nwelstand ,wannee r menee nmooi ewoonkeuke nheeft ,di enie tsteed s gebruikt wordt.Stelli gza ld ebevolkin gno g eenneigin g indi erich ­ tingvertoonen ,hetgee nbovendie n samenhangtme the tdoo r Barentsen voord eKempe n gesignaleerde verschijnselva n hettoenemend e individualisme dergezinnen ,waardoo rbezoe k ietsbijzonder sword t enme ne ree nvisit eva nmaakt ,di e menee nnett e ontvangstwi lbereiden .

Deafmetinge nva nd ewoonruimt e zijnbijn asteed srui mvol ­ doende,wannee rd ehuisgenoote nhaa rmaa rgehee lmochte nge ­ bruiken.Oo khe tmeubilai r enhe tschoonhoude n latenweini g tewensche n over,doc hhe tontbreek taa nd everzorgin gva n hetinterieu rui the t oogpuntva nhuiselijk e gezelligheid. Daarkome n devrouwe nnie t aantoe ,maa rzi jhebbe n erdoor ­ gaansoo k geensla gvan. . Deslaapkamer s zijnsteed s onderd elag e zijkantenva nhe t huisweggedruk t envoora li nd eouder ehuize nlaa gë nklein . Deelskome n zijo pd ewoonkeuke n enee no ftwe eveela lo pde n deeluit .Vaa k ise rgebre k aanslaapruimte ;d eruimt ebove n dewoonkeuke nword techte rnie tbenut :d eboere nslape nliefs t gelijkvloers,zi jmeene nd etasruimt enie t tekunne nmisse n end eaanwezig e oogstbove nde ndee llok tnatuurlij k groote scharenmuize naan .Va nhe tlaatst e heeftme n ook opd edeel - kamertjesvee llast .Oo kverde rzij ndez eui t gezondheidsoog- puntnie tbepaal d gunstig tenoemen ,doc hi ngroot e gezinnen ofbi jinwonen d personeelka nme ndi e slaapruimtenie tmissen . Hetka n zelfsgebeuren ,da td ekalverhokke n end e paardenstal 1.P.A.Barentsen :He t oudeKempenland ,1935 ,p.351 . 168. vande ndee lverdronge nworde nnaa rd eschuur . Toch.i sd ehuidig e slaapgelegenheid eengroot e stapvoor ­ uittegenove rd evrijwe lverdwene nbedsteden .D eslaapka - mertjeshebbe nsteed sopenslaand e ramen.Me n slaapt inhou ­ tentweepersoonsledikanten ,allee no fgetweeën .He tkom t echterpractisc hnie tvoor ,da tkindere nva nongelij kge ­ slachti n één bed slapen enbove n1 0 jaari she tuitzon ­ dering,al s ziji n één vertrek slapen,med e dankzi jd ebe ­ moeienis der geestelijkheid. Hetbeddengoe d ismeesta lrui mvoldoend e enverkeer t inre ­ delijkenstaat .D eboere n gebruikenvrijwe lalgemee ndekbed ­ den,di eeerde rt ezwaa rda nt elich tzijn .I nhe tdor p Weerselokome nbi jd eburger s geleidelijkmee rdeken si n zwang,voora lde szomers .He tslape n opstro o isster kaa n hetafnemen ;waa rhe tno g gebeurt,word the ttweemaa lpe r jaarververscht .Meerendeel s zijnthan smatrasse n ingebruik . Hetverschoone n derlaken s enhe tluchte nva nhe tbeddengoe d istegenove rvroege rvee lverbeterd ,doc hno g geenszins ideaal.I nd eoorlogsjare n 1940'45i she tongediert e ontzet­ tend toegenomenal sgevol gva n debezettin g enhe tzeepge - brek. Hetprivaa tbevind tzic hgemeenlij k opde ndeel ;d ekleine , oudeboerderije nhebbe nee nhokj ebuite nachte rtege nhe t huis.Allee n denotabele nbediene nzic hva nee nclosetpot , dochwaterspoelin g zagi knergens .Meesta lbevinde nzic hd e privaten inbehoorlijke n staatva nzindelijkhei d enluchtver - versching. Dewatervoorzienin g isgewoonlij k primitief,doc hgoe ddoo r denzandige nbodem .Som sbezi tme nallee nee npu tme thef ­ boombuiten ,doc hmeesta lee npom pme t gootsteen ind e zij­ keukeno fspoelkamer .Som s ishe twate rwa thar d enijzer - houdend,wa tbezwaarlij kka nzij nvoo r dewasch ,i nwel kge ­ valme nhe tregenwate rvoo rda tdoe lverzamelt .Allee nhe t westelijke deelva nHassel oheef tminde r gunstigwate rdoo r dealdaa ri nde nbode maanwezig e leembanken;d enabijhei d vande nBornsche nwatertore nmaak t opde nduu rvoo rdez e buurtschapwellich taansluitin g opd ewaterleidin gmogelijk . 169. Rioleering"bestaa te ri nWeersel oniet ;d emeest e"boerde ­ rijen leidenhe tafvalwate r langshu ngroentetuintj evoo r bemesting. Bijnaall ewoninge n zijnaangeslote no phe telectrisch e net.D ebovengrondsch eleidinge nzij nnie tzee rkostbaa r enbrenge nd eelectricitei tpractisc hbinne n iedersbereik . Tochi s juistlich téé nde rdingen ,waa rme n graago pbe ­ zuinigt:me nblijf t schemeren totme nelkande rnauwelijk s meer onderscheidenka ne nda nworde ne rvee lt ezwakk e lampengebruikt ,zooda td emeest e ouderemensche n slecht vangezich tzijn .Va nelectrisch e strijkijzersword tee n dankbaar gebruikgemaakt ;daarentege nbezige n deboerenge ­ zinnen geenstofzuigers . Dewoninge nva nwinkeliers ,ambachtsliede n enee ndee lde r arbeidersdoe nwa tburgerlijke r aan,doch'verrade ntoc hal ­ gemeend elandelijk e ofzelf sboersch e afkomsthunne rbewo ­ ners.l)ez ewoninge nbezitte nminde rkarakte r dand eboerde ­ rijen,doc hwa tmee rwarmt e doorhu nhoute nvloeren ,hu n gesaucede ofbehange nwande ne nhu nmeerder e stoffeering metkleede ne ngordijnen .Al sgehee lhebbe n demiddenstan ­ dersrui mvoldoend ewoonruimte ,terwij lva nee ngroo tdee l derarbeiderswoninge n hetzelfde gezegdka nworden ,daa rd e meeste -med eal s gevolgva nee nverrassen d grootaanta l branden- va nn a192 0dateeren .I sd eruimt e danzelf svoo r vrijgroot e gezinnenmeesta lvoldoende ,d esoliditei tva n denbou w laatwe leen st ewensche n over.He t ergste tijdperk vanrevolutiebou w isechte rreed slan goverwonne ne nthan s leidthe tgemeentelijk ewoningtoezich t denwoningbou w ingoe ­ debanen . Opd eboerderije nworde nzoowe ld ewoonruimt e alsd edee l meestalgoe donderhouden ;d egrooter eboerderije nmake nna ­ tuurlijk overhe tgehee lee nnettere n indruk dand ekleine . Doorhe tbijn agehee lontbreke nva nstoffeerin gka nd ewoon ­ ruimtevrijwe ldagelijk sme twate r schoongemaaktv/orden . Groote schoonmaakword t ertweemaa lpe rjaa rgehouden :i n hetvoor -e nnajaar ,waarbi jd ekachel s eventueelverplaats t 170. worden.Kachel s enpijpe n'worde nveelvuldi g gepoetst. Eenhuisapothee khoude nd emeest emensche n ernie to pna . Eéiïenkele ,voora londe rd e burgers enarbeiders ,heef t wat jodium,pleiste r enverban d ir.huis ,d--""h.verrewe gd e meestenscheure n"bi jee nongeva lee n strook vanlake no f doek enlate nd everder e genezir.^aa nd enatuu rover . De ouderwetschekleederdrachte nzij nvrijwe lverdwenen .D e werkkleeding"bestaa tthan su i manchesterbroe k enblau w katoenenhem d ofiet sdergel ? ks. Ookd evrouwe n staanmee r onder invloed dersteedsch eKüLeeding .Allee n opfeestdage n dragend e ouderevrouwe nno gknipmutsen ;som sbezitte nzi j erno g eengroo taanta lal serfstukken « De jongeremanne n gebruikenreed sd e overall,b»v » bijlie tmelken ,Aa nd e werkkleedingword t overhe talgemee nweini g zorgbesteed : "alsd eboe lmaa rhee l is"». G-ewoonlijkverwissel tme nn a hetwer knie tva nkleedin g -daarvoo rdure nd ewerkdage nt e lang. DeZondagsch e kleeding iszoowe lbi jd e jongerevolwassene n alsbi jd ekindere nvrijwe lgehee lverstedelijk te nzweem t bijd e jongemeisje s somszelf snaa rhe topzichtige ,wa t bijee nRoomsch-Katholiek ebevolkin gvee lvoorkomt .Zij nkin ­ derenwi lme ngraa gfij ngeklee d hebben.D eboere ne nhu n vrouwen stellenaa nhu ngoed ekleedin gmee reisenen ,da nme n denkt:sommige ndrage nkleedin gnaa rmaat ;andere ngaa nop ­ zettelijknaa rEnsched e omwa t goeds tekrijgen . Oudere boerenhebbe nal s overjas inde nrege lhoogsten s een jekker;bi jd e jongerenzij nbovendie nregenjasse n ingebruik . Daarentegenbehoor t depe tto the t onmisbare dagelijksehe toi­ let,di e alleenbi jhe tbidde ne nhe tslape nafgeze twordt . Bijd ezoon sva ngrooter e boeren enbi jd emiddenstander s gaatd edeukhoe dreed s zijnintred edoen« . 'sZondag s draagtme n schoenen,tege ndoo rd eweek s steeds klompen.Doo rhe tvel e dragenTa nklompe n isd egan gde rmeest « menschen leelijk enmoeizaa mgeworden .Ouder e boerenzij nvaa k meerman s opd efiet s dant evoet . 171. De onderkleeding/bestaa treed s langui tfabrieksgoe de ni s invergelijkin gme tvroege rminde r degelijk geworden.N a denoorlo gza ldez e tendentie zichno gvoortzetten ,maa r hetondergoe d zal.bi jd eboere n tochsteed s zwaarderblij ­ venda n ind estad .Zelf sbi jd ekleiner eboere ntrouw tme n pas,al sme nove ree nbehoorlijken ,duurzame nuitze tbeschikt , zoodatme ndaa rlan gvoldoend e aanheeft .Allee nvoor ,d ekin ­ derenmoe tme nda nbijkoope ne nda tgoe di suiteraar dminde r degelijk,a lhoud tme ne rrekenin gmede ,da the tgewoonlij k meermalen dienstmoe tdoen .Bi jd earbeider s isd etoestan d minder gunstig,doc hove rhe tgehee li sd ezor gvoo rhe ton ­ dergoedbehoorlijk .Dez ezor gvoo r dekleedin g zitech ti n sommige gezinnen;d everschille n tussehengezinne nva ndezelf ­ desocial e groepzij n inda topzich tgroote rda ntussehe nd è sociale groepenal szoodani gonderling . Overigens isthan s overd ekleedin gweini g tezeggen ,daa r dezezic hal sgevol gva nd eoorlogsomstandighede nno g inee n abnormalen toestandbevindt .He therste leisch tthan svee l meerzor ge ntij dda nvoorheen ,zooda tveela lmidda ge navon d van één oftwe evrouwe n inbesla g genomenv/orden .D eoorlo g heeftd etegenstellin g inkleedin gtussche n dewelvarend e boe­ rene nd elandelijk e arbeidersverscherpt ,doorda td eeerste n inde nrege lee nweivoorzien e "tüugkist"o fkleerkas thadde n enbovendie nvee. 1voedse ltege ntextie lme t destedelinge nge ­ ruild hebben,terwij ld elaatste nthan sdoo rhu ngeringer ere ­ servehee nzij ne nno g onvoldoende aanvullinghebben .D eZon - dagschekleedin g isechte ralgemee nwe l intacte nword tzorg ­ vuldigonderhouden .

Mede doorde noorlo gi si nd etoekoms t eenversnellin g inhe t tempova nd everstedelijkin g derkleedin g teverwachten .Wa t menno gaa nouderwetsch ,degelij k goedbeza t -b.v .he tover ­ geërfde ofeigengewev.e nlinne n- i si nd eoorlogsjare n grondig opgebruikt,zooda tme ndaarn abi jgebre kaa nhe toud e goedge ­ heelaangeweze n iso pd estedelijk efabrieksstoffen . Vóórde noorlo gwer dhe tprivé-inkome nvrijwe lgehee lgebruik t voord ehuishoudin g -voo rzoove rme nnie tko nspare n- zooal s uit decijfer sva nhe tklein ebedrijfj e inhoofdstu k VII 1...Zi ebl .112 . 172. "bleek.D evoedin g staatdaarbi jwe lster k opde nvoorgrond : bakker enkruidenie rbeure nhe t grootste deelde ruitgaven . Dat delaatst e ineiere nbetaal dwordt ,kom tno gwe leen s voor;no gsteed szie tme ni ngel d eerderee nwaardemete rda n eenruilmiddel .Al stweed e postvolg td ekleeding ,daarn a brandstoffene nhuishoudelijk eartikele ne nda ni se rbi jd e kleinerena lnie tvee lmee rover .D euitgave nvoo rgeestelij ­ ke goederenzij nmeesta lminiem ,behalv evoo rkerkelijk e doel­ eindene nvoo rd eradio ,beid enatuurlij k sterkprogressief . Tot194 2beza t 50$de rwoninge n eenradiotoestel ,aa nwel k feithe twelvaartspei lde rgemeent e isa f temeten, rekenin g houdendeme td e cultureelebehoefte n derbevolking .Oo kaa n genotmiddelenzij nd euitgave nnie thoog ;daarvoo rleef tme n algemeent esober ,zooda tzi jzic hmees tbepale n totwa trook - gereie nhe tZondagsch e cafébezoek.

Daarme ni ntrouw t ofv<5<5 rhe thuwelij k spaartvoo rd eaanschaf ­ fingva ndegelij kmeubilai re nbeddengoed ,zij nd elater e loo- pendeuitgave naa ndez e dingenva n ondergeschiktbelang .

4.Gezi nal ssocial e eenheid. Deverhoudin g dersexe nvóó rhe thuwelij k isingetogen ,hetgee n vooralaa nde ninvloe d dergeestelijkhei d toegeschrevenmoe t worden.He tcontac tkom tto tstan d doorkennismakin g opd e groote bruiloften,o pd edriedaagsch e kermis,o p dansavonden ofo pd eZondagavondsch epantoffelparade ,som s ookdoo rhe t vereenigingsleven.Daarn avolg tda nwederkeeri gbezoe kaa n huis,wan too kd e oudershebbe nzo onie tmee r debeslissende , dantoc hv/e lno gee nbelangrijk e stem,t edeze rzake ,di e toch vooralal see nfamilie -e nbedrijfsaangelegenhei d gezienwordt . Eenvolgende nkeer ,nada tme neen snavraa g gedaane nzic hbe ­ slapenheef t- d eTwen t gaatnie t overéé nnach t ijs- word t denbezoeke ro pkiesch ewijze ,b.v .doo rd emanie rva nuitnoo - digen ofva nkoffi e aanbieden,kenbaa r gemaakt,o fhi ja lda n nietwelko mis . Officieeleverlovinge ne nhe tdrage nva nee nrin gkome nsteed s meer inzwang ,eers tbi jd eburger s enarbeider s enthan s ook bijd eboeren ,merkwaardigerwijz ebi jd egrootere nhe tlaatst . 173. Reedsn ad eafkondigin g inker k engemeent evolge nfees te n geschenken:he t"broedstrouwen" .He tbruidsgere ie nd ebrui ­ degomspij pworde nda na li nord e gemaakt.Verlovinge nkunne n somszee rlan gdure nal sgevol gva nd emoeilijkhede nme t boedelscheiding,enz .I khoord eva nee nverloving ,di en a2 3 'jaarno gafgeraak twas jNatuurlij kb eteekene n dezelang e verlovingene nlat ehuwelijke nee npsychisch e drukvoo rd e jongemenschen .Toc hwijk tme nnie tva nde nrechte nwe gaf ; eri sgee nsprak eva no mo pdez ewijz ehe thuwelij k tefor - ceeren.He tbedrij f geeftwe lafleidin g ensom si she tnieu ­ we levenal sondergeschikt e inee nvreemd e omgevingnie tzo o aanlokkelijk.Oo khie rbehoede nd ekaraktereigenschappe n van denTwen the mvoo rschadelijk e psychische gevolgenva ndeze n toestand. Gedwongenhuwelijke n zijnda noo kvri jzeldzaam .Volgen she t bevolkingsregister zijnslecht s8,6 $de rhuwelijke nal sge ­ dwongen tebeschouwe n enhe tbetref t daarbijmeesta lmenschen , dieva nbuite nd egemeent eafkomsti gzijn ,o fniet-agrariërs . Bijdez e gedwongenhuwelijke n isd ehuwelijksleeftij dgemid ­ deld2 4 jaar,du saanmerkelij k lagerda nbi jd eander ehuwe ­ lijken.Hie rzij nhe tRoomsch-Katholiek egeloo f end einvloe d dergeestelijkhei dbeslissend .Ee ngedwonge nhuwelij kword t alsee ngroot eschand ebeschouw d enword topenlij kdoo rd e geestelijkheidva nde nkanse lafgeroepen ,hetgee nwe lee nzee r afschrikwekkende gewoonteis . Bijd ehuwelijkskeuz ewege nd efinancieel everhoudinge nzee r zwaar.Daaro mhebbe n deouder s erno gvee linvloe d op,a li s deze geleidelijkafnemend e enb.v .bi jd earbeider s ofdich t bijd e groote plaatsena lzee rverzwakt .Daa rka nhe ta lvoor ­ komen,da tbi jconflic t omtrent dehuwelijkskeuz e de jongere generatiehe twint .Voora lbi jgrooter eboere n ishe tbedrij f doorgaanswe lbeslissend .Ee n jongen,di egee nboerderi jerft , kijktui tnaa ree nerfdochte re nal shi jdi enie tkrijge nkan , blijfthi jongehuwd .Omgekeer d zalee nerfzoo ngee nerfdochte r vrijen. De confessioneele gelijkheid isee n vanzelfsprekendheid. En doorzed e èndoo rhe t overheerschenva nhe tRoomsch-Katholi - 174. cismekome n gemengde huwelijken practischnie tvoor . Inhoeverr e dewoonplaat sva ninvloe d is,ka n statistisch aangetoondworden .Va n193 5- 193 8huwde nva nd e terplaat ­ sewoonachtig e jonggezellen45,4 $me t jongedochtersui td e eigengemeente ;49»25 eme t jongedochtersui td eaangrenzen ­ degemeente n (waartoe ookOldenzaa lgereken d is);4,6 $me t jongedochtersui toveri gOverijssel ;0,8 $me t jongedoch- tersui t overigNederland .Ov? rdezelfd e periodehuwde n vand e terplaats ewoonachtig - jongedochters 45,4$me t jonggezellenui td eeige ngemeente ;51,5 $me t jonggezellen uitd eaangrenzend e gemeenten (eveneensme tOldenzaal) ; 2,3$me t jonggezellenui t overigOverijssel ;0,8 $me tjong ­ gezellenui toveri gNederland « Opvallend ishe t grooteaan ­ deelde raangrenzend e gemeenten;hierva nspan tOldenzaal - Losserwe lverr e dekroon, o pee nafstan d gevolgd doorHen ­ geloe nEnschede .Daa rblijk tdu suit ,da tvel e jongeren uitd e gemeenteweghuwen ,me tnam enaa rd eindustrieel ege ­ meenten.He ti so phe tplattelan d n.1.geenszin s zoo,da t de jongevrou wnaa rd ewoonplaat sva nhaa rma n trekt;ee n jongema nka nne t zoo goed"bi jee n jongedoehterelder s in­ trouwen.Daaro m zegthe ti n"bovenstaand ecijfer sniets ,da t hetaanta l jonggezellen enhe taanta l jongedochters,di e met eenwederhelf tva nelder shuwden ,gelij kzijn . InDuide rkome nvee lhuwelijke n"binne nd ebuurtscha pvoor ; eldersvee lminder . Deban dva nhe tberoe p isi nzooverr e sterk,da tboerenzoon s steedshuwe nme tboerendochters .D evrou w isd e onmisbaarste arbeidskrachtva nde nboe re nhe tspreek t dusvanzelf ,da t hijieman d trouwt,di eva nkindsbee na fi nhe twer k isopge ­ groeid.Bi jd eklein eboere ni sd egren sme t dearbeider s dikwijls zoomoeilij k tetrekken ,da te rhuwelijke n totstan d kunnenkomen ,waarva nd epartije nformee l totde nboeren -e n denarbeidersstan d behooren,doc hdi ei nfeit evla kbi jelkaa r staan. Hetkom twe lvoor ,da tmiddenstander s enambachtsliede n trou­ wenme tboerendochters ,omda the taanta lde ri nnerin g enam ­ bachtwerkzame n- zooal si nhoofdstu kVI I bleek- zo o gering 1.Zi ebl.85 . 175. is,da td ekeuz e inderdaad"beperk tis . Y©orzoove re rn aall e genoemde factorenno g sprakeka n zijnva nee nkeuz enaa ruiterlij k enkarakter ,spele nde ­ zenatuurlij k ookno gwe lee nrol .Bi jd e lichamelijkeken ­ merkenhoud tme nrekenin gme t erfelijke factoren:jong e menschenui tee nminde rvruchtbar e ofgezond efamili e zijn natuurlijk inhe tnadeel .He tvoorkome nva nvee ltubercu ­ lose'o frheumatie k ind efamili eka nd ehuwelijkskanse nte n zeerstebeïnvloeden .Voo r dekaraktereigenschappe n geldt hetzelfde:meisje s "uitee ngoe dnest "kome n gemakkelijker aande nma nda nui tfamilie sme tee nslecht ereputatie ,wel ­ kekwalificati e weliswaarwee r grootendeels afgemetenword t naard emeerder e ofminder e soliditeit,voora li ngeldelij ­ ke aangelegenheden. Inhoofdstu kV I zijnreed s enkele cijfers gegevenbetreffen ­ de dehuwelijke n .Te raanvullin gvolg ehie ree nklein ever ­ gelijkingme the tRij kte naanzie nva nde nleeftij d derhu ­ wendenva n193 5 -I938 .

Huwende jonggezellen!Huwend e jongedochters ueej .u xjuöüia ö0tfi i Weerselo HetRij k Weerselo HetRij k beneden 20jaa r - 1,1$ 2,0$ 8,2$ 20- 2 4jaa r 9,0$ 27,2$ 20,9$ 46,6$ 25- 2 9jaa r 39,8$ 47,8$ 43,3$ 33,7$ 30- 3 4jaa r 35,8$ 17,6$ 24,4$ 8,8$ 35 jaare noude r — 15,4$ - 6,3$ 9,5$ 2,7$

Dehoog e cijfersva nWeersel obi jd eouder eleeftijdsgroepe n wórdenveroorzaak t doorde nlate nhuwelijksleeftij d bijd e landbouwende bevolking.Wannee rhe tmogelij k zouzij nboven ­ staande cijfersallee nvoo rd eboerenbevolkin g tegeven ,zo u hetverschi lno gfrappante r zijn.Bedroe g overd eperiod e I93Ot.e.m .193 9d egemiddeld ehuwelijksleeftij dbi jd ear ­ beidersbevolking (alleende'mannen )28, 6 jaar,bi jd eboere n (eveneensallee nd emanne n enzonde rhertrouwenden )bedroe g deze33, 3 jaar.Al soorzaa kwer dreed s degroot ebevolkings ­

im Ziebl .72 . 176. druk genoemd,gevol gva nd egroot e gezinnen end eblijvers ­ zede.Bi jd emiddenstander s ligtd ehuwelijksleeftij d weer wat lager.D evrouwe n trouwen gemiddeld opee nleeftij d van 27,7 jaar. Bijd eboere nheef the thuwelij kveela lniet s temake nme t hetzelfstandi gworden ,doc hmoe tme nwachte n opd eboedel ­ scheiding,di evaa kbi jleve nva nd eouder s plaatsvindt , wanneerhe t jongstekin dmeerderjari g geworden is.D e oudste zoon isda nondertussche nmidde n dertiggeworden ,al shi j aantrouwe nto e is.Pa swannee r beide ouders -o fi nvoor ­ uitstrevendergevalle nallee n devade r- overlede nzijn ,i s dezoo ngehee lzelfstandi g geworden.I kontmoett e eenvade r van drievolwasse n zoons,di eno ggee nzelfstandi ggezins ­ hoofdwas ,omda tzij nouder sno gleefde ne nhi jdaa rme t zijngezi nbi ji nwoonde .Ee n enkelemaa lveroorloof t deom ­ vangva nhe tbedrij fno g ome ree n jongerenzoo n "aft e tim­ merenM, d.w.z .e ree nkleine rdee lva na f tesplitse nvoo r de stichtingva n eeneige nbedrijf ,doc hda tword tsteed s meeruitzondering .

Tenaanzie nva nd ezelfstandighei dleg td eleeftij d duswei ­ niggewich t ind e schaal.Pachte nva nd eouder s isee nzeld ­ zaamheid,zooal sreed sbleek .Me ntrouw tniet ,al se rgee n bestaansmogelijkheidvoo rhe t jongegezi nis ,doc hvaa ki s ditgee nprobleem ,omda the t jongeechtpaa r eenonderdee l wórdtva nee ngroote rreed sbestaan d gezin,waa raltij dno g welee nmon d extra gevuldka nworden . Datzelfde geldtvoo r denmiddenstand .Allee nvoo rwi e een nieuwe zaakwi lbeginnen ,geld the tzic heers t zelfstandig temake ne nvoldoend ekapitaalkrachti g teworde no mzic hva n denaanvan ga ft ekunne nredden .Vaa kword the tda nno gbi j de3 0 jaarvoo rd ema naa ntrouwe n toe is.D egevestigd emid ­ denstanders gevende nnieuwgekomen ezij nbestaa nnie tcadeau , Ind ekerkdorpe nSaasvel d enDeurainge ni she tvrijwe lonmo ­ gelijkde nbenoodigde n grondvoo ree nnieuw e zaakt ekrijgen . InRossu mzij nd e toestandengunstiger ,omda tdaa rsoowa tal ­ lebouwterrei n eigendom derker k is,di e jonge,ondernemend e menschenwe lwi lvoorthelpen . 177. Eenindustriearbeide r ispractisc hseifstandig ,zoodr ahi j genoegverdien t omee n gezint ekunne n onderhouden -mee r eenkwesti eva nvakkenni s danva n sparen.Bi jhe theerschen - destreve nnaa ree neige nMi s met lapje grondbi jd ebinne n degemeent e gevestigde arbeiders speeltd everwervin gdaar ­ vannatuurlij kwe leen.rol *Vele nhunne rzij nva nboerenaf ­ komste nerve ndu swa t enda ndoe tee nhypothee k derest . Daaromkunne nd emeest e arbeiders zooveelvroege rtrouwe n dand eboeren .He tkom tno gwe leen svoor ,da tee narbeide r weli nstaa t zouzij n eenzelfstandi g bestaan tebeginnen , dochnie t aande nnoodige n grondka nkomen » Het ist ehopen , dathe tkomend euitbreidingspla n eenkrachtige rgemeentelij ­ kewoning-politie k zalmeebrenge n danto tdusverr e gevolgd is.D efabrieksarbeider s zijnvoo rhu nbestaa nnatuurlij k nietzo oafhankelij kva nhe tintrouwe nal sd eboeren ;zi j zullenechte rnie tto tee nhuwelij k overgaan,vooralee r zij eenbestaansmogelijkhei dvoo rhu ngezi nhebbe nverworven . Tijdensd ecrisisjare nblee k dewerkgelegenhei duiters twan - kelbaare ndaarme ehu nbestaansmogelijkhei dzee rkwetsbaar ; alswerklooze nwa shu nzelfstandighei dwee rtwijfelachti g geworden.

Deverhoudin g tusschend e echtgenooteni s gewoonlijk goed, zonder datme n zichdaarva n eena lt eromantisch evoorstel ­ lingmoe tmaken .O pd eboerderi ji sme nnie t sentimenteele n hetbedrij fheef tee nontnuchterenden ,doc htegelij ksamen ­ bindenden invloed.Som s trachtde'ma nno gwe leen spatriar ­ chale alluresl aant enemen ,doc h- zooal s gezegd -zij nvel e vrouwenbi jd ehan d genoeg omzic hminsten s alsgelijkwaar ­ digenaas tde nma n tehandhaven .Oo kd ema nbesef twel ,da t hetuiteindelij k devrou w is,di ehe tpei lva nhe tgezi nbe ­ paalt,e nhi jwaardeer thaa r dienovereenkomstig.Echtschei ­ dingkom tnie tvoor ,doc hda tzeg tmisschie nweini g inee n Roomsch-Katholieke agrarische omgeving.Tussche n193 0e n194 0 vond iksj. eht s één echtscheidinge nwe ln a eenhuwelij kva n 32 jaar,t'eihalv ekennelij k ombijzonder e redenen(ontoere - kenbaarhe"1 o f ietsdergelijks) .Al sme nbi jvoorbaa tweet , datdi tachterdeurtj ehermetisc hgeslote n is,za lme n ernaar streven elkaaronde rall e omstandigheden teverdragen ,temeer , 178. waarme n elkaarvoo rlie tbedrij fnie tka nmissen . Huwelijk tussehenee nweduwnaa r enee nweduw ekom t eveneens nietvoor ,daa rda nimmer she tkinderta lverdubhei dwordt , hetgeen o.a.t ebezwaarlij k isme t devererving .Weduwnaar s hertrouwenbijn aaltijd ,wannee re rno gklein ekindere n zijn,di e zorgbehoeven ,indie ne rtenminst e geenongetrouw ­ dezuste r inhui sis . Alvorensn uverde rd everhoudin g tussehenouder s enkindere n aant eroeren ,moe teers tno g evenaandach tgeschonke nwor ­ denaa nee nzed eme tee nve rstrekkende ninvloed :he t in­ trouwen.I nallerle i schakeeringenware nmij nzegsliede nhe t erove reens ,da tdez e zedeal see nsocial emisstan dbe ­ schouwdmoes tworden ,i n overeenstemming dusme twa tVa nde r Vendaarva n zeide ."Gedwonge nvrede "wa s demildst ebeoor ­ deeling,doc hvele nuitte nzic hhee lwa tscherper . De "bovenkamer"schijn t oorspronkelijkvoo rd eoudelu ibe ­ stemdt ezij ngeweest ,hoewe landere n daaraan twijfelen."Ho e danook ,i niede rgeva l iszi jgrootendeel sverdwene n eni s descheidin g inhe tgezinsleve n geheelvervallen .Voo rd e oudelui ishe tinwone nv/e lgezelli g enhu nboerentrot sver ­ zete rzic htege no mee nflink eboerderi jt everwissele nme t eenklei n spulleke.Zi jwille n "behoorlijk aanhu n eindge ­ holpenworden "e nlate nhu npatriarchal e zeggenschapnie t lichtvaren .Voo rd e jonge ingetrouwdevrou w ishe techte r eengroot e druk,voora lal s degrootmoede r zichvee lme td e kinderopvoedingbemoeit .Regelrech t ondragelijkka n dever ­ houdingworde ndoo r deaanwezighei d van ongetrouwde zusters enbroers ,di ehu nblijve n zittene nhu nfeitelijk e onterving alshe twar ewreke n opd eschoonzuster .D ema naarzel tda n weleen s tussehenzij nfamili e enzij nvrou we nsteun td e laatsteda nt eweinig . Voorali nd eouderwetseh eagrarisch e families,di eme nhe t meeste inDuide re nWeersel ovindt ,zij nd everhoudinge nno g patriarchaal,zooda td e jongerenweini ghebbe n int ebrenge n enee nconservatie f stempelo pbedrij f enhuishoudin gword t

1.D.J.va nde rVen :Va nvrije ne ntrouwe n ophe tboerenland , 1929,Tal.7 2e n 96. 179- gedrukt,bi jgroot e"boere nno gmee r dan"bi jd ekleineren . Bijee nvluchti g"bezoe kza lme nuiterlij kweini gmerken , maartoch :he tka ngebeuren ,da td e jongevrou whaa rlee d komtuithuile nhi jd ewijkzuster .O fhe tka n geheuren,da t deflinkst e zoonservoo r"bedanke no mhe t"best edee lva nhu n leven"boerenknech tthuis "t ezijn ,e nda tzi jlieve rva n deboerderi jwegtrekke n omzaakvoerder ,contrôleur ,voor ­ lichtingsassistent oflandbouwonderwijze r teworden .O f hetka n gebeuren,da tee nboerenzoon ,di eee nflink eboerde ­ rijza lerven ,gee nvrou wka nkrijgen ,omda te rdri eonge ­ trouwde zustersbi ji nblijve nwonen .I kkwa m opee nboerde ­ rij,waa r 5ongehuwd ebroer se nzuster stussche n5 0e n6 0 jaarou dsamenwoonde ne nwaa rhe tgeslach tdu szo uuitster ­ ven,mede ,omda td eboedelscheidin g onoverkomelijkemoei ­ lijkhedenzo uopleveren . Nui se réé nomstandigheid* ,di ede ntoestan dwa tverzacht , metnam enaa r denkan tva nBossu me nDeurningen ,e nwe ld e latehuwelijken .Vaa k zijnd eoudelu ia lzoodani g afgeleefd, voorhe tto tee nhuwelij kva nd e inmiddelsmee rman sgewor ­ den jongeluikomt ,da tdeze neigenlij khe toverwich t inhui s krijgene nzo onie tformeel ,da ntoc hpractisc hzelfstandi g zijn.Wannee r deouder sda nechte rhulpbehoeven dworden , neemtd elas twee rtoe :i nplaat sva nme e tewerke nvrage n zijextra-verzorging ,waarvoo rd e jongevrou weigenlij kgee n tijdgenoe gheeft ,terwij lhu nhumeu r er inda tgeva lmeesta l nietbete r opwordt . Natuurlijkzij ne roo kta lva ngevallen ,waari nme nd everhou ­ dingengeenszin s dramatischbehoef t opt evatten ,daa rd e Twentove reenig e eigenschappen -zi jkome ni nhoofdstu kX no g naderaa nd e orde -beschikt ,di ehe m instaa tstelle n desi ­ tuatie innerlijkmeeste r teworden .He t isno gee nweini gaan ­ gevochtenaxioma ,da td emensc hondergeschik t isaa nhe tbe ­ drijfe ndaa rvoeg tme nzic hnaar .Zelde nechte ri sd everhou ­ dingech tgoe de ni she tgezinsleve n erbijgebaat .He tblijf t demi no fmee rheimelijk ewensc hde r jongere generatie omme t hetintrouwe nt ebreken . 180. Menvoeg tzich ,omda tme n inhe tbewustzij n leeft,da the t nietander skan .Vóó ralle s staatn u eenmaalal svolstrek t ge"bod ,da the tbedrij fnie tgedeel dma gworden ,e nzoowe l economischal s inzeke ropzich tsociaa lzo uda ti nd egroo - temeerderhei d dergevalle n eenongezonde n toestandschep ­ pen .O pmi no fmee rslinksch ewijz emoe tdaarvoo rhe twet ­ telijke erfrechtontdoke nworde ne nd e jongere zoonse ndoch ­ terszij ndaa rd edup eva ndoo rhe tberucht e wteekenenvoo r afstand".D emeest e bedrijvenligge ndich tbi jd egren sva n hetbestaansminimu m enmaagdelijk e ontginbare grondvoo rhe t beginnenva nnieuw ebedrijve n ise rvrijwe lnie tmeer .Uit ­ eindelijk schuiltd e oorzaakthan s dusi nhe tgebre kaa nle ­ vensruimte;d eagrarisch e overbevolkingword tbeweze ndoo r densterke nbevolkingsdruk .Da tdez e alsfacto r ind eplaat s isgetrede nva nd eoud eerfzede ,word tbeweze n doord esplit ­ singenva ngroot ebedrijven ,di eme tnam e inLemsel onoga l eenszij nvoorgekomen ,doc hthan swee rvrijwe lee neind ege ­ nomenhebben .D e.zede 'va nhe tintrouwe nheef tva ndeze nnieu ­ wenfacto rwelhaas tno gee nversterkin gondergaan . Ind ezwangerschaps -e nd ezuigelingenzor g isd elaatst e tientallen jarenzee rvee lverbeterin ggekomen ,zoowe ldan k zijd ewijkverplegin ge nd e consultatiebureauxal s doorhe t landbouwhuishoudonderwijs. Bijgeloovigevolksgebruike n inkleedin g envoedin gbi jzwan ­ gerschap zijngehee lverdwenen .Zonde rvee ltegenstan dvolg t mend eaanwijzinge nva n doktere nwijkverpleegste r op.Spe ­ ciaali nRossu mloop t demoedercursu s vanwegehe tWit-G-el e Kruis goed.Abortus-provocatu skom tnie tvoor . Bijd ezuigelingenzor gmoete nd ewijkzuster sno gv/e leen s denconservatieve n invloed dergrootmoeder s tegengaan,he t meesti nd eparochie sSaasvel d enWeerselo .I nRossu mdaaren -

1.Me nzi e dezee rinstructiev e vergelijking bij:Dr.J.Wartha : DerAgrarkredit ,Innsbruck ,1936 ?"bl.1 2e.V. , tusschende n sociaal-economischentoestan dva ndi e gedeeltenva nTirol , waarhe t oudeboerenerfrech theerscht ,e ndie nva nd ege ­ deelten,waa rhe tburgerlijk e erfrechtword t toegepast;d e eerstewinne nhe tverre . 181. tegen isb.v .d e speenpractisc hverdwenen .D e lagekinder ­ sterfte "bewijst,da tWeersel ovoo ree nplattelandsgemeen ­ teee ngunsti gfiguu rslaat .Da t iswe lvoora lt edanke naa n de consultatiebureaus,waa r drukgebrui kva n gemaaktwordt . Peraut o ofwage nkome nd evrouwe ndaarvoo rui td everst e uithoekende r"buurtschappe nnaa rhe tparochiehui s ofwaa r andersd ekinderart sui tHengel o zittinghoudt .

De opvoeding derkindere nmoe t inee nbijzonde rlich tgezie n worden.Wannee rme ne rvolgen s degeldend e definitie onder verstaat "hetinwerke nva nall e doelbewuste enonwillekeuri ­ gemaatregele n en invloeden opd egeestelijk e enlichamelij ­ ke ontwikkeling derkindere n totzelfstandigheid" ,da nzo u daar ind eWeerselosch e boerengezinnen slechts toto pbeperk ­ tehoogt e sprakeva nkunne nzijn .Me nka ndez egezinsopvoe ­ dingpa sbegrijpen ,al sme nhaa rzie tal sopvoedin gde rkin - derento tli dde rmaagscha p ento tdeelgenoo t inhe tbedrijf . Omzo o tezegge ntel td emensc hminsten sto taa nzij ntweed e levenshelftveelee ral sli dde rfamiliegemeenscha p danal sen ­ keling.

Hetgaa te rn uo mhe tkin da ldi e gedragsregels ennorme nbi j tebrengen ,di e tengrondsla gligge naa nd eonderling everhou ­ dingeni nd efamili e enhaa rplaat si nd ebuurschap .D etradi - tioneele zedebepaal t dezeregel s ennorme n toti nonderdeele n nauwkeurig.Da ttraditioneel e elementverklaar t deninvloe d dergrootmoeders ,bi jwi e dezed ehe tkrachtigst evoortleeft , nogafgezie nva nde nfactor ,da td emoeder sVaa k grootendeels doord ehuishoudin g enhe tbedrij f inbesla ggenome nzijn .Denk ­ wijzen,waardemaatstaven ,gevoelsschakeeringen ,d erangord eva n betrekkingene nverplichtingen ,d efijn enuance s dergebarentaal , devorme nva nwellevend -e nwelvoeglijkheid ,korto m degeheel e levensstijl• *word t ingeprente nto tee nin -

1.Zi ebl .80 . 2.Hie r ishe tbegri p "maagschap"gekozen ,om .d egewichtig ere ­ latie,aa nt egeve nme td ewijdvertakt e familie,doc hd een ­ gerefamili e opd eeige nboerderi jblijf td ekern . 3.Zi ehiervoo rb.v. :Ja nJans :Volkscultuu r enbouwkunst ,1938 , bl. 8e.v . 182. nerlijk"bezi tgemaakt ,zonde rda td emogelijkhei d totee n zelfstandig oordeelword t gewekt.D e inheemscheboere nzou ­ dennooi t zooster k datfijn e gevoelvoo rhe teigen e en dieafgeslotenhei dnaa r"buite nvertoonen ,wannee r zijnie t het"bese fhadde nee nkostbaa r innerlijkbezi tt ekoesteren , dathu nme t denpaplepe li singegoten . Daarnaast staatd eopvoedin gto tmedewerker s inhe tbedrijf ; spelenderwijsmoe the tkin d ditdoo r endoo rleere nkennen . Inhe tfamilial ebedrij f vindthe tkin d zijnnatuurlijk e plaatse nd eveelzijdighei d ervanmaak tweini g opzettelijke compensatie inde nvor mva nhe tspe lnoodig .No gsteed si s heti nweze n zooal sMeeste rHeuve lhe tvoo rde nAchterhoe k vanee ndriekwar t eeuwteru gbeschrijf t ,waa rschie ro p iederebladzijd e deeenhei dva nboerderi je nopvoedin gaa n hetlich ttreedt .D e tegenwoordige tijd isallee n zakelij­ kergeworde ne nlaa tvoo rd efantasi eminde r plaats- di e wordt tegelijkme t denwoeste n grond end e oudehuize nver ­ drongen.He tbedrij f isthan s eene na lrealiteit ,waarmed e de jeugdva nkindsbee n afopgroeit ,j awaa r zijeigenlij k in groeit.Daa rschuil the tgehei mva nd eonmiskenbar ewaarheid : walsboe rmoe t jegebore nzijn" . De opvoedingn u isero pgerich t omterughoudendhei d tenaan ­ zienva nd epersoonlijk e gevoelens engedachte naa nt ekwee ­ ken,alsmed ebereidhei d omzic ht evoege n inhe tgrooter ever ­ band derfamilie -e nbuurtgemeenschap . Hierblijkt ,da t deopvoedin g paste nvoll e duidelijkka nwor ­ den,wannee rzi jgezie nword t inverban dme the tgroepskarak - ter,omda timmer s deeigenschappen ,di e ind ebevolkin gleven , ookmi n ofmee rbewus t opd e jongere generatieworde noverge ­ plant. Wanneer eenmaal detre kva nbereidhei d omzic ht erichte nnaa r de gemeenschap ingangheef tgevonde n- misschie ni she t juiste omt ezeggen ,da td edran g tot individueele ontwikkelingo p denachtergron d wordtgedronge n -gaa the tvoorbeel dva noude ­ rene nhe tgedra gva nd eander ekindere n eengroot ero lspele n

1.H.W.Heuvel :Oud-Achterhoeksc hBoerenleven ,2d edr. ,1928 , passim. 183. Het ligtvoo rd ehand ,da tdaarmed e eengroo t deelva nd e doerbewustheid ind eopvoedin gka nvervallen .I nhe t"bij ­ zonderd einvloe dva nander ekindere nmoe t ind egewoon ­ lijk grooteWeerselosch egezinne nnie tonderscha tworden . Zoohaal td esocioloo gSoroki n eenbro naan ,volgen swel ­ kebi jstadskindere n de"beïnvloedin gdoo rd e oudersslecht s anderhalfmaa lzo o grooti sal s die doorander ekinderen ,tege n "bijnatwinti gmaa lzo ogroo tal sdi edoo r onderwijzers.Al ­ gemeenwer dmi j"bevestigd ,da td ekindere nui tgroot ege ­ zinnenhe taardigst e zijn:"di evoede nelkaa rop" ,terwij l kinderenui teenkindsgezinne n ennakomertje s hetvervelend ­ stezijn :lastig ,verwen d enegoïst .D e groote gezinnen zijndu see ngunstig e factorvoo r dekinderopvoedin g in Weerselo. Inhe tvoorgaand ewa she tmij nbedoelin g omd e plaatselijke paedagogische opvattingen tedoe nbegrijpen ,nie to md eop ­ voeding teidealiseeren .Natuurlij k bezit zijschaduwkante n ensom s ernstige.Zooal sd elichamelijk e ontwikkeling op sommige puntentekorte nvertoont ,zo oheef t ockd egeeste ­ lijke ontwikkeling eenzeker e starheid enee ngebre kaa n zelfstandigheid enoorspronkelijkheid .Di t isuiteraar dhe t sterkst,wannee r degrootmoede r eenoverwegende n invloed heeft;he tloop t evenwijdigme t degezinsverhoudingen ,zoo ­ dat demoeder s inRossu me nDeurninge nwee rwa tbete rto t hunrech tkome nda n ind eander e parochies.Stelli g isd e geestwa tfrissche r envoortvarender ,al sd eopvoedin g in handen isva nd e ouders,doc hhe tvoorbeel d end eonopzet ­ telijke opvoedingblijve n opde nvoorgron d staan;aa nd e eigenlijke paedagogiekom tme nnie t toe.Karaktervormin g wordtno gnie tal s doeli nzichzel fnagestreef d end ezelf ­ standige persoonlijkheidva nhe tkin dka n zichnie tvoldoen ­ de ontwikkelen.Me tmoeilijk e ofachterlijk ekindere nwee t men eigenlijkgee nraa d enme n laathe topgroeie ndaarva n hoofdzakelijko pzij nbeloop .

1.P.Soroki nan d G.C.Zimmerman:Principle s ofRural-Urba n Sociology,Ne wYork ,1929 ,bl.333 . 184. Tochheef tWeersel o eenduidelijk evoorspron g opee ngemeen ­ teal sMarkelo .Hiervoo r zijntwe e oorzakenaa n tevoeren . Vooreerst isd einvloe d dergeestelijkhei do pd e opvoeding veelgroote r inhe tRoomsch-Katholiek eWeerselo ,waardoo r "beterebegrippe nvaa klang s dienwe g ind egezinne nkomen . Enda nhebbe nd elater ehuwelijke ni nWeersel o eeneigen ­ aardiggevolg .He tkom t ernl .vee lminde rvoo rda n inMarke - lo,da td e oudegenerati e nog inleve n is,al sd ekleinkin ­ derenopgroeien .D egemiddeld e levensduur ise rimmer sno g geen6 0 jaare nd egemiddeld ehuwelijksleeftij dbi jd eboe ­ renrui m 33 jaarJWaa r inMarkel o de opvoedinghee lvaa k zaakde rgrootmoede r is,kom tdi t inWeersel ovee lminde r voore ndaarme e isvoo rlaatstgenoemd e gemeente eenconserva ­ tieve invloedverzwakt .

Eenblijvend e remvoo r de opvoeding dunktmi jhe talgemeen e gebrekaa nhuiselijk e gezelligheid.Va ndinge nal smaaltij ­ dene nverjaardage nmaak tme nweini gwerk .E nhe tspeelgoe d voord eklein ekindere n ismeesta lv/e lhee lschaarsc ho pd e boerderij. Wathie rove rd e opvoedingbi jd eboere n gezegd is,geld t inzéker emat e ookvoo r dearbeider s end emiddenstanders ,di e immersbijn asteed sva nboerenafkoms t zijn.Bi jhe nontbreek t echterd esterk e opvoedende factorva nhe tfamiliebedrijf , waarinhe tkin d zijnfuncti eheeft ,zooda tal she twar e één derbeid e pijlersva nd e landelijke opvoeding isweggevallen . Hetlig tdu svoo rd ehand ,da td eopvoedin g erminde rhech t gebonden isaa novergeleverd e vormen.Naa rdi emat ekom the t individueele elementsterke rnaa rvoren . De schoolvoltooi t deopvoedin g opd e punten,waa r dehuise ­ lijke opvoeding tekortschiet ,me tnam e inbeleefdhei d tegen­ overvreemde n (d.z.niet-buurtgenooten) ,i nordelijkheid ,i n waardeering voorkennis, i nhe tbijzonde rva nd egeloofsleer . Ind ebuurtschappen ,waa r decathechismu sno gmaa rkor tgele ­ deno pd eschole ni singevoerd ,i sd e godsdienstkennis dervol ­ wassenenveela lno ggebrekkig .He thang tnatuurlij kvrijwe lge ­ heelva nd e persoonlijke eigenschappenva nhe tonderwijzend e 1.85. personeelaf ,ho e diephu ninvloe d opd ekindere ngaat .He t komtmi jechte rvoor ,da ti nWeersel ohu naandee lvri jwa t grooteri sda ni nd ehierbove naangehaald e verhouding"bi j Sorokin. Hetkin d"blijf tee nondergeschikt e plaats inhe tgezi nin ­ nemen,wannee rhe tmeewerk ti nhe teige n"bedrij fe nzelfs , wanneerhe ti nloondiens tbuitenshui swerkt .I nda tgeva l wordthe tloo nno gvri jalgemee n inzij ngehee lthui safge ­ dragen.Zelf smeerderjarig e "boerenzoons,di eal sinwonend e knecht elderswerken ,krijge nallee nwa tzakgel dva nhu nou ­ ders.Vaa khebbe ndeze nda nechte ro pzij nnaa m eenspaarbank ­ boekje bijd eboerenleenbank ,waaro phe tloo nword tbijge ­ schreven,zooda thi jka nspare nvoo rzij neventueel ehuwelijk . Bijd edochter s gaathe tevenzoo . Bijfabrieksarbeider sword tvaa k gebruik gemaaktva nd espaar » gelegenheid derfabrieken ,terwij lhe toverig e thuisword taf ­ gedragen.Me the toude rworde n stijgtallee nhe tzakgeld ,da t zijva nthui skrijgen .He tkom t echterbijn ano gnie tizsoor , datd e jongerearbeider shu nloo nzel fbehoude n enthui skost - geldbetalen .E nd emeeste n zijnnie tzelfstandi g genoego m verstandig tekunne nsparen . Weli she tgebruikelijk ,da the tgefingeerd e loone nkostgel d vaninwonend ekinderen ,di ei nhe t eigenbedrij fmeewerken ,bi j boedelscheidingworde nverrekend . • Het aantalonvolwaardig e kinderen isnie t zoo groot,dat-voo r debehandelin gdaarva nalgemeen eregel sgelden .Allee ni n Duiderkome nhereditair e zenuwziekte enzwakzinnighei dnoga l eensvoor ,hetgee nka nsamenhange nme td ezeker emat eva nin - 'teelt,di edaa r heerscht.Ui tfamiliesolidaritei tblijve n zij deeluitmake nva nhe tgezin ,doc hd efamilietrot smaak twe l eens, datme n deonvolwaardighei dmoeilij kka nerkennen ,me tnam e achterlijkheid.He t gezini smeesta lnie t instaa tto tbijzon ­ dereverzorging .Daarvoo rheef tme nhe tme t hetbedrij f end e vele anderekindere n tedru ke ndaarvoo r staand ehande noo k verkeerd.Da nka nhe tkin d thuisverwaarloos dworden ,doc h volstrektnie tui tafkeer .Integendeel ,me n ise reerde rt e 186. zachtzinnig tegene nbehandel the tme tgedul d enzelf sme t eenzeker e teederheid.D ewijze ,waaro phe tgebre k inhe t gezinword t opgevangen,verdien tsom sbewondering .He tbe ­ treffendekin dword t zooveelmogelij k ontziene nzij nge ­ dragvergoelijkt ,zoolaa g deouder sleven . Hetafstaa nva nee nkin dvoo rgestichtsopvoedin g valtd e menschenwe lmoeilijk ,a lza lme ne rzic hi nde nrege lnie t tegenverzette n -vooral ,wannee rd egeestelijk ee rzic h meebemoeit .Maa rme nheef thé tidee ,da the tkin dhe tthui s goedheeft ,e nda the tdoo rheimwe e gekweld zalworde n ind e vreemde omgeving.Oo kzie tme ne rwe ltege no pd eonvolwaar ­ digheid "opstraa tt ebrengen" .Me nlaa the nno gwe lnaa rd e schoolvoo rbuitengewoo n onderwijsi nOldenzaa lgaan ;da n kunnen dekindere nn aschooltij d thuiskome ne nblijve nzi j inde nfamiliekring .Doc hverde rva nhui s doetme nhe nliefs t alleen,al she tvolstrek tnie tander skan .

Uit debesprekin gva nd e gezinsverhoudingen heeftme na ld e conclusiekunne ntrekken ,da td eoude nva ndage nsteed sbi j éénhunne rkindere n inwonen.Mochte nzi j- wa tzee r zeldzaam is -kinderloo sblijven ,da nkunne nzi jgewoo no pd eboerde ­ rijblijve nwonen, totda tzi jhulpbehoeven d worden,i nwel k gevalhe tal sfamilieplich t geldthe no pt enemen .E rbestaa t geentre kva n oudemensche nnaa rd edorpen ;daaro mblijve n #dezezo oklein .He tzo uee nschand e zijn,al sd efamili ed e oudeluinie topna me ndez e opee noudeliedentehui szoude n zijnaangewezen .Zelf si nd eTwentsch estede ndateere ndez e uitde nallerjongste ntijd ,voo rzoove rzi jnie tal sarmen ­ huizenbeschouw dmoete nworden .Aa nhe t Sint-Jozefsgesticht teWeersel o isoo kee ntehui svoo roude nva ndage nverbonden , dochfeitelij kkom the tallee ni naanmerkin gvoo rarmlastigen , diekin dnoc hkraa i ind ewerel dbezitten .I n194 3werde ndaa r intotaa ldri e oudjesverzorgd v waarvanslecht séé nui td ege ­ meenteWeerselo .Daarui tblijkt ,da tonde rd éarbeidersbevol ­ kingd etoestan d end eopvattinge nweini gander szij nda nbi j deboeren .Voo r overheid enker k isd everzorgin g derbejaar ­ dendu sgee nernsti gprobleem ;o pd eschaduwkante nvoo rhe tge ­ zinslevenwer d echterreed sgewezen . 187. In iedergeva lformee le nvaa k ookpractisc h trekkend eoude - luizic hnie tui the t"boeren -o fambachtsbedrij fterug ,som s zelfsniet ,al sallee nd eoud eweduw e achterblijft.D efinan - ciêeleverhoudin gregel tzic hda nvanzelf ,omda td esamenwo ­ ningsteed sal s één gezinbeschouw d blijft.We lword tvaa k reedsbi jleve nde rouder sd eboedelscheidin g totstan dge ­ bracht,teneind e deongedeeldhei dva nhe tbedrij f teverzeke ­ rendoo rhe tgeza gde rouder s eno md esuccessie-rechte n zoo­ veelmogelij k teontgaan .Dez eboedelscheidin g geschiedtda n inde nvor meene rkoopacte ,omda tee nschenkingsact ewee rt e duurwordt . Reedsenkel emale ni she toud eboerenerfrech taangeroerd .He t bleekdaarbi jreeds ,da the tbedrij fvrijwe lsteed s ongedeeld opde noudste nzoo no fbi jontstenteni s daarvano pd e oudste dochteroverging .O mn udeze nnie tt ezwaa r tebelaste ndoo r devel ezuster s enbroers ,worde nd euitkeeringe n infeit e veelt elaa ggehouden ,derhalv e instrij dme the tBurgerlij k Wetboek.Daa rstaa tda nal stegenprestati e tegenover,da td e ongehuwdebroer s enzuster s steedshe trech tbehoude n ophu n "plaatsbi jde nhaard" ,hetgee nmoeilij k ingeldswaard e isui t tedrukken ,omda tdaarbi jpsychisch efactore n inhe tspe lzijn . De.jongere nmoete nda nmaa rzien ,da tzi jergen sbi jintrouwen , dochvaa kgeluk tda tnie t enhie rlig td everklarin gva nhe t hooge aantalongehuwde n onderd eboerenbevolkin g ind egemeent e, Vroegerwer dme nhe tgemakkelij k eens,omda td ekindere nzic h schikten inhe tbelan gva nhe tbedrij f end ebuurscha phe tee n schande zouvinden ,al s één hunnerzij nvoll e erfdeelzo uop - eischen.Volgen s Josephine vanAnroo ykwa m daarno gbij ,da t hetmeedeele n ind eerfeni s doord eR.K .ker kd emenschë nerto e brachtd ewaard eva nd eboerderi jvee lt e laagt etaxeere n o Definancieel eoffervaardighei dwa svroege rwe ld ezwakk ezijd e ind egeloofsijve rde rTwenten .I n 'sschrijfster s tijd scheen

1.Zi ebl.73 :67 $de rgezinshoofde n islandbouwer ,doc hslecht s 44$de rhuwend emanne n (1930- 1940). 2.D rJos,va nAnrooy :D e oude gewoontenbi jonz eTwentsch eboe ­ ren,Amsterdam ,1916 ,bl .33/4 . 188. het"boerener fr ech ta ft enemen, doc hd e jongerehoere nzage n hetgevaar ,da tdoo rwettelijk e vererving deboerenplaat son ­ derde nhame r zoukome n eni nhande n derfabrikante n zouover ­ gaan,zooda t zijzic hschra pzette no mhe t ouderech tt ehand ­ haven .Daarbi jkwame nhu nhe teindige nva nd eontginningsmo - gelijkhedene nd eeconomisch e bezwarenva nee nverder esplit ­ singde rbedrijve nmettertij d tehulp . Tegenwoordig isdaa rd emoeilijkhei d bijgekomen,da tvoo rd e successierechten deverkoopswaard e alsmaatsta fword tgenomen , terwijldez e thansdoo rde nbevolkingsdru kve rbove n dege ­ bruikswaardeui t isgestegen .He tkom tn uvoor ,da tieman dvoo r / 60.000.-successie-belastin gmoe tbetalen ,terwij lhi jmaa r f 15*000.-aa nuitkeerin g heeftgenoten .He tspreek tvanzelf , datdi td eneigin g totwettelijk e deelingbi jdez e jongeren moetaanwakkeren .Me ntref tnoga leen s ongehuwde eigenerfden boven6 0 jaaraan ,ee nbewijs ,da tme n demoeilijkhede nnie t totee nbevredigend e oplossingheef tkunne nbrengen . Eenminderhei d onderd e jongerengaa tove rnaa rde nwinkelstand , hetambach t ofde noverheidsdienst .I nda tgeva lka nhu nerfdee l grootendeels bestaanui thu nopleiding ,b.v .ee nambachtsschool , alsmede denoodig e inventaris engereedschappen .Slecht sbetrek ­ kelijkweinige nkieze n de eervolle,doc hkostbar e opleidingto t geestelijke,zooda tTwent enie tgehee l ind eeige nbehoeft eaa n E.K.geestelijke nka nvoorzien .Bi jkleiner eboere nvind twe l overgangnaa r denarbeidersstan d plaats,doc heigenlij k geldt datal see nsocial e degradatie,zooda t dieovergan g tothe ton ­ vermijdelijkebeperk tblijft . Uitd emigratiecijfer s bleeko ,da tee nklei ndee lde rbevolkm , wegtrektnaa r elders.D emiddenstan d groeitnie tbijzonde rster ] aan,evenmi nal sd eboerenstan d ,zooda the tbevolkingsover ­ schotmeerendeel s arbeiderword te nzic hi nnormal e tijdennaa r deindustri ericht . Sinds192 0blee fhe tbevolkingsoverscho t tot192 5gehee lbinne n degemeente ;daarn ato t193 0voo r 87$;daarn ato t193 5voo r76 $

1.Idem ,bl . 45/7 2.Zi ebl.78/8 0 3.Zi evoo rbeid e groepenhoofdstu kVII , 189. daarnato t194 0voo r 59$.Ee nregelmatig e dalingderhalve . Ditverschijnse l gevoegdhi jhe tdalend e geboortecijferdoe t debevolkin gsteed slangzame r toenemen.Voo rd e overwegend agrarische gemeenteWeersel overtoon t deze tendentie eenon - miskenbarensamenhan gme td evestigingsmogelijkhede ni nde n landbouw. Methe t toenemenva nd emobilitei tde rbevolkin gword the t probleemvoo rd e overigeno mo phe touderlijk ebedrij ft e blijvengeringer ,temeer ,wannee rhe tgewoont e blijft,da t eendee lde rkindere nnie t trouwt.D esamenhan g inhe tgezi n wordt dusnie tverbroken; ,he tblijf td ebasi s dersamenleving . Bijfabrieksarbeider sspeel thet .bezi tee nvee lgeringer e rol bijvererving .Nie tallee n is.he tvee lkleiner ,he ti soo k geenbedrijfskapitaa le ndu si se rnie tzoo' nbezwaa ro mhe t bijverervin gt everdéelen .Daa rdoe nzic hdu sd evoo r de.boe ­ rengeschetst emoeilijkhede n invee lminder emat evoor . De samenhoorigheid vanhe tgezi nblijk twe lhe tsterkst eui t hetvoo relkaa r inspringenbi jnoodgevallen .Da tgebo d geldt reedsvoo r degrooter efamilie ;hoevee lt esterke rdu svoo rd e ledenva n ééngezin .Hie rka nme ngerus tva nonvoorwaardelij - kenbijstan d sprekenbi jall e groepen derbevolking . De gezinssamenhoorigheidword tdoorkruis t doordi eva nd e sexe-e ngeneratiegenooten ,hetgee n totuitin gkomt ,wannee r degezinslede n inaanrakin gkome nme t debuitenwereld :buur - schap,kerk ,school ,vermaaksleven ,organisatie .N ui si na l dezegevalle nhe tgezi n opgelost inenkelinge n enza ldu sd e bandva nsex e engenerati enauwe rbinden .I nhe t openbarele ­ venzij nd esexe ngehee lgescheiden ;bi jbruilof t enbegrafe ­ nis,i nd eker ke no pee nfeestavon d zittend emanne nsteed s inee ngroe pbi jelkaa re ndu sd evrouwe nook .Da tzij nim ­ mersd egelegenhede n totontmoeting ,waaro pme nui t deafzon ­ deringva n deboerderi jtreedt ;da nwi ld enieuwsgierighei d bevredigdworde ne ndi e isbi jd etwe e geslachtenuiteraar d verschillend gericht.O fme nal sgezi no fal sleeftijdsgroe p terkerk e gaat,hang ta fva nbijkomstig e omstandigheden,zoo - alsd eafstan d enhe tvervoermiddel .Gaa tme nme t paard enwa ­ gen,o fmoe tme nve rt evoet ,da nvertrek tme nmeesta lgezins - 190. gewijs- som sallee nd e ouderenme t de jcngekinderen .Ont ­ moetme nonderwe gander e kerkgangers,da nkom t geleidelijk degroepeerin gna& rgeslach te n leeftijd totstand «G-aa t menpèi *fiet s;da nka nme nallee nvertrekke ne nlang svrien ­ deno fvriendinne nrijden « Datalle s zegto pzichzel fweini g overd egezinssamenhoorigheid . Eenzuiverde rmaatsta f geeftd emate ,waari naanrakin gme t debuitenwerel d gezochtwordt ,me tnam e demat eva nuithui ­ zigheid 'savonds « Hiermoe tonderschei d gemaaktworde nnaa r deplaat s deronderscheide n ledeni nhe tgezin .Kindere ne n gehuwdenzij n 'savond snatuurlij k sterkaa nhui sgebonden ; zijvorme nhe thuiselijk e deelva nhe t gezine ndu s isbi j hend esamenhoorighei dhe t sterkste.D emeest e getrouwdeman ­ nenkome nallee n 'sZondag sn ad emi s inee ncafé ;getrouwd e vrouwenbijn anooit .Schoolkindere n spelenoverda gnatuurlij k metbuurkinderen ,doc h 'savond szij nzi jthuis ,a lgaa nzi j meestalt elaa tnaa rbed . Vanuithuizighei d kanme n eigenlijk alleenbi jd e ongehuwden boven1 6- 1 8 jaarspreken ,da tzij ndu s de jongeluiva nbei ­ derleikunn e end eouder e inwonende ongehuwdevolwassenen . Vooralbi jd e jongereni sd euitgaansneigin g zoowelbi jbeere n als'bi jarbeider s sterk toegenomen;d eZondagsch edansavon d in Oldenzaal isde nlaatste n tijdhaas t eenrage ,zooda tme tmede . werkingva n degeestelijkhei dplaatselijk e dansclubszij nopge ­ richto mdez eneigin g opt evangen .Terwij lvroege rd evermaak . lustzic hallee nuitvierd e opd e driedaagsche kermis en zi.c-h daarwe l eensi nbachantisch e ofagressiev e excessenontlaadd e iszi jn u gelijkmatiger overhe tgeheel e jaarverdeeld ,zcoda t excessenbijn anie tmee rvoorkomen ,doc hd eondermijnend e in­ vloed opde ngezinsban d veelsloopende r isgeworden .O pd e door-de-weekscheavonde nzij nd e jongerennoga leen sva nhui s voorhe tw-kelijksch ekaartavondj e inee ncafé ,voo rde nland - bouw-cursus ofvoo ree nvereenigingsavond .Da tbepaal tzic hg e woonlijk totde nwinter ,omda tme n 'szomer smeesta l 'savond s telan g doorwerkt omno gui t tekunne ngaan ;he t isda noo kw e vroegdag « 191. Hetspreek tdu svanzelf ,da tdez e groepmensche nwa tlosse r inhe t gezinsverband staate nda the tstreve nnaa remancipa ­ tie der jongere generatie ereenige nva t opka nkrijgen . Tegenoverdez e ontbindende tendentie staat,da td euithui ­ zigheidva nhe tgezinshoof d isafgenomen .Vroege rwa shi j ernoga leen so puit :jagen ,paardenhandel ,marktbezoek, ,enz . enda nlie thi jee ngroo tdee lva nhe tbedrij f aand evrou w over.N udi trationeele rbewerkin g eischt,ka nhi jzic hdi e weeldenie tmee rveroorloven ,hetgee nd egezinsban d tengoe - de isgekomen . Dichtbij-d e groote plaatsen,du s inHasselo ,Deumingen , Lemseloe nRossum ,zij nd eontbindingsverschijnsele nnatuur ­ lijkhe tsterkst ,doc hove rd e gemeente als geheelka nme n zeggen,da the tontkiemend e generatiegevoel enindividualis ­ me degezinssamenhoorighei dno gweini gaangetas thebben . Inhe tbijzonde rbi jd eboere nka nd esamenhoorighei d inhe t gezinsleven somsbijn aziekelij kworden .Allee ni nhe teige n huis gevoeltme nzic hvertrouwd .Ui tlogeere n gaankom t haast nietvoor ;wannee rme nbuitenshui s overnacht,zoude nd eander e menschendenken ,da tme nhe t thuisnie tgoe d genoegheeft .Bi j verblijf elders,b.v .i nmilitaire n dienst,word tme nweldr a gekweld doorheimwee .E nda tgevoe lrich t zichvoora lo p"onz e volk",d.i .d eeige nfamilie .Steed s ishe t gezinsolidair ;d e geringe ontwikkelingva nhe t individualitéitsgevoeltemper t scherpewrijvinge n ofbotsingen .Bovendie nword td eeenhei d vanhe t gezinslevenvoortduren d ondersteund doordi eva nhe t bedrijfsleven opd eboerderijr -Lieve rda nzij nkrachte n ind e wijdewerel d tebeproeven ,blijf t deongetrouwd e jongerezij n rechtmatige plaatsaa nde nhaar d innemen.Twent e isgee nlan d van pioniers;he t levert geenmensche nvoo r Indiëo fvoo rd e koopvaardij.He t levertmenschen ,di ehu nkrach tvinde n ind e vasthoudendheid aand egezinsgemeenschap ,aa nde nvoorvader ­ lijkengron d enaa nd eingeworteld e zede.Worde ndez everbro ­ ken,zooal sbi jee ndee lde rfabrieksbevolking ,da nontstaa t eenontwortel d slagmensche nme t eenlaa gontwikkelingspeil , alszi je rzic hnie tui teige nkrach tbove nui trôeten t ewer ­ ken. 192. B.D efamilie . Defamiliebetrekkin g strektzic hzee rve rui t enstaa t ïnSestalgelij kme taantrekking » Bijbruilofte n enbegra ­ fenissengeef tme nzic hbi jd eplaatsin gde rgaste nzee r nauwkeurigrekenscha pva n dengraa dva nverwantschap . Iedereen ind ebuurtscha p isnie tallee nprecie s opd e hoogte,va nzij neige nmaagschap ,maa r ook,ho edi eva n debure ni nelkaa rzit *Vel ebuurtgenooten"beschouwe n zichal sfamili eva nelkaar ,omda te ri nd evert e eeno f anderevor mva nverwantscha pbestaat .Ee nschoolhoof dte r plaatse geraakte invuur ,toe nbleek ,da tmij nvrou waf ­ stamdeva n eenerve ,waarme ezij nvoorouder s ind e18d e eeuwverwantscha phadden. ' Sommigewijdvertakt e enwelvarend e familieshebbe nee n vrijgroote nplaatselijke n invloedkunne nverwerven ,het ­ geenzic hui t ind evooraanstaand e plaatshare rvertegen ­ woordigers inhe topenbar e leven« Wanneerbeken d is,va n welk erve defamili e oorspronkelijk afkomstig is,word t ditdoo rd egeheel efamili e ineer egehouden .Me nheef t belangstellingvoo rstamboome ne nlaa tdi esom sdoo r des­ kundigenopzettelij knazoeken « Ikhe bnie tkunne nmerken , datme nzic hnauwe rverknoch tvoel tme tfamili eva nvaders ­ zijde danme tdi eva nmoederszijde *

Hetsterk everwantschapsgevoe lui t zichoo k inde nbijstan d aanverwijderd e familieledenbi jtegensla g ofbi jzor gvoo r bejaarden.Wannee r echteree nfamilieli d dooreige nschul d inhe tmoera si sgeraakt ,za lme nzic hnie tverplich tach ­ tenhe mfinanciee l tehelpen .Oo k isme nminde rfijngevoe ­ ligvoo rdien sgoede nnaa mda nvoo rdie nde reige nhuisge - nooten. Desterkt eva nde nfamiliezi nka noo kblijke nui the tbe ­ staanva nfamilieveeten .Stelli gzij ndez eminde rtalrij k enminde rlangduri gda nvroeger ,doc hzi jkome noo kthan s nogvoor ,vaa ko mnietig e oorzaken,terwij ltoc hd eTwente n geenfanatie kkarakte rhebben . 193. Bijde nmiddenstan d speeltd eklandizi e eenro l"bi jd ehand ­ havingva nhe tfamiliegevoel .Me t detoenemend emobilitei t derbevolkin gneem t defamilieban d natuurlijk af,daa rd eaf ­ standnie twórd topgeheve ndoo rd everbeterd e verkeersmidde­ len.Som szij nd eweggetrokke n familieleden inee nandersge - aarde streekbeland ,som si nee nander e sociale groep,zoo ­ dateenig evervreemdin g onvermijdelijk is.Bi jd earbeiders ­ bevolking isdez emobilitei the tsterks t enderhalv e hetfa ­ miliegevoelnaa rverhoudin g zwakker.Hetzelfd e geldtvoo rda t deelde rbevolking ,da tzelv eva n elders afkomstig.is.I nd e oorlogsjarenhebbe nvel everwijderd e familieledenva nboere n terplaats ewee ree nversterkte nfamiliezi n tentoongesprei d end ebande nwee rnauwe raangehaald ,doc hdez edierbaarhei d isnie t geheelbelangeloo s geweest enmoe tal s eenvoorbij ­ gaandverschijnse lbeschouw dworden .

C.D ebuurtgemeenschap . Debuurscha p isvoortgekome nui td eoud emark ee nberus t duso pgeografisch e basis.I nDuide rword t dezeban dver ­ sterktdoo rd everwantschap ;ee ngroo tdee ldeze rbuurscha p ismi n ofmee rverwijder d familie vanelkander .D egeogra ­ fischebasi sword tbeweze ndoo rhe tfeit ,da td eaar de n volgorde derburenplichte n iniede rafzonderlij k gevaluit ­ sluitendbepaal dword t doord eliggin g derwoningen ,terwij l iederhui sbinne nd e grenzenli dis . Tegenwoordig isd e onderscheiding ingewaard e ervene nkater ­ stedenvervalle ne ngeld tieder ebewone ral svolwaardi gli d vand ebuurschap .Onderschei dnaa rran ge nstan dword tnie t gemaakt.Wannee rzic hva nbuitena f eennieuw e bewoneri nd e buurschapvestigt ,word thi ji nd e gemeenschap opgenomen,zoo ­ drahi jn ahe tbetrekke nva nzij nwonin g debure n ophe t"na - obermaol"uitnoodigt .Iemand ,di e datnalaa t -ook ,indie nhi j eenvreemdelin g is,b.v .ee nambtenaa rui tHollan d -beleedig t „eigenlijkd ebuurscha p enka nnie t opwelwillendhei d rekenen.

1.E rzi jaa nherinnerd ,da the twoor d isafgelei dva n"boer - schap"e ndu seigenlij k zonder tbehoort ;he twoor d "buurt­ schap"gebrui k ikderhalv eallee n inadministratieve n zin. Dit "naobermaol" isee ntraditioneele ,eenigszin sfeestelij ­ ke plechtigheid,di ea& n vaste regela isgebonden. »D egaste n bestaanui td evij f ofze sbure nva neike nkant ,d.w.z » bet gezinshoofdme tzij nvrouw .

m Denaast e l^x^n, aas.weerskante n zijnd e "noodnaobers;, di e dus ingeva lva nnoo dhul pverleenen ,b.v .bi jgeboorte ,ziek ­ te,overlijden ,brand .Zi jhelpe nbi jd everzorgin gva nde n zieke eni nhe thuishouden ,zo onoodi ghale nzi jde ndokte r ofdoe naangift e ophe tgemeentehuis ,zi jontvange n de gas­ teno pee n"groeve "e ndrage nhe tlij kove r dendee lhe t huisuit . Dezewederkeerig e hulpkan .zic hoo kuitstrekke n tothe tbe ­ drijf inde nvor mva nhe tuitleene n ofgezamenlijk e bezitva n landbouwwei-ktuigen,he tleene nva npaardenkracht ,he thelpe n met denoogs tbi jziekte ,mobilisatie ,e.d .Vroege rvie le r ook dehuizenbou w onder:he tboome nvellen ,fundeeringe n gra­ ven,gebinte ne nspante noprichten ,to td everhuizin g zel.rê. toe,doc hda ti s thansuitzonderin g geworden.Som sbehoorde n ook deaanle ge nhe tonderhou d vanwege n enwaterlossinge n tot ditz.g ."beewerk" . Deburenplich t dateertui tde n tijd,toe nnie tallee nhei - gemeenschapsgevoel overheerschte,doc hoo k debedrijve nzo o klein end ewelvaar t zoogerin gwaren ,da tme nvoortduren d opelkander shul pwa saangx.ezen .Zi ji snie tui tzuiver - a.'; truisme ontstaan,doc hui td ehard enoodzaa k derrealiteit . Stellig ishe tee nmoo ie neerbiedwaardi g gebruik,doc hd e schaduwkanten ontbreken ookniet .Wannee r debure nhul p-~e r leenen,moete nzi jsteed sbijn arijkelij k onthaaldworden ? watwe leen sverspillin g endrankmisbrui k inhoudt.E r isze ­ ker eenelemen tva nberekenin g inhe t spel:wannee r debuur ­ vrouwn a deblijd e geboorte de "krentenwegge"kom tbrengen , letzi jterdeg e op,o fhe t stuk,da tzi jme e terugkrijgt , wel grootgenoe g is.Voo renergiek e envooruitstrevend et-o- c renkunne nd eburenplichte nee nre mzij n ind eontwikkeling ­ vanhu nbedrijf ,omda tzi jsukkelaar smoete nbijspringen . Voor debedrijfsvoerin gi nde nlandbou w gaate rdu slich t ev ietwatverstijvende ninvloe d vanuit . 195. Naarmij nmeenin gwege ndez eschaduwzijde nechte rnie to p tegenhe tvel e goede enmooie ,zooda t debuurscha pwaar d is instan d gehoudent eworden .Ee ndee lva nhaa r taaki si n denmoderne n tijd overgenomendoo rd edifferentiati e inhe t bedrijfslevene ndoo rd euitbreidin gva nhe tverzekeringswe ­ zen (brand,vee) ,d e overheidsbemoeienis (wegenaanleg,ont ­ watering)e nhe taanta lnieuw evereeniginge n (Wit-G-ele Kruis,lijkwagenvereeniging) .Toc hblijf t eree nrui mar ­ beidsveld over,terwij ld egezindhei d voord e eigenbuur ­ schapnie tlich ti sui tt ewisschen .Da tgevoe lui tzic h zelfsno g inee nzeker emat eva n chauvinisme,i nde njüng ­ stentij ddoo rd espor twee raangewakkerd .D e "dorpszede" blijftbinne nd egrenze nde rbuurscha p enword tdoo rhaa ri n stand gehoudendoo rmidde lva n eenscherp e onderlinge contrô­ le.Vergrijpe nworde n onderlingberech t ofuitgevochten ,ter ­ wijlme n tegenover de officieele rechterlijke machtee nvol ­ strekte solidariteitbetracht ,v/aarbi jme nzoovee lmogelij k verzwijgt envergoelijkt .

Tusschen denaburig e buurschappen ontstaat zoodoende eenige animositeit,di eechte rnie t invijandscha p ontaardt.Me n huwtvrijelij kme tmensche nui t eenander ebuurschap .Tegen ­ overvreemdelinge n isme ngeslote n enwantrouwend ,doc hnie t onvriendelijk end e gastvrijheid blijft een ongeschrevenv/et . Wanneer eenvreemdelin gui tTwent ekom te nhe tdialec tspreekt , wordthi jsne li nde nkrin gopgenomen ;te nopzicht eva nee n Hollanderblijf t erechte raltij d afstandbestaan .Me naan ­ vaardt eerderd ewijziginge n inopvattin gva n autochthone geestelijken ennotabelen ,da nva nmenschen ,di eva n elders stammen.O phe tTwentsch eplattelan dvestige n zichechte rwei ­ nigmensche nva nelders ,zooda tzi jzonde rvee lbezwaa r inde n kring opgenomenkunne nworden ;d ekan s opverwaterin gva nei ­ genkarakte r engroepsleve nach tme nnie tgroot .Me nka nda n ook,ondank she tsterk ebuurtgevoel ,nie tspreke nva nee nkas - tegeest. Debuurscha pword t doorall egeneratie s gedragen.D e oudegene ­ ratie isal sgezinshoof d vertegenwoordiger vanhe terv ee n heeftdu she tgrootst e aandeel ind e instandhouding derburen - 196. plichten,d e jongegenerati eva nopgeschote n jongenszij n zoonoodi g dedaadwerkelijk e handhavers derdorpszede ,ter ­ wijlzi jbi jd e sportwedstrijdenhu nbuurtgevoe lkunne nuit ­ leven.Doo rgroeien d individualisme,rationalism e enmateria ­ lismevoele nzi jmisschie n ietsminde rvoo rd eeigenlijk ebu - renplichten,zooda tme nd eschijnbar e paradoxka nopstellen , datzi jmee rvoo rd e"buurtscha pda nvoo r debuu rscha pgevoe ­ len.He ti shie r geenkwesti eva nee nander e grootheid,doc h welva nee nande raccent ,ee nandere ninhoud .

D.D e parochie Daar degrenze n deroud ebuurtschappe nnie tsamenvalle nme t die derparochies ,heef td ebuurtgemeenscha p stelligaa nbe - teekenis ingeboet tengunst eva nde nparochiale nband .Dez e dateertva nde n jongerentij de ni sminde r organischgegroeid ; met destichtin gva nnieuw e parochiekerken -zooal skor tge ­ ledent eOldenzaal ,Born e enHengel o geschiedde,di e ookee n deelde rgemeent eWeersel obestrijke n -worde ngrenze ne nsa ­ menhanggewijzigd . De parochiale gemeenschapheef tdoo rd e strengekerkelijkhei d tochee ngroot efeitelijk e beteekenisgekregen :eike n Zondag ensom sdoo rd ewee kzie tme ndezelfd emensche ni nd ekerk ; gezamenlijkneem tme naa n dekerkelijk e hoogtijdagene naa n hetvereenigingsleve ndeel ;d eboerenbonde n zijnparochiaa l georganiseerd;he tkerkdor pword tmee r enmee rwinkelcentrum . De strijd tusschenbuurscha p enparochi eword tgeïllustreer d doord eplaatsin g derscholen .Di eva nLemselo ,Deurninge ne n Hasselo staanno gmidde n ind ebuurtschappe nbuite n dekerk ­ dorpen,doc hd e geestelijkheid streeft ernaa ro moo k descho ­ lenparochiaa lt emaken ,waa r debevolkin g echterno gnie tvoo : gevoelt.Daarentege n isd eschoo lva nhe tmidde nde rbuurtsch a Duiderverplaats tnaa rhe tkerkdor pSaasveld ;oo kd eanimosi ­ teittussche n dezebeid ebenaminge ni skenschetsend .He tzie t ernaaruit ,da td eparochi e heto pde nduu rza lwinnen ,zooda t men ind etoekoms tmee re nmee r zalgaa nrekene nme t devie r parochiedorpen end eklein eProtestantsch egemeent e ophe t Stift.Voo r de gemeente isda nee nnadeel ,da td erande naf - 197. vallenaa nd eparochie s Oldenzaal,Hengelo ,Born e enHertme , waartegenover danallee nd eaanwins t staatva nklein e deelen derbuurtschappe nReutu me nAgel o

E.D e gemeente Inaansluitin g ophe tvoorgaand e kanhe tnie tander s ofhe t gerneentegevoelmoe tno g zwakzijn ,zwakker ,da ni nd eomlig ­ gende gemeenten,omda the tuitgestrekt e Weerselo de eenige Twentsche gemeente is,waa r eenduidelij k enoverheersehen d centrum ontbreekt.D ekerkdorpe nRossu me nSaasvel dvoele n zichrijke r danWeersel o enzie ne rdu snie t tegenop ;Deur - ningenlig t dichterhi jHengel o enOldenzaal . De periferie trekttevee lnaa rd enaburig e grootere plaatsen omd egrenze n dergemeent e alszoodani g scherpi nhe tbewust - 2 zijnt eprente ne nd everschillend e grenswijzigingen ,di e hebbenplaat s gehado fwaarva nsprak e is,zij ndaarvoo rmed e eenbeletse lgeweest .I nzekere nzi nzo ume ndu sva nmiddel ­ puntvliedende krachtenkunne nspreken .E rblee kreed sweini g voorkeurt ebestaa nvoo rhe tkoope n ineige ngemeent e . Tochka nme nwe lee ngeleidelijk e toenemingva nhe tgemeente - gevoelverwachten .O pde nduu rzulle n degrenswijziginge nd e eenheid dergemeent e tengoed ekomen .Voort s zaldoo rde ntoe - nemendeninvloe d deroverhei d enhe tafnemend ewantrouwe nde r bevolking jegenshaa rhe tsamenbindend e elementversterk twor ­ den.

F« Standene nklassen ;maatschappelij k hulpbetoon Doorhe tsterk e collectieve gevoele nd evel e overgangentus - schend eberoepe nzij ni nhe tagrarisch eWeersel o uitgesproken standene nklasse nnie t totontwikkelin g gekomen.D e omgangi s geheelvri je nexclusiev e vereenigingen bestaan erniet .Natuur ­ lijkvorme n denotabele n ind edorpe nwe leenigszin s eengroe p opzichzelf ,doc hzi jisoleere nzic htoc hnie tva nd eboerenbe ­ volking;dez e groepi soo k teklei no mee neigenlijke nafzon ­ derlijken stand tevormen .

1.Zi ebl .9 e n1 2 2.Zi ehoofdstu kI 3.Zi ehoofdstukke nV enVI I 198. Inhe t"bijzonde ronde rd e"boere nspele n"bi jverkeerin ge n huwelijk dewelstandsverschille n eengewichtig e rol.D e drangnaa reigendom ,d ewaarde ,di eaa nhe t"bezi tgehech t wordt,he t"berekenend ekarakte r -doo rda talle sword te r nauwlettend optoegezien ,da thuwelijke n zooveelmogelij k totstan dkome ntussehe nmensche nui t eenongevee reende r milieu.Doc hdez emaatsta f ismee ree ntrekke nva nwelstands - grenzenda nee nuitgesproke n standsgevoel.Natuurlij kka n het tweedev/e lui the teerst e groeiene ne rzij nzelf s tee­ kenen,di ei ndez erichtin gwijzen .Doc heigenlij k alleen "bijgroot eboere nka nme nwe leen see nzekere nstandshoog - moed tegenkomen.Hu nzoon skrijge nda nhu neige nuitgaans - café's,hu neige nstij lva nverteringe nmaken ,terwij ld e kleinerenzic hvee lminde rkunne nveroorloven .D eopenbar e meeningveroordeel t ditgedra g ook.He tvereenigingsleve n issteed s sociaalgemeng d envaa k zijn juist dezoon sva n kleine boerenbestuurslid ,omda t zijd epienterste n zijn. Vanee nafstan d tusschenboere n enmiddenstander ska nnau ­ welijks gesprokenworden ,omda tme nimmer s zoovaa kfamili e vanelkaa ris . Bijd eboere ni sd esocial emobilitei tnie t groott enoemen , daarhu nstandsbese f -voo rzoove raanwezi g -bepaal dword t doorde nomvan ghunne rbedrijven ,di edoo r de stabilisatie dergrondbezitsverhoudinge n end eblijverszed e inhoog ema ­ tezij nvastgelegd .Degradati e doorgezinsomstandighede n komt eigenlijkweini gvoor ,omda td efamili e danbijspringt .Sla p beheer derbedrijve nka n ind e eerste plaats doord evrouwe n opgevangenworde n enverde rdoo r denVoorlichtingsdienst , terwijld eboerenleenban k ookee nwoordj emeespreekt ,al sd e nalatigenbi jhaa ri nhe tkrij tstaan . Zoodoende zittensommig e geslachtenreed s eeuwenlan go phu n voorvaderlijke erven -zo o iktro f ereen ,da te rto t126 0 kon teruggaan -waarva n doorontginnin ge nintensificati e om­ vange nwelstan d geleidelijk zijntoegenomen .Zi jhebbe nna ­ tuurlijk eenvoorspron g opd ekleiner ebedrijfjes ,di e door afsplitsingva nd egrooter e ofdoo r ontginning inhe tvel d zijn ontstaan,e ndi ezic hthan srpoeilij kmee r totgrootere n 199. omvange nwelstan dkunne nopwerken .D eovergange nzij nech ­ tersteed sgeleidelijk ,evenal sdi etussche nklein eboere n enarbeiders ,hoewe ld e laatstenal sva nlage rstan dbe ­ schouwdworde n omdatzi jweini go fgee nbezi thebben .Zi j staannatuurlij k inee nzeker e tegenstelling tothu nin ­ dustrieeI ewerkgevers ,doc hdez ezij nbuite nd e gemeente gevestigd endu sworde n deverhoudinge n inWeersel oe rnie t doorgeraakt e Bovendien zijndez eRoomsch«Xatholiek earbei ­ dersme thu nmeerendeel s jongeagrarisch ® afkomst enme t hungrondgebrui k eigenlijkweini gklassebewust .Verrewe gd e meestenzij noo knie t georganiseerd,zooda tzi jbuite nd e echte sociale conflictenstaan .Daa r zijoo kverde rgee n typische arbeidersmentaliteitvertoonen ,word the tverschi l metd eboere nallee ndoo rhu nwelstan d enhu nafhankelijk e positiebepaald .

Paupérisme isi nd egemeent evrijwe lonbekend ,doorda td e kerke nd esterk efamilieban d deergst e deraillementenop ­ vangen.Zooal sgezegd ,i she tee nschand evoo r defamilie , alszi jnie tzorg tvoo rhaa roude nva ndage ne nhaa rdoo r tegenspoed getroffen leden.E ni kherinne re raan ,da ti nd e geheele gemeente slechtséé nbejaard e armlastige inee nge ­ sticht isopgenome n .I n193 9wa s opd egemeentelijk ebe = grootingslecht s/ 3o000e-uitgetrokke nal ssubsidi eaa nd e kerk (dus4 parochie s en1 gemeente )voo rd earmenzor ge n ditbedra gwer dnie teen sopgebruikt l Erbestaa t opd e Se­ cretarie danoo kgee nafdeelin gvoo rmaatschappelij khulp ­ betoon.Gedurend e de crisisjarenha d degemeent e echterwe l metwerklooshei d temaken ,zooal sreed sblee k inhoofdstu k VIIIHiertege nwerde n devolgend emaatregele ngenomen « Ongeveer 80#va nd evolwasse nmannelijk ewerklooz e arbeiders Wasi nd ewerkverruimin g geplaatst.Daari nkonde nzi ja l naarhu n prestatie eenuurloo nva n 28to t3 3 centverdienen , hetgeenbi jee nwerkwee kva n5 0uu rkwa mt estaa no pee nweek ­ loonva n/ 14,-to tƒ 16,50.Doo rdez ewerkverschaffin g isee n

1.Zi ebl.186 . uitgetroi à Î.-C" va..- xi.-uirji: :•-.-,;: ft-.'•r-...... , •-,;;-;./ ffldnderd is

Ziijj die nie c ir. aiir».ajera;:ag nwä^cii "V0'.";<' -r^: w'«rfc.ve.i\rui.n.ilngs

vielen in i-j ~*.-^. * ;-c,&tr.t ..L....; , VÏSJ.;ÏOV -.i-i-,c ; i-\f, ..;\^vi6r / 7»50bedroeg ,vermeerder dme t toeslagenvoo rhuisvestin ge n kinderen.

Over het algemeen i

loiiïrfchk- .ij1 - « - - . •- -_„'^u fcedx-ifi . i» ,^' -1 - ^ ---'" " sd * •8/ c" ^"i1 Voor to^ genouf-^ ->>* ' 1 c-...- - - ' ' ""j -wHtiïd ingevc-is -.< " - '-n^'v •- - -• >.<*•, later1 \cr'" .> J ff . - . - 1" ^: .-, ' -J.-

ter Ir r a. -ï - ' -> ' .- • JH i - * .- l drijf voor velen uil •kou-.f. : .

: .Wanneer- ut- Zücii v»/n een >--ïi.-:;> ••'.•:'\-- • .- :. -.'.,"' -r '1"-. " r CK-.V.. v rï-e.a•» • : ; : tie v"2ß. =..i'3ervj fga' kw! ;K;S^ ^ - v-• ;.;--..':-r-. "-N- n . ^"--t c:-- ;-;--tr, ta- lijkiieid gejoof s genoot en opwe-,/ <.-..=•. a-or hun klandizie d.ege zaak over de moeil.i jkhfe^^n fce •-•=•;. ~> :vulpen.. . 'fr.fer -€• |.-1&::;. r_= .e 1.i 1 - ke concurrent", e bemoeit aa geesten = jKr-aid jn<«,b echter :a den regel niet.

In I.94O warcü e;-- ':; wooj^a^o*^ <. ;•. * - ^u,~&u:t-- gf ^ té. ;,; <-r..- • i:. -i , : ;4 ; waarvan de newor-é^'-* doo^ v; -'. - .; •' : °-p ••"•p'rï'C'rvpc-.-!.i., ƒ -h, v-^n <-r• ' .-•>-•• houd voorzagen. Reeds v^0-.r- l,~i; vt^-lod •> a.n 194'' waren .l-'s «!•;'•; wagen» euhter w?er vB^i^eo.arj.,,

Het piorj->'5.~: — <- ^. » >.-s i.:'.- ',:." ^-^i-t ^ '> -1 - •;>>-• " be lai'iMPri^-v^ .il- •* A ' ^ ; hul p^ + , >p. vr - ^~ ' ,^ > ••>. - - '.'•,..>•-" ;~ .-!<-.- » {20 os .j s na1 £ "i .e H " ï- •' • •-p'VÏ '1 , '•.

Be 'boer-',' •> ' . • ypedt t-ï.^^ •'. "* - A»*- ' r-i '"'.-,- î in R<"'--t w • • . r«.e ''- i.h .'j - - - - " T'^- ' 1-"•'" >f 'o.'^ij- Cil'« 'i f 1 201. tehe mg rcot emoeit e omde n tegenstand derbevolkin g teover ­ winnen.To;; hha d hijo pde nduu rsucce s enRossu mdankt ee r zijnvoorsprin g ;>pd eander e dorpenaan ,Tijden sde nvorige n oorlognam .zij nwer k echteree neind edoo ree nacti e omd e schoolmeestersui td eleidin gde rboerenorganisati.e st ever ­ wijderene ndoo rhe toptrede nva nde nA.B.T.B. ,di ed eorga ­ nisatieva nPleg topslorpte .Sommige nbetreure ndeze ngan g van zaken;i niede rgeva li she tee nfeit ,da tsindsdie nd e landbouwcoöperatie ind egemeent egee nhoog evluch theef tge ­ nomene nda tdi e teEo ssu mgekenmerk tword t door -.-.e:iweini g ideëelengeest .Da twa sd ereden ,da tLemsel ozic hafscheidd e vanRossu m enzic h&&a«loc tbi jde nBoerenbon d teöldenzaal . Er isth'-r see nJonge-Boeren-Bon d (van1 6 jaaraf )opgericht , die goedloopt .Voo rzoove ronde rd ehuidig e omstandigheden is tebeoordeelen » hebbend eboeren-organisatie smee rtechnisch - economischebeteekeni sda nsociaal-cultureele ;al szoodani g staanzi jdu sbetrekkelij k losva ngezin * buurschape nkerk . De ziekenverzorgingheef tde s temee rsocial ebeteekenis .Zi j isgeorganiseer d ind eplaatselijk e afdeelingenva nhe tWit -

GeleKrui st eWeerselo-Saasvel d>;Deurninge ne nRo ssum .Bi jd e eerste ishe tGroen eKruis 't eWeersel oaangeslote n- ee nvoor ­ beeldva nd egoed everstandhoudin gtussche nd egezindten .Di t vereenigingswerk isdu sva nbuitena f georganiseerd -gee nde r driewijkzuster s isui tWeersel o afkomstig -doc hhe tword t doord ebevolkin gsteed smee ro pprij sgestel d envrijwe lie ­ deri slid . De sterkehuiselijkhei drem td eontwikkelin gde rgezelligheids - vereenigingen eenigermate? zijworde nvrijwe lgehee lgedrage n doord e jongereongehuwden .E ri sno ggee nsprak evan, ,da the t vereenigingslevenafbreu kzo udoe naa nhe tgezinsleven ;da tge ­ vaarschuil tmee r inhe tuitgaa nbuite nvereenigingsverband . Het leveni nTwent e ishee lwa tminde ruitbundi gda nh.v .i n

Limburge nda tstempel too khe tvereenigingsleven f datmees t vande njongste ntij d dateert.Vroege rtra db.v .bi jd ewed ­ strijdeni nhe tklootschiete nd ebuurscha pal sgehee lo pzonde r afzonderlijkevereeniging .D ethan sbestaand ezang- ,muziek- , tooneel-e nsportvereeniginge nzij nva nRoomsch-Katholiek ezijd e 202. exclusief confessioneelgeorganiseerd ,doc hneme nwe ldee l aan concoursen enwedstrijde n tegenandersdenkendem, . Van standen-o fklasse-vereeniginge n is geensprake .Ba t zouindruisene ntege nd etraditioneel ebuurtgemeenschap . De scheidingslijnen,di ee rzijn ,worde nuitsluiten d be­ paald doord ekerkelijk egezindte . Tegenoverfamilie ,Tmurscha pe nparochi eneme n ookd e ge- zelligheidsvereenigingen eenondergeschikt e plaats in« •m? - de,omda tzi jvaa k optou wgeze to fgestimuleer d zigndeo r menschen ,di eva n"buite na fzij ngekomen .Daa rhe tr^ esrea ­ leni svoorgekomen ,da tzo o iemand erme t deka sva n UJÛÏ ging,wa sd ebevolkin glange n tijdwa thuiveri gvoo rhe t vereenigingsleven«,Daa rkom tno g bij,da t denabijhei d der grootere plaatsenaa nde ndran gnaa rverstrooiin g tegemoet komt.Wannee rme nd ebioscoo p end edanszaa ldich ti nd e buurtheeft ,onttrek t datd e jongerenaa nhe t plaatselijke vereenigingsleven.D egeestelijkhei dgaa t echtertegen ,da t ziji nhe tvereenigingsleve n dergrooter e plaatsenopgaan , hetgeend eoprichtin gva nplaatselijk e vereenigingen stimu­ leert.Daardoo rword the twe l eens ietwat geforceerd enka n het levenva nee nvereenigin gwe leen swisselvalli g'aijn ; zoo gingee ntooneelvereenigin gn aaanvankelijke nbloe ite r ziele.

H.Overhei d en plattelandsgemeenschap Ind everhoudin gva nd eWeerselosch egemeenscha p tegenover de overheidka nme nee nmerkwaardig e veranderingopmerken . De oudegenerati evoel td eoverhei d alsvreemd e inmenging en. bejegenthaa rme twantrouwe n ensom sme tvijandschap » 'l'ande e levind tdi too kzij nverklarin g inhe tmatig e gehalte der overheidsdienarenme thu nslecht ebezoldigin g invroege rtij c Het ontmoetbi jd eoudere nvri jalgemee n geenbegrip ,da td e nieuwere tijdme tzij ngecompliceerd emaatschappelijk e struc­ tuure nzij neconomisch emoeilijkhede n eenvee lsterke rIn ­ grijpendoo rd e overheid,ee nzeker e ordening dus,noodzake ­ lijkmaakt .D e jongerenstaa ndaa rvee lbegrijpende r enposi ­ tievertegenover .Persoonlij k heb ikda tbi jmij n onderzoek 203. duidelijk ondervonden.Gesprekke nme t overigenswelwillend e ouderenware nvee lmoeizame r endwaalde nvoortduren d af;d e jongerenvoelde nweldr aaan ,wa td e"bedoelin gwa se nwerkte n spontanermede .Zi jzij neerde r geneigd deonvermijdelijk e fouten"bi jd e landbouwcrisiswetgeving teaanvaarden ,omda t zijd enoodzakelijkhei d vanhe tingrijpe nal szoodani gin ­ zien;d eoudere nzij nverbitter d enzeggen :"Wa tdoe nz eoo k erzic hme et e"bemoeien" . Tochword td eafstan d algemeen"bewaard ;me nzie td eoverhei d nognie tal she thoofdorgaa nde rplaatselijk e gemeenschap, dochal see nambtelijk e instantieva n"buitenaf .D ewethouder s end eraa dmoete nda nd eschake lvorme ntussche noverhei d en gemeente. Staatme nalgemee nloyaa ltegenove rhe tlandsbestuur ,tegen ­ overd erechterlijk emach theersch tee ningewortel dwantrou ­ wen.D ebuurscha p iszij neige nrechte r enme nka nbespeuren , datd etij d dermarkerichter sno g slechts eeneeu wachte ron s ligt.D ebuurscha p steltd erechterlijk emach tbuite n dewet . Gelukkigheef tWeersel oweini gme tde nrechte rt emaken ,zoo ­ datzic hi nd epractij kbijn agee nmoeilijkhede nvoordoen . Overigensheef t deplaatselijk e overheidnie tdie pi nhe tge ­ meenschapsleven ingegrepen,omda tzi jerva nuitging ,da td e familie end ebuurscha pdaa r dengrondsla gva nmoeste n blij­ venvorme ne nhe t levenzic hzo oongestoor dmogelij kmoes t ontplooien.Daardoo r isd ebemoeieni sde roverhei d eerdert e geringda nt ester kgeweest .Z oword te rb.v .eers tthan sg e werktaa nee nuitbreidingspla nvoo rd egeheel egemeente . 204. HOOFDSTUK IX LICHAMELIJKEE NGEESTELIJK E GESTELDHEID

A.LICHAMELIJK EVERZORGIN G Ali se ri nhygiënisc h opzichtd elaatst e tientallen ja­ renontzaglij kvee lverbeterd ,toc hka nme nvoora lbi j deboere n denhuldige n toestandno g geenszins ideaalnoe ­ men.Boerenwer k isaltij dvui le n 'szomer sword the t brood letterlijk inhe tzwee tde saanschijn sverdiend .Maa r vooral ishe tva nbelang ,da the tboerenwer k indez estre ­ keneigenlij knooi tklaa r is.Bi jd eboere nspeel t devrij e tijd psychischee nvee lgeringer e role nzi jhebbe nnauwe ­ lijksd ebehoeft e zichdaarvoo ro p teknappen ,al szi j thuisblijven . Hetwasse nva nhe tlichaa m ishe t zwakste punt.He tbe ­ paaltzic hdagelijk smeesta lallee n tothoof d enhanden ; voeten enhe tverder e lichaamkrijge n zelden eenbeurt . Bijoud emensche nkom the tno gwe lvoor ,da the tlichaa m sindsd ekindshei dnie tmee rgewassche n is:"he tvui l blijftwe laa nhe tgoe d zitten",zeg tme ndan .Allee nbi j vooruitstrevende boerenbeva td eslaapkame r eenwaschtafe l enda n ishe tno gd evraa g ofdi e dagelijks gebruikt;wordt . Somsmoe the twassche nbuite nbi jd epu tgeschiede n enme n kan.zichindenken ,da the tda n 'swinter s inkoud e enduis­ terniswa tvluchti g gebeurt.Allee nhe thaar .word tvoora l bijd e jongerevrouwe nvaa kzorgvuldi gverzorgd ,doc hsom s isd eopschi k juist onhygiënisch.Haas t iederewoonkeuke n heeftee nspiegel ,waarnaas the tkammenbakj eme t degemeen ­ schappelijke kamvoo rd eheel efamilie .Nagel sblijve nweer ­ barstighu nrouwrande nvertoonen . Hetwassche nva nhe t ondergoed isvee lbeter ;d emeest emen ­ schenverschoone n zichvaa k genoeg.Ove rhe tgehee l isd e hygiënische verzorgingbi jd e jongere generatie envoora l bijd ekindere naanmerkelij k gunstiger.D eindividueel ever ^ schillen tussehend egezinne nzij n echtergroot ,onafhanke - 205. lijkva nstan d ofwoonplaats .D everzorgin gde rkleedin g looptparalle lme tdi eva nhe thuis . Irbestaa t geen"badhui si nd egemeent e enzelf swannee re r waterleiding zouzijn ,i she tnie twaarschijnlijk ,da te r eenkome nzou .Me nschaf teerde rwaterleidin gvoo rhe tve e aanda nvoo rd emenschelijk everzorging ;vast ewaschtafel s komenhi jd eburgeri jslecht s sporadischvoor .Badkuipe n vindtme noo kvrijwe lallee nbi jd eburgers ;bi jboere n zeerzelden :ikzel fza gz edaa rallee nbestem dvoo rd e wasche no mhe tve e tedrenken . Deburgeri je nee nenkel eboerenzoo nmaak twe lgebrui kva n hetbadhui se noverdekt e zwembad teOldenzaal .Ee nope n zwembad ontbreekt echter ind egemeent e enTwent e isnie t zoorij kaa nwater ,da te rvee lmogelijkhei d isto tzwem ­ men ind evrij enatuur .Voo rWeersel oleen tzic hdaarto e alleenhe tKanaa lAlmel o -Noordhor ne ndaa rword tda noo k doord edorpsbewoner swe lgebrui kva ngemaakt .Wa td eschool ­ kinderenbetreft ,geschied tda tmeesta londe rtoezich tva n eenoudere ,omda tme ne rva nkerkelijk e zijde geendenkbeel ­ dige gevareni nzie tvoo rd ezedelijkheid . Inderdaad isd e boerenbevolking ineige nkrin gverbazen d ongegeneerd end e dagelijksche omgangme the tve everoorzaak t eengemeenzaam ­ heidme the tlichamelijke ,di eminde rfijnbesnaard ,doc hoo k naieveraandoe t danhe twelvoeglijkheidsgevoe lva n denstede ­ ling.D eboerenbevolkin g zwemtechte rovea *hs tgehee lbijn a nognie te nzo oheef the tvoo rHassel o ookweini gbeteekenis , dat éénde rzwembade nva nHengel ovla kbi jd egren sdeze r buurtschapligt . Tandhygiënebestaa tallee nbi jd enotabelen .Bi jd everder e bevolkingbepaal t zijzic hto the ttrekke nva nkiezen ,al s depij nt eer gwordt .D egebitte nzij ndu sverwaarloos d en daarme nzee rva nbeschuit ,koe k enzoetighei d houdt,ka n menreed s jeugdigemensche nme t "ee nafgebran d dorp"aan ­ treffen.Kunstgebitte nkome nwe li nzwang ,voora lbi jd e vrouwen;tijden s denoorlo gwerde nz eal s geldbelegging gezien envoort s speeltd etoenemend e ijdelheid eenrol .D emanne nmee - nen,da the tveelvuldig e gebruikva ntaba kvoldoend e desinfec- teeren .d bwerkin gheeft ,doc hallee npruime nheef thiervoo r beteeke.cuse nda tmaak tmee rplaat svoo r desigaret * Sehoolhygiënebestaa tniet ,tenzi jeenigszin s doorhe ton ­ derwijzendepersonee lo peige ninitiatief .E rbestaa n al­ leendri e consultatiebureauxvoo rzuigelingen ,di e goed'b ~ zochtworden . Bijzondere onhygiënische levensomstandigheden zijne ri n Weerseloweinig .Drinkwate re nwoningtoestande n zijnrede ­ lijkgoe d .Allee n ind ebeperkt e slaapgelegenheid eni n hethuize n opde ndee l (waardoor o.a.tuberculos e vanve e opmensche n overgebrachtka nworden )ka nme nongunstig e fac­ torenzien .E rword thie r echterkrachti gnaa rverbeterin g gestreefd. Beroepsziektenkome nallee n inmee r indirectenvor mvoor ; vaakzij ndez e ziektenmee rhe tgevol gva nd eleefwijz e>. die hetberoe pme tzic hmeebrengt .Bi jd eboere nveroorzaak the t velebuitenwer k inee nvochtig e omgevinge nee ngur eatmos ­ feer,gevoeg dbi jee n eenzijdigevoedin gme tee n overmaat vangezoute nvleesch ,ee nveelvuldi gvoorkome nva nrheuma - tiek,som s inzee rernstige n graad;voort sspi t inde nru g enischias » Eendee lde rfabrieksarbeider swerk tnatuurlijk , inongezond e bedrijven (hetsto f ind e textiel-e nmetaalfa - brieken),doc hoo kva ndi ezijd ev/orde nd emogelijk emaatr e gelengenomen .D eafstan d tothu nwer k isvoo r demeest e ar­ beidersminde r dan5 k m envele nkunne n tusschen denmid^a ^ thuiskome n omt eeten » Voord eandere nka nhe tdagelijk s« o warmenva nhe tmiddagete n ongunstigzij nvoo rhe tvitamine.?.-.™ - gehalte.D e algemeene gezondheidstoestandwijs t echteruit , datdez e schadenie t ernstigka nzijn .Vroege rwa sHassel o bovendien beruchtdoo rdrankmisbruik ,doc hda ti sthan sver ­ dwenene n erzij ngee nteekenen ,di e erthan sno g opee non ­ gunstigeriüorbiditei tzoude nwijzen . Doord enabijhei d dergroot e plaatsenme thu nmeerder emoge ­ lijkheid totgoed emedisch everzorgin g endoo rd e ietsgroo ­ terevoortvarendhei d derarbeidersbevolkin g opdi tpun tgeld t

1.Zi ehoofdstu kVII IA . 207. devolksgezondhei d zelfsal siet sbete ri nHassel oe nDeur - ningenda nelder si nd egemeente ,hoewe lda tgedeelt ei n doorsnee ietsminde rwelvaren d is. Devolksgezondhei d vertoont echterweini g"beweze nverschil ­ lennaa r deonderscheide nbuurtschappen .D ebevolkin gi sho ­ mogeen,d eleefwijz e tamelijkuniform .Bi jd egroot eboere n isd egezondhei dv/a tslechte rda nbi jd eklein eboere ne n dearbeiders .Vooreerst ,doorda tzi jgeneeskundig ehul pzel f moetenbetale ne ndaa rdu slate rto e overgaanda nd emenschen , dieva nsocial eziekenzor g of-verzekerin g gebruikkunne nma ­ ken.Groot eboere nroepe ndaaro mno gwe leen st elaa tdoktera - hulpin ,terwij loo khe tmisbrui k insluipto meers td ewijk ­ zusterui tbe dt ekloppen .Vervolgen s echter isd evoedin gbi j degroot eboere nbepaal d slechter:zi jluistere nminde rnaa r voorlichting;d evrouwe nhebbe nhe tsom st edru kme the tbe ­ drijfo mvee laandach taa nd everzorgin gva nde nmaaltij d te schenken,me nee tt eweini gverseh egroente ne nrauw ekos te n teveelgezoute nvoedse le nou dspek ;nooi tza lme niet sweg ­ gooien,zood& tme nsom shalfbedorve nvoedse leet .Onpasselijk ­ heid envergiftigingsverschijnsele n komennoga leen svoor . Grooteboere ngunne nzic hminder :zelde ntracteere nzi jzic h opee ne ie nvele ngebruike nallee nmargarine l Deklein e boe­ renwille nd evoorlichtin g -zo onoodi gondersteun d doord e geestelijkheid -gemakkelijke r aannemen.

Ouderwetsche geneesmethodenzij nzo ogoe dal sverdwenen .En ­ keleoudere nzulle nz emisschie nno gtoepassen ,doc hzo oheime ­ lijk,da the tmoeilij k isz et ebetrappen ,e nnooi tvoer the t totexcessen ,I nvroege rtij dgin ge rva nDuitsch ewonderdok ­ tersee nzeker eroe puit .To taa nde nhuidige noorlo greisd e mene rwe lvoo rnaa rRaesfel d inWestfalen .Doc hmeesta lbe ­ weegtd ebehoeft e aanwonderdadig e genezingzic hi nreligieuz e banen,getuig eb.v .d eadvertentie s insommig edagbladen . Tegenhe traadplege nva nspecialiste nheef tme ngee nbezwaar , maarwe lzie tme ner go ptege nziekenhui sve rplegin g- da nmoe t men immers 'snacht sva nhuis i Inteeltschijn ti nee nRoomsch-Katholiek eomgevin gonmogelijk . Dezedelee rverbied t inhe talgemee nhuwelijke nbinne nde nvier - 208.. den l- 1 , ) 1i'. .,oo kno g die tusi lh .. j> 1 . U.„T uatste geval kan. de iti vs.*, i.( ( T eree nrede n 1 j voc iz , - ' i ' '"' ^v-r-wg^n*Voo r Imwelij­ ken tu^^"l'it > r 3P-3 c-aad.)word t ech­ ter rocit o'i _r, j i. j ;.d- Nu isi n deparochi e Saar-rreld zooveel ontheffing verleend, datme ne rinderdaa d t^i.h,var ,e^ n zekere mate vaninteel tka n spreken* Zij1. :.werkbaa raa nhe t"rake r voorkomen van aeriuv/v?."' te enkrankzxnnxgh e:.l x ,-iatxi t hereditair in.'bepaald e fam i11^. . en isdu swijdvertakt- , Van degeneratie kanechte r niet gespro­ ken worden? debevolkin g maakt verder welee ngezonde n indruk en iszelf s ieta forscher dandi ede rander e parochies. Onder het "beperkte aan'tel pr-onestantsohe gezinnen teWeersel o zou men evenearis verschijnselen vaninteel t kunnen verwachten Daar ismi j echter niets vangebleke ns- hoewe l onderlinge huwe lijken wel voorkomen. Vroeger kwamen,e rvri j veelro.ismaakte.ri e ndebiele n voor. Daar geslachtsziekten ind egemeent e bijna nooit optredent moetd e oorzaak veeleer gezo-xht worden-I n dedestijd s slechte zuigelin genzorg.Me td everbeterin g daarvan ishe taanta l onvolwaardi­ ger,zee r afgenomen eno phe t oogenblik eerder beneden dar',bove - normaal. Door degering e uitgestrektheid van moerassige gronden endv,^, - het behoorlijke drinkwater komen malaria enstrum a zeer ?r~r\:,: voor .Vergiftiging 5 rheumatiekf spit enischia s zijn reedt -i. op denvoorgron d tredende ziekten..genoemd.Bi jd eouder e me.n^r; moet daar inhe t bijzonder longontsteking nog aantoegevoeg d-.-*: , den. Vooral inminde r zindelijke huishoudingen kan het wonen op den deel ind eonmiddellijk e nabijheid vanhe t vee besmettingme t tuberculose veroorzaken, Vandaar, datdez e ziekte inWeeröel o vroeger veel slachtoffers maakte* Ookd ebedenkelijk e hygiëni­ sche toestanden droegen daar hethunn e toebij . Algemeen is de

1. Indien tenminste deaanwezigheid'ya n struma metd ehoedam. g heid vanhe tdrinkwate r samenhangt, v/atnie t vast schijntt e staan. 209. ziekte gevreesd enda tmaak td e"bevolkin gsteed smee r ont­ vankelijkvoo rvoorlichtin ge n"bestrijding .Toc hi sd etoe ­ standno gweini ggunstige rda nomstreek s 1930,doorda td e woningverbetering slechtslangzaa m doorwerkt.Ware ni nd e afdeelingWeerselo-Saasvel dva nhe tWit-Gel eKrui s (metin ­ begripva nhe tGroen eKrui st eWeerselo )i n192 5no gslecht s 9 eni n192 7slecht s 12patiënte ningeschreven ,i n194 3ston ­ den6 8gezinne nme t 53patiënte nonde rtoezicht ,d.i ."bijn a 20$de rgezinnen .He t jaarverslag over194 3moes terkennen , datd etoestande no pdi tgebie dno g ongunstigafsteke nbi j destad .D eparochi e Deurningenha d in194 02 8gecontroleer ­ degezinne ne n1 8patiënten ;d eparochi eRossu m in193 9onge ­ veer1 5gezinne nme t totaal2 patiënten .Rossu m stakdu swe l gunstigaf ,doc hhe ti smogelijk ,da tbi jd e contrôleverschil ­ lendemaatstave nwerde naangelegd .Da tme nvoo r eenbeoordee ­ lingva nde ntoestan dnie ttevee lo pd ecijfer smoe tafgaan , bewijzen dievoo rWeersel ovoorhee ne nthans . Ind estatistie k derdoodsoorzake n isd esterft eaa ntubercu ­ loseslecht sweini gbove nhe tnormal e ,doc hhierbi jzij nd e gevallenverwaarloosd ,waarbi jd etuberculeuz e aanlegal sse ­ cundaire doodsoorzaak ist ebeschouwen .Zi jkom tonde rall e kringen derbevolkin gvoor ,zooda t indi topzich td everschil ­ lennaa rbuurtscha phe tmees ti nhe t oogvallen . Verbeteringva nwoningtoestande n enlevensgewoonte n zullenstel ­ ligno gverder emogelijkhede n openenbi jd ebestrijdin g der ziekte.Oo khe tlandbouwhuishoudonderwij sheef treed svee lte n goedegedaan . Devrouwe nhebbe nvaa kee nzwaa rleven .Zi jmoete nhar dme e aanpakken inhe tbedrijf .D egezinne nzij ngroo te nd ekindere n volgensne lo pelkaar :vaa knauwelijk sn aee n jaare ngemiddel d nietvee lmee rda nn aanderhal f jaar.Zoolan gd ekindere nklei n zijn,moe te rgeploeter dworde no mall egretig emonde n tevullen , bijd egroot eboere nno gmee rda nbi jd ekleinen ."Ho egroote r boerin,/Hoe grooterslavin "i see nbeken dTwentsc hgezegde .O p hetgroot ebedrijf ,da tme nzoovee lmogelij k zonderpersonee l wilvoeren ,eisch td eomvan gd ekrachtig emedewerkin g dervrou -

Ziebl .54 . 210, wen. De gezinnenzij nechte rdoorgaan s tegroo t omvoo r ge­ huwdevrouwe narbei d ophe tlan d teveroorloven .Maa ral s dema nziekelij k iso fee nklunge lmoe the twel .Zo oka nme n het typeva nd esloo f inall eboeren -e n arbeiderskringen ontmoeten,doc hwe lhe tmeest e ind egroot e gezinnen,di emoe ­ tenworstele n omhu nlevensonderhoud .Da nkom the twe lvoor , datd evrou wreed s op jeugdigen leeftijdbezwijk t enee ntries ­ tentoestan dachterlaat .Vaa k ishaa rgezondheidstoestan d zwak­ kerda nbi jd emannen ,hoewe lvele nee nzeker e taaiheidbezit ­ ten. Tochi she topmerkelijk ,da tondank she tgroot ekinderta lhe t aantaldoodgebore nkindere ne nd ekindersterft e thansbijn a nietmee rbove nnormaa lzij ni nvergelijkin gme tRij ke npro ­ vincie . Voorts isd ebevolkin g teopgewek te ngemoedelij kva naar do m hetbitter e tekrijgen ,da td e echtesloo fkenmerkt .D evrouwe n makenwe l- med e doord esom suitgezakt efigure n- i nde nrege l eenoudere nindru kda nzi jwerkelij k zijn,doc hda tkom too k doord eweinig e sportiviteit inhu n jeugd.Al skin dware n zij alstij f enhadde nvele nee nhooge nrug .I nda topzich ti sdoo r dehuidig e schoolgymnastiek ind etoekoms twe lverbeterin gt e verwachten.

B.GEESTELIJK E ONTWIKKELING Hetintelligentiepei l derbevolkin g ismoeilij k inexact e ge­ gevensui t tedrukken .Statistisc hstaa nallee nd ecijfer s be­ treffendehe tschoolbezoe k derkindere nte rbeschikking .E n vergelijking isslecht smogelij k tusschend eresultate nva nd e totale schoolgaandebevolkin g dergemeent eWeersel oe ndi eva n degezamenlijk e bijhe tplattelands-onderzoe kbetrokke ngemeen ­ ten. Deze gezamenlijke gemeententelde ni n1939 :4346 7schoolkinde ­ ren.Daarva nverliete n er31 0d e schoolaa nhe tein dva nd e5d e klassewegen she t overschrijdenva nde nleerplichtige n leeftijd, lichamelijke ofgeestelijk e ongeschiktheid ofoverlijden »üfeers e loteld e100 8schoolkinderen ,v/aarva ngee nenke lkin d omboven ­ ziebl . 74-77 . 211. noemderedene nd eschoo laa nhe tein dva nd e5d eklass ever ­ liet.I nd egezamenlijk e gemeentenverliete no mbovengenoem ­ deredene n75 3kindere nd eschoo laa nhe teind eva nd e6d e klasse,d.i .1,73 $va nhe ttotal eaantal ;i nWeersel odaar ­ entegenslecht s5 kindere no pee ntotaa lva n1008 ,d.i .0,50$ . Uitd e5d ee n6d eklass etezame nzij ndez e percentagesvoo r degezamenlijk e gemeenten2,46 $e nvoo rWeersel o0,50$ » Uit deze cijferska nvoo rWeersel oee ngunsti gintelligentie ­ peilgeconcludeer dworden .N umoe tme ndaarbi jwe li naanmer ­ kingnemen ,da td ehoudin gva nhe tonderwijzend epersonee lte n opzichteva nd ezwakk e leerlingenuiteenloopen dka nzijn :i n heteen egeva lka nee nonderwijze rzic hrichte nnaa rd eintel ­ ligenterekindere ne nd eandere nmee raa nhu nlo toverlaten , inhe tander e gevalka nhi jzic hjuis tvee lmoeit e getroosten omoo kd eminde rknapp ekindere nme et etrekken .D egeh eeI e geestva nee nschoo lka nzelf sdoo rdi tverschillend e stand­ puntgekenmerk tworden .I nhe tgeva lva nWeersel obetref the t echter7 schole nme tomstreek s3 0leerkrachten ,zooda tdez e uit statistischoogpun ttoevallig efacto rdoo rdi tgroot eaan ­ talzee rverklein dwordt . Overhe tpei lde rvolksontwikkelin gka nd estatistie kva nhe t genotenvoortgezett e onderwijs eeniglich tverschaffen ,blij ­ kensonderstaan d overzicht: Soortva nvoortgeze ton e lerwijs Weerselo

UitgebreidL.0 . (absoluut 12 (relatief 8,2* Nijverh eidsdagsch . (absoluut 18 (relatief 12,2* Voorber.Hoogere n (absoluut 6 Middelb.Ond . (relatief 4,1* Anderedagsch. ,m.n . (absoluut 5 Landb«-dagsch. (relatief 3,4* Avondscholen (Absoluut 2 ^ (relatief 1,4*

Totaal (absoluut 43 (relatief 29,3 *, v.jfer s Äv?-" DA.: ;>k.en, dat Weerselo een hoog. p^ 13 be- ";"Ji*c; '::{ f. K^ien men let op het "VvK.Mö. t«r^ijl -•';o abvor-v.v.i weinig notabelen bezit dvor iw; ont- gvoote -^vo^v. Weliswaar is de nabijheid va.u hei VJ te C'Me-1?.-*-.•-: • "' van invloed, doch door deze yerkia- : het feit van het ontwikkelingspeil niet aangetast. landboiv-tvnterscholen slaat Weerselo een goed fi­ le te Kenfëlc (Openbaar) komt Weerselo direct na ••n klsiHlr , 'Bovendien gaat er nog een enkele leer- .kaalte < >•• . o"= . •••"lo div; :'•"' "''• '-v^taande cijfers een gunstig oeeM

Z: ; ;• het percentage kinderen., dat voort- ' P 1laag .Voo rhe tBij kal sgehee l '..• -'fers-'"£" ge r ,doc hhie rmoete n de vcuvaal- "- !' ?achter av' !''ivg va nhe tplattelan d end èmoel' urjke r •''•'''•••:,o •"'"i eva nhe i ï.a.atstemed e inaanmerkin g genome-.-:, worden. w-"•.• •• ••• ••--r . maatstaf 'dyszonde rlandbouwavondcursus )bezi t -:';. •--.-•d e jongere generatiei nWeersel o alleen lager-onder- "dp- :.:•-•'..kkeling« ..Bi j &?• oudere generatie zijnd everhoudin - pw varlijkvee longunstige r ''"'<. Daar delandbouwavon&airsus. » sa? o•.;••• che tpersonee l derlager eschole n gegevenworden » is h-.-:.. . ;i;jk? d&l C3ze -engroo toverwich tmotte nhebben s .';":•-••• .id ishe tovaerv/ jj si nWeersel o stiefmoeder!"pd .be - d-,• .• ,:• -••*';• •?--3I; ieer ;vu vsvóieva nƒ 3*5 0pe rleerlin g pe ;ï^a,:* Ir; -•>'• -.-:.;?.laagterecord. .ïte ti sverander dn ade nQ-yergv p-a n o- vaarbi tpvvvjvr onderwijs,hetgee n indez e gemsint * geieaa it. fvsdde.D e schoolva nWeerseó:, »w-iv d m is oper *.! •shoolgebouwd ,doc hwer d toenalt ?bi j•

K, SVhv .:-• gebruikgenomen .Daarn avolgd e I«Icie r G'iiwe R.. - i":. ,olt eSaasveld .Ro gi n193 0 wan 61,3$ 0 • on d. 'P. bare scholen tegenslecht s 38/?$o pd e s:::->..:.ie?'v . .S..:-Üi n193 7zij nd eopenbar e scholenfee

-•global eberekenin gnaa rd egegeven sva nhe tS "at.is - Äavhoe.ii.JH19^ 1? bl. 12-3.8,voo rhe tRij k"bijn a os helft

oH sV/sB>;uvc',vüvi-lchterhoekso hBoerenleven , 2$2b?' ,wer d in187 0Twent e doorde nAchterhoe kno g "het.Avi v d;tgenoemd.. . 213. Hasselo ent eDeuminge n eni n193 8di e teLemsel oe n.t e Rossum inbijzonder eR.K .schole nveranderd .Aa nhe tbezoe k heeftdi tniet safgedaan ,wan tdez eschole nwerde npractisc h reedsuitsluiten d doorR.K .kindere nbezocht ,terwij le r thans ookno genkel e Protestantsche kinderen opdez eR.K , scholenzijn .Allee no phe tStif tWeersel oheef tzic hee n openbare eenmansschoolme tslecht s1 6leerlinge nkunne nhand ­ havenvoo rdez eProtestantsch e kern. Sinds denovergan gnaa rhe tbijzonder e onderwijs isd esubsi - dieering derschole n endaardoo r deuitrustin gme tleermidde ­ lenvee lverbeterd .O phe tleerpla nwer dnatuurlij k dencathe - chismus ingevoerd;he tpersonee lbestaa techte ruitsluiten d uitleeken .He ti smeerendeel s jonge nmaak t eenfrisschen ,ac ­ tieven,geestdriftige ne nzelf s idealistischen indruk.D ema ­ nier,waaro pi n194 3 eengemeenschappelij k schoolsportfeest vanall e scholende rgemeent e (R.K.e nOpenbaar )wer daange ­ pakte nd eopgewekt e vrijmoedigheid enhe tgeheel everder ege ­ dragde rkindere ndaarbi jgetuigde nva nee ngoede ngees tbi j hetonderwijs .Va nfanatism e of onverdraagzaamheid tusschend e beide richtingenhe b ikniet sbespeurd ;daa r istrouwen s ook weinigrede nvoor ,omda td everhoudinge nvastligge ne nconcur ­ rentieuitgeslote nis . Deverhoudin gtussche nd ebevolkin g end eschoo li sove rhe t algemeengoed .Vanoud s ishe tschoolhoof dvaa k eensoor talge ­ meenraadsma ne nhi jheef tdoo rlandbouwonderwij se nvereeni - gingsleven ookee nlevendi g contactme td e ouderebevolking ? reeds isd egroot ebeteekeni sva nee nfiguu ral sMeeste rPleg t gebleken,terwij lMeeste rThie nvee lvoo rSaasvel dheef tge ­ daan.Vrijwe lalgemee nword td ewaard eva nhe tonderwij singe ­ zien,allee nbi jd e ouderekinderen ,di ea lbeteekeni skrijge n voord emedewerkin g inhe tbedrijf ,i sd everleidin gwe leen s grooto mz e thuis tehoude ne ni sd eleerplich t geenoverbodig ­ heid.Voora lhe tnieu w ingevoerde achtste leerjaarvind t geen gunstig onthaalbi jd eouder s- mede ,omda the ttevee lbeperk t isto t eensoor therhalingsonderwijs ,terwij lhe t juistgroot e waarde zoukunne nhebben ,indie nd epractij kva nhe tleve ne n hetbedrijf ,handenarbei d enlichamelijk e ontwikkeling een 214. grootereplaat szoude n innemen.Ongeoorloof d schoolverzuim omme e tewerke n inhe tbedrij f komtvrijwe lnie tmee rvoor . De commissie totwerin gva nhe t schoolverzuim voorRossum - Volte-Lemseloheef t ind elaatst e 5 jaarno g geen1 0geval ­ lent e"behandele ngehad ;i n193 9b.v .geen ,i n194 0slecht s één.D e"bevolkin gvind the tee nschand e omvoo r decommissi e temoete nverschijnen . Deleerlinge nbestaa nvoo r53,3 $ui t jongens envoo r46,7 $ uitmeisjes .Blijken s decijfer s liephe taanta l eerlingen van 1930to t193 9me t 41terug ;n a193 9heef t zichdez eda ­ ling inversterkt emat e voortgezet» Wanneerme ne rrekenin gmed ehoudt ,da tee ndee lvan ,he t voortgezette onderwijslan ggee nheel e dagen inbesla gneem t (b.v.landbouwhuishoudonderwijs ,avondonderwijs) ,da ni she t duidelijk,,da tongevee r97 $de rkindere ndirec tn a delager e schooli nhe tbedrijfsleve nkomt ,bi jd eboere nmees ti nhe t eigenbedrijf .Voora li nd egroot egezinne nword treikhalzen d naarda toogenbli kuitgezien * Slechts3 jongens gingen eeno f anderenvor mva nnijverheidsonderwij svolgen .Di thoud tnie t alleenverban dme t deonderbezettin gva nhe tambach tte rplaat ­ se,maa rbewijs t ook,da te ronde r deindustrie-arbeider s slechtsweinig e geschoolden gevondenworden ,hetgee nreed sge ­ bleken isui the t groote aandeel der jongeren,de rvrouwelijk e werkkrachtœie nde ronzelfstandigen . Almog e deverdienst e ind efabrie kveela lbete rzij nda no p deboerderij ,sociaa lbeschouw d wordtd e overgangva nboe rto t industriearbeideral see ndegradati e gevoeld eni ngeestelijk : opzicht isda tove rhe tgehee levenzee rhe tgeval .Vandaar ,da t voor deoverbevolkin g bijd emiddelgroot eboere nallee nd emid ­ denstand end eoverheidsdiens t inaanmerkin gkomen . Vanbewust eberoepskeuz e isdu snauwelijk s sprake»Me nword t boer ophe touderlijk e erve ofme npoog tergen sander sbi ji n te trouwen,e nal sda tnie t gelukte nme n geenlus theef t ofd e omstandigheden hetnie t toelateno mongehuw d opd eboerderi j teblijven ,da nmoe tme nd egelegenhei d aangrijpen,di ezic h voordoet inverban dme twoonplaats ,kapitaalkrach te nkennis, 215. zonder datme nee nbepaald evoorkeu r zwaarma glate nwegen . Voorzoove r erva n"beroepskeuz esprak eka nzij n- oo kd e keuzezelv e iseigenlij k"beperk t- i sdez ezaa kde rfamili e enkome nonderwijze r of geestelijke erweini gaa nt epas . Dezekunne nallee nee ngoe dwoor d doen,al see nkin d"bij ­ zondergoe dka nleeren .Organe nva n"beroepskeuz eworde nhoog ­ stensvoo r onvolwaardige kinderen geraadpleegd. Natuurlijk"bestaa te r"bi jiede ree ndran gto tsociaa lop ­ stijgen,doch .me ntrach tdi ei nd eeerst eplaat s binnenhe t eigen"beroe pde rfamili e te"bereiken .Ieder eklein ehoe rwi l inzij nhar tee ngrooter e hoerworden ;he tzij nallee nd eom ­ standigheden,di ehe t"beletten .Hetzelfd e geldtva nde nwin ­ keliere nde namhachtsman ;he tideaa lva niedere narbeide ri s eigenhaasj e tezijn .Du s iederzie tallereers tnaa rzij n eigenvak .Overgan gnaa r eenande rva k (zooalsd ekindere n vanklein ehoere nnaa r deindustrie )i svaa kva n tijdelijken aard;late rkeer tme nwee r inhe teige nmilie uterug .Natuur ­ lijkvolg tme nhi jd eberoepskeuz e ookeenigszin s deconjunc ­ tuur. IntelleetueeIeberoepe n- geestelijkheid ,onderwijs ,voorlich ­ tingsdienst,administrati e -kome nallee ni naanmerkin gvoo r deintelligenten .Voo rd eopleidin g totgeestelijk ezij nvel e familiesberei dzic haanzienlijk e offers tegetroosten ,doc h zijbeslisse nhe tzelf .Aa ndez eberoepe nword t overigenswe l eenzeker ewaardeerin g gehecht,doc hnie tovermati gveel » Debuitenschoolsch eontwikkelin gi szee ruiteenloopend .Voo r hetgrootst e deelstaa tzi jonde rpatronaa tva nd ekerk .Veree - nigingenvoo rvolksontwikkelin g alszoodani gbestaa ne rniet . Zange ntonee lworde ngedrage ndoo rd egeheel ebevolking ;zo o werde ri n194 3 teWeersel oee nPaa»«hspe lopgevoerd ,da tte r plaatsevervaardig dwas .He tmeest e cultureelewer kvind t plaats invereenigingsverband , datte ndeel ereed ste rsprak e kwam .He tgemeenschappelijk estaa te rster k ino pde nvoor ­ grond entegenwoordi gwerke nall ekringe neraa nmede .D e geest isove rhe talgemee ngoe de nvoo rd emeest eword twe lme t een zekerenthousiasm e gewerkt,zooda td egeestelijk e adviseurse r

1.Zi ehoofdstu kVIII . 216. zichweini g sorgenove rbehoeve n temaken .Overigen s draagt hetvereenigingsleve n geenbijzonde rkarakter . Aan geestelijke vragene nsocial e problemenwaag tme nzic h echterweinig .He teerst e isnie t teverwondere nbi jee n Roomsch-Katholiekebevolking ,di ed eleidin g dergeestelijk ­ heidaanvaardt ;"zi jzie nde nwe gvóó r zich"verklaard e één hunner.E n tothe ttweed emis td ebevolkin g deneiging :me n isva nnatur e teopgeruim d ent ecollectie f omi nzichzel f tepiekere ne nzic hhe thoof d tebreke n overprobleme no f zichvas t tebijte ni nprincipes .E nmoch tme nhe twè ldoen , danza lme n ziche rnie t gemakkelijk overuiten ,omda t de al- gemeenementalitei te ree nzekere nafkee rva nheeft ,zooda t meneerde rwanbegri pda nmedeleve n kanverwachten .Ui tei^e n ervaring ismi jb.v .gebleken ,da tne twer k dervolkshooge - scholengemakkelijke raanslaa t inLe tKooide n dan opLe t Twentscheplatteland ,i nhe tbijzonde r indei:e nhoek .Me n vindthe t ongepast omove r zijninnerlijk e roerselen tespre ­ kene nme nneem tmoeilij k deelaa nee n gedachtenwisseling; voordez edinge ngeld tno g steedshe t oude inheemsche gezeg­ de: "Wieniet s zegt,heef tniet s teverantwoorden" . De algemeene geestelijke ontwikkelingword tdaaro mmee rbe ­ paald doorhe taa nd ezed e gebondenfamilieleve n enhe taa n hetdogm agebonde nkerkelijk e levenda ndoo rzelfstandi gon ­ derzoek.D e tekst "Beproeftall e dingen,behoud tLe tgoede " geldtvoo rde nTwen tnie t inindividueele nzin .He tbegri p "geestelijke strijd"i she m eigenlijkvreemd .Voo rzoove r strijdbaarrich thi jzic hmee ro phe tbehou dva noud ewaarde n dano pd everwervin gva nnieuwe .E nwannee rhi ji slosgeslage n vanfamili e engeloof ,kom thi jmeesta lnie t zelfstandig tot innerlijke diepte,doc hword thi jlich t tamelijkru we nop ­ pervlakkig. Veelmee r dannaa r detoekoms t isd ebelen^stellin go phe t verledengericht ,e nda ti sn ueenmaa lee nvoldonge nfeit , datminde rruimt e laatvoo rdebat .Bi ja lmij n gesprekkenwa s men steedswee rgeneig d indez erichtin g af tedwalen .Ont ­ moette ikterughoudendheid ,da nko nee nvraa gnaa rho ehe t 217e vroegerwa she t ijsbreken .Eenerzijd s"beston dd eneigin g om hetverlede n teidealiseeren ,anderzijd s steldeme nme t vol­ doeningvast ,hoevee le rsindsdie nverbeter dwas .Lieve rda n uitboeke n steektme nzij nkenni s opui tverhale nva nd eou ­ degeneratie ,di ealle szel fno gheef tmeegemaakt . Lezenkost ,evenal s schrijven,t evee lmoeit e voorvele no m eree nalgemee nbegeer d genotva nt emake n -me ndenk eoo k aan dereed sgenoemd e slechteverlichting .Va n bibliotheken wordt geenovermati g gebruik gemaakt;e rbestaa nallee nbi ­ bliothekenva nd eschoo le nva nd ekerk ;ee nenkel ehaal t boekenva nd eOldenzaalsch e of deHengelosch e bibliotheek. Reizende bibliothekenken tme nechte rniet .Vaa k leestme n alleend eboeken ,di ed ekindere nme enaa rhui snemen :ge ­ schiedkundige verhalen,reisbeschrijvinge ne noo kwe lromans . Deze beoordeeltme nnie tnaa r de litterairewaarde ;zi jmoge n dedinge nva nhe t intieme levennie t teveelbi jde nnaa m noe­ men -da tvind tme n ongepast.Studieboeke nworde nslecht s dooree nenkelin ggelezen :zelf s inhe tvoortvarend eRossu m wordend elandbouwtechnisch eboeke nde r schoolbibliotheek nietuitgeleend ]Zel fkoop tde"doorsnee-Weerseloë rnooi t een boek;daa rheef thi jgee ngel dvoo rover .

DeProtestante n lezenstelli gmee r dand e overigebevolking ; alleenbi jhe ntro f ikee nkas t ofee nplan k eigenboeke naan , terwijlzi jee nscherpe roordee lde sonderscheid sbezaten . Dochhie ri soo kee nweistandsverschi l inhe t spel,daa rzi j gemiddeldwelvarende r zijnda nd eRoomsch-Katholieken . Hetzij nslecht senkelingen ,di ezic hv/ar mmake nvoo rdinge n alsvakbeweging ,coöperatie ,drankbestrijdin ge.d . envaa k zijnhe tda nno gmenschen ,di eva n eldersafkomsti gzijn . Daaraan ishe tto e teschrijven ,da tdez ebeweginge n geenin ­ tegreerend deeluitmake nva nhe t plaatselijke sociaal-cultu- reele leven.D egeheel e sfeerva n ditleve n isdaardoo rminde r dynamischda nb.v . inhe tNoorden ;alle sgaa tgelijkmatige r zijngan gzonde rwrijvingen ,maa r ookzonde rvuur .Dez eande ­ relevenshoudin g doethe tTwentsch eplattelan dvoo rmensche n vanelder s gemakkelijk lauw,traa ge npassie f gelijken. 218. Twente"bezi tgee ncultuurcentrum ,da tee ntegenwich tka n vormen tegendez ementaliteit ;d e stedenbezitte n tewei ­ nigtraditi e enallure .Buite n denstaatsma nSchaepma ne n denschilde rJongkin d heeftTwent e geentalente nva nfor ­ maatvoortgebracht .He tartistiek e gevoeli sthan sstel ­ ligzwakke rontwikkel d dan invroege r eeuwen,toe nme n mooiehuize nbouwde ,prachtig e tuugkistensnee d enfraai e letterlappenborduurde .Moe tme nhe tzo ozien ,da the t oudeSaksisch e land cultureelbelangrij kwas ,zoolan ghe t eeneenhei d vormde,waarva nhe tNederlandsch e deelnie t verhollandscht enhe tDuitsch e deelnie tverpruisisch twerd ?

C.VRIJETIJDSBESTEDIN G Menka nmoeilij k zeggen,da td evrijetijdsbestedin g inWeer - seloreed s eennijpen d probleemgeworde n is.O pd eboerde ­ rijbeschik tme npractisc hnie t overvrije n tijd.D e groote boerenwerke nzo ohar dmogelij k ompersonee lui t tesparen , dekleinst e boerenzij nvoo rhu nlevensonderhou d opbijver ­ dienstenbi jderde naangewezen ,d earbeider smoete n ind e avondurenhu nlapj e grondbewerken ,d emiddelmatig e boeren hebbend evoll ewerkkrach tva nhe tgeheel e gezinnoodi go m alhe tnoodzakelijk e werk ophe tveelzijdig e bedrijf tever ­ richten. Opa lmij nvragen ,wa tme ndee dme tzij nvrije ntijd ,wa she i antwoord:"Wi jhebbe n geenvrije n tijd".E nal s ikvroe gnaa i liefhebberijen,kree g ikt ehooren :"Onz eeenig eliefhebbe ­ riji she tbedrijf" .N umoete n dezeuitlatinge nme tee nkor ­ reltje zoutgenome nworden ;natuurlij k zijne rdonker ewinte a avonden,da te rnie t gewerktka nworden .Maar ,zooal sgezegd , vertegenwoordigt tijd alszoodani gno gt eweini g eenreöel e waarde;hi jword tnie trationee lgebruik te ningedeeld ,me n weet ernie tmed e tewoekeren .Me nregel tzij narbeidstemp o naar det everrichte nhoeveelhei dwer ke nda ndikwijl sno g eengraadj e langzamer,zooda t tegend eschemerin g opeens gaw nogee naanta ldinge nafgemaak tmoete nworden .He tveelzij ­ digebedrij fbied the t geheele jaardoo rwer k envel ewerk ­ zaamhedenblijve nliggen ,to tme n ereen stij dvoo rheeft ; 219. iknoemd ereed slie topknappe nva nwonin ge ngereedschap , voortshe thakke n enzage nva nbrandhout ,he tknolle n trek­ ken,he therstelle nva nafrasteringen ,he tme tpaar d enwa ­ genhale nva ntur f ofzand .Bije nhouden ,mande nmaken ,be ­ zembinden ,harke nmaken ,wa tnoga leen sdoo rd eoudere nge ­ beurt,moe tme nnie tloute ral sliefhebberi jbeschouwen ,doc h beteekenenoo kee nvermeerderin gva nhe tinkome no fee nver ­ lichtingva nd euitgaven .E nverde reische n dealgemee n trouw nageleefde godsdienstige plichtenvee ltij d op.Doc hee nin ­ nerlijkebehoeft e omme tde nvrije ntij d tewoekere nbezi td e bevolkingniet .D ewaardebepalin gva nde ntij d is zóó gering, datme nhe terg eva nuitdrukkinge n als"de ntij dverdrijven" , Mden tijd stukslaan "o f"de ntij d dooden"nie taanvoelt . Gelezenword te rbi jd eboere nzee rweinig ,zooal shierbove n bijhe taanroere nva nd eboekenlectuu rreed sbleek .Allee n voor dekran tmaak tme nalgemee ne nvoo rhe t landbouwblad mee­ rendeels eenuitzondering .D ekran tword tzorgvuldi g gelezen envoora lgewaardeer d alsbro nva nnieuwtje sui t deomgeving ; derhalve staand eplaatselijk e bladeno pde nvoorgrond .He t A.B.T.B.-landbouwbladword tvri jalgemee n gelezendoo rd eR.K . georganiseerde boeren;doo rd emee rvooraanstaande n bovendien MDe Boerderij" endoo ree nenkel e "DeNieuw eVeldbode" .Dez e laatstevakblade nvinde noo kProtestantsch e lezers;d egeor ­ ganiseerdenonde rhe nleze noo khe t "OverijsselschLandbouw ­ blad». De jongere generatie beschikt overde nmeeste nvrije ntijd , zoolangme nno gnie tgehuw d is.Voora lboerenknecht s brengen wekelijkshu nvast eavonde n inee ncaf édoor ,waa rda ndru kge ­ kaartwordt ,echte rzelde no mgro fgeld .Vroege rwe le neven ­ eensdoo rgehuwden ,zooda the t isvoorgekomen ,da tee nboer , die eenko e opd emark tverkoch thad ,toc hplatza k thuiskwam , enda tieman do péé navon dee nhal fknechtenloo n(destijd s een f 40,-)verspeelde .Da nkwa m tenslottehe tme s tevoorschij n enko n debuurscha psom see nmisdrij f teberechte nkrijgen . Datkom tthan snie tmee rvoo re nzo oi she tkaartspe l afgedaald totee nonschuldi gvermaak ,da tdoo rd eR.K .ker knie tveroor ­ deeldwordt .E rword tno gwe lsteed so mgel d gespeeld,doc hd e inzetten zijnklein ,Verde rmeen t inde nrege l allecü de jon­

gere generatie tijdbeschikbaa r te hebbenvoo r toonee.1}muziek , sport,waarbi jd elaatst e deander e dreigt teverdringen . Ookbi jd efabrieksarbeider s hebbenallee nd e jongerenvrije n tijd totha r beschikking.D e ouderenhebbe nwe l vastewerk ­ tijden,doc hhe tgaa nnaa re nkome nva n defabriek ,som soo k voorhe tmiddageten ,koste nvee lextra-tij d enda nwach thu n thuisno g altijd dearbei d ophu n lapjegrond ,da timmer sd e redenva nhu nbuite nwone n is.Ee n deeldeze rarbeider sbe ­ hoort thans totd e parochies Oldenzaal,Hengel o enBorne ,di e alle drienieuw e parochiekerken gekregenhebbe n juisti nd enaa j Weerselo gekeerdebuitenwijken .Nie tallee nvoo rhu nwerk ,doc h ookvoo rhu ngeestelijk e enstoffelijk e behoeften trekkendez e arbeiders opbovengenoemd e drie plaatsen enhe t ligtdu svoo r dehand ,da thu nkindere ndirec tn a denschooltij d hunontspan ­ ningdaa rzoeken .Zi jgerake ndu s geheeli nd esfee r vanhe t stadsvermaakme tbioscoop ,dancing ,ijsba re nautomatiek ,het ­ geend e genotzucht zeerheef taangewakkerd .N u dezearbeider s uithe tkerkelijk e verband derWeerselosch eparochie s zijn los­ gemaakt,hebbe nzi jminde r invloed danvoorhee n opd eeigenlij ­ kebevolkin g dergemeente .Zi jzij nno gmee r periferie geworden danreed s het gevalwas .He t ismij n indruk,da tdez earbeiders ­ jongeren invee lminder emat eda nmogelij k zouzij nprofij ttre l kenva n degelegenhei d totdeelnemin gaa nhe tvereenigingsleve n enande r cultureelwerk ,da td egrooter e plaatsenkunne nbiede n Zijzij nal she twar e ontworteld:nie tmee r opgenomen ind apl a telandsgemeenschape nno gnie t opgenomen inhe t stedelijkevere < nigingsleven. Eennieuw e ontwikkelings-e nontspanningsmogelijkheid ,waarva n drukgebrui kgemaak twordt ,bied t deradio ,waarva n erbinne n degemeent e tot194 2ee n500-ta laanwezi gwaren ,d.w.z .i nbijn ; dehelf tva nhe ttotal e aantalwoningen .Er gkieskeuri g inhe t gebruik isme nechte rno gnie te nee nluistergid sword tveela l nietgebruikt .Me n luisterthe tliefst enaa r lichtemuzie k ofe i grappighoorspel .Afgezie nva nreligieuz euitzendinge nwi lme n serieuze dingennie thooren :aa nd e dagelijksche zorgenheef tm < genoeg enme nhoud tva n opgewektheid envertier . 221. Stelji gh- oef' ici cvrou wno gminde rvrije n tijada nd eman « Haarwei k istuinde raa n deseizoene n gebondene nverrewe g betmeest e geer-biedtbinnenshui s enheef t dusminde r last vanduisterni se nkoude .Eigenlij kheef tzi jnooi tgedaan ; 'savond s "iaatword t ersom sno gverstel d ofgestreken * Vooral ind e gxuütegezinne nkom td evrou w eerder tijd te kort,waa r dezor gvoo rwoning ,voedin g enkleedin gwe l eensonde rkunne nlijden .Inderdaa d zijne rwoningen ,waa r hethuisraa d zooweini g omvangrijk is,da to mzo o tezegge n eenblin d paard ind ewoonkeuke nno gniet skapo t ua.iis iaan , docha li sme nda ngauwe rklaa rme t dehuishouding ,he tzij n juistd e gezinnen,waa r devrou w dande st eharde rmoe tmee ­ werkeni nhe tbedrijf » Opa lmij nbezoeke nbi jwinterda g trof iknooi t devrou w opbuurvisite ; 'sZondag s gaatzi jv/e l naard evroeg emi so mtijden sde nkerkgan gde rander ehuisge - nooteno phe thui st ekunne npasse ne nd ehuishoudin g tedoen . Vrouwenleze nvrijwe lallee nd ekran t enonde rhe t luisteren naard eradi ozij nzi jtoc hsteed sbezi gme tbreie n ofver ­ stellen,leze ngeld tno gvaa kal see nteeke nva nluihei de n legthe tdaaro ma ftege nhe tbreien « Ondermiddenstander s isd etoestan dwa t gunstiger,doc hoo k daarstoor tme nzic hno gnie tt evee laa nwinkelsluitin g en moetme ndikwijl s 'savond sno gd e boekhouding ofander ewerk ­ zaamheden indiens tva nhe tbedrij fdoen . Inhe talgemee nka nme n zeggen,da t deverhoudin g tussehen werk envrije n tijdva ndie naar d is,da td elaatst evrijwe l geheelvoo rrus te nontspannin g gebruiktwordt » Datmoe tme r ook inhe tverban dva n eengehee l jaarzien :d elang ewinte r avondenzij nee ncompensati evoo rd e langezomerseh ewerkdagen . Menneem t erzij ngema kvan ,d egehechthei d aaneige nhui se n dedran gnaa r gezelligheid verleenen aande nfamiliekrin g een bijzonderebeteekenis ,e ndaarbi jneem the tgespre k eenont ­ zaglijke plaats in.Me n praatgraag ;vertellen ,wa tme nzel f beleefdheeft ,herinneringe nophalen ,daa rleef td eTwen ti n met zijnzi nvoo rhistori e entraditie .He t isee nde rredene n vanhe toverwich tde roud e generatie,waaro pdez e zichgaarn e laatvoorstaan .Som sneme nfantasi e enverdichtin g de overhand; 222. erzij nmenschen ,di eprachti gkunne noverdrijven . Resumeerendeka nme ndu szeggen ,da the tvrijetijdsvraag ­ stukzic hno g inee nprimitie f stadium"bevindt ,zoowe l naar deurgenti e alsoo knaa r deoplossing .

D.Moraal ,moraliteit ,criminalitei t Eennauwlettend ewaarnemin g leert,da td emoreel e opvat­ tingende rWeerseloër sgewortel d zijni nd ezed eva nd e buurschape ni nhe tChristendom .Dez e tweeërlei grondslag kan eenzeker emoreel e tweeslachtigheid, eensoor tdubbel e moraaltewee gbrengen ,di e denbuitenstaande r lichtde nin ­ drukva neenig e onbetrouwbaarheid geven.Oudtijd sgol dhe t gebodva nnaastenliefd e enva n eerlijkheid eigenlijk alleen tenopzicht e vand eeige nbuurschap ;daarbuite nleefde n vreemden,tegenove rwi eme nmi n ofmee rvijandi g stonde n anderemaatstave n golden.Binne n debuurscha p daarentegen werdendez e gebodenstren g instan d gehouden,desnood so p straffeva nuitstooting .I nd eoud ebuurschapsveeten ,d e vechtpartijen omhe tafvrije nde rmeisje s door jongensui t andere buurschappen,he twantrouwe n enbedriege nva nvreem ­ delingenkwa m detweeslachtighei d totuiting ,di eaa nd e Twentenbi jbuitenstaander s eenietwa tonbetrouwbare nnaa m bezorgde.Da t ondanks deeeuwenlang e predikingva nhe t Christendomhierva nno greste naanwezi g zijn ,i soo kthan s nog temerken ,b.v .aa nd ehoudin g tegenoverd e rechterlijke macht. De Twentheef t ietsontwijkends ;me n zale rnie t omliegen , maaral sd ewaarhei d pijnlijk is,za lme nhaa rlieve rui t denwe g gaano fverbloemen .Daarvoo r staanhe mee nscha tva n zegswijzente ndienste ;naa r deintonati e heeftb.v .zij n "ja"verschillend e beteekenis.Hi jheef tee nheke laa nver ­ wikkelingen enhoud tbezware n lievervoo rzic h- da nbehoef t hijzic hoo knie tt everantwoorden .D e typische Twentsche uitdrukkinghiervoo r is "zichwaren" .He thang t ook samen met ietsonpersoonlijk s inzij nwezen ,da the mzic hlich t doetverschuile n achterd egroep ,waarva nhi jdee luitmaakt ,

1.G.J.te rKuil eSr :D ebewoner sva nTwent ee nOost-Salland , in:P.Meerten se nA.d eVries :D eNederlandsch e Volkskarak ters,bl .83/4 . ofd e autoriteit,waaronde r hijgestel d is. Zoo ise ree nnauw e samenhang tussehend emoraa l enhe t groepskarakter .Eenmaa lgegeve n despecifiek emoreel e op­ vattingenka nme n zeggen,da td emoraliteit ,du she tnale ­ ven derheerschend emoraal ,gunsti g is.Juis t hetdee lzij n vanhuur -e nmaagscha pmaakt ,da tme nzic hweini g individu- eeleafwijkinge n veroorlooft,nie t tenkwade ,maa r roknie t tengoede .Nieman dwensch t opt evalle ne ndaarom ,houd t ie­ derzic hzoovee lmogelij kaa nde ngulde nmiddenweg * Dein ­ standhouding derburenplichte n zegtnie tallee n ietsove r dehulpvaardigheid ,doc hoo kove r ditcollectiev ekarakter . Hetmoreel e gedragword tdu shaas tmee rdoo rhe tgroepsle - venbepaal d dandoo r derechte nva nhe t individu.Eisch t b.v.he tfamiliebelan g hetongedeel d overgaanva nhe terv e opde n oudstenzoon ,da nworde nsom sme tvereend e krachten minder fraaie practijkentoegepas t omdi tdoo r tezette n ten koste vand erechtmatig e belangenva nee no fmee rindividuen . Ditmoe tnie topgeva tworde nal s eenzwakk emoraliteit ;me n vindthe tvolkome n inde nhaa k om debelange nva nde nenke ­ ling op teoffere naa ndi ede rmaagscha p enzie t srnie tte ­ gen op omhe tBurgerlijk eWetboek ,waa r ditnie t inovereen-* - stemming isme the t plaatselijke rechtsgevoel,t eontduiken . Het zouverkeer d zijn teveronderstellen ,da t bovengenoemde tweeslachtigheid eenigermatebewus twas .Integendeel ?me nbe ­ schouwt zichal sminsten seve n goed Christelijk alshe tBur ­ gerlijkWetboek .

Menheef t duszij n eigen opvattingva n eerlijkheid enbetrouw ­ baarheid,di ehe tmoeilij kmaak t omnaa r zuiverChristelijke n maatstaf eenoordee l tevellen .Volgen s eenveldwachter ,di e reeds tientallen jaren ind egemeent ewerkzaa m is,zij n eri n aldie n tijd door inheemschennooi tfietse n gestolen,doc h evenmin gevondenvoorwerpe naangegeven .O pd e laatste heeft menee nsoor tstrandvondersrecht ,zelf s indien deoorspronke ­ lijke eigenaarka nnagegaa nworden ,b.v .va n eenrin gme t ini­ tialen.E nal sd eWeerseloë ro pd epaardenmark tzij nsla gka n slaan,za lhi jhe tnie t laten.Anderzijd sworde n echterfinan - cieeleverplichtinge n stiptnagekomen ;da tgeld t alsee neere -

1.Zi e hiervoorhoofdstu kX . 224. zaak.Yoort sword tieman d strengveroordeeld ,di e financieel nietsolid e is,j ame n ziete rwe leen s eenmaatsta f invoo r zijnsoliditei tal smensch .Iemand ,di ezij ngel d zouwegge ­ ven,zo umisprijze noogsten .Da tleid twe lto tee nzeker e aanbiddingva nhe tgoude nkalf . Het""beloft emaak tschuld "geld ti nhe talgemee nwel ,doc h menmoe twe leen so pernstig evertragin grekenen .Hulpvaar - heid isalgemeen ,doc hhe tmoe tliefs tgee no fweini ggel d kosten. Zooschijn the tdu sgeboden ,o mbi jhe tsocial e gedrag steedsee nzeke rvoorbehou d temaken .Te naanzie nva nd esexu - eelemoralitei t isda t echternie tnoodig .E rwer d reedsge ­ wezen ophe tgering e percentage gedwongenhuwelijken ,terwij l degroot e gezinnenbewijzen ,da tme n leeftvolgen s dezede ­ lijkebeginselen ,di ed eRoomsch-Katholiek e kerkaa nd egeloo - vigenvoorhoudt .I nhe tbijzonde rheef td e"Katholiek eActie " zichaa nvoorlichtin g opdi tterrei n gewijd.Hoezee r dewensc h omd eboerenbedrijve n ongedeeld opd evolgend e generatiet e doenovergaa nee ngunstige nvoedingsbode m zoukunne nvorme n voorhe tNeo-Malthusianisme ,i nWeersel o heefthe thoegenaam d nognie t zijnintred e gedaan.Hie rweeg t degeloofslee rzwaar ­ derda nd eberekening ,ander sda nb.v .i nMarkelo .Oo khe t ontbrekenva nopenlucht-zwembade n ingehee lNoord-Oos t Twente totzelf sOldenzaa lto e -i ntegenstellin gme t Zuid-West Twente -i sui tdeze nzedelijkheidsfacto ra ft eleiden . Vanee nzwakker emoralitei t tenopzicht eva nniet-geloofsgenoo - tenhe b ikniet skunne nbespeuren .Evenmi nschijn tmi jhe taan ­ geduide elementva nonbetrouwbaarhei d bijd e inheemschebevol ­ kingi nverban d testaa nme the tRoomsch-Katholiek e geloof, zooalswe leen sgesignaleer d is- me tname ,da td ebiech tde r Roomsen-Katholiekendez e geloovigene rgemakkelijke rto ezo u brengend ekleiner emoreel e tekortkomingen tebagatelliseere n tegenover deProtestanten ,di edez eal see nblijvend ebelas ­ tingva nhu ngewete nmeedrage n .Dezelfd e trekword t evenzeer 1.Zi ehiervoor :G.H.A.Feber :D e criminaliteit derKatholieke n inNederland ,1939 ,bl .31/5 ;A.Chorus :Psychologisch ever ­ schillen tusschenProtestante n enKatholieke n inNederland , in:»He tGemeenebest" ,1943 ,bl.48-50 ;J.P.Kruijt :Mentali ­ teitsverschillen inon svol ki.v.m .godsdienstig everschil ­ len,in :"Mensc he nMaatschappij" ,1943 ,bl.8 ,13/ 4e n77 . 225. bijd eProtestant sch e"bevolkin ge nverde r inTwent egevon ­ den. Bijee nnader e ontleding dermoreel everschijnsele nva ndi t stuk plattelandsleven zoume ndu sbijn a geneigd zijnt e zeg­ gen,da td emoralitei teigenlij k sterker ontwikkeld isda n demoraal ,al s gevolgva nee ngebre kaa npersoonlijk e zelf­ standigheid,da tnie tzoozee rui the tgeloof ,da nwe lui t het collectivistische karakterde rTwe :te ni sa ft eleiden . Immers "Protestantene nKatholieke n aanvaarden alsonmiddel - lijkenmaatsta f vanhe tzedelijk ehandele nhe t persoonlijke geweten" .Word t deTwen tui t zijngroepsverban d losgemaakt, dan treedtee nverslappin g opva nzij nmoraliteit ,omda t zijnmoraa lnie t diepgenoe g inzij npersoonlijk e innerlijk isverankerd .D e Twentsche steden leveren daarhe tbewij s van enallee n alo mdez erede n ishe t gewenschtd eurbanisa ­ tieva nTwent e zooveelmogelij k tegen tegaan .

Op crimineelgebie dvertoon tWeersel o eenbuitengewoo n gun­ stigbeeld ,zooal she tvoorgaand e reeds doetvermoeden .Ge ­ meentelijke statistiekenbetreffend e de criminaliteit zijn bezwaarlijk te geven.Te rRechtban k zijnzi jnie tal szooda ­ nigbekend ,terwij lhe tmoeilij k is ome rd ezwaart e dermis ­ drijven int everwerke n enhe tvergelijke nva nhu naar doo k vrijwillekeuri g is.Moe tme nb.v . geweldpleging zwaarderre ­ kenenda n diefstal?Me n zouda nallee n opd estrafmaa tmoete n afgaan.Daa rd e geraadpleegde leden derAlmelosch erechterlij­ kemach t eenparigware n inhu nlo f overWeerselo ,he b ikerva n afgezien omhierove rno g cijfers teverzamelen . DatWeersel o eenbrav egemeent e genoemdwordt ,i snie tallee n toe te schrijven aan degewoont e omongerechtighede nva n leden derbuurscha p tenopzicht eva nelkaa r onderling teberechte n end e officieele justitie erbuite n telate n -da tgebeur ti n Losser,Denekam pe nTubberge nminsten s evenzeer entoc hhebbe n deze gemeentenbi jd eRechtban k eenvee l ongunstigernaam . Veeleer zijnd eongunstig e factoren,waaraa nFebe rd ehooger e criminaliteitbi jd eRoomsen-Katholieke ntoeschrijf t -d eover ­ wegend R.K. grensstrekenva n ons land,d eeeuwenlang eachter - 1.A.Chorus ,bl.48 . 226. stelling end econtra-selectorisch e invloedva nhe t celi­ baatde rgeestelijke n -voo rWeersel ova nminde rbetee - kenis.He twa s teafgelege n ent ehomogee n omva nachter ­ stelling tekunne nspreke n ind ezaken ,waa rhe tme et e makenhad ;he tleverd enaa rverhoudin gweini g geestelij­ ken;he tla gnie tdirec t aand egrens .Juis t tenaanzie n vanhe tlaatst e punti she tverschi lme tLosser ,Denekam p enTubberge n opvallend.He tsmokkele nwa sdaa rnie tallee n eenwelkom e bijverdienste,maa r ook eengeliefkoosd esport , waarmee plaatselijke roemvie lt eoogsten .Terloop smoe t echteropgemerk tworden ,da tdi tpun t tochnie tzo oeenvou ­ dig is.He tlaa tb.v .onverklaard ,waaro mHezinge n enOud - Ootmarsumee nslechtere nnaa mhebbe n danTilligt e enlattrop . Inee nplaat sal sOverdinke li sbovendie n deimmigrati eva n talrijkeminderwaardig e Drentsche elementenva ninvloe dge ­ weest.Dez e factoren ontbreken inWeersel o enda tmaak the t leven ervee lrustiger .Oo khe tgemi sva n centra zalva nbe - teekenis geweestzij nvoo rd egunstig e toestanden inWeerse ­ lo.Da td e criminaliteit ind eindustrieplaatse n grooteris , ligtn ahe tbi jd emoralitei tbesproken e voord ehand . Ookd eVoogdijraa d end eAmbtenaa rvoo rd eKinderwette nheb ­ beni nWeersel o geendru kwerk .Ontzettin gui t de ouderlijke machte ngezinsvoogdi jkome no phe t platteland reedsweini g voor,doc h inWeersel o behoeven diebijn anooi t toegepastt e worden.D ea-social e gezinnenzij n opd evinger s aft e tel­ len,doc hda nkunne nzi jhe too kvri jbon tmaken . Binnen de gemeentehadde nHassel oe nBoven-Deurninge n langen tijdee nhooger e criminaliteit ophe t gebiedva n drankmisbruik engeweldpleging ,waarschijnlij k grootendeels toe teschrij ­ venaa nde nmindere nwelstan d end enabijhei d derfabrieks - plaatsen.Di eberuchthei d isechte rvrijwe lverdwenen .We l heerscht inee nbepaald ewij kva nHasselo ,de nz.g .Wierinks - ofWyerinkshoek ,no gee neenigszin s afwijkende geesti nee n aantalonderlin gzee rsolidair e families:onafhankelijker ,me t meer ondernemingsgeest en lustto tavontuur ,iet sminde r kerksch,ruwer ,onbetrouwbaarder ,doc hoo kintelligenter .Daa r isd ecriminalitei t ook thansno gwe l ietshooger . 1.G.H.A.Feber ,bl.2l/2 , 63/6 en78-99 - iCDSDÏENST InI93 Owa s de"bevolkin gvoo r94 $Eoomec hKatholie ke n voor5 $Nederlandsc hHervormd .Sindsdie n isdez everhou ­ dingwaarschijnlij kno g ietste n gunste derRoomsen - Katholieken gewijzigd doorhu n grooterenkinderrijkdom , endoo rde novergan gva n"bijn agehee lKI ein-D rien eme t enkeleHervormd e gezinnennaa rHengel o in1943 .D ean ­ dere gezindten end e onkerkelijkensnele nnagenoe ggee n rol;zi jbepale nzic hto tenkel e geïsoleerde gezinnen. Afgezienva nd eklein eHervormd e kernron dhe tStif t (28gezinne n ind e gemeenteïïeerselo e nverde rno g eenige gezinnen ind egemeent e Tubbergen),moe t de"be ­ volkinghomogee ngenoem dworden .D egezindt e ismee ree n collectieve danee npersoonlijk e daad.He tbehoore nto t debuurscha pbreng tmede ,da tme n ookhe tgeloo fva nd e buurschapdeelt .He tProtestantism e derStift-bewoner s isteru g tebrenge n totee nhistorischen ,factor :d esae - cularisatieva nhe tStif ti nde n tijd derRepubliek ;he t isdu s eigenlijkva n toevalligen aard.Zonde r infanatis ­ me tevervalle n isd eRoomsch-Katholiek e bevolkingalge ­ meen trouw lidde rKerk ,welke r plichtennauwgeze tworde n nageleefd.He tbijwone nva nd emis ,he tkerkelijk ehuwe ­ lijk end eander e sacramentenworde n onbeperkthooggehou ­ den;gemengd ehuwelijke n ennon-paschante nkome nnie t voor.Door-de-v/ eek sword td emi s eikenda gdoo ree nhon ­ derdtalmensche npe r parochie bijgewoond,echte rmees t ouderenui t dedorpen ,wan t de jongeren "kunnenhe tnie t wachten"me thu n drukkewerkzaamhede n ophe tbedrijf .He t collectieve geloofsleven end egroot e gehoorzaamheid heb­ ben debevolkin g echterwe lvolgzaa m enwa tweini gzelf ­ standig gemaakt,nie tallee n ingeloofszaken .Volgen s een R.K.plaatselijkendeskundig eword t deze trekva nonzelf ­ standigheid bijd emensche n sterker,naarmat e zijdichte r bijd eker kwonen ;d eflinkste ,ondernemendst emensche nwo ­ nen ind euithoeke n derbuurtschappen ,b.v.ron d hetWesteri- - kerbroek ;i nda t isolement zijnzi jmee r opzichzel faange ­ wezen enleere nzi jzic ht eredden ,terwij ld eandere nvoo r hunverantwoordelijkhei d steeds opd eker kkunne nterug ­ vallen. 228. De grootemeerderhei d der"bevolkin gzwichtt e danoo kzonde r veel"bezware nvoo rde naandran g dergeestelijkhei d tengun ­ steva nd econfessioneel e organisaties,a ldruischt e dit eigenlijk intege nd eoorspronkelijk e voorkeurvoo rd e al- gemeenebuurschapsorganisâtie ,zooal s dieme t"burenplichten , klootschieten e.d.gebruikelij kwas .Slecht s zeldenhoor t menklachte n overt egroot ebemoeieni s dergeestelijkhei d op ditterrein . Practischi sd everhoudin g tusschenbeid e gezindtenzee r goed gebleven.Nie t toevalligwa sMeeste rPleg tee nvoor ­ vechterva nde nProvinciale n OverijsselschenBoerenbond ,di e Roomsch-Katholieke nHervorm d inéé norganisati ewild everee ­ nigen.He tmees tbestaa tdi tproblee mde r confessioneelever ­ houdingennatuurlij k inhe t dorpWeerselo ,waa rhe t totee n goede oplossing isgebracht .Zo o isdaa rhe tGroen eKrui s aangeslotenbi jhe tWit-G-el eKruis ,me n gaatove re nwee rwe l opvisit ee nhe twa sto td eoorlo gwe l eenzee rmerkwaardig e gewoonte,da tee naanta lRoomsch-Katholiek eWeersele rboere n deOudejaarsavondpree ki nd eHervormd e kerkbijwoonde .Toe n kwame ree neind eaan ,omda t dekastelei nva nhe t café,waa r Protestanten enKatholieke nn a depree kaltij dgemeenschappe ­ lijknaa rto egingen ,N.S.B.-e rwerd .Toc hzij ne rteekene n aanwezig,da td escheidin gzic hgaandewe gverde rza ldoortrek ­ ken,merkwaardigerwijz e onder invloedva n inwoners,di eva n eldersafkomsti gzijn .I n193 8kree gd evolledig e scheiding tusschenopenbaa re nR.K .bijzonde r onderwijs definitiefzij n beslag ind egemeent e enin-d eparochi e Deurningeni she tb.v . nietmee rgebruikelijk ,da tRoomsch-Katholieke ne nProtestan ­ tenbi jelkaa r opbezoe kgaan . Debeteekeni sde rProtestante ni swa tgroote rda nhu nnume ­ rieke aandeel ind ebevolking ,omda tzi jee nvast eker nvor ­ men inhe tgerneentecentru me ngemiddel d eengrooter e ontwikke­ linge nwelstan dbereik thebben .Doo rhur tgering eaanta lzij n zijeveneen sgeregeld ekerkganger sva northodox egezindte . HetRoomsch-Katholiek egeloo f derarbeider smaakt ,da tdez e weld eklassentegenstellinge n ervarene nzic hvaa k pijnlijk bewustworden ,doc hhu nideaa lblijf t inweze n solidaristisch 229. en uit£.ic hnie t infe lverset ,waarto e inTwent e somswe l aanleiding isgeweest . De zakengeestword t doorlie tgeloofsleve nnie t getemperd: 'Rossumi she tvoortvarendst e inzij nbedrijfsleve n(to ti n denzwarte nhande l toe),doc hhe theef td emooist eker k en demeest ekruisbeelde n langs dewegen .Misschie n ise rvroe - gerwe löfeni^ esprak eva n geweest,doc hi niede rgeva londer ­ scheidtWeersel o zichnaa rzij néconom e>che ngees tnie tnoe ­ menswaardmee rva nhe tProtestantsch e deelva nTwente .He t ismceilij kui t temaken, o fme n ind ebetrekkelijk e zwakte van deagrarisch e coöperatieve beweging een gebrekaa neco - nomischen zino f juistee ngebre k aanidealism emoe tzien , eno fme nhe to pzichzel fmerkwaardig e verschijnselmoe top ­ vattenal see nzeker emat eva n individualisme ofal see nwan ­ trouwen tegenzakelijk evernieuwing .

De godsdienst isbeslissen d voor depolitiek e gezindheid.D e gemeenteraad bestaatuitsluiten d uit1 3Roomsch-Katholieken , terwijli n193 7voo rd eTweed eKame r90,6 $de rstemme n opd e R.K.S.P.werde nuitgebracht .D e overige stemmenware nal s volgtverdeeld :1,6 $ opd eS.D.A.P. ;1,1 $o pd eAnti-Rev . Partij;1,0 $ opde nVrijz,-Dem.Bond ;0,8 $ opd eChrist.-Hist , Unie;0,3 $ opde nVrijheidsbond ;4,5 $ opd e overige 47par ­ tijen.D eKath.-Dem.Parti jbehaald e voord eStatenverkiezin ­ gen in1935 :12 $va nhe ttotal e aantalstemmen ,zooda tzi j ook eenvertegenwoordige r inde nGemeenteraa d kreeg.Bi jd e verkiezingenva n193 7(voo rd e TweedeKamer )wa sdez e partij echter doord egeestelijkhei d verboden,zooda tzi jnie tmee r aan deverkiezinge n deelnam.

Als gevolgva n eene nande r isd e politieke belangstelling niet zeergroot ,doc hwe lgroeiende ,evenal s devaderlands ­ liefde.I nd elater e jareni sgebleken ,da the tnationaal - socialismevrijwe lgee nva t opd ebevolkin gheef tkunne n krijgen.D e geestelijkheidheef t opdi tverschijnse lwe lzee r grooteninvloe d gehad. Daarhe tgeloofsverschi lwe lee n zeeropvallend e scheidslijn trekt tussehentwe e overigens gelijkwaardige deelende rautoe l 230. tiionebevolking •va n iwente,di e onderlingvei-cie rzee rvee l trekkengemee nhebben ,zo ud einvloe d van de specifieke Roomsch-Katholiek e confessie,zooal s dieb.v .to tuitin g komt ind esexueel emoralitei t eni nlie tgroepskarakter , lietmees t overtuigend zijnaa nt e toonendoo ree nvergelij ­ kingme the tProtestantsch edee lva nTwente .Ee nverde ruit ­ wijding overdi tpun tka nderhalv ebete r totd evolgend e hoofdstukkenblijve nrusten .

1.Hierme e staand ekinderrijkdo m end egroot egezinne n inverband . 231. HOOFDSTUKX HETKARAKTE RDE RBEVOLKIN G

Zijni nhe tvorig ehoofdstu kreed s eenige karaktertrekken derWeerselosch ebevolkin gnaa rvore n gekomen,hie rza lge ­ trachtworde nhe tgroepskarakte r systematischt e"benaderen . Daarmoete n echtereenig e inleidende opmerkingenaa nvoora f gaan. Naarhe t groepskarakter onderscheidt de gemeente zichwei ­ nigva nd enaast e omgeving.Ee nstreekkarakte ri she t pro­ ductva nafstamming ,geschiedenis ,sociaal-geografisc hmi ­ lieue ncultuur .N u isd egemeent eWeersel ono gva nt ejon ­ gendatu m ,haa rgrenze n"bezitte nzo oweini gee n isoleerend karakter ,haa rmilie u onderscheidt zichnie twezenlij kva n dewijder e omgeving-* ,o me ree nmarkant e typologische een­ heidva ngemaak tt ehebben . Datalle s isvoo rTwent e alsgehee l juistanderso m .Daar ­ doorspring tmee rhe tTwentsch ekarakte r onzergemeent ei n hetoo gda nee nspecifie kWeerselosc h type.Da the tzo odoo r de"bevolkin gword taangevoeld ,i smi jui tvel e gesprekken gebleken. Deverschille nme t deaangrenzend e gemeenten Tubbergen,Dene - kampe nLosse rbetreffe n eennuanc e ofzij ndoo rsecundair e oorzaken inhe tleve n geroepen.Sommig e eigenschappen,zooal s b.v.beleefdheid ,zij nvaa kva n tijdelijkenaard ,omda tzi j afhangenva nd especial ebemoeieni sva nbepaald eschoolmees ­ terso fgeestelijken .Doo rhe tverschi l insocial e structuur met devee lsterke r geïndustrialiseerde gemeentenOldenzaal , Enschede,Hengel o enBorn e endoo rhe tgeloofsverschi lme the t Protestantsche deelva nTwent e ishe tkarakterverschi ldaarme ­ denatuurlij kvee lgrooter ,zooda t deRoomsch-Katholiek eplat ­ telandsgemeentenva nNoord-Oost-Twent eee ntypologisch e eenheid

1.Zi ehoofdstu kI 2.Zi ehoofdstu kI I 3.Zi ehoofdstu k III 4.Zi ehoofdstu k IVe nV . 232. vormenal s onderdeelva nlie tgrooter e Twente,da tTe rKuil e voorzij nbeschrijvin g vanhe tgroepskarakte rsamenvoeg tme t Oost-Salland,terwij lVa n derKle y datgebie dwee rveree - nigtme tDrent e totee nSaksisch ekaraktereenheid . TerKuil enoem tbinne nTwent e eenige plaatsenme tee n afwij­ kend karakter,me tnam eVriezenveen ,Ente re nRijssen ;daa r hiji ndi tverban d echternie tva nY/eersel ogewa gmaakt ,moe t aangenomenworden ,da thi jdaaraa nhe t gewoneTwentsch ekarak ­ tertoeschrijft . BinnenNoord-Oost-Twent eworde nd everschille nnie t doord e gemeenten,maa r doord ebuurschappe nbepaald .Zi jvorme n al­ tijdmaa r eenschakeerin g inhe tgrondkarakter ,zooal shu ndi a lectennuance s vertoonen tenopzicht eva nhe tstreekdialect . Zoower dreed s gewezeno phe tverschi l tusschenHezinge ne n Oud-Ootmarsumeenerzijd s enTilligt e enLattro panderszijd s^ Zoogelde nbinne nd egemeent e deRossumer s alswa tvoortvaren ­ der,rationeeler ,stugge r enstijver ,d eWeerseler s4 enLem - selersal svrijer ,opgewekte r engemoedelijker ,d eDulder - schenal sguller ,doc hiet s trotscher eneigenwijzer ,d eHas ­ selers (speciaali nde nWierinkshoek )al slosse re nondernemen - der,doc hruwer . Beide factoren -d eovereenkoms tme the tverüer eNoord-Oost - Twente end everschille n binnend egemeent e -moete nhie rver ­ derbuite nbeschouwin gblijven ,zooda tbi jhe tvolgend e eenig voorbehoud inach tgenome nmoe tworden .Daarentege nza lwe li n enkele eigenschappenhe tverschi l tusschenWeersel o end egren s gemeentento tuitin gkomen ,zooal she ti nhoofdstu k IXreed si s aangeroerd. Teneinde hetgroepskarakte r zoo objectiefmogelij k tebenadere n heb ikee nklein e enquêteingestel dbi j1 4deskundige n terplaa -

1.G.J . terKuil e Srin :"D eNederlandsch eVolkskarakters" , bl.73-91. 2.K.va n derKley :He tDrentsch eVolkskarakter ,bl .6/7 . 3.Zi ebl.226 . 4.Me t "Yfeerselers"bedoe li kd ebewoner sva nhe tdorp ;me t "Weerseloërs" dieva nd egemeente ;he t eerste isspraak ­ gebruik. 23.3. see nwe l 7autochthone n en.7 immigrante n"*" .Hu noordee 1 li s verwerkt ind ebeid evolgend e overzichten.Daari nstel t linkspositie f enrecht snegatie f voor,terwij ld eoordeelen , dienie t eenparig zijn,i ndi emat everde rnaa r hetneutral e midden zijngeplaatst . GROEPSKARAKTERY/EERSEL O- OORDEE LDE RAUTOCHTONE N WEL OMSTREDEN NIET Eenparig: bedachtzaam accuraat bewegelijk beheerscht achterdochtig complimenteus dankbaar afgunstig fel evenwichtig altruïstisch heerschzuchtig gemoedelijk beleefd heftig metgevoe lva n chauvinistisch hoogmoedig eigenwaarde hulpvaardig egoïstisch luchthartig kerksch haatdragend luidruchtig matig hard sarcastisch nuchter individualistisch spontaan onderdanig intelligent uitbundig religieus ironisch vlot spaarzaam koppig ijdel trouw nauwgezet Met één uitzondering; vasthoudend oppervlakkig beslist verdraagzaam metreken - bijgeloovig aanleg vindingrij k traag dichterlijk volgzaam zachtzinnig dogmatisch volhardend zakelijk doortastend vriendelijk met zinvoo r gevoelig humor zuinig humeurig

Totd e laatstenhe b ikmijzel f gerekend.Naa rhe tberoe pbe ­ stonden zijuit ;3 schoolhoofden-landbouwonderwijzers ,2 geestelijken,2 gestudeerden ,2 ambtenaren ,1 boer ,1 zaken ­ man,1 arbeider ,1 veldwachte r en1 wijkverpleegster ;naa r degezindt euit :1 1Roomsch-Katholieke ne n3 Protestanten . '?~>54 . TV/I-JFEIACHTIG; Met één uitzondering:

Met één uitzonde: n o-» actief idealistisch conservatief berekenend muzikaal eerlijk ernstig open gelijkmatig geldzuchtig prikkelbaar gesloten hebzuchtig resoluut gezellig koel ronduit hartelijk nederig stug plichtsgetrouw objectief Met tv/eeuitzonderinge n practisch vroolijk behaagziek spraakzaam wilskrachtig drankzuchtig terughoudend emotioneel Met tweeuitzonde r mgen: genotzuchtig betrouwbaar laf critisch systematisch doorzettend toornig eerzuchtig trotsch geestig zwaartillend ingetogen langzaam materialistis:; h opgewekt slim

GROEPSKARAKTERÏÏEERSELO -OORDEE LDE R IMMIGRANTEN

WEL OMSTREDEN NIET.

Bt-.àparig: Eenparig: bedachtzaam actief bewegelijk gemoedelijk afgunstig complimenteus hulpvaardig beleefd dogmatisch kerksch chauvinistischdrankzuchti g langzaam eerzuchtig fel matig geestig heer-schzuchtig nuchter onderdanig heftig 235- WEL OMSTREDEN NIET Eenparig: Eenparig: opgewekt traag idealistisch religieus zakelijk luidruchtig spaarzaam met zinvoo r prikkelbaar humor spraakzaam TWIJFELACHTIG: ronduit terughoudend bijgeloovig spontaan vindingrijk eerlijk uitbundig volgzaam ernstig vlot Met één uitzonjo Ling; genotzuchtig ijdel achterdochtig hard Met één uitzondering? "berekenend intelligent accuraat •betrouwbaar ironisch behaagziek conservatief koel dichterlijk doorzettend luchthartig doortastend egoïstisch nederig gevoelig evenwichtig practisch humeurig gelijkmatig metreken - laf aanleg gesloten sarcastisch muzikaa l met gevoelva n systematisch nauwgezet eigenwaarde hebzuchtig volhardend open ingetogen wilskrachtig resoluut materialistisch zachtzinnig stug slim toornig trouw trotsch verdraagzaam zwaartillend vriendelijk Met tweeuitzonderingen : zuinig altruïstisch Met tweeuitzu i ideriiigen: beslist beheerscht eritisc h dankbaar emotioneel geldzuchtig haatdra gend gezellig hoogmoe*di g hartelijk individualistisch oppervlakkig koppig plicht sg etrou w objectief vasthoudend vroolijk 22>6. Terverduidelijkin gdeze roverzichte n ishe t gewenscht,voor ­ alte naanzie nva n deomstrede n oftwijfelachtig eeigenschap ­ pen,he tmarkantst e commentaarmijne rzegsliede nwee r te geven Door deautochthone nword t"bi jd eeigenschappe n "matig"e n "niet-luidruchtig"d erestricti e gemaakt,da tdi tnie t hetge ­ vali so pbruilofte n enander e feestelijkheden,me tander e woorden,da tzic hbi jdi egelegenhede nv/e lonmatighei d en luidruchtigheid kunnenvoordoen .He tlt^tst eword t tevens on­ derschreven doord e immigranten,waarva n erbovendie n enkelen bijd e eigenschap "betrouwbaar"he tuitdrukkelijk evoorbehou d maken: "nagewonne nvertrouwen" .O pdi tlaatst eko m ikteru g bijd ebesprekin g vanhe tverschi l inbeoordeelin g tusschen autochthonen enimmigranten . De eigenschap "gezellig"moe tzo overstaa nworden ,da tme nee n drang totgezelscha pheeft ,terwij ltegelijkertij dvolgen sd e immigranten de gezelligheid inwoninginrichtin gvee lt ewen - schen overlaat.Hieri nbegin tn uwe liet s teveranderen ,med e onder invloedva n dedochters ,di eal sdienstbod e inHengel o watmee rva nde nstedelijke n trantt ezie nkrijge ne nme enaa r huisnemen .Huiselijk e feestelijkheden,zooal s trouwenshe t feestvieren inhe talgemeen ,zij nechte rwe l stijlloos;to t dusverre ishe t contactme td e stadhe tstijlgevoe le nd e volkscultuurnie t tengoed egekomen .

Het plaatselijke chauvinisme -dez e eigenschaprich tzic hnie t ophe tNederlandsch evol kal s geheel- i sde nlaatste ntij d weer aangewakkerd doord esport ;he theersch tvoora li nEossu m enSaasveld ,waa rme n zichgraa glaa tvoorstaa n opd enieuwe , grootekerken ,di e erui t eigenmiddele n totstan dzij ngeko ­ men. Objectief isme n inhe topenbaa rzeke rniet ;i nhe tdieps tva n zijninnerlij k echterwel .Dez ehoudin gkom tb.v .zee rmoo it o uitingbi jd eruilverkaveling . Onderdanigheid wilzeggen ,da tme nee ngoe d onderdaanwi lzij n het ontaardtechte rnie t inkruiperigheid .We lkom the tvoor , datme n plaatselijke groothedennaa rd eooge nziet .Dez e zelf bezitten die eigenschapnatuurlij k inhe t geheelniet ;daa ri s eerder eenzeker e standstrots aanwezig. 237. Watde ;emotionalitei t "betreft,he t isstelli gwaar ,da te r meeri nd emensche nomgaat ,da nd ebuitenstaande rvaa kmeent . Menlaa the tnie tmerken ,daarvoo r isme nt ebeheerscht .Die ­ rene nkindere nworde n gewoonlijk zachtbehandeld .Maa rbi j erfenissen ensterfgevalle ntreed t tochnie t eenbijzonder e gevoeligheid aande ndag :"d enatuu r ishar d enda nmoe td e boerhe t ookwe lzijn" .He tontbreke nva nfelheid ,heftigheid , prikkelbaarheid,ijdelheid ,gevoeligheid ,dichterlijkheid ,m u zikaliteit entoomighei dwijze noo kwe li nd erichtin gva n eenzee rmatig e emotionaliteit .

Danzij ne rno gee naanta leigenschappen ,di eallee naa nbe ­ paalde groepeni nd ebevolkin ga lo fnie tworde n toegekend. Geestigheidvind tme nvolgen s demeeste nallee nbi jd eoudei t generatie.O f isd efijn ehumo ri nde ngron dee nvor mva nle ­ venswijsheid endu saltij dhe tvoorrech t derouderen ?I kmee n echter,da td ealgemee naa nd e jeugd toegeschrevenstijgend e genotzuchte nonbeleefdhei dhie rmed e inhe tspe lzijn .E r heeftbi jd e jeugdstelli giet splaats ,wa tme nee nafstom ­ pingsproces zoukunne nnoemen ,al s gevolgva nd e toenemende sensatie,di ebinne nhaa rberei k gebrachtwordt . Eenenkel e achtoo kd e ouderenlan gnie tvri jva ngenot -e n drankzucht,doc hdi eworde ndoo rd ezuinighei d ingeperkt:aa n drank"zi tee nzilversmaak" .O pbruilofte ne.d . doetme nzic h welstevi g tegoed.Afkeeri gva ndran k isme ngeenszins ;slecht * enkele arbeiders loopenwar mvoo rd edrankbestrijding .Overi ­ gensi s juistbi jdi e groepd egenotzuch tna gwe lhe tsterkste « Onderoudere nkom twe ldichterlijkhei de noo khie ren .daa rno g weliet sva nbijgeloo fvoor .Me nleef tme td enatuu re nheef t b.v.ee nfij nonderscheidingsvermoge n voorvogelstemmen .Voor ­ dragen,voora li ndialect ,vind tme nprachtig ;me ngenie tva n p werken alsva nCat oElderin k .E n sommigengeloovq nrotsvas t

1.Va nde rKley ,bl . 36-41,stel t deemotionalitei tva nd e Drenten ietshooger . 2.Voora l"Oe te tlaan dva naleer "e n"Twènte rlaan de nle u enléven" . 238. in"ne ttweed egezicht" . Devrouwe nzij n overlie talgemee nactiever ,altruistische r enopgewekte r <äand emannen .Zelf s inee ngroo tgezi no p een;keuterbedrijfje ishu n"blijmoedighei dvaa kbewonderens ­ waardig.Onde ree nkwinksla gzij nzi jdoorloopen d ind ewee r eneische nhee lweini gvoo rzichzelf . De activiteitva n demanne n isee nzee romstrede npunt .Som ­ migenbeschouwe nd egroot e boerenno gwe lal sactief ;ande ­ ren juistd eklein e ontginningsboeren;wee randere nachte n allenallee nbi jnoodzaa k actief.Di t is temerkwaardiger , omdatd eSakse nveela lgaarn e alsee nnijve rvolkj eworde n voorgesteld .Toc hhe b ikgee nrede no maa nt enemen ,da t juistWeersel ozic hi ndi t opzichtongunsti gva nzij nomge ­ vingzo uonderscheiden ;d estan dva nhe tbedrijfsleve nplei t daartegen.. Voor een;zuiver ebeoordeelin gva ndez evraa g ishet ,dunk tmij , noodig omd eactivitei t lost emake nva nander efactoren ,zoo - alsb.v .hebzucht ,liefd evoo rhe tbedrijf ,weersomstandighe ­ den.He tzuiverst e iszi jdaaro m aft emete nnaa rd einspan ­ ning,di eme no mhaarzelf swille ,du sal s doeli nzichzel f zoekt.Da twi ldu szeggen :buite nde neigenlijke nberoepsar ­ beid.Da td esoberhei d derbestaansmiddele n dwingtto thar d werken,zeg to pzichzel fno gniets .V/a tieman dbuite n zijnwerk , wat hijme t zijnvrije ntij d doétschijn tmi jde ndoorsla gt e geven..O fieman d danpleizie rheef taa nlichamelijk e ofgeeste ­ lijke inspanning,b.v .i nturnen ,wandelen ,zelfstudie ,veree - nigingswerk. Indi tlich tgezie nmoe t deactivitei tva nde nmannelijke nTwen i alsmati gbeschouw dworden ,eerde r ietsbenede nda nbove nhe t normale,zooal s de immigranten oordeelen.Oo k demanie rva nwer ­ kenvorm twe lee naanwijzing .Hi jwerk t langzaam eno pzij nge ­ mak,nie tmee re nsnelle r dand e omstandighedenvereischen ;al ­ leenui tzelfbehou dmoe thi jaanpakken .Hi jstel tda techte rzo c langmogelij kuit ,tenzi jzij n goedenaa m ophe tspe lstaat ;bi ;

1.B.v .bi jTe rKuile , inhe tbijzonde rbl.80 ;v.g.1 .oo kme td e Drentenbij :Va n derKley ,bl.36-41 . 239, denoogs tgeld the tb.v .al s eenee ro mvroe gklaa r tezijn , Vaakheef tme nechte rhe t gevoel,da thi jo phe tnippertj e werkt. Inde ngeheele naanpa k ise rtoc hee nopvallen dver ­ schilme t"b.v .Hollander s ofGroningers .He t spreektvan ­ zelf -e nda tgeld tvoo rall e indi thoofdstu k genoemdekwa ­ lificaties -da tallee ni nvergelijkin gme the toverig eNeder - landschevol kva n een"beperkt eactivitei t gesprokenka nwor ­ den;vergeleke nme tSpanjaarden ,Javane no fNeger s zijnd e Twentennatuurlij kwè lactief . Somsword the tontstaa nde rTwentsch e industrie aanee ngroot ­ temat eva nactivitei t toegeschreven.I kmeen ,da tdi tallee n geldtvoo rd etoenmalig efabriqueurs ,di edu see nzeker eac ­ tieve enteven s ondernemende selectieui t de"bevolkin gvorm ­ den,terwij ldez e zelfmee rdoo rhaa rarmoed e dandoo rhaa r activiteit totd e industriewer d gedreven Toch isdoo ree nmijne r zegsliedenopgemerkt ,da tove rhe t geheeld eactivitei t sindsde nvorige noorlo g toenemendeis . Hetzic haa nhe tbedrij fonttrekke ndoo r jachte nmarktbezoe k JLSzeke rvee lminde rgeworden . Aand e grootere hoerenworde n eenaanta l trekkentoegekend , waardoorzi jzic heenigszin s onderscheiden vand eoverig e be­ volking.Ui the tlater e trouwenbi jdez e groepblijkt ,da tzi j berekenendere nkoele rzijn ;zi jzij nno gbedachtzame rda nd e anderen enzie nverde rvooruit .Da tbehoef tnie tsteeds ,doc h v/elvaa k inegoistische n zinuitgeleg d tev/orden .Al szi jb.v , geld aanieman d ofiet sgeven ,wille nzi je rzie hprecie sva n vergewissen,waa rhe tblijf t enwa t ermee gebeurt.Ee nklein e boer,di ed ekrapt e aande nlijv e gevoeld heeft,za leerde r bewogenzij ne nui t zichzelfwa t geven;ee n grooteboe r geeft het ookwel ,doc hwach tto te r omgevraag dwordt .Bi jd egroo ­ tereboere nkom t ookmee reigendun k enstandstrot svoor ;zi j zijnminde rbewegelij k enmerkwaardigerwijz e ookminde rintel ­ ligent (medevolgen she toordee lva nee ngroote nboe rzelf )da n deklein e boeren.Dez eworde nal smensc hove rhe talgemee nwa t gunstigerbeoordeel d (behalve eendee lde rallerkleinsten) ;zi j

1.Zi ehiervoo r o.a.:A.Blonk :Fabrieke ne nmenschen ,1929 , bl.50-67;J.A.P.G.Boot :D e Twentsche katoennijverheid 1830-1873,1935 ,bl.264/ 5e n305/6 . 240. zijn'opgewekter,hartelijker ,gezelliger ,guller ,vertrouwe n lijker,volgzamer . Voorfabrieksarbeider s speelthe t"bezi tnie tzoo' ngroot e role ndaardoo rkunne n zijgemakkelijke rafstan d doenva n hungeld ,me t alsschaduwzijd e eeniet s grootere zorgeloos­ heid.Verde r zijnzi jwa t stadscher,losser ,minde rhuise ­ lijk enminde rberekenend . Alsbewij svoo rhe tgesignaleerd e goedgeefscherkarakte rvan. , kleineboere n enarbeider sword taangevoerd ,da t collectes hetbes t slagen inHasselo ,waa r deze groepenhe t sterkst • vertegenwoordigd zijn,Zi jhebbe n teekenenderwijzeallee n succes,wannee rme n gebruikmaak tva n openlijsten ,waari n meneerde r eenbewij sva n kuddegeest danva neerzuch tka n zien. Tenslotteworde n deRoomseh•••Katholieke nal s ietsvolgzamer , onzelfstandiger enminde r individualistischda nd eProtestan ­ tenbeschouwd .Y/a toverigen she t individualisme betreft,i s de juiste opmerking gemaakt,da tme n eigenlijk zoumoete n sprekenva n eenindividualisme-per-gezi no fper-maagschap . Naarbinne n isme n collectief;naa rbuite n opzichzel f terug­ getrokken,waarui t de geslotenheid tegenover buitenstaanders weer'i sa f teleiden .Zo o gezienkunne n dusindividualism e en collectivismesamengaan . Hierbe n ik tevensbelan d bijhe tverschi li nbeoordeelin g doorautochthone n enimmigranten ,wan t ookdi ti svoo ree n grootdee lt eherleide n tothe tsterk e gevoelvoo r "eigen volk"bi jde nTwent .Zij n gedragbinne n deneige nkrin ge n' • dattegenove r debuitenwerel d loopen zeeruiteen .Eers twan ­ neerd ebuitenstaande r hetvertrouwe n heeft'gewonnen ,ka nhi j behandeldworde nal s iemandva n de eigenbuurschap . Daardoor oordeelen deautochthone n indoorsne e iets gunstiger overd ebevolkin g dan de immigranten.He tka nnie t toevallig zijn,da t deeerste n een grootere frequentie toekennenaa n eigenschappenals :dankbaar ,trouw ,vriendelijk ,eerlijk ,ge ­ zellig,hartelijk ,altruistisch ,ronduit ,terwij lda tvoo rd e tweede groephe tgeva l isme td eeigenschappen : terughoudend, 241. achterdochtig,"berekenend ,egoïstisch ,hebzuchtig ,geldzuch - tig;allee ngesloten ,ope ne nstu gworde ndoo rbeid e groepen eender geplaatst.Slecht sbetrouwbaa r staatbi jd eiramigran ­ tenhooger ,doc h ikherinne r erhie raan ,da tenkele nhunne r derestrictie.maken :"n agewonne nvertrouwen" . Misschienz^Lj nd eeigenschappe nhoogmoedi g ensarcastisch , died e immigrantenvake r toekennenoo kno g teherleide nto t het opee nafstan d houdenva nvreemdelingen .Da tverban d is nietmee r tezie nbi jd evolgend e eigenschappen,di ed eautoch - thonenvake raa nd ebevolkin g hechten:beheerscht ,vasthoudend , volhardend,practisch ,critisch ,accuraat ,drankzuchtig ; deim ­ migranten daarentegennoeme nvaker :langzaam ,opgewekt ,bijge - loovig,luchthartig .Bi jd eander e eigenschappen zijnd ever ­ schillen tegerin g ome rbijzonder ewaard e aant ehechten ,zoo ­ datdaarvoo ree nhoog emat eva n objectieve betrouwbaarheidaan ­ wezigis . Het schijntmi jbuite nkijf ,da td ebevolkin g eensterk emat e van secundaire functie vertoont.Da tbewijze n eigenschappenals j bedachtzaam,matig ,nuchter ,spaarzaam ,terughoudend ,conserva ­ tief,evenwichtig ,gelijkmatig ,verdraagzaam , evenalshe t ont­ brekenvan :bewegelijk ,heftig ,prikkelbaar ,spontaan ,uitbun ­ dig,vlot ,resoluut . Bijtoepassin gva nhe t temperamentsschema vanHeyman s opd e Weerseloschêbevolkin g springt desecundair e functiester knaa r voren,terwij ld e activiteitmati g end e emotionaliteit vrijge ­ ring geachtmoete nv/orden .Daarui tmoe tgeconcludeer dworde n tot een plaats ergens tusschenhe t phlegmatische enhe tapathisch e type.I nverhoudin g totd esterk e secundaire functieka n de ac­ tiviteitvaa kzoozee rachterblijven ,da the t tweede type gaat overwegen . De psychische potentie tenslotte moetnie t erg grootgeach twor ­ den:oppervlakkigheid , gemoedelijkheide nhe t ontbrekenva nfel ­ heid eninnerlijk e spanningwijze nnie t opee nhevi g psychisch leven.

1.G,Heymans :Inleidin g totd e speciale psychologie,1932 ,I bl.186e.V. , II,bl .1-63 - 2.Du s indezelfd e lijnal sVa n derKley ,bl.40/l ,doc hi kg a nog ietsverder . 242. Zooaisgesegd ,i she t groepskaraktermed e een productva n milieu engeschiedenis .To the teerst ebehoore nhe toverwe ­ gende agrarische karakter dergemeent e toto pde nhuidige n ûagtoe ,d elichte ,gevarieerd e "bodem,di eslecht s eenso ­ berleve n toelaat,d enederzettingsvor mi nloss e eschdorpen, samengebonden doord emarkegerneenschap ,he tlangdurig e iso­ lement derklein egemeenschappen . Hetlaatst ebehoor t tevensto tde nhistorische nfactor ,waar ­ toeverde r terekene n zijn:d egering e omvang derfeodaliteit , hetbehoude nblijve n voor deRoomsch-Katholiek ekerk ,d each ­ terstelling inhe tgewestelijk e bestuur tijdens deRepubliek , deopkoms t dernijverhei d ind evorig e eeuw,voort s inhe tal ­ gemeenhe t ontbrekenva nhevig e schokken gedurende delaatst e eeuwen,hetgee nbi jde ngroote nouderdo mva nhe t gebiedlang ­ duriggelegenhei d gaf tothe tuitkristalliseere nva nbepaald e trekken,terwij loo k selectorische invloeden overlang etijds ­ ruimtenwerkzaa mkonde nzijn .

Eigenschappen alsmatigheid ,spaarzaamheid , gemoedelijkheid, gezelligheid,individualisme-per-gezi nhoude n stelligverban d methe tsober e leven inbuurschapsverband .Bedachtzaamheid , kerkschheid,langzaamheid ,nuchterheid ,egoïsme ,materialisme , slimheid entrou wworde nwe ltypisch e agrarische eigenschappen genoemd.Eigenlij k zoue ree nscheidin ggemaak tmoete nworde n tusschen dealgemeen e boereneigenschappen end ekenmerkend e Weerseloscheeigenschappe n inhe tkarakte r derbevolking . Demoeilijkhei d isda n echter,da tbepaald e trekkenkunnen ,sa ­ menvallene nbi jee n scheiding dus tenonrecht eui the tWeerse ­ losche karakter geëlimineerdworden . Uit dehistorisch e factorenzoude n teverklare n zijn:geslote n heid,volgzaamheid , conservatisme,gevoe lva n eigenwaarde,inge ­ togenheid,onderdanigheid , terughoudendheid. Sommige trekkenhange n samenme tmeerder e factorene ni nhe tal ­ gemeen ishe tmoeilij k omd e juiste grenzenaa nt e geven.Zoo ­ veeli s in iedergeva lzeker ,da t eroo k eenaangebore nvolks ­ aard inhe tspe lis ,omda thie r eenzee roud e enhomogen ebevo i kingaanwezi g is,v/aa rtegenove r de immigratie eent everwaario * 243. zenfacto ruitmaakt .Di evolksaar dvind tzij nuitdrukkin g reedsi nhe ttemperament ,zooal she thierbove ni saange ­ duid,doc hoo k eigenschappen alshulpvaardigheid ,opgewekt ­ heid,spraakzaamheid ,vriendelijkheid ,hartelijkheid ,dank ­ baarheid,trou wzij nerto e terekenen ,terwij lhe tzee r goedmogelij k is,da ttrekke nva nde nvolksaar d doormilie u enhistori eversterk tzijn . 244. HOOFDSTUKX I SAMENVATTENDE-SLOTBESCHOUWING

Uit devoorgaand e hoofdstukkenza lvoldoend e duidelijkge ­ worden zijn,da td eG-emeent eWeersel o eentypisch-Twentse h gebied is.To ti nall e onderdeelenva nhe tleve nzij ndaar ­ van deteekene nzichtbaar .E nda ti ssteed s zoogewees t sindshe thistorisch e duisterdoo ronaanvechtbar efeitenken ­ nis isverhelderd . De Gemeente zelve isechte rva n jongendatum ,omda tzi ji s samengesteld uit eenmeervou d vanbuurschappen ,terwij lhaa r grenzen,di ezic hnie tdekke nme t diede rkerkelijk e gemeen­ tee nparochies ,herhaaldelij kaa nwijziginge n onderhevig zijn geweest.Zi jonderscheid tzic hnie t scherpva nhaa rnaast e om­ geving enbovendie nmis tzi jee ncentru mme t eenduidelij k overwicht,terwij ld eafzonderlijk e dorpen opverschillend e omliggende plaatsen georiënteerd zijn,waarui t eeneenigszin s middelpuntvliedende krachtresulteert .D ehoofdplaat sWeersel o zelf isno gsteed see nklei ndor pva nampe r 500inwoners ,di e bovendienno g gegroepeerd zijni ntwe ekerne nron d deHervorm ­ dee nd eRoomsch-Katholiek eKerk ,di erui m 1k mva nelkaa r verwijderdzijn .

Alleenal slandscha p ishe t "bekkenva nWeerselo "no geeniger - mate eeneenheid ,gelege nal she ti stussche nd estuwwalle ni n hetWeste n (Zenderen- Tubbergen) ,he tNoorde n (Vasse -Ootmar - sum)e nhe tOoste n (Oldenzaal- D e Lutte),doc hd egroot e"op - strekkende"essche ni nhe tOoste nzij ni nhe tWeste ndoo rd e talrijkebeke nverbrokkeld-to td ekleiner e esschen,di e o.a. aan devij fhasschappe nva nd emark eDulde rhe taanzij ngaven . Verder draagtd e Gemeentewe lee neige nkarakte rdoo rhe tvol ­ slagenontbreke nva nindustrie-kerne n- zi jlig t juisttussche n vier grootere entwe ekleiner e centrai n- waardoo rhe tindus ­ trieel eelemen t ind eGemeent e alleenvertegenwoordig d wordt doord eforens-arbeiders * De Gemeente isdu snie tgegroei d -me t opzeti shierbove nhe t woord "samengesteld" gebruikt.Weliswaa r isi nd esindsdie n 245- verloopen eeuwee nzeke rgemeenteresef ,ee nzeker esamen - hoorigheid gegroeid,maa r juistd e conservatieve treki n debevolkin ge nd egroot ewaarde ,di e zijaa ntraditi e en overleveringhecht ,zij nd eoorzaak ,da td esamenlevings ­ vormenva nvóó rd einstellin gde rgemeente nto to pde nhui - digenda g insterk emat e doorwerken.Di tword t ook instan d gehoudendoo rd ehuidig e ambtelijkebuurtschapsindeeling , diei nhoofdzaa k samenvaltme td e oudebuurschappen .Oo kd e parochieindeelingheef tda tgrootendeel ^gedaan ,me tdie n verstande,da tsom s eenigebuurschappe n totéé nparochi ewer ­ densamengevoeg d rondnieuw ekernen .Allee ni nde nlaatste n tijd isme n daarmeermale nva nafgeweke n doord e inlijving vanlandelijk ebuurschappe ngehee lo fgedeeltelij kbi jpa ­ rochies ind ebuitenwijke nde rindustrieplaatsen .

Heti smerkwaardig ,da the tgebie d derGemeent eWeersel o thansno g sterkerbuite nd egroot everkeersader s ligtda n vroeger,zooda the tisolemen trelatie f istoegenomen ,terwij l ookd egrooter e centra snelleri nbevolkin g zijngegroei d dan dezester kagrarisch e gemeente.Eenig e grenscorrecties zijn uit eenbevolkingsoogpun t evenzoovel e aderlatingengeweest . Ali sd estructuu rva nhe tlandscha pfij ngemodelleerd ,toc h isd esamenstellin gva n denbode mvri jeenvoudig ,daa rhi j voornamelijkui tslecht s tweeformatie sbestaat :postglacial e dalopvulling en jongebeekafsetting .He tlandscha p isbeslis ­ sendgewees tvoo rd enederzettingsvorme n- voorhee n langsde n randde rbouwesschen ,sind sde novergan gto the tgemengd e vee­ bedrijf ingrooter everspreidin g ook opd enieu w ontgonnen gronden.Doo rdez e ontginningen ishe tlandbouw-areaa lde rGe ­ meente aanzienlijkuitgebreid ,waardoo r eenstu kbevolkingsaan ­ wasko nworde nopgevangen .Doc hthan s isd egren sde rontgin ­ ningsmogelijkhede nvrijwe lbereik t enka nme nallee ndoo rbodem ­ verbeteringno gmee r opbrengen,echte rbi jlang en anie t genoeg voord eno g steedstoenemend ebevolking . Bijgebre kaa nnoemenswaardig e delfstoffen isd ebode mallee n doorlandbou w productief temaken .Industrieel e vestiging isnau ­ welijks teverwachte n en"ookhande le nverkee rzulle nnie t uit­ groeienbove n devoorzienin g inee ngedeelt e dereige nbehoefte n 246. derG-emeente ,ongunsti ggelege nal szi ji ste nopzicht eva n hetverkeer .Di t isoo kd ereden ,da tme n geenhoog everwach ­ tingenma gkoestere nva n dentuinbou wal svor mva nlandbouw - intensificatie.Bi jd ebodemverbeterin g isvoora ld eafwate ­ ringva nbijzonde rbelan g enhierbi jzij n inhe t gebiedva n deRegg e (hieronderval t degeheel e Gemeente behalved e buurtschapVolte )opmerkelijk e resultatenbereikt .Daarente ­ geni sme n inhe tgebie d vand eDinkel ,waa roo kgroot ebe ­ langenui t eenoogpun tva nnatuurbeschermin g ophe t spelstaan , nognauwelijk s totpractisch eresultate n gekomen,voo rzoove r hetd eGemeent eWeersel obetreft .

Vanoudshe rv/a she tTwent sch eboerenbedrij fgebaseer d opd e drie elementen esch,broe k (groengronden" )e nvel d (heide). Eigenlijk zoudaa rno ghe t loofboschal svierd e elementaa n toegevoegdmoete nworden ,doc hdi tbehoefd eme nmee rvoo rwo ­ ning,huisraad ,brandsto f engereedscha p danal s grondstof voorhe tbedrijf .Me t de intredeva n dekunstmes t end ever ­ vangingva nd ewolle ndoo rkatoene nkleedin gverdwee n debe - teekenisva n deheid evoo rbedrij f enleven ,zooda the tvel d doorontginnin gui td e tritsko nverdwijnen .Doo rhe tgaa nbou ­ wenme tbakstee ne nvurenhou t inaangenome nwer k endoo rhe t betrekkenva nd elandbouwgereedschappe n vanelder s gingd ebe ­ teekeni sva nhe tloofhou t goeddeels teloor.Doc hoo k debroek - grondene nbouwessche nveranderde nva naspect .D e eerstewerde n ontgonnen enverkavel d totzoovee lmogelij k rechthoekig omras- terde graslanden.O pd e laatste deednaas tde n traditioneelen graanbouw ookhe tknol -e nwortelgewa s (aardappelen,bieten ) zijnintrede .Aldu s ishe t landschapsbeeld zooweli nzij nvege ­ tatieal s inzij nnederzettingsvorme n ingrijpend gewijzigd.I n beide opzichtenka ndi tmoeilij k als eenverfraaiin g enee nwe ­ tenschappelijkeverrijkin gbeschouw dworden ,e nd e economische winstdeze rveranderinge nheef tongetwijfel d eenverlie saa n gaafheid enkarakte rmeegebracht .Da t geldtzoowe lvoo rhe tna ­ tuurbeeld alsvoo rhe t cultuurbeeld. Tochheef tme nbi jde nhuizenbou w zooveelmogelij k aand eoud e vormenvastgehouden ,som shaas tmeer ,da nbi jd enieuw ebe ­ drijfsvoering gewenscht is.D eindeelin gva nwonin g enbedrijfs - 247. gedeelte zijni nhoofdzaa k gelijk ge"blevenme tuitzonderin g van de tusschenbeid e aangebrachte afscheiding,waardoo rhe t "losse hoesH practisch tothe tverlede n is gaanbehooren .D e grootewoonkeuke n inhe tmidde nva nhe tboveneinde ,d eschoor ­ steen ind enok ,d eklein e slaapruimten opzij,d ewijd e deel methe thoo ie nhe t ongedorschte graanerbove n enhe tve e langs dezijkanten ,d ebreed eniendeu rme thaa rstiepe li n hetmidde nva nhe tbenedeneinde ,tenslott e deuitwendig e vorm -he thallehui sme t derecht e eindgevels -da talle s isi n wezen onveranderd gebleven.Hierdoo rworde n ookzeker e gren­ zengestel d aand everbeterin gva nbewonin g enhygiëne . Juist heteenzijdig e agrarischekarakte r derGemeent e -i n hetbijzonde rnaa r denmaatsta f derbedrijfstellin g- maakt , datzi ji nde nmoderne ntij dsteed smee r opd ebuitenwerel d isaangewezen ,a li sdez e toenemingmee rabsoluu tda nrela ­ tief.E nhe t ismee r zoo,da t debewoner s vanWeersel o veel- vuldiger ind eomliggend e plaatsenkome n danomgekeerd .He t zouva nbelan g zijnn a tegaan ,welk e soortva naanrakin g den meesten invloed heefto pd emoderniseerin g vanhe tleven .I n ieder gevali sdez e aanrakingme t debuitenwerel d vrijwelge ­ heelbuurtverkeer .Naas the tongetwijfel dnivelleerend e ef­ fectheef t dit contact tochoo kstelli gee nbewustwordin gva n eigenaar d ensom s zelfsee nzeke rchauvinism e gebracht,a l uit zichdi tmee r indorps -da ni ngemeente-verband «

Het onderzoek derdemografisch estatistieke nbrach twe l eeni- gemerkwaardig e gegevensaa nhe tlicht .Zo oblee k debevol ­ kingstoenemingvee lminde rregelmati g tezij nda nvoo r dePro ­ vincie Overijssele nvoo rhe tRij kal sgeheel. iD e invloed der economische conjunctuur ophe tbevolkingsverloo p schijntomge ­ keerd evenredigme t denomvan gde rbetrokke n eenheid. Na I85Ozett ebi jd evrouwe nzelf see ngering e daling inhe t bevolkingsaantal in,waari n demanne n1 0 jaarlate rvolgden . Het duurde zelfs tot192 0vooralee rhe tpei lva nhe tmidde n dervorig e eeuwwee rbereik tv/as .Sindsdie n isd ebevolkin g totI94 Ome tmee r dan50 $toegenomen .Hoewe lme nbi jdez e cij­ fers ookme td e grensv/ijziginge n enme t demigrati e rekening moethouden ,kome n zijtoc hvoora lvoor tui t deverbeterd e hy~ 248. giënee nd etoegenome nwelvaart ,waardoo r dezuigelingensterf ­ tester kdaalde . Eén vand emees topvallend everschille n tussehend e overwegend Roomsch-Katholieke GemeenteWeersel oe n deevenzo o overwegend Hervormde GemeenteMarkel o isd evee lgrooter e kinderrijkdom vaneerstgenoemde .He tgemiddeld e aantalkindere npe rgezi ni s inWeersel o Mjna tweemaalzo ogroo tal s inMarkelo .Daarente ­ geni s juisthe taanta lgehuwde ni nWeersel o"benede nnormaa l end eleeftijd ,waaro pd e agrarische"bevolkin gi nhe thuwelij k treedt,zee rhoog :"bi jd emanne n (zonderd ehertrouwltoden )ge ­ middeld ruim3 3 jaarjbi jd evrouwe nbijn a2 8 jaar.Di tver ­ schijnselhang tsame nme t deerfzede ,di ehe tboerenbedrij f on­ gesplitst op één derkindere nlaa t overgaan,waarbi jdi techte r opzwar elaste nkom t tezitte ntegenove rzij nbroer s enzusters , zoodathe thuwelij k langword tuitgestel d ensom s zelfsi nhe t geheelnie t totstan dkomt .He taanta lhuwend eboere nbedraag t naarverhoudin g slechts tv/eederdenva nda tde rtotal e bevolking en39 $va n datde roverig e bevolkingsgroepen.Di thoog eaanta l ongehuwden onderd eboerenbevolkin gmoe tal see nuitermat eonge ­ zondetoestan dbeschouw dworden .

NaI93 Oheef tee nsnell e dalingva nhe tgeboortecijfe ringezet , hetgeen eenerzijds eengevol gka n zijnva nd elandbouwcrisis , anderzijdsva nee ntoegenome nrationalisati e vanhe tleven .I n ditopzich tblijk td eRoomsch-Katholiek e geestelijkheid toch minderoverwich tt ehebben ,da ni nkringe nva n andersdenkenden veelalword taangenomen .D e daling isi nhe tHervormd eMarkel o eerderbegonnen ,doc hverlie pvee lminde rsnel .D e cijfersva n naI94 Ozij ndoo rd e oorlogsomstandigheden teabnormaa lo mge ­ volgtrekkingenui tt emaken ,zooda t eendefinitiev euitspraa k hiermoe twachte no pd e cijfers derkomend e jaren. Doord ehoog esterftecijfer s tot191 0e nd ehoog egeboortecij ­ fersto tI93 Obezi td e GemeenteWeersel o eenbetrekkelij k jonge bevolking,waardoo rhe t sterftecijferthan s eengunsti gbeel d vertoont.Toc hi sd egemiddeld e levensduurno g lagerda ndi e vanhe tRijk . Demigrati eblijk tzic hoverwegen d totd eaangrenzend e gemeen­ tent ebeperken ;zi ji sd eoorzaa kva nee noverigen svoo rhe t 249« plattelandnie tabnormaa lmannenoverschot » Inhe teconomisch eleve nstaa td elandbou wverr e opde nvoor ­ grond.Nie tallee nvind t"bijn atweederde n derbevolkin ghaa r hoofdberoepi nde nlandbouw ,doc hui t«te noogpun tva nprimai ­ reproducti e ishe tterritoriu m derGemeent evrijwe lgehee l agrarisch.Naa rstructuu r enbedrijfsvoerin g onderscheidtd e landbouw ind eGemeent eWeersel ozic hnauwelijk sva nhe t al- gemeeneTwentsch ebeeld .Officiee lword the ttyp eaangedui d alsgemeng dbedrijf ,doc hfeitelij k ishe ttegenwoordi gee n veebedrijf,da tee ndee l.va nzij nbenoodigd evoede rzel f voortbrengt.Behalv ed erundveeteel tware noo kd evarkens -e n dehoenderteel t opde nvoorgron d gekomen,doc hd eafgeloope n oorlogbrach t indez elaatst ebeid etakke nee ngroot eterug ­ slage nhe t isno gee nope nvraa go fdez e ind etoekoms twee r geheelingehaal dka nworden .

Hetlandbouwbedrij f isdoo re ndoo ree nfamiliebedrijf ;d e kleinebedrijve n zijnee ngetrouw e afspiegelingva nd egroo ­ tere.All efamilielede nva nuiteenloopen d geslacht engenera ­ tiekunne n erhu naandee lto ebijdragen .Me ntrach the twer ­ kenme tvreem d personeelzoovee lmogelij k teomzeile ne ngaa t slechtsschoorvoeten d totbewerkelijk e cultures (zooalsdi e vanaardappelen )over .Dez eaar dva nhe tfamiliebedrij frem t ookd eopkoms tva nde ntuinbouw ,di eminde rveelzij.di gi se n meergespecialiseerd e vakkennisvereischt . Gedurende delaatst ehalv e eeuwi sd ehoeveelhei d grasland ookrelatie f steedstoegenomen ,doc hsind s 1930schijn tee n stabilisatie optweederde n grasland eneenderd ebouwlan dbe ­ reikt tezij n (afgezienva n descheurplich t tijdensde noor ­ log),omda t degren sde rontginningsmogelijkhede nvrijwe lbe ­ reikti se nomda td eteel tva nvoedergewasse ndoo roverheids ­ maatregelenword t aangemoedigd. Degemiddeld e oppervlakte derbedrijve n issind s191 0me ton ­ geveerd ehelf t toegenomen,gevol gva n deerfzed e enva nd e ontginningen.Daa rd elaatst e teneind e loopeni see nverder e toenemingva n eenigbelan gnie tt everwachte n -tenzi jme n vanhoogerhan d denomvan g derklein ebedrijve n doorsamenvoe ­ ginggaa tvergrooten .He t isee nfeit ,da the tklein e bedrijf 250. "beneden1 0h a ind e toekomst onmogelijk eenredelij k"bestaa n kan opleveren zonder tottuinbou w ofspécial e cultures over tegaan .Doc hi nTwent e ishe tproblee mnie t zooeenvoudig , omdathie rd e industrie velewerkkrachte nva nhe tplattelan d betrekt,waardoo r de jongere gezinsleden eenbijverdienst e kunneninbrengen .Aldu s ishe tklein e boerenbedrijf ermed e afhankelijkva nd econjunctuu r ind eindustri e eneigenlij k bepaaltdez e alssluitpos t delevensvatbaarhei dva ngene .E n aangeziend elandbou wdeze rstreke naangeweze n iso pexpor t eno pd ebuitenlandsch emarkte n scherpmoe t concurreerenme t velemededingers ,i shi jv/e lzee rkwetsbaa r geworden.Da t blijktoo kwe l opdi toogenblik ,n ud eRegeerin g de toeslagen opd elandbouwprijze n geleidelijkwi l latenvalle n enzi jde n landbouwmee rui teige nkrach t zijnplaat s opd ewereldmark t willate nveroveren .Daa r degemiddeld e bedrijfsgroottethan s ruim9 k abedraagt ,bevind t eenvri jaanzienlij k aantalbedrij ­ venzic hi ntamelij k labielen toestand dichtbi jd e grensde r levensvatbaarheid.He taanta lbedrijve nbenede n5 h ai sreed s enkele tientallen jarenlan gster kaa nhe tafnemen ,opmerke ­ lijk inee ngemeent eme tzul k eensnell ebevolkingstoenemin g juisti ndezelfd e periode.E r isda noo k geensprak evan ,da t hetboerenerfrech t (deblijverszede )zo uverzwakken } Zijnd emogelijkhede nva n ontginninge nontwaterin g thansdu s grootendeelsuitgeput ,doo rbodemverbetering ,ruilverkavelin g enmechanisati eka nd eeconomi eva nhe t landbouwbedrijfno g aanzienlijk opgevoerdworden . Weliswaar isWeersel o eengemeent eva neigenerfd eboeren , dochdoo rd ehoog e lastenbi jverervin g zijnvel ebedrijve n welvri jzwaa rme thypothee kbelast .Social emisstande no p pachtgebied ontbreken dusevenzee ral s inhe tlandarbeiders ­ vraagstuk. Doorhe tstreve nnaa rvergrootin g derbedrijve ne ndoo rd etoe ­ nemendebevolkin gbestaa t eri nd eGemeent e eennijpen dbodem ­ vraagstuk,temee romda tvel e industrieele forens-arbeiders gaarne eenlapj e grondbewerke ne ndu sd evraa gvergrooten . Voorzoove r grondt ekoo p is,ligge nd eprijze ndu saa nde nho o genkant ,doc hd einstellin gva nd eGrondkame rheef thieri n 251, - althans officieel- ee nstabilisati egebracht .D e"bevol ­ king isechte r tehokvas tva naar d omserieu s tot emigratie tekomen ;eerde rza lme n eenvluch t ine nee n overbezetting vande nmiddenstan dkunne nverwachten .Doc hd e conjunctuur vand eindustri e ishierbi jbeslissend . Heti see n gelukkige omstandigheid,da tWeersel ozoowe lva n deTwentsch e textielnijverheid alsva nd eHengelosch emetaal ­ nijverheid kanprofiteeren .Nie tallee rword the t economische risico daardoorverdeeld ,doc hd egrooter e verscheidenheid vanbranche s envereischt evakkenni sbiede nmee rmogelijkhe ­ denvoo rd ebevolking .He tforensenweze ni sster k ontwikkeld enbreng t zijneige nsocial e problemenmede . Het gezinsverband heeftva noudshe r ingehee lTwent e eenzee r groote plaatsingenomen .He t omvatechte r ookd e grootouders end einwonend e ongehuwde broerse nzusters ,zooda t erno g sprake isva n ietsal s de oudeagrarisch e patriarchale groot­ familie.Doo rde nlate nhuwelijksleeftij d derboerenbevolkin g komthe tbijeenwone nva n driegeneratie s onder één dakechte r mindervoo rda ni nhe tProtestant e deelva nTwente .Dez ehuis ­ houding isnie tallee nee nconsumptieve ,doc hteven s eenpro ­ ductieve eenheid.Da t geldt ookvoo r denmiddenstand ,doc h natuurlijknie tvoo rd eindustrie . Doord ehechthei dva nde nfamilieban d treedtd epersoonlijkhei d meer opde nachtergron d enword the thuwelij kb.v .al see nzaa k beschouwd,di e degeheel efamili eaangaat .He tintrouwe ni sal - gemeenezed eme tall enadeele nvoo rd e zelfstandigheid der jongegenerati e envoo r deopvoedin g derderd e generatievan - dien.Anderzijd s isd ebevolkin g tegeduldig ,ingetoge ne nge ­ moedelijkva naar do mdeze ntoestan d ondragelijk temaken ,doc h eendru k ishe twel . Naast defamili e -waarva nme nbi j"bijzonder egelegenhede n zoo- aisbruilof t enbegrafeni s deverwantscha pwe lto ti nd ehonder ­ denpersone nreken t- heef t deoud ebuurscha pno g zeervee lva n haarkrach tbehouden .D e onderlinge plichtenleve nno gvoor te n voord ehandhavin gva nd e zedeni szi jno gva ngroot e beteekenis Daardez ebuurschappe n inzekere nzi noo kgeestelijk e eenheden zijn,i she t tebetreuren ,da tme nvoora li nde nlaatste ntij d 252, bijd ekerkelijk e indeelinghierva nafwijkt . Tegenover die sterke plaatselijke gemeenschappenwijke nd e gemeentelijke,provincial e enstaatkundig e eenhedenterug . Dievoel tme naan .al sformee le nva nhove n af opgelegd,doc h menmis t eroo kd eruimt eva n"bli kvoor« ,Me n iswe lee n trouwNederlandsr- honderdaan ,doc hee nwarm e liefde enee n diep"begri pvoo rhe tweze nva non slan dvind tme nno gt e weinig.Allee nTwent e isee neenheid ,di eleef t ind eharte n endi eal snatuurlij k gevoeldwordt s De collectieve geest is sterke nzo o ishe tnie t totduide ­ lijkzichtbar e standene nklasse n gekomen« De omgangi svri j enexclusiev evereeniginge n"bestaa ne rniet ,I nda topzich t schijntmi jd eRoomsch-Katholiek e samenlevingno gdemocra ­ tischer dand eHervormde » i Hetvereenigingsleve n isgerem d doord esterk e huiselijkheid; { ergee nsprak evan ,da t (zooal s eldersveelal )he t eerste aan hettweed eafbreuk ,heef t gedaan.Oo khie rontmoe tme nhe tveel ­ vuldige verschijnsel tenplattelande ,da the tvaa kinwijkelin - genzijn ,di ehe tvereenigingsleve n dragen,omda tva nd ein ­ heemsche nnieman d zicho pde nvoorgron d durft te (laten)plaat ­ sen. Devolksgezondhei d end elichamelijk everzorgin ghebbe ni nd e laatste tientallen jarenee naanmerkelijk everbeterin gonder ­ gaan,med e dankzi jde n invloed dergeestelijkheid .Toc hi s hetbi jd eRoomsch-Katholieke nzo o sterk ontwikkelde schaamte­ gevoelno gwe leen see nbeletsel ,waardoo rd eGemeent eb.v .no g steedsnie tove ree nbehoorlijk e zwemgeIegenheidbeschikt » De neiging totverberging ,to tverheimelijkin gva nhe tlichamelij ­ kemaak t contrôle somsmoeilijk ,doc hi nprincip e isee ngoed e verzorging geenszinsuitgesloten * Bijd e volbloed-Calvinisten daarentegenbestaa t eenneigin g totverguizing ,vervloekin gva n hetlichamelijke ,waardoo r dusvee lgrooter e principieelebezwa ­ rentege nd everzorgin gva nhe tlichaa mkunne n ontstaan*Bi jd e vrouwenlaa t de gezondheidstoestandveela lt ewensche nove ri n verbandme the t groote aantalsne lo pelkande rvolgend ekindere i enme thaa raandee li nde narbei d ophe tfamiliebedrijf .E nbi j de grooteboere n evenzeeral sbi jd ekleinere ,omda t demeerder t 253. ontwikkelingword t opgeheven doord eneigin g omhe t zoolan g mogelijk zonder personeel tekunne nstellen . Voorzoove r deintelligenti e derbevolkin gi nexact e gegevens ist eachterhalen ,vertoon tWeersel o eengunsti gbeeld ,da t stelligno gva n jongendatu mdateer t enmed e tedanke n isaa n debemoeieni sde rgeestelijkheid .Weliswaa r ishe t percentage kinderen,da tvoortgeze tonderwij s geniet,lage rda nhe trijk s- gemiddelde,doc hda ti svoo rzul k eenzuive ragrarisc hgèbjie d eigenlijk teverwachten .Daarentege nvertoone n devormin g bui­ tenschoolverban d end e overigevrijetijdsbestedin g nogee n pooverbeeld .He tkaartspe lneem thierbi jee ngroot e plaatsin , integenstellin g tothe tHervormd eMarkelo .D ebevolkin g zelf leeft eigenlijk inhe tbewustzijn ,da tme ngee nvrij etij d heeft enda tme n eroo knauwelijk sbehoeft e aanheeft . Demoralitei t isove rhe t geheelgunstig ,doc hzi ji smee rge ­ worteld inhe tgroepsbese f dani nd epersoonlijk everantwoorde ­ lijkheid»Me ni sgeneig dzic hachte rd egroe pt everschuilen. . Opsexuee lgebie d isd emoralitei t zeernauwgeze t engerich to p deChristelijk emoraa l -i ntegenstellin gme tb.v .he tProtes ­ tanteMarkelo ,waa rhe tpercentag e gedwongenhuwelijke n zichwe l zeer opvallend onderscheidtva n dati nWeerselo .Doo rd egroot e homogeniteit encollectivitei t derbevolkin g teltd eGemeent e weiniga-social e elementen,e ni ncriminee l opzicht steekt zij opvallend gunstiga fbi jsommig e aangrenzende gemeenten,waa r echterhe tindustrieel e element ofd eliggin g aand erijksgren s methaa rtraditioneel e smokkelarijee nverhoogin gva nd ecrimi ­ naliteitveroorzaken .Weersel o geldtal see nbrav egemeente , dochme t eeniet szwakkere nondernemingsgeest . Hetkarakte r derbevolkin g dektzic hi ngroot e lijnenme the t algemeeneTwentsch e typee nvertoon t invergelijkin gme tMarkel o slechts openkel e punten opvallende verschillen.He ti smoeilij k omhierove rvolstrek tvaststaand e gegevens teverkrijgen ,doc h onomstootelijki she tverschi ltoc hwe lvoo r de eigenschappen volgzaam,kerksc he nreligieus ,di e inWeersel o insterk emat e aanwezigzijn ,doc hi nMarkel o ontbreken.Hie r ligtd einvloe d vanhe t confessieverschilvoo rd ehand .Va n de overige10 0eige n schappen zijne r7 5volkome ngelijk ,terwij l2 5ee nnuanc e ver- 254. schilvertoonen ,doc hslecht s inenkel e gevallenverklaar ­ baarui the tgeloofsverschil ,nl .voo rd eProtestante n iets meer critischenzin ,geslotenheid ,stugheid ,trot se nzwaar - tillendheid en-voo rd eRoomsch-Katholieke niet smee rgezel ­ ligheid,spraakzaamheid ,luchthartigheid , onderdanigheid, openheid enopgewektheid .Ee ngroo taanta leigenschappen , die depopulair-gangbar emeenin grespectievelij k aanhe t Roomsch-Katholieke enaa nhe tProtestant e groepskarakter toe­ schrijft,vertoone n echteri nheid egemeente n geenverschil , nl.: gemoedelijkheid,hartelijkheid ,oppervlakkigheid ,vroo - lijkheid,nederigheid ,emotionaliteit ,genotzucht ,gevoelig ­ heid,spontaneîteit ,dichterlijk e zin,drankzucht ,vlotheid , ijdelheid,bewegelijkheid ,muzikaliteit ,mystiek e zine nuit ­ bundigheid (dieme ngemeenlij kmee raa nRoomsch-Katholieke n toeschrijft)naas tbetrouwbaarheid ,matigheid ,verdraagzaam ­ heid,ingetogenheid ,nuchterheid ,plichtsgetrouwheid ,ernst , koppigheid,activiteit ,accuratesse ,ruimheid ,hoogmoed ,be ­ slistheid,doortastendhei d enheerschzuch t (dieme nda nmee r aanProtestante n toekent). De conclusieui t ditonderzoe kmoe tderhalv e luiden,da the t geloofslevenvee lminde rinvloe d ophé tkarakte rheef tda n gewoonlijkword taangenomen .Dez evoorloopig e conclusie is van grootbelang ,omda thie rtwe e gebiedenvergeleke nzijn , dieallee ni ngeloofsopzich twezenlij kverschillen ,terwij l verder deafkoms t derbevolking ,he tmilieu ,d egeschiedenis , het cultureele leven,d eeconomisch e end e sociale struistuu r vrijweleende rzijn .Naa rmij nmeenin g isdi tee nva nd eop ­ merkelijkste resultatenva nhe t geheeleplattelandsonderzoek , diehoo pgeef tvoo ree nbeter e confessioneele verhouding in onsland . NASCHRIFT

Het onderzoek derGemeent eWeersel o end e samenstelling dezersociografi e vondenreed s in194 3plaats .D e bij­ werking tot194 9heef tzic hmoete nbeperke n totenkel e weglatingen en totd ewijzigin gva nee n aantalzinswen ­ dingen,omda t ondergeteekende nietmee r inTwent ewoon ­ achtig ise nvoort s ooknie tbeschik t over dena-oorlog - sche statistiekenva nd ebetreffend e gemeente,I ndez e omstandigheden vindt ook de oude spellinghaa rverklaring ,

Februari 1949. Deschrijver . BRONNEN

DrJosephin eva nAnrooy : De "oudegewoonten " (met"betrekkin gto td everervin gva n huise nhof )hi jonz eTwentsch ehoeren ,Amsterdam ,1916 .

Prof.J.vanBaren : De"bode mva nNederland ,Dee lII ,Amsterdam ,1927 .

Prof.J.vanBaren : Demorphologisch ehou wva nhe tdiluviu m tenOoste nva n denIJssel ,Leiden ,1910 .

P.A.Barentsen: Hetoud eKempenland ,Groningen ,1935 «

DrG.Benthem : HetMarkereg tva nMarkel o (RichterambtKedingen ,1609-1761) , in:"Overijsselsch eStad- ,Dijk -e nMarkeregten" ,3d e deel, 15destuk ,uitgav e "OverijsselschReg t enGeschiedenis , Zwolle,1882 .

DrP.W.J.va nde nBerg : Hetkarakte r derplattelandssamenleving ,Assen ,1941 .

J.B.Bernink: Florae nfaun ava nTwente ,in :"Overijssel" , Deventer,1931 .

Beschrijvinghi jd eWaterstaatskaar tvoo r deProvinci e Overijssel, 's-Gravenhage,1937 .

MrA.S.d eBlécourt : De organisatie dergemeente ngedurend e de jaren1795-185 1» Haarlem,1903 . DrH^Blink : Studiënove rnederzettinge n inNederland ,in :Tijdschrif t v.h.Kon.Ned.Aardr.Gen. ,Leiden ,1901 .

DrA.Blonk : Pahriekene nmenschen ,sociografi evà nEnschede ,Enschede , 1929. 2 -

M.J.Boerendonke nR.va nHees : Koop-e npachtprijze nva n"boerderije ne nbru to-kapitali ­ satievoet inhe t jaar1939 ,in : "DePacht" ,1943 .

DrJ.A.P.G.Boot : DeTwentsch ekatoennijverhei d 1830- 1873 ,Amsterdam ,193 5

Boschstatistiekva nhe tStaatsboschbeheer ,1939 .

L.H.Bouma:Volkskarakter ;deugde n ofeigenschappen ,in : "HetGemeenebest" ,4d e jaargang,Assen ,1942 .

MrA.W.E.Brandsma : HetDinkelwaterschap ,Zwolle ,1928 .

Mr J.C.Bijsterbos: .Mededeelinge n overrech te nrechtsbedeelin gi nOverijssel , in:Verslage ne nmededeelinge nva n"Overijsselsc hReg te n Geschiedenis",Dee l70 ,Zwolle ,1892 .

MrJ.C.Bijsterbos : Mededeelingen overwege ne nhessenwege n inOverijssel ,in : Verslagene nmededeelinge nva n "OverijsselschReg te nGe ­ schiedenis",Dee l44 ,Zwolle ,1879 .

CentraalBurea uvoo r deStatistiek : Bedrijfstelling1930 . CentraalBurea uvoo r deStatistiek : Beroepstelling 1930. CentraalBurea uvoo rd eStatistiek : Volkstelling 1930.

A.Chorus: Psychologische verschillen tusschenProtestante n enKatho ­ liekeni nNederland ,in :"He t Gemeenebest",Assen ,1943 .

CountryPlanning ,a stud y ofrura lproblems ,b yth eAgricul ­ turalEconomic sResearc hInstitut e Oxford,London ,1944 .

DrP.C.Cremer : Reorganisatieva ngemeentelijk e indeeling,Leiden ,1927 .

DrA.te nDoesschate : Overde nvermoedelijke noorspron gva nGoor ,in :Verslage n enmededeelinge n van"Overijsselsc hReg te nGeschiedenis , Deel 54,Deventer ,1937 . -3 - J.I.vanDoorninck : Schetseene rverdeelin gva nOverijsse l inSchout -o f Richterambtene nMarke nomstreek s 1750;afzonderlijk e uitgaveva n"Overijsselsc hReg t enGeschiedénis" ,Zwolle , 1867.

J.H.Dijkink:D e"bode mron dMarkelo ,Wageningen ,1923 .

CatoElderink : Oete tlaan dva naleer ,Ensched e

Cato Elderink: Twènterlaan d enle ue nléven ,Enschede ,1937 .

Dr D.Th.Enklaar: Problemen derInstitutioneel e Geschiedenis,Inaugureel e rede teUtrecht ,Assen ,1946 .

DrJ.H.Engelhardt : Kennisva nd e grond,3d edr. ,Groningen ,1943 .

Prof.D rE.va nEverdingen : Le climatde sPays-Bas ,in :Tijdschrif tv.h .Kon.Ned. Aardr. Gen.,Congresnummer ,Leiden ,1938 .

IrF.J»Faber : Geologieva nNederland ,Amsterdam ,1926 .

IrF.J.Faber : Nederlandsche landschappen,Gorinchem ,1942 .

MrDr*G.H.A.Feber : De criminaliteit onderd eKatholieke n inNederland , 's-Gravenhage,1940 .

MrD rG.H.A.Febe r enPate rD rH.va nRoo yO.F.M. : Prae-adviezen overd ecriminalitei t onderd ekatholieke n inNederland , 's-Gravenhage,1939 .

DrW.J.Formsma : Het "Oud-archief der Gemeente Goor, 1934. - 4- «J.Geesinke nH.J.Moerman : Schetsde rgeschiedeni s vanOverijsse lseder t1580 ,in : "Overijssel",Deventer ,1931 .

J.Gelderman: DeTwentsch ekatoenindustrie ,in :"Overijssel" ,Deventer , 1931.

GemeentelijkeLandbouwverslagen .

W.A.J.M.vanWaterschoo tva nde rGracht :Eindversla gva nde n Rijksopsporingsdienst vanDelfstoffen .

Güterverzeichnis GrafHeinrich svo nDale ,uitg .F.Philipp i enW.A.F.Bannier ,in :Bijdrage ne nmededeelinge nva nhe t Historisch Genootschap teUtrecht ,Dee lXXV" ,1904 .

Prof.D rG.Heymans :Inleidin g totd eSpecial ePsychologie , I enII ,Haarlem ,1932 .

H.W.Heuvel: Oud-Achterhoeksohboerenleve nhe theel e jaarrond , 2dedruk ,Deventer ,1928 .

IrA.va nLinde nva nde nHeuveil :Grepe nui td ei ndez e eeuw oplandbouwkundi g gebied totstan d gebrachtewaterstaats - werken inOverijssel ,Wolvega ,1939 »

Prof.D rJ.H.Holwerda : Oudhiedkundigeverschijnsele n inOverijssel ,in : "Overijssel",Deventer ,1931 .

N.R.Hoogenraad: Florae nfaun ava nOverijsse lbuite n Twente,in :"Over ­ ijssel",Deventer ,1931 .

IrJ.Hooykaas :D eafwaterin gva nTwente ,in :Tijdschrif t v.h.Kon.Ned.Aardr.Gen. ,Leiden ,1937 «

H.A.Huender: Schetsva nhe t landbouwbedrijf ind eGraafschap , Twente enSalland ,in :Versla gva nd eStaatscommissi e 1906 betreffende dentoestan d inde nlandbouw , «s-Gravenhage, 1912. - 5- Inventarisatie vanLand -e nTuinbouw ,üitg.Directi eva n denLandbouw , 0s-Gravenhage,1939 .

Jaarboekjevoo rOverijssel ,Zwolle ,193 7- 1941 .

JanJans :Landelijk e"bouwkuns ti nOverijssel ,in j"Over ­ ijssel",Deventer ,1931 .

JanJans :Volkscultuu r en"bouwkunst ,Amsterdam ,1938 .

DrH.JJCeuning : L'habitat ruralau xPays-Bas ,in :Tijdschrif tv.h . Kon.Ned.Aardr.Gen.,Congresnummer ,Leiden ,1938 .

DrH.J.Keuning : Nederzettingsvormen indiluviaa lNederlan d tennoorde n ente nooste nva nde nIJssel ,in :Tijdschrif tvoo rEco ­ nomische Geographie,27st e jaargang, 's-Gravenhage,1936 ,

K.vande rKley : HetDrentsch evolkskarakter ,Heiloo ,z.j .

Prof.S.Koenen: Inleiding totd elandhuishoudkunde ,herzie ndoo rProf . H.W.C.Bordewijk,Haarlem ,1922 .

DrJ.P.Kruijt ;Mentaliteitsverschille n inon svol ki nver ­ bandme t godsdienstige verschillen,in :"Mensc he nMaat ­ schappij",Amsterdam ,1943 »

MrG.J.te rKuile :D eTwentsch ewatermolens ,Almelo ,1922 .

TirG.J . terKuile :D ebewoner sva nTwent e enOost-Salland , in:PaMeerten se nA.d eVries :D eNederlandsch eVolkska ­ rakters,Kampen ,1938 .

J.Kuyper:Gerneente-atla sva nNederland ,Leeuwarden ,1869 .

DrPr.Leyden : Heturbanism e inTwente ,in :Tijdschrif tvoo rEcon . Geographie, 's-Gravenhage. -6 -

WernerLindner : Dasniedersächsisch eBauernhau s inDeutschlan dun dHolland , Hannover,1912 .

IrS.L.Louwes : Landbouw enveeteelt ,in- t"Overijssel" ,Deventer ,1931 .

H.Manders: Organisatie vand elandbouw ,in r "HetGemeenebest" ,6d e jaargangno.6 ,Assen ,1946 .

IrD.R.Mansholt :Waterschapslaste ni nOverijssel ,1938 .

P.Meertense nA.d eVries : DeNederlandsch eVolkskarakters ,Kampen ,1938 .

Hermanva nde rKloo tMeyt>urg : Onze oudeboerenhuizen ,Rotterdam ,1912 .

MrJ.Ph.d eMont éVe rLoren :Grondbezi t enstande ni nhe t Oos­ tende sland svóó rd efeodaliseering , 's-Gravenhage,1939 .

NominaGeographic aNeerlandica ,Dee lI . Oorkondenboekva nhe tStich tUtrecht ,uitg .S.Mulle rFzn ,e n K.Heeringa,no s 51e n100 .

IrG.A.Overdijkink : Langs onzewegen ,Amsterdam ,1941 » IrG.A.Overdijkink : Dewe g inhe tlandschap ,1935 .

Th.Platenburg:Klein eboeren ,Bussum ,1942 .

MrA.M.Pleyte :D erechtstoestan d dermarken ,+ 1970 .

Rapportva nd eCommissi e inzake eenGewestelij kPla nvoo r Twente,Zwolle ,1935 .

Rapportove rde nsociaal-economische n toestand derklein e boerenbedrijveni nNederland , »s-Gravenhage,1937 .

H.D.deVrie sReilingh :Plattelandscultuur ,in :"He tGemeene - best",6d e jaargang,Assen ,1946 . - 7~

H.D.deVrie sReilingh :D e achtergrond dervrijetijdsbeste - ding,in :"He tGemeenebest" ,7d e jaargang,Assen ,1947 .

DrL.J.Rogier :D eKatholieke n end e opstand tegenPhilip s II, in:"He tGemeenebest" ,4d e jaargang,1942 .

DrM.Schoengen :Monasticu mBatavorum ,Dee lIII .

DrM.Schoengen :Overijsse lto td e17d e eeuwi nstaatkundi g engodsdiensti g opzicht,in, :"Overijssel" ,Deventer ,1931 «

E.Schuiling:Aardrijkskundig e gesteldheid,in :"Overijssel" , Deventer,1931 .

R.Schuiling:Nederland ,6d e druk,Zwolle ,1934 .

MrB.H.Sliche r vanBath :Mensc h enlan d ind eMiddeleeuwen , Deel I:Mensc h engemeenschap ;Dee lII :Mensc he nomgeving , Assen,1944 .

C.J.Snuif:D eklein e stedenva nTwente ,in :"Overijssel" , Deventer,1931 .

P.Sorokin& C.C»Zimmerman:Principle s ofRural-Urba nSociology , New-York,1929 .

H.SteketeesD enijverhei d inOverijssel ,in :"Overijssel" , Deventer,1931 .

DrI rF.Ph.A.Tellegen : HetNederland svolkskarakter ,in :"He t Gemeenebest",4d e jaargang,Assen ,1942 .

DrP„Tesch :Geologisc hoverzicht ,in :"Overijssel" ,Deventer , I93I.

ClemensVincen tTrefois :D ehou wde rboerenhoeven ,in : Prof.Ja nd eVries :Vol kva nNederland ,1938 .

MrG.A.J.va nEngele nva nde rVeen :Marke n inOverijssel ,in : Geschiedkundige atlasva nNederland , 's-Gravenhage,1924 .

MrG »A.J.va nEngele nva nde rVeen :Marke n enwaterschappen , in:"Overijssel" ,Deventer ,1931 . - 8- D.J.vande rVen :Va nvrije ne ntrouwe no phe t"boerenland , I929.

Verslagen enmededeelinge nva nd eDirecti eva nde nlandbouw , No.3, 's-Gravenhage,1912 .

Verslagen enmededeelinge nva nd eDirecti eva nde nLandtiouw , No.3» 's-Gravenhage,1935 -

Verzamelingva nrequeste nui td e jaren187 3- I87 8(betref ­ fende degrensregelin g derGemeente n Goore nMarkelo) .

DrJ.Wartha :De rAgrarkredit ,Innsbruck ,1936 .

DrH.G.W.va nde rWielen :D e jongeren-organisatie tenplatte ­ lande,in :"He tGemeenebest" ,6d e jaargang,Assen ,1946 .