L·IMNARA Min Irid Jissieħeb Fi·Għaqda Maltija Tal·Folklor U Jirċievi "L Imnara" Taħt Li.Kundlzzjonljlet Vot 9 Numru 3 2010 Ħarġa Numru 34 Msemmija
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
"L-Imnara" hu perjodiku li joħroġ darba fis-sena mill Għaqda Maltija tal-Folklor. Jitqassam b'xejn lill-membri ta' l-Għaqda u ma jinstabx għall bejgħ. Il-ħlas tas-sħubija fl Għaqda (li jista' jiġi rivedut) hu ta' 5 Ewro fis-sena għall-membri f Malta, 7 Ewro fis-sena għall membri fl-Ewropa, u 10 Ewro fis-sena għall-membri fl- Awstralja. Jitħallsu wkoll 3 Ewro oħra bħala reġistrazzjoni darba biss. L·IMNARA Min Irid Jissieħeb fI·Għaqda Maltija tal·Folklor u Jirċievi "L Imnara" taħt lI.kundlzzjonlJlet Vot 9 Numru 3 2010 Ħarġa Numru 34 msemmija. għandu jibghat 11· ħlas dovut IIt·Teżorler: Is-Sur George Glanvllle, "Sprlng", Triq Mater Bonl Conslltl, Il IT-TLIETA U TLETIN SENA TA' PUBBLIKAZZJONI Fgura, FGR 1614. WERREJ Il-perjodiku "L-Imnara" ilu joħroġ mill-1978. L-artikoli jittrattaw il Il-Bizzilla "Tal-Balla": Anna Maria Gatt 102 folklor lokali u huma riżultat ta' osservazzjonijiet u riċerki L-ewwel Almanakki f Malta: Toni Calleja 110 oriġinali. Il-kitbiet huma prinĊipalment bil-Malti, iżda Aktar Intietef mill-Ghasri ta' Tfulltl: Toni Calleja 111 jistgħu ikunu bi-Ingliż. Apprezzament: Frans Farrugia 113 Kltblet oriġinali jistgħu jintbagħtu IIII·Edltur: Is-Sur Xi Annimali li Kienu Jintużaw fir.Rimedji Popolari: Gużl Gatt, 7C "Perry Courts", Guido Lanfranco 114 Triq B'kara, San Clljan STJ 1307. Taqbll Folkloristiku f Bormla: Angelo Dougall 117 n.. Leġġenda tal-Impuxi: Angelo Duogall 119 Is-Sengħa tal-Parrukkier: Ġużi Gatt 121 II·Ġahan ta' Madwarna: Dons Vella Camilleri 125 Is·Sibilli: George Cilia 127 Il-Belt Cospicua: Lorenzo Zahra 129 L-GĦAQDA MALTIJA TAL· FOLKLOR: Il-Logħba tax-Xixu f Malta: Steve Borg 130 Folklor fuq Il-Karozzi tan-Nar: Rafel Bonnici Cali' 133 Il-Kumitat għas-sena 2010: Qlajjiet u Qwiel fuq ir-Rummien: Jeffrey Sicberras 135 President Onorarju: Is-Sur Guido Lanfranco. Madame Aurore Verie: 137 President: Is-Sur Angelo Kotba li Qrajna: 138 Dougall; Viċi-President: is-Sur Anton Attard; Segretarju: Is-Sur 't·Tewn, Il-Purċellat, u aktar Griebeġ: Karmenu Pace 139 Ġużi Gatt; Teżorier: Is-Sur George Glanville; Assistent Bullettin tal-Għaqda Maltija tal-Folklor. Joħroġ darba fis-sena. Segretarju: is-Sur Carmelo l-opinjonijiet li jidhru hawn m'humiex n8Ċessarjament dawk ta' Pace, Assistent Teżorier: Is-Sur l-Għaqda jew tal-Editur, jekk ma jkunux hekk speċifikati. Alfred Borg, Membri: is-Sur Joseph Fenech; u s-Sur John Zammit. L-Indirizz tal-Editur. 7e "Perry Courts", Triq B'kara, San Ġiljan, STJ 1307 IL-BIZZILLA "TAL-BALLA" Anna Maria Gatt Il-bizzilla ta' Malta tiġbed l-għajn ta' ħafna nies Maltin u barranin - ħaddiema tal-bizzilla, kollezzjonisti, delettanti u studjużi fost l-oħrajn. Hawn xi whud li jistaqsu ċerti mistoqsijiet bħal: "Mela l-bizzilla ta' Malta mhix dik li jkollha s-salib tal-Kavallieri?', "Mela l-bizzilla ta' Malta mhux kollha l-istess?", "Il-bizzilla li għandna mhux minn żmien l-Ingliżi bdiet?", "X'differenza hemm bejn il-bizzilla li nsibu fil-knejjes u l-oħrajn li mdorrijin naraw bħall għenuq antiki?". Dawn huma biss x'uħud mill ħafna mistoqsijiet li niltaqa' magħhom. Il-bizzilla ta' Malta - dik maħduma biċ..(;ombini mhix kollha l-istess. Għandna l-bizzilla tal-Bukketti, il-bizzilla tal Festuni, il-bizzilla Torxon Malti, l-bizzilla tal-Balla, minbarra l bizzilla tad-deheb u l-bizzilla tal fidda. Ix-xempju ta' dawn il bizzilel ghandhom disinni karateristiċi tagħhom. F'Malta kienet u għadha tinħadem il bizzilla Filet li din hi maħduma kollha bil-labra, u l-bizzilla tat Trina li hi maħduma parti biċ ċombini u l-kumplament bil labra. X'wassal li jkollna dawn il bizzilel kollha speċjalment il bizzilla tal-Balla fil-ġZejjer Maltin? Sa mil-bidu ta' 1-1580, il ġZejjer Maltin kienu ċentru importanti għall-attivita' tat trasbord. Frustieri speċjalment in-nobbli ta' diversi nazzjonalitajiet, reliġjonijiet u professjonijiet kienu ġew Malta lejn l-aħħar tas-seklu sittax u matul il-bidu tas-seklu sbatax. Dan wassal biex is-soċjeta Maltija u Ghawdxija mxiet minn stil medjevali lejn stil iktar modem ta' dak iż-żmien, għal stil barokk. Dan seħħ ukoll permezz ta' influss qawwi ta' kapital barrani, diversi ħaddiema barranin, ideat godda u l-politika Palla tal-Bizzilla "tal-balla" (Casa Rocca Piccola) ~ 102 tal-Granmastri.1 Sadanittant, il Sqallija; Kaljari fSardinja; 'Consolato dei Mare' (1697 - qbid ta' merkanziji minn Ġenova, Livorno u Napli fl-Italja; 1750)9 kull oġġett impurtat fil bastimenti pirati kien fenominu Korsika u Marsilja fi Franza; gżejjer Maltin kien miktub bit mxerred sew fil-Mediterran, u l Barċellona, Alikanti, Valenzja, Taljan. Insibu fost oħrajn pezze gżejjer Maltin kienu rinomati li Malaga u Kadiz fi Spanja; u di merletti di filo jew bizzilla di 2 5 jipproteġu jew jaħbu l-furbani. Lisbona fil-Portugal. fi/o għall-bizzilel tal-ħajt u pezze Fis-seklu tmintax iI-brigantini di pizzilli di bochetti għall-bizzilel kienu mqabbda sew fattivita' Kien żmien fejn il-bizzilla bid-disinji tal-fjuri magħrufa aħjar merkantili, tant li rrendew diversi kienet innegozjata ħafna, bħala l-bizzilla tal-Bukketti. l/ vantaġġi għall-attivita' marittima speċjalment fis-swieq Spanjoli bizzilla ta' Malta żgur li ġiet u ħallew eluf ta' muniti u flus (Barċellona, Valenzia, Kadiz, rikonoxxuta meta fis-seklu 10 barranin bħala profitt għall Kastilja u l-Andalusija).6 dsatax filantropi Ingliżi għenu 3 gżejjer Maltin. L-esportazzjoni Kwantitajiet enormi ta' bizzillel biex reġgħu qabdu l-arti tal tal-qoton (kemm bħala ħajt kif kienu esportati lejn Spanja, minn bizzilla biex tiġi mgħallma sew, u ukoll bħala tessuti, ħwejjeġ, Franza u l-Fjandra u xi ftit inqas nnegozjawha kemm f Malta u aċċesso~i u bizzilla fost oħrajn) mill-lsvizzera, l-Ingilterra, u l barra minn xtutna speċjalment minn Malta għenu biex naqqsu l ltalja; ħafna minn dawn iI-bizzilel lejn is-suq Ingliż fejn Il-bizzilla iżbilanċ tal-pagamenti u żiedu l kienu jerġgħu jiġU esportati lejn l ġabet preżż tajjeb. volum tal-produzzjoni.4 Ħafna Amerika Latina.7 S'issa għadu negozjanti Maltin innegozjaw ma nstabx dokument fejn "-moda tal-ilbies kienet ma' negozjanti barranin minn jidentifika li 'Bizzilla ta' Malta' waħda mili-kaWżi li għenet biex pajjizi Mediterranji: Palermo, kienet esportata minn Malta fuq tippromwovi il-produzzjoni tal Katanja, Messina u Trapani fi brigantini jew bastimenti bizzilla. Dan jixhed fħafna pitturi indipendenti li tajru bnadar ta' kontemporanji minn artisti pajjizi oħra. Kien diffiċli ħafna differenti, ta' nies nobbli kif ukoll Freller, T., Gozo, The Island of biex tiddistingwi tip ta' bizzilla ekkleżjastiċi li jirreflettu l-bdil fil Joy, Colour Image, Mgarr, Malta, minn oħra fost dawk li kienu fis kostumi matul iż-żmien. 11 1997, p22, pp39-53; Wismayer, suq għall-bejgħ, minħabba l J.M., Privateers and Corsalrs, varjeta' ta' influwenza teknika Part l, Tune In Magazine, 1996, minn bizzilel Ġenoviżi, Franċiżi u pp48-49; Dan kien speċjalment fi 9 Vassallo, C., Corsairing to Fjamingi. Dak iż-żmien, il-bizzilla żmien il- Granmastri La Cassiere Commerce - Maltese Merchants ta' Malta setgħet kienet u Verdalle. in XVIII Century Spain, Malta identifikata possibilment bħala University Publishers Malta, 1997, 2 Lane-Pool, The Barbary Corsairs. 'Spanjola b'aċċent Taljan jew pp12-18, p133; Azzopardi, C., London, New York, 1890, p24. Sqalli'. a FI-inventarji marittimi Antique Maltese Lace of the Time of the Knights 1530-1798, M.Phil. 3 Muscat, J., The Lateen-Rigged thesis (unpub.), University of Maltese Brigantine, PIN 5 Debono, J., The Cotton Trade of Malta, 2002, pp100-104; Publications, Malta, 2001, p26. Malta 1750-1800 in Archivium - Azzopardi, C., Il-Bizzilla tal The Joumal of Maltese Historical Gżejjer Maltin, Publikazzjonijiet 4 Il-bilanċ tal-pagamenti huwa id Research NO.1 , Midsea Books Indipendenza, Malta, 2003, differenza bejn il-ħlasijiet li pajjiż Ltd, Malta, 1981, p99. pp131-133. jagħmel lil pajjiżi oħra għal oġġetti (; importati, servizzi u investimenti u Palliser, B., History of Lace, 10 Azzopardi, C., Lace: An dawk li jirċievi minn pajjiżi oħra Constable and Company Ltd, Introduction to Lace Making in the għal dak li jkun esporta. L-art, ix U.K., 1984, p101. Maltese Islands, Gozo Press, xogħol u l-kapital minbarra l 1991, p18. intraprenditur, huma it-tlett rizorsi 7 Levey, S.M., Lace: A History, V. 8. 11 Racinet, A., lI\ustrated History of ewlenin biex il-kummerc A. Museum, U.K., 1990, p24, European Costume, Collins 8. jipproduci oġġetti u servizzI pp62-63. Il-bizzilel Fjamingi kienu Browns, Great Britain, 2000, p56, jigifieri, il-fatturi tal-produzzjoni. irħisa meta kumparata ma' dawk p62, p87; Sella, D., European iżda" dokumenti maħruġa mid ta' Franza u l-Italja. industries 1500-1700 in Cipolla, Dwana Maltija ta' dak iż-żmien 8 Azzopardi, C., Antique Maltese C.M. (ed.), The Fontana jistgħa possibilment ma jixdhux il Lace of the Time of the Knights Economic History of Europe - The verita' dwar il-kummerċ minn 1530-1798, M.Phil. thesis, Sixteenth and Seventeenth negozjanti Maltin. (unpub.), University of Malta, Centuries, William Collins Sons 8. 2002, p111. Co Ltd., 1970, p375. 103 Fosthom insibu ritratt ta' mara tal-Pittur Malti Francesco Zahra (1710-1773); lil Antoine Favray (1706-1798)12 b'eżempji bħall pittura tal-Gran mastru 'Emanuel Pinto de Fonseca' Kavallier tal Ordni ta' San Ġwann liebes lbies ċerimonjali inkluż il-bizzilla. Żewg eżempji oħra ta' Favray huma l pitturi ta 'Maria Amalia Grognet nee Marchesi' liebsa lbies tal moda bil-bizzilla, u l-famuża 'Xena Domestika Maltija' fejn turi waħda min-nies nobbli bit-trajbu komplut biċ-ċombini fidejha 13 taħdem iI-bizzilla. Il-bizzilla tas-seklu sittax kienet maħduma b'għażel ohxon u ħajt tal-metal (deheb, fidda u ram).14 Hekk kif id-disinji ġew iktar ikkumplikati. ipperfezzjonati u fini, il-bizzilla bdiet tinħadem ukoll bi ħjut naturali (għażel u Velu bil-burdura tal-bizzilla tal qoton).15 Fis-seklu tmintax l- balla (Casa Rocca Piccola) bizzilel taċ-ċombini fit raħlin speċjalment nisa li ħadmu tramuntana tal-Italja - Milan, fir-raba' qalghu l-ghejxien 12 Zammit, W., The Communicative Ġenova.