"L-Imnara" hu perjodiku li joħroġ darba fis-sena mill­ Għaqda Maltija tal-Folklor. Jitqassam b'xejn lill-membri ta' l-Għaqda u ma jinstabx għall­ bejgħ. Il-ħlas tas-sħubija fl­ Għaqda (li jista' jiġi rivedut) hu ta' 5 Ewro fis-sena għall-membri f Malta, 7 Ewro fis-sena għall­ membri fl-Ewropa, u 10 Ewro fis-sena għall-membri fl- Awstralja. Jitħallsu wkoll 3 Ewro oħra bħala reġistrazzjoni darba biss. L·IMNARA Min Irid Jissieħeb fI·Għaqda Maltija tal·Folklor u Jirċievi "L­ Imnara" taħt lI.kundlzzjonlJlet Vot 9 Numru 3 2010 Ħarġa Numru 34 msemmija. għandu jibghat 11· ħlas dovut IIt·Teżorler: Is-Sur George Glanvllle, "Sprlng", Triq Mater Bonl Conslltl, Il­ IT-TLIETA U TLETIN SENA TA' PUBBLIKAZZJONI Fgura, FGR 1614. WERREJ Il-perjodiku "L-Imnara" ilu joħroġ mill-1978. L-artikoli jittrattaw il­ Il-Bizzilla "Tal-Balla": Anna Maria Gatt 102 folklor lokali u huma riżultat ta' osservazzjonijiet u riċerki L-ewwel Almanakki f Malta: Toni Calleja 110 oriġinali. Il-kitbiet huma prinĊipalment bil-Malti, iżda Aktar Intietef mill-Ghasri ta' Tfulltl: Toni Calleja 111 jistgħu ikunu bi-Ingliż. Apprezzament: Frans Farrugia 113 Kltblet oriġinali jistgħu jintbagħtu IIII·Edltur: Is-Sur Xi Annimali li Kienu Jintużaw fir.Rimedji Popolari: Gużl Gatt, 7C "Perry Courts", Guido Lanfranco 114 Triq B'kara, San Clljan STJ 1307. Taqbll Folkloristiku f Bormla: Angelo Dougall 117

n.. Leġġenda tal-Impuxi: Angelo Duogall 119

Is-Sengħa tal-Parrukkier: Ġużi Gatt 121

II·Ġahan ta' Madwarna: Dons Vella Camilleri 125

Is·Sibilli: George Cilia 127

Il-Belt Cospicua: Lorenzo Zahra 129 L-GĦAQDA MALTIJA TAL· FOLKLOR: Il-Logħba tax-Xixu f Malta: Steve Borg 130 Folklor fuq Il-Karozzi tan-Nar: Rafel Bonnici Cali' 133 Il-Kumitat għas-sena 2010: Qlajjiet u Qwiel fuq ir-Rummien: Jeffrey Sicberras 135 President Onorarju: Is-Sur Guido Lanfranco. Madame Aurore Verie: 137 President: Is-Sur Angelo Kotba li Qrajna: 138 Dougall; Viċi-President: is-Sur Anton Attard; Segretarju: Is-Sur 't·Tewn, Il-Purċellat, u aktar Griebeġ: Karmenu Pace 139 Ġużi Gatt; Teżorier: Is-Sur George Glanville; Assistent Bullettin tal-Għaqda Maltija tal-Folklor. Joħroġ darba fis-sena. Segretarju: is-Sur Carmelo l-opinjonijiet li jidhru hawn m'humiex n8Ċessarjament dawk ta' Pace, Assistent Teżorier: Is-Sur l-Għaqda jew tal-Editur, jekk ma jkunux hekk speċifikati. Alfred Borg, Membri: is-Sur Joseph Fenech; u s-Sur John Zammit. L-Indirizz tal-Editur. 7e "Perry Courts", Triq B'kara, San Ġiljan, STJ 1307 IL-BIZZILLA "TAL-BALLA"

Anna Maria Gatt

Il-bizzilla ta' Malta tiġbed l-għajn ta' ħafna nies Maltin u barranin - ħaddiema tal-bizzilla, kollezzjonisti, delettanti u studjużi fost l-oħrajn. Hawn xi whud li jistaqsu ċerti mistoqsijiet bħal: "Mela l-bizzilla ta' Malta mhix dik li jkollha s-salib tal-Kavallieri?', "Mela l-bizzilla ta' Malta mhux kollha l-istess?", "Il-bizzilla li għandna mhux minn żmien l-Ingliżi bdiet?", "X'differenza hemm bejn il-bizzilla li nsibu fil-knejjes u l-oħrajn li mdorrijin naraw bħall­ għenuq antiki?".

Dawn huma biss x'uħud mill­ ħafna mistoqsijiet li niltaqa' magħhom. Il-bizzilla ta' Malta - dik maħduma biċ..(;ombini mhix kollha l-istess. Għandna l-bizzilla tal-Bukketti, il-bizzilla tal­ Festuni, il-bizzilla Torxon Malti, l-bizzilla tal-Balla, minbarra l­ bizzilla tad-deheb u l-bizzilla tal­ fidda. Ix-xempju ta' dawn il­ bizzilel ghandhom disinni karateristiċi tagħhom. F'Malta kienet u għadha tinħadem il­ bizzilla Filet li din hi maħduma kollha bil-labra, u l-bizzilla tat­ Trina li hi maħduma parti biċ­ ċombini u l-kumplament bil­ labra. X'wassal li jkollna dawn il­ bizzilel kollha speċjalment il­ bizzilla tal-Balla fil-ġZejjer Maltin?

Sa mil-bidu ta' 1-1580, il­ ġZejjer Maltin kienu ċentru importanti għall-attivita' tat­ trasbord. Frustieri speċjalment in-nobbli ta' diversi nazzjonalitajiet, reliġjonijiet u professjonijiet kienu ġew Malta lejn l-aħħar tas-seklu sittax u matul il-bidu tas-seklu sbatax. Dan wassal biex is-soċjeta Maltija u Ghawdxija mxiet minn stil medjevali lejn stil iktar modem ta' dak iż-żmien, għal stil barokk. Dan seħħ ukoll permezz ta' influss qawwi ta' kapital barrani, diversi ħaddiema barranin, ideat godda u l-politika

Palla tal-Bizzilla "tal-balla" (Casa Rocca Piccola) ~ 102 tal-Granmastri.1 Sadanittant, il­ Sqallija; Kaljari fSardinja; 'Consolato dei Mare' (1697 - qbid ta' merkanziji minn Ġenova, Livorno u Napli fl-Italja; 1750)9 kull oġġett impurtat fil­ bastimenti pirati kien fenominu Korsika u Marsilja fi Franza; gżejjer Maltin kien miktub bit­ mxerred sew fil-Mediterran, u l­ Barċellona, Alikanti, Valenzja, Taljan. Insibu fost oħrajn pezze gżejjer Maltin kienu rinomati li Malaga u Kadiz fi Spanja; u di merletti di filo jew bizzilla di 2 5 jipproteġu jew jaħbu l-furbani. Lisbona fil-Portugal. fi/o għall-bizzilel tal-ħajt u pezze Fis-seklu tmintax iI-brigantini di pizzilli di bochetti għall-bizzilel kienu mqabbda sew fattivita' Kien żmien fejn il-bizzilla bid-disinji tal-fjuri magħrufa aħjar merkantili, tant li rrendew diversi kienet innegozjata ħafna, bħala l-bizzilla tal-Bukketti. l/­ vantaġġi għall-attivita' marittima speċjalment fis-swieq Spanjoli bizzilla ta' Malta żgur li ġiet u ħallew eluf ta' muniti u flus (Barċellona, Valenzia, Kadiz, rikonoxxuta meta fis-seklu 10 barranin bħala profitt għall­ Kastilja u l-Andalusija).6 dsatax filantropi Ingliżi għenu 3 gżejjer Maltin. L-esportazzjoni Kwantitajiet enormi ta' bizzillel biex reġgħu qabdu l-arti tal­ tal-qoton (kemm bħala ħajt kif kienu esportati lejn Spanja, minn bizzilla biex tiġi mgħallma sew, u ukoll bħala tessuti, ħwejjeġ, Franza u l-Fjandra u xi ftit inqas nnegozjawha kemm f Malta u aċċesso~i u bizzilla fost oħrajn) mill-lsvizzera, l-Ingilterra, u l­ barra minn xtutna speċjalment minn Malta għenu biex naqqsu l­ ltalja; ħafna minn dawn iI-bizzilel lejn is-suq Ingliż fejn Il-bizzilla iżbilanċ tal-pagamenti u żiedu l­ kienu jerġgħu jiġU esportati lejn l­ ġabet preżż tajjeb. volum tal-produzzjoni.4 Ħafna Amerika Latina.7 S'issa għadu negozjanti Maltin innegozjaw ma nstabx dokument fejn "-moda tal-ilbies kienet ma' negozjanti barranin minn jidentifika li 'Bizzilla ta' Malta' waħda mili-kaWżi li għenet biex pajjizi Mediterranji: Palermo, kienet esportata minn Malta fuq tippromwovi il-produzzjoni tal­ Katanja, Messina u Trapani fi brigantini jew bastimenti bizzilla. Dan jixhed fħafna pitturi indipendenti li tajru bnadar ta' kontemporanji minn artisti pajjizi oħra. Kien diffiċli ħafna differenti, ta' nies nobbli kif ukoll Freller, T., Gozo, The Island of biex tiddistingwi tip ta' bizzilla ekkleżjastiċi li jirreflettu l-bdil fil­ Joy, Colour Image, Mgarr, Malta, minn oħra fost dawk li kienu fis­ kostumi matul iż-żmien. 11 1997, p22, pp39-53; Wismayer, suq għall-bejgħ, minħabba l­ J.M., Privateers and Corsalrs, varjeta' ta' influwenza teknika Part l, Tune In Magazine, 1996, minn bizzilel Ġenoviżi, Franċiżi u pp48-49; Dan kien speċjalment fi 9 Vassallo, C., Corsairing to Fjamingi. Dak iż-żmien, il-bizzilla żmien il- Granmastri La Cassiere Commerce - Maltese Merchants ta' Malta setgħet kienet u Verdalle. in XVIII Century Spain, Malta identifikata possibilment bħala University Publishers Malta, 1997, 2 Lane-Pool, The Barbary Corsairs. 'Spanjola b'aċċent Taljan jew pp12-18, p133; Azzopardi, C., London, New York, 1890, p24. Sqalli'. a FI-inventarji marittimi Antique Maltese Lace of the Time of the Knights 1530-1798, M.Phil. 3 Muscat, J., The Lateen-Rigged thesis (unpub.), University of Maltese Brigantine, PIN 5 Debono, J., The Cotton Trade of Malta, 2002, pp100-104; Publications, Malta, 2001, p26. Malta 1750-1800 in Archivium - Azzopardi, C., Il-Bizzilla tal­ The Joumal of Maltese Historical Gżejjer Maltin, Publikazzjonijiet 4 Il-bilanċ tal-pagamenti huwa id­ Research NO.1 , Midsea Books Indipendenza, Malta, 2003, differenza bejn il-ħlasijiet li pajjiż Ltd, Malta, 1981, p99. pp131-133. jagħmel lil pajjiżi oħra għal oġġetti (; importati, servizzi u investimenti u Palliser, B., History of Lace, 10 Azzopardi, C., Lace: An dawk li jirċievi minn pajjiżi oħra Constable and Company Ltd, Introduction to Lace Making in the għal dak li jkun esporta. L-art, ix­ U.K., 1984, p101. Maltese Islands, Gozo Press, xogħol u l-kapital minbarra l­ 1991, p18. intraprenditur, huma it-tlett rizorsi 7 Levey, S.M., Lace: A History, V. 8. 11 Racinet, A., lI\ustrated History of ewlenin biex il-kummerc A. Museum, U.K., 1990, p24, European Costume, Collins 8. jipproduci oġġetti u servizzI pp62-63. Il-bizzilel Fjamingi kienu Browns, Great Britain, 2000, p56, jigifieri, il-fatturi tal-produzzjoni. irħisa meta kumparata ma' dawk p62, p87; Sella, D., European iżda" dokumenti maħruġa mid­ ta' Franza u l-Italja. industries 1500-1700 in Cipolla, Dwana Maltija ta' dak iż-żmien 8 Azzopardi, C., Antique Maltese C.M. (ed.), The Fontana jistgħa possibilment ma jixdhux il­ Lace of the Time of the Knights Economic History of Europe - The verita' dwar il-kummerċ minn 1530-1798, M.Phil. thesis, Sixteenth and Seventeenth negozjanti Maltin. (unpub.), University of Malta, Centuries, William Collins Sons 8. 2002, p111. Co Ltd., 1970, p375. 103 Fosthom insibu ritratt ta' mara tal-Pittur Malti Francesco Zahra (1710-1773); lil Antoine Favray (1706-1798)12 b'eżempji bħall­ pittura tal-Gran mastru 'Emanuel Pinto de Fonseca' Kavallier tal­ Ordni ta' San Ġwann liebes lbies ċerimonjali inkluż il-bizzilla. Żewg eżempji oħra ta' Favray huma l­ pitturi ta 'Maria Amalia Grognet nee Marchesi' liebsa lbies tal­ moda bil-bizzilla, u l-famuża 'Xena Domestika Maltija' fejn turi waħda min-nies nobbli bit-trajbu komplut biċ-ċombini fidejha 13 taħdem iI-bizzilla.

Il-bizzilla tas-seklu sittax kienet maħduma b'għażel ohxon u ħajt tal-metal (deheb, fidda u ram).14 Hekk kif id-disinji ġew iktar ikkumplikati. ipperfezzjonati u fini, il-bizzilla bdiet tinħadem ukoll bi ħjut naturali (għażel u Velu bil-burdura tal-bizzilla tal­ qoton).15 Fis-seklu tmintax l- balla (Casa Rocca Piccola)

bizzilel taċ-ċombini fit­ raħlin speċjalment nisa li ħadmu tramuntana tal-Italja - Milan, fir-raba' qalghu l-ghejxien 12 Zammit, W., The Communicative Ġenova. Venezja u l-inħawi tagħhom mhux biss minn Role of Visual Media in Malta kienu magħmula mill-għazel, prodotti agra~i imma wkoll mix­ 1700-98 in Cortis, T., Freller, T. & ħarir u metal, filwaqt li l-bizzilel xogħol tal-bizzilla. Il-bizzilel tal­ L. Bugeja (eds.), Melitensium taċ-ċombini fi Fjandra u fit­ bdiewa ikkompetew mal-bizzilel Amor - Festschrift in honour of klassiċi ghalkemm il-livell Dun Gwann Azzopardi, 2002, tramuntana tal-Ewropa li kienu tax­ pp328-330. ikkupjati minn dawk i1-bizzilel stil xoghol kien infe~uri ħafna. Is­ barokk ta' Milan kienu mahduma soċjeta' tal-klassi tan-nofs imitaw 13 Il-pitturi jinsabu fil-Mużew delikati bl-ifjen ħajt tal-ghazel. 16 il-moda tas-sinjuri bi-aħjar li Nazzjonali tal-Arti. Pitturi Konsegwentament, żviluppaw setgħu bir-riżorzi li kellhom. kontemporanji jinsabu wkoll żewg tipi ta' bizzilel - (i) il-bizzilel Għalkemm il-bandu ikkontrolla l­ fkolezzjonijiet privati bħal fCasa klassiċi, fejn l-aristokratiċi infiq u irrestrinġa l-lbies bi drapp Rocca Piccola u kollezzjonijiet addattaw il-bizzilla għall-moda lussuż inkluż il-bizzilla, l-hwejjeg ekkleżiastiċi bħall-Mużew tal­ tal-hwejjeg; u (ii) l-bizzilel tal­ xorta ghaddew minn id ghall­ Katidral u Sagristiji fdiversi 17 bdiewa, bizzilel ordinarji fejn ohra iktar l-isfel fis-soċjeta' sa knejjes. Pitturi kontemporanji oħra jidhru firkanti lokali. ma' waslu ghand il-komunita' tal­ ċombini (Veneja 1557 u 1561) bdiewa. Dawn l-ilbiesi ġew 14 Levey, S.M., Lace: A History, V. & juru kollezzjonijiet ta' bizzilla immodifikati, mibdula u addattati A. Museum, U.K., 1990, p16; ordinarja I tal-bdiewa (peasant kemm-i! darba bil-bellus u Eamshaw, P., The Identification laces) u jidher l-iżvilup ta' disinni bizzilel b'mod li żviluppat il-moda of Lace, Shire Publications Ltd., aktar kumplikati ghall-ħajt rikk 'fossilizata' .18 1980, p10. aktar addatati għall-moda.

15 Eamshaw, P., Lace in Fashion - 16 Levey, S.M., Lace: A History, V. & From the Sixteenth to the A. Museum, U.K., 1990, p22. 18 Minchinton, W., Pattems and nd Twentieth Centuries (2 ed.), 17 Diacono, G., 'Sizzilli li jinhadmu Structures of Demand 1500-1750 Gorse Publications, U.K., 1991. f Malta u Ghaudex', Malta, 1920, in Cipolla, C.M. (ed.), The Fontana p145 Fil-kotba tad-disinni p34. Dun Ġuzepp Diacono iseHaħ Economic History of Europe - The speċjalment dawk tal-bizzilla taċ- peasant laces bizzilla ordinarja. Sixteenth and Seventeenth

104 Pero', ma kinetx il-moda ħafna.22 Il-kompetizzjoni F'Malta nsibu kitbiet dwar imma l-bandu u d-devozzjoni kummerċjali bejn bizzilla u oħra il-bizzilla finventarji ekkleżjastici lejn ir-reliġjon li waSsal nies ma naqsitx ukoll. F'kull ħin u sa mill-1618, dokumenti minn għonja u fqar (mill-ftit ġid li fħafna postijiet, l-ikkupjar ta' żmien iI-kavallieri ta' l-Ordni ta' 26 kellhom) biex jagħtu għotjiet ta' disinni, l-idejat, u t-teknika ta' kif San Gwann kif ukoll kuntratti flus lill-knisja jew oġġetti tinħadem il-bizzilla kienu taż-ŻWieġ, testmenti, kotba u prezzjużi jew li jikkontribwixxu misruqa, filwaqt li l-ħaddiema tal­ rapporti minn awturi Maltin u għaJl-o~tti finanzjarjament kif bizzilla kienu mfittxija ħafna. 23 barranin. Per eżempju, fl-1716 1 setgħu. Dan wassal ukoll biex Dan jista' jispjega żewġ fatturi - Giacomo Capello jirraporta kif lill-ħaddiema tal-bizzilla (i) iI-famuż punt point de Paris nisa nobbli tal-bizzilla Maltija professjonali jew delettanti, (magħruf bħala l-punt tal-Balla) kellhom ix-xempju fuq xiex nobbli, nies għonja jew fqar, tal-bizzilla Fjaminga jinsab fil­ jahdmu: "donne /avorano merli fkunventi, forfanatrofji jew fid­ bizzilla ta' Malta; u (ii) ir­ finissimi quando hanno iI djar, biex jikkonċentraw fuq il- relazzjoni teknika fil-bizzilla mode/lo; guanti di filo, di produzzjoni ta' bizzilla Maltija mal-bizzilla ta' Cluny ta' gottone, e seta, e fiori 27 ekklesjastika kemm tal-ħajt Franza ma~ħmula f Le Puy ukoll bellissimr. 2 (għazel u qoton) u tal-metal fi Franza. Bizillel bil-point de (deheb u fidda) biex tingħata lill­ Paris kienu mprezzabbli għall­ l-istoriku Għawdxi Gian Piet knisja minbarra li jaħdmu għall­ ilbies ta' taħt, velijiet, kappuni Frangisk Agius De Soldanis kummerċ.2o Dawn kienu jinkludu tan-nisa fost ħwejjeġ u aċċessorji (1712-1nO) kiteb li l-industrija 25 trieħi ta' l-artal, albi u rukketti fost oħra speċjalment fi Franza. tal-bizzilla lokali kienet tinħadem l-oħrajn. Ma rridux ninsew ukoll li b'sengħa kbira u li kienet l-ekkleżjastiċi Maltin u barranin 22 Earnshaw, P., The Revival of the stabbilita flimkien ma' industriji kienu ukoll jiwjaġġaw u żgur li Art of Lacemaking in de Piro, N. & oħra bħall-manifattura tal-qoton, 28 kkontribwew ukoll għall­ V.A. Cremona (eds.), Costumes insiġ u rakmu. F'dokument tal- introduzzjoni tal-bizzilla fil-gżejjer in Malta, A History of Fabric Form Maltin21 possibilment jaddottaw and Fashion, Fondazzjoni ukoll drawwiet mill-knejjes ta' Patrimonju Malti, Malta, 1998, Spanja, l-Italja u Franza. p138. 26 Azzopardi, C., Il-Bizzilla tal­ 23 Reigate, E., An lIIustrated Guide Gżejjer Maltin, Publikazzjonijiet Sadanittant, minħabba r­ to Lace, Antique Collectors' Club, restrizzjonijiet fuq l-importazzjoni Indipendenza, Malta, 2003, pp44, U.K., 1986, p32; Lewis, F., 49,125. fħafna pajjiżi inkluża Malta u l­ Lacemaking in France in waqfa tal-esportazzjoni minn Davanzano Poli, P. (ed.), Cinque 27 Mallia-Milanes, V. (ed.), Franza għal ċertu pajjiżi fi żmien Secoli di Merletti Europei - I Descrittione di Malta Anno 1716- ir-revoluzzjoni (1789-1793) l­ Capolavori, Burano, Italy, 1984, A Venetian Account. Bugelli kutrabandu nfirex fuq skala kbira pp210-212; Azzopardi, C., Il­ Publications, Malta, 1988, pp56- Bizzilla tal-Gżejjer Maltin, 57. Il-ħaddiema tal-bizzilla li Publikazzjonijiet Indipendenza, jirreferi għalihom huma żgur Centuries, William Co\lins Sons & Malta, 2003, pp27-28, 34. nobbli minħabba li kienu jitkellmu Co Ltd., 1974, p133; Levey, S.M., bit-Taljan. In-nisa Maltin tar-raħal Lace: A History, V. & A. Museum, 24 Levey, S.M., 1990, Lace: A kienu jitkellmu bid-djalett Malti li U.K., p71. History, V. & A. Museum, U.K., kien jitqies vulgari u baxx. 19 Cini, G., Utugical Vestments 1990, p105. Exhibition in Council of Europe 28 Agius De Soldanis, G.P.F., Campaign, Times of Malta, 02-10- 25 Earnshaw, P., Lace in Fashion - Damma tal-Kliem Kartaginiz 2000, p29. From the Sixteenth to the Mscerred Fel Fom tal Maltin u Twentieth Centuries (2nd ed.), Ghaucin. National Library, 20 Palliser, B., History of Lace, Gorse Publications, U.K., 1991, Valletta: Ms. 143 A; Agius De Constable and Company Ltd, p73, p146; Tilly, L.A., Three Soldanis, G.P.F., Nuova Scuola U.K., 1984, p90. Faces of Capitalism: Women and deU'Antica Lingua Punica Work in French Cities in Scoperta nel Moderno Parlare 21 Bezzina, J., The Elegant Gozitan Merriman, J.M. (ed.), French Maltese e Gozitano. National Lace, MaUa This Month - Air Cities in the Nineteenth Century, Library, Valletta: Ms. 143 80; Malta in-f1ight magazine,1988, 1981, pp181-182; Gwynne, J.l., Agius De Soldanis, G.P.F., Degli pp64-68. The lIIustrated Dictionary of Lace, Abiti, Costume, Sponsali, Batsford Ltd, U.K., 1997, p153. Matrimoni e Funerali dei Maltesi.

105 tal-għażel U maħduma minn xi delittanti kemm għall-knisja u kif ukoll ghall-ilbiesi bħal tat-tiġijiet. 32 Mentri fI-1908 is-sinJura Hungerford Pollen fil- publikazzjoni tagħha Seven Centuries of Lace kitbet dwar il­ borduri tal-bizzilla Maltija li kienu jinħadmu f Malta madwar 1-1780.

Kien hemm diversi Maltin u Għawdxin, mhux biss negozjanti, li ħadmu b'riżq il­ Disinn tal-kunjom tal-Baruni bizzilla Maltija. Fosthom insibu lil de Piro (Casa Rocca Piccola) - Francesco Saverio Caruana Treasures of Malta Vol. VI, No.1, Pg.23 (1759-1847) li flimkien ma' missieru, negozjant tal-qoton fħaż-Żebbug. ipprovda xogħol tal-għażil, l-insiġ u bizzilla liII­ maġġorparti tal-familji Maltin u l­ istituti tal-Karita' .33 Dun Salv Bondi (1790-1859) pinġa disinni tal-bizzilla u ħadem biex ixerred it-tagħlim tal-bizzilla fkonservato~u r-Rabat u rħula oħra f Għawdex. 34 Twaqqfet is­ Soċjeta Maltija għall-Arti, Manifattura u Kummerċ fI-1851. FI-1863 infetħu skejjel għat- tagħlim tal-bizzilla f Malta fosthom f Casal Zebbug immexxija minn Dun Salvatore Disinn ta' ghonq maghmul Trevisan,35 u fCitta Vecchia minn Dun Ġużepp Diacono Costumes of Malta pg. 147 (illum Mdina) taht it-tmexxija tal- kamra tal-Kummerċ li sar qabel ..... alter due albe di tela 32 A.A., Malta - Silk in The Malta l-embargo tal-1743 hemm fina con coda, e merletto di pal/a Times and United Service referenża li l-bizzilla tal-ħajt colli loro amitti... ";30 Gazette, 5-11-1887, p2. maħduma Malta (possibilment F'rapport ippubblikat dwar l­ 33 Farrugia Randon, J, R. Farrugia tal-qoton għax l-oġġetti l-oħra industriji Maltin miġbur mil­ Randon & S. Farrugia Randon, kienu kollha tal-qoton) nħarġet Professur Nicola Zammit fl- Three Maltese Personalities, 31 Nadur, Gozo, 1996,p2,p30,p32. minn Malta u mbiegħet finqas 1886 kif ukoll gazzetti lokali minn sena f Lisbona fil- tal-istess perjodu bħall-gazzetta 34 Azzopardi, C., Il-Bizzilla ta l­ Portugal. 29 m iII- F'wieħed The Malta Times and United Gżejjer Maltin, Publikazzjonijiet inventarji tal-katidral tal-Imdina SeNice Gazette fost oħrajn Indipendenza, Malta, 2003, p146 hemm referenża għall-bizzilla tal­ jirrapurtaw li Malta kienet famuża Balla ta' l-Isqof Paolo Alpheran għall-bizzilla tal-balla, bizzilla 35 A.A., The Lace and the Cotton de Bussan li ħalla l-albi tiegħu kkumplikata magħmula bil-ħajt Trade in Malta in Malta Times and lill-knisja fI-1767: United Service Gazette, 27-11- 1862, pp1-2; A.A., Establishment 30 ACM, Misc.217, Inventario 1767, of Another Lace School in Malta in National Library, Valletta, Ms.142, fo1.59r. Malta Times and United Service Vol. V, 218-219. Gazette, 5-2-1863, p2; AA, The 31 Zammit, N., Ricami in Malta e Sue Lace Schools in Malta in Malta 29 NlM, Lib. Misc. 1020. Industrie, Malta, 1886, p71. Times and United Service Gazette, 19-3-1863, p2. 106 Arċipriet Kanoniku Saverio l-industrija tal-bizzilla f Għawdex ieħor ta' bizzilla Fjaminga) li Vassallo, Rev. Dun Saverio u Malta. kienet esportata lejn Spanja Galea, Dr. Chappell, u Dr. minn Kadiz. Hu wisq probabli li l­ 36 Gouder. Hemm lista sħiħa ta' Għalkemm għadu mhux bizzilla ġiet introdotta f Malta għalliema tal-bizzilla li magħruf meta oriġina l-point de minn kull aspett - meta n- ikkontribwew fit-tagħlim Paris zrour li origina fi Fjandra ta' negozzjanti innegozzjaw il- speċifikament ta l-bizzilla Maltija, Franza 0 u kien magħmul għas­ bizzilla, rrnnn baħħara, fosthom Lorenzo Cumbo. FI- swieq ta' Pariġi. L-ewwel darba li ħaddiema, ekklesjastici u 1864 Adelaide Cini fethet ssemma il-point de Paris kien fl- frustieri li vjaggaw minn pajjiż Konservatorju (illum magħruf inventatju Inv. D'Anne għall-ieħor, artisti permezz tal­ bħala Cini Institute) fejn tfal bniet d'Escoubleau, Baronne de pitturi tagħhom u kitba ta' dak iż­ ġew imħarrġa speċjalment fil­ Sourdis, veuve de Francois de żmien. Dan wassal ukoll biex fl- bizzilla tal-ħarir. 37 Saru diversi Simiane ta' 1-1681.41 Jacques 1831 il--bizzilla bil-Point de Paris esibizzjonijiet intemazzjonali Savray, Franċiż minn Pariġi wkoll bdiet tinħadem bil-magni mil- bħall-Wirja l-Kbira ta' Londra fl- isemmi l-punt tal-balla point de kumpanija Leavers Lace 1851, il-Wirja Intemazzjonali Paris fis-sezzjoni tal-bizzilla taċ- Machine u f1-1858 mill- f Londra wkoll fI-1862 fejn ċombini fil-ktieb tiegħu kumpanija Barmen Machine fl­ 46 P.P.Borg rebaħ medalja għax­ 'Dictionnaire Universel de Ingilterra. 42 xogħol eċċellenti tal-bizzilla u Commerce' ta' 1_1723. Il-point fPariġi fI-1867 fost oħrajn kif de Paris kien ikkupjat u maħdum Għal bidu f Malta l-bizzilla ukoll saru esibizzjonijiet anki f ċentri oħra bħal fTurnhut, tal-balla maħduma kemm dejqa, lokali bħal dik tal-1864 Anvers, Malines, Normandija, kif ukoll wiesgħa kienet L 'Esposizione di Industrija Faubourg St. Antoine,43 St. tinkorpora disinni tat-tila Maltese. Dun Gużepp Diacono Denis, Jcouen and Groslay44 maħduma fil-punt tal-balla b'mod (1847-1924) kompla jiżviluppa kollha fi Franza, u għalhekk kien inferjUri. Il-quddiem din żViluppat iktar b'mod innovatttiv u distint diffIĊli ħafna biex tiddistingwi minn stil Fjaming għal stil ewlieni id-disinn tal-bizzilla Maltija - (i) il­ dawn iI-bizzilel minn dawk b'teknika Maltija. Dawk 45 bizzilla tal-festuni għall-kummerċ originali Fjamingi. Id-disinji maħduma għall-knisja, "minbarra xieraq mhux biss għas-suq Ingliż kienu fil-biċċa l-kbira ta' ijuri, d-disinni ta' weraq, fjuri u imma għas-swieq oħra b'weraq u girlandi. Il-point de annimali fuq sfond ta' reticella barranin;38 u (i i) l-bizzilla tal-Balla Paris hu l-istess bħal dak li ġew inklużi l-festuni ekklesjastiċi għall-paramenti u lbies jinstab fil-bizzi\el Pottenkant ta' bħal per eżempju l-pellikan, il­ 39 ekklesjastiku. Hu wkoll waqqaf Antwerp tas-seklu tmintax (tip ħaruf, l-ewkaristija u simboli oħra inkluż tal-qaddisin. L-istess bħall­

36 A.A., The lace and the Cotton 4{) Levey, S.M., Lace: A History, V. & bizzilla tal-Pottenkant tas-seklu Trade in Malta in Malta Times and A. Museum, U.K., 1990, p54 tmintax, il-bizzilla tal-Balla ta' United Service Gazette, 27-11- Malta inkorporat ukoll iI-vażun 1862, pp1-2; A.A., Establishment 41 Palliser, B., History of Lace, simetriku ta' żewġ widnejn kif of Another Lace School in Malta in Constable and Company ltd, ukoll tip ta' vażun ieħor bil-fjuri Malta Times and United Service U.K., 1984, p33, n17 - "Une fuq stil barokk li fit-teoloġija Gazette, 5-2-1863, p2; A.A., The chemisette de toile d'hollande jirrappreżenta lill­ Lace Schools in Malta in Malta gamye de point de Paris". Nisranija dan Times and United Service Madonna bħala simbolu ta' 47 Gazette, 19-3-1863, p2. 42 Savary, J., Dictionnaire Universel purita' jew iI-Lunżjata. Tliet 37 Guida Generali di Malta e Gozo, de Commerce 1,1723, pp1677- fjuriet b'ħames petali kull waħda Malta, 1905, p141. 1679.

38 A.A., The lace Schools in The 43 Gwynne, J.l., The lIIustrated 46 Gwynne, J.l., The lIIustrated Malta Times and United Gazette, Dictionary of Lace, Batsford ltd, Dictionary of Lace, Batsford Ltd. 19-3-1863, p2. U.K., 1997, pp152-153. UK, 1997. p152-153.

39 Diacono magħruf sew ukoll għad­ 44 Palliser, B., History of lace. 47 Gwynne, J.l., The lIIustrated disinji tal-bizzilla bil-punt Ingliż li Constable and Company Ltd, Dictionary of lace. Batsford ltd, hu użat kemm fil-bizzilel Maltin UK, 1984, p210. U.K., 1997, p21; Palliser. B., kumerċjali kif ukoll dawk History of Lace, Constable and ekklesjastiċi. 45 levey, S.M., Lace: A History, V. & Company Ltd, U.K., 1984, p130. A. Museum, U.K. 1990, p34, p55.

107 4- Il-bizzilla bil-kunjom tal-Baruni de Piro mahduma fuq it-trajbu mill-awtriċi. Maktur -Il-burdura: bizzilla ta"'fesluni (festun tal-fjura u .+ L-inkwatru issa jinsab festun tas-sallb ta' Malta) F'Casa Rocca Piccola Ta' ġewwa: bnadar Inglizi fil-bizzilla ta"'balla (Kollezzjoni privata) 2

Manika (Kollezzjoni privata) _.,..

108 jfissru l-ħames posti tar-ruża~u dawk huma ta' żmien il-Malta collu; hecc jigiu maghmulin bit-tIiet misteri. Xi qassisin Industries, id-disinni l-oħra huma I'imhadet li fukhom jinhadmu iI għadhom jilbsu l-albi b'dawn il­ mpittra b'żewg kuluri - (i) bil­ bizzilli li jeghdulhom tal-balla u minn daun l'imhadet jisseihu tal-balla."54 bizzilel u ħafna knejjes iżejnu l­ linka ħadra li jfisser li x-xogħol Dan it-tip ta' romblu msemmi wkoll tal-bizzilla jrid jinhadem tila, nofs artali u s-sagristiji tagħhom finventarju tal-Casa Industriale speċjalment fi żmien il-festi. punt jew moski; u (ii) bil-linka t'Għawdex mmexxija minn Diacono Għalkemm il-bizzilla ta' Malta tal­ sepia għall-punt retiċella, ix­ stess: "Imhadda al bizzi/li tal Balla punt tal-Balla hi iktar magħrufa u xibka, bħalma hu l-punt tal­ fuli rigla pulita ...55 Hu kiteb dwar kif 49 l-iżjed imsemmija għall-ħwejjeg u balla. F'xempji antiki ħafna il-punt tipproduci disinji tal-bizzilla aħjar u aċċesso~i ekklesjastiċi kienet tal-balla ma kienx ikun impitter aktar attraenti. Saħaq li l-bizzilla ukoll tinħadem għall-iJbiesi madwar id-disinn, u l-ħaddiema tal­ Maltija li hi dejqa tinħadem fbiċċa fosthom tat-tigijiet. bizzilla kellhom jixtarru kif jinħadem waħda imma dawk iktar wesgħin madwar id-disinn. Ħaddiema tal­ jinħadmu biċċiet separati: "Ghal bizzilla professjonali jaħdmu din it­ heffa tax-xoghol ahiar jinhadem Kif tagħraf il-bizzilla tal­ tip ta' bizzilla kontinwa dritta għat­ maksum, izda ghal gmiel u ghaz­ balla? L-ewwel ma trid tħares tul, itellgħu x-xogħol għal diversi zina tal bizzilla, ahiar jinhadem huwa lejn il-punt tal-balla. Dan il­ kuxxinati mingħajr ma jużaw labar shieh".56 Kien sostna wkoll li kull 50 punt huwa wieħed minn ħafna tar-ras ħlief fit-truf tal-bizzilla biċċa xogħol tal-bizzilla għandha punti li jsawwru l-bizzilla Maltija. maħduma fuq it-trajbu Malti - taħdimha ħaddiema waħda biex ix­ 51 57 Huwa dekorattiv, delikat, ftit tawwali . Il-ħjut jidħlu fit-tejiel u xogħol ikun fid waħda ; u kien imgebbed, fgħamla ta' kaxxa jerġu joħorgu fir-retiċella u xi kultant kuntrarju li disinn tal-bizzilla b'sitt iġnieb fejn żewg naħat issir għoqda fuq il-par vertikali eżatt jinqasam mir-retiċella speċjalment il­ huma vertikali jew orizzontali u wara li l-par djagonali jkun maħdum. punt tal-balla: "Jatu cbir mancament Dan kien biex iżomm sod matul il­ erba' naħat dijagonali, b'ħajt meta icollhom xi ksim fil fili ħidma tal-bizzilla ta' dan it_tip.52 Dun specialment fein jinghatau il fili hec b'barma waħda, kull par ċombin Guzepp Diacono fil-pubblikazzjoni imseihin tal-balJa."sa maħduma flimkien b'punt sħiħ. 48 tiegħu ta' 1-1920 'Bizzilli li jinhadmu Il-punt jifforma ċirku fin-nofs u f Malta u Ghaudex',53 jiddeskrivi tip Il-bizzilla tal-Salla għadha sitt trijangoli madwar iċ-ċirku. ieħor ta' trajbu - mħadda twila tinħadem sal-lum kemm b'disinji romblu magħmula attaposta għall­ antiki tradizzjonali kif ukoll b'mod '-\-l\ J.L- bizzilla tal-balla: " ...isiru bhal rombli kontemporanju modem mhux biss \;-\~tJ uesghin xorta uahda ma tulhom b'ħajt abjad, krema jew iswed imma q...2:::--=:.....\....t.'L wkoll bil-ħajt tal-kulur, ħajt tal-metal, ,>-:-::fI-Y X\1-"xY xagħar taż-żiemel u riżorsi oħra .....'<.\-{l \~"",\ 49 Azzopardi, C., Lacemaking at the 1~---4.y Centre of Gozitan Daily Life in De @ Anna Maria Gatt JJJ=':-~\-4 Piro, N. & V.A. Cremona (eds.), ~X tr\;, Costumes in Malta, A History of Fabric Form and Fashion, '!:i Fondazzjoni Patrimonju Malti, 54 Diacono, G., 'Sizzilli li jinhadmu \\ J'q ? Malta, 1998, p145. f Malta u Ghaudex', Malta, 1920, ---.....:-\...... ;..;---~--- ,...;.}---- 50 Sonito, D.S., Graced by Lace: a - '-"""..... f---\'-1"'-'"'- p20. bi bf Guide for Collectors of Antique J.~l J,\ Linen and Lace, 2001, P V. 55 Azzopardi, C., Antique Maltese :;--;;( /~~"'-::rJ-"'-~"<" Lace of the Time of the Knights J' }x( \'\ 51 L-istess tip ta' trajbu huwa wkoll 1530-1798, M.Phil. thesis ~'{\ użat fKatalonja ġewwa Spanja. (unpub.), University of Malta, 2002, p183. 1. punt tal-balla wieqaf 52 Azzopardi, C., Gozo Lace: An 2. punt tal-balla mimdud Introduction to Lacemaking in the 56 Diacono, G., 'Sizzilli li jinhadmu Maltese Islands, Gozo Press, f Malta u Ghaudex', Malta, 1920, Gozo, 1991, pp57-58. p29. Għalkemm insibu disinji tal-bizzilla Maltija mpenġija 53 S'issa għad ma nstabux 57 Diacono, G., 'Sizzilli li jinhadmu b'linka bajda fuq karta blu għax pubblikazzjonijiet oħra bejn is­ f Malta u Ghaudex', Malta, 1920, seklu dsatax u l-bidu tas-seklu p30. għoxri dwar istruzzjonijiet ta' kif 48 Geers Vermeulen, M.J., tinħadem il-bizzilla ta' Malta ħlief 58 Diacono, G., 'Bizzilli li jinhadmu Recognising Laces, Kantcentrum, dak ta' Diacono. f Malta u Ghaudex', Malta, 1920, Brugge, 1976, p25. p30.

109 ta' studjużi Taljani u ta' nazzjonijiet iktar kalendarju antik li stajna nsibu oħra taħt il-presidenza tal-Kardinal fil-bibljoteka huwa kalendarju tal­ L-EWWEL Sirleto sabiex teżamina d-diversi Ordni ta' San Ġwann għas-sena riformi proposti. Wara ħafna 1776. Dan il-kalendarju miktub bil­ diskussjonijiet u korrezzjonijiet, ġiet Latin, kien għall-użu tal-Knisja ta' ALMANAKKI approvata l-proposta tal-mejjet Luigi San Ġwann. Il-kalendarju jġib l­ Giglio Gew Lilius) ippreżentata liII­ isem tal-Gran Prijur tal-Ordni li fdak kummissjoni minn ħuh Antonio nhar iż-żmien kien Fra Giovanni F'MALTA 1-14 ta' Settembru, 1580. Il-Papa Domenico Mainardi u ġie stampat Girgor approva r-riforma tal­ minn Giovanni Mallia, l-istampatur kalendarju bil-Bolla Inter gravissinas ewlieni tal-Gvern ta' dak iż-żmien". Toni Calleja tal-24 ta' Frar, 1581, kalendarju reformat li għadu jintuża sa llum Kalendarju ieħor maħruġ mill-Gvem, kważi minn-nazzjonijiet kollha." (1) huwa dak tas-sena 1805, fi żmien il­ Kaptan Alexander Ball, li kien "Il-kelma KALENDARJU hi Interessanti li nirrimarkaw li fuq l­ Kummissarju jew Gvernatur ta' mnissla mill-kelma Anglo­ imsemmija kummissjoni maħtura Malta u fir-renju tal-Maesta' Tiegħu sassona "Calendf' 11 tfisser mill-Papa Gregorju XIII sabiex r-Re Ġorġ 111. Dan il-kalendarju, xahar ghax probabbilment iż­ joħroġ kalendarju ġdid kien hemm miktub bit-Taljan, kien imsejjaħ żmien jitkeJjel bix-xahar; Iżda ukoll wieħed Malti: ċertu Leonardu Diario Lunario e calendario delle llum din il-kelma tfisser ukoll Abel (forsi l-Abela ta' llum). Jingħad isole di Malta e Gozo per I'anno iI-metodu li bih titkejjel il­ li dan iI-kompatrijott tagħna sab 1805 u fuq iI-kopertina kien iġib l­ harba taż-żmien. postu l-aktar minħabba li kien arma rjali bi-ittri G.R. - Georgius jitħaddet sew bl-Għarbi. Kien hu li Rex, li kif għedna kien ir-Re Ġorġ ried jawtentika u jixhed il-firma tal­ 111. Nistgħu ngħidu li l-ġnus iċċivilizzati kollha jimxu fuq il-kalendarju Patrijarka Sirjan, ċertu Injazju minn Antijokja, Nisrani Ġakbin li kien L-EWWEL KALENDARJU BIL­ Gregorjan, għad li matul iż-żmien l­ wasal Ruma fI-1557 sabiex ifittex MALTI imgħoddi, ġnus differenti kienu rikonċiljazzjoni personali mal-Knisja jużaw għamliet oħra ta' kalendarju, Rumana. Meta l-Patrijarka ġie L-istoriku Pietru Pawl Castagna u għalhekk minn dejjem kien diffiċli emnut, instab li kien espert tal­ (1827-1907) fil-ktieb tiegħu tal­ biex iġġiegħel iI-ġnus kollha jinqdew matematika u l-mediċina, u għall­ istorja, Lis storia ta Malta bil-gzejjer b'kalendarju wieħed li jgħodd għal imsemmija kummissjoni sewa ċ­ tahha, jgħidilna li l-ewwel kalendarju kulħadd. Kulħadd jaf kemm il­ ċapep biex wassal l-ideat tal-Lvant bil-Malti kien dak tas-sena 1861. (3) kalendarju hu ta' ħtieġa kbira għall­ fuq l-astronomija fl-istudju tal­ Dan il-kalendarju, jew aħjar, liturġija tal-Knisja. Infatti, ċ­ kalendarju. almanakk, jixbah ħafna IiII- ċelebrazzjonijiet tal-festi tal-Insara, tal-Lhud, u mqar il-pagani wkoll almanakki profetiċi li sa bejn wieħed jiddependu mill-kalendarju. L-EWWEL ALMANAKKI F'MALTA u ieħor nofs is-seklu għoxrin ħarġu minnhom bil-gzuz minħabba li kienu Għalhekk mhux għaġeb li ta' sikwit Fil-Bibljoteka ta' Malta hemm ġabra popolari ħafna. niltaqgħu mal-kwistjoni tal­ kalendarju fl-istorja tal-Knisja. sabiħa ta' almanakki antiki. Ma jistax ikun ikkonfermat kemm il­ FI-ewwel faċċata ta' dan l-ewwel kollezzjoni hija sħiħa. Jista' jkun li FI-ewwel Konċilju Ekumeniku, dak kalendarju Malti nsibu dan it-tagħrif: hemm familji privati li għandhom ta' Niċea, Bitinja, fI-Asja Minuri, li "Kalendarju magħmul bis-sewwa u sar fis-sena 325, aktar minn tliet mitt kalendarji jew almanakki aktar antiki bid-dnewwa skond il-pinna tas-Sur isqof studjaw din il-kwistjoni bl­ minn dawk li hemm fil-bibljoteka. Alarju. Sena elf tmien mija wieħed Ta' min ifakkar li l-Liġi tal-Istampa li Imperatur Kostantinu bħala u sittin, jum tliet mija ħamsa u sittin". tobbliga li tingħata kopja b'xejn liII­ medjatur. Skont ma wieħed jifhem, Libreriji Pubbliċi ta' xogħlijiet l-Insara kienu diġa qablu fuq jum Il­ Ġewwa, fil-bidu, l-awtur, is-Sur letterarji stampati u ppubblikati Għid - iI-qawmien ta' Kristu mill­ Alarju, li minn kitbiet oħra nafu li mewt. fdawn iI-gżejjer ma daħlitx qabel l- kien l-istoriku P.P. Castagna nnifsu, 1925. (2) kiteb: "Huwa utu fin-nazzjonijiet li Il-Papiet ukoll taw importanza lil din kull sena jistampaw almanakki bil­ il-kwistjoni tal-kalendarju, u l-Papa Kitba li ċertu korrispondent kiteb lingwa tagħhom biex jifhmu kull min Ljun X kiteb lill-Imperatur, lill­ fġurnal ta' aktar minn nofs seklu ilu jaqrah. Aħna Maltin biss bqajna Universitajiet, u lill-Isqfijiet, u tgħid li: "Minħabba f'hekk ma lura mingħajr qatt ma kellna nistgħux ngħidu sewwa liema kien l­ ħeġġiġhom biex jistudjaw u joħolqu Almanakk bil-lingwa tagħna miktub. ewwel kalendarju li deher hawn kalendarju aktar eżatt. Ir-riforma fil­ Ħaġa ġdida, imgħarrqa kemm tkun, Malta, la darba qatt ma sar tiftix kalendarju seħħet f jiem il-Papa dejjem xi ftit tingħoġob, billi oħra Girgor XIII billi waqqaf kummissjoni serju". Is-sinjur jissokta jgħid li: "L- bħala qabel ma tkunx saret.

110 Għaldaqstant jien qbadt il-pinna fidi i) Biex naktghu ix-xeuka ta bosta u minn fuq Chiarava/le, Sarba-Nera minncom u incunu nistghu "'istess IKTAR INTIETEF u Kalendarju ieħor mort iffurmajt ħin natu f'idejn il-Ceppillani u il ghall-ewwel darba dan l-Almanakk poplu dac collu li jitolbu id-degrieti MILL-GĦASRI MaltI'. tal Conciliu N.ri 213 u 258 cioe' pubblicazioni ta festi, indulgenzi, Il-poplu Malti, għax ma jemminx saum, u astinenzi li jakghu ma tul il­ TA' TFULITI biżżejjed fih innifsu, huwa gimgha. Hsiebna gbama collox mmassmat li dak kollu li hu Malti fdan id-daksxejn ta Almanacc li Toni Calleja mhux tajjeb ... ta' barra aħjar! keghdin nipprezentau kuddiemcom Għandu jkun li din il-mass ma kienet għall-euuel darba ... " F'April tal-2010, hadt 1·lnlzzjattlva invoga wkoll fiż-żmien li ħareġ dan l­ biex nlppubbllka ktejjeb li almanakk Malti, għax is-Sur Alarju iil Biex icun bhala tifchira tal hidma jimmarka l-ewwel ċentlnarju mit­ temm id-daħla tiegħu billi b'mod taghcom iI-ghaliex jitkellem mill­ twelid ta' Ġużeppi Camilleri 11 fiż­ supperv qal espressa ment: hajja tad-Dar ta San Giusepp, u żmien kien haddan l-Ordni tal­ ghalhecc ta cull jum meta tharsu Franġiskanl Mlnuri, maghrufa "Min Iridu jixtrih, lejh ifaccarcom "'imsejcnin ilUma li bħala 'Ta' Ġleżu', u ha l-Isem ta' Min ma jridux ihalllh". hemmhecc jinsabu migbura, taht il Patri Alfons Marija. Patri Alfons patrocinju ta San Giusepp. jew, kif kienu jghldulu hawn ir­ rahal Il-Patri ta' Sika (ghal IL-KALENDARJI GĦAWDXIN l-Almanakk tad-Dar ta' San Ġużepp ommu!)', kien Irnexxa sew fil­ dam joħroġ sa 1-1994. Floku, jekk kisbiet akkademiċi tieghu, u kien Minn riċerka li għamilt, l-ewwel nistgħu ngħidu hekk, bejn 1-1998 u l- ghalliem tat-Teoloġija u I· kalendarju purament Għawdxi li 2006, ħareġ L-Almanakk Għawdxi, Iskrlttura fi-Istituti tal-Fraġlskani mexxieli niskopri kien dak maħruġ pubblikazzjoni tal-Caritas Għawdex, u lecturer fil·Griek Blbbllku u l­ minn Patri Oderiku Grima O.F.M. b'Dun Manwel Curmi bħala Direttur. EbraJk fi-Universita' ta' Malta. (Tal-Mimm, 1889-1964). Dan ix­ xogħol, maħruġ bi-isem Almanac Intant tl-1937, hawn Għawdex Patri Alfons miet nhar is-16 Profeticu ta L 'Astronomo Gozitano ħareġ ukoll almanakk ieħor miII­ t'Awwissu, 1994, fiI-għomor ta' 84 ghal Malta u Ghaudex, kien aħwa Ġużepp u Ġorġ Cefai . sena. Ftit huma dawk li jafu li sa xi ippubblikat l-ewwel darba tl-1929. (Booksellers) tar-Rabat t'Għawdex. ftit snin qabel mewtu kien beda L-almanakk, li mhux ippaġinat, kien Kien stampat f1-istamperija Chretien jikteb il-memorji tiegħu minn mindu stampat f'The New Art Press ta' & Co. ta' Strada Fianco, il-Belt beda l-ħajja reliġjuża. Dawn il­ 208, Triq iI-Prinċep ta' Wales, Tas­ Valletta. X'aktarx li ma kienx memorji llum jinsabu mħarsa fl­ Sliema, Malta. L-"Almanakk tal­ ippubblikat għajr fokkażjoni waħda. arkivju tal-Provinċja Franġiskana Patri" kien jinbiegħ 2 sold i (8m jew Rari ħafna. Maltija fil-Kunvent tal-Belt Valletta. Ewro 0.019), u skont tagħrif Ma jistax jonqos li l-Għasri (1) Sinteżi minn konferenza dwar ir-riforma ippubblikat fiI-ħarġa 9 (1937), kellu jissemma ħafna fil-kitba ta' Patri fil-Kalendarju, mogħtija mill-Profs. S. Zarb ċirkolazzjoni ta' ... "x-xogħol tagħna O.B.E., O.P., S.Th.M.' S.S.O. (Vat.) fit-Teatru Alfons, u xtaqt naqsam magħkom xi huwa minn 15,000 sa 20,000 bil tal-Universita Rjali ta' Malta nhar it- siltiet li nħoss li huma ta' interess malti biss .. ." 03.05.1962. ġenerali: (2) Malta Govemment Gazzette, 20.03.1925, L-ewwel ħarġa ma fihiex editorjal, Supp. VIII, p.i. IX-XOGĦOL TAN­ biss tintroduċi lilha nfisha permezz ta' poeżija (sie) li mhix iffirmata. L­ (3) XI storici jgħidulna li l-ewwel kalendarji NISA ... FIR-RABA' U ewwel strofa tgħid ilna hekk: bil-Malti kienu dawk it-tnejn maħruġa mis­ Societa Economico Agraria, taħt l-isem ta' FID-DAR. Ca/endarju tal-Bidwi għas-snin 1849 u 1850 Dan l-almanakk ġdid fis ilkoll fittxu, rispettivament. Pero għall-eżattezza rridu "Jekk għall-irġiel ix-xogħol kien fir­ Għaliex hu l-isbaħ, minn kollox fih, ngħidu li dawn kienu bilingwali: bil-Malti u bit­ raba', għan-nisa kien aktarx fid-dar, Għall-ewwel sena sejjer jidhrilkom, Taljan. Ta' Castagna kien filsienna biss u għalhekk bir-raġun jiftaħar li l-ewwel imma anki għalihom ma kienx xi Għalhekk nittama tgur tifirħu bih. kalendarju nil-Malti kien dak tiegħu. xogħol inqas iebes. Xi daqqa t'id fir­ raba' kienu jagħtuha wkoll, It-tieni almanakk Għawdxi kien dak speċjalment fi żmien i1-ħsad, u meta maħruġ mid-Dar ta' San Ġużepp, kienu joħorġu jlaqqtu xkejjer kbar Għajnsielem, għas-sena 1937, fi bil-ħaxixa ingliża. Mal-faċendi tad­ żmien meta d-Direttur kien Dun dar kienu jieħdu ħsieb l-annimali li Ġużepp Galea Rapa. FI-ewwel kienu jrabbu; kien xogħol anki dak! ħarġa, l-kalendarju jfisser l-iskop tat­ Imma l-ikbar xogħol għan-nisa ta' twaqqif tiegħu: © Toni Calleja dak iż-żmien kienet il-bizzilla. Kien żmien meta l-bizzilla kienet iġġib il- 111 belli flejjes, kif kienu jgħidu, u ma fihom. Kemm kien hemm briegħed lx-xogħol tan-newl ta' ommi u ħuti kienx baqa' mara li ma taħdimhiex. fi tfuliti. Kulħadd għonqu aħmar bil­ saru jafu bih anki Malta, u Mrs. Kulħadd bit-trajbu (mħadda) ħmieġ tagħhom! It-trab li joqtolhom Cecilia De Trafford, li kienet tiġi bint quddiemu u jagħtu b'subgħajhom kien għadu ma nstabx; ħadd ma Lord Strickland, meta fettlilha tiftaħ kollha u b'ħeffa tal-għaġeb. Fejn kellu l-kamra tal-banju, u ma ħanut bil-prodotti Maltin ħdejn id­ kien jsibu xi roqgħa dell kienu naħsibx li kienu jiffittaw iżżened fl­ Dwana, permezz ta' Pawlu Portelli jinġabru flimkien biex ma' indafa. Dawk iI-gvieret fis-sajf kienu Ta/-Lingi, talbithom jibagħtulha xi subgħajhom iħaddmu wkoll jniżżluhom Wied iI-Għasri biex xogħolijiet minn tagħhom. Milli ilsienhom, imma xħin isir il-ħin jaħsluhom hemm. Kienu jagħmlu jidher, l-ordnijiet għalihom kibru, u jibdew ir-ruża~u, bix-xogħol dejjem soror kbar u jwaddbuhom minn Mrs. De Trafford offriet lil oħti Lonza għaddej. hemm fuq għal isfel, u mbagħad biex tmur tinseġ għaliha biss, fpost jixxabtu huma u jinżlu mal-blat għax li hejjitilha fuq is-sur ta' Santa Kien hemm ċertu Toni Ta/-Magna dak it-taraġ li hemm illum ma kienx Barbara, il-Belt. mir-Rabat li x-xogħol tiegħu kien għadu jeżisti. Dak sar bis-saħħa ta' dak li jagħmel id-disinji tal-bizzilla; Dun Ġużepp Galea Ta/-Orjenti. Din l-impriża ta' Mrs. De Trafford in-nies wara l-bieb tiegħu fdik it-triq Meta sar Kappillan (fi Frar 1922) xi tant irnexxiet li ddeċidiet li tiftaħ dejqa ħdejn San Ġorġ ma kienu ħadd webblu biex jinżel sa Wied il­ fabbrika tan-newl apposta, ir-Rabat, jaqtghu qatt; ma nafx kinux disinji li Għasri. Kif ra n-nies jiddendlu ma' l-Imdina; ġabet ħafna nwiel mill­ jagħmel minn moħħu jew in-nisa dak il-blat baqa' mibluh. Dakinhar Ingilterra; impjegat ħafna tfajliet; stess jgħidulu kif iriduhom; stess għamel fmoħħu li laħaq li kellha tletin, erbgħin tfajla, u imbagħad ipoġġu horn fuq it-trajbu jirrimedjalhom xi ħaġa. Bil- lil oħti Lonza għamlitha supervisor biex ix-xogħol isir skont id-disinn li konoxxenzi li kellu hu u niesu - Ta/­ fuqhom. Maż-żmien iddeċidiet li jkollhom. Ħafna drabi pero', dawn Orjent; dak iż-żmien kienu nies anki f Għawdex tagħti rkabtu għal id-disinji kienu jagħtuhomlhom dawk magħrufin sewwa - milli jidher ma dan in-negozju u reġgħet inqdiet stess li kienu jinnegozzjaw fil­ sabx diffikultajiet kbar ghax ma b'oħti u bagħtitha fejn kien hemm il­ bizzilla. In-nies tal-Għasri kienu damux wisq biex ġew il-ħaddiema każin ta' Strickland fit-Tokk, li kien jahdmu l-aktar ma' Ta/-Gaberr mill­ tal-Gvern u għamlu dak it-taraġ li bini tagħhom; imma f Għawdex ix­ Għarb, ma' Tax-Xelina minn Ta' għadu hemm sa llum. Kif kienu xogħol ma tantx qabad u wara xi ftit Sannat, u ma' Tax-Ximri minn­ jagħmlu biex jinżlu, u kif kienu tas-snin spiċċa fix-xejn u oħti Nadur. Anke z-ziju tiegħi, iz-ziju jitilgħu b'dawk il-ħwejjeġ li jkunu reġgħet lura Malta. Mrs. De Ġanni (Tal-Għani, jew Taż-Żammit: ħaslu, ghadu għalija misteru sa Trafford ma nsiet qatt dak kollu li 1889-1953), ħu missieri, għamel llum, allavolja sakemm domt l­ oħti Lonza kienet għamlet magħha. żmien jiġbor ix-xogħol tal-bizzilla u Għasri dak it-taraġ ma kienx jeżisti. Meta mardet kienet hi li ħadet ħsieb jmur bih Malta; niftakru jsemmu lil Bilfors konna drajna nixxabtu u ma tibgħatha l-Ingilterra u meta mietet ċertu Mabbli li kien jinnegozja konna nsibu xejn tqil. imxiet warajha ma' tal-familja. Kellu miegħu; Ġanni kien bniedem li għax-xogħol tar-raba' ma kienx jinqala' u sab mezz kif jgħin ruħu anki hu bil-bizzilla. Ommi u ħuti wkoll kienu ħaddiema tajbin tal­ bizzilla, u wrew x'jafu jagħmlu bil­ kamżu (l-alba) sabiħ li ħenewli ghall­ Ewwel Quddiesa tiegħi. Għadu l ħ miżmum b'għożża sa) llum fil- Kunvent taghna tal-Imdina fejn ħallejtu meta tlaqt għal Ruma fl- 1934, u jinqdew bih fil-festi.

Ma nafx x'kienet il-biċċa, imma ġara li ommi u ħuti telqu x-xogħol tal­ bizzilla u ntefghu fuq in-newl. Kienu jinsġu kull xorta ta' xogħol bi-istess materjal li n-nies kienu jġibulhom, jiġifieri suf tan-ngħaġ, u taliar tal­ qoton, abjad jew ahmar; kienu jiġu għandhom anki nies miż-Żebbuġ u L-aħwa Lonza Vella (1896-1968) u Filomena (1902-2002) ta' mill-Għarb. L-iżjed li kienu jinsġu Triq il-Knisja, l-Għasri, jippużaw fritratt pubbliċitarju għall­ kienu l-fradi tas-suf għax dawn bizzilla t'Għawdex. Dik il-ħabta, eżatt wara t-Tieni Gwerra, kienu l-gvieret ta' dak iż-żmien. Kull huma kienu jaħdmu għal Cecilia De Trafford Strickland tal­ farda daqsiex u l-briegħed jixxalaw Malta Industries Association Ltd.

112 jkun in-newl li minħabba fih il-familja APPREZZAMENT: saħansitra kien isiefer bħala spiċċat mill-Għasri. Meta Lonza rappreżentant tal-folklor MaltI. baqgħet Malta (f1-1946) ġarret Kien ukoll organizzatur tal­ magħha lill-iżgħar fost ħuti: Rita FRANS karnival tar-raħal. Fil-ktieb li (1926-... ), u meta din iżżewġet kien ħareġ il-kunsill ta' Ħal Malta (Iil Ċensu Muscat mir-Rabat FARRUGIA Għaxaq dwar l-istorja tar­ t'Għawdex) ġabret magħha anki lil FOlKlORIST raħal, Frans kien kiteb dwar Il­ ommi. It-tnejn l-oħra - waħda (1940 - 2010) marret soru Dumnikana, u l-oħra folklor u dwar Il-Iaqmijiet tal- (Marija: 1915-2003) spiċċat l­ familji ta' dak Il-post. Kien Min ma semax bi Frans Awstralja, u ġewwa l-Għasri ma dilettant tas-sajd ġo Il-Bużżu, Ħal­ baqa' minna ħadd. Farrugia, minn Marsaxlokk, u kien kiteb ukoll Għaxaq? Kien folklorist li dwar dan iI-mistier kif kien isir Dan id-diskors bdejtu biex insemmi sikwit kien jagħmel kummenti fil-passat; u wkoll ktejjeb dwar liema kien dak iż-żmien ix-xogħol fuq Il-folklor Malti fuq ir-radju; iI-flora u l-ħxejjex tal-widlen tan-nisa. Niftakarhom iballtu l-bjut, studjuż tal-folklor popolari sbieħ u plttoreski ta' wara Ħal għax dawn kienu għadhom isiru bid­ fost in-nies ta' Ħal Għaxaq, Għaxaq. Frans kien iben deffun. L-irġiel itellgħu il-bini kollu, raħal magħruf sewwa għal dak denju ta' dak ir-raħal u tal-wirt u lin-nisa jħallulhom il-bejt biex li hu folklor, raħal benniena ta' iballtuh; kienu gruppi ta' nisa li jiġru folkloristiku Malti li kien folklor ġenwin. Dan li kien minn raħal għall-ieħor fejn magħruf sewwa fih. Kien Frans: rispettat minn-nies tar­ iqabbduhom; ma naħsibx li kien jagħmel replikajiet tal-għodda raħal, u dan xehdu l-funeral li hemm minnhom mill-Għasri. Wara antika li m'għadhiex tintuża; u sarlu, meta l-każini tal-banda, l-bieb tad-dar tagħna (id-Dar tat­ ħalla wirt kbir ta' folklor ta' it-tnejn tar-raħal, tellgħu Il­ Tuta) kien hemm (deffuna) żewġ snajja' għall-ġenerazzjoni li blatiet kbar, waħda forma ta' bandiera mezz'asta għal dak tiela'. romblu, biex bihom jintaħan id­ in-nhar tal-funeral tiegħu; u l­ deffun; kienu jiġu jinqdew bihom knisja kienet mimlija għall­ Frans ħalliena fll-25 ta' Jannar, nies mill-Għasri u miż-Żebbuġ. funzjoni. l-Għaqda tal-Folklor Naħseb li għadhom hemm sa llum. 2010. Kellu sebgħin sena. kienet irrapreżentata iII­ m Nagħtu l-għomor lil martu membri tagħha tal-kumitat. U kellhom xogħol ieħor in-nisa dak Tereża, u lill-familja tiegħu. iż-żmien: il-ġarr tal-ilma! Kienet Indifen fraħal twelidLi; u Alla l­ Frans kien membru tal­ problema serja wisq iżjed mil-lum. imbierek jagħtih il-mistrieħ ta' Illum forsi jiġri li tiftaħ il-vit u l-ilma Għaqda tal-Folklor, u membru dejjem. ma jinżilx, imma dak iż-żmien anqas tal-kumitat. Kien attiv ħafna vitijiet ma kellna x'niftħu; kont trid fdan il-qasam, u magħruf A.D. tmur iġġibu minn fuq l-għajn, u għar­ ħafna fċirki ta' folklor li raħal kollu tal-Għasri ma kienx hemm ħlief waħda, in-naħa ta' fuq, ħdejn il-ħanut Ta/-Kwakk. U tan­ naħa t'isfel x'se, jagħmlu? Jinqdew b'xi bir 'I hawn u 'I hemm li jkun taBeb għax-xorb; u meta l-bjar ma jimtlewx kien ikollhom iġewzu anki bi-ilma! FI-aħħar, bit-tħabrik ta' Dun Ġużepp Tal-Orjenti saret waħda anki hemm isfel; waħda minn dawk b'manilja kbira biex tippompja b'saħħtek kollha, jekk trid ittella' l­ ilma; pOġġewha fil-post li konna ngħidulu Taħt l-Arkata, fdik il­ kantuniera".

© Toni Calleja

113 XI ANNIMALI LI KIENU JUŻAWHOM FIR-RIMEDJI POPOLARI

Informazzjoni miġbura minn fomm il-poplu

Guido Lanfranco

F'ħafna mill-programmi 11 kelli fuq diversi radjijiet li kellhom Il-fatllitll tal-phone-ins kont norjenta l­ kliem fuq sUġġetti li dwarhom jistgħu Jgħaddu l-esperjenzi taghhom semmiegha anzjani. Irrekordjajt u għamilt traskrizzjonijiet jew ħadt notamenti ta' mijiet ta' interventi, fosthom ħafna dwar iI-mediċina popolari jew rimedji minghajr it-tabib. F'din il-kitba qasira għażilt biss ftit minn dawk li fihom kienu jintużaw annimali jew partijiet minnhom bħala duwa jew rimedju. Dawn li ġejjin qed Jidhru fll·kliem dirett tal-Informanti.

Ġeru

''Il-mama, kieku issa għandha mal-mitt sena, kienet tgħid li ġriewi tat-twelid, frieħ, .. Tgħid li kienet ħadet qatgha kbira u ommha marret takkwistalha żewġt iġriewi u għamlithomlha brodu . . . Għall-meraq tagħhom." (Mara ta' aktar minn 60 sena, 10-1-1996).

"Missieri jirrakkonta, .,. Fi tfulitu, ... Kieku għadu ħaj għandu xi mija u erbgħin sena llum!, ., Darba kellu d-deni u kienu qatlulu ġeru, kelb 19ħir, qasmuh min-nofs u qiegħeduh fuq sidru, .. Hekk ... biex jiġbidlu d-deni. Ġeru qal.: (Raġel, Birkirkara, qabel mill-Ħamrun, 17-1-1996) (Normalment kienu jutaw fenek fuq il­ marid, imma fuq it-trab; tgħar kienu jippreferu ġeru).

"Għal xi qatgħa, nisma' liII-mama tgħid, kienu jsajrulhom brodu tal-ġeru. Niftakarha" dik il-mara għax kienet kbira. Lit-tifla tagħha sajritu, u kellha tixorbu bilfors. Għalxejn bdiet twerż8q u tgħajjat 'Marridx nixorbul' u hi trid tbellagħulha bilfors. Kienet qaltilha qabel li '-brodU kien tal-ġeru. Għax niftakarha jiena, .. . tiġri u twerżaq mal-bitha kollha għax ma tridx tixrob il-brodu tal-ġeru'" (Mara, Ħal Tarxien, 22-3-1995).

Dan li gej ma kienx fflkordjat imma Idibt notamenti fuq li qaluli. Għall-marażmu (*) fit-tfal, mara xwejħa kienet tissuġġerixxi li tagħmel ilma jagħli fil-banju u tixħet fih ġeru maskil jekk it-tarbija tkun tifla. Meta l-ilma jibred taħsel lit-tifla fih. Jekk il-marid ikun tifel, l-istess, imma tixħet ġeru femminili fil-misħun jagħli. Wara dan kollu Iill-marid tisqih ftit mill-istess ilma. (Raġel, 10-8-1993). f" Il-maratmu hija debbulizza u te/qa ġenerali) .

.. Jien anzjana. Darba kien hemm familja ġiet minn Tripli. Konna ħadna qatgħa għax kien waqa' xi ħaġa. U din il-mara li ġiet minn Tripli kellha l-kelba bil-ġriewi, ħadet tnejn minnhom, qatlithom, għamlithom stuffat, u tagħthomlna nikluhom. Ma konniex nafu x'inhuma. . . . Għall-qatgħa . . . Din sajritulna kienet." (Mara anzjana, 20-7-1993)

Fenek

"Missieri, lil ħija meta kien żgħir, kellu sentejn u kien marid bil-milsa (*) kellu deni qawwi u żaqqu kienet intefħitlu. Kien hemm in-nannu, qatel fenek u, kif kien għadu sħun pOġġihulu fuq żaqqu, u d-deni niżillu għax ħadu l-fenek.- (Mara, 14-9-2006). (" Ġiel; kienu jgħidu/ha l-marda tal-bicca u fil-mediċina bħala Ueshmania).

Gremxula

Dan li ġej ma kienx rekordjat imma żammeJl notamenti dwar dak li qaluli waqt intervista. Tfal neqsin mill-kalċju kemm-il darba nosservawhom igemnu xi ġebla jew ġir. F'Għawdex kien hemm mara li kienet taqli tliet gremxuliet biex tfal b'nuqqas ta' kalċju jieklu minnhom. Kienet tħallas tliet ħabbiet 'I weħda lit-tfal li kienu jġibulha gremxula; dawn kienu jaqbduhom bi-ingassa tal-ħafura. (Tarcisio Scerri, Sliema, tfulitu f Għawdex, 28-8-1993).

114 Xaħmet l-art

"lil missieri darba, bi żball (għax ħasbuh l-ispitjar), marru xi tfal biex ibiegħulu xaħmet l-art ħaj. Għax dak iż-żmien kienu jbiegħuh liII-ispiżjar għall-ingwent. Hu bagħthom għand it-tabib Mawrin; .. Suppost għand l-ispiżjar." (Tessie Vella, Sliema, anzjana, 26-4-1995). L-ingwent kien jintuża għas-saħħa tax-xagħar.

Ż8għruna

"Niftakar li ġol-ħanut tal-mastrudaxxa (għax aħna konna nagħmlu l-karrettun i) kellna mdendel flixkun mimli biż-żejt taż-żaghruna, u kien dejjem hemm. Konna nixtru l-fwied tal-mazzola u nħalluh xi jumejn - tlitt ijiem iqattar ġo żinġla, niġbruh u npoġġuh ġo flixkun. U konna, min jaqta' sebgħu jew iċarrat x'imkien, konna naghmlu lilu .... Taf kemm kien tajjeb ... '" (Laurence Camilleri, Xewkija, 77 sena, 10-1-1996).

"Iż-żagħrun, qisu mazzola, jeħdulu ż-żejt mill-fwied, għall-uġigħ tal-ghadam, uġigħ tal-muskoli. Tal­ mazzola hamra tal-fond. Tagħmlu ġo borża tal-plastik, thallih daqsxejn għax-xemx fuq il-bejt jew bitha, ittaqqbu bil-Iabar tar-ras u thallih iqattar fbieqja tal-ħġieġ. Is-sajjieda ta' Marsaxlokk jemmnu ħafna bih ... Ili nafu xi tletin sena. JoħrOġ aktar minn disgħin fil-mija żejt mill-fwied ... Kważi ma jibqa' xejn .... Dejjem jiskula ... Jiġi ċar daqs il-kristall. Ghall-uġigħ issaħħan naqra l-parti fejn tUġgħek jew toqghod ghax-xemx, issahħan naqra u tidlek bih." (Frans Farrugia, Għaxaq, 1-3-1995).

Sangisug

"U-papa kien jgħid li fi tfulitu kienu jinżlu l-biċċerija iġibu s-sangisugi.(*) Minhabba l-pressjoni . . . Ipoġġuhom wara għonqhom u jissikkawhom b'ċarruta. Dawk jieħdu d-demm tal-pressjoni jgħidu." (Raġel ta' aktar minn 60 sena, 10-1-1996). (*J Sangisug huwa għamla ta' dudu tax-xmajjar u l-għadajjar ta' barra minn Malta, tawwali, jaqbad b'xoffu ma' ħalq l-annimali li jmorru jixorbu u jsoffilhom id-demm. Ġieli jsir qisu boċċa mimli bid-demm. F'Malta kienu jiġU ma' xufftejn barrin impurtati mill-Afrika ta' Fuq.

"Jien naf sewwa fuq is-sangisug i. Il-papa tiegħi kien tabib fl-antik u kien iġib is-sangisugi mill-Italja. Kien iżommhom fparti umda tal-ġnien, iżommhom ġo bomb!i kbar, minn dawk taċ-ċaqquf. Min kien ikollu l­ pressjoni, ... pressjoni qawwija. Kienu jiġU minn Malta kollha ghalihom. Kien ibiegh minnhom tgħidx kemm. Kienu jkunu qishom boċċa s-sangisug i . . . Mbagħad in-nies jagħmluhom fuq għonqhom . . . Il-ma ma kienet iddurhom is-sangisug biex tara hemmx xi mejtin. Kienu jiġU minn kull parti n-nies. Il-papa tieghi kien dilettant ... Bejn iż-żewġ gwerer." (Mara, Birkirkara, ta' 75 sena, 17-1-1996).

"Ir-raġel tiegħi kont nisimgħu jgħid fuq missieru, . . . FI-antik . . . Is-sangisug i tagħmilhom wara għonqok. Dawk kienu jġibuhom mill-ħalq tal-barrin kont nisimgħu jgħid. Kien jgħix barra minn Malta u kien iġibhom." (Mara, Valletta, 17-1-1996).

"Niftakar !in-nanna tgħid li n-nannu kellu puplesija u kienet taghmillu d-dudu miegħu; sangisug. Għandi 68 sena. "-ma ma tiegħi kienet imrobbija man-nanna." (Mara, ta' 68 sena, 14-9-2006).

"Jien niftakar li n-nanna tiegħi kellha bħal puplesija. Għamlulha s-sangisugi u għaddielha. Xi ħamsa u sebghin sena ilu." (Mara, 14-9-2006).

"Nisma' lin-nanna tgħid li għal xi uġigħ tal-widnejn kienu jagħmlu d-dudu ... Sangisug, nismaghha

tghid ... Biex jiġbed l-infezzjoni minn ġo widnejk ... F'Ħal Qormi. Forsi fuq barra tal-widna. D (Raġel, 22-3- 1995).

"Niftakar li nannuwi kien ha xi ċmajra u qabdu deni kbir frasu ... Jgħajjat biss . .. Beda jgħajjat: 'Irridu s-sangisugi!'. Ġabulu żewġ sangisugi mill-biċċerija, qabbduhomlu ma' għonqu u, kif qabbadnihom, mill-ewwel raqad u spiċċalu kollox. Ftit qabel il-gwerra. .. Kienu jsibuhom fħalq iI-barrin. (Raġel, 22-3- 1995).

"Meta xi ħadd kien ikollu deni qawwi kienu jużaw is-sangisug, bhal dudu, u jagħmluh mal-ġilda ta' dak li jkun biex isoffiu d-demm biex jinżillu d-deni." (Mara, 15-3-1995).

"F'Tuneż, kienet tgħid iI-mama, min ikollu pressjoni gholja kienu jużaw is-sangisug, ipoġġuhom fit­ tazzi tal-fintusa fuq id-dahar sakemm is-sangisuga taqbad mal-ġilda u tibda tixrob dak id-demm." (Mara, 17- 8-1993).

"U meta kien ikollok xi ferita kienu jaghmlu sangisug. Dak, ġeneralment, min kien irabbi l-barrin. Meta joħorġuhom biex jixorbu kienu jneħħuh mill-istonku taghhom (*) u s-sangisug, niftakar, konna ntellghuh

115 minn ġol ħawt rninfejn jixorbu l-barrin. Nagħmluh ġo flixkun bi-ilma. Ġieli talbuhulna xi hadd ... " (Mara, 20- 7-1993) (* Ikunu mqabbdin ma xuftejn il-barrin metajġibuhom minn barra ujaqgħu fil-vaska.)

"Is-sangisug, meta kien ikollna d-deni miġbur, kien jaghmilulna missieri. Kien ikollna l-barrin, u kien jaqlaghhulu minn taht ilsienu b'sebghu ... Imbaghad kien ikollna d-demm miġmugh, illum nghidulha tbenġila, missieri kien jaqlaghhulu minn halqu dirett, mhux jiġbru mill-ilma, ghax dawk kienu jiġu minn barra. . . u kif kien jaghmilulna ma' dik iI-laqta li kien ikollna, kien jibda jihxien, jihxien, jikber;. . kien isir daqs ballun. Imbaghad kien jaqbdu u jidfnu." (Mara anzjana, Ħaż-Żebbuġ, 20-7-1993)

Slċċa

''l-għada m tas-sicc kienu jużawh xi ħaġa għall-għajnejn." (Frans Farrugia, Għaxaq, 1-3-1995).

"Missieri kien jagħmel l-għadam tas-siċca liż-żiemel ... Ġo għajnu. It-żiemel kellu ghajn u tUġgħu. Kien jaqla' frak mill-ghadma tas-siċca, jaghmilha frak u jaghmilha fgħajn iż-żiemel u wara ftit kien ifieqlu. Anki lin-naghaġ kien jaghmlilhom." (Mara, 1-3-1995).

turkett tal-qarnita

"Jiena kelli qarnita (*) fgħajnejja meta kelli tmien snin u niftakar li ommi kienet tibghatni ghand mara xiħa, tqiegħdni gharrkobtejja, tagħmilli c-curkett mal-ghatu t'ghajnejja (**) u kienet tghid: 'Marija minn ħaddejha la Ġesil. għadda minn hdejja, qal 'I ommu Marija: 'X'għandek?' Qaltlu: 'Ghandi l-qamit fghajnejja.' Qalilha: 'Mur fxatt il-bahar, hemm iI-qamit jiftaqar. Hemm seba' mewġiet jissejhu seba' xmajriet .. .' Santa Barbara, neħħili din l-għamara. Santa luċija tini d-dawl u d-dija. Santa Margerita neħħili l-ghabra u l-qarnita. Naqralek u nerġa' naqralek (.... *) sakemm imur l-għerq minn fik u ġol-baħar immur narmik.' Kelli tmien snin. le-curkett kellu l-fossa bil-qarnita fuqu; ... lż-Zurrieq: (Mara, żurrieq, 15-3-1995). (*) Qarnita hija marda fl-għajnejn magħrufa fil-mediċina bħala Pteryġium. i") lċ-ċurkett kienu jwaħħlu miegħu l-għatu ta' bebbuxu tal-baħar magħruf fix-xjenza bħala Astraea rugosa. Dan wieħed mill-bebbux li jkollhom bħal għatu biex jingħalqu ġO qoxrithom. L-għatu (operculum) ta' dan il-bebbuxu għandu forma tidher qisha għajn għalhekk jużawh fuq l-għajnejn. (***) Minflok 'naqralek', normalment kulħadd jgħid 'nirqik u nerġa nirqik.' Riqi huwa l-att li bih tipprova tneħħi l-mard. Għal aktar dwar dan ara l-kitba tal-istess awtur "Talb, brajbu u kliem ir-riqi miġbura minn fomm il-poplu" f 'L-Imnara' Nru. 28 (2004) p.20-24.

Ħanżir l-art

"Missieri kellu l-artrite. Mar ghand it-tabib tal-ħaxix (.. ) u dan qallu: 'Aqli ftit ħanżir l-art.' U missieri qlih ġO taġen.("*) Għorok bih biż-żejt. Kien marlu l-uġigħ.'' (Laurence Camilleri, Xewkija, 15-3-1995). (*) Wieħed li juża l-ħxejjex mediċinali. (**) Għalkemm hawn qed juża s-singular il-ħnieżer l-art fdan il-każ dejjem kienu jkunu fi grupp .

.. Jien naf oħra fuq iI-ħnieżer l-art. Fil-gwerra minn kollox kellna; tiftakar, anke l-ħżież.(*) Ta' tfal li konna, għall-ħżież kienu jgħidulna 'aqbad ħanżir l-art, aqsmu minn-nofs.' Tiftħu u joħroġlu qisu isfar u dellek fuq iI-ħżieża. Taf li kienet tmur!? ... Tinxef ... Tmur ... Kemm issib ħnieżer l-art, aqsam u dellek." (Mara, San Giljan, 15-3-1995). (*) Marda fil-ġildali bi-Ingliż ngħidu/ha 'ringworm'.

"Għar-rumatiżmu ħanżir l-art. Taqlih ġoż-żejt u biM:ejt tiegħu toghrok fejn għandek ir-rumatiżmu jew artrite. U niftakar, darba waħda, missieri mar jidlikhom b'kollox .. BiI-ħanżir l-art b'kollox, u għamlu ahmar aktar milli kien!" (Laurence Camillen: Xewkija, 10-1-1996).

Hemm bosta annimali oħra (minbarra ħxejjex) li jiddaħħlu fil-mediċina popolari. Għal dawn ikkonsulta '-ktieb tal-Istess awtur "Medlċlna Popolari tal-/mgħoddi fil-Gżejjer Maltin" (2001),261 paġni, Klabb Kotba Maltin / Midsea books.

@ Guido Lanfranco

116 ħafna. F'Bormla kien isir ħafna 9. Paraventu mhux purtiera, TAQBIL għana u taqbil, imma minħabba Pożambrella mhix spalliera, l-qerda tal-gwerra (1939-1945) u Bagalja m'hijiex senduq, FOLKLORISTIKU t-tferrix ta' nies mill-Kottonera, U sular t'Isfel m'huwiex ta' fuq. speċjalment bi-emigrazzjoni li 10. Sodda mhix kruċċetta, bdiet bil-qawwa wara l-gwerra, F'BORMLA Mera mhix twaletta, nqered ħafna folklor. Garżella mhix kexxun, U ċinglu mhux kurdun. IT-TIELET PARTI IT-TAQBILA "ID-DAR" 11. Kurtinaġġ mhux ċelu, Din it-taqbila kien qalhieli fl-1971 Flloxx mhux velu, Angelo Dougall Mikiel Agius, Bonnliż, u kienet Strippa m'hijiex sieq, titqabbel bejn ommu u oħtha. U skossi m'humiex Ż8qżlq. Anke jekk ma kinux jaħdmu 12. Imhadda mhix kuxxina, Kont ktibt fuq il-folklor bħala barrama, n-nisa tad-dar Ghażel mhux kotnlna, Bormliż tat-Taqbil u kif kien kienu jħobbu jqabblu bejniethom: Kutra mhix liżar, isir (ara l-Imnara Nru 29, 2005, U tastlera mhix id-dahar. paġna 70, u l-Imnara Nru. 30, 1. Ħabbata mhix qanpiena, 2006). Waqt 11 fI-lmnara Nru. 29 13. Siġġu mhux banketta, Ħolqa mhix ġummiena, Tvalja mhix sarvetta, kont semmejt it-taqbila "d­ Ghatba mhix il-bieb, Paljazza mhix xugaman, Dar", din kont ħallejtha barra U "tal-familja" m'humiex "il­ għax daqsxejn twila. Kelli hbieb". U manku mhux poġġaman. nkun fl-Istati Uniti tal-Amerka 14. Kamra tal-pranzu m'hijiex biex niġbor dan il-folklor Malti 2. In-Numru mhux il-faċċata, kċina, Tarġa mhix intrata, li kien għoddu ntilef Sala mhix kantina, Qarib m'huwiex iI-ġar, f Detroit, Michigan, fejn kelli x­ Linfa mhix rużun, U kerrejja m'hijiex dar. xorti nlltaqa' ma' Mikiel Agius, U tużel mhux pavaljun. Bormliż, u ġbart minn għandu 3. Barumbara m'hix turretta, dawn it-taqbiliet folkloristiċl 15. Arblu mhux bandiera, Muftleh m'huwiex ċavetta, mili-ħafna li kien jaf, u li kien Setah m'hux parapett, Bir m'huwiex spiera, Tarjola mhix ram pli, tghallem fi hdan ommu. Kull U sokra mhix lukkett. meta kien ifettlllu, u kull meta U bettija mhix barmil. kien jiftakar fxl taqbila kien 4. Banklna m'hijiex strada, jghidhieli, u jien, bis-sabar Xatba m'hijiex grada, 16. Broxk m'huwiex skupilja, Sprall m'huwiex gradilja, kollu kont inniżżel dak kollu 11 Madum m'huwiex injam, U art tal-franka mhix irham. Suf m'huwiex xaghar, jiftakar u jqabbel. U dahna m'hijiex fwar.

Bormla, kienet fil-qiegħa tal-post 5. Koxxa mhix zukklatura, Bastun m'huwiex burdura, 17. Miżien m'huwiex stasija, li kien jissejjaħ "iI-Mandra", art mhix kunfratija, Żebgha mhix tibjid, Ċoqqa mifqugħa bi-ilmijiet li kienu jinżlu Fantażma mhix Gawgaw, U tiswija mhix tiġdid. mill-għoljiet li jħaddnuha, u U ruh m'hijiex babaw. b'widien iħaddru bl-għelieqi li 6. Tieqa mhix persjana, 18. San Girgor m'huwiex xalata, kienu jżejnu l-madwar tal-ibliet Raġġ mhux indana, Purċissjoni mhix parata, tal-Kottonera. Ħafna nies minn Taraġ m'huwiex garigor, Kamoxxa mhix bellus, tal-kampanja u mill-irħula kienu U ftila mhix ċimblor. U meżżewwġ mhux gharus. jmorru lejn is-swieq armati 7. Boxxla mhix antiporta, hemm, u kien isir ħafna għana u 19. Pożaplatti mhix xtilliera, taqbil illi fih kienu jitwieldu u Ċinta mhix opramorta, Saqaf mhux suffett, Forn mhux kuċiniera, jitrawmu u jsibu l-isfog tagħhom U bejt mhux fuq nett. Il-qadim m'huwiex ġdid, fost il-miġemgħa tan-nies, ġot­ U l-kerrej m'huwiex is-sid. titotli, postijiet ta' manifattura, u 8. Gwardarobba mhix vetrina, postijiet ta' divertiment. Gradenza mhix kommodina, 20. Veranda mhix gallarija, Friskatur mhux lavaman, Kuritur m'huwiex moghdija, Bitha mhix ġardin, Meta wieħed ikun żgħir fl-eta' U kannape' m'huwiex sufan. U loġġa mhix terrazzin. jitgħallem ħafna, u jibqa' jiftakar

117 21. Fajjenza mhix ghamara, 33. Xemgha mhix kandiletta, 44. Ħawt ma hux lembija, Musbleh m'huwiex imnara, Buttuna mhix aċċetta, Skiet mhux frattarija, Gandllabru mhux gandller, Traqqigh m'huwiex sarsir, Indafa mhix tiżjin, U brazz m'huwiex lampier. U biċċa tal-art mhix tat-tfarfir. U l-ordinarju m'huwiex fin.

22. Tubu m'huwiex lampa, 34. Buġlja mhix lumina, 45. Bexxa mhix tisqija, Teptipa m'hijiex vampa, Imgharfa mhix kuċċarina, Samta mhix toghlija, Niċċa mhix artal, Pagna mhix tigan, Ċar m'huwiex skur, U bozza mhix fanal. U mezzanln mhux terran. U jaghli mhux Ifur.

23. Gabarre' m'huwiex turtiera, 35. Granspinal mhux antaċċola, 46. Sellum m'huwiex staffa, Skutella mhix suppiera, Borma mhix kazzola, Raff m'huwiex xkaffa, Pranzu mhux bankett, Damiġġana mhix flixkun. Kaxxaforti mhix kaxxarizz, U l-imfarrad m'huwiex sett. U ġardinlera mhix vażun. U stanga mhix seratizz.

24. Konka mhix qasrija, 36. Ghonnella mhix ċulqana, 47. Velestrun mhux rewwieħa, Ħama mhux hamrija, Ħannieqa mhix kullana, Intiena m'hijiex riħa, Ġebla mhix ċangun, Post mistkerrah mhux żdingat, Gondlu m'huwiex vaż, U ġiebja mhix ġibjun. U hares mhux fatat. U fessej m'huwiex bassas! (Hawnhekk jinqalgħu ħafna 25. Qoffa mhix bixkilla, 37. Kawwara mhix kavetta, protesti sabiex it-taqbll jinżamm Mehries m'huwiex mejjilla, Tarbux m'huwiex ċinetta, nadif. Jippruvaw iI-barrama jsibu Bieqja m'hijiex bott, Guva mhix galllnar, kliem ta' taqbil, u l-qabbiela U kartell mhux patalott. U lanżit m'huwiex ġummar. tgħid: "U travu m'hux pastaż".

26. Ġiżirana mhix misluta, 38. Qatgha mhix twerwira, 48. Nitfa mhix niskata, Kuntenta mhix paxxuta, Ġlieda mhix tghajjira, Kera mhix miżata, Pavrl m'humiex kmiem, Sikkina m'hijiex mus, Kamra laterali mhix salott, U wara mhux quddiem. U min jgħannaq le ma jbus. U katusa mhix gandott.

27. Dendula mhix xinxilla, 39. Glekk mhux sidrija, 49. Mina mhix arkata, Rakkmu mhux bizzilla, Faxxa mhix mustaxija, Ħnejja m'hijiex blata, Imb'wiċċ mhux biswit, Ċinga mhix ċintorin, Tinda mhix tamboċċ, U ftuq mhux tiżrlt. U l-irqiq m'huwiex smin. U ventilatur m'huwiex loġġ.

28. Rukkell m'hux bubina, 40. Wiżgħa mhix gremxula, 50. Gorboġ m'huwiex gabuba, Imsella mhix ċumbina, Għadsa mhix felula, Romblu mhux lembuba, Trajbu mhux tanbur, Għattuqa mhix serduq, Ganċ mhux granpun, U xall mhux maktur. U min jimxi mhux isuq. U msella mhix splengun.

29. Lazz mhux żigarella, 41. Luna mhix inċirata, 51. Serrieq m'huwiex mannara, Kobba mhix marella, Gverta m'hijiex għata, Garża mhix tajjara, Ghoqda mhix irblt, Hasira mhix tapit, Imxarrab mhux mismut, U tal-ġabra mhux tat-tilqit. U għoqda mhix irbit. U żennuna mhix lembut. (imma jsiru protesti dwar dan l­ 30. Perpura mhix ċarruta, ahħar vers ghax diġa' ntqal 52. Nemusa mhix dubbiena, Brimba mhix ghanqbuta, qabel, Allura xi barrama kienu Ġurdien m'huwiex wirdiena, Tiġrlba m'hijilex tixlil, jissuġġerixxu xi kelma ohra li Kelb mhux qattus, U hjata mhix tlfsil. taqbel - "U ħafna m'huwiex ftit") U żibeġ m'humiex redus.

31. Ħarir mhux musulina, 42. Kinsa mhix tindifa, 53. Baqqa mhix qurdiena, Ħġieġ m'huwiex kina, Ħasla mhix ċafċifa, Nieqa mhix benniena, Anell mhux ċurkett, Raghwa mhix sapun, Saqqu mhux strapontin, U kamrln mhux kabinett. U banju mhux kaldarun. U pranzu mhux festin.

32. Tron m'huwiex pultruna, 43. Tlahliha mhix tisfija, 54. Zukkariera mhix zalliera, Taġen m'huwiex sjuna, Tinja mhix mogħdija, Kenur mhux spiritiera, Bomblu mhux buqar, Tixriba mhix tagħsir, Xiwi mhux tisjir, U mejda mhix fuklar. U tperriċ mhux inxir. U xaħam mhux butir.

118 55. Ħarqa mhix fisqiJa, Tereża. Mid-dehra, kien dawk kollha li kien hemm Magħmudlja mhix quċċlja, bniedem aħrax u mqareb; imma madwaru. Il-Granmastru u l­ Skufja mhix kappun, suppost li kemm il-knisja u kavallieri ma felħux għal dik ix­ U Ilma fietel mhux misħun. kemm il-kunvent kienu jgawdu "l­ xebgħa tgħajjir u nsulti, u xi immunita' ekkleżjastika", kavallieri u paladini marru b'rabja 56. Dielja mhix kannizzata, u furja fuqhom, sfrundaw il-bieb Ċoff mhux Ingravata, Fardal mhux vavalor, Żmien ilu (daqs tliet mitt sena u tal-kunvent, daħlu għalih ikissru, U trabuxu' m'huwiex timplor. fuqhom sewwa), il-ġnien tat­ u addio l-immunita'. Sabuh, liII­ Tereżjani f Bormla kien akbar, u imsejken Impuxi, jistaħba fil­ 57. Żwieġ mhux għerusija, fih kien hemm belveder li kien kamra tiegħu, u wara li Dota mhix bjankerija, iħares fuq dik id-daħla ta' baħar sfrakassawh bid-daqqiet u x­ Tfarflra mhix togħrlk, ta' bejn i1-Maċina fl-Isla, u l­ xebgħa li tawh, safa minnhom U bħura mhix tberlk. Birgu, ngħidu aħna fejn illum strangulat (fgat) mill-idejn goffi hemm l-istatwa ta' Sant Elija. tal-paladini. l-Impuxi ġie maqtul 58. Qafas mhux gabjetta, Minn dak iI-belveder il-patrijiet fil-post. Il-kamra għadha sal/um Stanga mhix ganġetta, kienu jistgħu jitgħaxxqu fis-skiet magħrufa bħala l-kamra tal­ Għattuqa mhix serduq, U min inaqqar le ma jduq. b'dik i1-panorama majestuża. Impuxi; l-ewwel kamra fuq il­ lemin int u tiela' t-taraġ għall­ IL .. LEĠĠENDA kunvent.

IL-LEĠĠENDA Mela darba waħda l-Gran Naturalment, saru wara ħafna Mastru, imdawwar bil-paġġi, protesti, appelli u kontrappelli, u TAL- kavallieri, paladini, żbirri, eċċetra saħansitra l-każ wasal Ruma eċċetra kien għaddej mal-moll fi għand il-Papa; ... imma triqtu lejn il-Birgu, meta dan l­ daqshekk naf! U naf biss li kont IMPUXI Impuxi (forsi laqmu tnissel mill­ inkun għaddej fil-qrib ta' dik il­ kelma "nibex"?) telaq b'ġirja kamra u kont inħoss bħal tkexkix F'BORMLA għall-belveder u minn hemm niftakar fdik iI-ġrajja kiefra u beda jagħti xebgħa tgħajjir iII­ vjolenti. Granmastru, IiII-kavallieri, u lil Angelo Dougall © Angelo Dougall

XI snin ilu kont smajt le(J(Jenda f Bormla 11 ftit tassew huma dawk 11 donnhom semgħu biha. Se nlrrakkuntaha kif kont smajtha minn għand patri xlħ Tereijan fll·kunvent tagħhom ta' Santa Tereta f Bormla u qrib Il­ kamra fejn kien ġara l-kai tal­ Imsejken "Impuxi", li kien strangulat, jew fgat, mill-idejn goffl tal .. manlgoldl, pullkarji. tblrrl, u paladlnl (bodyguards) tal .. Granmastru nnifsu ta' dak it.. tmlen. Dawn kellhom arja wisq kbira waqt 11 kienu jkunu jakkumpanjaw III1 ..Granmastru.

Kien x'kien dan l-Impuxi ma nafx, u lanqas naf x'kien għamel biex mar jistkenn fl-immunita' tal­ knisja u tal-kunvent ta' Santa Il-kunvent ta' Santa Tereta f Bormla

119 Għana Malti fil-Kanada Ħandrulla; Karmnu Fenech, il­ id-dilettanti tal-għana biex Puta, kien il-Prim. Johnny jgħarrafhom bis-serata. Ir- Nhar is-Sibt 5 ta' Ġunju. 1971, Catania ppreżenta s-serata. Il­ riżultat hu dak li qegħdin taraw fis-sala tal-Maltese Canadian kumitat organizzattiv, peress li hawn fuq - poster magħmul Society f'Dundas Street, kien jaf li jien ninqala' għat­ kwazi erbgħin sena ilu - meta Toronto, saret serata ta' għana tpinġija u d-disinn, kien talabni jien kont immigrant il-Kanada. Malti. Għannew, fost l-oħrajn, nfassallu daqsxejn ta' poster in - Namru, Skalambja. u biex dan ikun jista' jitqassam fost Angelo Dougall 120 tal-Mużew". imma bil-ĠUMMIENA, tissejjaħ "ferla" (Ferula communis) li IS-SENGĦA jew troffaxagħar quddiem. Oħrajn kienet tinqata' u titfassal fiċ..ċatt, kienu jriduha l'AMERIKANA: minn tindilek bi dlik apposta li konna fuq qasir, u fil-ġenb xejn, kważi nsejhulu PASTA, qisha ċikkulata, u TAL­ mqaxxar ghal kollox. Imbagħad tintuża biex ngħaddu l-mus fuqha kien hemm qatgħa xagħar LA biex jinsann. Il-ferla kienet tiekol PARRUKKIER TALJANA. Din kienet tkun aktar ferm inqas mill-mejlaq, allura kienet eleganti, bil-maxta, bil-ferq, bil­ tintuża aktar spiss; kuljum. Barra barbetti, bil-Brylcream, u hekk". minn hekk, imdendla mal-hajt, il­ Ġuzi Gatt barbier kien ikollu iI-ĠILDA (bl-Ingliż FI-irħula, in-nies kienu aktar jużaw jghidula stropp). Billi x-xifer tal-mus It-tagħrif li ġej, fuq is-sengħa tal­ il-kelma XUXA. Kienu jgħidu jitgħawweġ għax ikun fin ħafna, biex barbier, jew tal-parrukkier, ġbartu "xuxtek", mhux "xagħarek". nerġghu niddrittawh fpostu konna bis-saħħa ta' Mikiel Saliba, raġel ngħadduh fuq iI-ġilda, li tkun ċatta u dħuli u minn tagħna li fi żmienu L-GĦODDA mqabbda mal-ħajt". kien armat biI-ħanut faċċata ta' Triq Diċembru 13, il-Marsa. Meta Elia nibdew bit-tqaxxir tal-Ieħja. "Il_ "Jien niftakar żmien" qalli Mikiel, "li kellimtu jien, nhar is-Sibt 20 ta' leħja kienet titqaxxar bil-MUS, u lanqas sapun tal-Ieħja, jew pinzell Marzu, 2010, Mikiel kien jgħodd għall-mus kellna l-MEJLAQ biex tal-Ieħja ma kien hawn. Kellna bħal disgħa u tmenin sena. insinnuh fuqu; imma kellna wkoll il­ fliskatur żgħir tax-xaqquf, li kien FERLA jew FERLlJA. Il-ferla kienet ikollu żewġ faldi, waħda minn fejn "Fi żmien i", qalli Mikiel, "is-sengħa biċċa mill-qalba tax-xitla li wkoll iżżommu, u l-oħra maghmula nofs kont tiritha jew titgħallimha m'għand tond, biex ikun jista' jiddahħal mal­ min hu diġa' tas-sengħa. Missieri għonq taħt geddum il-klijent l-ilma fetaħ dal-ħanut li qegħdin fih fl- jkun fin-nofs, u fil-ġenb ikun hemm 1900, u jien, meta kont għadni post fejn tqiegħed biċċa sapuna. daqsxejn ta' tifel, kont immur fil­ Kont ixxarrab idek fl-ilma, togħrok ħanut nagħtih daqqa fid. Tant kont is-sapuna mas-swaba' tal-id, u għadni żghir li dak iż-żmien kien tissapna, b'idek, is-sapun ma' wiċċ hawn kaxxi tal-halib nghidulhom tat­ il-klijent. M'għandniex xi ngħidu, trid Toby, u jien kont nitla' fuq wahda tagħmel il-misħun, ħalli l-klijent ma minnhom biex inlahhaq mal-klijenti. jħossx l-ilma kiesaħ." Missieri kien iqabbadni, daqqa nissapna bis-sapun il-lehja ta' xi Il-barbier jibda jqaxxar il-lehja bil­ ħadd, daqqa jagħtini naqta' biċċa mus. Quddiemu jkollu l-WIDNA xaghar, imbaghad naqta' biċċ'ohra, TAL-LEĦJA - bħal rota żgħira tal­ imbagħad nagħmel xi barbetti, u lastiku, imqiegħda fuq stand tan­ nibqgħu sejrin hekk sakemm jien nickel, u fuq il-widna jkun hemm inkun drajt is-sengħa kollha". biċċa karta. Il-barbier iqaxxar il­ leħja, u jimsaħ ir-ragħwa tas-sapun Mikiel insista mieghi li hu kien minn mal-mus fuq il-karta li tkun fuq "parrukkier". "Barbier" hu dak li il-widna. Meta jlesti, il-karta jqaxxar il-lehja. Parrukkier hu dak li titneħħa u tintrema bir-ragħwa jaqta' xagħar. Tkellimna fuq il­ b'kollox. Wara li jqaxxar iI-leħja bil­ kelma "titqarweż". Qalli li hafna mus, il-barbier ried ilaħlaħ il-wiċċ, nies, l-aktar fl-irħula, kienu jixxuttah bix-xugaman, u jxappap it­ jitqarwżu, jiġifieri jaqtghU terra bil-MOPPA. Il-moppa kienet xagħarhom qasir mad-dawra kollha, bħal mopp żgħir li jintbill ġo bil-makkinetta Nr. 1 jew Nr. 2. Kien kontenitur tan-nickel mimli bit-terra, hemm min, anke dak ii-imien, qalli u mbagħad jingħad da fuq wiċċ il­ Mikiel, li kien iqaxxar xaghru klijent. Aktar tard, tas-Sanita' QARABASI LI , "u kien ikollna biċċa iddeċieda li jżomm l-użu tal-moppa, xogħol iebsa għax konna peress li din kienet tintmess ma' nqaxxruhielu bil-MUS". Imma biż­ wiċċ kulħadd - u daħlet minflokha il­ żmien, l-aktar fl-ibliet, in-nies kienu POMPA tat-terra, li kienet itajjar it­ jridu jaqtgħu xagħarhom BL-ISTIL. terra permezz ta' minfaħ żgħir li l­ Kienu jgħidulek aqtagħhieli LA barbier kien jagħfas b'idu". INGLlżA. Din kienet l-aktar qatgha xagħar komuni: qasira minn Mejlaq, Mus, u Ġilda mdendla "Lil dawk li kienu jiffavoruk b'xi tips, kullimkien, konna ngħidulha "bħal mal-ħajt. kont tagħmlilhom ftit ĦALL - vinegar

121 Il-barbier ta' dari kien ikollu wkoll ħafna kaxxarezzi - bħal garżelli żgħar - li fihom ċerti klijenti kien ikollhom il-mus, l-imqass, il-moxt, u x-xugaman tagħhom u, aktar tard, pinzell tal-Ieħja wkoll. Dan kollu biex ma wiċċhom jew ma' xuxthom ma jintmess xejn li jkun mess ma' ħaddiehor. Jiġifieri ara x'biċċa xogħol kellu l-barbier" qalli Mikiel, "U dan kollu għal sold u nofs jekk iqaxxar iI-leħja, jew tliet kamijiet jekk bil-qatgħa xagħar ukoll."

Hawnhekk staqsejt lil Mikiel jekk qattx sema' b'dik iċ-ċagħka li jingħad li kienet tiddaħħal fħalq il­ klijent biex il-barbier ikun jista' jqaxxar1u l-Ieħja. Mikeil qalli li kien sema' biI-biċċa, imma ma seta' qatt jemminha. "Ejja ngħidu hekk," qalli Mikiel, "fdal-ħanut qatt ma daħlet. U ma naf l-ebda barbier li kien jagħmel ħaġa bħal din."

IL-QATGĦA XAGĦAR

Għal qlugħ ix-xagħar, l-għodda Friskatur tat-tqaxxir tal-Iehja kienet: L-IMOASS TAD-DENB, MOXT IrqIq tal-għadam, il- di tualette - ma' wiċċhom L-oħrajn li (sħiħa); jew iħalli daqna "bħal ta' MAKKINETTA TAL-MOLLA, No. 0, ma kinux iħallsu, kien ikollhom Neruni" - jiġifieri jqaxxar taħt 1 u 2, pompa tat-terra, iI-PJUMMIN jikkuntentaw bi ftit imnieħru biss; oħrajn kienu jqaxxru - pinzell li nfartru bih, MERA żghira PERMANGONAT, minn dak il-vjola, l-leħja imma jħallu l-mustaċċi - 11- biex Iill-klijent turih in-naha ta' wara.

mħallat mal-ilma, bħala diżinfettant. of mustaċċi ġieli kienu jkunu twal XKUPILJA għat-tfarfir. Flixkun tan­ "Niftakar ukoU", qalli Mikiel "għamla ħafna u fit-tarf jindilku biċ-ĊIROTT - nickel mimli bi-ilma biex tbixx fuq ta' ġebla, jew ħaffiefa, li konna dlik apposta biex it-trufijiet ikunu ras il-klijent qabel il-maxta. nsejħulha AlLUME (al/ume di jistgħu jimbarmu għat-tond; jew kien Rocca, a/um block). Konna hawn min ikollu mustaċċi żgħar u L-għodda kienet tinxtara l-aktar nxarrbuha fl-ilma, u ngħadduha mal­ jħalli DUBBIEĦA - pinzell żgħir ta' minn għand Frank's, tal-Belt, u wiċċ bħala diżinfettant, u biex xagħar taħt ix-xoffa t'isfel". Ħafna mhux iI-barbiera u l-parrukkiera biss twaqqaf id-demm minn xi qatgħa nies li tkellimt magħhom kienu jafu kienu jixtruha. Ħafna nies kienu żgħira li setgħet saret bil-mus tal­ dil-kelma bħala "dubbiena", imma jqaxxru l-Ieħja d-dar, u kien ikollhom leħja.· Interessanti li Mikiel, u Mikiel qalha fil-verżjoni t-tajba: l-imwies tagħhom. Meta l-mus ma barbiera oħra antiki li tkellimt "dubbieħa". jibqax jaqta', kienu jmorru bih għand magħhom, kienu jafu l-isem bil-Malti il-barbier biex isinnulhom. Ġie li l­ għal din l-allume - XEBB IL-ĠMIEL U l-barbetti? "In-nies li kienu fis­ barbier kien jiġbor l-imwies u l­ - isem li jagħtih anke Vassalli fid­ servizzi ma setgħux iħallu barbetti imqassijiet li kienu joħdulu n-nies u ", dizzjunarju tiegħu. Kemm dil-kelma twal, allura kienu jħalluhom qosra. jagħti horn lil xi ħadd tas-sengħa u li kienu jafuha mil l-ħalla ta' kuljum, u Imma ħaddieħor ma kienx ikollu dil­ jkun magħruf li jsinn tajjeb. Fost mhux minn xi dizzjunarju, joħroġ problema. Dawk in-nies li llum dawn jissemmew ċertu wieħed MIl­ mill-fatt li wħud minnhom kienu nafuhom bħala Uregettiera", imma li Ħoxx" minn Ħal Qormi, u ieħor konvinti li l-isem kien "xebb iI-ġmied" fi żmien; kienu jissejħu "reguttara", jgħidulu "Ġuże' Ċiċra" (ara l-artiklu - għax hekk kienu jafuh. Biex kellhom ħabta jħallu l-barbetti twal Il-Parrukkier, fl-Imnara Nru. 11, inkunu għidna kollox, l-isem sewwa ħafna, biex jintagħrfu. Kont tara 1988). x'aktarx li hu XEBB L-IĠBIEL. Bil­ wieħed bil-barbetti twal ħafna kont Malti, "a/um" hu "xebb". tgħidlu: "Int reguttar?" u kien AFFARIJIET OĦRA FIR-RAS jgħidlek "Iva!" "Kien hawn min ma kienx iqaxxar il­ "Meta kien jiġi biex jaqta' x-xagħar" leħja, imma kien iħalli d-DAQNA qalli Mikiel, "il-barbier kien isib ħafna

122 imma ma nafx - qatt ma ppruvajtha FWlEĦA U DLIK FUQ IX-XAGĦAR dik. Għall-felul ġie li konna nużaw minn dak l-aċtu li jdewbu d-deheb Biex ikollna daqsxejn ta' perspettiva bih. Konna naħarqulhom il-felula fuq l-affarijiet irridu nsemmu l-fatt li bih." l-BRILLANTINA dehret għall-ewwel darba fid-dinja f1-Exposftion IX-XAGĦAR TAN-NISA Universa/Ie li saret fPariġi fl-1900. Kien ħoloqha i1-Franċiż Eduard Mikiel hu tal-fehma li n-nisa Maltin Pinaud. Il-BRYLCREAM inħoloq ta' dari, speċjalment dawk tal-irħula, minn ditta fBirmingham, l-Ingilterra, kienu sempliċement iħallu u ħareġ l-ewwel darba fl-1928. xagħarhom jitwal, u ma kinux joħorġu jaqtgħuh barra d-dar. Kienu Minbarra l-Brylcream u l-Brillantina jagħmlu xi toppu, jew jagħmlu malju Linetti, Mikiel jiftakar lista qasira ta' u jdawruh ma' rashom b'ċertu gost. prodotti tal-fwieħa u dlik fuq ix­ Il-ħwienet għal qtugħ ix-xagħar tan­ xagħar li kienu jidhru f Malta ta' Flixkun tan-nickel biex tblxx l­ nisa kienu biss lejn l-ibliet, l-aktar il­ qabel il-Gwerra: Cussons, Adam & ilma fuq ras il-klijent Belt u Tas-Sliema. Meta mara Eve, Yard/ay, Pompaa. "Kienet kienet taqta' xagħarha, ma kinitx komuni wkoll dik li konna nghidulha ħaġa kbira li ssib lil xi ħadd "Fwieħa tal-Vjolin qalli Mikiel. affarijiet oħra fir-ras ta' wħud mill­ jgħaliarha "Xantusa". Ix-Xantusi klijenti, mhux xuxa biss. Minbarra l­ kienu dawk in-nisa kantanti li kien Mikiel kien tal-fehma li l-Maltin kienu briegħed u l-baqq ma l-ħwelieġ , xi ikun hemm fċerti ħwienet il-Belt. jitghallmu s-sengħa tal-parrukkier nies kien ikollhom il-qamel u s­ Ftit ftit, l-aktar minn wara l-Gwerra 'I minn xi Taljan li jkun armat f Malta; subien frashom". Dawn suppost li hawn, xi nisa tgħallmu jaqtghu ix­ x'aktarx il-Belt. L-ewwel jidħlu kellu jieħu ħsieb horn il-klijent stess, xagħar, u kienu jilqgħu għandhom lavranti miegħu mbagħad jitilqu u imma l-barbier ġie li kien mitlub biex nisa oħra fil-privatezza ta' darhom. jifthu għal rashom. Il-ħabib tiegħi jieħu ħsieb xi affarijiet aktar In-nisa tar-raħal kienu jkunu jafu li Steve Borg qalli li minn tiftix li problematiċi minn hekk - ngħidu "t-talija taqta' xaghar", u kienu għamel hu jidher li l-awtoritajiet aħna - iI-ĦŻIEŻ (ringworm). jmorru għandha. Imma fl-ibliet. Ingliżi kienu disposti li jagħtu l­ Mikiel jiftakar li l-aktar moda komuni permess li xi Taljan biex jiġi jaħdem Għall-ħżież il-barbier kien jaqsam kienet li n-nisa jaqtgħu xagharhom Malta l-aktar jekk ikun xi DULĊIER ħarruba nelia, ħadra, mit-tul tagħha, La Bebe, stil li jixbah lil dak ta' Lisa jew PARRUKKIER, għax kienu u jagħfasha fuq iI-ħżieża. U l-ħżieża Minelli. Stil ieħor kien jisseliah jħossu ċertu nuqqas ta' nies bħal kienet tmur. Shinger. Mis-snin hamsin 'il hawn, dawn. Mikiel jiftakar lit-Taljan li id-dinja mbidlet, u daż-żmien in-nisa kellu ħanut il-Belt bI-isem ta' "Id-DUDA ma kinetx daqshekk faċli jonfqu f1elies kbar biex jaqtghu u MEROLA. "Dan Merola għallem biex teħles minnha. Għad-duda jsebbħu xagħarhom. ħafna nies li mbagħad fetħu ghal kien hawn iI-IODEX (ingwent). Konna nidilku minnu fuq il-ferita u nistennew u naraw. Jekk ma ~~) Dorit fet jweġibx u l-ġerħa ma tfiqx, konna nagħmlu l-ACTU TAL-ĦALL u l­ f TYour ~aily dip , klijenti tghidx kemm kienu jgħajtu - ghax dak jaħraq. Imma aħraq illum, cause DRY HAIR

aħraq għada ... meta konna nittawlu \\4.;:.~ ~ ~< _iIII!'UI!_--' ...,-*'-­ u naraw bħal xagħar isfar fin rieġa' ~1; __ """.""'_~~ _ _ "'- ~ .... _ .. ,.~._ *".""'V_ """" tiela' minn mal-qurriegħa konna ngħidu: "Kollox sew! Feliaqniha!"

"In-nies kien jbatu minn ħafna FELUL. Ma kinux jafu l-felul biex jiġi - minn kien jgħid bI-inkwiet; min kien jgħid bil-ħmieġ; imma jiġi biex jiġi, xi wħud kienu jsaqsu li Il­ parrukkier jekk jafx jagħmel xi ħaġa biex ineħħihom".

"Ġie li smajt min jgħid li biex tneħhi l-felul trid tidlek iI-Igħab tal-bebbux, Rlklam bikri tal-Brylcream

123 rashom. Niftakar ukoll lill-Malti rahal kien jagħmel xoghol ieħor fi­ maghfus fuq iI-hżieża, l-antiki kienu Guzeppi Fenech. Barbier ieħor istess ħanut. L-aktar haġa komuni wkoll jishqu xi ħanżir l-art bejn is­ magħruf, fi strada Mezzo Di, kien kienet li l-barbier ikun ukoll hajjat swaba' ta' idhom, u jidilku kollox fuq Amante. Kien hemm ukoll Karmenu Piju Borg, ir-Regettier biI-ħanut tal­ il-hżieża. Fil-folklor jissemma xi żejt minn-naha ta' tal-Karmnu, l-Belt: antikitajiet fi Pjazza Savina, r-Rabat li ġo fih kienu jitfgħu baħbuha ħajja f Għawdex, qalli li Għawdex dari (cowrie) , jidilku l-ħżieża biż-Ż9jt u KWAUTAJIET TA' XAGĦAR kien hemm barbier li kien jagħmel jghidu: wkoll iċ-ċumbini tal-bizzilla fuq it­ Staqsejt lill Mikiel fuq l-ismijiet ta' tom, ieħor kien ipitter xi veduti, u Ħziet, ħtieża, kwalitajiet ta' xagħar differenti: ieħor li saħansitra kien jagħmel il­ Mur ghand ommok il-moqtieta, "Meta x-xaghar ikun lixx ħafna kitarri tal-ghana. Nirqik. u nerġa' nirqik, konna nsejħulu MOGĦŻI, jekk ikun sa naqtagħlek l-għeruq li fik. nnukklat irqiq ngħidulu xaghar Ħinijiet IMFELFEL (frizzly hair), jekk ikollu Il-ħżieża tista' titlaghlek fkull parti ħafna mewġ insejħulu MĠIEGĦED FI-Imnara Nru. 11, 1988, deher ta' ġismek, imma meta l-ħżieża tkun (wavy), jekk ikollu ftit aktar nokkli artiklu fuq "il-Parrukkier", miktub fix-xaghar tar-ras, in-nies minn jkun INNUKKLAT. Hawn xaghar minn Ġużi Buontempo fuq noti li dejjem kienu jhossu li din tkun iktar ISWED, hawn xaghar ISFAR jew kien ħa minn għand Willie Debono, iebsa biex tfejjaqha. Tawha anke BJOND, hawn xaghar QASTNI - parrukkier il-Gżira. Fih kien intqal li isem iehor - kienu jghidu li dak li jiġifieri minn lewn iI-qastan: kannella "Dari l-parrukkier kien jiftaħ fis-sitta jkun għandu d-DUDA frasu (tinea skur, u hawn xaghar AĦMAR ukoll. ta' filghodu u jagħlaq fid-disgħa ta' capitis), u kienu jaqghu għall­ M'għandniex xi ngħidu, hawn fil-ghaxija, mit-Tnejn sal-Ġimgħa. ingwent u l-jodju li kien ikollu l­ xaghar GRIŻ u xaghar ABJAD." Is-Sibt kien bla ħin, għax ġie li kien ispiżjar. idum sas-siegħa ta' filgħodu, u l­ Ma' dan nistghu inżidu li x-xaghar Ħadd ġie li kien joqghod sas-sitta ta' L-arblu tal-Parrukkier jista' jkun ĦAFIF (thin) jew FOLT filgħaxija. Dan kien fis-snin tletin, (thick), Jista' jkun MIGBUD jew iżda wara ġiet liġi fejn mit-Tnejn sal­ Mikiel Saliba jghid li dari, l-barbier u IMDENDEL, MIMXUT jew Ġirngħa jiftah mis-7. a.m sas-7 p.m., l-parrukkier kien ikollhom xi sinjal, IMĦABBEL, XOTT jew ŻEJTNI. u s-Sibt sat-tmienja ta' filghaxija, u l­ imwaħhal x'imkien ma l-ħajt, biex Meta x-xagħar ikun mħabbel b'mod Ħadd sa nofsinhar. Wara spiċċaw min ikun għaddej mit-triq jinduna bil­ li meta tomxtu ssib li jkun kollu il-Ħdud." ħanut. Mhux kulħadd kien ikollu għoqiedi nsejhulu xaghar tabella bl-isem imwahħla fuq il-bieb IMSEBBEL. Xaghar IMQANFED Ħżież, duda, u felula. u, hekk jew hekk, mhux kulhadd ikun bhal tal-qanfud - forsi kien jaf jaqra. Fi żmien l-Ingliżi, s­ magħmul hekk apposta bil-ġell! U Mikiel Saliba ghamilli distinzjoni simbolu uffiċċjali tal-barbier kien llum jista' jkun ukoll ISSETTJAT, bejn ĦŻIEżA u DUDA. Il-ħżieża hi arblu miżbugħ aħmar b'żigarella għalkemm jekk ma toqghodx attent dik li bi-Ingliż jghidulha ringworm - bajda mdawra mieghu (jew bil­ tista' ssib li minhabba l-blower infezzjoni li tiġi minn ċerti fungi li kontra). Mikiel qalli li dan kien għandek hafna xaghar MAĦRUQ. jghixu minn fuq il-ġilda, tal-bnedmin jissimbolizza "d-demm u l-faxxa". jew tal-annimali domestiċi. Il-fungi li Imma ħafna drabi l­ Agius De Soldanis, fil-ktieb tiegħu jikkawżaw din l-infezzjoni jistghu barbier/parrukkier kull ma kien ikollu Damma tal Kliem Kartaginis jaqbdu max-xagħar tan-nies, jew mwaħhal mal-ħajt kien ikun hadida mscerred tel tomm tal Maltin u mss-suf tal-bhejjem bhall-klieb u l­ hierġa 'I barra u maghha kien Ghaucin, 1750, kien ta t-tifsira tal­ qtates ukoll. Dari l-hżieża kienet idendel xugaman. Dan kien kelma FELFULA. Qal li din kienet ferm aktar komuni mill-lum, u biżżejjed biex in-nies tinduna li żewġ beżbużiet innukklati rqiq li n­ minbarra t-tidwija bil-miżwed ahdar hemmhekk hemm barbier. nisa kienu jhallu mdendlin fuq tal-harrub, maqsum minn-nofs u @ĠużiGatt ġbinhom. Qal, imma, li dil-haġa kienet issir "qabel żmienu". KORREZZJONI KURżITAJIET FI-artiklu bi-isem ta' IS-SENGĦATAL-BARRIERI li deher fil-ħarġa Numru 33 tal-lm nara, 2009, bil-firma ta' Barbier u Ħaiiat: Charles Camilleri, naqas li jissemma l-fatt li d-dettalji Hu fatt magħruf li dari, l-aktar fl­ tal-qisien tal-ġebel li jinqata' mill-barriera kienu irħula u f Ghawdex, il­ ttieħdu minn artiklu tal-Perit R.J.D. Cousin li deher f barbier/parrukkier ma kienx ikollu Leħen is-Sewwa tas-26 ta' Mejju, 1954. Id-direzzjoni xogħol biżżejjed biex jaqla' x'jiekol u tal-Imnara tiskuża ruħha għal dan in-nuqqas. jitma' l-familja bit-tqaxxir ta l-lehja u qtugħ ix-xagħar biss. Il-barbier tar- 124 • Aquilina jgħid ukoll li l-isem Ġaħan poplarita' kbira tal-karattru buffu u hu ta' nisel purament semitiku u divertenti ta' Nasreddin ħonqot kull IL-GAĦAN għalhekk ma setax jasal għandna xewqa u rieda li jsir tiftix serju fuq l­ minn Sqallija. Madankollu stUdji oriġini tal-istejjer inxerrdin mal-Lvant reċenti qed jikxfu aktar il- kollu. TA' konnessjoni lingwistika bejn l­ Għarbi Sqalli u l-Malti Medjevali. U Kull riċerka fuq dan il-karattru li lanqas għandna ninsew ir-rabtiet saret fit-Turkija biex tkun stabbilita l­ MADWARNA folkloristiċi bejn Malta u Sqallija kif oriġini tiegħu, jiġifieri fejn tibda u juri tajjeb Guże' Cassar-Pullicino (4). fejn tispiċċa l-qagħda tal­ karatteristika Ġaħnija tiegħu fl-Afrika Doris Vella Camilleri Jekk wieħed ifittex fl-ewwel ta' Fuq u fit-Trukija. Sfat fix-xejn. edizzjoni tal-istejjer ta' Ġaħan stampata bl-Għarbi fil-belt ta' Bulak Ir-riċerkaturi tal-Punent dejjem Il-ġlbda għall-karattru ta' Ġaħan fis-sena 1880 isib il-karattru ta' AI­ ħelsuha ħafif u qatgħuha li dan il­ tnlsslet fija fi ċkunlti mill-iskola. Khudja Nasra al-Din al-mulaħħab karatturu mhux għajr karattru Ġibdunl r-rakkonti tiegħu fil­ bi-Djuha al-Rumi (5). Fil-fatt nistgħu umoristiku ġej mill-Lvant u kotba Ġabra ta' Ward ta' E.B. ngħidu li pjuttost ittieħdu minn dak l­ jdaħħakna b'mod filosofiku. U Vella, u l-aktar l-Istorja li tolqot Il­ għadd kbir ta' stejjer tal-komiks li hi waqfu hemm. qalb Maltija, l-aktar dik tat-tfal, li miżgħuda bihom il-letteratura tal­ hi l-ħrafa ta' meta Ġaħan, ta' tifel Adab sallum (6). Dan ix-xogħol Mid-dehra, l-Eġizzjani, minn dawn pjuttost Ibleh u jdaħħak bi wara kien tradott għall-Persjan iż-żewġ karattri - Nasr al-Din u bluhltu, ġibed li-bieb warajh - kif (1299/1881) u komplew sarulu Djuha (Ġaħan) għamlu karattru kienet qaltlu jagħmel ommu. żjidiet bi stejjer oħra orġinali Għarab wieħed - iżda fl-Eġittu jsibuh bl­ u Persjani Medjevali. isem ta' Ġoħa. Fis-Sudan jisejjaħ Bqajt dellem affaxxinata minnu. Jawha jew Djeh'a, u ismu dejjem Mbagħad kellha tkun il-kitba tal­ Ta' nteress kbir fdin il-ġabra hu l­ jiqsar iżjed ma nersqu lejn il-Punent folklorista Franċiża Madame Galley, fatt li minn ġabarhom ma ħa xejn tal- Mediterran. mil-Lecture li għamlet fl-Universita' mill-ħazna ta' steller ta' Djuħi, il­ ta' Malta (1), li spiratni nuża l­ Ġaħan Persjan. U hija ħasra li Fi gżiritna wasal bħala Ġaħan u, idjosinkraziji tiegħu u naġġomahom dawn l-istejjer Għarab u Persjani li għalkemm l-istejjer fuqu m'humiex fi storja li semmejt: Min Qatlu 'I ddaħħlu mal-istejjer Torok qatt ma ħafna, xorta tajnieh isem li hu frott Ġaħan?, speċi ta' requiem għal dak kienu miflijin għall-oriġini vera tal-ilsien uniku tagħna, differenti Ġaħan ta' tfuliti li m'għadux jeżisti, tagħhom minn studjużi tal­ minn ta' pajjiżi oħra. qisu ndifen, fuq fomm il-poplu. Ma letteratura. tantx għadek tisma' - bħal dari - l­ Il-Ġaħan ta' Malta huwa tifel fqir, espressjonijiet "tkunx Ġaħan", Madankollu jibqa' l-fatt li isem qargħi, pjuttost għażżien u dejjem tagħmilhiex tal-Ġaħan". Nasreddin Haga baqa' jissemma u orfni minn missieru. In-nies tħobbu jixtered mal-imperu Ottoman kollu għax titħassru u, għalkemm jgħix xi Skont il-Profs. Ġuże' Aquilina (2), il­ tant li ħadd ma ra l-bżonn li jfittex l­ ftit jew wisq emarġinat, xorta hu Ġaħan Malti (Ġaħnu/Ġiħna) hu l­ oriġini tiegħu. U ġara li kull storja għaqli bizzejjed biex joħroġ minn karattru folkloristiku tagħna - hu Ġaħnija kienet tiġi dritt attribwita lil kull tfixkil li jsib ma' wiĊċu. Hu l­ sempliċi u ibleh, tad-daħk għall­ Ġaħan Nasreddin tat-Turkija. karattru li jasal sax-xifer iżda aħħar. Infatti għadna sa llum, imqar B'hekk il-kollezzjoni jew ġabra b'kutrumbajsa waħda jerġa' jiġi jekk l-użu qed jonqos, nużaw l­ Torka ta' Nasreddin kifset dawk ta' fpostu. espressjoni "tkunx Ġaħan" jew Ġaħan Għarbi. "tagħmilx bħal Ġaħan" meta nkunu FI-istess ħin ruħu hi dik tal-poeta - rridu nfissru xi għemil stupidu jew Dan japplika biss għal dawk l-istejjer iħossu tant ħaġa waħda mal-ħmar bla sens, jew inkella ninterpretaw xi ta' dak iż-żmien li nkitbu fuq dan il­ tiegħu li jasal jgħid, "Tant ngħix kliem litteralment bħal meta omm karattru matul iż-żminijiet fġabriet ħaġa waħda mal-ħmar tiegħi li

Ġaħan talbitu jiġbed il-bieb warajh u tradizzjonali. Meta nqisu l-għadd kultant naħsbu li hu jien. n U jkellem hu qalgħu miċ-ċappetti u telaq bih. kbir ta' stejjer li jingħad u bil-fomm, liII-ħmar bħallikieku xi ħabib tiegħu. hu diffiċli ħafna biex insibu tarf tas­ Fid-dizzjunarju Malti-Ingliż tiegħu (3) sors vera tagħhom. U għalkemm Hemm studjużi li jinsistu li Ġoħa Aquilina jagħti l-espressjonijiet dawn l-istejjer bla għadd ta' mhux ħlief l-isem Għarbi tal-Mulla "donnu Ġaħan b'uliedu", la tkunx Nasreddin, li huma tant popolari fil­ Nasreddin Hodja tat-Turkija. Ġaħan", kemm int Ġaħanl", ''l­ pajjiżi tal-Lvant Nofsani, qegħdin fuq Minbarra dan, fit-Turkija nsibu xi imħatra ta' Ġaħan dejjem rebbieħa", fomm kulħadd, xorta waħda r­ stejjer fuqu li nkitbu jew inġabru fi negozju ta' Ġaħan", għamilha ta' riċerka fuq dan il-karattru qisha żmien ir-renju tal-Mongolu Taymour Ġaħan biex ma jħallasx dwana". mietet għalkollox. Donnu l- Kank li kien jgħix 150 sena wara

125 . k to. d: p,.t\. ~Un-P . ~\~ 'S~f'c f\s~~Jj~/' • ..' . \\O~~.""

. :(".:...... /~...... ,.- OI\1CCa ~{~.' . ~ . )~~ v:5~Q ~ ..~ <. .Anastratin Uoġa . .;~ ... ' . ~ ~ Nasr id·Din Hoġa o \J. . GOfq _.~ -: ~'I> tl .. ' .... 'Ta ______.---' ċ,',r:.7 . An3St~hQr,. ---.. - $ 9.5 Ġoħ 'a OOħ'a; <1'0 ._. Ġallan ~ Ġqħ'a Ccħ'a.

Nasreddin. Iżda l-fatt hu li l-isem Fil-fatt, sa mill-bidu hemm stejjer (4) Cassar Pullicino J., Studies in Maltese Ġoħa jidher hafna qabel dak ta' marbutin ma' Ġahan li huma kemm Folklor, 1992, Pg. 77 Nasreddin Hodja fil-letteratura oġġezzjonabbli u kemm anti­ (5) It-Torok ghandhom karattru magħruf Eġizzjana tas-seklu 9, waqt li t­ femministi. U hadd qatt ma Imenta bħala Nasr kJ..Din Khodja li l-ghemejjel tieghu Torok jghidu li l-karattru taghhom minn dan l-aspett negattiv taghhom! jixbhu 111 dawk ta' Ġaħan. It-Torok stampaw l-istejjer tiegħu bit-Tork, imma l-ewwel kien jgħix fis-seklu 13. B'ghaġeb kbir, l-istelier baqghu jinghadu, jinqraw, u jinqalbu minn edizzjoni stampata bi-Gharbi, li ħarġet fl- 1880, kienet iġġib l-isem ta' Nawadir a/­ L-ewwel referenza li nsibu miktuba li lingwa ghal ohra bla ebda Khodja Nasr a/-Din a/-mulakkab bi Djuha a/­ tghaqqad l-istejjer ta' Djuħa ma restrizzjoni. Rumi, li tfisser "Ir-Rakkonti fuq Hoġa Nasr id­ dawk ta' Nasreddin kienet meta Din imlaqqam bħala Ġaħan ir-Rumf. Minn dak lil Nasr id-Din u 111 bdew nkitbet ġabra minnhom fis-seklu 19. iż-żmien Ġahan Jekk inwarrbu l-i stejjer skabrużi fit­ jitfixkluhom ma' xulxin, ghalkemm l-istudjużi tradizzjoni Torka tan-Nasreddin, li huma ċerti li Ġahan hu ferm eqdem minn L-ewwel kollezzjoni maghrufa kienet m'humiex ftit. nistgħU ngħidu li bis­ Ħoġa Nasr id-Din. dik stampata fil-belt ta' Bulak sahħa u l-popolarita' kbira tiegħu, (1256H/1840AD) miktuba bit-Tork. (6) L-Adab hi kelma Għarbija li tiġbor fiha Ġaħan baqa' ħaj tul iż-żmien kollu dak kollu 11 jagħmel lill-bniedem sofistikat. Terġa', din kienet xi ftit differenti mhux biss fil-Lvant Nofsani iżda kott, u ta' trobbija u ta' manjieri tajba skont it­ mill-edizzjoni ta' Istanbul wkoll fil-paliiżi tax-xtut madwar il­ tradizzjonijiet u l-idejali tad-dinja tal-Lvant l/­ (1253H/1837AD) li nqalbet ghall­ Mediterran. kitba li titkellem fuq dan is-suġġett tissejjah Għarbi iżda b'hafna żjidiet. Minn "il-letteratura tal-Adab". Il-fergha ta' din il­ letteratura li hi mmirata lejn Ċikku l-Poplu ġabar il-kollezzjoni ma nafux. Imma (1) Ara wkoll Galley M. "A Medterranean tiġbor fiha hafna stejjer minn "Elf Lejl u Lejla" nafu li żied xi mitt storja oħra li hu Hero", Journal of Maltese studies, Nr. 7, kif ukoll stejjer ta' Ġahan (jew Ġuħa). stess addatta mil-Letteratura 1971 Għarbija tal-Adab taż-Żminijiet (2) Cassar Pullicino, J., Introduction to Medjevali. Dawk l-isteller ma kinux MaĦese Folklore, 1947, Pg. 30. stejjer ta' Ġaħan tal-Afrika ta' Fuq, @ Doris Vella Camilleri ta' dak li jingħad li hu l-prekursur ta' (3) Aquilina, J., Maltese-English Dictionary, Nasreddin. 2 volumi, Malta 1987-90.

126 IS-SIBILLI

George Cilia

Min kienu s-Slbllll tal-Antik, u xl tfisser din n-kelma? Il­ kelma "Slbllla" għalkemm waslet għandna mlll-Latln, hi ġejja mill-Griek, u tfisser "profetessa". Il-kelma għandha parentela qadima ħafna u tirreferi għal xl oraklu mara li sa mill-qedem kont Issib ġo xi tempju jew maqdes iddedikat lil xi alla pagan jew Ieħor, u li kienet tiġi kkonsultata kull darba li tinqala' xi krltl, jew kull meta s-sultan jew xi ħadd setgħani kien Ikollu xl mistoqsija jew problema diffiċli xl jħoll.

Dawn in-nisa orakli nstabu l­ ewwel fil-Lvant Nofsani. Ngħidu aħna jissemmew fkitba li nstabet fil-belt ta' Mari tal-qedem (illum fis-Sirja), u fil-kitba tal-Assiri. Imma kif jiġri spiss, in-naħa Semitika tintnesa, u l-kelma li-pittura tas-5lbllla Perslka tgħaddi għandna minn għejun fwaħda mili-kmamar ta' dari. Griegi jew Latini. Għall-ewwel, meta s-Sibilli bdew jissemmew fil-kitba tal-Punent, ma kinux istudjużi, pero, li dawn il-kotba twelid tal-Messija, l-Iben t'Alla jingħataw isem, imma' kienu Salvatur tal-bnedmin, u fl-aħħar il­ jitlaqqmu ma' l-isem tal-maqdes nkitbu minn ħafna jdejn, u fuq Ġudizzju universali. Fil-kitba tas­ fejn kienu jservu. Hekk medda twila ta' żmien, bejn it­ Sibilli kif waslet għandna llum, dawn tissemma is-Sibilla Persica, s­ tieni seklu qabel Kristu, u s-sitt seklu wara Kristu, u peress li jitkellmu fuq it-Torri tal-Babilonja u l­ Sibilla Libica, s-Sibilla Delfica, konfużjoni tal-lingwi; silta oħra hi dawn l-orakli kien anonimi, kull s-Sibilla Eritreana, s-Sibilla żieda tal-Imperatur Neruni nnifsu, u minn kiteb jew ikkopja l-kitba, Samnia, s-Sibilla Ellespontica, kif hu għad jirritoma bħala s-Sibilla Cinmerica, s-Sibilla sew jekk kien Pagan, Lhudi, jew kmandant ta' battaljun minn-naħa Tiburtina, s-Sibilla Frigia, u s­ Nisrani, żenen il-kitba kif xtaq hu. tax-xmara Ewfrates, immedjatament Sibilla Cumana. Alessandru l­ L-Ewlenin Insara jidher li wara li jiżbroffa l-Vessuvju; u li dan nnamraw ma dawn il-kitbiet jiġri bħala kastig minħabba t-tiġrif kbir jingħad li kien mar iħabbat il­ tat-tempju ta' bieb tas-Sibilla Libica, u li din profetiċl, tant li Celsus, filosfu Ġerusalemm. ikkonfermatlu li hu kien divin, u li Griek tat-tieni seklu wara Kristu li ħadha IS-SIBILLI FIR-RINAXXIMENT kellu jsir iI-Farawni tal-Eġittu. kien kontra l-Insara u kien jikkumbattihom, kien għanar lill­ Bejn is-sekli 14 sa 16, żmien ir­ Insara li kienu "wemmiena fis­ Maż-żmien, l-orakli ta' dawn is­ Rinaxximent Taljan, l-aqwa artisti sibilli". L-ewlenin Insara kienu Sibilli bdew jinkitbu, u fi żmienna reġgħu qajmu l-interess fdawn il­ aċċettaw il-kitbiet tas-Sibilla jeżistu 12-iI ktieb li jissejħu ''l­ persuni fl-arti skolpita jew impittra. Tubertina bħala veritajiet Orakli Sibillini". Hu aċċettat mill- Biżżejjed insemmu liII-famuż ġenwini għax fihom ħabbret it- Michelagelo Buonarroti, bil-ħames

127 Sibilli li għoġbu jżid fil-kapolavur tiegħu - il-Kappella Sistina fil­ Vatikan. Dawn huma l-Persika, d­ Delfika, l-Libjana, l-Eritreana u l­ Kumana, li b'maestrija mexxielu jżewwiġhom mal-profeti fis-saqaf inprezzabbli li pitter. Opri artistiċi Sibellini oħra jinsabu:

* Fis-Santa Casa ta' Loretu, l-Italja, * Fi gruppi fil-Malatestiano, tempju ta' Rimini ta' Agost Duccio, * Il-Kappella Susetti tat-Trinita ġo Firenze, ta' Ghirlandaio, * FiI-Cambio ta' Perugia, xogħol ta' Perugino, * Xogħol fI-affresk ġo Santa Marija tal-Paċi fRuma,ta' Raffaello, * FiI-Gallaria Borghese ġo Ruma hemm il-C umana ta' Domenichino, * Fil-Gallerija Uffizi ta' Firenze hemm is-Samnia ta' Guercino.

Fost il-kwadri li għandi fil-kmamar ta' dari, hemm pittura antika tas­ Sibilla Persika, tant miġjuba mill­ familja ghax hija figura ta' xebba ħelwa, simpatika, x'aktarx kurjuża, liebsa turban ġo rasha, bil-pinna fidha donnha lesta biex tikteb u taħseb, dejjem tħares lejn min dieħel jew ħiereġ mill-kamra, donnha għandha xi storja serja x'tirrakkonta. Familjari u ħbieb li jaslu sa dama, wara t-tislim, mill­ ewwel għajnejhom imorru fuq l­ inkwatru tal-Persika, u jistaqsuni jekk nafx x'hemm miktub fil-ktieb li ġġorr fidejha. Jien immedjatament inwieġeb billi nikkwota id-Dies lre, innu bil-Latin li hu maħsub li nkiteb minn Tumasu ta' Celano fis-seklu Tlettax:

Dies ire, dies iIIa, Solvet Seculum in favilla. Teste David cum Sybilla.

BI-Ingliż din tinqaleb hekk:

The day of wrath, that dreadful day Shalf the whole world in ashes lay As David and the Sybil say.

F'din l-istrofa Tumasu ta' Celano jurina l-pessimiżmu tas-Sibilli bl­ aktar mod ċar, b'dan kollu naghmlu tajjeb naħsbu fil-jum tal-ġudizzju tagħna.

© George Cilia

128 Wara nsibu ismijiet ta' qaddisin Il-ħakma Ingliża ġabet sistema li t­ IL-BELT fdiversi toroq: Strada Santa Elena, toroq ikollhom l-ismijet. Sa mill-bidu Santa Teresa, Santa Maria, San tas-seklu XIX it-toroq ingħataw Giorgio, San Andrea, San Michaele, laqam, isem jew kunjom ta' xi wħud Santa Margheri1a, San Rocco, San prominenti fl-inħawi: Hekk insibu COSPICUA Francesco, San Lazzaro, u San Strada Ta' Cordina, Ta' Gafa', Ta' ISMIJIET TA' Felice. Gelfu, Ta' Bongiorno" Ta' Edwardo, Ta' Nelson, Ta' Alessandru, u Tal­ NĦAWI U TOROQ San Pawl kellu Strada Reale San Pittur Barbara. Paolo, u Vallone San Paolo. L­ MILL-IMGĦODDI inħawi ta' Santa Liena kellhom il­ Insibu oħrajn bi-ismijiet Strada wied magħruf bħala Vallone Santa Leone, Strada Aquila, Strada Toro. Elena. Oħrajn b'ismijiet bħal Strada Lorenzo Zahra Irlandese, Brittanica, Annover, Kien hemm inħawi oħra li kienu qrib Strada Lampa delle Anime (Tal­ postijiet ta' difiża: ta' Fortini di Erwieh), Strada Stretta, Strada Formosa, Fortini Sant Antonio, Stella, Strada dei Cimiterio, Strada Fortini dei CapoMastro, u Fortini dei Giargino, Strada Sofia, Strada Bormla - hekk kienet magħrufa delia Cottonera. Kien hemm Strada dei Conservatorio, u Strada dei sa ma l-Gran Mastru Zondadori dei Castel Nuovo, Strada delia Campanile. sejhilha "Il-Belt Cospicua". Ir­ Torre delia Guardie, Strada dei raġuni kienet ghax saret tant Bastione, Strada dei Fosso, Strada Naturalment illum huwa faċli li imfittxija ghall-abitazzjoni minn Verdala, u Strada Cottoner. Strada wieħed jara l-ismijiet tat-toroq ghad kbir ta' familji tal-haddiema San Francesco di Paola kienet qrib preżenti. Tajjeb ngħidu li fI-1940, fi li riedu jsibu fejn jaqilgħu l-biċċa is-sur li safa maħtut meta saru l­ żmien il-Gwerra, l-ismijiet mit-Taljan hobż fl-inhawi tal-Port il-Kbir. baċiri. inqalbu ġħall-Malti. Wara, meta kellna żewġ lingwi uffiċjail, kienu bl­ Dan l-isem ta' "8elt Cospicua" kien It-toroq li jmorru lejn bnadi oħra Ingliz u bil-Malti. Illum fdiversi aktar popolari fi żmien il-ħakma kienu: Strada Porta Zabbar, Strada postijiet insibuhom bil-Malti biss, Ingliża. Illum donnu qed jitwarrab. Porta Senglea, u Strada Porta waqt li oħrajn għadhom biż-żewġ Għaliex ma nafx. Cospicua. San Ġwann t'Għuxa kien ilsna uffiċjail- l-Malti u l-Ingliż. imsejjah San Giovanni l- F'dil-kitba se nsemmi kif ċerti nħawi Elemosiniere. Billi kien hemm kienu magħrufa sa mill-imgħoddi, u mitħna, dawn l-inħawi kienu © Lorenzo Zahra li ċerti ismijiet baqgħu fl-użu, u jissejjħu Strada dei Molino al Vento oħrajn żdiedu maż-żmien. Jiena di San Giovanni Elemoisniere. ġbart minn kitbiet tal-Kappillani li fl­ Nifhem li ssemmew hekk għax fl­ imgħoddi kienu jduru mal-belt bil­ inħawi ta' Santa Margerita wkoll għan li jitħarsu l-erwieħ taħt il-kura kien hemm l-imtieħen: Strada Parrokjali, magħrufa bħala "Status Molino di Santa Margherita. Animarum". Kien hemm Via delia Mammana Għall-bidu z-Zjara kienet bla (nifhem li kienet it-triq fejn toqgħod indikazzjoni ta' nħawi; hekk, per iI-qabla), u Strada Mitlufa, Strada eżempju, fl-Isla nsibu biss i1-lokal tar-Rokna, u Via Ta' Zbibi. imsejjaħ "Kwartier Nru 1, 2, eċċ. Iżda f80rmla xi nħawi kienu diga' F'Bormla kien hemm ukoll l­ jġibu isem jew laqam. Imma bla isqaqien, imsejħa "vicoli": Hekk, dubju, l-ismijiet ingħataw qadim tassew hu l-isem "Vicolo Ta' formalment lit-toroq tagħna fi żmien Paguasco in Piazza dei Viveri. il-ħakma Ingliża. Vicolo Srejdek għadu jeżisti sal-lum. Vicolo Piccolo, Vicolo di Liparot, Għall-bidu Bormla kellha l-Kwartier Vicolo Dolori, Vicolo Garetella, "tal-knisja", dak "tal-kurċifiss", u l­ Vicolo Scoccese, u Vicolo Oratorio. inħawi "tal-oratorju". Kien hemm it­ toroq: "Strada Zucchero, Strada Lejn ix-xatt kien hemm: Strada delia Dighira, Strada Gibja, Ta' Marina, Strada Manderaggio vicino Lhud, u Strada Tal-Pirwiel (?), tal­ I'Arsenale, u Strada Grinualdi - fejn Mictitin, ta' Matzzin, ta' Carletti, ta' nifhmu li kien hemm xi ħoloq fejn Graziulla, ta' Demarco, ta' Roina. jorbtu x-xwieni.

129 "Ix-xixu kienet logħba li nagħmlu aħjar iżda ma ddaħħalx xi skalda għaliha ħafna, għaliex trid tiċċaqlaq, fidejk. Injam tal-abjad ma kienx IL-LOGĦBA mhux tibqa' wieqaf. Insibu xi kaxxa ta.ijeb għaliex dak malajr jispiċċa tal-merkanzija u naqilgħu maxxella, bid-daqqiet. " injama li jużawha wkoll il-kuntratturi TAX-XIX U meta jkunu se jagħtu l-konkos. Joe Attard Tabone mix-Xagħra, Taqbad ix-xixu u tmiddu mal-art. qatt ma sema' b'min lagħab din il­ Sieħbi Ċensu Ta' Ġanna kien jaf logħba f Għawdex. F'MALTA imidd idejh sabiex jaħdem ix-xixu u l-paletta. Aħna lilu konna ngħidu Mill-banda l-oħra, Mario Gauci mill­ sabiex jagħmlilna sett. Ommu kellha Belt Valletta jiftakar "meta fil-Liceo Steve Borg ħanut tar-ravjul u tat-te il-Belt. tal-Ħamrun bejn 1-1970-75 ix-xixu Dejjem bin-nies. Kien hemm min kienet tintlagħab kull filgħodu fit-triq minflok paletta kien juża zokk ta' qabel ma nidħlu l-iskola. It-tfal kienu siġra, iżda paletta aħjar ghaliex minn Malta kollha." Ħafna mil-loghob li jintlaghab fil­ għandha wiċċha ċatt. BiI-paletta trid GżeJjer Maltin jaf l-oriġinl tieghu toqros ix-xixu li jkun mindud mal-art Lino Sultana minn Wied iI-Għajn jaf ghal żmien iJ-Kavallieri. Nghidu sabiex dan jogħla u hekk kif ikun regolamenti differenti għax-xixu. ahna, ghalkemm n-loghba tal­ maqtugħ tagħtih daqqa b'kemm "Qabel ma tibda l-logħba nkunu boċċi tagħna ghandha r-regoli ghandek saħħa bin-naħa ċ-ċatta tal­ diġa ftehmna b'kemm il-qies wieħed taghha, nafu li tixbah liII-boule li paletta, ħalli tbieghdu kemm jista' jirbaħ u jagħlaq il-logħba. Meta jilaghbu ġewwa Provenza fi jkun 'I bogħod mis-sinjal. Dan is­ tolqot ix-xixu u tara fejn ikun wasal Franza. Loghba li tidher 11 dahlet sinjal inkunu għamilnieh b'biċċa xi ħadd jistaqsik: "Kemm se tieħu?" fi żmien l-Ingliżl hija x-xixu. Ahna ġebla mal-art u kull min ikun se Ikun qed jistaqsik kemm taħseb li nafu li l-cricket bhala sport huwa jilgħab ix-xixu jrid jilgħab minn mal­ għandek tul. Jekk titħanżer u tgħidlu popolari hafna fxi eks-kolonjl tal­ istess sinjal. Ix-xixu jista' jaħbatlek aktar milli jirriżulta li jkun meta Imperu Brittaniku, bhall-Indja, l­ mal-ħajt u jerġa' lura u jweġgħek. jnkejjel, ma tihux qisien, u jekk Afrika t'Isfel, l-Awstralja u l­ Hekk kif tolqtu trid tara fejn ikun tgħidlu inqas, bħal ngħidu ahna GżeJjer tal-Karibew u naturalment mar, taqbad il-paletta u tibda tgħodd sebgħa u tletin, meta fil-fatt tkun fir-Renju Unit. Ghalkemm bdiet b'tulha mis-sinjal sa fejn ikun strah wasalt ix-xixu erbgħin qies, tintlagħab fpajjiżna aktar minn ix-xixu. U tgħid: hemmhekk tieħu kemm tkun mitt sena ilu, baqghet popolari iddikjarajt, u allura titlef tlieta u tieħu bejn l-Ingliżi li kienu jservu mas­ "Għandi erbghin qies." l-oħrajn (37). Xi drabi jirbaħ min ikun servizzi. Tant li Malta saret jaf ikejjel sewwa fuq għajnejh membru fl-International Cricket Qatt ma jkun aktar minn xixu għaliex jieħu l-qisien li jkun tefa'." Council fl-1998. Il-popolln minflok wieħed li qed jilgħab. Hekk kif addatta l-loghba tax-xlxu. jinġabar ix-xixu, min imissu jmur Kif jiftakar il-logħba Fredu Pulls Ta' mas-sinjal ħalli joqros ix-xix u u Pulis minn Wied il-Għajn ukoll hija Jiena tkellimt ma' għadd ta' nies jagħti d-daqqa hu. Min iwasslu l­ b'varjant ieħor. "Ix-xixu tintlagħab minn diversi postijiet biex aktar jirbaħ. Tispiċċa l-logħba u sid bil-pari, min jattakka u min niddokumenta xi varjanti tagħha, ix-xixu jiġbru u u jiġbor il-paletta u jiddefendi. Wieħed minn dawk li qabel ma jkun tard wisq, aktar u jżommhom miegħu għal logħba jattakkaw ikollu J...galetta li tkun aktar issa li Malta nbniet u ftit huma oħra. Kulħadd kellu xixu d-dar. għamla ta' kaxxa mħsżża mal-ħajt. dawk it-tfal li tara jilagħbu barra bħal T a' kontrik ikollhom ix-xixu. Wieħed dari. minnhom jitfgħu b'idu minn bogħod Toni Vella, l-Burqax minn Ħaż­ ta' xi għoxrin pied sabiex jolqot il­ Żabbar jgħidli li "x-xixu logħba ta' galetta tiegħek. qisha l-Iasta li int Ċensu Zahra, Tal-Griega mill-Belt triq kennija. Konna nilagħbuha fis­ qiegħed tħares". "Int. li jkollok il­ Valletta trabba id-Due Salli, ħdejn il­ Snin Ħamsin. Fit-triq tagħna fĦaż­ paletta, trid toqlot ix-xixu li jkun ġej Fossa. "Nannti, Lela Zahra, kienet Żabbar kien hemm mastrudaxxa, lejn il-galetta u tbiegħdu kemm tista' Maltija ta' Korfu. Kienet taf titkellem Ċikku l-Piżatur, li konna mmorru bid-daqqa li tagħtih. Jekk ix-xix u jiġi biI-Malti, bl-Ingliż u bil-Grieg. Kellha għandu ngħidulu "Għandek biċċa milqugħ minn ta' kontrik mingħajr l-Bing Crosby Sar id-Due Balli njama għax-xixu?" U jagħtina biċċa ma dan qabel ikun miss mal-art, stess. Dan kien magħruf għall-iswed njama tal-fagu jew tal-aħmar. Din mela hemm tinqala' 'barra. Jekk ix­ li kien ikanta hemm. Ma kien ħadd trid tkun twila ma' xi erba' pulzier;' xixu jistrieh mal-art, jiġi jilgħab tal­ ħlief zijuwi Nenu Tal-Griega, li kien Xogħolna kien li nittundjawha paletta li jkollu d-dritt li joqorsu tliet jinżebagħ u jitla' fuq il-palk tal-ħanut b'raspa, u nixkatlawha ħalli nillixjaw darbiet, dejjem ibiegħdu kemm jista' waqt li n-nannu Pietru Pawl idoqq il­ iI-ġnub. Dan nagħmluh ħalli x-xixu milJ...galetta. "Irid joqgħod attent, mużika ta' Af Johnson fuq il-pjanu ikun jista' jinqaras mill-paletta, kif għaliex meta jkun qaras ix-xixu Wurlizter. " ukoll meta twaddbu mhux biss itir sabiex jagħtih daqqa bil-paletta, ta'

130 kontrih għandhom id-dritt li jkunu 0+ Il-ĦABS IL-ĦABS .... C:::I ħdejh, u faċilment jilqgħu x-xixu li jkun ghadu kif inqaras qabel ma dan • • qala' daqqa ta' paletta jew jaqa' mal-art Wara t-tielet daqqa nfila, • tal-paletta jrid jiddikjara kemm il­ qies se jiehu. Jitlob aktar u ma jieħu xejn. Fil-bidu tal-logħba jkunu ~ • /: !3 W w ftehmu b' kemm il-qies tagħlaq il­ al al loghba. Jekk ma jkollux biżżejjed ~CII .J : / IS-SULDATI ..:.. qisien. ikun imisshom sħabu li - - jaghtu bil-paletta. tJ "Dawn jitilfu jekk ikunu kollha nqalghu għaliex jew kellhom ix-xixu li jkunu tajru bil-paletta li ġie • • milqugħ, jew inkella l-bejta taghhom intlaqtet mix-xixu mitfugħ minn ta' .. a kontrihom, qabel ma leħqu għalqu l­ qisien miftiehma. n nfittxu kienet xi għalqa mbattma lejn jeħilsuhom. Dan jagħmluh billi Lil Ċensu Zahra tal-Griega, Toni iż-lonqor, inkella il-ftuħ ta' qrib il­ joħorġu mill-belt u jmorru ftġru lejn il­ Vella tal-Burqax u Lino Sultana, knisja. Qabel tibda l-loghba, tnejn ħabs tal-għadu U jmissu lill­ iI~oll kellimthom fl-1 ta' Diċembru minnha jaqtgħu t-tokk biex jagħżlu l­ priġunieri sħabhom. 2005; lil Joe Attard Tabone u Mario hekk imsejjħa "suldati" tat-tim Gauci kellimthom fit-3 ta' Diċembru tagħhom. Ġieli anki konna tmienja Mhux daqshekk ħafif għaliex ikun 2005 u lil Fredu Pulis fis-7 ta' fuq kull naħa. Nagħmlu żewġ sinjali hemm is-suldati ta' kontrik qed Diċembru 2005. mal-art, wieħed għal kull tim, jistennew toħroġ mill-belt tiegħek u imbiegħda aktar minn xi tletin pied, tista' tispiĊĊB priġunier int. Jekk jew daqs bogħod ta' tefgħa ta' tkun hriġt mill-belt u ma tkunx tista' ġebla, u wara s-sinjali nse1iħulu "il­ taqbad xi tali li ħareġ warajk, ikollok Logħob ieħor belt". Jekk tkun triq nagħmluh minn terġa tidhol fil-belt tiegħek sabiex ħajt sa ħajt. Kemm kienu jgħaddu terġa' tibda mill-ġdid. Tista' toħroġ u karozzi? Xejn. tidħol fil-belt tiegħek kemm il-darba tradizzjonali trid. Il-logħba tintrebaħ meta xi ħadd Mela kull tim għandu l-belt tiegħu, li jidħol fil-belt, wara s-sinjal tal-għadu ġewwa Wied hi mgħassa mis-sinjal li hemm mal­ u b'hekk tintemm. Mhux daqshekk art. Dan is-sinjal konna nagħmluh ħafifa għaliex kull min ikun qiegħed il-Ghajn bil-ġibs jew b'xi biċċa ġebla miġbura jilgħab, minbarra li jattakka, ikun minn ħdejna. Kulħadd jieħu postu qed jgħasses lill-belt tiegħu. Ma wara s-sinjal sabiex tibda l-logħba. tghaddix logħba li ma jixkanax xi Joħroġ wieħed, bħala lixka, sabiex ħadd u jinstelaħ biż-żrar. Kien Tkellimt ma' Salvu Debono minn iħajjar xi ħadd mill-għadu biex hemm logħbiet li ħadu nofs siegħa. Wied il-Ghajn fit-19 ta' Novembru u joħroġ għalih. Min joħroġ l-aħħar Ikun hemm nuqqas ta' qbil dwar f\-1 u s-7 u 9 ta' Diċembru 2005. jista' jaqbad lil kull min ħareġ qablu. jekk wieħed intmissx jew le, jew jekk Allura dan ifisser li min ikun diġa' l-ieħor rifisx is-sinjal tal-belt. Din "Fi tfuliti, fis-Snin Ħamsin tgħidx ħareġ wara s-sinjal u ġie bejn l­ hija logħba fejn il-heffa tiswa aktar kemm konna nilagħbu logħob barra. ibliet. ma jistax jaqbad lil min hareġ mis-saħħa. S'intendi, din ma Fit-triq, fI-għelieqi, kullimkien warajh. tapplikax għal meta niġu fl-idejn. għandna minn fejn nagħżlu. Tal­ Kawbojs u l-Indjani, Malta Tagħna, Biex taqbad suldat kull ma trid Noli, il-qliba, Gwerra Franċiża, Ġejja tagħmel huwa li tmissu. Dak li tmiss Il-logħba Malta Taghna konna l-Mewt Għalik, iċ-ċirku, iI-boċċi, ix­ isir priġunier u jkollu jmur fil-ħabs nilagħbuha mhux biss fl-art imma fil­ xixu jew noħorġu bil-wadab għall­ tiegħek. Għaliex fil-bidu tal-logħba, baħar. Insibu blata naqra maqtugħa kaċċa tal-gremxul. Li trid." minbarra l-belt, kull tim ikollu l-ħabs mill-art u naqtgħu t-tokk għal min se tiegħu li fih iqiegħed IiIl-priġunieri jkun fuqha l-ewwel. Tkun m'għola Xi ħadd jgħid: tat-tim ta' kontrih. Il-ħabsijiet kienu dawk l-erba' fllati. Wieħed biss ikun jkunu fil-ġenb, oppost i ta' xulxin u fuqha filwaqt li l-bqija jridu jitilgħu "Nagħmlu Gwerra Franċiża?" bejn iż-żewġt ibliet, aktar qrib il-belt għalih, wieħed wara l-ieħor u mhux ta' min huwa l-ħabs. Il-priġunieri kulħadd fdaqqa. Mela jekk wieħed Kif tintlgħab il-Gwerra Franċiża? jridu jistennew lil sħabhom sabiex qiegħed iħarisha, jitla' wieħed Ninġabru qaqoċċa. L-aktar li konna

131 għalih, irid jimbuttah għal isfel u jkun aħjar parti, għalkemm ġieli użajna iżommu l-mazzarelli minħabba li waħdu fuq il-blata. Waqt li tnejn wiċċ ta' żarbun ukoll. Il-ġilda tinqata' mimli ilma salmastru. Ikunu weqfin ikunu qed jissieltu, l-oħrajn iridu t)'imqass fgħamla ta' kaxxa fl-arja jew jistrieħu fuq is-simar tal­ jistennew li xi ħadd jaqa' għal isfel tawwalija, u tagħmlilha l-ġnub baħar. Anki żrinġ ma jaħrabilniex ħalli min imissu jibda jissielet ma' ittundjati. Mela s'issa għandna l­ jekk jixref rasu minn xi għadira. min ikun fuq il-blata. Din logħba fergħa fgħ.amla ta' Y qed tinxef, u l­ Mhux l-ewwel.:. darba li l-pulizija skabruża u fiha tista' tweġġa'. istrixxi tal-Iasktu u l-ġilda maqtugħin. ħadulna l-wadab, u min jaf kemm il­ Darba jien kont t1ift lil wieħed minn Wasalna sabiex ingħaqdu kollox darba spiċċajna l-għassa. Imma sensih. Fil-baħar tintlagħab ukoll. flimkien. konna għadna żgħar wisq. Jien kelli Aħna konna nilagħbu fuq ħafa n­ mat-tnax-iI sena. U għalkemm naħa taż-Lonqor. Kif taf sew, ħafa L-ewwel trid tgħaqqad l-istrixxi mal­ jeħodhielna, LMain Guard. fejn kien hemm is­ Wara nħallu l-fergħa tinxef. Aktar Ħadd ma kien jeħlisha. Kull ma suldati jagħmlu d-drill. qsamna lejn ma tinfex aktar tibbies u inqas jiċċaqlaq infaqqgħu fuqu.Tarahom il-Palazz tal-Gvernatur u dħalna timmolla. Ikollok bżonn issib il-Iasktu jilagħqu x-xemx ma' xi ħajt tas­ ħdejn l-istatwa tal-Ġgant. Konna ta' tubu ta' tajer ta' karozza. Dan sejjieħ jew xi biċċa blata, nersqu sima nafu li fdik iI-bitħa kien jidħol l­ aqwa minn ta' rota għaliex ikun kemm jista' jkun qrib u kif naraw li isturnell jorqod qalb is-siġar. Kien eħxen, aktar b'saħħtu u jdum aktar xammitna, nagħtu ha tir. Lill- hemm qtajja' ta' mijiet. Ħarisna biex jispiċċa. Kont immur għand gremxula nsejħulha s-sultan, madwarna u meta deherilna li kollox mekkanik u nitolbu biċċa li minna għaliex hija għandha l-isbaħ ilwien sew, ħriġna l-wadab u bdejna naqta' żewġ strixxi li se norbot mal­ mill-annimali nisparaw. wadab. Qed nghid strixxi ta' xi pied li jitkaxkru. Il-priża niġbruha u Illum inħares lura u jiddispjaċini ta' kull waħda, għaliex wieħed ried iqis nżommuha ġo bott biex naraw min dak li għamilt. allavolja naf li dak ukoll it-tul li bih kull strixxa riedet qabad l-aktar. Jekk ma noqtluhiex kollu kien bluha tat-tfulija. Taħqar l­ tintrabat. Ikollhom wisa' ta' xi tliet jew inferuha, li kien rari, nerġgħu annimali huwa ħażin u issa li mort kwarti ta' pulzier jew ftit aktar. Int noqogħdu għassa għax fxi ħin se fxi riservi naturali. inħares lejn in­ tkun diġa sibt l-ilsien tal-ġilda ta' xi toħroġ. Naqbdu aktar gremxul natura b'rispett u naħsibha mod żarbun mormi. Trid tkun. ġilda ratba għaliex aktar abbundanti u aktar ieħor. għaliex il-ġebla jew x'se tispara bih, ikunu għall-miftuħ. Konna mmorru tinħakem ħafna aħjar. L-ilsien kien l- wkoll il-Magħluq għaliex hemm @ Steve Borg.

132 Il-perjodiku ''l-Imnara'' issa ilu imma fdan l-artiklu jitkellem fuq il-linja u daqqa għal xi xalata, joħroġ tlieta u tletin sena; mili- fuq żmien meta bla hsieb ta' eċċ. 1978 'I hawn. Billi nafu kemm xejn, sab ruhu mdahhal saru rari l-ewwel ħarglet tal­ fblċċa folklore Maltija. Jien li trabbejt f Ħal Tarxien, Imnara, u allura nafu wkoll li niftakar liII-Ċelest, bniedem ħafna mill-qarrejja tagħna ħawtieli, li xtara ambulanza m'għandhomx access qadima tal-isptar tas-servizzi għalihom, biħsiebna li minn Ingliżi u dawwarha fkarozza billi żmien għal żmien, jekk l­ FOLKLOR żiedilha żewġ bankijiet fuq ispazju jkun jippermmetti, ġewwa u gallarija fuq wara biex nerġgħu nippubblikaw xi isservi għad-dħul u l-inżul tal­ artiklu li jkun deher ħafna snin FUQ IL­ passiġġieri. Huwa żebagħha ilu, imma 11 t-tagħrif ta' ġo fih kaħla ċara, biex taqbel mal-isem ikun għadu jqanqal ċertu "Ċelest", u mal-ġnub tagħha fuq interess. Għal dil-ħarga KAROZZI barra żied l-isem b'ittri kbar TA' għażilna artiklu ta' Rafel ĊELEST. Tgħidx kemm sar Bonnici Call', li kien deher fl­ poplari man-nies tar-raħal, għax ewwel ħarġa tal-Imnara fl- TAN-NAR. kien jaħdem għall-Belt, u meta 1978. Dak iż-żmien Bonnici jasal is-sajf kien jaħdem għall­ Call' kien it-Teżorler tal­ bajja ta' Birżebbuġa. Għaqda. Twieled Ħal Tarxien, Rafel Bonnici Cali' u minn eta' żgħira wera ġebda Għall-ewwel żmien iI-karozzi kbira lejn l-arti. Meta kien kienu jinżebgħu kif ifettillu għadu daqsxejn ta' tifel kien Min hu xiħ bħali aktarx jiftakar sid horn. Ngħidu aħna sid mill­ jitgħallem għand il-pittur 11 l-karozzi li jimxu bla żwiemel Furjana kien aktarx jiżbogħ il­ magħruf Giuseppa Cali' , li kienu jissejhu minna l-Maltin karozza ħadra bħall-lewn tal­ kien jiġi z-ziju t'ommu. Maż­ Karozzi tan-Nar, ghax waqt li klabb tal-ballun Furjaniż; waqt li żmien tela' jistudja anke l­ jimxu kienu jarmu d-duħhan; sid minn Tas-Sliema kien aktarx ltalja. mela kien fihom in-nar. jagħżel il-lewn ikħal - lewn il­ klabb Slimiż. FI-1932 kien imqabbad ipitter Dawn dehru fostna fi żmien il­ xi xogħolijiet għall-knisja Gwerra l-Kbira li bdiet fl-1914. Dan kien jirrifletti l-ilwien li bihom parrokkjali tal-Ħamrun, Illum nafuhom aktarx bi-isem kienu jiożebgħu id-dgħajjes tat­ fosthom id-dehra tal-Madonna Ingliż - motor cars għall-karozzi tiġrija tal-Vittorja fil-Port il-Kbir, lil San Gejtanu, u l-kwadru ta' ż-żgħar, imsejħa wkoll karozzi iżda l-karozzi tal-passiġġieri San Pietru Pawl. Wara ntefa' tas-sinjuri; u buses għall-karozzi żiedu tiżjin ieħor li Jirrifletti l­ fuq ix-xogħol tar-restawr, u ħa kbar għall-ġarr tal-passiġġieri. puleni tal-bastimenti antiki, fama tajba ħafna. Fil-Gwerra jiġifieri żiedu girlandi tal-fjuri waqaf għal xi snin, imma wara Meta spiċċat il-gwerra, fl-1918, pinġuti mal-ġnub tagħhom u fuq l-Gwerra, bil-bini mill-ġdid jew uħud mill-karozzi kbar li kellhom i1-warrani tal-gallarija. Kien l-irranġar ta' ħafna knejjes is-servizzi Ingliżi bdew jinbiegħU fihom x'tara, xejn inqas mill­ milquta bil-bombi, kellu ħafna bl-irħis lill-poplu u wħud ġew karrijiet ta' Sqallija li fuq il-ġnub xogħol u llum wieħed jista' imdawrin għall-ġarr tal­ tagħhom kien ikun fihom tiżjin jara l-pittura tieghu fi knejjes passiġġieri, b'hekk beda s­ mill-isbaħ ta' xeni bil-figuri il-Belt, Bormla, l-Birgu, Ħal servizz popolari mill-irħula għall­ b'ħafna Iwien. Tarxien u ż-Żurrieq. Meta l­ Belt b'aktar ħeffa mit-tramvaj boom ta' wara l-Gwerra (Tram) u l-vapur tal-art (ferrovija) Imma l-karozzi tal-passiġġieri ta' spiċċa, Rafel kellu jfittex li kellhom jinqerdu ħesrem dwar Malta kienu ta' għamla speċjail u xogħol mal-Gvem, u daħal 1-1930. b'tiżjin kollu kemm hu Malti li ma jgħallem l-arti fxi skejjel jixbaħ lil ta' ħadd ieħor; kien tekniċi, l-Liċeo, u anke l-Iskola Għall-ewwel is-servizz tal­ kollu kemm hu folklor Malti li tal-Arti. karozzi kien bla organizzazzjoni; żviluppa fi ftit snin u ġie ukoll kull sid ta' karozza beda jaħdem maħnuq ftit wara li twieled. Fih Rafel Bonnici Call' kiteb ukoll għalfejn irid; Malta kienet kollha daħlu mhux biss disinji ta' ward fuq l-istorja tal-arti f Malta, tiegħu u jaħdem meta jrid, daqqa u ornat, imma wkoll xbiehat ta'

133 qaddisin u nies oħra mportanti dawk tal-Mellieħa bdew Est, li xerred i1-qaddis Dun Ġorġ meħudin mill-istorja ta' Malta u jinżebgħu bi-abjad, tar-Rabat bl­ Preca tal-Mużew fostna l-Maltin tad-dinja kif iddur. ikħal skur, ta' Birżebbuġa bl­ fl-istess ħin li dehru l-motar cars. ikħal ċar, ta' Tas-Sliema bl­ Niftakar sewwa li sid ta' karozza aħdar skur, ta' Bormla bl-aħdar Jien li kont imdaħħal sewwa mill-Belt żebagħ il-karozza tal­ ċar, ta' Birkirkara bi-aħmar, ta' fdan il-qasam tal-folklor billi, kif passiġġieri ħamra għax huwa Ħaż-Żebbuġ bl-isfar, ecc. ġa għidt kont imsejjaħ biex kien devot tal-qaddis martri San Imbaghad dwar 1-1933, il-Gvern inpinġi dawn ix-xbihat, kont ukoll Pawl, u ried ix-xbieha tal-qaddis ma riedx aktar girlandi u ismijiet immaqdar minn sħabi l-artisti fuq kull naħa tal-karozza. Ried u lanqas xbiehat fuq iI-qafas ta' żgħażagħ għax dehrilhom li kont isib ukoll pittur biex ix-xbieha barra tal-karozzi tal-linja. qiegħed inwaqqa' l-arti fil-baxx, tkun sewwa sew kopja tal-vara imma l-artisti xjuħ bħal Dwardu tal-qaddis li hemm fil-Bieb tal­ Illum għandna l-karozzi kollha ta' Caruana Dingli u Toni Micallef Belt - u dan qabbad lili. lewn wieħed, u jingħarfu bin­ għamluli kuraġġ u tawni parir numru, imma s-sidien żammew biex inkompli naħdem għax il­ lx-xogħol ingħoġob u għalhekk ftit mit-tradizzjoni tal-folklor billi pittura fuq il-ħajt, fuq it-liIa, fuq sidien oħra qabbduni npinġilhom għadhom iżommu l-ġewwieni tal­ karta, fis-swali, u fuq iI-karozzi qaddisin u xbihat oħra fuq il­ karozzi tagħhom bi xbiehat tal­ hija dejjem arti jekk maħduma karozzi tagħhom. Biex ma qaddisin tagħhom u xbihat oħra tajjeb. Din hija l-istorja ta' kif ntawlux, sid minn Ħal Qormi ried li jħobbu, imma l-aktar ħaġa bdejt il-karriera tiegħi bħala pittur lil San Ġorġ fuq iż-żiemel, ieħor popolari tagħhom hija l-kliem tal-folklor meta kelli 18-iI sena. minn Ħaż-Żebbuġ ried lil San Latin: Verbun Dei Caro Factun Filep, ieħor mill-Ħamrun ried lil San Gejtanu, u oħrajn riedu lil San Ġużepp jew lil qaddisin oħra; waqt li wieħed minn Għawdex ried lil San Pietru Pawl, iI-patrun tal-parroċċa tan­ Nadur.

Dawn iI-qaddisin kienu juru fejn iI-karozzi kienu jieħdu n-nies, flok l-isem tal-belt jew raħal. Imma meta l-karozzi żdiedu, dehru l-ismijiet tal-irħula fuq it­ tabella (destination).

Kienu dehru wkoll xbihat oħra, bħal tal-President George Washington fuq karozza ta' wieħed li darba kien l-Amerka; Tom Mix iI-Cowboy, jew isem ta' f,··,~,~-~~~~-""~-~""~1f~"'--"'~j, xi artista taċ-ċinematografu ta' n:;:;;;;:';' g -~.- dak iż-żmien, kulħadd gostih. L­ , :j istorja ta' Malta wkoll uriet ruħha v bi-ismijiet u x-xbihat tal­ Granmastri La Valette, Cottoner, Pinto, eċċ. Kif ukoll Mannarinu u Mattew Callus. In-namrati wkoll ħadu sehem, u niftakar l-ismijiet ta' Evelina, Pawlina, u Melita. Mudell! ta' karozzi għat-trasport pubbliku ''tal-gallarija'' Għall-ħabta tal-1927 il-Gvern magħmula minn Guido lanfranco; ritratti li dehru fil­ ried li jsiru l-linji tal-karozzi, kull ktieb tiegħu L-Istorja tat-Trasport rMalta, ippubblikat linja b'lewn għaliha u b'hekk mill-PIN fis-sena 2002. (Kullana Kulturali, Nru. 1)

134 FOLKOR MALTI MARBUT MAR­ RUMMIEN. QLAJJIET, QWIEL, U UŻI TRADIZZJONALI TAL-F ROTTA TAR-RUMMIEN FIL-GŻEJJER MALTIN

Jeffrey Sciberras

Ir-rummiena hi fost l-ewwel frottiet li kabbar l-bniedem fl­ għelieqi tiegħu minn mindu il­ bniedem tgħallem is-sengħa Ħamra Nar, Nar m'Hijiex. tal-biedja. Ir-rummiena oriġinat fl-Asja Ċentrali u l­ isem Latin tagħha hu Punica Ħondoq ir-Rummien, it-tnejn tikber il-qoxra ta' barra w'allura granatum. Kemm l-isem Latin f Għawdex. Fis-snin tmenin, din tinqasam. Qlajja' ferm inqas kif ukoll dak Franċiż: Pomme Mary Rose Mallia kantat komuni imma xorta magħrufa Granate, it-tnejn ifissru kanzunetta fuq "Wied ħafna fost in-nisa hi li mara tqila "tuffieħa b'ħafna żerriegħa". Rummiena" meħuda minn m'għandhiex tiekol rummien poeżija ta' Joe Friggieri. waqt it-tqala. M'hemmx xi Għadu mhux ċar meta s-siġra (www.sechuk.com) raġuni xjentifika u ppruvata dwar tar-rummien waslet Malta, imma dan, imma jista' jkun li l­ fostna hi meqjusa bħala siġra Hemm xi qwiel li jsemmu ir­ antiossidanti li hemm fil-meraq "arkeofita" - jiġifieri siġra li rummien, fosthom: tar-rummien ma jħallux l-aċidu nġiebet Malta fil-qedem, tant li foliku jasal għand it-tarbija fil-ġuf, llum hi ħaġa waħda ma' dak li Is-siġra tar-rummien u forsi hu minn hawn li nsibu n­ nsejħulu ''l-ambjent Malti". timlielek iI-ġewlaq u żżejjen il­ nisel ta' dil-qlajja'. Isimha ġej mill-Għarbi, w'allura ġnien. żgur li tmur lura sa żmien l­ Għarab, imma jista' jkun li kienet f1-beraq ta' San Mikiel Ħwejjeġ moħġaġa dwar ir­ hawn qabel, minn żmien iI-Feniċi isajjar u jtellel ir-rummien. rummien għandna wkoll: u l-Kartaġiniżi. Imma fuq dan (Pisani,2000) għad hemm bżonn aktar tiftix BiI-għadam, mhix animal, arkeoloġiku. Dan tal-aħħar hu marbut mal­ Bis-snien u ma tigdimx, aktar qlajja' magħrufa fostna - Ħalqa mbexxaq u ma tidħakx. In-nomenklatura tar-rummiena dik li s-sajjetti jġiegħlu l-frotta tar­ (Pisani,2008) għadha ħajja sal-lum; Għandna rummien tinqasam. Din hija postijiet li ssemmew għal din l­ ħrafa. Il-frotta tinqasam meta Kaxxetta bir-rubini, ispeċi fosthom Triq ir­ tagħmel ħafna xita wara sajf Tabilħaqq li m'humiex fini, Rummien fWied iI-Għajn, Tar­ niexef, u dan iġiegħel is-snien Imma huma tal-kulur, Rummien, limiti tax-Xagħra, u ħomor tar-rummiena jintefħu Min jinduna kbir duttur. fdaqqa u jikbru b'rata ikbar milli

135 ĦamraNar, snin tmenin u disgħin. Fid-djar, Ħajr Nar m'hijiex, iI-fjuri miftuħa tas-siġra ta r­ Bil-kura frasha, rummien kienu spiss jitqiegħdu Nixtieq nrodd ħajr lil Dr. Anthony Re m'hijiex. quddiem xi statwa tal-Madonna. Sacco, Amold Sciberras, u Romario Sciberras, tal-għajnuna tagħhom (Ġużi Gatt, komunikazzjoni Il-qxur u l-friegħi tar-rummien fuq din il-kitba. personali) kienu jintużaw biex jikkunzaw ii­ ġlud; biex jiżbgħu id-drapp Referenzi: Fir-reliġjon ir-rummiena b'kulur safrani; u biex jiżbgħu ix­ tissimbolizza l-providenza t'Alla, xbiek għall-insib tal-għasafar Pisani, G., (2000), Ir-Rummien, Id­ minħabba l-kwalitajiet nutrittivi u biex dan jiġi minn lewn il-ħamrija Duwa tal-Madalena, pġni 6-63, mediċinali tagħha, u dil-ħaġa u jinħeba fl-ambjent ta' madwaru Mireva Publications. għadha magħrufa l-aktar (komunikazzjoni personali minn f Għawdex. F'żewġ lokalitajiet produttur tar-rummien Weber Hans, C., (2008), f Għawdex, waħda fix-Xagħra u f Għawdex). Omamental Plants of Malta, Pġna.190, Margraf Publishers. l-oħra r-Rabat, hemm statwi tal­ Madonna bil-Bambin iżomm Rigward l-użu mediċinali, r­ Briffa, C., (2007), Ir-Rummien, waħda. rummiena fid Xi nisa rummien kien jintuża bħala Biedja u Sajd, Ħarġa 200, Pġna. 1 u xjuħ kienu jitolbu: astrinġent kontra l-mard tal-ħalq, 7. tal-ħanek, u i nfezzjonijiet fil­ gerżuma. F'xi djar kien isir tip ta' http://www.billcasselman.com/wordi Madonna tar-Rummien, inbid ħelu tar-rummien, u kien ng room/pomegranate.htm: sawwab fuq id-dar tagħna jingħata l-aktar bħala duwa lix­ Bill Casselman's Canadian word l-frott tiegħek tal-Ħniena. xjuħ (Lanfranco, 1992). Website, Meliu 2010. (Pisani, 2000) Sciberras, J. (2010) The Potential Rigward l-użu kulinari, riċetta And Sustainable Utilization Of In-niċeċ tal-Madonna ta r- qadima u minsija minn Għawdex Pomegranate In The Maltese magħrufa Rummien huma issemmi l-meraq tar-rummien Islands, (Teżi mhux ippubblikata f Malta wkoll - per eżempju miżjud ma' dixx patata mqaxxra għall-baċellerat, tal-Istitut tal­ waħda f Ħal Balzan (Weber, u ftit bużbież u kollox jiġi nkaljat Agrikultura tal-Universita' ta' Malta. 2008). ġol-forn.

Dari, l-inbid tar-rummien, @ Jeffrey Sciberras magħmul id-dar kien jista' jingħata minn min ikollu xi obbligazzjoni lejn xi ħadd. It-tfal subien, l-aktar f Ħal Qormi sas- snin sittin u sebgħin, kienu jilgħabu billi jdaħħlu xi rummiena li tkun għadha żgħira f tarf ta' qasba rqiqa biex taparsi għandhom pipa (Mario Sciberras, mastrudaxxa, komunikazzjoni personali). F'xi skellel Maltin reġgħet daħlet id­ drawwa tal-borża ta' San Martin li tingħata lit-tfal għall-festa ta' dan il-qaddis, u ġoJ-borża spiss issib xi rummiena wkoll (komunikazzjoni personal ma' xi ġenituri).

Is-siġra tar-rummien spiss titħawwel għall-użu ornamentali tagħha, speċjalment quddiem vitel u djar privati li nbnew fis- Punica granatum.

136 MADAME AURORE VERIE

Mela darba kien hemm f Bormla, Salvu u Luigia Cassar; u kien hemm f Ħal Għargħur Bertu u Grazzia Aquilina. Kien żmien ta' għaks u ġuħ, bejn 1-1825 u 1-1830. Għalhekk telqu għal Tuneż, qalbhom sewda żgur, għax naf x'jiġifieri li tħalli art twelidek. Jidher, il-passaport, imma Maltija fil-qalb. Ivan Magri-Overend, president tal­ milli kien jgħidu fil-familja, li wara ftit Ħafna kienu ż-żwiġijiet mal-Franċiżi Maltin tal-Eġittu, f Londra. Hu reġgħu lura Malta - forsi għat-twelid kellem dwari lil Karmen Mikallef ta' xi tarbija - u wara marru lura u t-Taljani. BUħaġar, u din kitbitli biex immur Tuneż. It-Tuneżija għadha ma FI-1956, bi-Indipendenza tat­ inżur lil oħt Laurent Rapa, li kienet kinitx taħt iI-Franċiżi; dawn ġew fl- Tuneżija, s-sitwazzjoni saret aktar u fdar tal-anzjani f'Pau. Hekk bdiet il­ 1881. aktar ta' nkwiet u ta' periklu. U fl- ħbiberija bejnietna. Bagħtitli kotba U Salvu kellu tifel - Klawdju, u 1961, kellna mmorru malajr, nħallu tal-grammatika Matija, u bdejt Klawdju kellu lil Salvu - missieri. U kollox, familja, ħbieb, dar ... bħal eluf nitgħallem il-Malti miktub; u Bertu kellu lil Mario, u Mario kellu lil ta' familji. Ma żewġi u t-tfal tlaqt lejn permezz tagħha li naf bl-Imnara. Grazzia - ommi. Franza, fejn ħadd ma kien Grazzi Karmen! jistenniena. Nies berdin, aktar minn Kienu bdiewa, neguzjanti. In-nisa dak ix-xahar ta' Diċembru 1961. FI-Għaqda tagħna nagħmlu festa Franza kienet fi kriżi minħabba l­ darbtejn fis-sena; u vjaġġ ta' grupp kienu jagħmlu l-għenienel, jaħdmu Gwerra tal-Alġerija. Għamilna mill­ lejn Malta kull sena. Aħna madwar r-rakmu, u jduru bil-ħafna tfal li kellhom. aħjar: żewġi sab xogħol wara sena; mija; ġeliin mill-Alġerija, t-Tuneżija, jien kont ngħallem fi skola primarja u l-Marokk. Nikteb gazzetta żgħira tal-Gvern. dwar iI-ġralia tal-poplu Malti, il­ Salvu Cassar u Grazzia żżewġu u kultura, u d-drawwiet, u Malta tal­ kellhom għaxart itfal - ħamsa biss Is-snin għaddew. FI-1975, it-tfal lum. Ħafna nies jixtiequ jagħmlu l­ għexu. Meta ġejt jien, ġejt Franċiża marru vaganzi weħedhom; żewġ i arblu ġeneoloġiku, u ngħinuhom mingħajr ma tlabt għax, skont il-liġi, kien fil-kura; u jien sibt ruħl waħdi biex jiktbu r-riċerka tagħhom. Ta' it-tfal tal-ġenituri Maltin mitwielda fid-dar. Dar vojta, ħiemda, għall­ spiss insibu nies li huma kuġini; li Tuneż kellhom ikunu Franċiżi. ewwel darba! Bdejt naħseb fija, fi jiġu minn xulxin mill-antenati. tfulitu, Tuneż, nleSl, l-ilsien Nħobbu ngħidu xi kliem Maltin; Xi ħaġa dwar il-Maltin ta' Tuneż: Malti. .. kif jgħidu ha din? U dan? niftakru flimkien drawwiet u qwiel; u kien hemm l-Għarab, iI-Lhud, il­ kumunita' Taljana, il-Maltija, u l­ Ġietni xewqa li nisma' l-kliem Malti; xi riċetta! Nħobbuh il-Malti! Il­ Griega. Il-kumunita' Maltija kienet xewqa tant kbira li ktibt IiII­ kelma Semitika saret ħelwa, il­ Ambaxxata ta' Malta, Pariġi. L­ kelma romanza saret qawwija; it­ miftuħa, ħalia, b'ħafna soledarjeta'. Kien hemm il-knisja ta' San Pawl, Ambaxxata bagħtet l-ittra tiegħi liII­ tnejn saru Maltin, ikkuluriti, mużikali bil-patrijiet Agostinjani Maltin, is­ Association France-Malte - li ma - u kemm jiddispaċini li ma nafux kontx naf biha, u dawn bagħtuli sewwa, u kemm nifraħ li nifhmu! Santwarju tal-Madonna tal-Mellieħa, diska ta' kant Malti. X'ferħ! Kont Bħalissa qiegħda fKartaġni, it-teatru, il-banda "Duke naqleb ktieb Malti of Connaught's Own Band", il­ nixxala nismagħha ħamsa, sitt għall-Franċiż. darbiet. u aktar, kuljum. football, iI-Boys Scouts, l-Għaqda Aħna nippruvaw inżommu r-rabta tal-Għajnuna, u ... l-Konslu Ingliż, li Sirt naf li l-Association France-Malte bejnietna u ma' Malta; nitkellmu ħlief festa kull sena fil-ġonna tiegħu, kellha għaqdiet żgħar fLyon, dwar Malta, nfaħħruha għal ġiegħ ma kienx jagħti kas tal-Maltin. Marseille, Montpellier, Niee, u art missirijietna; għall-memorja tal­ Toulouse. U jiena ili mill-1980 viċi­ eluf ta' "Bertu" u "Grazzia" li telqu Minn ġenerazzjoni għall-oħra, s­ president tal-Għaqda ta' Toulouse. minn art twelidhom għal ħalia aħjar. sitwazzjoni tal-Maltin marrett għall­ Ġejna mistednin mill-Ambaxxata ta' aħjar. Wara l-Gwerra tal-1939-45, Malta, f'Pariġl, u hemm Iqajt ma' Aurore Verie Cassar. il-maġġoranza kienet Franċiża - fuq ©

137 KOTBA li QRAJNA

AKTAR KITBA MINN MALTIN TA' FRANZA.

Madame Aurore Verie laqqgħatna wkoll ma' Georges Micallef, Malti ieħor 11 trabba Tuneż imma li llum jgħix Franza:

Jiena jisimni Georges Micallef, imwieled Tuneż. fil-kwartier ta' BIEB IL-ĦADRA fejn kienu jgħixu ħafna familji Maltin. il-maġġoranza biċċiera u kuċċiera. Il-familja tiegħi kienet minn Ħaż-Żebbuġ, minn­ naħa ta' missieri, u mill-Qrendi minn-naħa t'ommi. Issa mindu sirt Joseph C. Camilleri pensjonant noqgħod fil-belt ta' Hagondange, ħdejn il-fruntiera Franco-Lussemburgiża. Ftit tal-jiem ilu, iI-Wise Owl Publications ħarġu ktieb bi-isem ta' ta' mill-membru taghna L-ewwel kont ngħallem fi skola Ġabra Leġġendi miġbura tal-Għaqda primarja; u wara sirt professor tal­ Joseph C. Camilleri. Il-Ieġġendi nġabru l-aktar minn fomm ix­ xjuħ taghna, u huma qosra, spiss mhux aktar minn paragrafu Franċiż, u surmast fi skola jew tnejn, u huma ta' ċertu mportanza għax xi whud minnhom, sekondarja, fit-Tuneżija u fi Franza. għalkemm maghrufa minn min ghandu ċertu eta', mhux dejjem issibhom miktuba u miġbura flimkien. Biex niehdu eżempju, ejja Tabilħaqq għandi ftit tifkiriet tal­ nsemmu ''l-Leġġenda tal-Qerda ta' Malta". kultura Maltija għax missieri, li kien jaħdem fuffiċju. ma tantx kien jagħti ''Il-gżira ta' Malta kienet minn tal-ewwelli nholqot. Ghalhekk din kasha; u ommi kienet thoss ruħha il-gżira se tkun l-ewwel wahda li se tinżel taht il-bahar. Jum aktar Franċiża mill-Franċiżi. wiehed il-baħar se jgħatti lil Malta kollha kemm hi. Wara li jiġri dan xi bahħara Sqallin jghaddu fuq il-post fejn qabel kienet Iżda fadalli xi kliem Malti, xi taqbila, u xi platt tajjeb ta' ikel Malti li naf Malta. Dawn jieqfu biex jghidu xi talba ghal ruh il-Maltin li kienu jghixu fuq din il-gżira." Paġna 15. insajjar - bħal l-għaġin iI-fom, il­ qarabagħli u l-brunġiel mimli. u l­ Din l-istorja nisma' lil ommi ssemmiha, u l-awtur jghid li dari tant pastizzi - li konna nsejħulhom kienet magħrufa 11 hemm ukoll xi taqbiliet fuq dan l-istess "caldi" għax i1-bejjiegha fit-toroq suġġett: kienu jżommuhom sħan u jgħajtu: "caldi caldi!" Dik Malta l-ewwel ma nhalqet, Dik Malta l-ewwel ma tinże/. Fil-parroċċa tagħna ddedikata lil Ej' han;na, busni bewsa, San Pawl, ir-reliġjon kienet ankrata Qabel il-mewt tahsad bil-minġe/. fina u għadni niftakar l-atmosfera tar-Randan, il-funzjonijiet. u l-priedki li ma kontx nifhimhom, imma U ohra: niftakar kliem bħal: "Alla, Sinjur, Meta Malta ssir bahar Għeżież Ħuti" u kont inkun tassew imqanqal. U jgħaddu l-iġfien Sqallin, Jghidu requiem aeternam, Ghax hawn għammru l-Maltin. Hu meta kbirt u bdejt naħdem li sirt konxju tal-indentita' Maltija tiegħi, u L-awtur qed joffri skont speċjali għall-membri tal-Għaqda tal­ din kibret fija u biha ħassejtni tassew kburi. Folklor. Il-ktieb jiswa €6.99 mill-hwienet, imma l-membri jistghu jixtruh b' €S.25. Ma' dan wiehed irid iżid 53c posta, u 20c Tislijiet envelope - total €5.98. Iktbu lil: Joseph C. Camilleri, 32, Triq il­ Muskatell, Ħ'Attard, A ID 2730. Georges Micallef Ghall-membri barra minn Malta l-posta hi hekk: L-Ewropa €6.67, l-Amerka €4.91, u l-Awstralja €6.02

138 jikber xi ftit, it-tewn jitnaqqa' - jidħol i1-marloġġ. It-tewm, jekk jiġifieri tagħżaq ftit madwaru bla ma jinqala' aħdar, jiġifieri qabel żmienu, IT-TEWM tmiss ix-xitla - u dan tagħmlu kemm tista' tiġbdu u taqilgħu b'idek; imma biex teqred il-ħaxix ħażin, u kemm trid toqghod attent li l-art ma tkunx biex tiftaħ il-ħamrija ħalli din tieħu l­ iebsa, ghax inkella jista' jitqaċċatlek. Karmenu Pace arja u thalli l-ilma tax-xita jidħol. Il-bidwi joqgħod attent ħafna mit­ Imma trid toqgħod attent li t-tewm temp meta jkollu t-tewm maqlugħ u F'dawn l-aħħar snin drajna nsibu tnaqqigħ meta jkun riħ fuq (mill­ mitluq mal-art biex jinxef, għax jekk fis-suq il-frott u l-ħxejjex "barra Punent tal-Grigal), bla nida, u bi-art tagħmel xi ħalba xita u jixxarrab, minn żmienhom". Imma sa ftit xotta, għax inkella jista' jimrad u dan jagħmel saħna u jitħassar. tas-snin Ilu kollox kellu "żmienu", jmut. Ix-xitla tat-tewm tbati m iII­ Jekk jixxarrablu, l-bidwi jmur iqallbu għalkemm hemm għelejjel ta r­ marda tas-sadid - jitfaċċaw bħal biex jinxef u ma jeħux umdita' minn raba' li jistgħu jinħażnu biex tikek bojod matul il-weraq twil taħtu. imbagħad jinbiegħu u jittieklu tiegħu, u x-xitla tisfar u tmut. Jew meta ma jkunux għadhom jidhru tista' titħassar ir-ras tiegħu fil­ Il-bidwi jkollu seba' mitt sena biex f1-għelleqi tagħna. ħamrija u x-xitla tispiċċa. Jew jiġOOr it-tewm li jkollu mferrex mal­ inkella jista' "jrabbi l-ħniex'' jiġifieri għalqa u jdendlu x'imkien biex Biex nieħdu eżempju: Il-bettieħ tax­ flok ma r-ras teħxien fil-ħamrija, din ikompli jinxef bil-kwiet. It-tewm Xitwa t'Għawdex kien hawn min tniżżel bħal swaba' minflok timla s­ jagħmluh faxx faxx. Kull faxx tewm jixtri qantar minnu meta jkun żmienu snien, u dan it-tewm ma jkun jiswa ikun fih xi tużżana rjus jew aktar, (jiġifieri għall-aħħar t'Awwissu) ħalli għal xejn għax ma jkunx fih x'tiekol. skont kemm it-tewm ikun sabiħ u jaħżnu fuq xi setaħ jew taħt xi Hemm ukoll ħanfusa li tbid fuq ras oħxon. Ma jagħmlux ħafna fdaqqa sodda, biex meta għal Settembru l­ it-tewm meta din tkun għadha fil­ ħalli t-tewm ikun jista' jitrewwaħ, bħajra tkun spiċċat kollha, hu jkun ħamrija. Il-bajda tfaqqas u d-dudu li jiġifieri tgħaddilu l-arja biex ikompli jista' jieħu xi bettieħa milli ħażen, joħroġ minnha jgħawwar ġo xi sinna jinxef. Il-faxxi tat-tewm idendluhom jaqsamha, u jikolha. Dan iI-bettieħ tewm u jiekel u jgħix minnha. Hu fuq xi setaħ jew taħt xi taraġ xemxi, jiflaħ jinħażen mqar sa tliet xhur, għalhekk li xi kultant tfesdaq xi ras imma xorta trid toqgħod għassa imbasta xi kultant idduru ftit biex tewm u ssib dudu kbir abjad ġo fiha. tiegħu u tmur tiġri taqilgħu u tara jekk hemmx xi waħda li bdiet ddaħħlu ġewwa malli tagħmel xi tmur, jew titħassar. It-tewm jibda JBID jew IFAQQAS , ħalba xita. Il-kelma "faxx" ġejja mit­ jiġifieri jibda jħaxxen ir-RAS li tkun Taljan fascio, li tfisser "qatta' It-tewm u l-basal huma żewġ frottiet magħmula minn ħafna snien. Kull marbuta". Ix-xitliet tat-tewm, bir-ras, tal-art li jinħażnu mill-bdiewa u mill­ sinna tkun imgeżwra ġo fosdqa. Is­ ix-xniexel u l-faxxina b'kollox mara tad-dar għaqlija, biex snien jibdew jeħxienu, ir-ras tikber, jintrabtu flimkien minn nofs il­ isibuhom meta fix-xitwa, dawn l­ u l-faxxina tax-xitla, jiġifieri dik il­ faxxina. għelejjel jiskarsaw. It-tewm u l­ parti li tkun 'iI barra mill-ħamrija basal jinqalgħu għall-ħabta ta' tikber u togħla mal-pied u nofs jew Meta t-tewm ikun nixef kemm Mejju/Lulju. Peress li dak iż-żmien żewġ piedi. Sa fejn naf jien, it-tewm għandu jinxef, ikun jonqos biċċa ikun hawn ħafna fis-suq, iI-preżż tal-mejda ma jagħmilx bont, li jkun xogħol oħra. Għall-ħabta jorħos. Mela l-bidwi, wara li jbiegħ li bħal zokk twil li fit-tarf tiegħu ikollu t'Awwissu, l-bidwi kien iqaċċat l-irjus għandi jbiegħ, jaħżen il-bqija ġo xi bħal ballun tond mimli żerriegħa. minn mal-faxxina, u għorfa mrewħa ħalli joħorġu fix-xhur Imma jeżisti tewn selvaġġ, li hu JFESDAQHOM, jiġifieri jneħħl dik il­ tax-xitwa meta prezzu jkun aħjar. endemiku għal Malta, li jtella' l-OOnt qoxra żejda li tkun ddawwar ir-ras u biż-żerriegħa bħalma jagħmel il­ jifred is-snien tat-tewm minn xulxin. It-tewm jibda jinżera' għal San basal. Kull ras, jekk it-tewm ikun sabiħ, Mattew, li jaħbat fil-21 ta' ikun fiha mat-tnax-il sinna u aktar Settembru, meta t-temp ikun beda Meta t-tewm JILĦAQ, jiġifieri meta ukoll. Dari aktar mill-lum, wara li jaħseb biex jaqleb; u jinqala' għal jkun għadda ż-żmien u t-tewm ikun jfesdaq it-tewm, il-bidwi jnaddfu mill­ Mejju. It-tewm jinżera' jew "bil­ sar u lest biex jinqala', dan taqilgħu frak, qxur, u ħliefa li jkun għad bejta" - jiġifieri fħofra li l-bidwi billi tagħti daqqa ta' magħżqa jew għandu miegħu billi JLEBILBU. Kif? jagħmel fiI-ħamrija bl-imgħażqa, u krexxun ġol-ħamrija taħt ix-xitla, It-tewm ikun qiegħed ġo xi allura ngħidu li l-bidwi "ibejjet" it­ tiġbed ix-xitla minn ġol-bejta jew kontenitur, ngħidu aħna xi banju jew tewm - jew inkella jintefa' fir-radda radda fejn tkun, tfarfarha - għax jew landa. Wara li tnaddaf kemm wara l-moħriet, u mbagħad jitgħatta għeruqha huma bħal xuxa u taqbad tista' mill-ħliefa u l-qxur żejjed billi bil-ħamrija. Il-bidwi jistenna x-xita magħhom tuppana ħamrija - u dduru b'idek, toħroġ x'imkien barra biex tnebbet it-tewm. tħallih jinxef fil-post għal xi ġimgħa għall-arja u r-riħ, tieħu miegħek jew aktar. Biex taqla' t-tewm hemm banju ieħor vojt, u tferra' t-tewm It-tewm jinzera' sinna sinna - jekk biċċa għodda oħra - iI-FIESA - li hi minn ġol-banju l-mimli għal ġol­ ikun sabiħ - jew xi erbgħa fdaqqa bħal magħżqa dejqa bil-marloġġ banju l-vojt. Trid tferrgħu ftit mill­ jekk ikun irqiq. Wara li jinbet u magħmul ċatt, u b'bejta kwadra fejn għoli. waqt li jkun għaddej ir-riħ,

139 biex ir-riħ itajjar il-qoxra u l-ħliefa u kienu jużawh biex bih jippruvaw joħodhom miegħu. Trid tferra' aktar jaqilgħu xi lenza jew konz tal-qiegħ minn darba - sakemm it-tewn jindaf. Il-Purċellat meta jeħlilhom taħt xi skoll. Il-Ienza setgħet teħel jew minħabba l­ Il-kelma "i lebleb" jien insibha kurrent, jew għax tinzerta taqbad xi interessanti mmens. Missirijietna Karmenu Pace sunnara mal-blat. jew inkella għax kienu jużawha aktar minna, kif tiġri biha l-huta taħt xi blata. żaren tixhed il-kitba l-qadima. Il-kwiekeb qalli li "bex ma titilfiwx il-purċellot llebllbu fis-sema billejl, in-nar tirbtow b'lenze barranija. Allura ntej llebleb meta jħeġġeġ bil-qawwi, il­ mite teħil taqta' l-Ienze, iddaħħa/he "Dok bijh kint naħdim," qalli bnadar ilebilbu fir-riħ. Illum għadna minn ġal-purċellot, tarġa taqqgħed il­ żaren Zammit mill-Qrendi li nużaw il-kelma meta xi ħadd ikun, trowf u mbagħad tniżżlu, l-aħjor jgħodd mat-ISO sena u li għomru u ngħidu aħna, imlebleb għal sigarett, kuntra l-kurrent. Umbagħad mite u meta jirnexxielu jaqta' s-sigaretti żmlenu jistad għall-ħut. "Darba jidhirlik li wasal deqs erbat iqjem 'I weħilne bil-Ienze Filfle u kellna xorta jibqa' bil-Ieblieba tagħhom, - fowq mill-qegħ titlqiw. Dok bil-pejż nitilqiw killix għax sor n-ħejn. U l­ għax iI-ħuġġieġa tax-xewqa xorta tiegħew jaqla l-Ienze 'I barra, jekk għade għedt lil Wiwi (Karmnu tibqa' tlebleb fih. Min jaħdem in-nar jimexxilik. Bex taħdim sew, bilfurs Magro minn tal-Mumja mill­ isemmi ''l-istilla tat-tleblib" - għax id­ trejd iZżUmm iI-lenze l-imwaħħle Qrendi wkoll) "ejje mmOrTOW ħa dawl taghha jaqa' 'I isfel fhafna stiruta bex iI-purċellot mite titlqu u nippruvaw neqilewh, għandi l­ biċċiet ilebilbu fl-ajru. xi ġmiel ta' jasal, jagħmil magħha. Jekk tkiwn purċellot uklll mwaħħal kliem. Ifakkarni fkelma ohra li kien mitruħe tkun qed taħdim għalxejn." miegħew." jgħid missieri Toni Pace mill-Qrendi. żaren qalli li mhux dejjem jirnexxi u Darba minnhom qalli: "Kont TIEWI li jista' jkun li titlef il-Ienza u l­ "Il-Wiwi qelli li kien imċaqlaq wusq. għal ikla bebbux" - jiġifieri kelli purċellat, imma hu qatt ma tilfu. U morna u bdejt niġbid u niġbid u tf­ xewqa kbira, kienet se taqagħli Ġieli l-purċeUat meta jasal mal·b/at aħħar inqala'. U għidtlu: qed tura żaqqi għal ikla bebbux. Id­ jieħu daqqa u jinqasam fi tnejn. għallinqes salvajna l-purċellot. Mele dizzjunarji jaghtu l-kelma TIWI, u Imma l-biċċa l-kbira anke meta s­ bdejt niġbid u x'ħejn talajneh fil-wiċċ jfissru ha bhala "konkupixxenza"! sajjied jitlifu kien jibqa' sħiħ insejb ċeme ta' żewġ piedej Dnub li kliem bħal dan jintilef mar­ imwaħħal taħt xi blata. Il­ imwaħħle u l-purċellot fuq rusha." U riħ. bugħaddasa kultant għadhom isibu beda jidħak Żaren meta ftakar fdik xi wieħed sal-lum għalkemm iktar jJ-ġrajja, għax tassew kienet ġietu Imma nkomplu fuq it-tewm. Għall­ ma jgħaddi ż-żmien iktar qed isiru tajba. habta ta' Novembru, it-tewm li tkun rari. ħżint ikun wasallu it-imien li jiċċaqlaq ghax, skont in-natura, dak Meta bdejt nghodos jien xi għoxrin Ikun ii-żmien li fih is-snien ikunu fil­ sena ilu kont sibt wieħed minnhom u ħamrija, lesti biex jinbtu, u mhux ġo ħadtu d-dar biex nurih lil missieri xi kaxxa fil-kċina tieghek. Allura is­ peress li kien dilettant tal-baħar. Hu snien jibdew jarmu n-NEBBIETA, mill-ewwel qalli li dak jgħidulu daqs li kieku kienu fil-hamrija. Meta purċellat u li kien jintuża mis­ jaraw it-tewm kollu jarmi n-nebbieta sajjieda. Mela darba, peress li jien fil-kaxxa fejn ikun maħżun, il-bdiewa dilettant tal-antikitajiet, kont għaddej Il-Purċellat jghidu li t-tewm XEGĦEL, ghax minn ħdejn ħanut Birkirkara u dhalt peress li n-nebbieta għall-ewwel nara x'għandu. B'għaġab tiegħi żaren qalli li l-purċellat kien jagħmlu tkun bajda, tkun tidher qisha ħafna nara wieħed minn dawk il-ġabel hu minn xi biċċa ċangatura tal­ xemgħat żgħar. Imma mbaghad in­ għall-bejgħ. Maġembu kien hemm franka, ħoxna xi erba' pulzieri. L­ nebbieta tiħdar. Peress li s-snien ktieb miftuħ u fdik il-paġna kien ewwel jiżmarralha l-kantunieri ta' tat-tewm ma jkunux jistgħu jerdghu hemm tpinġija antika ta' mirkeb barra b'xi mterqa, mbagħad jibda is-sustanzi mill-ħamrija, l-enerġija b'raġel mixħut minn tulu fuq iI-poppa jħaffer fnofsha bix-xewka tal­ kollha li għandhom bżonn biex qed iniżżel purċellat fil-baħar bil­ baqqun sa ma jtaqqabha u jkompli inebbtu johduha kollha minn fuq galbu kollu. Il-kitba taħt l-istampa jwessa' !-toqba għal xi tliet pulzieri ommhom, u allura s-sinna tiżvojta kienet tgħid li din kienet forma ta' jew erbgħa. Imbagħad wara jkompli minn ġewwa u ma tkun tiswa għal ankra li kienu jużaw fl-antik nett. bl-iskalpell u l-mazza jnaqqax biex xejn. Jekk taghraf tahżen it-tewm Meta mort lura d-dar għidt lil missieri jġibha għat-tond minn ġewwa u sew, jista' jservik anke sa Jannar x'kont rajt u qrajt u bdejt immerih li minn barra sakemm tiġi bħall­ jew Frar, meta mbaghad tibda ssib hu kien żbaljat. Missieri, għalkemm għamla ta' kagħka. U fl-aħħar tixtri xi tewma hadra biex titfagħha ma kienx jaf jaqra u jikteb imma jirfinaha b'xi xafra jew bis­ fil-:borma. esperjenza kellu biex ibiegħ, reġa' sandpaper. I\-purċellat kienet biċċa nsista li dak kien apparat biex għodda mportanti għas-sajjieda u @ Karmenu Pace jaqilgħu l-Ienez bih. Jien dakinhar

140 kont għadni nemmen li kulma jkun miktub fil-kotba huwa verita' sagrosanta u bqajt inmerih li min kiteb dak il-ktieb kien studja l­ affarijiet. Kien meta iktar 'I quddiem smajtha mis-saDieda stess li ntbaħt li missieri kellu raġun u li tal-ktieb kienet baħnanatha kbira! Id-daqs u l-piż tal-purċellat ivarja ħafna minn wieħed żgħir ta' 15-iI ċentimetru dijametru fuq barra u jiżen inqas minn kilo sa wieħed mill-kbar daqs 50 centimetru u ta' xi 15-il kilo piż jew iktar. Id-dijarnetru ta' ġewwa jikber ukoll skont id-daqs, minn 6 centimetri sa tnax-il ċentimetru bejn wieħed u ieħor. Joey Damato mill­ Qrendi, it-tifel ta' Pawlu ta' Zuta li kien sallied prim u belliegħ tal-ħut, qalli li missieru kien izomm wieħed miegħu mill-kbar, daqs rota ta' mutur żgħir biex jużah ħalli jaqla' l­ Kif jintuża l-purċellat għażel (il-parit) li sata' jehillu. Qalli wkoll li missieru kien juża oġġett tal­ landa bil-ġwienaħ li hu kien iseDaħlu ''l-ajruplan'' biex bih igerrex iI-ħut, ngħidu aħna xi ġliba kaħli, għal ġox­ AKTAR GRIEBEĠ xibka. Imma fuq iI-purċellat jiftakar sewwa li missieru kien jużah għall­ Qed inżid xi tagħrif fuq xi griebeġ mhux bħal giren oħrat as-soltu - bil­ għażel. Meta jeħillu l-għażel ma xi oħra biex inkompli mal-kitba li ktibt qxur. Fuqu, fuq in-naħa ta' wara, skoll missieru kien iniżżel iI-purċellat fil-ħarġiet tal-Imnara Numru 32 u 33. hemm għalqa oħra, għax iI-blat mat-tarf tiegħu u l-għażel (ix-xibka huwa mtarraġ ħafna u l-ħajt faċċata tal-parit) jibda tiela mit-toqba tan­ IL-GORBOĠ TAL-MELLlEĦA tad-daħla għandu xi żewġ piedi nofs u jingħasar u s-sallied deDem mqatta' fil-blal. Ma fihx tawwala, u jerħilu l-purċellat biex bil-piż tiegħu Dal-gorboġ hu tat-tip "imdaħħal ġol­ jista' jesa' mas-sitt jew tmien jaqla' x-xibka minn fejn tkun ħajt" u qiegħed fil-bidu tan-niżla tal­ persuni bil-qiegħda, jew wieħed imwahhla. Peress li s-saDieda Għadira. Id-daħla tiegħu tħares lejn mimdud komdu minn tulu. Tajjeb għalkemm kienu jibżgħu għalih it-Tramuntana, u hi wiesgħa 24 ukoll biex wieħed jerfa' xi ħaġa fih. kienu jafu li tista' titilfu għax ma pulzier u għolja 36 pulzier. Id-daħla L-art hija torba u blat. ttellgħux, kienu jaħdmuh mill-ġebel qiegħda dritt mal-ħajt tax-xellug. tal-franka fil-biċċa l-kbira għalkemm Fuq ġewwa l-gorboġ għandu tul Jien lili dan laqatni, u fakkami fil­ Zaren l-Ispreneċ (jew il-Mertin kif (minn ġenb sa ġenb) ta' tmien piedi gOrboġ/gima li hemm lejn Selmun, kienu jgħajtu wkoll Jil missieru Lippu) u 10 pulzieri, u l-wisgħa wara l­ iI-Mellieħa wkoll - fejn il-kultura qalli li seta' jkun hemm xi wieħed ħxuna tal-faċċat hi 36 pulzier. It­ dominanti hija tal-giren. Naħseb li tal-qawwi biex ikun iktar sod u itqal. tisqifa tiegħu hi magħmula minn Fr. Fsadni kieku kien jgħoddu bħala Skont il-Profs. Aquilina, l-kelma ħames xorok ħoxnin (magħmula gima fil-ħajt. Jista' jkun li kien ikollu "purċellat" tfisser ġebla għamla ta' mill-qiegħan?) raġun. Li nixtieq jien hu li niġbed l­ ċirku li tintuża mis-sajjieda biex attenzjoni li hemm xebħ kbir ħafna jaqilgħu xi lenza, konz jew xibka li Dan iI-gorboġ ġol-ħajt jinsab ftit 'I bejn dan iI-gorboġ u griebeġ oħra tkun weħlitilhom mal-qiegħ. isfel mill-bidu tan-niżla lejn l­ tat-tip tan-naħa t'isfel ta' Malta. Li (p.1095). Aquilina jqabbilha mal­ Għadira, 'I isfel mir-roundabout tal­ rrid ngħid hu li jidher li fejn il-bidwi kelma Taljana purcelle, cassa in Mellieħa. Hemm qisu trejqa bla kien isib il-materjal, kien jippreferi forma di nave (Dizzjunarju asphalt fuq ix-xellug u l-gorboġ jagħmel tisqifa ċatta - min jaf, forsi Malti/lngliż). qiegħed ġo għalqa żgħira mal-ħajt għax eħfef? Jidhirli li rari ħafna li ta' wara. Huwa nteressanti għax il­ ssib griebeġ ta' din l-għamla fdawn ħitan tiegħu minn ġewwa telgħin l-inħaw ital-Mellieħa. dritt u jingħalqu kemm kemm qabel @ Karmenu Pace is-saqaf. It-tisqifa hi magħmula (ara d-disinn fpaġna 142) .... minn xorok ħoxnin jew kapitelli.

141 IL-GORBOĠ TA' BORĠ IN­ NADUR

Dan iħares lejn i1~L vant, u d-daħla tieghu hi għolja 22 pulzier, wiesgha 27 pulzier, u ghandha blata twila 45 pulzier. Il-faċċata shiha, minn barra, fiha 7 piedi, u l-fond tal-ġenb tiegħu minn barra hu ta' 91 pulzier. Fuq ġewwa għandu għoli ta' 33 pulzier, u wisgha ta' 47 pulzier. It­ tisqifa tiegħu hi magħmula minn żewġ xorok jew kapitelli kbar hafna, wisgħin 28 pulzier, hoxnin 7 pUlzieri, u twal ħames piedi.

Lejn in-naħa ta' wara għandu tliet ġebliet biex jagħlqu l-fetha ta' bejn ix-xriek u d-dahar. Fin-nofs hemm spazju ta' 6 pulzieri bejn ix-xorok, u biex jagħlqu dan l-ispazu qieghdu Il-gorboġ ta' Borġ in-Nadur ġebel ċatt, minn fuq u fuq barra. Is­ saqaf minn barra hu miksi b'saff ta' hamrija mhallta biż-żrar u laqx iehor tempju proprja. Mhux qed ngħid li aktar. Biex tidħol fih trid titbaxxa żgħir u mdaqqas. Minn wara jiġi dan bilfors għandu l-istess qedem mal-art fuq irkubbtejk u titkaxkar 'iI jmiss ma' ħajt tas-sejjieħ wiesa' tat-tempju. It-tieninett hu nteressant ġewwa. Il-gorboġ ma fih l-ebda aktar minn metru, u baxx u mibni wkoll għall-mod ta' kif inhu mibni. tawwala għax il-ġnub huma b'ġebel aktarx żgħir. Dan hu l-iktar wieħed baxx li qatt mirduma. It-tul tal-blata wkoll hu sibt, u fih l-ikbar u l-usa' xorok li qatt mpressjonanti. Il-ġebel tal-ġnub Dan il-gorboġ hu kemmxejn uniku u kont rajt sa dakinhar. I d-daħ la tad-dahla hu ta' daqsijiet varji, u nteressantissmu. l-ewwelnett tiegħu hi merfugħa daqs pied u nofs dawk tal-lemin huma kbar, kważi minħabba l-post fejn jinsab. minn wiċċ il-ħamrija tal-għalqa li blat. Il-ġebel jidher li kien merfugħ Kulħadd jaf bil-qedem u l- jinsab fiha; u għandu pied u nofs biċċa minn-natura, u biċċa maqtugħ importanza ta' Borġ in-Nadur bħala iehor taħt il-livell ta' wiċċ l-istess bla ma kien imlibbes. sit arkeoloġiku taż-żmien Neolitiku. għalqa. Minn wara huwa Il-gorboġ jinsab fuq għolja 'I ġewwa mirdum/mibni fil-hajt tas-sejjieh mat-300 metru minn fejn hemm it- wiesa'. L-għalqa ta' wara hi fonda © Kannenu Pace

Il-gorboġ fin-niżla li tagħti għall- Ghadira ~

Id-disinn t'isfel juri l-għamla tawwalija tiegħu .

.c"'-f!9,Ofi~'t?t:· )

142