PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA POWIATU GARWOLIŃSKIEGO

NA LATA 2012-2015 Z UWZGLĘDNIENIEM LAT 2016-2019

Garwolin, grudzień 2012

1 Spis treści

1. WPROWADZENIE ...... 6 2. CELE I ZAKRES PROGRAMU ...... 6 3. METODYKA OPRACOWANIA PROGRAMU I GŁÓWNE UWARUNKOWANIA PROGRAMU ...... 7 3.1. METODYKA OPRACOWANIA PROGRAMU...... 7 3.2. NAJWAŻNIEJSZE UWARUNKOWANIA REALIZACJI PROGRAMU...... 8 3.2.1. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NSRO) ...... 11 3.2.2. Programy finansowane ze środków Unii Europejskiej...... 11 3.2.2.1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013...... 11 3.2.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007-2013 ...... 11 3.2.2.3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013...... 11 3.2.2.4. Program Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2011-2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018 r...... 12 3.2.2.5. Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012- 2017 z uwzględnieniem lat 2018-2023 ...... 12 3.2.2.6. Program Zwiększania Lesistości dla Woj. Maz. do roku 2020...... 13 3.2.2.7. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do Roku 2020...... 13 3.2.2.8. Strategia Rozwoju Powiatu Garwolińskiego na lata 2004-2014...... 14 3.3. ZMIANA UWARUNKOWAŃ PRAWNYCH...... 14 3.4. RACJONALNE WYKORZYSTANIE ZASOBÓW NATURALNYCH I POPRAWY STANU ŚRODOWISKA ...... 15 3.5. NADRZĘDNY CEL PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA DLA POWIATU GARWOLIŃSKIEGO...... 16 3.6. PRIORYTETY EKOLOGICZNE ...... 16 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU...... 18 4.1. POŁOŻENIE...... 18 4.2. CHARAKTERYSTYKA GMIN POWIATU GARWOLIŃSKIEGO...... 20 4.2.1. Miasto Garwolin...... 20 4.2.2. Miasto Łaskarzew...... 21 4.2.3. Miasto i Gmina Pilawa...... 22 4.2.4. Miasto i Gmina Żelechów...... 23 4.2.5. Gmina Borowie...... 23 4.2.6. Gmina Garwolin...... 24 4.2.7. Gmina Górzno...... 24 4.2.8. Gmina Łaskarzew...... 25 4.2.9. Gmina Maciejowice...... 25 4.2.10. Gmina Miastków Kościelny...... 26 4.2.11. Gmina Parysów...... 26 4.2.12. Gmina Sobolew...... 27 4.2.13. Gmina Trojanów...... 28 4.2.14. Gmina Wilga...... 28 4.3. GEOMORFOLOGIA I RZEŹBA TERENU...... 29 4.4. WARUNKI KLIMATYCZNE...... 29 4.5. FORMY UŻYTKOWANIA TERENU...... 30

2 4.6. DEMOGRAFIA...... 31 4.7. GOSPODARKA...... 32 4.8. ROLNICTWO...... 33 4.9. TURYSTYKA...... 33 4.9.1. Obiekty związane z edukacją ekologiczną...... 33 4.9.1.1. Leśna Ścieżka Przyrodniczo - Kulturowa w Hucie Garwolińskiej...... 33 4.9.1.2. Baza Edukacji Ekologicznej w Miętnem...... 34 4.9.1.3. Izba Przyrodniczo - Leśna im. Jana Pawła II w Podzamczu...... 34 4.9.1.4. Hodowla dzikich zwierząt w Cyganówce...... 35 4.9.2. Szlaki turystyczne piesze...... 35 4.9.2.1. Szlak niebieski „Borów Nadwiślańskich”...... 35 4.9.2.2. Szlak czerwony „Szlak Walk Narodowowyzwoleńczych”...... 35 4.9.2.3. Szlak żółty „Szlak Kościuszkowski”...... 36 4.9.2.4. Szlak łącznikowy (czarny)...... 36 4.9.2.5. Szlak łącznikowy (zielony)...... 36 4.9.3. Szlaki turystyczne rowerowe...... 36 4.9.3.1. Szlak żółty „Do ścieżki przyrodniczo - kulturowej”...... 36 4.9.3.2. Szlak zielony "Uroczysko Huta"...... 36 4.9.4. Garwoszlaki...... 36 4.9.4.1. Garwoszlaki rowerowe...... 37 4.9.4.2. Garwoszlaki piesze...... 37 4.9.4.3. Garwoszlak kajakowy...... 37 4.10. DROGI...... 38 4.11.ZAOPATRZENIE W GAZ...... 38 5. POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO...... 39 5.1. JAKOŚĆ WÓD I STOSUNKI WODNE...... 39 5.1.1. Wody powierzchniowe...... 39 5.1.1.1. Ocena jakości wód...... 40 5.1.1.2. Osady rzeczne ...... 41 5.1.2. Wody podziemne...... 42 5.1.3. Źródła zanieczyszczenia i przekształcenia stosunków wód podziemnych i powierzchniowych...... 43 5.1.3.1. Pobór wody i wodociągi...... 43 5.1.3.2. Kanalizacja i oczyszczalnie ścieków...... 43 5.1.4. Cele i kierunki działań dla pola: Jakość wód ...... 46 5.1.4.1. Strategia osiągania celów...... 47 5.2. POWIETRZE ATMOSFERYCZNE ...... 53 5.2.1. Stan aktualny...... 53 5.2.1.1. Źródła emisji do powietrza...... 53 5.2.1.2. Zmienność stężeń zanieczyszczeń w ciągu roku...... 64 5.2.2. Cele i kierunki działań dla sektora: Powietrze atmosferyczne...... 64 5.3. HAŁAS...... 68 5.3.1. Stan aktualny...... 68 5.3.1.1. Hałas komunikacyjny...... 68 5.3.1.2. Hałas przemysłowy...... 69 5.3.1.3. Hałas komunalny...... 69 5.3.2. Cele i kierunki działań dla pola: hałas...... 69 5.4. PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE...... 72 5.4.1. Stan aktualny...... 72 5.4.2. Cele i kierunki działań dla pola: Promieniowanie elektromagnetyczne...... 73

3 5.5. POWAŻNE AWARIE I ZAGROŻENIA NATURALNE...... 75 5.5.1. Stan aktualny...... 75 5.5.2. Cele i kierunki działań dla pola: Poważne awarie i zagrożenia naturalne...... 78 5.6. HARMONOGRAM KRÓTKOTERMINOWY DLA SEKTORA: POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO NA LATA 2012 -2015...... 79 6.OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY...... 82 6.1. OCHRONA PRZYRODY I KRAJOBRAZU...... 82 6.1.1. Stan aktualny...... 82 6.1.1.1. Lasy i grunty leśne...... 82 6.1.1.2. Obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000...... 84 6.1.1.3. Obszary ochrony ptaków...... 84 6.1.1.4. Mazowiecki Park Krajobrazowy...... 87 6.1.1.5. Rezerwaty przyrody...... 87 6.1.1.6. Obszar chronionego krajobrazu...... 89 6.1.1.7. Użytki ekologiczne...... 89 6.1.1.8. Pomniki przyrody...... 89 6.1.2. Cele i kierunki działań dla pola: Ochrona przyrody i krajobrazu...... 90 6.2. GLEBY...... 98 6.2.1. Stan aktualny...... 98 6.2.2. Cele i kierunki działań dla sektora: Gleby...... 100 6.3. ZASOBY KOPALIN...... 102 6.3.1. Zasoby surowcowe...... 102 6.3.2. Cele i kierunki działań dla sektora: Surowce mineralne...... 104 6.4. PROGRAM OPERACYJNY KRÓTKOTERMINOWY DLA SEKTORA: OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY NA LATA 2012 – 2015...... 105 7. ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII...... 106 7.1. RACJONALIZACJA UŻYTKOWANIA WODY DO CELÓW KONSUMPCYJNYCH...... 106 7.2. ZMNIEJSZENIE ZUŻYCIA ENERGII...... 107 7.3. WZROST WYKORZYSTANIA ENERGII ZE ŹRÓDEŁ ODNAWIALNYCH...... 119 7.3.1. Energia słoneczna...... 110 7.3.2. Energia wodna...... 110 7.3.3. Energia z biomasy...... 111 7.3.4. Energia wiatrowa...... 111 7.3.5. Energia geotermalna...... 112 7.3.6. Pompy ciepła...... 112 7.3.7. Biogaz...... 112 7.4. HARMONOGRAM KRÓTKOTERMINOWY DLA SEKTORA: ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII NA LATA 2012 - 2015...... 113 8. GOSPODARKA ODPADAMI...... 114 8.1. ODPADY KOMUNALNE...... 115 8.2. ODPADY INNE NIŻ KOMUNALNE...... 119 8.2.1. Odpady zawierające azbest...... 119 8.2.2.Osady ściekowe...... 120 8.2.3. Wyeksploatowane pojazdy...... 121 8.3. Cele i kierunki działań dla sektora: Gospodarka odpadami...... 122 9. WŁĄCZANIE ASPEKTÓW EKOLOGICZNYCH DO POLITYK SEKTOROWYCH...... 125 9.1. ZAGADNIENIA OCHRONY ŚRODOWISKA W UJĘCIU SEKTOROWYM...... 125 9.1.1. Rekreacja i turystyka...... 125

4 9.1.2. Transport...... 126 9.1.3. Gospodarka komunalna i budownictwo...... 126 9.1.4. Aktywizacja rynku do działań na rzecz środowiska...... 127 10. EDUKACJA EKOLOGICZNA...... 128

10.1. HARMONOGRAM KRÓTKOTERMINOWY DLA SEKTORA: EDUKACJA EKOLOGICZNA NA LATA 2012 - 2015...... 132 11. ASPEKTY FINANSOWE REALIZACJI PROGRAMU...... 133 11.1. FUNDUSZE OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ...... 133 11.1.1. NFOŚiGW...... 133 11.1.2. WFOŚiGW w Warszawie...... 134 11.1.3. Finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej z budżetu Powiatu i Gmin..134 11.2. FUNDUSZE UNII EUROPEJSKIEJ...... 135 11.2.1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ)...... 135 11.2.2. Regionalne Programy Operacyjne...... 135 11.2.3. Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego...... 136 11.2.4. Szwajcarsko-Polski Program Współpracy...... 138 11.2.5. LIFE+...... 138 11.2.6. Inteligentne sieci energetyczne...... 139 11.2.7. Program wsparcia inwestycji w odnawialne źródła energii i obiekty wysokosprawnej kogeneracji...... 139 11.2.8. System zielonych inwestycji (GIS – Green Investment Scheme)...... 139 11.2.9.JASPERS...... 140 11.3. FINANSOWANIE INWESTYCJI EKOLOGICZNYCH...... 140 11.3.1. Fundusze ekologiczne...... 141 11.3.2. Banki...... 141 11.4. OCENA DOSTĘPNOŚCI ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA DLA ZADAŃ WYMIENIONYCH W PROGRAMIE...... 142 12. ZARZĄDZANIE OCHRONĄ ŚRODOWISKA...... 144 12.1. OGÓLNE ZASADY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKIEM...... 145 12.1.1. Zarządzanie programem ochrony środowiska ...... 145 12.2. SPOSÓB KONTROLI ORAZ DOKUMENTOWANIA REALIZACJI PROGRAMU...... 145 12.2.1. Opiniowanie projektu programu...... 146 11.2.2. Raport z realizacji planu...... 146 12.2.3. Weryfikacja i aktualizacja Programu...... 146 12.2.4. Monitoring...... 148 12.2.4.1. Wskaźniki monitorowania efektywności planu...... 148 13. WYTYCZNE DO SPORZĄDZANIA GMINNYCH PROGRAMÓW OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 148 WYKAZ SKRÓTÓW...... 151 SPIS TABEL...... 152 SPIS RYSUNKÓW...... 153 SPIS WYKRESÓW...... 153

5

1. WPROWADZENIE

„Program ochrony środowiska dla Powiatu Garwolińskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019” (zwany dalej Programem) jest trzecim z kolei dokumentem kompleksowo ujmującym problematykę ekologiczną w powiecie.

Pierwszy „Program ochrony środowiska dla powiatu garwolińskiego na lata 2004-2007 z uwzględnieniem perspektyw na lata 2008-2011” został przyjęty uchwałą Nr XXI/121/2004 Rady Powiatu Garwolińskiego z dnia 24 czerwca 2004 roku. W grudniu 2008 r. Rada Powiatu uchwaliła kolejny „Program ochrony środowiska dla powiatu garwolińskiego na lata 2008-2011 z uwzględnieniem lat 2012-2015 ”.

Sporządzenie niniejszego Programu jest wypełnieniem dyspozycji przepisów prawa. Przy czym najwyższy zapis stanowi art. 74 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późniejszymi zmianami ), nakazujący władzom publicznym prowadzenie polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. Norma ta została rozwinięta w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późniejszymi zmianami ), która w art. 17 i 18 zobowiązuje Zarząd Powiatu do sporządzenia, a Radę Powiatu do uchwalenia powiatowego programu ochrony środowiska.

2. CELE I ZAKRES PROGRAMU

Głównym i nadrzędnym celem Programu jest realizacja polityki ekologicznej państwa na poziomie powiatu, która wyrażona została w "Polityce ekologicznej państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016" uchwalonej przez Sejm RP w dniu 22 maja 2009 r. (M.P. Nr 34, poz. 501).

Program ochrony środowiska jest wykorzystywany jako główny instrument strategicznego zarządzania w zakresie ochrony środowiska w Powiecie, instrument do działań edukacyjnych, informacyjnych i promocyjnych Powiatu, układ odniesienia zawierający wytyczne dla innych podmiotów, a także jako podstawa do ubiegania się o fundusze celowe ze źródeł krajowych i Unii Europejskiej. Realizacja celów wytyczonych w Programie spowoduje polepszenie warunków życia mieszkańców przy zachowaniu walorów środowiska naturalnego na terenie powiatu.

Program uwzględnia ustrojową pozycję samorządu powiatowego oraz charakter i zakres jego obowiązków i uprawnień. Kreując politykę ekologiczną powiatu na najbliższe lata, samorząd powiatu garwolińskiego nie ograniczył jej zakresu do własnych kompetencji wykonawczych lecz przyjął zasadę współdziałania i partnerstwa ze wszystkimi zainteresowanymi podmiotami administracji samorządowej i rządowej, z podmiotami gospodarczymi, organizacjami zawodowymi i społecznymi. Działania określone w Programie, samorząd powiatu adresuje więc zarówno do

6 siebie, jak i do wszystkich podmiotów mających realne prawne i finansowe możliwości ich podejmowania.

Niniejsze opracowanie sporządzone zostało na podstawie analizy aktualnego stanu środowiska w powiecie i określa przede wszystkim: cele polityki ekologicznej na terenie powiatu w podziale na cele krótko- oraz długookresowe, priorytety ekologiczne wraz z uzasadnieniem ich wyboru, rodzaj i harmonogram działań ekologicznych, oraz środki finansowe niezbędne do osiągnięcia założonych celów. Program ochrony środowiska przedstawia aktualny stan środowiska w powiecie, określa hierarchię niezbędnych działań zmierzających do poprawy tego stanu, umożliwia koordynację decyzji administracyjnych oraz pomaga w wyborze decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez różne podmioty i instytucje.

Program obejmuje działania do roku 2015 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2019. Horyzont czasowy do roku 2015 jest zgodny z okresem obowiązywania „Strategii rozwoju powiatu garwolińskiego na lata 2004- 2014r.”. Określenie perspektywy do roku 2019 wynika z faktu, iż przyjęta aktualizacja „Programu Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2011- 2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018r.” wydłuża horyzont czasowy do roku 2019. „Polityka ekologiczna państwa” określa perspektywę do roku 2016. Dla zachowania zgodności horyzontów czasowych z dokumentami wyższego rzędu, które stanowią krajowy i wojewódzki układ odniesienia, niniejszy Program wyznacza kierunki działań wykraczające poza rok 2018.

Według opracowanych w grudniu 2002 r. przez Ministerstwo Środowiska „Wytycznych sporządzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym” w niniejszym opracowaniu ujęto zadania własne powiatu (zadania finansowane w całości lub częściowo ze środków będących w dyspozycji powiatu) i zadania koordynowane (zadania pozostałe związane z ochroną środowiska i racjonalnym wykorzystaniem zasobów naturalnych, które finansowane są ze środków przedsiębiorstw oraz ze środków zewnętrznych).

3. METODYKA OPRACOWANIA PROGRAMU I GŁÓWNE UWARUNKOWANIA PROGRAMU

3.1. Metodyka opracowania Programu

Program opracowali pracownicy Wydziału Rolnictwa i Ochrony Środowiska. Punktem wyjścia dla Programu była identyfikacja aktualnych problemów ekologicznych w powiecie. W tym celu przekazana została do wszystkich gmin oraz następujących instytucji: Nadleśnictwo Garwolin i Celestynów, Powiatowego Zarządu Dróg, Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej, Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie ankieta mająca za zadanie zebranie danych i informacji do tworzonego programu. Zgodnie z wymogami ustawy z dnia 3 października 2008 r. o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U Nr 199, poz. 1227 z późniejszymi zmianami) Program poddany został strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko. Celem tej procedury jest ocena oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu. Sposób opracowania Programu został podporządkowany metodologii właściwej dla planowania strategicznego i objął:  ocenę stanu środowiska w powiecie garwolińskim (w ujęciu sektorowym),

7  określenie działań zmierzających do poprawy stanu środowiska poprzez przedstawienie celów strategicznych, celów długo- i krótkoterminowych oraz kierunków działań wraz z opracowaniem programów operacyjnych dla poszczególnych segmentów środowiska,  przedstawienie uwarunkowań realizacyjnych Programu w zakresie rozwiązań prawno- instytucjonalnych, źródeł finansowania, systemu zarządzania środowiskiem i Programem,  określenie zasad zarządzania i monitorowania efektów wdrażania Programu.

Jako punkt odniesienia dla Programu ochrony środowiska przyjęto stan środowiska oraz stan infrastruktury ochrony środowiska na terenie Powiatu na dzień 31.12.2011 roku.

Źródłami informacji dla Programu były materiały Starostwa Powiatowego, urzędów gmin z terenu powiatu garwolińskiego, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie, Głównego Urzędu Statystycznego, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego, a także prace instytutów i placówek naukowo – badawczych z zakresu ochrony środowiska oraz gospodarki odpadami, jak również dostępna literatura fachowa.

3.2. Najważniejsze uwarunkowania realizacji programu

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.) określa zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju. Wiodącą zasadą polityki ekologicznej pozostaje zasada zrównoważonego rozwoju, której podstawowym założeniem jest takie prowadzenie polityki i działań w poszczególnych sektorach gospodarki i życia społecznego, aby możliwe było zachowanie zasobów i walorów środowiska w stanie zapewniającym trwałe, nie doznające uszczerbku, możliwości korzystania z nich zarówno przez obecne jak i przyszłe pokolenia, przy jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz naturalnej różnorodności biologicznej. Zasada zrównoważonego rozwoju powinna być przy realizacji polityki ekologicznej państwa uzupełniona szeregiem zasad pomocniczych i konkretyzujących.

Inne z ujętych celów Programu to realizacja polityki ekologicznej państwa wyrażonej w "Polityce ekologicznej państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016", uchwalonej przez Sejm RP 22 maja 2009 r. (M.P. Nr 34, poz. 501). Planowane działania w obszarze ochrony środowiska w Polsce wpisują się w priorytety Unii Europejskiej. Do najważniejszych wyzwań Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska należą: - działania na rzecz zapewnienia realizacji zasady zrównoważonego rozwoju, - przystosowanie do zmian klimatu, - ochrona różnorodności biologicznej.

Do głównych kierunków systemowych Polityki Ekologicznej Polski do 2016 r. należą: 1. Uwzględnienie zasad ochrony środowiska w strategiach sektorowych. Doprowadzenie do sytuacji, w której projekty dokumentów strategicznych wszystkich sektorów gospodarki będą, zgodnie z obowiązującym w tym zakresie prawem, poddawane procedurze oceny oddziaływania na środowisko i wyniki tej oceny będą uwzględniane w ostatecznych wersjach tych dokumentów. 2. Aktywizacja rynku na rzecz ochrony środowiska. Uruchomienie takich mechanizmów prawnych, ekonomicznych i edukacyjnych, które prowadziłyby do rozwoju proekologicznej produkcji towarów oraz do świadomych postaw konsumenckich zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego.

8 3. Zarządzanie środowiskowe. Jak najszersze przystępowanie do systemu EMAS, rozpowszechnianie wiedzy wśród społeczeństwa o tym systemie i tworzenie korzyści ekonomicznych dla firm i instytucji będących w systemie. 4. Udział społeczeństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska. Podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa, zgodnie z zasadą „myśl globalnie, działaj lokalnie”, prowadzącą do:  proekologicznych zachowań konsumenckich,  prośrodowiskowych nawyków i pobudzenia odpowiedzialności za stan środowiska,  organizowania akcji lokalnych służących ochronie środowiska,  uczestniczenia w procedurach prawnych i kontrolnych dotyczących ochrony środowiska. 5. Rozwój badań i postęp techniczny. Zwiększenie roli polskich placówek badawczych we wdrażaniu eko-innowacji w przemyśle oraz produkcji wyrobów przyjaznych dla środowiska oraz doprowadzenie do zadowalającego stanu systemu monitoringu środowiska. 6. Odpowiedzialność za szkody. Stworzenie systemu prewencyjnego, mającego na celu zapobieganie szkodom w środowisku i sygnalizującego możliwość wystąpienia szkody. W przypadku wystąpienia szkody w środowisku koszty naprawy muszą w pełni ponieść jej sprawcy. 7. Aspekt ekologiczny w planowaniu przestrzenny. Przywrócenie właściwej roli planowania przestrzennego na obszarze całego kraju, w szczególności dotyczy to miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które powinny być podstawą lokalizacji nowych inwestycji.

Podstawowymi celami Państwa w zakresie ochrony zasobów naturalnych są:

1. Ochrona przyrody Zachowanie bogatej różnorodności biologicznej polskiej przyrody na różnych poziomach organizacji: na poziomie wewnątrzgatunkowym (genetycznym), gatunkowym oraz ponadgatunkowym (ekosystemowym), wraz z umożliwieniem zrównoważonego rozwoju gospodarczego kraju, który w sposób niekonfliktowy współistnieje z różnorodnością biologiczną. 2. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów Racjonalne użytkowanie zasobów leśnych przez kształtowanie ich właściwej struktury gatunkowej i wiekowej, z zachowaniem bogactwa biologicznego. Zwiększenie lesistości do 30% powierzchni kraju do 2020 r. 3. Racjonalne gospodarowanie zasobami wód Racjonalizacja gospodarowania zasobami wód powierzchniowych i podziemnych w taki sposób, aby uchronić gospodarkę narodową od deficytów wody i zabezpieczyć przed skutkami powodzi. 4. Ochrona powierzchni ziemi Rozpowszechnianie dobrych praktyk rolnych i leśnych, zgodnych z zasadami rozwoju zrównoważonego rozwoju. Przeciwdziałanie degradacji terenów rolnych, łąkowych i wodno- błotnych przez czynniki atropogenne. Zwiększenie skali rekultywacji gleb zdegradowanych i zdewastowanych, przywracając im funkcję przyrodniczą, rekreacyjną lub rolniczą. 5. Gospodarowanie zasobami geologicznymi Racjonalizacja zaopatrzenia ludności oraz sektorów gospodarczych w kopaliny i wodę z zasobów podziemnych oraz otoczenia ich ochroną przed ilościową i jakościową degradacją.

Do celów pierwszoplanowych w zakresie poprawy jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego w Polsce należą: 1. Środowisko a zdrowie Dalsza poprawa stanu zdrowotnego mieszkańców w wyniku wspólnych działań sektora ochrony środowiska z sektorem zdrowia oraz skuteczny nadzór nad wszystkimi w kraju instalacjami

9 będącymi potencjalnymi źródłami awarii przemysłowych powodujących zanieczyszczenia środowiska. 2. Jakość powietrza Dążenie do spełnienia przez RP zobowiązań wynikających z Traktatu Akcesyjnego oraz dwóch dyrektyw unijnych: Dyrektywy LCP dotyczącej emisji z dużych źródeł energii o mocy powyżej 50 MWc oraz Dyrektywy CAFE określającej normy dla pyłu drobnego o granulacji 10 mikrometrow (PM10) oraz 2,5 mikrometra (PM 2,5). Całkowita likwidacja do 2016 r. emisji substancji niszczących warstwę ozonową przez wycofanie ich z obrotu i stosowania ich na terytorium Polski. 3. Ochrona wód Zapewnienie do końca 2015 r. 75% redukcji całkowitego ładunku azotu i fosforu w ściekach komunalnych, kończąc krajowy program budowy oczyszczalni ścieków i sieci kanalizacyjnych dla wszystkich aglomeracji powyżej 2 000 RLM. Przywrócenie do końca 2015 r. dobrego stanu wód powierzchniowych i podziemnych w całym kraju, a także realizacja Bałtyckiego Programu Działań dotyczącego walki z eutrofizacją wód Bałtyku. Utrzymanie lub osiągnięcie dobrego stanu wszystkich wód, w tym również zachowanie i przywracanie ciągłości ekologicznej cieków. 4. Gospodarka odpadami Utrzymanie tendencji oddzielenia ilości wytwarzanych odpadów od wzrostu gospodarczego kraju (mniej odpadów na jednostkę produktów, mniej opakowań, dłuższe okresy życia produktów itp.), znaczne zwiększenie odzysku energii z odpadów komunalnych w sposób bezpieczny dla środowiska, zamknięcie wszystkich składowisk, które nie spełniają standardów UE i ich rekultywacja, sporządzenie spisu zamkniętych oraz opuszczonych składowisk odpadów wydobywczych wraz z identyfikacją obiektów wpływających znacząco na środowisko, eliminacja kierowania na składowiska zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zużytych baterii i akumulatorów, pełne zorganizowanie krajowego systemu zbierania wraków samochodów i demontaż pojazdów wycofanych z eksploatacji. 5. Oddziaływanie hałasu i pól elektromagnetycznych Dokonanie wiarygodnej oceny narażania społeczeństwa na ponadnormatywny hałas i podjęcie kroków do zmniejszenia tego zagrożenia tam, gdzie jest ono największe. Podobny jest cel działań związanych z zabezpieczeniem społeczeństwa przed nadmiernym oddziaływaniem pól elektromagnetycznych. 6. Substancje chemiczne w środowisku Stworzenie efektywnego systemu nadzoru nad substancjami chemicznymi dopuszczonymi na rynek, zgodnego z zasadami Rozporządzenia REACH.

Ponadto, podstawowe uwarunkowania realizacji Programu wynikają z następujących dokumentów:

polityki ekologicznej państwa, strategii rozwoju regionalnego kraju, koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju i Województwa Mazowieckiego, strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju i Województwa Mazowieckiego, systemu prawa ochrony środowiska w Polsce, w tym projektowanych aktów prawnych, międzynarodowych zobowiązań Polski w zakresie ochrony środowiska, zobowiązań Polski przyjętych w zakresie ochrony środowiska w ramach procesu akcesji do Unii Europejskiej, programu ochrony środowiska dla Województwa Mazowieckiego, planu gospodarki odpadami dla Województwa Mazowieckiego,

10 strategii i polityk sektorowych (zwłaszcza w zakresie energetyki, energetyki odnawialnej, rolnictwa i obszarów wiejskich, rozwoju regionalnego, edukacji ekologicznej, transportu, leśnictwa).

W latach 2009 – 2012 uchwalone zostały nowe dokumenty planistyczne lub programowe, a część pozostałych została zaktualizowana. Najważniejsze dokumenty, zawierające ustalenia dotyczące m.in. ochrony środowiska i infrastruktury mogącej wpłynąć na stan środowiska przedstawiono poniżej.

3.2.1. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NSRO) – Narodowa Strategia Spójności

Dokument opracowany w celu realizacji w latach 2007-2013 na terytorium Polski polityki apójności Unii Europejskiej. NSRO prezentuje strategię rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, w tym cele polityki spójności w Polsce w latach 2007-2013. oraz określa system wdrażania funduszy unijnych w ramach budżetu Wspólnoty na lata 2007–2013. Dokument został przygotowany w Ministerstwie Rozwoju Gospodarczego i zaakceptowany przez Komisję Europejską 9 maja 2007 r. Cel główny NSRO (Narodowej Strategii Spójności) to: tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Koszty realizacji NSRO wyniosą około 85,6 mld euro. NSRO wdrażane są poprzez programy operacyjne, m.in. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko.

3.2.2. Programy finansowane ze środków Unii Europejskiej

3.2.2.1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013

Rada Ministrów przyjęła 29 listopada 2006 roku Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013, który - zgodnie z projektem Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO) - stanowi jeden z programów operacyjnych będących podstawowym narzędziem do osiągnięcia założonych w NSRO celów przy wykorzystaniu środków Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Głównym celem Programu jest podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej. W ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko realizowanych będzie 17 osi priorytetowych, w tym m.in.: gospodarka wodno – ściekowa, gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi, zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska, przedsięwzięcia dostosowujące przedsiębiorstwa do wymogów ochrony środowiska, ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych, transport przyjazny środowisku, infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku. Na realizację Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 zostanie przeznaczonych ponad 36 mld euro.

3.2.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013 (RPO WM)

Jest to główny instrument służący realizacji celów Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020, przy wykorzystaniu środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Jednocześnie wpisuje się w cele i priorytety Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 wspierających wzrost gospodarczy i zatrudnienie (Narodowa Strategia

11 Spójności), które są podstawą przygotowania w ramach polityki spójności poszczególnych Programów Operacyjnych.

3.2.2.3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Podstawowym celem PROW jest realizacja koncepcji wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich. Zakłada ona wzmocnienie ekonomiczne gospodarstw rolnych i wzrost konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, z jednoczesnym zapewnieniem instrumentów na rzecz różnicowania działalności gospodarczej w kierunku pozyskania i stworzenia alternatywnych źródeł dochodów mieszkańców wsi. Cel główny jest realizowany za pomocą celów szczegółowych, które są odzwierciedlone w osiach priorytetowych Programu, tj. poprzez poprawę konkurencyjności rolnictwa i obszarów wiejskich, ochronę środowiska, poprawę jakości życia oraz aktywizację społeczną. Priorytety Programu: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego. Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich. Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej.

3.2.2.4. Program Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2011-2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018 r. 13 kwietnia 2012 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił "Program ochrony środowiska województwa mazowieckiego na lata 2011-2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018 r.” (Uchwała Nr 104/12). Jest to trzeci program ochrony środowiska, jaki powstał dla województwa mazowieckiego. Jego celem jest określenie polityki ekologicznej dla województwa Mazowieckiego oraz realizacja polityki ekologicznej państwa. Uchwalony dokument powstał zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawnymi w zakresie ochrony środowiska i został sporządzony na podstawie zapisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Mając na uwadze, że głównym założeniem programów ochrony środowiska jest potrzeba poprawy jakości życia człowieka, za cel nadrzędny dokumentu przyjęto: „Ochrona środowiska naturalnego na Mazowszu z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, jako podstawa poprawy jakości życia mieszkańców regionu”. Na podstawie analizy stanu aktualnego i uwarunkowań wynikających z dokumentów programowych dotyczących ochrony środowiska, w tym raportów z realizacji dotychczasowego programu ochrony środowiska województwa mazowieckiego, wyznaczonych zostało 5 obszarów priorytetowych dla Mazowsza: I. POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA: poprawa jakości powietrza, w tym dążenie do osiągnięcia poziomu celu , poprawa jakości wód, racjonalna gospodarka odpadami, ochrona powierzchni ziemi, ochrona przed hałasem i promieniowaniem elektromagnetycznym II. RACJONALNE WYKORZYSTANIE ZASOBÓW NATURALNYCH : racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi, efektywne wykorzystanie energii, racjonalne gospodarowanie zasobami geologicznymi III. OCHRONA PRZYRODY: ochrona walorów przyrodniczych, zwiększenie lesistości, ochrona lasów, ze szczególnym uwzględnieniem różnorodności biologicznej IV. POPRAWA BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO: przeciwdziałanie poważnym awariom, zwiększenie bezpieczeństwa transportu substancji niebezpiecznych, ochrona przed powodzią i suszą, ochrona przed osuwiskami, ochrona przeciwpożarowa V. EDUKACJA EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA: wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców Mazowsza, udział społeczeństwa w postępowaniach na rzecz ochrony środowiska

12

3.2.2.5. Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018-2023 22 października 2012 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego podjął uchwałę Nr 211/12 w sprawie uchwalenia Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018-2023 z załącznikami oraz uchwałę nr 212/12 w sprawie wykonania Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018-2023. Za główne cele dla gospodarki odpadami w horyzoncie czasowym 2012 – 2017 uznano:

utrzymanie tendencji oddzielania ilości wytwarzanych odpadów od wzrostu gospodarczego kraju (mniej odpadów na jednostkę produktów, mniej opakowań, dłuższe okresy życia produktów itp.), znaczne zwiększenie odzysku energii z odpadów komunalnych w sposób bezpieczny dla środowiska, zamknięcie wszystkich składowisk, które nie spełniają standardów UE i ich rekultywacja, sporządzenie spisu zamkniętych oraz opuszczonych składowisk odpadów wydobywczych, wraz z identyfikacją obiektów wpływających znacząco na środowisko,

eliminacja kierowania na składowiska zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zużytych baterii i akumulatorów, pełne zorganizowanie systemu zbierania wraków samochodów i demontaż pojazdów wycofanych z eksploatacji, takie zorganizowanie systemu preselekcji, sortowania i odzysku odpadów komunalnych, aby na składowiska nie trafiało ich więcej niż 50% w stosunku do odpadów wytworzonych w gospodarstwach domowych, zwiększenie udziału odzysku, w szczególności recyklingu w odniesieniu do szkła, metali, tworzyw sztucznych oraz papieru i tektury, jak również odzysku energii z odpadów zgodnego z wymogami ochrony środowiska, zmniejszenie ilości odpadów kierowanych na składowiska odpadów, wyeliminowanie praktyki nielegalnego składowania odpadów, utworzenie i uruchomienie bazy danych o produktach, opakowaniach i gospodarce odpadami (BDO).

3.2.2.6. Program Zwiększania Lesistości Dla Województwa Mazowieckiego do Roku 2020

W dniu 19 lutego 2007 roku Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił „Program zwiększania lesistości dla Województwa Mazowieckiego” (Uchwała Nr 18/07). Opracowanie takiego programu na szczeblu wojewódzkim i jego wdrożenie przyczyni się do osiągnięcia wskaźnika lesistości Mazowsza do ok. 25% w 2020 r. Program stanowi cenny materiał wyjściowy do rozpoznania uwarunkowań przyrodniczych i społeczno – gospodarczych, nakreśla docelową wizję systemu obszarów leśnych regionu, a także wskazuje konkretną przestrzeń, w obrębie której samorządy gminne mogłyby i powinny rozważać zmiany przeznaczenia gruntów w tym kierunku. Program zwiększania lesistości jest pierwszym opracowaniem w tym zakresie w Województwie Mazowieckim.

3.2.2.7. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do Roku 2020

W dniu 29 maja 2006 r. Sejmik Województwa uchwalił Strategię Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020, stanowiącą aktualizację Strategii z roku 2001. W uchwalonym dokumencie znajdują się zapisy celów i kierunki działań uwzględniające, zmiany zewnętrznych

13 i wewnętrznych uwarunkowań rozwoju regionu, a także determinanty unijnej i krajowej polityki regionalnej.

3.2.2.8. Strategia Rozwoju Powiatu Garwolińskiego na lata 2004-2014

Rada Powiatu Garwolińskiego w dniu 25 sierpnia 2004r. podjęła uchwałę nr XXII/137/2004 w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Powiatu Garwolińskiego na lata 2004- 2014. Dokument ten ukazuje strategiczne kierunki działania, o dużym znaczeniu z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Odzwierciedla najważniejsze problemy, na których powinna być skoncentrowana uwaga środków decyzyjnych w Powiecie. Ponadto, ustala hierarchię celów i podporządkowuje działania doraźne celom długookresowym, oraz dostarcza podstaw do racjonalnego działania.

Za jeden z głównych kierunków rozwoju powiatu garwolińskiego przyjęto wspieranie i rozwój obszarów wiejskich oraz działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego:

 ochrona środowiska, a w tym: wspieranie organizacji systemu gospodarki odpadami i gospodarki wodnościekowej, poprawa czystości powietrza (zamiana kotłowni węglowych, termomodernizacja budynków), zwiększanie lesistości i ochrona istniejących lasów, objęcie ochroną obszarów najcenniejszych pod względem przyrodniczym i ekologicznym, podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców powiatu.

 Wykorzystanie walorów przyrodniczo-krajoznawczych powiatu poprzez promocję i rozwój infrastruktury turystycznej: budowa ścieżek rowerowych, tworzenie szlaków turystycznych i modernizacja już istniejących stworzenie systemu informacji o ofercie turystycznej, imprezach rekreacyjnych i kulturowych, wydanie folderu promującego walory turystyczne powiatu, współpraca z instytucjami turystycznymi i ośrodkami wypoczynkowymi w zakresie budowania bazy danych wspieranie i pomoc w tworzeniu gospodarstw agroturystycznych kształtowanie postaw proturystycznych oraz upowszechnianie wiedzy krajoznawczej o regionie wśród dzieci i młodzieży.

3.3. Zmiana uwarunkowań prawnych

Konieczność uporządkowania regulacji prawnych poprzez wdrażanie dyrektyw obowiązujących w Unii Europejskiej jest przyczyną nieustannych zmian w przepisach obowiązujących ustaw, a to z kolei rodzi potrzebę wprowadzania nowych rozporządzeń wykonawczych.

Dotyczy to szczególnie przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Uwzględniając wszystkie zmiany tej ustawy wprowadzone w okresie 2001-2008 ogłoszono jednolity tekst ustawy – Prawo ochrony środowiska w Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.

Ponadto zmianom uległy przepisy m.in. takich ustaw jak:

14  ustawa z dnia 18 lipca 2001r. Prawo wodne – dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2012r., poz. 145.  ustawa z dnia 13 października 1995r. Prawo łowieckie – dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2005r. Nr 127, poz. 1066.  ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach - dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2010r. Nr 185, poz. 1243.  ustawa z dnia 28 września 1991r. o lasach – dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2011r., Nr 12, poz. 59.  ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r o ochronie przyrody – dla której uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2009 r., Nr 151, poz. 1220.  ustawa z dnia 7 lipca 1994r. Prawo budowlane – dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2010r. Nr 243, poz. 1123.  ustawa z dnia 3 lutego 1995r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych – dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. z 2004r. Nr 121, poz. 1266.  ustawa z dnia 09 czerwca 2011r. Prawo geologiczne i górnicze – dla której, uwzględniając dokonane zmiany, ogłoszono jednolity tekst w Dz. U. Nr 163, poz. 981.

3.4. Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych i poprawy stanu środowiska Działania związane z racjonalnym wykorzystaniem zasobów i poprawą środowiska ustalone zostały w II Polityce Ekologicznej Państwa (dokument z perspektywą do 2025). Założenia dotyczą celów do osiągnięcia najpóźniej do 2025 r. i wynikają ze zobowiązań związanych ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Zgodnie z wymogami polityki ekologicznej aspekty ekologiczne powinny być obowiązkowo włączane do strategii i programów na szczeblu regionalnym i lokalnym. Przedstawione założenia dotyczą: 1. pełnego wdrożenia idei zrównoważonej produkcji i konsumpcji w odniesieniu do zużycia wody na cele przemysłowe, komunalne i rolnicze, wprowadzenie zasady stosowania najlepszych dostępnych technik (BAT) w systemach poboru, uzdatniania i dystrybucji wody oraz osiągnięcie wskaźników zużycia wody na jednostkę lub wartość produkcji oraz na jednego mieszkańca nie przekraczających średnich wartości dla państw OECD, 2. pełnego wdrożenia idei zrównoważonej produkcji i konsumpcji, dla której zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji jest celem głównym, a także zasad stosowania najlepszych dostępnych technik (BAT), wynikiem wprowadzenia których jest istotne zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji oraz poprawa efektywności ekonomicznej procesów wytwórczych, 3. ograniczenia zużycia energii na jednostkę PKB o 50 % w stosunku do 2000 r, 4. uzyskania wskaźników zużycia energii na jednostkę PKB oraz na wielkość produkcji w poszczególnych dziedzinach wytwarzania (wyrażonej wielkościami fizycznymi bądź wartością produkcji sprzedanej) a także wskaźników zużycia energii w podstawowych urządzeniach, maszynach i sprzęcie domowym nie wyższych niż średnie wskaźniki w państwach OECD, 5. uzyskania przez odnawialne źródła energii znaczącej pozycji w bilansach zużycia energii pierwotnej niektórych regionów kraju (na terenach o szczególnych predyspozycjach dla rozwoju energetyki odnawialnej), 6. uzyskania poziomu wykorzystania energii odnawialnej porównywalnego ze średnimi wskaźnikami w państwach Unii Europejskiej, 7. uzyskania stanu, w którym powierzchnia terenów rekultywowanych w skali jednego roku będzie nie mniejsza niż powierzchnia terenów przekazywanych do rekultywacji po ich uprzednim, nierolniczym wykorzystaniu. Będzie przy tym stosowana zasada pełnego rekompensowania nakładów na rekultywację przez poprzedniego użytkownika,

15 8. zapewnienie racjonalnego wykorzystania występujących w Polsce zasobów gleb, łączącego w sobie racjonalność ekonomiczną, zwłaszcza w ujęciu długookresowym, oraz racjonalność ekologiczną, 9. polityka kompleksowej ochrony zasobów leśnych, mająca na celu kierowanie gospodarką leśną w pełnej zgodności z postulatami ochrony przyrody, prowadzona poprzez szeroką edukację i informację, nie tylko pracowników leśnictwa, ale także społeczeństwa, na temat celów i efektów wprowadzanych działań, przygotowanie i wdrażanie odpowiednio adresowanych programów edukacyjno-informacyjnych, 10.wprowadzanie zadrzewień i zakrzewień, jako istotny czynnik ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej i racjonalnego użytkowania przestrzeni przyrodniczej, udział zadrzewień w krajobrazie i ich rozmieszczenie powinny stanowić integralny element programów zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska oraz planów zagospodarowania przestrzennego, 11.ochrona zasobów kopalin - ograniczanie wydobycia, jeśli możliwe jest znalezienie substytutu danego surowca (na bazie surowców odnawialnych lub odpadów), spełniającego wymogi efektywności ekologiczno-ekonomicznej, a także na zmniejszaniu zużycia surowca w przeliczeniu na jednostkę produktu.

3.5. Nadrzędny cel programu ochrony środowiska dla powiatu garwolińskiego

Nadrzędny cel Programu ochrony środowiska dla powiatu garwolińskiego sformułowano następująco:

Osiągnięcie trwałego rozwoju powiatu garwolińskiego i zwiększenie jego atrakcyjności poprzez poprawę środowiska przyrodniczego i rozwój infrastruktury technicznej

Cel ten jest zbieżny z celem strategicznym wyznaczonym w strategii powiatu oraz innych dokumentach planistycznych.

3.6. Priorytety ekologiczne Kompleksowość zagadnień ochrony środowiska, a także zakres przeobrażeń na terenie powiatu wymusiła wyznaczenie celów długo i krótkoterminowych, a także przyjęcie zadań z zakresu wielu sektorów ochrony środowiska. Spośród nich dokonano wyboru najistotniejszych zagadnień, których rozwiązanie przyczyni się w najbliższej przyszłości do poprawy stanu środowiska na terenie powiatu.

Wyboru priorytetów ekologicznych dokonano w oparciu o diagnozę stanu poszczególnych komponentów środowiska na terenie powiatu garwolińskiego, uwarunkowania zewnętrzne (obowiązujące akty prawne) i wewnętrzne, a także inne wymagania w zakresie jakości środowiska.

Wybór priorytetowych przedsięwzięć ekologicznych na terenie powiatu garwolińskiego na lata 2012 - 2015 przeprowadzono przy zastosowaniu następujących kryteriów organizacyjnych i środowiskowych:

16 Kryteria o charakterze organizacyjnym wymiar przedsięwzięcia (ponadlokalny i publiczny), zaawansowanie przedsięwzięcia w realizacji, konieczność realizacji przedsięwzięcia ze względów prawnych, zabezpieczenia środków na realizację lub o możliwość uzyskania dodatkowych zewnętrznych środków finansowych (z Unii Europejskiej z innych źródeł zagranicznych lub krajowych), efektywność ekonomiczna przedsięwzięcia, znaczenie przedsięwzięcia w skali regionalnej, spełnianie wymogów zrównoważonego rozwoju - zgodność przedsięwzięcia dla rozwoju gospodarczego powiatu.

Kryteria o charakterze środowiskowym  możliwość likwidacji lub ograniczenia najpoważniejszych zagrożeń dla środowiska i zdrowia ludzi,  zgodność z celami ekologicznymi i zasadniczymi kierunkami zadań wynikających dokumentami wyższego rzędu wymienionymi w rozdziale 3 oraz międzynarodowymi zobowiązaniami Polski,  skala dysproporcji pomiędzy aktualnym i prognozowanym stanem środowiska a stanem wymaganym przez prawo,  skala efektywności ekologicznej przedsięwzięcia,  wieloaspektowość efektów ekonomicznych przedsięwzięcia (możliwość jednoczesnego osiągnięcia poprawy stanu środowiska w zakresie kilku elementów środowiska).

Kierując się podanymi powyżej kryteriami, wyznaczono następujące zadania priorytetowe dla powiatu garwolińskiego z zakresu ochrony środowiska:

Priorytet 1 Poprawa jakości wód powierzchniowych i podziemnych

Priorytet 2 Utrzymywanie standardów jakości powietrza

Priorytet 3 Ograniczenie uciążliwości hałasu komunikacyjnego

Priorytet 4 Rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej ochrony środowiska

Priorytet 5 Podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa powiatu

Priorytet 6 Kompleksowa gospodarka odpadami

17 Są to elementy, co do których w pierwszym rzędzie winny być podjęte działania zmierzające do poprawy aktualnego stanu.

4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU

4.1. Położenie Powiat garwoliński położony jest w województwie mazowieckim, we wschodniej części Niziny Południowo-Mazowieckiej na granicy Kotliny Warszawskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Północna część regionu wchodzi w skład Równiny Garwolińskiej, wschodnia należy do Wysoczyzny Żelechowskiej, zachodnia zaś do Doliny Środkowej Wisły. Obszar powiatu znajduje się w prawym dorzeczu środkowego biegu Wisły oraz jej niewielkich dopływów: Wilgi, Okrzejki i Promnika. Powiat garwoliński sąsiaduje z pięcioma powiatami z województwa mazowieckiego: siedleckim, mińskim, otwockim, grójeckim i kozienickim, oraz z dwoma powiatami z województwa lubelskiego: ryckim i łukowskim. Zachodnią granicę powiatu stanowi rzeka Wisła.

Rysunek 1. Położenie powiatu garwolińskiego w województwie mazowieckim (źródło: www.gpr24.pl)

Powiat garwoliński jest jednym z największych obszarowo powiatów województwa mazowieckiego. Ogólna powierzchnia powiatu wynosi 1 284km2 (co stanowi 3,82 % powierzchni województwa mazowieckiego i plasuje go pod tym względem na szóstym miejscu w województwie).

18 W skład powiatu garwolińskiego wchodzą: 2 miasta: Garwolin i Łaskarzew; 2 gminy miejsko-wiejskie tj. Pilawa i Żelechów oraz 10 gmin wiejskich: Borowie, Garwolin, Górzno, Łaskarzew, Miastków Kościelny, Maciejowice, Parysów, Sobolew, Trojanów i Wilga. W powiecie funkcjonuje 245 sołectw. Powiat garwoliński liczy 108 528 mieszkańców (wg GUS stan na 31.12.2011 r.), których ponad 71,92% mieszka na wsi. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 84,47 osób/km2. Mężczyźni stanowią 49,63 % mieszkańców, kobiety 50,37%. Największe skupiska ludności występują w miastach i miejscowościach będących siedzibami gmin.

Rysunek 2. Podział powiatu garwolińskiego na gminy (źródło: www.gminy.pl)

Poniża tabela zawiera dane dotyczące powierzchni poszczególnych gmin powiatu garwolińskiego i ich liczby mieszkańców.

Tabela 1 . Ogólna charakterystyka gmin powiatu garwolińskiego (źródło: GUS na dzień 31.12.2011r.)

Wyszczególnienie Powierzchnia Liczba Miasto Wieś w ha mieszkańców mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety m. Garwolin 2 207 17 060 8 202 8 858 -- -- m. Łaskarzew 1 535 4 929 2 432 2 497 -- -- Borowie 8 022 5 240 -- -- 2 656 2 584 Garwolin 13 557 12 658 -- -- 6 266 6 392 Górzno 9 120 6 343 -- -- 3 176 3 167 Łaskarzew 8 762 5 469 -- -- 2 712 2 757 Maciejowice 17 356 7 289 -- -- 3 765 3 524

19 Miastków Koś. 8 528 5 044 -- -- 2 554 2 490 Parysów 6 417 4 097 -- -- 2 058 2 039 Pilawa 7 709 10 701 2 112 2 214 3 184 3 191 Sobolew 9 478 8 288 -- -- 4 054 4 234 Trojanów 15 135 7 576 -- -- 3 746 3 830 Wilga 11 879 5 351 -- -- 2 665 2 686 Żelechów 8 748 8 483 2 043 2 107 2 233 2 100 ogółem powiat 128 453 108 528 14 789 15 676 39 069 38 994

4.2. Charakterystyka gmin powiatu garwolińskiego

4.2.1. Miasto Garwolin

Miasto Garwolin jest położone w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego, w odległości 60 kilometrów na południowy-wschód od Warszawy, ok.75 km na południowy – zachód od Siedlec i ok. 100 km na północny-zachód od Lublina. Przez miasto przepływa rzeka Wilga. Rzeka połączona jest z Wisłą specjalne utworzonym kanałem, bowiem naturalne ujście Wilgi nie odprowadza wody i przekształcone zostało w duże starorzecze.

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 76 Wilga – Garwolin - Łuków. Od września 2007 roku Garwolin posiada obwodnicę, co znacznie zmniejszyło ruch tranzytowy przez miasto.

Miasto zajmuje powierzchnię 22,07 km2, co stanowi 1,7% powierzchni całego powiatu, liczba ludności ponad 17 tyś. Znajduje się w nim siedziba władz miasta, gminy wiejskiej oraz powiatu.

Garwolin dysponuje dobrymi warunkami pod inwestycje. Dogodne położenie miasta (bliskość Warszawy, usytuowanie przy trasie Warszawa-Lublin, niedalekie sąsiedztwo szlaku kolejowego Warszawa-Dęblin), dobra infrastruktura techniczna (miasto jest w blisko 100% zwodociągowane i w blisko 90% skanalizowane). Do największych zakładów, znanych nie tylko na lokalnym rynku, ale również krajowym, a nawet zagranicznym należy zaliczyć: AVON – największą na świecie fabrykę kosmetyków, znane firmy odzieżowe: OCHNIK Producent Odzieży Skórzanej i CORA GARWOLIN. Na terenie miasta działa również duża firma zajmująca się produkcją opakowań z tworzyw sztucznych Plastiape Spółka z o.o. oraz zakład „ERCA” – producent komponentów chemicznych.

W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny przeznaczone pod inwestycje. Stanowią one własność Powiatu Garwolińskiego oraz własność prywatną. Teren o powierzchni ok. 80 ha został wydzielony jako Garwolińska Strefa Aktywności Gospodarczej z czego uzbrojono obszar o pow. ok. 60 ha. Jest on przeznaczony pod działalność produkcyjno-usługowo-techniczną. Teren ten jest położony w sąsiedztwie obwodnicy Garwolina.

Miasto posiada także nowoczesną, zmodernizowaną mechaniczno-biologiczną oczyszczalnię ścieków, która w pełni zaspokaja potrzeby mieszkańców, jak i miejscowych zakładów przemysłowych. Działa ona na bazie osadu czynnego o średniej przepustowości 4700 m3/dobę, dopuszczalnej do 7000 m3/dobę i RLM 22400. Zarówno oczyszczalnia jak i systemy wodociągowe i kanalizacyjne w mieście znajdują się w administracji Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Garwolinie Sp. z o.o. (PWiK) z

20 siedzibą przy ul. Polnej 77. Przedsiębiorstwo to dostarcza wodę z trzech studni głębinowych i SUW (Stacji Uzdatniania Wody) usytuowanych w okolicy Rudy Talubskiej. Oprócz w/w głównych ujęć miasto zaopatrywane jest w wodę ze studni głębinowej, położonej na obrzeżach Garwolina przy ul. Kościuszki.

Miasto ma w pełni zaspokojone potrzeby w zakresie zaopatrzenia w wodę. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 62,9 km, czynnych było 2436 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 17 209 osób. Sieć kanalizacyjna jest dobrze rozwinięta. Jej długość w 2011 roku wynosiła 68,4 km oraz 2388 sztuk przyłączy prowadzących do budynków. Z sieci kanalizacyjnej korzysta 16 744 mieszkańców (wg UM.). Słabą stroną jest niedostatecznie rozwinięta sieć kanalizacji deszczowej. Dodatkowym problemem jest infiltracja wód gruntowych i deszczowych na starszych odcinkach sieci kanalizacyjnej. Powoduje to dodatkowe obciążenie oczyszczalni ścieków.

Sieć gazowa na terenie miasta jest bardzo dobrze rozwinięta. Zasilanie miasta odbywa się z gazociągu wysokiego ciśnienia Ø 500 mm poprzez trzy stacje redukcyjno–pomiarowe I stopnia - jedną zlokalizowaną na terenie miasta oraz dwie na terenie gminy Garwolin. Zapewniają one bezawaryjną dostawę gazu. Infrastruktura gazowa miasta pozwala dostarczyć gaz dla każdego odbiorcy, zarówno do celów gospodarstw indywidualnych, jak i przemysłowych. Siecią gazową na terenie miasta zarządza PGNiG S.A. Oddział Mazowiecki Zakład Gazowniczy „Gazownia Warszawska” Rozdzielnia Gazu Garwolin.

Potrzeby miasta w zakresie dostaw ciepła i ciepłej wody zapewniają cztery kotłownie: 1) Kotłownia Rejonowa – opalana miałem węglowym, zainstalowane cztery kotły KRm125 o sprawności 80% wg DTR (Dokumentacja Techniczno-Rozruchowa) o łącznej mocy cieplnej 10,80 MW), 2) Kotłownia przy ul. Długiej 9 – gazowa, zainstalowane dwa kotły Viessman-Triplex o sprawności 95% wg DTR o łącznej mocy cieplnej 2,24 MW, 3) Kotłownia przy ul. Nadwodnej 15 – gazowo-olejowa, zainstalowane dwa kotły Viessman- Simplex o sprawności 92,3% wg DTR o łącznej mocy cieplnej 0,69 MW, 4) Kotłownia przy Al. Legionów 44 L - gazowa, zainstalowane dwa kotły BS-2 o sprawności 91% wg DTR o łącznej mocy cieplnej 0,12 MW.

W kotłowni rejonowej gazy spalinowe przed odprowadzeniem do atmosfery przepuszczane są przez cyklony. Sprawności kotłowni węglowej – ok. 60 %, a pozostałych od 91 do 95 %. Centralne zaopatrzenie miasta w ciepło pozostaje w gestii Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp z o. o. Obiekty spełniają warunki pozwolenia na wprowadzenie gazów lub pyłów do powietrza. Budynki nie podłączone do miejskiej sieci cieplnej zaopatrywane są z własnych kotłowni na węgiel lub na gaz. Poza w.w kotłowniami obsługiwanymi przez PW i K Sp. z o.o. w eksploatacji są jeszcze kotłownie zakładowe, do większych należy zaliczyć kotłownię w Zakładzie Przemysłu Odzieżowego CORA (4,6 MW). Sieć energetyczna w mieście jest bardzo dobrze rozwinięta. Miasto obsługuje Zakład Energetyczny Warszawa – Teren S.A.- Rejon Mińsk Mazowiecki.

4.2.2. Miasto Łaskarzew

Miasto Łaskarzew położone jest w odległości ok. 18 km na południe od Garwolina. Przez teren miasta i gminy przebiega linia kolejowa Warszawa – Lublin. Zajmowana powierzchnia to 15,35 km2, a liczba ludności - 4929 osób.

21 Stan środowiska można ocenić jako dobry. Do obszarów szczególnie cennych pod względem przyrodniczym na terenie miasta zalicza się „Dolinę rzeki Promnik”.

Miasto Łaskarzew posiada ujęcie wód podziemnych o potencjalnej wydajności średniodobowej istniejących urządzeń do ujmowania i uzdatniania wody 1295 m3/d. Eksploatacją systemów wodociągowych a także gospodarką ściekową zajmują się specjalistyczne firmy na zlecenie Urzędu Miasta.

Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 27,0 km, czynnych było 1128 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 4512 osób. Na terenie miasta funkcjonowało w 2011 roku 24 km sieci kanalizacyjnej oraz 649 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 3200 osób (wg UM). Miasto posiada zmodernizowaną oczyszczalnię ścieków o przepustowość maksymalnej 1200 m3/d .

Na lewym brzegu rzeki Pomnik znajduje się zbiornik retencyjny o pojemności 9,45 tys. m3, który pełni również funkcję rekreacyjno-wypoczynkową dla mieszkańców miasta.

Miasto Łaskarzew nie posiada kotłowni miejskiej. Budynki zaopatrywane są w ciepło z lokalnych małych kotłowni pracujących na węgiel lub na gaz ziemny. W Fabryce Opakowań Kosmetycznych ”POLLENA” S.A. eksploatowane są dwie kotłownie z kotłami opalanymi gazem ziemnym i olejem opałowym.

Na terenie miasta zlokalizowane jest również składowisko odpadów komunalnych.

4.2.3. Miasto i Gmina Pilawa

Miasto i Gmina Pilawa zajmuje powierzchnię 77,48 km2, liczba ludności to 10 701 osób. Jest to ważny węzeł kolejowy, położony ok. 55 km na południowy-wschód od Warszawy. Przez gminę przebiegają linie kolejowe Warszawa – Lublin, Skierniewice – Pilawa - Łuków oraz Pilawa – Mińsk Mazowiecki – Tłuszcz. Ruch osobowy odbywa się jedynie na trasach Warszawa – Lublin oraz Pilawa – Łuków. Ruch towarowy odbywa się na wszystkich liniach, m.in. trasą Pilawa – Tłuszcz dowożony jest węgiel do Elektrowni Ostrołęka i do Elektrociepłowni Białystok. Przez teren gminy na odcinku ok. 7,5 km przebiega droga krajowa Nr 17 Warszawa – Lublin.

Na terenie gminy znajdują się cztery ujęcia wody w miejscowościach: Niesadna ( ujęcie komunalne), Lipówki (ujęcie komunalne), Trąbki (ujęcie zakładowe Huty Szkła „Czechy” S.A.), Pilawa (ujęcie zakładowe Akzo Nobel Decorative Paints Sp. z o.o ) . Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 110,1km, czynnych było 2529 przyłączy wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 10116 osób. Sieć kanalizacyjna jest gorzej rozwinięta - na terenie gminy funkcjonowało w 2011 roku 32,7 km sieci kanalizacyjnej oraz 1048 sztuk przyłączy do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 5444 osoby (wg ankietyzacji gminy).

Na terenie gminy Pilawa są trzy oczyszczalnie ścieków:  miejska oczyszczalnia ścieków w Pilawie – eksploatowana przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Pilawie Al. Wyzwolenia 2 , 08-440 Pilawa,  gminna oczyszczalnia ścieków w miejscowości Trąbki,  oczyszczalnia przy Jednostce Wojskowej w Pilawie .

Na terenie miasta i gminy Pilawa nie ma gminnej lub miejskiej kotłowni, która zaopatrywałaby

22 lokalną społeczność w ciepło. W eksploatacji jest natomiast wiele małych kotłowni na węgiel lub na gaz, które są źródłem niskiej emisji.

Na terenie Gminy Pilawa poza Hutą Szkła „Czechy” S.A. i zakładem Akzo Nobel Decorative Paints Sp. z o.o nie ma większych jednostek, które potencjalnie mogłyby być uciążliwe dla środowiska z tytułu zanieczyszczenia powietrza.

Na terenie gminy Pilawa funkcjonuje gminne składowisko odpadów w Puznówce.

4.2.4 Miasto i Gmina Żelechów

Miasto Żelechów położone jest w odległości ok. 25 km na południowy-wschód od Garwolina. Gmina ma charakter rolniczy. Użytki rolne zajmują aż 80 % jej powierzchni. Średnia wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 6,60 ha. Działalność rolnicza jest podstawowym źródłem utrzymania dla przeważającej liczby mieszkańców. Na terenie miasta i gminy brak jest większych zakładów przemysłowych. Do niedawna funkcjonujące filie zakładów warszawskich m.in. Waryński „Żelechów” Sp. z o. o. (produkcja elementów hydrauliki siłowej) są w upadłości. W mieście działają ponadto niewielkie zakłady obuwnicze ("Bafio"), krawieckie, dziewiarskie ("Italian-Fashion") i niewielki zakład „Lemet” produkujący części do maszyn rolniczych.

Na terenie gminy są 4 ujęcia wody: w Piastowie, w Nowym Goniwilku i dwa w Żelechowie. Urządzenia do ujmowania i uzdatniania wody mają wydajność eksploatacyjną - 160 m3/h.

Na terenie Miasta i Gminy Żelechów funkcjonują dwie oczyszczalnie ścieków: 1) Oczyszczalnia miejska w Żelechowie eksploatowana przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Żelechowie ul. Waisenberga 1 , 08-430 Żelechów 2) Oczyszczalnia ścieków przy zakładzie Waryński – Żelechów Spółka z o. o. w upadłości ul. Traugutta 52, 08-430 Żelechów.

Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 122 km ( w tym miasto 38,2 km i gmina 83,8 km), czynnych było 1791 przyłączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 7164 osób. Sieć kanalizacyjna jest gorzej rozwinięta - na terenie gminy było w 2011 roku 17,1 km sieci kanalizacyjnej oraz 895 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 3450 osób. Sieć kanalizacyjna obejmuje tylko miasto Żelechów.

W Żelechowie największą kotłownię o łącznej mocy 4,4 MW z kotłami opalanymi węglem kamiennym posiada ”Waryński – Żelechów” Spółka z o.o. w upadłości. Kotłownia nie jest wykorzystana całkowicie, wyposażona jest w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych. Na terenie miasta i gminy poza tym eksploatowane są małe - będące źródłem niskiej emisji - kotłownie na węgiel lub na gaz. Struktura gospodarki cieplnej oparta jest na węglu kamiennym, którego udział w bilansie energetycznym gminy wynosi ok. 70 %. Gmina w 50 % jest zgazyfikowana.

4.2.5. Gmina Borowie

Gmina Borowie jest gminą rolniczą, liczącą 5300 mieszkańców o powierzchni 80km2. Przez Gminę Borowie przebiega droga krajowa nr 76 Wilga - Garwolin - Stoczek Łukowski - Łuków oraz sieć dróg powiatowych łączących kilka sąsiednich gmin, a także linia kolejowa Skierniewice - Pilawa - Łuków. Dzięki dobrze rozwiniętej sieci dróg oraz linii kolejowej, gmina ma

23 dobre połączenie z takimi miastami jak Warszawa, Garwolin, Lublin, Siedlce, Mińsk Mazowiecki oraz Ryki i Łuków.

Cała gmina posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę techniczną; sieć gazową - 154 przyłączy, sieć wodociągową - 1268 przyłączy. Gmina Borowie zaopatrywana jest w wodę ze stacji uzdatniania w m. Kamionka. Wydajność urządzeń do ujmowania i uzdatniania wody wynosi 2 784 m3/d. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 84,57 km . Z sieci wodociągowej korzystało 5120 osób. Sieć kanalizacyjna jest znacznie gorzej rozwinięta - na terenie gminy funkcjonowało w 2011 roku 10,55 km sieci kanalizacyjnej oraz 235 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 965 osób (wg UG). Na terenie gminy eksploatowana jest jedna oczyszczalna ścieków w Borowiu. Na terenie gminy są 3 zbiorniki małej retencji: dwa stawy we wsi Borowie o powierzchni 3,44 i 1,79 ha oraz zbiornik retencyjny o pow.0,2 ha we wsi Słup Pierwszy. Gmina posiada własne składowisko odpadów w miejscowości Słup Pierwszy dla którego rozpoczęto proces zamykania i rekultywacji.

4.2.6. Gmina Garwolin

Gmina Garwolin leży ok. 60 km na południowy wschód od Warszawy. Przez gminę przebiega droga krajowa nr 17, stanowiąca główne połączenie między Warszawą i Lublinem, a także z przejściem granicznym na wschodniej granicy kraju w Hrebennem oraz linia kolejowa Warszawa – Lublin. Połączenia te mają ogromne znaczenie dla atrakcyjności gospodarczej gminy, która liczy 12658 mieszkańców i zajmuje obszar o powierzchni ok. 136 km2, w tym użytki rolne zajmują 55,3 %, lasy 32,6 % powierzchni gminy. Jest gminą przemysłowo-rolniczą, położoną wokół miasta Garwolina.

Na terenie gminy zlokalizowane są liczne zakłady m.in. Zeller Plastik Polska Sp. z o.o. – produkcja opakowań z tworzyw sztucznych, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska Garwolin, Interdruk Rękawek Dariusz – korporacja papiernicza, Lechpol Zbigniew Leszek – dystrybutor elektroniki, Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowo-Handlowe Plast-Bet Jan Maciejowski – produkcja betonu i elementów betonowych , Zakład Masarski TUR Leonard Siarkiewicz – produkcja wyrobów mięsnych i ubój zwierząt rzeźnych, Smakdrób Stefan Gniadek – przetwórstwo i handel drobiem, Powiatowe Centrum Sportu i Zarządzania Lokalami w Miętnem, Eko-Lider Jarosław Wyglądała - Centrum Usług Komunalnych w Lucinie, Zakład Budowy i Eksploatacji Urządzeń Wodociągowo- Kanalizacyjnych - w Miętnem .

Gmina Garwolin zaopatrywana jest w wodę z dwóch stacji (Miętne – 4 studnie i Wola Władysławowska - 2 studnie) oraz z ujęcia wody dla miasta Garwolin - S.U.W. w Rudzie Talubskiej. Woda jest odmanganiana i odżelaziana w razie potrzeby jest także chlorowana. Wydajność rzeczywista urządzeń do ujmowania i uzdatniania wody 2880 m3/d. Cała gmina jest zwodociągowana. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 152,46 km, czynnych było 3216 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 12058 osób. Gmina posiada również dość dobrze rozwiniętą sieć kanalizacyjną. W 2011 r. długość sieci kanalizacyjnej wynosiła 62,20 km oraz 1270 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 4352 osób (wg UG). Poza ujęciami gminnymi jest kilka ujęć zakładów przemysłowych, w tym największe ujęcie OSM Garwolin z/s w Woli Rębkowskiej. Gmina posiada oczyszczalnię ścieków zlokalizowaną w 3 miejscowości Stary Puznów o przepustowości Q max.d= 200m /d. Ponadto część ścieków bytowych gmina odprowadza do oczyszczalni Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej „Garwolin”.

24 Na terenie gminy jedynie dwie jednostki posiadają większe kotłownie gazowe: Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Woli Rębkowskiej i Zespół Szkół Rolniczych w Miętnem. Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego. Na jej terenie budynki ogrzewane są indywidualnie jak również poprzez niewielkie kotłownie lokalne na węgiel lub na gaz.

4.2.7. Gmina Górzno

Gmina Górzno znajduje się w centralnej części powiatu garwolińskiego i liczy 6343 mieszkańców. Powierzchnia gminy wynosi 91,29 km2 , co stanowi ok. 7,0% powierzchni powiatu garwolińskiego. Około 69% powierzchni zajmują użytki rolne, natomiast 27% zajmują lasy i grunty leśne. Gmina Górzno zaopatrywana jest w wodę ze stacji uzdatniania w m. Samorządki. Wydajność potencjalna urządzeń do ujmowania i uzdatniania wody wynosi 2 088 m3/d. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 110,3 km, czynnych było 1452 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 5546 osób.

Na terenie gminy funkcjonowało w 2011 r. 18,90 km sieci kanalizacyjnej oraz 394 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 1576 osób (wg UG). Gospodarka ściekowa na terenie gminy jest częściowo uregulowana. We wsi Górzno Kolonia znajduje się oczyszczalnia ścieków, która swoim zasięgiem obejmuje wsie Górzno, Górzno Kolonia i Piaski. W roku 2010 oddano do użytku oczyszczalnię ścieków położoną w Uninie, która obsługuje miejscowości Unin oraz Goździk. Dla pozostałych wsi gminy o zabudowie rozproszonej rozpoczęto w 2005r. budowę przydomowych oczyszczalni ścieków. Dotychczas wybudowano 215 szt. przydomowych oczyszczalni ścieków.

Na terenie gminy nie ma zorganizowanego systemu zaopatrzenia ludności w ciepło. Niewielkie kotłownie eksploatowane są głównie przez szkoły. Jedynym zakładem na terenie gminy posiadającym większą kotłownię (1,4 MW) jest Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Handlowe ”HETMAN” Zakład Utylizacyjny w Uninie. Zakład ten produkowaną energię cieplną wykorzystuje głównie do celów produkcyjnych. Jest to jedyny zakład w powiecie zajmujący się utylizacją odpadów zwierzęcych. Poza tym – z racji profilu produkcji - emituje on nienormowane substancje odoroczynne ( uciążliwość zapachowa).

4.2.8. Gmina Łaskarzew

Gmina Łaskarzew jest gminą rolniczą o powierzchni 87,53 km2 liczącą 5485 mieszkańców. Gmina posiada pięć ujęć wody wraz ze stacjami uzdatniania. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 63,50 km, czynnych było 1138 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 3835 osób.

Na terenie gminy funkcjonuje jedna oczyszczalnia ścieków w Nowym Pilczynie. Gmina ma słabo rozwinięty system kanalizacyjny, posiada jedynie 5,28 km sieci kanalizacyjnej z 165 przyłączami obsługującymi łącznie 620 mieszkańców.

Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego. Na terenie gminy budynki ogrzewane są indywidualnie jak również poprzez kotłownie lokalne na węgiel lub na gaz.

4.2.9. Gmina Maciejowice

Gmina Maciejowice położona jest na prawym brzegu Wisły, na południowym krańcu powiatu. Od północy i wschodu graniczy kolejno z gminami: Wilga, Łaskarzew, Sobolew i Trojanów, a od

25 południa z wchodzącą już w skład województwa lubelskiego gminą Stężyca. Od zachodu na długości aż 35 km granicę gminy stanowi Wisła. Główną osią komunikacyjną dla obszaru gminy jest dogodna droga wojewódzka nr 801 prowadząca z Warszawy do Puław i Kazimierza Dolnego nad Wisłą. Z drugim brzegiem Wisły łączy je sezonowa przeprawa promowa, funkcjonująca mniej więcej co dwie godziny pomiędzy miejscowościami Świerże i Antoniówka Świerżowska (6 km od Maciejowic), łącząca powiat garwoliński i kozienicki.

Maciejowice są gminą o charakterze typowo rolniczym. Powierzchnia gminy wynosi 173 km2, a liczba mieszkańców wynosi 7289 osób. Użytki rolne zajmują ponad połowę jej powierzchni (50,5 %). Duży obszar pokrywają również lasy i zadrzewienia 6437 ha, co stanowi 37,3 % powierzchni gminy. W ostatnim czasie prowadzone są intensywne prace związane z wodociągowaniem gminy. Długość sieci wodociągowej w 2011 r. wynosiła 41,1 km ( w roku 2010 r. - 22,7 km , a w 2006 roku 7,7 km) , czynnych było jedynie 715 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało w 2011 r 2860 osób (wg UG.). Na terenie gminy funkcjonowało w 2011 r. 7,3 km sieci kanalizacyjnej oraz 145 przyłączy obsługujących 580 osób. Na terenie gminy są dwie stacje uzdatniania wody: w Maciejowicach przy ul. Kościuszki o wydajności 14,52 m3/h i w Pogorzelcu o wydajności 130 m3/h.

Aktualnie funkcjonują na terenie gminy dwie oczyszczalnie ścieków: 1) gminna oczyszczalnia ścieków w Maciejowicach, 2) oczyszczalnia przy Spółdzielni Handlowo – Produkcyjno - Usługowej „METROL” w Maciejowicach.

Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego. Na terenie gminy budynki ogrzewane są indywidualnie jak również poprzez kotłownie lokalne.

Gmina jest od niedawna gazyfikowana. Aktualnie jedynie ok. 3 % jej mieszkańców korzysta z gazu, na takim też poziomie (3 %) szacowany jest udział gazu w bilansie energetycznym gminy. Spółdzielnia Usługowo-Produkcyjną ”METROL” eksploatuje kotłownię na węgiel o mocy o mocy 3,2 MW (bez urządzeń ochrony powietrza).

4.2.10. Gmina Miastków Kościelny

Gmina Miastków Kościelny jest gminą wiejską leżącą w województwie mazowieckim, w północno-wschodniej części powiatu garwolińskiego. Jej powierzchnia wynosi 85,24 km2, co stanowi 6,64 % powierzchni powiatu garwolińskiego, zamieszkuje ją 5101 osób. Miastków Kościelny jest gminą typowo rolniczą.

Źródłem zaopatrzenia w wodę mieszkańców gminy jest ujęcie wód głębinowych w miejscowości Ryczyska. Sieć wodociągowa jest bardzo rozbudowana. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 98,91 km, czynnych było 1217 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 4999 osób.

Na terenie gminy funkcjonowało w 2011 r. 19,56 km sieci kanalizacyjnej oraz 311 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 1250 osób (wg UG). Na terenie gminy znajduje się jedna gminna oczyszczalnia ścieków w Miastkowie Kościelnym.

Gmina podłączona jest do sieci gazu ziemnego. Źródłem zasilania jest gazociąg wysokiego ciśnienia DN500 Puławy-Warszawa, od którego został wybudowany z układu zaporowo-

26 upustowego, gazociąg wysokiego ciśnienia DN150 do Stoczka Łukowskiego z odgałęzieniem DN100 do Miastkowa Kościelnego. Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego.

4.2.11. Gmina Parysów

Gmina Parysów jest położona w północno-wschodniej części powiatu garwolińskiego w województwie mazowieckim. Odległości drogowe z miejscowości gminnej wynoszą: do Garwolina około 13 km, do Warszawy około 60 km. Są to odległości niewielkie, co sprawia, że mieszkańcy gminy mają możliwości korzystania z rynku pracy i usług w tych miastach. Powierzchnia gminy - 64 km2, stawia ją w grupie mniejszych obszarowo gmin w kraju i niewielkiej liczbie ludności 4127 osób (na koniec 2008 r.). Na terenie gminy są dwa ujęcia wód głębinowych i dwie stacje uzdatniania wody w Parysowie i w Woli Starogrodzkiej. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 71,5 km, czynnych było 992 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 3968 osób.

Sieć kanalizacyjna jest gorzej rozwinięta - na terenie gminy funkcjonowało w 2011 roku 5,3 km sieci kanalizacyjnej oraz 256 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 1024 osób (wgUG ) W Parysowie w 2011 r. oddano do eksploatacji 3 mechaniczno –biologiczną oczyszczalnię o przepustowości średniodobowej Qsr = 160 m /d.

Gmina podłączona jest do sieci gazu ziemnego. Źródłem zasilania jest gazociąg wysokiego ciśnienia DN500 Puławy-Warszawa, od którego został wybudowany z układu zaporowo- upustowego, gazociąg wysokiego ciśnienia DN150 do Stoczka Łukowskiego m.in. z odgałęzieniem DN100 do Parysowa. Z gazu korzysta ok. 15 % mieszkańców.

Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego. Budynki ogrzewane są zarówno indywidualnie jak i przez lokalne małe kotłownie.

4.2.12. Gmina Sobolew

Gmina Sobolew położona jest w odległości ok 80 km od Warszawy, przy trasie szybkiego ruchu Warszawa-Lublin, w południowej części województwa mazowieckiego, w powiecie garwolińskim. Swym obszarem gmina obejmuje powierzchnię 95 km2 i jest zamieszkana przez 8382 mieszkańców.

Gmina Sobolew ma bardzo rozbudowaną sieć wodociągową. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 127,34 km, czynnych było 1733 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 6932 osób. Na terenie gminy funkcjonują trzy ujęcia wód głębinowych wraz ze stacjami uzdatniania wody w miejscowościach: Sobolew, Gończyce i Grabniak.

W 2011 roku długość sieci kanalizacyjnej wynosiła 22,84 km wraz z 609 sztukami połączeń do budynków obsługujących 2688 osób (na podst. ankietyzacji gmin). Na terenie gminy działają trzy oczyszczalnie ścieków: 1. gminna oczyszczalnia ścieków w Sobolewie, 2. oczyszczalnia przy zespole szkół w Gończycach, 3. oczyszczalnia przy zakładzie „Sogar” S. C. Sokół 107, 08-460 Sobolew ( ścieki z oczyszczalni nie są odprowadzane do środowiska),

Obiekty małej retencji: stawy na rzekach: Okrzejka w m. Godzisz i Promnik w m. Gończyce. Obiekty spełniają poza tym funkcje rekreacyjne.

27

Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego. Budynki ogrzewane są zarówno indywidualnie jak i przez lokalne małe kotłownie. Gmina zasilana jest w gaz z odgałęzienia od gazociągu wysokiego ciśnienia D500 Puławy-Warszawa. Wg szacunków Urzędu Gminy 35 % mieszkańców korzysta z gazu sieciowego.

Źródłami emisji zanieczyszczeń z procesów technologicznych są Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Handlowe ”MET-BUD” w Gończycach oraz prywatny zakład garbarski Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe SOGAR w Sokole.

4.2.13. Gmina Trojanów

Gmina Trojanów położona jest w zachodniej części Wyżyny Żelechowskiej, a tereny wysunięte najbardziej na południe leżą w obrębie Doliny Środkowej Wisły. Teren gminy w znacznej części leży w zlewni rzeki Okrzejki, niewielkie tereny na południowym zachodzie w zlewni rzeki Wisły. Trojanów leży przy drodze krajowej międzyregionalnej nr 17 relacji Warszawa –Lublin – Zamość - granica państwa. Odległość wsi gminnej od miasta powiatowego - Garwolina wynosi ok. 30 km, zaś od Warszawy ok. 90 km. Powierzchnia gminy wynosi 151 km2, zamieszkuje ją 7576 osób.

Gmina Trojanów zaopatrywana jest w wodę z 5 ujęć i stacji uzdatniania: Podebłocie, Wola Korycka, Więcków-Piotrówek, Jabłonowiec-Komory i Mroków. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 172,9 km, czynnych było 1660 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 3928 osób.

Na terenie gminy brak jest sieci kanalizacyjnej, ale funkcjonują cztery oczyszczalnie przyzakładowe:

1. oczyszczalnia Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w Lublinie Oddział Terenowy w Dęblinie – oczyszczalnia na terenie osiedla mieszkaniowego w Życzynie gm. Trojanów – aktualnie przekazana na rzecz Gminy Trojanów, która obsługuje ok. 220 osób 2. oczyszczalnia ścieków przy Domu Pomocy Społecznej Dla Dorosłych prowadzonau przez ZG. SS. Albertynek; Życzyn, 08-455 Trojanów, 3. oczyszczalnia przy Ośrodku Wypoczynkowym Kazimierza Gugałki w Jabłonowcu, 4. oczyszczalnia zakładu „URJON” Sp. z o.o. Trojanów 129, 08-455 Trojanów, (aktualnie wyłączona z eksploatacji).

Na terenie gminy znajdują się zbiorniki wodne: kompleks stawów hodowlanych we wsi Trojanów, stawy hodowlane w m. Korytnica i Mroków, stawy hodowlane i jeden zbiornik rekreacyjny w m. Jabłonowiec.

Gmina nie posiada zorganizowanego systemu cieplnego. Budynki ogrzewane są zarówno indywidualnie jak i przez lokalne małe kotłownie. Jedną z większych kotłowni o mocy 0,5 MW eksploatuje Urząd Gminy. Gmina jest zgazyfikowana, przebiega przez nią gazociąg wysokiego ciśnienia D500 Puławy-Warszawa.

4.2.14. Gmina Wilga

Gmina Wilga jest gminą wiejską o charakterze turystyczno-rolniczym, zajmuje powierzchnię 118,79 km2 i liczy 5351 stałych mieszkańców. Położona 60 km od Warszawy nazywana jest przez

28 niektórych zielonymi płucami aglomeracji warszawskiej. W całości znajduje się w granicach Nadwiślańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Dzięki położeniu w dorzeczu rzeki Wisły oraz jej dopływów Wilgi i Promnika, stanowi korytarz ekologiczny kształtujący różnorodność biologiczną całej doliny rzeki, można tu spotkać wiele zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i ptaków oraz wiele miejsc zupełnie nie zmienionych przez człowieka. Natomiast bliskość lasów, w których dominuje sosna, tworzy wspaniały klimat, sprzyjający wypoczynkowi.

Gmina Wilga zaopatrywana jest w wodę ze stacji uzdatniania zlokalizowanej w Wildze. Długość sieci wodociągowej wynosiła na koniec 2011 roku 113,67 km, czynnych było 1640 połączeń wodociągowych do budynków. Z sieci wodociągowej korzystało 5012 osób.

Gmina posiada słabo rozwiniętą sieć kanalizacyjną , w 2011 r. na terenie gminy znajdowało się ok. 6,62 km sieci kanalizacyjnej oraz 108 sztuk połączeń do budynków. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej wynosiła 389 osób (na podst. ankietyzacji gmin). Gmina posiada mechaniczno – biologiczną oczyszczalnię ścieków zlokalizowaną w miejscowości Celejów o przepustowości 160 m3/dobę. Ponadto na terenie gminy funkcjonuje niewielka oczyszczalnia w Trzciance dla potrzeb Fundacji „MARIAMPOLI”.

Na terenie gminy nie funkcjonuje zorganizowany system zaopatrzenia w ciepło. Głównymi surowcami energetycznymi są węgiel kamienny (80% zapotrzebowania ciepła) oleje opałowe i drewno. Gmina nie jest zgazyfikowana.

4.3. Geomorfologia i rzeźba terenu

Przeważająca część powiatu leży na Równinie Garwolińskiej, jedynie część gmin Miastków Kościelny, Żelechów i Trojanów leży na terenie Wysoczyzny Żelechowskiej. Wysokość terenu nad poziomem morza waha się od 110 do ok. 208 m. Najwyższym punktem powiatu jest bezleśne wzniesienie znajdujące się na płn. od wsi Kruszówka w gminie Miastków Kościelny. Największe względne różnice w wysokościach osiągają 25-30 m i występują w okolicach Żelechowa. W zachodniej części obszaru, szczególnie w Dolinie Środkowej Wisły i fragmentami na Równinie Garwolińskiej, występują wały wydmowe urozmaicające rzeźbę terenu. Rzeźba terenu powiatu jest rezultatem procesów towarzyszących ruchowi lodowca w okresie tzw. zlodowacenia środkowopolskiego, a następnie procesów peryglacyjnych. Jest to rzeźba mało zróżnicowana, co wyraża się między innymi niewielkimi różnicami wysokości nad poziom morza (n.p.m.) zwłaszcza w obrębie Równiny Garwolińskiej. Urozmaiceniem rzeźby – zwłaszcza na terenach na wschód od szosy Warszawa-Lublin są nieliczne wydmy paraboliczne oraz doliny cieków i obniżenia (niekiedy bezodpływowe).

4.4. Warunki klimatyczne

Na terenie powiatu garwolińskiego przeważają cechy klimatu kontynentalnego, przejawiającego się dużą amplitudą średnich temperatur oraz dość nagłymi przejściami pór roku i stosunkowo niewielką ilością opadów.

Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 7,5oC. Średnio w roku jest około 115 dni przymrozkowych (o temperaturze maksymalnej wyższej od 0oC i temperaturze minimalnej niższej od 0oC), 50 dni mroźnych (o temperaturze maksymalnej niższej od 0oC), 25 dni bardzo mroźnych (o temperaturze minimalnej niższej niż 10oC) oraz 35 dni gorących (o temperaturze maksymalnej powyżej 25o C). Na terenie powiatu okres bezprzymrozkowy (liczba dni pomiędzy datami zaniku i pojawiania się przymrozków trwa 170 dni, a okres wegetacji (liczba dni o średniej dobowej

29 temperaturze nie niższej niż 5oC) - 210 dni. Temperatura powietrza jest elementem klimatu bardzo zmiennym w czasie i przestrzeni. Największe zróżnicowanie warunków termicznych występuje między dolinami i terenami podmokłymi, a obszarami wyniesionymi o głębszym zaleganiu wód gruntowych.

Na obszarze powiatu średnia roczna wilgotność powietrza wynosi ok. 78%. Największą wilgotnością powietrza charakteryzują się obszary dolin oraz zagłębień terenu. Związane jest to głównie z płytkim zaleganiem zwierciadła wód gruntowych. Największe różnice wilgotności względnej pomiędzy obniżeniami, a terenami wyniesionymi zaznaczają się w godzinach wczesnorannych i wieczornych. Średnie roczne zachmurzenie na terenie gminy kształtuje się na poziomie 6,5 stopnia pokrycia nieba. Maksymalne roczne zachmurzenie występuje w listopadzie i wynosi 8 stopni. Od listopada następuje spadek wielkości zachmurzenia do występowania minimum rocznego we wrześniu (5,0). Przeciętnie w roku jest 45 dni pogodnych i 195 dni pochmurnych.

Średnie roczne sumy opadu atmosferycznego wynoszą około 550 mm. Największe miesięczne sumy opadów występują latem - maksimum w lipcu (80mm). Najniższym opadem charakteryzują się miesiące od stycznia do kwietnia (średnio miesięcznie 30mm).

Na omawianym obszarze przeważają wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 3 m/s, co świadczy, że teren ten jest dobrze przewietrzany. Miejscami zacisznymi są tereny położone po zawietrznej stronie kompleksów leśnych, polany leśne, wschodnie zbocza dolin i tereny intensywnej zabudowy.

4.5. Formy użytkowania terenu

Na terenie powiatu garwolińskiego największy obszar zajmują użytki rolne – 79 746 ha, w tym grunty orne stanowią 58 819 ha. Sady zajmują powierzchnię 2 231 ha, łąki i pastwiska trwałe – 14 563 ha. Lasy i grunty leśne zajmują obszar 38 862 ha, a grunty pod rowami i wodami – 799 ha. Tereny zabudowane i zurbanizowane zajmują 1 607 ha.

Tabela 2. Struktura użytkowania powierzchni w powiecie garwolińskim (źródło: Starostwo Powiatowe w Garwolinie)

Lp. Wyszczególnienie gruntów Powierzchnia w ha 1. grunty orne 58 819 2. sady 2 231 3. łąki trwałe 7 524 4. pastwiska trwałe 7 039 5. grunty rolne zabudowane 3 334 6. grunty pod stawami 380 7. grunty pod rowami 419 8. lasy 38 862 9. grunty zadrzewione i zakrzewione 2 092 10. tereny mieszkalne 886 11. tereny przemysłowe 193 12. inne tereny zabudowane 412 13. zurbanizowane tereny niezabudowane 41 14. tereny rekreacji i wypoczynku 75 15. drogi 3 061 16. tereny kolejowe 455 17. grunty pod wodami płynącymi 1 580

30 18. grunty pod wodami stojącymi 188 19. tereny różne 110 20.. użytki ekologiczne 19 21.. nieużytki 733

4.6. Demografia Teren powiatu garwolińskiego w 2012 roku zamieszkiwało 108 528 mieszkańców. Gęstość zaludnienia w powiecie to 84,47 osób/km2. Strukturę ludności w terenie powiatu wg płci na przełomie lat 2009-2011 prezentuje poniższy wykres:

Wykres 1. Zmiany demograficzne na terenie powiatu w latach 2009-2011(źródło: GUS)

53019

2009r. 53908

106927

53058 mężczyźni 2010r. 54003 kobiety 107061 ogółem pow iat

53858 2011r. 54670 108528

0 50000 100000 150000

Z powyższego zestawienia wynika, że ludność powiatu w porównaniu do lat poprzednich wzrasta. Ludność w 2011 roku w porównaniu do roku 2009 zwiększyła się łącznie o 1601 mieszkańców, co stanowi około 1,5 % przyrostu. Analizując dane dotyczące demografii w powiecie można zauważyć, iż analizowany obszar zamieszkuje więcej kobiet. W 2011 roku różnica oscylowała w granicach około 2%, tj. 51% ludności powiatu stanowiły kobiety, a pozostałe 49% - mężczyźni.

Spośród wszystkich gmin zlokalizowanych w powiecie, najbardziej zaludnione jest miasto Garwolin, gdzie ilość mieszkańców stanowi około 15,7 % ogółu całkowitej liczby ludności powiatu i wynosi 17 060 mieszkańców (stan na dzień 31.12.2011r.). Ponadto dość wysokim zaludnieniem charakteryzuje się gmina Garwolin, którą w 2011 roku zamieszkiwało 12 658 osób, co stanowi około 11,7 % ogółu ludności powiatu.

Dane na temat struktury wiekowej mieszkańców powiatu garwolińskiego w latach 2009-2011 zostały przedstawione w poniższej tabeli.

31 Tabela 3. Struktura wiekowa mieszkańców powiatu w latach 2009-2011(źródło: GUS)

Charakterystyka 2009 2010 2011 wiek przedprodukcyjny (14 lat i mniej lat) 19 591 19 480 19 374 wiek produkcyjny 70 760 70 743 72 084 wiek poprodukcyjny 16 576 16 838 17 070

Powyższa tabela obrazuje niewielki spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym. Analizując wykres i tabelę można stwierdzić, iż liczba ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym wzrosła w niewielkim stopniu w 2011 roku, w porównaniu do lat poprzednich. 4.7. Gospodarka

Powiat Garwoliński to dynamicznie rozwijające się tereny w województwie mazowieckim, o ogromnym potencjale gospodarczym, oferujący inwestorom krajowym jak i zagranicznym doskonałe warunki do rozwoju biznesu. Bliskość wielkiej aglomeracji jaką jest Warszawa - stolica Polski - to niewątpliwie duży atut powiatu garwolińskiego. Garwolin - miasto powiatowe - leży w odległości: 50 km od Warszawy, 60 km od Siedlec, 100 km od Lublina, 110 km od Radomia, 35 km od Mińska Mazowieckiego, 55 km od Łukowa, 60 km od Puław.

Możliwości dla rozwoju przedsiębiorczości stwarza m.in. przecinająca powiat droga krajowa nr 17 o charakterze tranzytowym, prowadząca z Warszawy przez Lublin do przejścia w Hrebennem na granicy Polski z Ukrainą. W ciągu drogi krajowej nr 17 znajduje się obwodnica Garwolina oddana do użytku w 2007 roku. Jest ona jednym z etapów przebudowy drogi krajowej nr 17 do parametrów drogi ekspresowej (S-17). Trasa obwodnicy przecina przebiegającą przez powiat drogę krajową nr 76 (Wilga - Garwolin - Stoczek Łukowski - Łuków). Dobrą dostępność komunikacyjną z powiatem zapewnia droga wojewódzka nr 801 (Warszawa - Karczew - Wilga - Maciejowice - Dęblin - Puławy) tzw. "Nadwiślanka", a także węzły kolejowe Warszawa - Lublin i Łuków - Skierniewice. Inwestycje w drogi gwarantują rozwój gospodarczy, dlatego samorząd powiatowy sukcesywnie modernizuje infrastrukturę drogową na terenie powiatu oraz podejmuje wspólnie z gminami działania inwestycyjne. Na obszarze powiatu działa ponad 7 000 podmiotów gospodarczych, w tym także z kapitałem zagranicznym. Samorząd Powiatu Garwolińskiego stworzył dobrą atmosferę do prowadzenia działalności gospodarczej, czego przykładem jest wiele prężnie funkcjonujących firm o profilu handlowym, transportowym i produkcyjnym. Największe firmy : AVON Operations Polska - fabryka kosmetyków; Huta Szkła CZECHY - producent opakowań szklanych; Akzo Nobel - Fabryka Farb i Lakierów; ZELLER Plastik Polska i PLASTIAPE - producenci opakowań; ERCA Poland - producent komponentów chemicznych; Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska Garwolin, Brüggen Polska, SANTE - producenci branży spożywczej; OCHNIK - producent branży odzieżowej i galanterii skórzanej; CORA - zakład przemysłu odzieżowego; LECHPOL - dystrybutor elektroniki; INTERDRUK - przedsiębiorstwo poligraficzne; firmy przewozowe o zasięgu międzynarodowym. Powiat Garwoliński to już nie tylko rejon typowo rolniczy. Dynamicznie rozwijający się sektor produkcyjno-usługowy w przedsiębiorstwach różnych branż, krajowych jak i zagranicznych, wyznaczają Ziemi Garwolińskiej ważną pozycję na mapie gospodarczej Mazowsza.

Z myślą o przyszłych inwestorach, w granicach administracyjnych Garwolina, powiat garwoliński

32 utworzył "Garwolińską Strefę Aktywności Gospodarczej". Obszar ten znakomicie nadaje się pod działalność produkcyjną, usługową oraz magazynowo logistyczną. Powiatowe tereny inwestycyjne w świetle czynników branych pod uwagę przez zagranicznych inwestorów wypadają bardzo pozytywnie. Na terenach GSAG działają już: Centrum Logistyczne "LECHPOL LOGISTICS PARK", stacja paliw "SHELL" i restauracja sieci "McDonald's". Na inwestorów czeka ponad 60 ha w pełni uzbrojonych terenów inwestycyjnych.

Na terenie powiatu od lat utrzymuje się bezrobocie na poziomie zbliżonym do średniego poziomu bezrobocia w województwie mazowieckim, czyli niższym niż średnie bezrobocie w Polsce. Według danych GUS na koniec września 2012 r. w powiecie garwolińskim było zarejestrowanych 5 586 bezrobotnych. Stopa bezrobocia wynosiła 13,5 % przy średniej dla województwa mazowieckiego 10,2% i kraju 12,4%.

4.8. Rolnictwo W powiecie garwolińskim jest dobrze rozwinięte rolnictwo. Z rolnictwem związanych jest około 70 % mieszkańców. Z ogólnej powierzchni 1 284 km2 - 62% zajmują użytki rolne, natomiast 49% stanowią grunty orne. Największe procentowo powierzchnie użytków rolnych wynoszące ponad 70 % powierzchni znajdują się w gminach: Borowie, Miastków Kościelny, Parysów, Sobolew i Żelechów. Najmniej użytków rolnych znajduje się w najbardziej zalesionych o najmniej korzystnych dla rolnictwa warunkach glebowych gminach wiejskich: Wilga, Maciejowice, Pilawa, Garwolin i Łaskarzew.

Pod względem produkcji sadowniczej zdecydowany prym wiedzie gmina Wilga, na jej terenie sady zajmują 1 053 ha tj. 63 % ogólnej powierzchni sadowniczej na terenie powiatu. Na terenie gminy istnieje wielu producentów owoców i warzyw z nowoczesną technologią przechowalniczą. Na terenie powiatu nie ma ferm hodowlanych. Utrzymuje się głównie indywidualna hodowla bydła mlecznego i produkcja trzody chlewnej. Pod względem hodowli trzody chlewnej wyróżniają się gospodarstwa z gminy Garwolin, Sobolew i Miastków Kościelny. Natomiast w hodowli bydła mlecznego największą koncentracją produkcji charakteryzuje się gmina: Łaskarzew, Żelechów, Maciejowice i Miastków Kościelny.

W strukturze zasiewów dominują zboża, kukurydza i warzywa. Uzyskiwane plony w przeliczeniu na 1 ha upraw kształtują się poniżej średniej krajowej. Corocznie zmniejsza się uprawa roślin okopowych (ziemniaków i buraków) zaś zwiększa się areał upraw traw i kukurydzy (produkcja pasz). W ostatnich latach obserwuje się rozwój rolnictwa ekologicznego oraz gospodarstw agroturystycznych. Obecnie produkcję ekologiczną prowadzi 14 gospodarstw ekologicznych, zaś usługi turystyczne oferuje 6 gospodarstw agroturystycznych.

4.9. Turystyka Powiat garwoliński, ze względu na swoje położenie i walory przyrodnicze i krajobrazowe, jest obszarem atrakcyjnym dla różnych form wypoczynku. Ciszę, świeże powietrze i malownicze krajobrazy, typowe dla Mazowsza, można znaleźć w takich gminach jak Wilga, Maciejowice, Miastków Kościelny, Garwolin, Sobolew czy Trojanów. Dodatkowym walorem są płynące przez ziemię garwolińską dopływy Wisły: Wilga, Okrzejka i Promnik. Powstająca baza agroturystyczna umożliwia spędzenie urlopu w kontakcie z naturą i mieszkańcami wsi, oferując piękne lasy, jeziorka lub jazdę konną. Gmina Wilga posiada na terenie Osiedla Turystyczno - Wypoczynkowego atrakcyjne działki przeznaczone pod inwestycje związane z obsługą ruchu turystycznego.

33 4.9.1. Obiekty związane z edukacją ekologiczną

4.9.1.1. Leśna Ścieżka Przyrodniczo - Kulturowa w Hucie Garwolińskiej

Powstała w 2001r., a położona jest w Leśnictwie Huta Garwolińska. Służy ona głównie realizowaniu programów edukacyjnych dla dzieci i młodzieży ze szkół powiatu garwolińskiego oraz grup przyjeżdżających z innych terenów czyli tzw. zielonych szkół. Stanowi również doskonałe miejsce wypoczynku dla mieszkańców powiatu i ich gości. Ścieżka obejmuje trasę o długości 3 800m. Ścieżka rozpoczyna się na parkingu wyposażonym w wiatę edukacyjną, kącik wypoczynkowy oraz plac zabaw dla dzieci, basen kwiatowy z alpinarium, krąg ogniskowy z ławami, studnię z czynnym żurawiem oraz ekspozycje próbek drewna, przekrój mrowiska i budki lęgowe dla różnych gatunków ptaków. Dalsza część leśnej ścieżki to przystanki z tablicami o tematyce ochrony lasu i przyrody. Ścieżka jest systematycznie rozbudowywana o nowe przystanki tematyczne związane z edukacją ekologiczną. Atrakcją ścieżki są ambony widokowe do obserwacji ornitologicznych oraz 2,5 hektarowy akwen wodny wykonany w ramach małej retencji, na którym został zamontowany pomost do badań jakości fizyko - chemicznych wody i badań hydrobiologicznych. Dodatkową atrakcją jest ścieżka edukacyjno - sprawnościowa, dająca możliwość połączenia ćwiczeń ogólnosprawnościowych na przyrządach z ciekawą lekcją przyrody. Do pracy dydaktycznej na ścieżce wydano materiały edukacyjne dla nauczycieli prowadzących lekcje plenerowe z możliwością zastosowania formy warsztatów, konkursów, badań czy obserwacji oraz zakupiono urządzenia do badania wody i obserwacji ptaków. Ścieżka stanowi pętlę zaczynającą się i kończącą na parkingu, co jest wygodne nie tylko ze względu na możliwość pozostawienia środka lokomocji ale również przejechania trasy przywiezionym rowerem.

4.9.1.2. Baza Edukacji Ekologicznej w Miętnem

Powstała w 2004 roku , aby służyć realizowaniu programów edukacyjnych dla dzieci i młodzieży ze szkół powiatu garwolińskiego oraz grup przyjeżdżających z innych terenów czyli tzw. zielonych szkół. W jej skład wchodzi sala edukacji ekologicznej, ścieżka przyrodniczo–kulturowa położona na terenie zabytkowego parku podworskiego oraz stanica rowerowa. Sala dydaktyczna została wyposażona w sprzęt komputerowy, projekcyjny i materiały niezbędne do prowadzenia lekcji przyrody i warsztatów ekologicznych tj. mikroskopy, binokulary, lornetki, lupy, taśmy miernicze, tablice tematyczne, klucze do oznaczania roślin i zestawy polowe do badań fizyko – chemicznych wody i gleby. Ścieżka ekologiczno – kulturowa, która powstała w zabytkowym parku pełna jest drzew uznanych za pomniki przyrody (dęby szypułkowe, wiązy górskie oraz lipy drobnolistne). Ozdobą ścieżki jest też bogata fauna (np.: dzięcioły zielone, kosy, kawki, gawrony, wiewiórki, jeże, kuny, piżmaki i nornice) oraz staw z malowniczą wysepką. Ścieżka ta ma długość 1,2 km, a czas jej przejścia wynosi około 70 minut. Turyści chcący aktywnie spędzić czas mogą zatrzymać się w Miętnem, gdzie mieści się hotel oraz bogata baza sportowa, w skład której wchodzi m.in. kryta pływalnia, sauna, hala sportowa, siłownia, korty tenisowe, boiska piłkarskie, boiska do siatkówki plażowej, koszykówki, piłki ręcznej.

W skład Bazy Edukacji Ekologicznej wchodzi stanica rowerowa, wyposażona w 30 rowerów, z myślą połączenia bazy w Miętnem ze ścieżką w Hucie Garwolińskiej oraz udostępnienia kompleksu leśnego Huta dla celów turystyki rowerowej. Nadleśnictwo Garwolin wytyczyło ponad 15 kilometrową ścieżkę rowerową, która została zaprojektowana w dwóch wariantach dla różnych grup wiekowych i preferencji odbiorców.

34 4.9.1.3. Izba Przyrodniczo - Leśna im. Jana Pawła II w Podzamczu

Obiekt znajduje się w oficynie dawnej posiadłości Zamoyskich w zespole pałacowo -parkowym w Podzamczu, przy drodze nr 807 z Maciejowic do Żelechowa. W izbie prezentowane są liczne eksponaty m.in.: • rodzime gatunki drzew i krzewów występujące w lasach garwolińskich, • narzędzia stosowane w leśnictwie, • grzyby powodujące rozkład drewna, • próbki drewna 30 gatunków drzew i krzewów, • ciekawostki budowy drewna, • zbiory i żerowiska owadów, • zagadnienia związane z ochroną lasu i małą retencją wodną. W aneksie łowieckim podziwiać można kolekcję trofeów łowieckich: oręża dzików, liry cietrzewi, poroża jeleni i danieli, a także kilkadziesiąt parostków sarny. Znaczna część kolekcji ma charakter historyczny, niektóre trofea pochodzą sprzed II wojny światowej. Ozdobą kolekcji są medaliony byków: łosia i jelenia, a także popiersie św. Huberta, patrona leśników i myśliwych. W aneksie prezentowane są także okazy ptaków (m.in.: bataliony, sowy, drozdy, ptaki drapieżne) i ssaków (kuna leśna, wiewiórka). Izba wyposażona została w sprzęt multimedialny oraz bibliotekę, dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Funduszu Leśnego. Sprzęt multimedialny umożliwia m.in. pokazy filmów przyrodniczych. Obok izby jest zagospodarowane miejsce na ognisko z ławostołami. Obiekt jest udostępniony do zwiedzania przez wycieczki szkolne. W trakcie zwiedzania zapewniona jest opieka merytoryczna pracownika Nadleśnictwa. Istnieje możliwość organizowania zajęć terenowych w sąsiedztwie izby.

4.9.1.4. Hodowla dzikich zwierząt w Cyganówce

Jadąc drogą relacji Garwolin – Wilga, w miejscowości Cyganówka, można odwiedzić zagrodę dzikich zwierząt prowadzoną przez miejscowego leśniczego. Ciekawostką zagrody jest możliwość zobaczenia z bliska jeleni, saren, dzików i danieli. Chlubą ośrodka jest hodowla konika polskiego, rasy pochodzącej od tarpanów – dzikich koni leśnych. Atrakcją dla najmłodszych są egzotyczne świnki wietnamskie, lamy, kozy oraz osioł. Obok leśniczówki znajduje się okazały dąb, pomnik przyrody, którego nazwa „Dąb Dwernickiego” upamiętnia postać generała Józefa Dwernickiego dowódcy kawalerii w powstaniu listopadowym, zwycięzcy bitwy pod Stoczkiem i Nową Wsią. Dąb posiada najgrubszy spośród pomników przyrody na terenie powiatu Garwolin obwód pnia, który na wysokości 1,30 m wynosi 600 cm. W roku 2012 wykonano parking z wiatą.

4.9.2. Szlaki turystyczne piesze

W zasięgu terytorialnym powiatu garwolińskiego znajduje się sześć szlaków turystycznych pieszych i dwa rowerowe.

4.9.2.1. Szlak niebieski „Borów Nadwiślańskich”

Trasa wędrówki rozpoczyna się na stacji kolejowej w Woli Rębkowskiej i biegnie na północny zachód przez lasy obrębu Huta do miejscowości Stara Huta, dalej w kierunku Łucznicy.

4.9.2.2. Szlak czerwony „Szlak Walk Narodowowyzwoleńczych”

35

Szlak przebiega głównie wśród lasów. Na odcinku między Malamówką a Podzamczem szlak przechodzi obok rezerwatu "Torfy Orońskie". W miejscowości Podzamcze atrakcją turystyczną jest park i pałac, który był kwaterą Tadeusza Kościuszki podczas bitwy maciejowickiej. Z Podzamcza szlak prowadzi na północ, do Starej Krępy, gdzie usytuowany jest rezerwat "Kopiec Kościuszki". Upamiętnia on miejsce, gdzie T. Kościuszko został ranny i wzięty do niewoli. Po drodze, w Pogorzelcu szlak przechodzi obok cmentarza żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Dalej, trasa prowadzi na północ wśród pól i lasów (uroczysko Podzamcze). Tutaj niedaleko wsi Lewików szlak dochodzi do rzeki Promnik i biegnie dalej wzdłuż drogi z Łaskarzewa do Tarnowa. Na odcinku z Tarnowa do Wilgi szlak mija miejsca pamięci narodowej z okresu wojny światowej i ofensywy 1944 roku. Szlak kończy bieg w miejscowości Wilga.

4.9.2.3. Szlak żółty „Szlak Kościuszkowski” Jest szlakiem typowo historycznym. Ma postać pętli o długości 11,5 km. Rozpoczyna się i kończy w Maciejowicach na rynku. Szlak przechodzi przez miejscowości związane z Tadeuszem Kościuszką i bitwą maciejowicką. Są to: Maciejowice, Oronne, Stara i Nowa Krępa. Przy trasie szlaku zlokalizowane są pomniki - kosynierów T. Kościuszki, drzewo pomnik, pod którym odpoczywał T. Kościuszko przed bitwą pod Maciejowicami oraz kopiec w Starej Krępie (na terenie rezerwatu).

4.9.2.4. Szlak łącznikowy (czarny)

Ma długość ok. 2,8 km. Łączy Maciejowice z miejscowością Podzamcze.

4.9.2.5. Szlak łącznikowy (zielony)

Ma długość 6,5 km, łączy niebieski „Szlak Borów Nadwiślańskich” ze stacją kolejową w Pilawie. Szlak niebieski „Czterech Pancernych i psa” - Rozpoczyna swój bieg w Woli Rowskiej przy stacji PKP. Stąd kieruje się na zachód, przechodząc przez lasy uroczyska Romanów i Izdebno. Na wysokości wsi Dąbrowa dochodzi do rzeczki Promnik i dalej biegnie wzdłuż jej brzegu, wśród pól i łąk. W miejscu gdzie zaczyna się duży kompleks lasów uroczyska Podzamcze, szlak skręca na północny zachód i dalej biegnie przez tereny leśne leśnictwa Uścieniec i lasy prywatne osiedla Wilga. Szlak kończy swój bieg w miejscowości Wilga, przy pomniku skansenie bojowym 1 Armii Wojska Polskiego, upamiętniającym przeprawę przez Wisłę w 1944 roku. Łączna długość szlaku wynosi 21,5 km.

4.9.3. Szlaki turystyczne rowerowe

4.9.3.1. Szlak żółty „Do ścieżki przyrodniczo - kulturowej”

Miętne - Wola Rębkowska - Huta Garwolińska. Szlak rozpoczyna się w Bazie Edukacyjnej w Miętnem. Dalej kierujemy się drogą do Woli Rębkowskiej (w kierunku miejscowości Krystyna). Tam mijamy tory kolejowe (trasa Warszawa - Lublin) i skręcamy w drogę gruntową biegnącą wzdłuż torów, do stacji kolejowej. Następnie dojeżdżamy do drogi asfaltowej, która bezpośrednio prowadzi do Leśnej Ścieżki Przyrodniczo – Kulturowej. Ten fragment trasy w większości biegnie przez tereny leśne Nadleśnictwa Garwolin (leśnictwo Huta).

4.9.3.2. Szlak zielony „Uroczysko Huta”

Huta Garwolińska - Kolonia Kościeliska - Siedem Mórg - Huta Garwolińska –Wola Rębkowska -

36 Miętne. Trasa rozpoczyna się w Hucie Garwolińskiej, na wysokości parkingu Leśnej Ścieżki Przyrodniczo – Kulturowej. Szlak prowadzi w kierunku miejscowości Budy Uśniackie. Droga na całym odcinku przebiega przez tereny leśne. W odległości około 2 km od ścieżki przyrodniczej, przy skrzyżowaniu z drogą w kierunku Starej Huty, trasa skręca na tereny leśne, odtąd będzie prowadzić głównie przez drogi gruntowe. W odległości 2,3 km od asfaltu, droga skręca do „Siedmiu Mórg”, a następnie prowadzi do Leśnej Ścieżki Przyrodniczo – Kulturowej w Hucie Garwolińskiej.

4.9.4. Garwoszlaki

W 2007 roku, dzięki staraniom Stowarzyszenia Rozwoju Gmin i Miast Powiatu Garwolińskiego "Wspólnota Powiatowa", powstały koncepcje przebiegu "Garwoszlaków" - szlaków turystycznych na terenie całego powiatu. Obejmują one projekty 17 szlaków rowerowych o łącznej długości prawie 500 km, 3 szlaków pieszych o łącznej długości blisko 50 km i szlaku kajakowego na rzece Wildze. Trasy dostępne są przez cały rok dla wszystkich chętnych. W wielu miejscach znajdują się tablice informacyjne ze schematycznymi mapami szlaków oraz odpowiednie oznakowanie. Planowanie wycieczek po ”Garwoszlakach” ułatwią strony internetowe www.garwoszlaki.pl i www.wspolnota.garwolin.pl, wydana mapa turystyczna oraz przewodnik.

4.9.4.1. Garwoszlaki rowerowe

Każdy może wybrać trasę dopasowaną do swoich możliwości i umiejętności, dla sprawnych rowerzystów jak i przeciętnego weekendowego turysty. Należy pamiętać jednak, aby zawsze wozić ze sobą mapę. Przyjemnej jazdy! Zasadniczą część sieci „Garwoszlaków” rowerowych Ziemi Garwolińskiej stanowi „Wielka pętla garwolińska”, łącząca 7 miejscowości gminnych oraz "usiane" po trasie liczne obiekty zabytkowe. Wokół miejsc o dużej atrakcyjności turystycznej, wykorzystywanych jako obszary rekreacyjne, takich jak Wilga czy Pilawa, zaprojektowane zostały małe pętle rowerowe. Pętla Pilawska liczy około 42 km, a Pętla Wilska około 40 km. Są to trasy o znaczeniu lokalnym, przeznaczone przede wszystkim do jazdy rekreacyjnej dla osób przebywających na letniskach. W planie zaprojektowano trasę prowadzącą m.in. przez miejsca związane z Tadeuszem Kościuszką na terenie gminy Maciejowice, dalej biegnącą przez miejscowości gmin: Sobolew, Górzno i Borowie. Trasa liczy ponad 52 km. Ciekawą rowerową alternatywę stanowi trasa "Szlakiem miast", licząca ponad 65 km i łącząca trzy miasta powiatu: Łaskarzew, Garwolin i Żelechów. Kolejna tym razem pięćdziesięciu - kilometrowa trasa rowerowa, czwarta co do długości ze szlaków powiatu, prowadzi z południa powiatu garwolińskiego, przez jego środkową część, po czym skręca w kierunku zachodnim, w stronę lasów garwolińskich. Jego północno - zachodnia część została zaprojektowana w celu ułatwienia mieszkańcom Garwolina korzystania z kompleksu leśnego otaczającego od zachodu miasto. Trasa kończy się w Hucie Garwolińskiej. Pozostałe trasy rowerowe „Garwoszlaków” adresowane są do osób mniej wprawionych w jeździe na rowerze. Ścieżki są usytuowane w różnych miejscach.

4.9.4.2. Garwoszlaki piesze

Tu są potrzebne nogi piechura! Powiat garwoliński oferuje unikalne możliwości uprawiania turystyki pieszej wszystkim. Koncepcja przebiegu "Garwoszlaków" obejmuje m.in. projekty 3 szlaków pieszych o łącznej długości blisko 50 km, dostosowane do możliwości każdego piechura. Jedna z tras szlak żółty zw. "Szlakiem kościuszkowskim", o długości 17 km, prowadzi przez tereny, na których toczyła się ważna bitwa Insurekcji Kościuszkowskiej - bitwa pod Maciejowicami.

37 Kolejny pieszy szlak niebieski o długości 20 km, łączy ze sobą miejsca pamięci narodowej związane przede wszystkim z walkami II wojny światowej. Dzięki temu, że prowadzi przez osiedle letniskowe i tereny leśne, doskonale nadaje się do weekendowych spacerów. Szlak zaczyna się przy skansenie bojowym w Wildze, a kończy w Łaskarzewie. Ostatnia z trzech pieszych tras jest najkrótsza, gdyż jej długość wynosi blisko 15 km. Szlak zielony został przygotowany z myślą o najmłodszych piechurach, gdyż pozwala dotrzeć do hodowli dzikich zwierząt w Cyganówce, omijając ruchliwe szosy. Szlak ten zaczyna się również przy skansenie bojowym w Wildze.

4.9.4.3. Garwoszlak kajakowy

Rzeka Wilga, dawniej zwana Garwólką i Wielką Wilczą, jest prawym dopływem Wisły. Liczy 67,1 km. Dolina rzeki Wilgi wraz z jej korytem należy do Nadwiślańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu i jest jednym z najcenniejszych obiektów przyrodniczych Mazowsza. Rzeka uchodzi do Wisły w km – 452 na wysokości terenu 96 m n.p.m. Rzeka Wilga jest atrakcyjnym miejscem jako szlak dla spływów kajakowych. Na taką ocenę wpływa bogactwo przyrodnicze i krajobrazowe doliny oraz naturalny bieg rzeki z jej malowniczymi zakolami. Ze względu na mały przepływ przy niskich stanach wody oraz szerokość jej koryta i jego dostępność, optymalnym odcinkiem dla spływu kajakowego jest rzeka płynąca od Miastkowa Starego do ujścia do Wisły. Szlak kajakowy ma długość 44,7 km.

4.10. Drogi Sieć dróg powiatu garwolińskiego stanowi: 86,048 km dróg krajowych; 100,290 km dróg wojewódzkich; 548,948 km dróg powiatowych i 1 508,536 km dróg gminnych. Przez teren powiatu przebiega droga krajowa nr 17 o charakterze tranzytowym, prowadząca z Warszawy przez Lublin do przejścia w Hrebennem na granicy Polski z Ukrainą. W jej ciągu znajduje się obwodnica Garwolina oddana do użytku w 2007 roku, która jest jednym z etapów przebudowy drogi krajowej nr 17 do parametrów drogi ekspresowej. Ponadto trasa obwodnicy przecina przebiegającą przez powiat drogę krajową nr 76 (Wilga - Garwolin - Stoczek Łukowski - Łuków). Dobrą dostępność komunikacyjną z powiatem zapewnia droga wojewódzka nr 801 (Warszawa - Karczew - Wilga - Maciejowice - Dęblin - Puławy) tzw. "Nadwiślanka".

Przez teren powiatu przebiegają ponadto linie kolejowe: linia o znaczeniu krajowym i międzynarodowym Warszawa – Lublin – Rawa Ruska, linie Skierniewice – Pilawa – Łuków i Pilawa – Tłuszcz, na których poza odcinkiem Pilawa- Łuków odbywa się wyłącznie ruch towarowy.

Stan dróg w powiecie uległ w ostatnich latach znacznej poprawie. Systematycznie prowadzone są inwestycje drogowe, głównie odnowienia nawierzchni bitumicznych. Mimo odczuwalnego postępu, część dróg nadal wymaga dostosowania parametrów technicznych do zwiększającego się natężenia ruchu kołowego. Drogi o nawierzchni gruntowej, które stanowią ok. 80 km, wymagają przebudowy. Skala tych inwestycji determinowana jest wielkością posiadanych środków finansowych. Gruntownej przebudowy wymaga większość skrzyżowań dróg powiatowych z drogami wyższych kategorii. Największym problemem jest brak ciągów pieszych (chodników), rowerowych (ścieżki rowerowe) i zatok autobusowych.

Utrudnieniem w kontaktach gospodarczych powiatu garwolińskiego z terenami położonymi po drugiej stronie Wisły a zwłaszcza z Kozienicami i z rejonem radomskim jest brak mostu na Wiśle pomiędzy Maciejowicami a Świerżami Górnymi (gmina Kozienice). Ponadto remontu wymaga istniejąca przeprawa promowa na Wiśle pomiędzy miejscowością Przewóz a Świerże Górne.

38

4.11. Zaopatrzenie w gaz

Powiat Garwoliński korzysta z gazu ziemnego z Ukrainy, który jest dostarczany magistralą wysokiego ciśnienia przez Puławy, Warszawę do Gdańska. Sieć gazowa jest eksploatowana przez Mazowiecką Spółkę Gazowniczą w Warszawie. Nadzór i eksploatację sieci gazowej na terenie naszego powiatu sprawuje Oddział Zakład Gazowniczy Mińsk Mazowiecki. Długość czynnej sieci gazowej wg stanu na dzień 31.12.2010 r. wynosiła 493,698 km (dane GUS). W wyniku analizy porównawczej danych GUS na przestrzeni lat można zauważyć wyraźną tendencję rozwojową całej struktury sieci gazowych na obszarze powiatu.

Tabela 4. Stan sieci gazowej na terenie powiatu garwolińskiego (wg GUS, stan na dzień 31.12.2011r.)

Wskaźnik 2010 2011 długość czynnej sieci gazowej [km] 482,6 493,7 odbiorcy gazu z sieci [gosp. dom.] 11112 11261 ludność korzystająca z sieci gazowej 36381 36562 [osoba] czynne połączenia sieci gazowej do 6995 7127 budynków mieszkalnych [szt.] odbiorcy gazu ogrzewający 2398 6575 mieszkania gazem [gosp. dom.] zużycie gazu z sieci [tys. m3] 8635,3 9580,1 zużycie gazu z sieci na jednego 80,8 89,5 mieszkańca [m3] zużycie gazu na ogrzewanie mieszkań 5494,6 7925,5 [tyś. m3]

5. POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO

5.1. Jakość wód i stosunki wodne 5.1.1. Wody powierzchniowe

Powiat garwoliński leży w całości w dorzeczu Wisły, w regionie Środkowej Wisły. Najważniejsze rzeki przepływające przez teren powiatu to: rzeka Wisła na odcinku od 411 do 459 km oraz jej

39 prawobrzeżne dopływy: Okrzejka, Wilga i Promnik. Stany wód w rzekach są ściśle powiązane ze stanami rzeki Wisły charakteryzującej się śnieżno – deszczowym zasilaniem w wodę, a co za tym idzie wczesnowiosennymi wezbraniami i jesiennymi niżówkami. Notowane na Wiśle wezbrania powodziowe są pochodzenia roztopowego lub deszczowego i pojawiają się w okresie luty – kwiecień i lipiec. Wisła jest główną rzeką przepływająca przez teren województwa mazowieckiego. Stanowi ona zachodnią granicę powiatu garwolińskiego. W skali Polski jest ona unikatowym obiektem przyrodniczym, ze względu na jej wielkość oraz stosunkowo niski stopień uregulowania. Warunki przyrodnicze sprawiają, że rzeka ta stanowi dobre siedlisko dla życia wielu gatunków flory i fauny. Wisła ma także ogromne znaczenie dla wędrówki dziko żyjących gatunków ptaków wodno – błotnych. Wzdłuż jej brzegów na wielu odcinkach zachowały się naturalnie występujące zbiorowiska łęgów. W środkowym odcinku Wisła silnie meandruje, pozostawiając po obu stronach wiele starorzeczy. Do rzeki Wisły uchodzą główne rzeki powiatu, stanowiące jej prawobrzeżne dopływy tj. Wilga, Promnik i Okrzejka. Ostatnie badania rzek na terenie powiatu zostały wykonane w 2009 roku ( dane WIOŚ Delegatura w Mińsku Mazowieckim) . Wyniki prezentuje poniższa tabela Ogólnie wody powierzchniowe są kwalifikowane do wód o stanie ekologicznym umiarkowanym.

Tabela 5. Zestawienie przekrojów pomiarowo-kontrolnych jakości wód płynących objętych monitoringiem w powiecie garwolińskim w latach 2008-2009 (źródło: WIOŚ)

Stan Stan ogólny Ostatni rok Nazwa przekroju Km Rzeka ekologiczny wód badań kontrolno-pomiarowego lokalizacji

2008 Umiarkowany Zły WILGA Miastków Kościelny* 44,5 2009 Umiarkowany Zły 2008 WILGA Wilga* 2,7 Umiarkowany Zły 2008 Słaby Zły OKRZEJKA Trojanów* 41,0 2009 Umiarkowany b.d. 2008 PROMNIK Ruda Tarnowska* 1,0 Umiarkowany b.d Uwaga: *We wszystkich przekrojach (p.p.k.) przeprowadzono badania ze względu na bytowanie ryb

Stan ekologiczny określony na podstawie wartości chlorofilu ”a” oraz makrofitów (2009). Brak było wyników innych oznaczeń wskaźników biologicznych. Wskaźniki bakteriologiczne (liczba bakterii coli i coli typu fekalnego) nie są uwzględniane w powyższej ocenie (nie określono dla nich granic dopuszczalnych).

5.1.1.1 Ocena jakości wód

Ostatnia ocena jakości wód w rzekach na terenie powiatu dotyczyła badań w latach 2008-2009 . Ocena jakości wód w oparciu o rozporządzenie z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. 162, poz. 1008) została wykonana na zlecenie GIOŚ przez IMGW Ośrodek Monitoringu Jakości Wód w Katowicach . Wskazuje ona na umiarkowany stan (potencjał) ekologiczny badanych rzek przede wszystkim ze względu na oznaczenie z grupy elementów fizyko-chemicznych tj. azot Kjeldahla (dot. wszystkich rzek). Stężenia ww. wskaźnika przekraczają dopuszczalne dla klasy 2, odpowiadającej dobrej jakości wód. Ponadto stwierdzono przekroczenia w stężeniach selenu (wskaźnik z grupy substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego), a w przekroju Wilga także w stężeniach rtęci (wskaźnik z grupy substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej). Należy jednak zaznaczyć, że jest to w dalszym ciągu wstępna ocena, która może ulec zmianie (po wykonaniu wymaganych oznaczeń wskaźników biologicznych oraz po przeprowadzeniu oceny

40 hydromorfologicznej).

Obecnie trwają prace nad oceną jakości wód za 2011 rok w oparciu o nowe rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości substancji priorytetowych (Dz.U.257 z 2011, poz. 1545). W listopadzie roku ubiegłego ukazało się także nowe rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych.

W programie Państwowego Monitoringu Środowiska na 2010-2012 badania wód powierzchniowych na terenie powiatu garwolińskiego zaplanowano na 2012 rok i od stycznia br. są realizowane. Badaniami są objęte rzeki: Wilga (p.p.k. Wilga) i Promnik (p.p.k. Ruda Tarnowska).

5.1.1.2. Osady rzeczne

Badania osadów wodnych w ramach sieci krajowej prowadzi od 1990 roku Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie. W osadach wodnych jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do wód powierzchniowych. Akumulowane są w nich pierwiastki takie jak: cynk, miedź, chrom, kadm, ołów, nikiel, rtęć, a także trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO) m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), pestycydy chloroorganiczne, polichlorowane bifenyle (PCB). Ostatnie badania osadów rzecznych w powiecie garwolińskim wykonano w dniu 25.07.2011 r. w przekroju ujściowym (Wilga) na Wildze. Wg oceny geochemicznej oraz rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16.04.2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz.U. nr 55, poz. 498) są to „osady niezanieczyszczone”, zaś wg oceny biogeochemicznej – są to „osady sporadycznie szkodliwie oddziaływujące na organizmy żywe”. Tabela 6. Zestawienie ocen jakości wód płynących będących środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych w powiecie garwolińskim w 2008 roku (źródło: WIOŚ)

Wyniki pomiarów wskaźników i substancji, które zadecydowały Rzeka Nazwa Km Klasa o jakości rzek w poszczególnych punktach pomiarowych punktu biegu ogólna rzeki nazwa jednostka stężenie pomiarowo- wskaźnika średnioroczne maksymalne minimalne kontrolnego Okrzejka Trojanów 41+000 non Tlen mg O2/l 8,133 11,2 3,7 rozpuszczony mg N/l 0,561 3,42 0,05 0,016 Azot amonowy mg NO2/l 0,06 0,24 0,153 Azotyny mg PO4/l 0,409 0,806 Fosfor ogólny mg HOCl/l 0,015 0,015 0,015 Chlor całk. poz. Promnik Ruda 1,0 non Azotyny mg NO2/l 0,102 0,158 0,043 Tarnowska Fosfor ogólny mg PO4/l 0,413 0,791 0,147 Chlor całk. poz. mg HOCl/l 0,015 0,015 0,015

Wilga Wilga 2,7 non Azotyny mg NO2/l 0,079 0,213 0,016 Fosfor ogólny mg PO4/l 0,465 1,349 0,169 Chlor całk. poz. mg HOCl/l 0,015 0,015 0,015

41 Tabela 7. Zestawienie ocen jakości wód płynących będących środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych w powiecie garwolińskim w 2009 roku (źródło: WIOŚ)

Wyniki pomiarów wskaźników i substancji, które zadecydowały Nazwa Km Klasa o jakości rzek w poszczególnych punktach pomiarowych Rzeka punktu biegu ogólna pomiarowo- rzeki nazwa jednostka stężenie kontrolnego wskaźnika średnioroczne maksymalne minimalne

Wilga Miastków 44,5 non Azotyny mg NO2/l 0,106 0,272 0,043 Kościelny Fosfor mg PO4/l 0,47 0,69 0,23 ogólny mg HOCl/l 0,015 0,015 0,015 Chlor całk. poz. 5.1.2. Wody podziemne Na obszarze powiatu garwolińskiego występuje przewaga terenów z wodą gruntową występującą dość płytko: płycej niż 2,0 m ppt, z tendencją do występowania płytszego w wilgotnych porach roku. Występowanie takie związane jest z tym, że na przeważającej części powiatu stosunkowo płytko zaznacza się strop nieprzepuszczalnych glin. Tereny te występują w wielu miejscach między innymi w gminach: Żelechów i Trojanów oraz wzdłuż linii kolejowej Warszawa - Lublin. Najpłycej (0 - l m ppt.) wody gruntowe występują w obrębie dolin rzecznych i obniżeń. Tu charakteryzują się one najczęściej zwierciadłem swobodnym oraz znacznymi wahaniami związanymi ściśle z wahaniami wody w rzekach. Drugi, głębszy poziom wód gruntowych występuje przeważnie na głębokości 20 - 30m. Wody te ujmowane są przez znaczną ilość studni. Trzeci poziom (na głębokości 40 - 70m) jest najbardziej zasobny w wodę. Wody drugiego i trzeciego poziomu wymagają uzdatnień dla celów pitnych ze względu na zwiększoną zawartość żelaza i manganu. Z danych Państwowego Instytutu Geologicznego i z opracowań A. Kleczkowskiego wynika, że tereny nadwiślańskie w zachodniej części gmin Maciejowice i Wilga wymagają szczególnej ochrony ze względu na położenie w tym obszarze GZWP nr 222 „Dolina Środkowej Wisły”. Poniżej przedstawiono charakterystykę wymienionego zbiornika.

Tabela 8. Charakterystyczne dane nt. GZWP nr 222 „Dolina Środkowej Wisły” (źródło: WIOŚ)

2 Szacunkowe zasoby Całkowita powierzchnia (km ) Średnia głębokość Typ zbiornika dyspozycyjne ujęć [m] GZWP ONO OWO tys. m3/d l/s/km2

2 085 400 1 285 porowy 60 1 000 5,55

Ujęcia wód podziemnych będące źródłem zaopatrzenia ludności w wodę pitną znajdują się pod stałą kontrolą Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Jakość wód podziemnych jest badana także w ramach: monitoringu krajowego (badania prowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny); monitoringu lokalnego wokół składowisk odpadów (obowiązek nałożony na eksploatatorów składowisk).

42

W 2008 roku rozpoczęto badania wód podziemnych według nowego Programu Monitoringu. Ocena stanu wód podziemnych jest wykonywana w oparciu o klasyfikację jakości 5- klasową na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23.07.2008r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143, poz. 896). Ostatnie badania w rejonie powiatu garwolińskiego przeprowadzono w 2010 r. Wody pobrano z dwóch otworów obserwacyjnych zlokalizowanych w miejscowości Łaskarzew (o głębokości stropu warstwy wodonośnej: 20,4 m i 93,0 m). Stwierdzono wody odpowiadające III klasie jakości tj. „wody zadowalającej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych lub słabego wpływu działalności człowieka”. W obu przypadkach odnotowano podwyższone stężenia żelaza (dla głębszego otworu – stężenia żelaza w granicy IV klasy).

Zagrożenie zanieczyszczeniem wód podziemnych wynika przede wszystkim z infiltracji zanieczyszczeń z wód powierzchniowych (w dolinach rzek) oraz z migracji wgłębnej zanieczyszczeń z obszarów o słabej izolacyjności gruntowej warstw wodonośnych. Wody podziemne stanowią podstawowe źródło zaopatrzenia ludności w wodę do picia i na potrzeby gospodarcze. Głównym źródłem zaopatrzenia ludności w wodę są wodociągi publiczne, które dostarczają wodę dobrej jakości.

5.1.3. Źródła zanieczyszczenia i przekształcenia stosunków wód podziemnych i powierzchniowych 5.1.3.1. Pobór wody i wodociągi

Długość czynnej sieci wodociągowej wynosiła (źródło: GUS, stanu na dzień 31.12.2011 r.) 1 356,3 km. Funkcjonowało 22 666 połączeń sieci wodociągowej do budynków mieszkalnych. Ludność korzystająca z sieci wodociągowej to 82 232 osób, w tym 27 279 mieszkająca w miastach. Gospodarstwom domowym dostarczono ogółem 3 157 dam3 wody. Zużycie wody z wodociągów na jednego mieszkańca szacuje się, wg GUS, na 26,6 m3/rok. Na terenie powiatu na potrzeby przemysłu pobierane są wyłącznie wody podziemne. Zużycie wody na potrzeby przemysłu wyniosło w 2011 roku 535 dam3.

5.1.3.2. Kanalizacja i oczyszczalnie ścieków

Wszystkie miasta i gminy powiatu garwolińskiego ( za wyjątkiem gminy Trojanów) są wyposażone w mechaniczno – biologiczne oczyszczalnie ścieków. Ponadto na terenie kilku gmin funkcjonują oczyszczalnie biologiczne, które pracują na potrzeby szkół, osiedli mieszkaniowych i innych obiektów. Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie szacowana jest wg GUS na 35 473 osób. Poniżej przedstawiono spis oczyszczalni ścieków na terenie powiatu garwolińskiego:  Miasto Garwolin miejska oczyszczalnia ścieków eksploatowana przez Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji sp. z o.o. ul. Polna 77, 08-400 Garwolin, oczyszczalnia zakładu Avon Operations Polska sp. z o.o. ul. Stacyjna 77, 08-400 Garwolin (ścieki z oczyszczalni odprowadzane są do kanalizacji miejskiej).  Gmina Garwolin oczyszczalnia Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej Garwolin ul. Ogrodowa 17, 08-410 Wola Rębkowska,

43 oczyszczalnia gminna w miejscowości Puznów Stary .  Gmina Wilga oczyszczalnia gminna w miejscowości Celejów oczyszczalnia w Trzciance dla potrzeb Fundacji „MARIAMPOLI” z siedzibą w Krakowie, ul. Łanowa 32 ; 30-725 Kraków.  Miasto Łaskarzew oczyszczalnia miejska w Łaskarzewie.  Gmina Łaskarzew gminna oczyszczalnia ścieków w Nowym Pilczynie  Gmina Sobolew gminna oczyszczalnia ścieków w Sobolewie, oczyszczalnia przy zespole szkół w Gończycach, oczyszczalnia przy zakładzie „Sogar” S. C. Sokół 107, 08-460 Sobolew.  Gmina Maciejowice gminna oczyszczalnia ścieków w Maciejowicach, oczyszczalnia Spółdzielni Handlowo –Produkcyjno- Usługowej „METROL” w Maciejowicach.  Gmina Trojanów oczyszczalnia Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w Lublinie Oddział Terenowy w Dęblinie – zlokalizowana na terenie osiedla mieszkaniowego w Życzynie gm. Trojanów – aktualnie przekazana na rzecz Gminy Trojanów, oczyszczalnia ścieków przy Domu Pomocy Społecznej Dla Dorosłych prowadzona przez ZG. SS. Albertynek; Życzyn, 08-455 Trojanów, oczyszczalnia przy Ośrodku Wypoczynkowym Kazimierza Gugałki w Jabłonowcu, oczyszczalnia zakładu „URJON” Sp. z o.o. Trojanów 129, 08-455 Trojanów (nieeksploatowana),  Miasto i Gmina Żelechów oczyszczalni miejska w Żelechowie oczyszczalnia ścieków przy zakładzie Waryński – Żelechów Spółka z o. o. w upadłości ul. Traugutta 52, 08-430 Żelechów.  Gmina Górzno gminna oczyszczalnia w miejscowości Górzno. gminna oczyszczalnia w miejscowości Unin  Gmina Miastków Kościelny gminna oczyszczalnia ścieków w Miastkowie Kościelnym.  Gmina Borowie gminna oczyszczalnia ścieków w Borowiu.  Gmina Parysów gminna oczyszczalnia ścieków w Parysowie  Miasto i Gmina Pilawa miejska oczyszczalnia ścieków w Pilawie – eksploatowana przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Pilawie Al. Wyzwolenia 2 , 08-440 Pilawa, gminna oczyszczalnia ścieków w miejscowości Trąbki, oczyszczalnia przy Jednostce Wojskowej w Pilawie.

Długość czynnej sieci kanalizacyjnej na terenie powiatu garwolińskiego wynosiła w 2011 roku 276,4 km, funkcjonowało również 7640 sztuk przyłączy do budynków mieszkalnych. Siecią kanalizacyjną odprowadzono w 2011 roku 1838 dam3 ścieków komunalnych. Ludność korzystającą z kanalizacji oszacowano wg GUS na 35447 osób, w tym 22949 w miastach.

44

Ponadto, w 2011 roku odprowadzono łącznie 635 dam3 ścieków przemysłowych, w tym do sieci kanalizacyjnej - 206 dam3, zaś łącznie oczyszczono na terenie powiatu 342 dam3 ścieków przemysłowych. ( dane GUS)

Większe ilości oczyszczonych ścieków odprowadzają do wód powierzchniowych lub do gruntu, zakłady wymienione w poniżej tabeli. Niektóre z nich oczyszczają także ścieki bytowe.

Tabela 9. Oczyszczalnie przemysłowe (źródło: WIOŚ stan na 31.12.2011r.)

Przepustowość* Ilość Odbiornik oczyszczalni ścieków Zakład ścieków [m3/d] [m3/rok] OSM Garwolin 2 500 396 000 rów - rz. Wilga w Woli Rębkowskiej ( oczyszczalnia w URJON K. Urban i B. Jończyk w latach 2009 – 2011 150 rz. Okrzejka Trojanowie nie była eksploatowana ) „ WARYŃSKI- ŻELECHÓW” Sp. z o.o. w upadłości 36 1 550 rz. Żelechówka w Żelechowie Jednostka Wojskowa w Pilawie 45 4 800 Ziemia Ogółem 402 350 Uwagi: * - przepustowość wg pozwolenia wodno-prawnego na zrzut ścieków

Według danych z prowadzonej przez WIOŚ Bazy Oczyszczalni Ścieków na terenie powiatu w 2011 roku zostało wprowadzonych do wód powierzchniowych lub do ziemi ok. 0,4 hm3/rok ścieków przemysłowych.

Ogółem szacuje się, że w ciągu roku w powiecie garwolińskim zostało odprowadzonych do środowiska około 3,3 hm3 ścieków z oczyszczalni komunalnych i przemysłowych (dane z 21 zakładów) tj. o 3,0 % więcej niż w 2010 roku. Zmniejszyła się natomiast wielkość ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami do środowiska (np. w BZT5 spadek o 47,2%).

Tabela 10. Ładunki zanieczyszczeń wprowadzane ze ściekami do wód powierzchniowych i do ziemi w 2011 r. (źródło: WIOŚ)

Lp. Wskaźnik 2011 r. kg 1 BZT5 (biochemiczne zapotrzebowanie tlenu) 17 838 2 ChZT Cr (chemiczne zapotrzebowanie tlenu) 131 312 3 Zawiesina ogólna 33 393 4 Azot ogólny 15 611 5 Fosfor ogólny 1 357 6 Chlorki 36 432

45 Należy zauważyć, że znaczna część ścieków bytowych jest gromadzona w zbiornikach bezodpływowych, gdyż tylko 1/3 mieszkańców powiatu korzysta z kanalizacji zbiorczej. Do najważniejszych źródeł zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemne na terenie powiatu garwolińskiego należą także: spływy obszarowe z terenów rolnych, nieuregulowane spływy wód deszczowych z terenów zurbanizowanych i uprzemysłowionych, źle składowane i zabezpieczone pryzmy obornika oraz zbiorniki na gnojowicę położone w pobliżu cieków wodnych, przesiąki z nieszczelnych szamb z gospodarstw położonych przy rzekach.

Trudnym do zmierzenia źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych są niekontrolowane spływy powierzchniowe z obszarów rolnych. Pomimo, że ilość wywożonej na użytki rolne gnojowicy w ostatnich latach zmalała, stanowi ona nadal lokalną uciążliwość środowiska. Zmalała również, głównie ze względów ekonomicznych, ilość zużywanych nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Czynniki te wpływają na zmniejszenie niekorzystnego wpływu rolnictwa na stan czystości wód.

5.1.4. Cele i kierunki działań dla pola: Jakość wód

Cel długoterminowy do roku 2019: Dążenie do poprawy stanu wód powierzchniowych oraz ochrona jakości i ilości wód podziemnych wraz z racjonalizacją ich wykorzystania

Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego:

 Kontynuacja budowy i modernizacji oczyszczalni ścieków komunalnych i infrastruktury kanalizacyjnej na terenie gmin powiatu.  Wspieranie realizacji indywidualnych systemów oczyszczania ścieków w zabudowie rozproszonej.  Opracowanie międzygminnych koncepcji gospodarki ściekowej dla terenów oddalonych od głównego systemu kanalizacyjnego w powiecie – łączenie i rozbudowa małych systemów kanalizacyjnych.  Zapewnienie mieszkańcom wody pitnej dobrej jakości oraz racjonalizacja zużycia wód poprzez kontynuację budowy i modernizacje ujęć wód, stacji uzdatniania wody i sieci wodociągowej.  Modernizacja i rozbudowa oczyszczalni ścieków przemysłowych oraz wprowadzanie technologii produkcji ograniczających zrzut substancji niebezpiecznych.  Ograniczanie spływu zanieczyszczeń powierzchniowych z rolnictwa.  Współpraca z odpowiednimi organami i instytucjami w zakresie wykrywania i likwidowania źródeł zanieczyszczeń wód.  Ograniczenie poboru wód podziemnych na cele przemysłowe.  Podnoszenie świadomości ekologicznej w zakresie oszczędzania wody.

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Zapewnienie mieszkańcom powiatu odpowiedniej jakości i ilości wody pitnej. 2. Dążenie do relatywnego zmniejszenia zużycia wody w gospodarstwach domowych,

46 przemyśle i rolnictwie. 3. Dążenie do osiągnięcia właściwych standardów wód powierzchniowych pod względem jakościowym poprzez ich ochronę przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł przemysłowych, komunalnych i rolniczych. 4. Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska, szczególnie w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków.

5.1.4.1. Strategia osiągania celów

 Ad.1 Zapewnienie mieszkańcom powiatu odpowiedniej jakości i ilości wody pitnej

Priorytetowym zadaniem ochrony środowiska na terenie powiatu garwolińskiego będzie ochrona ilościowa i jakościowa wód podziemnych. Część zadań z tego zakresu przedstawiona została również w punkcie 2– „Dążenie do relatywnego zmniejszenia zużycia wody w gospodarstwach domowych, przemyśle i rolnictwie”.

Podjęte zostaną działania mające na celu weryfikację pozwoleń wodnoprawnych. Użytkownicy wody będą informowani o możliwościach relatywnego zmniejszania zużycia wody, np. poprzez wprowadzanie zamkniętych obiegów, zmiany technologii, poprawę stanu sieci wodociągowych (także zakładowych), opomiarowanie i zakup urządzeń wodooszczędnych.

Obecne ilości wody zużytej na cele technologiczne (płukanie filtrów, czyszczenie sieci, itp.) i awarie szacowane są w skali kraju średnio na ok. 20%, w tym około 6% stanowią straty, które wymagają dalszej identyfikacji. W celu ograniczenia strat wody należy systematycznie dokonywać przeglądu i konserwacji sieci wodociągowej, prowadząc niezbędne remonty i modernizacje poszczególnych odcinków.

Jednym ze sposobów ochrony biernej wód podziemnych będzie przestrzeganie zasad ustalonych dla stref i obszarów ochronnych ujęć wód podziemnych, na których obowiązują zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie korzystania z wody i użytkowania gruntów. Strefa ochrony bezpośredniej (grupa bezwzględnie obowiązujących nakazów) ma na celu eliminację zagrożenia powstającego w związku z ujęciem wody. Strefa ochrony pośredniej określa ograniczenia czynności mogących mieć wpływ na jakość pobieranej wody. W strefach ochrony pośredniej zakazuje się:

wprowadzania ścieków do ziemi, rolniczego wykorzystania ścieków, przechowywania i składowania odpadów promieniotwórczych i toksycznych, wykonywania robót melioracyjnych i wydobywania kruszywa, lokalizowania zakładów przemysłowych, ferm chowu zwierząt, stacji benzynowych, magazynów substancji chemicznych, wysypisk i wylewisk odpadów, parkingów i baz sprzętu samochodowego, nowych ujęć wody, cmentarzy i grzebalni zwierząt, biwakowania i urządzania obozowisk.

Ponadto, ogranicza się:

47

stosowanie nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin, asfaltowanie dróg i betonowania podwórek, wykonywanie wykopów i odwodnień budowlanych, mycie pojazdów mechanicznych, korzystanie z dotychczas użytkowanych studni.

Ustalenia związane z ochroną wód podziemnych przed zanieczyszczeniem zawarte powinny zostać w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Użytkownicy prywatni ujęć wody (np. zakłady przemysłowe) mają obowiązek sporządzić odpowiednie projekty stref i sformułowanie wymagań.

Podsumowując, w celu zapewnienia mieszkańcom wody pitnej proponuje się podjęcie następujących działań:

Propagowanie dalszej racjonalizacji zużycia wody i ograniczanie jej strat przy wydobyciu i przesyłach, dalsze opomiarowanie zużycia wody w gospodarstwach domowych. Szczegółowe rozpoznanie i kontrolowanie lokalnych zagrożeń jakości wód podziemnych wraz z podejmowaniem odpowiednich działań tj.: ustanawiania stref ochronnych ujęć, likwidacji nieużywanych otworów studziennych, a w koniecznych przypadkach ograniczanie i monitorowanie wielkości eksploatacji. Uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego zasad ochrony głównych zbiorników wód podziemnych. Kontrolowanie i wnikliwie obserwowanie realizacji nowych inwestycji, między innymi budowy głębokich studni, wykopów itp., celem uniknięcia np. łączenia poziomów wodonośnych oraz bezpośredniego zanieczyszczania użytkowych poziomów wodonośnych; należy dążyć do wyprzedzającego uzbrojenia projektowanych obszarów koncentracji zabudowy mieszkaniowej.

 Ad. 2. Dążenie do relatywnego zmniejszenia zużycia wody w gospodarstwach domowych, przemyśle i rolnictwie

W zakresie zmniejszenia zużycia wody w gospodarstwach domowych, przemyśle i rolnictwie należy kontynuować działania zmierzające do racjonalizacji jej zużycia. Dla realizacji tego celu, proponuje się podjęcie lub kontynuację następujących działań: 1. Weryfikacja wydanych pozwoleń wodnoprawnych. 2. Informowanie użytkowników wody o możliwościach relatywnego zmniejszania jej zużycia, np. poprzez wprowadzanie zamkniętych obiegów wody, zmiany technologii, poprawę stanu zakładowych sieci wodociągowych, itp. 3. Edukacja mieszkańców w zakresie możliwości i konieczności oszczędzania wody w gospodarstwach domowych oraz o możliwościach relatywnego zmniejszania jej zużycia, np. poprzez wprowadzanie zamkniętych obiegów wody, stosowanie perlatorów, itp. 4. Ustanawianie aktów prawa lokalnego stwarzających bodźce finansowe do oszczędzania wody (np. upust w podatku od nieruchomości za zainstalowanie urządzeń wodooszczędnych, upust w opłacie od wzrostu wartości nieruchomości, stosowanie dwóch cen jednostkowych zużycia wody – niższej od poboru do określonej wielkości na osobę i wyższej za pobór przekraczający określony limit oszczędnego zużycia). 5. Dalsze opomiarowanie gospodarstw indywidualnych, odbiorców przemysłowych i komercyjnych, zarówno na zimną, jak i ciepłą wodę.

48 6. Dążenie do identyfikacji i ograniczenia strat wody przy jej produkcji i przesyle przez przedsiębiorstwa wodociągowe, poprzez modernizację i konserwację urządzeń wodociągowych 7. Rozwijanie systemów automatycznego sterowania i kontroli poborem wody.

W gospodarstwie domowym można zmniejszyć zużycie wody dzięki: rozważnemu i świadomemu obchodzeniu się z wodą, zainstalowaniu wodooszczędnych urządzeń, przemyślanym zakupom nowych urządzeń.

Podstawowe zasady, jakie należy przekazywać mieszkańcom, dotyczą następujących kwestii: 1. Nie zostawiać otwartego kranu, gdy nie jest to niezbędne. 2. Naprawy cieknących urządzeń - kranów lub rezerwuarów. 3. Oszczędzanie wodę w łazience – korzystanie z prysznica, zamiast z kąpieli. 4. Zmywanie naczyń - na kilkakrotne zmywanie małej ilości naczyń zużywa się więcej wody i środków myjących niż na dużą partię jednorazowo. 5. Wypracowanie wodooszczędnych przyzwyczajeń dotyczących prania bielizn: wypełnianie całkowicie pralki, nie stosowanie prania wstępnego, skrócenie programu płukania bielizny. 6. Ograniczenie podlewanie ogródka. 7. Zaopatrzenie się w wodooszczędną końcówkę prysznica. 8. Zakup urządzeń ograniczających przepływ wody (perlator). 9. Zakup stoperów do urządzeń w toalecie lub montaż przycisków dwudzielnych. 10. Uszczelnienie rur wodociągowych. 11. Zainstalowanie wodooszczędnego rezerwuaru. 12. Instalacja baterii jednouchwytowych. 13. Kupno nowych urządzeń, kierując się zużyciem przez nie wody i energii(np. pralki). 14. Kupno termy czy kotła o odpowiedniej wydajności. 15. Instalacja zbiornika na wodę deszczową (np. do podlewania ogródka, spłuczki w toalecie).

 Ad. 3. Dążenie do osiągnięcia właściwych standardów wód powierzchniowych i podziemnych poprzez ich ochronę przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł przemysłowych, komunalnych i rolniczych

Zanieczyszczenie wód powierzchniowych na terenie powiatu garwolińskiego ma charakter ponadlokalny, napływowy. Opracowanie jednolitej koncepcji ochrony tych wód jest zadaniem ponadlokalnym, niemniej powiat garwoliński powinny aktywnie uczestniczyć w takich pracach z chwilą, gdy zostaną one podjęte. W zakresie wód powierzchniowych zadaniem priorytetowym jest przywrócenie ich jakości do wymaganych standardów ekologicznych.

W celu poprawy jakości wód powierzchniowych, konieczna będzie likwidacja niekontrolowanych zrzutów ścieków bytowych do rzek powiatu. W tym celu należy wykonać szczegółową inwentaryzację punktów zrzutu ścieków oraz systematycznie ją aktualizować. Zadania związane z poprawą gospodarki wodno ściekowej przedstawiono w punkcie 4.

Dopływy rozproszone z pól powinno się zminimalizować głównie przez tworzenie wokół zbiorników wód powierzchniowych stref antyeutrofogennych zagospodarowywanych trwałą zielenią z jak największym udziałem zieleni wysokiej. Duże znaczenie ma obudowa biologiczna cieków; tereny rolne dolin i podnóży stoków powinny być w jak największym stopniu użytkowane jako łąki i pastwiska. Rolnicze nieużytki bagienne, położone w pobliżu wód powierzchniowych, powinny pozostać w stanie naturalnym, nie należy ich odwadniać i zagospodarowywać.

49 Zagospodarowywanie bagiennych nieużytków śródpolnych powinno się prowadzić w jak najmniejszej skali z uwagi na ich znaczenie w utrzymaniu równowagi przyrodniczej (niższe ekologicznie). Na terenach zurbanizowanych należy dążyć do uporządkowania gospodarki wodami opadowymi, w szczególności wspierać działania zmierzające do likwidacji dopływów powierzchniowych zanieczyszczeń do wód z dróg (szczególnie w okresie zimy i jesieni, gdy używa się środków chemicznych do likwidacji śliskości pośniegowej), terenów ekologicznie zdewastowanych, zakładów i magazynów, gdzie używa się lub są składowane substancje łatwo ługujące się. Konieczna jest sukcesywna eliminacja zanieczyszczeń brzegów zbiorników i cieków odpadami zdeponowanymi na tzw.: dzikich wysypiskach” oraz zabudowy brzegów, której eksploatacja zagraża stabilności skarp lub czystości.

Dla ważniejszych cieków na terenie powiatu oraz zbiorników wodnych o znaczących walorach przyrodniczych powinny zostać opracowane przez inwestorów szczegółowe operaty, przedstawiające optymalne warunki środowiskowe niezbędne dla ich ochrony, które będą uwzględniane w opracowaniach o ocenach oddziaływania nowych planowanych inwestycji w ich sąsiedztwie.

W chwili obecnej na terenie powiatu funkcjonuje monitoring wód powierzchniowych, ale pomiary wykonywane są z różną częstotliwością i w niewielu punktach. Dążyć się będzie do zorganizowania regularnego systemu pomiarów i obserwacji cech i właściwości wody w celu dostarczenia informacji o aktualnym stanie w zakresie ilości i jakości oraz tendencji zmian pod wpływem funkcjonowania powiatu i podejmowanych działań ochronnych. Podstawowym działaniem w zakresie przeciwdziałaniu pogarszaniu jakości wód podziemnych jest likwidacja wszystkich źródeł zanieczyszczenia – punktowych, obszarowych i liniowych. Głównym czynnikiem zagrażającym czystości wód jest nieuporządkowana gospodarka ściekowa, w tym ściekami opadowymi, stąd tez priorytetowym działaniem będą inwestycje z tego zakresu oraz porządkujące użytkowanie wody. Zostały one szczegółowo przedstawione poniżej, w punkcie 4.

 Ad. 4. Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska, szczególnie w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków Polska przystępując do Unii Europejskiej zobowiązała się do wypełnienia wymogów dyrektywy Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 roku dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (Dz. Urz. WE L 135 z 30.05.1991 r., str. 40-52, z późn. zm.; Dz. Urz. WE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 002, str. 26) zgodnie z określonymi w negocjacjach i zapisanymi w Traktacie Akcesyjnym terminami i okresami przejściowymi. W rozmowach przedakcesyjnych wynegocjowane zostały bowiem dostosowawcze okresy przejściowe na wprowadzenie przepisów ww. dyrektywy do końca 2015 r. Dlatego też, aby zidentyfikować faktyczne potrzeby w zakresie uporządkowania gospodarki ściekowej oraz uszeregować ich realizację w taki sposób aby wywiązać się ze zobowiązań traktatowych, utworzono Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych (KPOŚK). Został on zatwierdzony został przez Rząd RP w dniu 16 grudnia 2003 r. Program ten zawiera wykaz aglomeracji o RLM ≥ 2 000, wraz z jednoczesnym wykazem niezbędnych przedsięwzięć w zakresie budowy, rozbudowy lub modernizacji oczyszczalni ścieków komunalnych oraz budowy i modernizacji zbiorczych systemów kanalizacyjnych, jakie należy zrealizować w tych aglomeracjach w terminie do końca 2015 r. KPOŚK opracowany w 2003 r. obejmował 1378 aglomeracji i przewidywał : 1. budowę, rozbudowę i/lub modernizację 1163 oczyszczalni ścieków komunalnych, 2. budowę około 21 tys. km sieci kanalizacyjnej w aglomeracjach. Koszt tego zadania oszacowano na ok. 35 mld zł, w tym na budowę, rozbudowę lub modernizację systemów kanalizacji zbiorczej - ok. 24 mld zł, a na budowę, rozbudowę lub modernizację

50 oczyszczalni ścieków komunalnych – ok. 11 mld zł.

Wobec powyższego powinny zostać osiągnięte następujące cele: wyposażenia aglomeracji powyżej 100 000 RLM w oczyszczalnie ścieków z podwyższonym usuwaniem biogenów do wartości nieprzekraczalnych 10 mg N/dm3 i 1 mg P/dm3 oraz niezbędna modernizacja i rozbudowa istniejącej w tych aglomeracjach sieci kanalizacyjnej wyposażenia aglomeracji o wielkości 15 000 - 100 000 RLM w biologiczne oczyszczalnie ścieków z podwyższonym usuwaniem biogenów. Budowa sieci kanalizacyjnej w tych aglomeracjach, w których ona nie istnieje, wyposażenia zakładów sektora rolno-spożywczego w oczyszczalnie ścieków zapewniające osiągnięcie wprowadzonych standardów emisji zanieczyszczeń.

Docelowo planuje się objęcie systemem sieci wodociągowej i kanalizacyjnej tego obszaru powiatu, gdzie występuje zwarta zabudowa lub jest to ekonomicznie uzasadnione. Ponadto konieczna jest: modernizacja istniejących i budowa nowych ujęć i stacji uzdatniania wody, modernizacja istniejących i budowa nowych odcinków sieci wodociągowej (kolektorów głównych i sieci rozdzielczych), rozbudowa i modernizacja istniejących oczyszczalni ścieków, budowa nowych oczyszczalni ścieków, budowa nowych odcinków kanalizacji.

W celu poprawy stanu infrastruktury ochrony środowiska służącej ochronie wód przewiduje się następujące działania:

 Gospodarka ściekowa

1. Inwentaryzacja stanu sieci kanalizacyjnej i zbiorników bezodpływowych 2. Dalszy rozdział kanalizacji ogólnospławnej na kanalizację sanitarną i deszczową 3. Budowa punktów zlewnych dla użytkowników indywidualnych bezodpływowych zbiorników ścieków istniejących na terenie nie objętym systemem kanalizacji zbiorczej 4. Wspieranie budowy indywidualnych systemów oczyszczania ścieków (oczyszczalnie przydomowe) , w miejscach gdzie jest niemożliwa lub ekonomicznie nieuzasadniona budowa sieci kanalizacyjnej 5. Uporządkowanie i modernizacja gospodarki ściekowej w zakładach przemysłowych – budowa urządzeń podczyszczających ścieki przed ich zrzutem do kanalizacji miejskiej, wprowadzanie zamkniętych obiegów wody, technologiczne wykorzystanie ścieków oraz wspieranie i egzekwowanie programów racjonalnej gospodarki wodno-ściekowej 6. Rozbudowa nowych odcinków kanalizacji sanitarnej i deszczowej 7. Wymiana odcinków kanalizacji będących w złym stanie technicznym

W latach 2011 – 2012 powiat prowadził następujące prace zmierzające do poprawy jakości wód poprzez budowę oczyszczalni ścieków.

Tabela 11. Wykaz jednostek powiatowych w których wybudowano oczyszczalnie ścieków w latach 2011-2012 (źródło: Starostwo Powiatowe w Garwolinie)

Wartość inwestycji Lp. Nazwa placówki Nazwa zadania Źródła finansowania brutto w zł 2011r.

51 Budowa 1 Pogotowie Opiekuńcze w oczyszczalni Izdebnie ścieków 80% pożyczka z WFOŚ i 239 564,13 Budowa GW Specjalny Ośrodek Szkolno – 2 oczyszczalni Wychowawczy w Trzciance ścieków 2012r. Budowa 37 % pożyczka Specjalny Ośrodek Szkolno – 1 oczyszczalni 85 713,78 37 % dotacja Wychowawczy w Przyłęku ścieków z WFOŚ i GW Łącznie wartość 325 277,91 zł

 Gospodarka wodami opadowymi Ograniczenie zanieczyszczeń niesionych w spływach opadowych powinno następować w sposób możliwie naturalny, najlepiej przez wpuszczenie wód opadowych do naturalnych osadników. Ograniczenie zanieczyszczeń powinno się odbywać również poprzez utrzymanie czystości w zlewni, sprzątanie jej ale też nakładanie powszechnych kar za zanieczyszczenia np. jezdni. Bardzo istotne jest aby wzdłuż ulic sadzona była zieleń, która nie dopuści do wymywania gruntu z niezagospodarowanych terenów. Separatory zanieczyszczeń są niezbędne na stacjach benzynowych, myjniach, przy warsztatach samochodowych i wszędzie tam gdzie mogą wystąpić spływy deszczu z olejami napędowymi i benzyną. Rozbudowa istniejącego systemu odprowadzenia wód opadowych powinna uwzględniać następujące zalecenia: 1. Ograniczenie stosowania tradycyjnej kanalizacji deszczowej do miejsc, gdzie jest to niezbędne np. w ulicach szybkiego ruchu i o dużym natężeniu ruchu. 2. Wykorzystanie istniejących kanałów i ich pojemności retencyjnej. Jeśli nie uniknie się budowy nowych kanałów należy je projektować z uwzględnieniem możliwości retencyjnych 3. Naprawa istniejącego systemu kanalizacji deszczowej, ogólnospławnej i sanitarnej, w kierunku zmniejszenia infiltracji wód gruntowych do kanałów 4. Stosowanie zasady: ograniczenia natężenia odpływu deszczu przez zastosowanie różnych form retencji ograniczenie wielkości odpływu przez zastosowanie infiltracji do gruntu ograniczenie ładunku i stężenia zanieczyszczeń w odprowadzanych spływach deszczowych przez niedopuszczenie do powstawania zanieczyszczeń, oraz stosowanie naturalnych metod ich usuwania 5. Odrębne traktowanie spływów ze zlewni „czystych” z których wody mogą być infiltrowane do gruntu i zlewni „brudnych” wymagających oczyszczenia spływów. 6. Stosowanie zasady, że spływu opadowe z posesji powinny być zagospodarowane na posesji, w sytuacji odpływu do kanału zastosowanie retencji. Preferowanie tam, gdzie jest to możliwe, infiltracji do gruntu 7. Przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego należy przewidzieć i zarezerwować teren na potrzeby budowy lokalnych systemów retencyjnych, które mogą stanowić atrakcyjny element architektury krajobrazu 8. Przy realizacji nowych inwestycji w zakresie zagospodarowania przestrzennego należy ograniczyć uszczelnienie terenu, wprowadzić tam gdzie jest to możliwe nawierzchnie ażurowe umożliwiające przesiąkanie wód opadowych do gruntu.

W zakresie małej retencji przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego dnia 21 kwietnia

52 2008 roku „Program małej retencji dla Województwa Mazowieckiego”. Na terenach leśnych program realizowany jest przez Nadleśnictwo Garwolin. W 2010 roku Nadleśnictwo Garwolin zrealizowało już IV etap zadania pn. „Kształtowanie i ochrona biotopów wodno – błotnych.” Projekt zakładał odbudowę kompleksu 3 stawów paciorkowych o powierzchni 1,21ha, odbudowę dwóch zbiorników o łącznej powierzchni 1,30 ha, utrzymanie zabagnienia na obszarze 0,52 ha oraz budowę i modernizację sześciu urządzeń piętrzących.

 Gospodarka wodna 1. Inwentaryzacja stanu sieci wodociągowej 2. Modernizacja sieci wodociągowej poprzez wymianę urządzeń wodociągowych znajdujących się w złym stanie technicznym 3. Budowa nowych ujęć wody 4. Modernizacja i konserwacja istniejących ujęć wody 5. Budowa nowej sieci wodociągowej z uwzględnieniem obecnych i przyszłych odbiorców wody 6. Dalsze działania zmierzające do pełnej regulacji ciśnienia i sterowania siecią wodociągową 7. Ograniczanie strat wody przy poborze i przesyłach

5.2. Powietrze atmosferyczne

5.2.1. Stan aktualny 5.2.1.1. Źródła emisji do powietrza Powietrze atmosferyczne jest jednym z najbardziej wrażliwych na zanieczyszczenia komponentów środowiska, który jednocześnie decyduje o warunkach życia człowieka, zwierząt i roślin. Zły stan aerosanitarny powoduje pogorszenie zdrowia ludności, straty w środowisku, zwłaszcza w drzewostanie iglastym, a także wymierne straty gospodarcze. Powiat garwoliński może przyciągać turystów i inwestorów między innymi dobrymi warunkami środowiskowymi, a czyste powietrze jest jednym z najbardziej pożądanych czynników. W kontekście powyższych sformułowań zapewnienie odpowiedniej jakości powietrza na obszarze powiatu jest jednym z priorytetowych celów władz samorządowych.

Przez zanieczyszczanie powietrza rozumie się wprowadzanie do niego organizmów żywych lub substancji chemicznych, które nie są jego naturalnymi składnikami, albo – będąc nimi – występują w stężeniach przekraczający właściwy dla nich zakres. Zanieczyszczenia powietrza mogą mieć formę stałą, płynną lub gazową i dzieli się je ogólnie na zanieczyszczenia pierwotne - emitowane do powietrza bezpośrednio ze źródeł zanieczyszczenia oraz wtórne – powstające w wyniku reakcji chemicznych zachodzących w atmosferze pomiędzy wprowadzonymi zanieczyszczeniami pierwotnymi.

Dodatkowo, ze względu na sposób odprowadzania zanieczyszczeń do atmosfery, emisję można podzielić na zorganizowaną i niezorganizowaną. Emisja zorganizowana występuje, gdy zanieczyszczenia odprowadzane są do atmosfery za pomocą emitora (komin, wyciąg wentylacyjny), natomiast emisja niezorganizowana występuje na hałdach, terenach zabudowanych lub podczas parowania cieczy. Jeszcze innym rodzajem emisji jest emisja ze źródeł liniowych i powierzchniowych, takich jak drogi i parkingi.

Głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza na terenie powiatu garwolińskiego są: 1. źródła komunalno – bytowe: kotłownie lokalne, indywidualne paleniska domowe, emitory

53 z zakładów użyteczności publicznej. Mają one znaczący wpływ na lokalny stan zanieczyszczenia powietrza, są głównym powodem tzw. niskiej emisji. Emitują najczęściej zanieczyszczenia pyłowe i gazowe. Aktualnie większość kotłowni w obiektach użyteczności publicznej (urzędy, szkoły, obiekty służby zdrowia) zaopatrywane są w ciepło z kotłowni gazowych lub olejowych. 2. źródła transportowe – emisja zanieczyszczeń następuje na niskiej wysokości, tworząc niską emisję. Główne zanieczyszczenia to: węglowodory, tlenki azotu, tlenek węgla, pyły, związki ołowiu, tlenki siarki. 3. pylenie wtórne z odsłoniętej powierzchni terenu. 4. zanieczyszczenia allochtoniczne, napływające spoza terenu powiatu, zgodnie z dominującym kierunkiem wiatru.

Rolniczo-przemysłowy charakter powiatu warunkuje w dużym stopniu rodzaj i ilość zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza. Według szacunków WIOŚ w Warszawie główny wpływ na stan zanieczyszczenia powietrza na terenie powiatów, takich jak powiat garwoliński, ma energetyka (udział w bilansie zanieczyszczeń 50-60%) oraz transport i komunikacja (20% zanieczyszczeń). Pozostała część przypada na przemysł i usługi.

Na terenie powiatu nie ma centralnych sieci cieplnych - większą kotłownię węglową eksploatuje na potrzeby sieci miejskiej Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o. o. w Garwolinie. Zdecydowana większość gospodarstw domowych zaopatrywana jest w ciepło z indywidualnych palenisk domowych, opalanych najczęściej węglem lub koksem (pomimo podłączenia części mieszkańców do sieci gazowej). Sytuacja taka jest odzwierciedleniem ogólnokrajowych tendencji – niższą ceną węgla w stosunku do innych źródeł energii cieplnej. Nowe budownictwo jednorodzinne wykorzystuje także ekologiczne nośniki ciepła (olej opałowy, gaz). Nieliczne budynki ogrzewane są elektrycznie lub za pomocą odnawialnych źródeł energii (pompy cieplne). Niewątpliwym problemem jest nagminne spalanie w domowych piecach paliw niskiej jakości, a także odpadów, w tym tworzyw sztucznych, gumy i tekstyliów. Często paliwem uzupełniającym jest drewno.

W ostatnich latach zmienia się struktura wykorzystywanych paliw. W 2011 roku długość sieci gazowej wynosiła 493,698 km, a liczba przyłączy do budynków wynosiła 7127 sztuk. Odbiorcami gazu było 11 261 gospodarstw domowych (36 562 osób), w tym 6575 gospodarstw wykorzystywało gaz do ogrzewania pomieszczeń. Zużycie gazu wyniosło w 2011 roku 9580,10 tys. m3, w tym na ogrzewanie budynków - 7925,5 tys. m3.

W związku z powyższym, jednym z największych źródeł zanieczyszczenia powietrza na terenie powiatu garwolińskiego jest tzw. niska emisja, czyli emisja pochodząca ze źródeł o wysokości nie przekraczającej kilkunastu metrów wysokości. Zjawisko to występuje na terenach zwartej zabudowy, gdzie nie ma możliwości przewietrzania. Do atmosfery przedostają się duże ilości sadzy, tlenków węgla, dwutlenku siarki, węglowodorów aromatycznych, merkaptanów i innych szkodliwych dla zdrowia ludzi związków chemicznych. Nasila się to szczególnie w okresie grzewczym (wrzesień – kwiecień). Emisja taka powoduje wyraźne okresowe pogorszenie stanu sanitarnego powietrza na terenach zasiedlonych i w ich bezpośrednim sąsiedztwie.

Na stan powietrza w powiecie oddziałują także źródła komunikacyjne. Największe zanieczyszczenie powietrza substancjami pochodzącymi ze spalania paliw w silnikach pojazdów występuje na skrzyżowaniach głównych dróg, przy trasach komunikacyjnych o dużym natężeniu ruchu biegnących przez obszary o zwartej zabudowie. Przyczyną nadmiernej emisji zanieczyszczeń ze środków transportu jest przede wszystkim zły stan techniczny pojazdów, ich zła eksploatacja,

54 przestoje w ruchu spowodowane złą organizacją ruchu lub zbyt małą przepustowością dróg.

W latach 2011 – 2012 przez Samorząd Powiatu Garwolińskiego prowadzone były liczne prace zmierzające do ograniczenia emisji. Poniżej przedstawiono zakres wykonanych prac:

Tabela 12. Wykaz jednostek powiatowych w których przeprowadzono prace termomodernizacyjne w latach 2011-2012 (źródło: Starostwo Powiatowe w Garwolinie)

Lp. Nazwa placówki Nazwa zadania Wartość inwestycjiŹródła finansowania brutto w zł 2011r. 1 Zespół Szkół Rolniczych termomodernizacja części 750 402,54 80% pożyczka z w Miętnem budynku szkoły WFOŚ i GW

2 Pogotowie Opiekuńcze Remont kotłowni oraz 239 564,12 środki własne w Izdebnie instalacji centralnego ogrzewania Łącznie wartość w roku 2011 989 966.66 zł brutto 2012r. 1 ZS im. Marszałka J. Modernizacja instalacji 255 203,91 środki własne Piłsudskiego w centralnego ogrzewania Garwolinie 2 (ZSR-CKP i CKU w Termomodernizacja budynku 836 438,50 32% dotacja z Miętnem ) WFOŚ i GW 3 ZS nr 1 w Żelechowie Termomodernizacja budynku 318 774,78 42% dotacja z warsztatów mechanicznych WFOŚ i GW Łącznie wartość w roku 2012 1 410 417,32 zł brutto

Na obszarze powiatu są zlokalizowane także przemysłowe źródła emisji, które mogą być uciążliwe dla mieszkańców. Funkcjonują tu także małe zakłady usługowe, wykorzystujące lokalne, rozproszone źródła ciepła. Do największych źródeł emitujących zanieczyszczenia powietrza zaliczono następujące zakłady:

 PWiK Sp. z o.o. w Garwolinie (kotłownia Romanówka),  ZSR w Miętnem,  Huta Szkła „Czechy” S.A. w Trąbkach,  „Waryński” – „Żelechów” Sp. z o.o.,  SUP „Metrol”w Maciejowicach,  PPH „Hetman” w Uninie,

55  „Cora Garwolin”,  oraz w mniejszym stopniu, zakłady posiadające większe kotłownie gazowe:

 PWiK Sp. zo.o w Garwolinie (kotłownie przy ul. Długiej, Nawodnej, Al. Legionów, - pracujące tylko w sezonie grzewczym),  OSM w Woli Rębkowskiej,  Akzo Nobel Decorative Paints Sp. z o.o. w Pilawie,  FOK „Polena” S.A. w Łaskarzewie.  Avon Operations Polska Sp. Z o.o.

Tabela 13. Emisja zanieczyszczeń do powietrza z energetycznego spalania paliw na terenie powiatu garwolińskiego w 2011r. (źródło: WIOŚ ) Ilość [kg] Rodzaj zanieczyszczenia Spalanie Spalanie Spalanie Razem węgla oleju gazu SO2 85 946 802 540 87 288 NOx 32 629 970 12 727 46 326 CO 207 642 116 2 379 210 137 Pyły ze spalania paliw 83 779 349 109 84 237 Ogółem 409 996 2 237 15 755 427 988

Znaczny udział (ok. 40%) w emisji posiada Kotłownia Rejonowa w Garwolinie.

Tabela 14. Emisja zanieczyszczeń do powietrza z Kotłowni Rejonowej w Garwolinie węglowej (źródło: WIOŚ dane za 2008 - 2011) Rodzaj Ilość [kg] zanieczyszczenia 2008 2009 2010 2011 SO2 35 422 28 606 29 486 29 978 NOx 17 840 17 764 16 940 15 536 CO 89 200 88 820 84 700 77 680 Pyły ze spalania paliw 20 466 30 873 33 083 48 092 Ogółem 162 928 166 063 164 208 171 286

Z zakładów przemysłowych są emitowane do atmosfery zanieczyszczenia tzw. technologiczne, charakterystyczne dla danego rodzaju produkcji. Znaczącym źródłem węglowodorów alifatycznych jest AVON Operations Polska Sp. z o.o. w Garwolinie.

Generalnie, emisja zanieczyszczeń pyłowych wprowadzanych do powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych na terenie powiatu garwolińskiego spada – z 82 Mg w 2004 roku, 75 Mg w 2005 roku do 72 Mg w 2006 roku. W największej ilości emitowane są zanieczyszczenia ze spalania paliw – 81 Mg w roku 2004, 74 Mg w 2005 roku i 71 Mg w roku 2006 i 66 Mg w roku 2011.

Ilość zanieczyszczeń gazowych z zakładów uciążliwych zlokalizowanych na terenie powiatu nieznacznie spadła: w 2004 roku wynosiła ona 30 600 Mg, w 2005 roku – 31 094 Mg, a w 2006 roku - 31 088 Mg, zaś w 2011 r. wynosiła 29 374 Mg. Zmniejszyła się ilość zanieczyszczeń pyłowych zatrzymanych lub zneutralizowanych w urządzeniach do redukcji – z 424 Mg w 2004 roku do 405 Mg w 2005 roku i 392 Mg w 2006 roku, zaś w 2011r wynosiła ona 356 Mg/rok.

56 Dominujący udział ilościowy w zanieczyszczeniu atmosfery mają zanieczyszczenia z procesów spalania paliw, tzw. zanieczyszczenia energetyczne. Zaliczamy do nich: dwutlenek siarki, tlenki azotu, pyły, tlenki węgla i sadzę. Poważnym źródłem wielu zanieczyszczeń (tlenków azotu, tlenku węgla, węglowodorów, a także związków ołowiu ) jest również transport samochodowy.

Według danych statystycznych GUS z zakładów szczególnie uciążliwych zlokalizowanych w powiecie (objętych sprawozdawczością w 2011 r.) zostało wyemitowanych do powietrza 66 Mg zanieczyszczeń pyłowych oraz 29 374 Mg zanieczyszczeń gazowych w tym: 29 127 Mg dwutlenku węgla, 115 Mg tlenku węgla, 46 Mg tlenków azotu, 43 Mg dwutlenku siarki. Na terenie powiatu garwolińskiego utrzymuje się tendencja spadkowa w stężeniach dwutlenku siarki. W znacznej mierze decydują o tym zrealizowane inwestycje na terenie całego województwa polegające na likwidacji kolejnych źródeł zanieczyszczenia oraz zmianie paliwa z węgla na gaz lub olej. Tendencje wzrostowe obserwuje się natomiast w przypadku dwutlenku azotu, co jest związane głównie ze wzrostem ruchu drogowego.

W 2002 roku rozpoczęto na terenie powiatu pomiary benzenu w powietrzu, które zaniechano w 2006 roku, ze względu na stwierdzane bardzo niskie stężenie tego parametru. Badania wykonywane były w Garwolinie przy ulicy Stacyjnej 95. Obliczone średnie roczne wartości benzenu wynosiły w 2004 roku 1,5 µg/m3, a w 2005 roku 1,8 µg/m3. Nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu benzenu (wartość średnioroczna 5 µg/m3 + 5 µg/m3margines tolerancji na 2005 r.).

Nie prowadzono pomiarów stężeń ozonu, tlenku węgla, ołowiu, ale wnioskując na podstawie obszarów sąsiednich – wartości tych parametrów są poniżej stężeń dopuszczalnych. W celu scharakteryzowania stanu aktualnego w zakresie jakości powietrza atmosferycznego na terenie powiatu garwolińskiego odniesiono się do „Rocznej oceny jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za 2011 rok” sporządzonej przez WIOŚ.

Zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.) Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w terminie do 31 marca każdego roku dokonuje oceny poziomów substancji w powietrzu w danej strefie za rok poprzedni oraz odrębnie dla każdej substancji dokonuje klasyfikacji stref. W rozumieniu założeń do projektu ustawy o zmianie ustawy- prawo ochrony środowiska, przygotowywanych w związku z transpozycją do prawa polskiego Dyrektywy 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości i czystszego powietrza dla Europy przyjmuje się, że od stycznia 2010 r. dla wszystkich zanieczyszczeń uwzględnionych w ocenie strefę stanowi: - aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy, - miasto nie będące aglomeracją o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy, - pozostały obszar województwa, nie wchodzący w skład aglomeracji i miast powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Roczna ocena jakości powietrza za 2011 r. została wykonana zgodnie z zaleceniem Ministerstwa Środowiska oraz wytycznymi, opracowanymi na zlecenie GIOŚ przez Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie. Uwzględnia także ocenę jakości powietrza w strefach pod kątem dotrzymania poziomu docelowego dla pyłu PM2,5.

W województwie mazowieckim klasyfikację wykonano w 4 strefach: aglomeracji warszawskiej, mieście Radom, mieście Płock i w strefie mazowieckiej. Powiat garwoliński został

57 zakwalifikowany do strefy mazowieckiej.

Tabela 15. Podział stref w województwie mazowieckim (źródło: WIOŚ)

Powierzchnia Liczba Lp. Nazwa strefy Kod strefy strefy w km2 mieszkańców strefy w tys. 1 aglomeracja warszawska PL1401 517 1720,4 2 miasto Radom PL1403 112 222,5 3 miasto Płock PL1402 88 126,1 4 strefa mazowiecka PL1404 34841 3174,0

Kryteriami do oceny rocznej są wartości dopuszczalne, docelowe oraz celu długoterminowego, określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz. 281). Raport za 2011 r. jest już dziesiątą oceną przeprowadzoną na całym obszarze województwa (drugą w układzie nowych stref). Celem przeprowadzenia rocznej oceny jest: - klasyfikacja stref w oparciu o kryteria obowiązujące na dany rok, - uzyskanie informacji o przestrzennych rozkładach stężeń zanieczyszczeń, - wskazanie wartości i obszarów przekroczeń wartości kryterialnych, - wskazanie potrzeb w zakresie niezbędnej modernizacji systemu monitoringu powietrza.

Obowiązujące w 2011 r. wielkości poziomów dopuszczalnych, docelowych, krytycznych i celu długoterminowego dla kryterium ochrony zdrowia i ochrony roślin podano w tabeli poniżej.

Tabela 16. Poziomy dopuszczalne, docelowe, celu długoterminowego do klasyfikacji stref – ochrona zdrowia i ochrona roślin (źródło: WIOŚ) Dopuszczal Dopuszczal Dopuszczaln na częstość ny poziom Określone poziomy dla zanieczyszczeń y poziom przekracza substancji Czas substancji w nia w Nazwa uśrednia powietrzu dopuszczal powietrzu substanc dopuszczal nia powiększony nego na ji ny stężeń długotermin o margines poziomu obszarach docelowy owy tolerancji za w roku ochrony krytyczny 2011r. kalendarzo uzdrowisko wym wej 5 µg/m3 - 10 µg/m3 (dla Benzen rok - stref z - 4 µg/m3 derogacją) 200 - 300 µg/m3 1-h µg/m3 - (dla stref z 18 razy 200 µg/m3 Dwutlen derogacją) ek azotu 40 - 60 µg/m3 (dla rok µg/m3 - stref z - 35 µg/m3 derogacją) Tlenki 30 - rok - - - azotu µg/m3 350 - 3 Dwutlen 1-h 3 - - 24 razy 350 µg/m µg/m ek siarki 24-h 125 - - - 3 razy 125 µg/m3

58 µg/m3 20 rok - - - - µg/m3 pora 20 - - - - zimowa µg/m3 0,5 - Ołów rok - - - 0,5 µg/m3 µg/m3 Arsen rok - 6 ng/m3 - - - 6 ng/m3 Kadm rok - 5 ng/m3 - - - 5 ng/m3 - 20 20 ng/m3 Nikiel rok - - - ng/m3 Benzo/a/ - 1 ng/m3 1 ng/m3 rok - - - piren 120 120 µg/m3 max µg/m3 nie dobowe dopusz dopuszcza ze stężeń cza się 120 µg/m3 - się - - 8-h 25 dni z dni z kroczący przekro przekrocze ch czenie niem Ozon m wartość AOT40 obliczona 18000 6000 ze stężeń µg/m3x - - - µg/m3xh 1-h w h okresie V-VII 75 µg/m3 (dla 50 3 Pył 24-h 3 - - ster z 35 razy 50 µg/m µg/m zawieszo derogacją) ny PM 48 µg/m3 (dla 40 10 rok - - stref z - 40 µg/m3 µg/m3 derogacją) Pył zawieszo 25 rok 28 µg/m3 28 µg/m3 ny PM µg/m3 2,5 max dob. ze stężeń Tlenek 10000 8-h - - - - 5000 µg/m3 węgla µg/m3 kroczący ch Uwaga: Kolor ciemno szary - ochrona roślin Objaśnienia do tabeli 3: Poziom dopuszczalny – (odpowiednik w dyrektywie: wartość dopuszczalna) oznacza poziom substancji w powietrzu ustalony na podstawie wiedzy naukowej, w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego oddziaływania na zdrowie ludzkie lub środowisko jako całość, który powinien być osiągnięty w określonym terminie i po tym terminie nie powinien być przekroczony.

Poziom docelowy – (odpowiednik w dyrektywie: wartość docelowa) oznacza poziom substancji w powietrzu ustalony w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego oddziaływania na zdrowie ludzkie lub środowisko jako całość, który ma być osiągnięty

59 tam gdzie to możliwe w określonym czasie.

Poziom krytyczny - oznacza poziom substancji w powietrzu ustalony na podstawie wiedzy naukowej, po przekroczeniu którego mogą wystąpić bezpośrednie niepożądane skutki w odniesieniu do niektórych receptorów, takich jak drzewa, inne rośliny lub ekosystemy naturalne, jednak nie w odniesieniu do człowieka.

Poziom celu długoterminowego – (odpowiednik w dyrektywie: cel długoterminowy) oznacza poziom substancji w powietrzu, który należy osiągnąć w dłuższej perspektywie z wyjątkiem przypadków, gdy nie jest to możliwe w drodze zastosowania proporcjonalnych środków – w celu zapewnienia skutecznej ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska. Margines tolerancji – oznacza procentowo określoną część poziomu dopuszczalnego, o którą poziom ten może zostać przekroczony, zgodnie z warunkami ustanowionymi w Dyrektywie 2008/50/WE. Wymagania dotyczące metod oceny możliwych do wykorzystania w rocznej ocenie jakości powietrza zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 17 grudnia 2008r. w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 5, poz. 31). W rocznej ocenie jakości powietrza wykorzystano następujące metody:

pomiary wysokiej jakości (automatyczne ciągłe), codzienne pomiary manualne prowadzone w stałych punktach, pomiary manualne prowadzone cyklicznie w stałych punktach, pomiary wskaźnikowe (pasywne), obliczenia modelem matematycznym Calpuff z preprocesorem Calmet, obiektywne metody szacowania, wykorzystujące informacje o emisji zanieczyszczeń.

Klasyfikując strefy według kryterium ochrony zdrowia uwzględniono cały obszar województwa (4 strefy), natomiast według kryterium ochrony roślin pominięto strefy będące aglomeracją, miastem o liczbie mieszkańców powyżej 100 tys. mieszkańców, jak również mniejsze miasta znajdujące się w strefie zdefiniowanej jako pozostały obszar województwa. Oznacza to, że wyniki pomiarów stężeń ze stacji miejskich, nie zostały uwzględnione w ocenie dokonywanej pod kątem kryteriów dotyczących ochrony roślin.

Przekroczenie poziomów oceniane było na podstawie wielkości stężeń zanieczyszczeń z okresu roku 2011. Poziom dopuszczalny, docelowy, celu długoterminowego uznawany był za przekroczony, jeżeli chociaż w jednym punkcie strefy wystąpiło niedotrzymanie ww. norm. W rocznej ocenie jakości powietrza strefy o najwyższych stężeniach (przekroczenia normy) zaliczono do klasy C, dla których istnieje ustawowy obowiązek sporządzenia programów ochrony powietrza. Stężenia ozonu sprawdzane były w dwóch kategoriach – dotrzymania poziomu docelowego oraz dotrzymania poziomu celu długoterminowego.

Klasyfikacja stref dla ozonu wykonana została w oparciu o wyniki pomiarów z okresu trzech lat (2009, 2010, 2011), dla którego obliczono średnią liczbę dni z przekroczeniem poziomu docelowego. W wyniku analiz serii pomiarowych oraz statystyk, na żadnym stanowisku pomiarowym nie stwierdzono przekroczenia poziomu docelowego, stąd 4 strefy województwa otrzymały klasę A.

Dotrzymanie poziomu celu długoterminowego analizowano na podstawie wyników pomiarów z 2011 r. Na wszystkich stanowiskach pomiarowych zanotowano dni z przekroczeniem wartości 120 µg/m3, stąd też oceniono, że cały obszar województwa nie spełnia wymagań określonych dla

60 dotrzymania poziomu celu długoterminowego, który ma zostać osiągnięty w 2020 r.

Tabela 17. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia według jednolitych kryteriów w skali kraju, zgodnych z kryteriami UE (źródło: WIOŚ)

Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń Nazwa Kod dla obszaru całej strefy Lp. 1) strefy strefy SO2 NO2 PM Pb C6H6 CO O3 As Cd Ni BaP PM 10 2,5 aglomeracja 1 PL1401 A C C A A A A A A A C C warszawska miasto 2 PL1403 A A C A A A A A A A C B Radom miasto 3 PL1402 A A C A A A A A A A A B Płock strefa 4 PL1404 A A C A A A A A A A C C mazowiecka Uwaga: 1) wg poziomu docelowego W wyniku klasyfikacji, w zależności od analizy stężeń w danej strefie można wydzielić następujące klasy stref:

 klasa C – stężenia zanieczyszczeń na terenie strefy przekraczają poziomy dopuszczalne powiększone o margines tolerancji, w przypadku gdy margines tolerancji nie jest określony – poziomy dopuszczalne i poziomy docelowe,  klasa B – stężenia zanieczyszczeń na terenie strefy przekraczają poziomy dopuszczalne lecz nie przekraczają poziomów dopuszczalnych powiększonych o margines tolerancji,  klasa A – stężenia zanieczyszczeń na terenie strefy nie przekraczają poziomów dopuszczalnych i poziomów docelowych oraz dla ozonu  klasa D1 – stężenia ozonu nie przekraczają poziomu celu długoterminowego,  klasa D2 – stężenia ozonu przekraczają poziom celu długoterminowego.

Tabela 18. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony roślin (źródło: WIOŚ)

Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych Lp. Nazwa strefy Kod strefy zanieczyszczeń w strefie SO2 NOx O3

61 1 strefa mazowiecka PL1404 A A A

Tabela 19. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia dla ozonu (źródło: WIOŚ)

Symbol klasy Symbol klasy Lp. Nazwa strefy Kod strefy wg poziomu wg poziomu celu docelowego długoterminowego 1 aglomeracja warszawska PL1401 A D2 2 miasto Radom PL1403 A D2 3 miasto Płock PL1402 A D2 4 strefa mazowiecka PL1404 A D2

Tabela 20. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony roślin dla ozonu (źródło: WIOŚ)

Symbol klasy dla ozonu Symbol klasy dla ozonu Lp. Nazwa strefy Kod strefy wg poziomu wg poziomu celu docelowego długoterminowego 1 strefa mazowiecka PL1404 A D2

W wyniku rocznej oceny jakości powietrza za 2011 r. przeprowadzonej na podstawie pomiarów na 26 stacjach pomiarowych (17 automatycznych, 9 manualnych) określono strefy, w których doszło do przekroczenia standardów imisyjnych:

 Strefy zakwalifikowane do wykonania Programów Ochrony Powietrza dla zanieczyszczeń mających określone poziomy dopuszczalne (kryterium ochrona zdrowia):

 aglomeracja warszawska – pył PM10 (24-h, roczna), dwutlenek azotu NO2 (roczna), pył PM2.5 (roczna), benzo/a/piren B/a/P (roczna);  miasto Radom – pył PM10 (24-h, roczna), benzo/a/piren B/a/P (roczna);  miasto Płock – pył PM10 (24-h);  strefa mazowiecka - pył PM10 (24-h, roczna), pył PM2.5 (roczna), benzo/a/piren B/a/P (roczna).

 Strefy zakwalifikowane do wykonania Programów Ochrony Powietrza dla zanieczyszczeń mających określone poziomy docelowe (kryterium ochrona zdrowia):

 aglomeracja warszawska – benzo/a/piren B/a/P (roczna);  miasto Radom – benzo/a/piren B/a/P (roczna);  strefa mazowiecka - benzo/a/piren B/a/P (roczna).

 Strefy, w których niedotrzymane są poziomy celu długoterminowego (kryterium ochrona zdrowia):

 aglomeracja warszawska – pył PM2.5 (roczna), ozon O3 (max 8-h);  miasto Radom – pył PM2.5 (roczna), ozon O3 (max 8-h);  miasto Płock – pył PM2.5 (roczna), ozon O3 (max 8-h);  strefa mazowiecka - pył PM2.5 (roczna), ozon O3 (max 8-h).

62

 Strefy, w których niedotrzymane są poziomy celu długoterminowego (kryterium ochrona roślin):

 strefa mazowiecka – ozon - AOT40 (1-h).

Dla pozostałych zanieczyszczeń: dwutlenek siarki SO2, tlenek węgla CO, benzen C6H6, ołów Pb, arsen As, kadm Cd, nikiel Ni, ozon O3 standardy imisyjne na terenie wszystkich stref (cały obszar województwa) były dotrzymane.

Wnioski:

 Na wszystkich stanowiskach pomiarowych monitorujących poziomy stężeń pyłu PM10 norma dobowa została przekroczona, natomiast na 4 stanowiskach została również przekroczona norma roczna (Warszawa-Komunikacyjna, Otwock-Brzozowa, Radom-Czerwca, Żyrardów-Roosevelta). Na niektórych stacjach zanotowano wzrost poziomów stężeń średniorocznych oraz wzrost liczby dni z przekroczeniem normy dobowej. Niezbędne jest zaplanowanie i wdrożenie działań, mających na celu obniżenie stężeń tego zanieczyszczenia.

 Poziomy stężeń średniorocznych benzo/a/pirenu w roku 2011 osiągnęły w Warszawie wyższą wartość w niż w 2010 r. Poziom w 2011 r. wyniósł 3,2 ng/m3, co oznacza, że poziom docelowy nie został dotrzymany. Na pozostałych stanowiskach pomiarowych, zlokalizowanych w strefie mazowieckiej i Radomiu norma również została przekroczona kilkakrotnie. Niezbędne jest zaplanowanie i wdrożenie działań, mających na celu obniżenie stężeń tego zanieczyszczenia.

 Na stacji komunikacyjnej w Warszawie, zlokalizowanej w Alejach Niepodległości, nieznacznie obniżył się poziom stężenia średniorocznego dwutlenku azotu, ale dalej jest on przekraczany. Należy zaplanować i wdrożyć działania, mające na celu obniżenie stężeń tego zanieczyszczenia.

 Poziomy celu długoterminowego dla ozonu według kryterium ochrony zdrowia oraz według kryterium ochrony roślin były przekroczone, stąd jednym z celów programów ochrony środowiska, tworzonych dla województwa mazowieckiego, powinno być osiągnięcie wartości kryterialnych dla ozonu do 2020 roku, określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu.

 Poziom docelowy dla pyłu PM2.5 został przekroczony we wszystkich strefach. Mając to na uwadze, oraz bardzo krótki termin osiągnięcia poziomu dopuszczalnego dla pyłu PM2.5 (do 1 stycznia 2015 r.), należy w najbliższych latach zaplanować i wdrożyć działania, mające na celu obniżenie stężeń tego zanieczyszczenia.

 Analiza otrzymanych poziomów stężeń monitorowanych zanieczyszczeń w 2011 r. wskazuje na ścisłą zależność zmierzonych stężeń od warunków pogodowych. Zima spowodowała wysoką emisję zanieczyszczeń, pochodzących ze spalania paliw na cele grzewcze, co bezpośrednio przełożyło się na wysoki poziom imisji tych zanieczyszczeń, szczególnie w obszarach, gdzie dominująca jest powierzchniowa emisja indywidualna.

 Prowadzone pomiary stężeń substancji na stacjach pomiarowych nie wykazują wyraźnej tendencji zmniejszania się poziomów stężeń tych substancji, dla których zostały sporządzone programy ochrony powietrza. Odnotowane niższe stężenia należy łączyć raczej z panującymi warunkami meteorologicznymi, w tym z wyższymi temperaturami, a co za tym idzie niższą emisją

63 powierzchniową. W związku z tym w najbliższych latach działania, związane z wdrażaniem rozwiązań, przewidzianych w programach ochrony powietrza, powinny zostać zintensyfikowane. Równocześnie w nowotworzonych programach należy przewidzieć rozwiązania, wpływające na zdecydowanie większe ograniczenia, dotyczące emisji niskiej powierzchniowej. Rozwiązania takie powinny także dotyczyć bardziej skutecznego ograniczenia emisji komunikacyjnej, szczególnie w Warszawie.

W 2009 roku zostały opracowane min. Programy Ochrony Powietrza obejmujące obszar całego województwa mazowieckiego dla benzo(a)pirenu (termin zakończenia 31.12.2013r.) oraz dla strefy mazowieckiej dla ozonu (termin zakończenia 31.12.2010r.). Programy są zamieszczone na stronie internetowej Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego: www.mazovia.pl. Podsumowując, jakość powietrza w powiecie garwolińskim nie budzi większych zastrzeżeń, powiat został zakwalifikowany w 2011 roku do strefy A dla większości badanych zanieczyszczeń (strefa A- bez przekroczeń poziomów dopuszczalnych), jedynie ze względu na PM10 – strefa C (problem dotyczy całego województwa), ze względu na PM2.5 oraz ze względu na benzo(a)piren –strefa C (problem dotyczy strefy mazowieckiej). 5.2.1.2. Zmienność stężeń zanieczyszczeń w ciągu roku

Stężenia zanieczyszczeń charakteryzuje zmienność sezonowa, związana z warunkami klimatycznymi. Na podwyższenie stężeń większości zanieczyszczeń wpływają niska temperatura, znikome opady atmosferyczne oraz słaby wiatr. Głównym źródłem emisji dwutlenku siarki, pyłu oraz tlenku węgla jest spalanie paliw w celach grzewczych, dlatego też stężenia tych zanieczyszczeń cechuje duża zmienność sezonowa zależna od temperatury powietrza i konieczności ogrzewania pomieszczeń. Emisja dwutlenku siarki powstaje głównie ze spalania paliw. Dominujący udział w zanieczyszczaniu ma spalanie węgla, koksu oraz olejów opałowych. Zużycie tych paliw jest maksymalne w czasie jesiennym i zimowym, stąd też zdecydowanie większe jest zasiarczenie atmosfery w tym okresie. Pomiary SO2 wykazują wyższe zanieczyszczenie powietrza w czasie zimy. Zmienność sezonową wykazuje również pył zawieszony i dwutlenek azotu. Wartości stężeń w miesiącach zimnych są wyższe niż w miesiącach ciepłych. Jednak różnice w wielkościach stężeń pomiędzy sezonami są niższe niż w przypadku dwutlenku siarki. Dla tych zanieczyszczeń istotny jest również wpływ innych źródeł zanieczyszczeń, niż procesy spalania w celach grzewczych. W stężeniach pyłu dużą rolę odgrywa emisja tzw. “niezorganizowana” np. pylenie ze źle zagospodarowanych obszarów, pokrytych kurzem ulic. W stężeniach dwutlenku azotu poza emisją z procesów spalania występuje również emisja tlenków azotu ze środków transportu.

5.2.2. Cele i kierunki działań dla sektora: Powietrze atmosferyczne

Cel długoterminowy do roku 2019: 1. Spełnianie wymagań prawnych w zakresie jakości powietrza 2. Spełnianie standardów emisyjnych z instalacji, wymaganych przepisami prawa

Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego: Modernizacja zakładów przemysłowych i obiektów energetyki polegająca na wprowadzaniu efektywnych i ekologicznych technologii – doskonalenie procesów spalania paliw, instalowanie wysokosprawnych urządzeń redukujących zanieczyszczenia.

64 Eliminowanie węgla jako paliwa w kotłowniach lokalnych i gospodarstwach domowych. Rozbudowa centralnej sieci ciepłowniczej na obszarach zwartej zabudowy. Termomodernizacja budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej. Kontynuacja gazyfikacji terenów gmin nie posiadających sieci gazowej. Zwiększanie wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w szczególności energii geotermalnej i biomasy. Promocja ekologicznych nośników energii. Tworzenie warunków dla intensyfikacji ruchu rowerowego, wyznaczanie układu ścieżek rowerowych.

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Dążenie do ograniczenia wielkości emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych 2. Dążenie do ograniczenia emisji ze źródeł komunalnych, szczególnie źródeł niskiej emisji 3. Dążenie do ograniczenia emisji ze źródeł produkcyjnych Zgodnie z art. 85 ustawy POŚ ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej jego jakości, w szczególności przez: utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach, zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane, zmniejszanie i utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej poziomów docelowych albo poziomów celów długoterminowych lub co najmniej na tych poziomach.

Za najważniejsze kierunki działań prowadzące do poprawy jakości powietrza uznać należy: zmniejszenie emisji poprzez zmiany w zakresie ilości i sposobu zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza na terenie powiatu, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych, inwentaryzację wszystkich źródeł niskiej emisji jako element prowadzący do ich modernizacji bądź likwidacji, kontynuację monitoringu emisji zanieczyszczeń z terenu powiatu, w tym wprowadzenie rejestrów emisji substancji objętych opłatami za korzystanie ze środowiska, wprowadzenie kontroli jakości powietrza w zakresie kolejnych zanieczyszczeń, dla których wprowadzane będą standardy jakości powietrza.

 AD.1 . Dążenie do ograniczenia wielkości emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych Proponowane kierunki działań powiatu garwolińskiego są następujące: Optymalizacja warunków ruchu drogowego w celu zwiększenia płynności transportu, szczególnie przez centrum miast i na drogach o dużym obciążeniu ruchem (np. krajowe), w obszarach gęstej zabudowy i na drogach wylotowych z miejscowości. Budowa nowych odcinków dróg mających odciążyć ruch na drogach o przekroczonej przepustowości. Poprawa standardów technicznych infrastruktury drogowej, zwłaszcza w obszarach gęstej zabudowy mieszkalnej (zadania ujęte także w programie działań dla sektora: Hałas). Rozwój i wspieranie transportu zbiorowego w celu zwiększenia jego udziału w całkowitych przewozach pasażerskich.

65 Tworzenie stref z zakazem ruchu samochodowego oraz stref ograniczonego ruchu: ograniczenia czasowe, zakaz ruchu określonych typów pojazdów (np. ciężarowych, nie spełniających zaostrzonych kryteriów ekologicznych itp.). Wprowadzenie preferencji dla pojazdów transportu publicznego: wydzielone pasy ruchu, wydzielone pasy ruchu w godzinach szczytu (np. łącznie z samochodami z 3 lub 4 osobami), sterowanie światłami na skrzyżowaniach, Promowanie i wdrażanie nowoczesnych rozwiązań technicznych w komunikacji i pojazdach, mających na celu zmniejszenie emisji zanieczyszczeń. Eliminacja z ruchu pojazdów nie spełniających obowiązujących norm ekologicznych. Promowanie proekologicznych zachowań właścicieli samochodów (np. Dzień bez samochodu, korzystanie ze środków transportu publicznego, korzystanie kilku osób z jednego pojazdu). Promowanie wykorzystania roweru jako środka komunikacji. Intensyfikacja okresowego obowiązkowego czyszczenia ulic. Wprowadzanie ograniczeń prędkości na drogach o pylącej nawierzchni. Stosowanie przy modernizacji dróg i parkingów materiałów i technologii gwarantujących brak pylenia podczas eksploatacji.

 AD.2. Dążenie do ograniczenia emisji ze źródeł komunalnych, szczególnie źródeł niskiej emisji

W różnych rejonach Powiatu zagrożenia jakości powietrza związane są z różnymi sektorami oddziaływania, jednakże, jednym z największych źródeł zanieczyszczenia są źródła związane z wytwarzaniem i użytkowaniem ciepła i energii. Najprostszą i najefektywniejszą metodą ochrony środowiska będzie racjonalizacja tych procesów w wyniku bezpośredniego ograniczenia zużycia paliwa lub jego zmiany na tzw. paliwo ekologiczne (przechodzenie z opalania węglem na gaz, olej, energie elektryczna lub energię odnawialną). W celu ograniczenia emisji zanieczyszczeń emitowanych do powietrza w wyniku prowadzenia gospodarki cieplnej wyróżnić można dwa kierunki działań: wzrost energooszczędności poprzez stosowanie zabiegów termoizolacyjnych - modernizacje budynków mieszkalnych, publicznych i innych. W pierwszej kolejności zadaniami tymi objąć należy bloki mieszkalne zbudowane z wielkiej płyty. Zadanie to będzie realizowane głównie przez właścicieli budynków i spółdzielnie mieszkaniowe, także dla podwyższenia komfortu i uzyskania odczuwalnych oszczędności finansowych. modernizacja lub przebudowa systemów ogrzewania – szczególnie małych kotłowni oraz indywidualnych palenisk domowych. W gospodarce cieplnej duże znaczenie mają uwarunkowania rynkowe, stąd też wskazanie szczegółowych wytycznych nie jest możliwe. Generalnie, na terenach, gdzie dominuje zabudowa rozproszona, nie ma ekonomicznego uzasadnienia rozwój centralnych systemów ciepłowniczych.

W zakresie zaopatrzenia w ciepło pożądane są następujące działania: Rozwój scentralizowanych sieci ciepłowniczej dla zaopatrzenia w ciepło budownictwa wielorodzinnego, usługowego i obiektów drobnego przemysłu Wykorzystywanie na potrzeby komunalne rezerw ciepła z kotłowni zakładowych funkcjonujących na terenie Powiatu

66 Propagowanie i przechodzenie z opalania węglem lub miałem węglowym na ekologiczne nośniki ciepła.

Na terenach mocno zurbanizowanych kotłownie lokalne powinny być stopniowo włączane do centralnych sieci ciepłowniczych lub modernizowane na gazowe lub olejowe. Pociągnie to za sobą likwidację starych pieców węglowych, opalanych najczęściej słabej jakości węglem i nie posiadających żadnych urządzeń oczyszczających spaliny. W celu jeszcze większego unowocześnienia i usprawnienia procesu wytwarzania i przesyłu energii cieplnej należy przeprowadzić kompleksową automatyzację i monitoring ciepłowni. Zakłada się także stopniową modernizację wysokoparametrowych i niskoparametrowych sieci ciepłowniczych, która polegać będzie na wymianie sieci wykonanej z tradycyjnych materiałów na sieci preizolowane (z systemem wykrywania przecieków), przez co nastąpi znaczne zmniejszenie strat ciepła na przesyle). Znaczną poprawę jakości powietrza można uzyskać w wyniku prowadzenia edukacji ekologicznej mieszkańców, na temat szkodliwości spalania odpadów w paleniskach domowych, co obecnie jest częstą praktyką. W późniejszym okresie należy zwrócić uwagę na możliwość wykorzystania czystych źródeł energii oraz źródeł odnawialnych (energii biomasy, gazu z fermentacji osadów ściekowych, energii słonecznej, geotermalnej). Na powiatu przewiduje się dalszy rozwój sieci gazowej, co zmieni zapewne strukturę ogrzewania indywidualnych budynków na korzyść ekologicznych nośników energii. Proponowane kierunki działań w zakresie ograniczania emisji zanieczyszczeń ze źródeł komunalnych, szczególnie niskiej emisji są następujące:

 Modernizacja ciepłowni miejskich oraz lokalnych kotłowni z wykorzystaniem odpowiednich technologii zabezpieczających przed emisją szkodliwych gazów oraz zmiana paliwa na ekologiczne.  Kompleksowa automatyzacja i monitoring ciepłowni, sieci i węzłów.  Zwiększenie udziału ekologicznych nośników ciepła i odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym powiatu poprzez:  inwentaryzację i analizę potencjału energii odnawialnej możliwej do wykorzystania na terenie powiatu,  wspieranie wykorzystania lokalnych źródeł energii odnawialnej oraz pomoc przy wprowadzaniu bardziej przyjaznych dla środowiska nośników energii,  opracowanie programu pozyskiwania alternatywnych źródeł energii, w tym wykorzystaniu komunalnych odpadów stałych i osadów ściekowych,  stosowanie indywidualnych źródeł energii odnawialnej:  kolektorów słonecznych,  fotoogniw,  elektrowni wiatrowych i wodnych,  pomp ciepła.  Prowadzenie edukacji ekologicznej w zakresie ochrony powietrza i przedstawienie szkodliwego oddziaływania zanieczyszczeń pyłowych i gazowych dla zdrowia i kosztów społeczno- ekonomicznych spowodowanych zanieczyszczeniem atmosfery.  Prowadzenie zintegrowanych działań na rzecz minimalizacji zużycia energii oraz zmniejszenia strat ciepła m.in. poprzez termoizolację budynków mieszkalnych i publicznych, montowanie regulatorów ciepła, wymianę stolarki drzwiowej i okiennej, itp.  Wprowadzenie i konsekwentne przestrzeganie zakazu palenia traw i odpadów na powierzchni ziemi.

67  Edukowanie i informowanie społeczeństwa o szkodliwości i zakazie spalania odpadów w paleniskach indywidualnych oaz na powierzchni ziemi.  Likwidacja źródeł niskiej emisji poprzez przyłączanie budynków wielorodzinnych posiadających nie ekologiczne i niskosprawne kotły węglowe do centralnej sieci cieplnej (o ile istnieje na danym terenie).  Zamieszczenie informacji na stronach internetowych Urzędów Miast i Gmin oraz Starostwa Powiatowego lub przygotowanie i kolportaż ulotek, z których zainteresowani mogliby uzyskać informacje, jakie należy spełnić warunki, aby uzyskać dofinansowanie lub kredyt na preferencyjnych warunkach np. z WFOŚiGW, Banku Ochrony Środowiska SA lub Banku Gospodarstwa Krajowego - na termorenowację budynków i modernizację kotłowni i palenisk domowych.

 AD.3. Dążenie do ograniczenia emisji ze źródeł produkcyjnych

Na terenie powiatu źródłem zanieczyszczenia powietrza jest także działalność gospodarcza, szczególnie przemysł. W celu ograniczenia emisji przemysłowej podejmowane powinny być działania przez samych sprawców zanieczyszczeń, m.in. zainstalowanie urządzeń ochronnych, wdrożenie nowych technologii, zmiana technologii produkcji, itp. proponowane kierunki działań są następujące: Ograniczanie emisji niezorganizowanej z terenu zakładów produkcyjnych i innych placówek usługowo – handlowych poprzez utrzymywanie w czystości ich powierzchni odsłoniętych. Prowadzenie odpowiedniej polityki przestrzennej, mającej na celu lokalizację zakładów uciążliwych ze względu na emisje zanieczyszczeń do atmosfery na terenach oddalonych od zabudowy mieszkalnej i terenów przyrodniczo cennych (nie na linii najczęstszych kierunków wiatrów) i uwzględnienie tych zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego. Montaż urządzeń odpylających. Stosowanie wysokosprawnych, nowoczesnych technik odpylania. Montaż urządzeń dla ograniczania emisji zanieczyszczeń gazowych. Ścisłe przestrzeganie przepisów o ochronie atmosfery w przypadku nowych inwestycji. Przestrzeganie przez poszczególne zakłady i kontrola norm odnośnie emisji zanieczyszczeń. Promowanie i wdrażanie nowoczesnych, energooszczędnych technologii, w tym BAT. Promowanie systemów zarządzania środowiskowego (projekty Czystej Produkcji i norm zarządzania środowiskowego (np. ISO 14000).

5.3. Hałas

5.3.1. Stan aktualny

Hałas stanowi jedno ze źródeł zanieczyszczenia środowiska, wzrastające w ostatnich latach w związku z rozwojem, głównie komunikacji. Odczuwany jest przez mieszkańców jako jeden z najbardziej uciążliwych czynników wpływających ujemnie na środowisko i samopoczucie. Hałas pochodzenia antropogenicznego, występujący w środowisku dzieli się na hałas komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy), hałas komunalny i hałas przemysłowy. 5.3.1.1. Hałas komunikacyjny Hałas komunikacyjny wiąże się z transportem kolejowym i samochodowym. Spośród wymienionych rodzajów transportu, komunikacja drogowa należy do najbardziej uciążliwych źródeł hałasu w środowisku, co wynika przede wszystkim z powszechności jej występowania i

68 czasu oddziaływania. Co więcej, intensyfikacja ruchu drogowego jest jedną z głównych przyczyn zwiększającego się na przestrzeni ostatnich lat zagrożenia hałasem. Na stopień uciążliwości tras komunikacyjnych wpływ mają takie czynniki jak: natężenie ruchu, struktura pojazdów, prędkość ich poruszania się oraz rodzaj i stan techniczny nawierzchni.

Na terenie powiatu garwolińskiego głównym źródłem hałasu jest komunikacja samochodowa, a w szczególności droga krajowym nr 17 Warszawa – Lublin – Hrebenne (granica państwa). Budowa obwodnicy dla Garwolina ograniczyła emisję hałasu komunikacyjnego na terenie miasta i gminy Garwolin. Ponadto, znaczną uciążliwością odznacza się też droga nr 801 zwana "nadwiślanką" z powodu znacznego ruchu pojazdów. Przez teren powiatu przebiegają ponadto linie kolejowe będące źródłem hałasu: linia o znaczeniu krajowym i międzynarodowym Warszawa – Lublin – Rawa Ruska, linie Skierniewice – Pilawa – Łuków i Pilawa – Tłuszcz, na których poza odcinkiem Pilawa- Łuków odbywa się wyłącznie ruch towarowy. W 2011 roku WIOŚ nie wykonywał na terenie powiatu garwolińskiego pomiarów hałasu komunikacyjnego 5.3.1.2. Hałas przemysłowy Hałas przemysłowy na terenie powiatu stanowi zagrożenie o charakterze lokalnym, występujące głównie na terenach sąsiadujących z zakładami produkcyjnymi i usługowymi. Poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla każdego obiektu i zależy m.in. od parku maszynowego, zastosowanej izolacji hal produkcyjnych, zastosowanych urządzeń wentylacyjnych i klimatyzacyjnych, transportu wewnątrzzakładowego. Uciążliwości są czasami spowodowane lokalizacją zakładów w bezpośrednim sąsiedztwie z zabudową mieszkaniową.

5.3.1.3. Hałas komunalny

Szacuje się, że w skali kraju około 25% mieszkańców jest narażona na ponadnormatywny hałas w mieszkaniach występujący w wyniku stosowania „oszczędnych” materiałów i konstrukcji budowlanych. Hałas wewnątrzosiedlowy spowodowany jest przez pracę silników samochodowych, wywożenie śmieci, dostawy do sklepów, głośną muzykę radiową. Istotnym źródłem jest sprzęt grający używany przez turystów i mieszkańców gminy w miejscach przeznaczonych do wypoczynku i rekreacji. Do tych hałasów dołącza się niejednokrotnie bardzo uciążliwy hałas wewnątrz budynku, spowodowany wadliwym funkcjonowaniem np. hydroforów, pieców. Według polskiej normy, poziom hałasu pochodzący od instalacji i urządzeń budynku może wynosić w ciągu dnia 30-40 dB, nocą 25-30 dB.

5.3.2. Cele i kierunki działań dla pola: hałas

Cel długoterminowy do roku 2019: Zmniejszenie zagrożenia mieszkańców powiatu ponadnormatywnym hałasem

Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego:

Preferowanie małokonfliktowych lokalizacji obiektów przemysłowych przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego i w procedurach inwestycyjnych.

69 Systematyczne eliminowanie w przemyśle technologii i urządzeń przekraczających wartości normatywne emisji hałasu. Zmniejszanie uciążliwości hałasu komunikacyjnego poprzez właściwe projektowanie dróg, modernizacje i remonty nawierzchni, a także budowę ekranów akustycznych w miejscach najbardziej zagrożonych oddziaływaniem hałasu.

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Rozpoznanie sytuacji akustycznej powiatu. 2. Dążenie do ograniczenia hałasu na terenach, gdzie jest on odczuwalny jako uciążliwy, szczególnie na terenach gęstej zabudowy mieszkalnej (dotyczy to przede wszystkim hałasu emitowanego przez środki transportu w obszarach miejskich i wzdłuż głównych dróg) 3. Utrzymanie aktualnego poziomu hałasu w obszarach, gdzie sytuacja akustyczna jest korzystna. 4. Dążenie do ograniczenia hałasu pochodzenia przemysłowego i robót budowlanych.

 AD.1. Rozpoznanie sytuacji akustycznej powiatu

Podstawowym zadaniem dla powiatu garwolińskiego jest rozpoznanie sytuacji akustycznej i inwentaryzacja miejsc, gdzie występują przekroczenia hałasu. Zadanie to powinno być cyklicznie aktualizowane. Do tej pory nie prowadzono dokładnego rozpoznania zagrożenia hałasem, stąd też wyznaczenie działań prewencyjno – naprawczych uzależnione będzie od szczegółowego rozpoznania stanu aktualnego. Z uwagi na fakt, że główną uciążliwość powoduje ruch samochodowy na głównych i przelotowych drogach w powiecie, należy się skupić głównie na badaniu wpływu szlaków komunikacyjnych na klimat akustyczny. Zadanie to wykonuje WIOŚ.

 AD.2 Dążenie do ograniczenia hałasu na terenach, gdzie jest on odczuwalny jako uciążliwy, szczególnie na terenach gęstej zabudowy mieszkalnej (dotyczy to przede wszystkim hałasu emitowanego przez środki transportu w obszarach miejskich i wzdłuż głównych dróg)

Ochrona przed hałasem polega na:

zapobieganiu jego powstawania, zapobieganiu jego przenikania do środowiska.

Zalecanym działaniem jest zmniejszenie liczby osób narażonych na nadmierny hałas. W tym celu w miejscach, w których występują uciążliwe źródła hałasu, zlokalizowane w pobliżu gęstej zabudowy mieszkaniowej lub terenów wykorzystywanych do wypoczynku konieczne będzie zastosowanie środków wyciszających, głównie zasadzenie pasów zwartej zieleni izolacyjnej (gęste krzewy i drzewa). Należy także propagować stosowanie odpowiednich materiałów budowlanych o odpowiedniej izolacyjności akustycznej. Dobrą metodą redukcji hałasu jest wymiana okien na dźwiękoizolacyjne, o podwyższonym wskaźniku izolacyjności akustycznej właściwej (Rw>30dB), które zapewnią warunki komfortu akustycznego wewnątrz pomieszczeń zamkniętych. Wymagania dotyczące izolacyjności okien według wymagań normy zależą od poziomu dźwięku hałasu samochodowego określonego dla szesnastu godzin pory dziennej oraz ośmiu godziny nocy. Działania te powinny zostać podjęte szczególnie w budynkach narażonych na ponadnormatywny

70 hałas i nowobudowanych obiektach.

Kolejnym działaniem może być zmiana funkcji lokali w budynkach położonych przy głównych ciągach komunikacyjnych (z mieszkalnej na usługową). W celu ochrony przed hałasem należy przyjąć zasięg stref uciążliwości szlaków komunikacyjnych, w zasięgu których: wyklucza się lokalizację obiektów służby zdrowia i oświaty, dopuszcza się lokalizowanie obiektów mieszkalnych i usługowych po warunkiem zabezpieczenia przeciwhałasowego pomieszczeń zgodnie z Polską Normą PN 7 dB – 02151.

W celu usprawnienia komunikacji, a tym samym ograniczenia hałasu pochodzenia komunikacyjnego planuje się następujące działania ogólne:

analiza i wprowadzenie koniecznych zmian w inżynierii ruchu drogowego, aby zapewnić poprawę płynności ruchu i zmniejszenie ilości zatrzymań, systematyczne modernizowanie istniejącej sieci ulic, połączone z doprowadzeniem ich parametrów technicznych do stanu odpowiadającego funkcji ulicy lub jej odcinka (dla powiatu dotyczyć to będzie wyłącznie dróg powiatowych i gminnych), m.in. projektowanie dróg z uwzględnieniem możliwie małych pochyleń podłużnych, mało szorstkich nawierzchni oraz elementów drogi redukujących hałas (np. prowadzenie drogi w głębokim wykopie, w newralgicznych punktach trasy). Przy modernizacji dróg i ulic należy zwrócić szczególną, uwagę na dobór nawierzchni właściwej dla rzeczywistej prędkości pojazdów. Zastosowanie cichych nawierzchni drogowych poprawi warunki akustyczne w środowisku zewnętrznym o około 5 dB. poprawa wewnętrznych i zewnętrznych połączeń komunikacyjnych powiatu (wymaga to współpracy ponadlokalnej, także z prywatnymi przewoźnikami), optymalizacja transportu w centrach miejscowości – np. wyłączanie niektórych fragmentów ulic z transportu indywidualnego, tworzenie ciągów pieszych, budowa kolejnych obwodnic miast, wyprowadzenie ruchu tranzytowego poza obszary gęstej zabudowy, sukcesywna budowa i uwzględnianie w trakcie ewentualnej modernizacji ulic ścieżek rowerowych, umożliwiających połączenie każdej z dzielnic miast z centrum i połączeń pomiędzy poszczególnymi dzielnicami oraz możliwość podłączenia się do oznakowanej sieci dróg w sąsiednich gminach, w miarę polepszania stanu dróg uruchamianie nowe linie autobusowe, a przystanki komunikacji zbiorowej lokalizować w miejscach wynikających z potrzeb społecznych przy uwzględnieniu zasad z Rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r. Nr 43 poz. 430), dążenie do powiązania usług komunikacji autobusowej z komunikacją kolejową, funkcjonowanie zaplecza technicznego motoryzacji (miejsc obsługi podróżnych), budowa odpowiedniej ilości miejsc parkingowych w pobliżu centrum miejscowości i skupiskach usługowych, wyłączenie z eksploatacji pojazdów i maszyn nie spełniających standardów akustycznych.

 AD.3. Utrzymanie aktualnego poziomu hałasu w obszarach, gdzie sytuacja akustyczna jest korzystna.

W planowaniu przestrzennym należy przyjąć zasadę stosowania natężenia hałasu jako jedno z kryteriów lokalizacji nowych inwestycji. Do miejscowych planów zagospodarowania

71 przestrzennego należy wprowadzić zasady kształtowania komfortu akustycznego oraz kreować ten komfort szczególnie na terenach o wysokich walorach rekreacyjno – krajobrazowych. Należy stworzyć jasną wizję obszarów wymagających zapewnienia komfortu akustycznego i zapewnienie właściwego ich rozdziału od obszarów niewymagających komfortu. Istotne jest również umieszczanie informacji o stanie akustycznym środowiska i standardach akustycznych w opracowaniach ekofizjograficznych, prognozach do planów miejscowych oraz samych planach zagospodarowania przestrzennego.

Planowane działania:

Wprowadzanie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów odnośnie standardów akustycznych dla poszczególnych terenów. Właściwe strefowanie akustyczne - przeznaczanie wydzielonych specjalnie terenów na cele lokalizacji uciążliwego akustycznie przemysłu, rzemiosła i usług. Prowadzenie działalności edukacyjnej o zagrożeniu środowiska i zdrowia ludzkiego hałasem. Reagowanie na skargi mieszkańców powiatu na ponadnormatywny hałas, z uwzględnieniem technicznych i ekonomicznych możliwości organów władzy, przy nadrzędnej zasadzie racjonalizacji takich działań.  AD.4. Ograniczanie hałasu pochodzenia przemysłowego i robót budowlanych

Planowane działania: 1. Inwentaryzacja źródeł uciążliwości akustycznej pochodzenia przemysłowego, usługowego, itp. 2. Zgłaszanie WIOŚ miejsc uciążliwości akustycznej. 3. Ograniczanie użytkowania środków transportu, maszyn i urządzeń, których hałaśliwość nie odpowiada przyjętym standardom. 4. Właściwa organizacja robót budowlanych minimalizująca hałas.

5.4. Promieniowanie elektromagnetyczne 5.4.1. Stan aktualny

Promieniowanie elektromagnetyczne obejmuje różne długości fal, począwszy od fal radiowych przez fale promieni podczerwonych, zakres widzialny i fale promieni nadfioletowych, aż do bardzo krótkich fal promieni rentgenowskich i promieni gamma. Z całego spektrum promieniowania elektromagnetycznego w sposób istotny oddziałują na organizmy tylko te fale, które są pochłaniane przez atomy, cząsteczki i struktury komórkowe. Z uwagi na sposób oddziaływania promieniowania na materię widmo promieniowania elektromagnetycznego można podzielić na promieniowanie jonizujące i niejonizujące:  promieniowanie jonizujące, występuje w wyniku użytkowania zarówno wzbogaconych, jak i naturalnych substancji promieniotwórczych w energetyce jądrowej, ochronie zdrowia, przemyśle, badaniach naukowych,  promieniowanie niejonizujące, którego głównymi źródłami w środowisku są: linie elektroenergetyczne, obiekty radiokomunikacyjne, w tym stacje nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje bazowe telefonii komórkowej, stacje radiolokacyjne.

Ponadto punktowymi źródłami promieniowania elektromagnetycznego są radiostacje używane przez różne służby (policja, wojsko, itp.). Źródłem promieniowania są także zespoły sieci

72 i urządzeń elektrycznych w gospodarstwie domowym (np. kuchenki mikrofalowe).

Zgodnie z art. 123 ust.2 i art. 124 ustawy – Prawo ochrony środowiska, wojewódzki inspektor ochrony środowiska zobowiązany jest do prowadzenia okresowych badań poziomów pól elektromagnetycznych oraz aktualizowanych corocznie rejestru zawierającego informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku. W ramach monitoringu wykonywane są okresowe badania kontrolne poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku, na podstawie których WIOŚ prowadzi rejestr zawierający informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku (określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów Dz. U. z 2003 r. nr 192, poz.1883). Ostatnie pomiary monitoringowe pól elektromagnetycznych w powiecie garwolińskim przeprowadzone zostały w 2010 roku na terenie 3 miast: Garwolin, Żelechów, Pilawa oraz w 2 miejscowościach: Maciejowice, Trojanów, a także na 5 terenach wiejskich: Oblin (gm. Maciejowice), Oziemkówka (gm. Miastków Kościelny), Puznówka (gm. Pilawa), Wilchta (gm. Borowie), Wola Życka (gm. Trojanów). Nie wykazały przekroczeń.

Należy mieć na uwadze, że oddziaływanie promieniowania niejonizującego na środowisko będzie stale wzrastać, co związane jest z postępem cywilizacyjnym. Wpływ na wzrost promieniowania ma przede wszystkim rozwój telefonii komórkowej, powstawanie coraz większej liczby stacji nadawczych radiowych i telewizyjnych oraz stacji bazowych telefonii komórkowej, itp., pokrywających coraz gęstszą siecią obszary dużych skupisk ludności. Rozwój źródeł pól elektromagnetycznych spowoduje zarówno ogólny wzrost poziomu tła promieniowania elektromagnetycznego w środowisku, jak też zwiększenie liczby i powierzchni obszarów o podwyższonym poziomie natężenia promieniowania.

5.4.2. Cele i kierunki działań dla pola: Promieniowanie elektromagnetyczne

Cel długoterminowy do roku 2019: Ochrona przed nadmiernym oddziaływaniem pól elektromagnetycznych Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego:

1. Kontynuacja badań, które pozwolą na ocenę skali zagrożenia wywoływanego polami elektromagnetycznymi oraz poszerzenie wiedzy na temat stopnia ich oddziaływania (zadanie WIOŚ). 2. Opracowanie systemu informowania społeczeństwa o oddziaływaniu pól elektromagnet.

Cel krótkoterminowy do roku 2015: Utrzymywanie natężenia promieniowania elektromagnetycznego niejonizującego poniżej poziomów dopuszczalnych lub co najwyżej na tym poziomie

Zagrożenie promieniowaniem niejonizującym może być stosunkowo łatwo wyeliminowane lub

73 ograniczone, pod warunkiem zapewnienia odpowiedniej separacji przestrzennej człowieka od pól przekraczających określone wartości graniczne.

Dokumentem Unii Europejskiej dotyczącym ochrony ludności przed polami elektromagnetycznymi jest rekomendacja 1999/519/EC, która została opracowana zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Komisji Ochrony przed Promieniowaniami Niejonizującymi (ICNIRP). Rekomendacja ta jest jedynym oficjalnym dokumentem UE odnoszącym się do ochrony przed polami elektromagnetycznymi w środowisku. W Polsce o ochronie środowiska przed polami elektromagnetycznymi mówi się w dziale VI zatytułowanym „Ochrona przed polami elektromagnetycznymi” ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U. z 2003 r. nr 192, poz. 1883). Wartości dopuszczalne wynoszą:

dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową, dla częstotliwości 50Hz, wartość pola elektrycznego nie może przekraczać 1 kV/m, a wartość pola magnetycznego- 60 A/m, dla miejsc dostępnych dla ludności pola elektryczne nie mogą przekraczać wartości wskazanych w poniższej tabeli. Tabela 21. Wartości poziomów pól elektrycznych w miejscach dostępnych dla ludności (źródło: WIOŚ) Parametr fizyczny Składowa elektryczna Składowa magnetyczna Gęstość mocy 1 0 Hz 10 kV/m 2.500 A/m - 2 od 0 Hz do 0,5 Hz - 2.500 A/m - 3 od 0,5 Hz do 50 Hz 1 kV/m 60 A/m - 4 od 0,05 kHz do 1 kHz - 3/f A/m - 5 od 0,001 MHz do 3 MHz 20 V/m 3 A/m - 6 od 3 MHz do 300 MHz 7 V/m - - 7 od 300 MHz do 300 GHz 7 V/m - 0,1 W/m2

Należy unikać lokalizacji nowych budynków mieszkalnych w bliskim sąsiedztwie linii elektroenergetycznych lub stacji transformatorowych wysokiego napięcia. W związku z intensywnym rozwojem budownictwa mieszkalnego, wzrastać będzie gęstość linii energetycznych. W celu ograniczenia ich oddziaływania na środowisko i zdrowie ludzi, postuluje się przestrzeganie następujących zasad: Wprowadzanie w nowoprojektowanych i remontowanych układach energetycznych nowych materiałów i technologii wykonawstwa Rozgęszczanie sieci elektroenergetycznej Zmniejszanie uciążliwości w gospodarce terenami w pobliżu urządzeń i linii energetycznych Ustalanie stref ochronnych wokół obiektów elektroenergetycznych Lokalizacja linii energetycznych o napięciu 110 kV i wyższym poza terenami przeznaczonymi pod zabudowę mieszkaniową.

W związku z rozwojem systemu usług telekomunikacyjnych na terenie powiatu, prawdopodobnie wzrośnie oddziaływanie promieniowania elektromagnetycznego pochodzącego z tego źródła. Nowe tereny przewidziane pod zabudowę mieszkalno-usługową będą wyposażane w dodatkowe sieci telekomunikacyjne powiązane z istniejącą siecią oraz powiązane z systemem radiowego dostępu do internetu. Dla potrzeb rozwoju sieci telekomunikacyjnych należy uwzględniać w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miejsca dla urządzeń teletechnicznej kanalizacji

74 kablowej.

W celu ochrony krajobrazu przed negatywnym oddziaływaniem, linie energetyczne, stacje nadawcze, stacje bazowe telefonii komórkowej wymagające wysokich konstrukcji wsporczych należy realizować poza miejscami objętymi szczególną ochroną i w taki sposób, aby ich wpływ na krajobraz był jak najmniejszy. Przy wyznaczeniu lokalizacji stacji bazowych telefonii komórkowej należy zwrócić uwagę na estetykę krajobrazu, gdyż anteny umieszczane są zazwyczaj na dużych wysokościach, na dachach najwyższych budynków lub specjalnych masztach. Urządzenia te szpecą krajobraz, stąd wynika konieczność ochrony krajobrazowej atrakcyjnych przyrodniczo trenów powiatu. Należy też wprowadzić zasadę grupowania obiektów na jednym maszcie, o ile w bliskim sąsiedztwie planowana jest lokalizacja kilku takich obiektów.

Podstawowym elementem ochrony przed polami elektromagnetycznymi jest informacja o występujących poziomach pól, którą pozyskuje się w ramach państwowego monitoringu środowiska. Monitoring ten prowadzony jest przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska poprzez:  okresowe badania kontrolne poziomów pól elektromagnetycznych na terenach przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową oraz dostępnych dla ludności,  prowadzenie bazy danych o źródłach pól mogących oddziaływać na środowisko oraz uwzględnienie wyników badań wykonanych przez zarządzających instalacją z mocy prawa,  prowadzenie, aktualizowanego corocznie, rejestru zawierającego informację o terenach, na których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku.

Ochrona przed promieniowaniem uwzględniona zostanie w planach zagospodarowania przestrzennego, gdzie wprowadzone zostaną zasady ograniczenia w użytkowaniu terenów położonych w zasięgu ewentualnego, ponadnormatywnego promieniowania elektromagnetycznego.

5.5. Poważne awarie i zagrożenia naturalne

5.5.1. Stan aktualny

Zagrożenia powodowane przez wszelkiego typu awarie infrastruktury technicznej stwarzające zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi oraz katastrofy wywołane przez siły natury powodują konieczność prewencji i przeciwdziałania w celu zapewnienia bezpieczeństwa społeczeństwu powiatu. Potencjalne zagrożenia środowiska na terenie powiatu garwolińskiego głównie mogą mieć charakter chemiczny, pożarowy, wybuchowy i skażenia środowiska. Wymienione wyżej zagrożenia, poza zasięgiem lokalnym ograniczającym się do terenu danego zakładu, w niesprzyjających warunkach mogą potencjalnie przyjąć rozmiary niebezpieczeństwa o zasięgu lokalnym - obejmującym część obszaru danej miejscowości lub nieznacznie wykraczającym poza jej granice administracyjne. W Starostwie Powiatowym w Garwolinie funkcjonuje Wydział Zarządzania Kryzysowego, Ochrony Ludności, Spraw Społecznych i Obywatelskich, który zapewnia całodobowe funkcjonowanie Powiatowego Centrum Zarządzania Kryzysowego. Wydział Zarządzania Kryzysowego realizuje zadania z zakresu m.in. :

Zatwierdzania programów działania powiatowych służb, inspekcji i straży;

75 Koordynacji działań w zakresie prawidłowego przepływu informacji pomiędzy służbami, inspekcjami i strażami a starostą; Zapewnienia całodobowego funkcjonowania Powiatowego Centrum Zarządzania Kryzysowego; Koordynacji akcji społecznej na obszarze zagrożonym lub dotkniętym klęską żywiołową i współdziałania w tym zakresie z organizacjami społecznymi; Prowadzenie analiz i opracowywania prognoz dotyczących zagrożeń na terenie powiatu oraz koordynacja akcji ratowniczych i procesu odbudowy; Koordynacji działań na terenie powiatu w zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięciu; Zapewnienia działania Powiatowego Zespołu Reagowania Kryzysowego.

Powiatowy Plan Zarządzania Kryzysowego został opracowany zgodnie z ustawą z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym oraz zaleceniami Wojewody Mazowieckiego z dnia 28 stycznia 2008 roku w sprawie powiatowych planów zarządzania kryzysowego. Plan określa struktury i zasady organizacyjne instytucji i zespołów odpowiedzialnych za funkcjonowanie Powiatu Garwolińskiego w sytuacjach kryzysowych oraz realizację zadań, mających na celu złagodzenie ewentualnych skutków zdarzenia, przywracanie i odtwarzanie warunków bytowania po zdarzeniu. Określa i definiuje zakresy odpowiedzialności związane z etapami zapobiegania, przygotowania, prowadzenia działań i odtwarzania, związane z klęskami żywiołowymi, katastrofami technologicznymi i innymi zdarzeniami powodującymi sytuację kryzysową. Zadaniem planu jest : ujednolicenie zasad prowadzenia działań ratowniczych przez różne rodzaje służb, określenie zasad współdziałania różnych szczebli administracyjnych – w zależności od zakresu powstałego zagrożenia, określenie niezbędnych dokumentów planistycznych w organach administracji samorządowej oraz podmiotów odpowiedzialnych za prowadzenia działań w sytuacjach kryzysowych. Plan został opracowany z uwzględnieniem możliwości i zakresu odpowiedzialności na poziomie samorządu lokalnego. W przypadku wyczerpania się możliwości i zasobów gminy, o pomoc poproszony zostanie szczebel nadrzędny, siły i środki Starosty oraz Wojewody lub odwody centralne. Plan został opracowany jako dokument funkcjonalny, a więc określający zadania w zakresie działań w sytuacjach kryzysowych dla określonych zespołów, które mogą uczestniczyć w różnego rodzaju zdarzeniach (np. ewakuacja może być prowadzona podczas powodzi, pożaru i innych zdarzeń). Plan jest tak skonstruowany, że poszczególne służby ratownicze i podmioty ( np. straż pożarna, policja, weterynaria ), swoje zadania realizują w toku codziennych działań, natomiast w sytuacji kryzysowej są elementem lokalnego systemu reagowania. Źródłem nadzwyczajnych zagrożeń dla środowiska jest rzeka Wisła. Prawy brzeg Wisły w obrębie gmin Maciejowice (30 km) i Wilga (15 km) stanowi zachodnią granicę powiatu. Dolina Maciejowicka położona jest w km 412,0 – 440,5 rzeki Wisły. Całkowita długość obwałowań prawostronnych rzeki Wisły, chroniących dolinę wynosi 34,3 km a jej powierzchnia chroniona obwałowaniem wynosi 5590 ha.

Wał wykonany w latach 60-tych ubiegłego wieku ma za zadanie chronić dolinę użytkowaną rolniczo, a przede wszystkim tereny zabudowane o rozproszonej zabudowie, przy czym część budynków położona jest w bezpośrednim sąsiedztwie wału. Podstawowym wskaźnikiem rzutującym na potrzebę przebudowy (modernizacji) wału jest jego stan techniczny. Wykonane w ramach „Ekspertyzy stanu technicznego...... ” z 1998r pomiary geodezyjne oraz badania geotechniczne wykazały, że omawiany wał jest za niski w stosunku do poziomu wymaganymi

76 przepisami, a przede wszystkim nie spełnia wymogów przepisów ze względu na warunki filtracji przez korpus i podłoże wału. Przebudowa (modernizacja) obwałowania realizowana jest od 2002 r, począwszy od góry rzeki Wisły w km 412,0 ( granica z woj. lubelskim).

Modernizacja wału przeciwpowodziowego kl. II w km 45+000 do km 49+800 prawobrzeżnej doliny Wisły, odc. Tyrzyn Dworski – Wróble Wargocin gm. Maciejowice zrealizowana w okresie 11.09.2002 – 18.12.2003 ze środków EBI, rezerwy celowej budżetu państwa i środków na inwestycje melioracyjne z budżetu wojewody. Zakres robót: - modernizacja wału na odc. długości 4,8 km - przesłona iniekcyjna bentonitowo-cementowa 31900 m2 - łączna kubatura nasypów 60351 m3 - ubezpieczenie skarp geokratą 13847 m2 - ubezpieczenie skarp biomatą 35757 m2 - ubezpieczenie stopy skarpy w korycie rzeki Wisły opaską materacowo-kamienną 3045 m2 - ubezpieczenie stopy skarpy narzutem kamiennym luzem 1392 m3 - ubezpieczenie skarp płytami ażurowymi 2365 m2 - przebudowa przepustu wałowego 1 szt.

Przebudowa – modernizacja obwałowań rzeki Wisły w km 35+000 – 45+000 gm. Maciejowice, pow. garwoliński. Inwestycja zrealizowana w okresie 29.12.2005 – 14.05.2008 r. Zadanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006 w wysokości 75 % kosztów, oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska Gospodarki Wodnej w Warszawie w wysokości 25 % kosztów. Zakres robót: - modernizacja wału na odc. długości 10,0 km - przesłona bentonitowo-cementowa 66280 m2 - łączna kubatura nasypów 282868 m3 - uszczelnienie nasypu matą bentonitową w korpusie wału 42489 m2 - przebudowa przepustu wałowego 1 szt - przejazdy i przepędy wałowe 9 szt - schody wałowe 15 szt - ubezpieczenie skarp geokratą 24921 m2 - ubezpieczenie skarp przez darniowanie 20000 m2 - ubezpieczenie stopy skarpy opaską materacowo-kamienną 10262 m2 - ubezpieczenie stopy skarpy narzutem kamiennym luzem 1010 m3 - ubezpieczenie stopy skarpy narzutem kamiennym w płotkach 1611 m3 - ubezpieczenie płytami ażurowymi typu IOMB dróg eksploatacyjnych i mijanek 26425 m2 - ubezpieczenie płytami ażurowymi IOMB przejazdów wałowych 6444 m2

Planowana jest do 2015r. modernizacja dalszej części wału Wisły na odcinku 4 100m w miejscowościach Antoniówka Świerżowska - Pasternik - Kraski Górne. Koszt realizacji tego zadania to 35000 tyś. zł.

Rzeka dwa razy w roku stwarza zagrożenie powodziowe dla mieszkańców miejscowości, które leżą niedaleko brzegu Wisły. W sytuacji zagrożeń rozpoczynają działalność gminne komitety przeciwpowodziowe, których praca jest skoordynowana z pracami Powiatowego Planu Zarządzania Kryzysowego. Dodatkowym zagrożeniem powodziowym dla gminy Maciejowice są małe rzeki -

77 Okrzejka i Pytlocha. Szczególnie szybko wzbiera Pytlocha, która ma charakter rzeki górskiej, jej stan wody może się podnieść w krótkim okresie czasu nawet o 3 metry. Jest ona groźna dla gruntów wsi Oblin - Grądki, Topolin i Domaszew. Rzeka ta nie ma żadnych zabezpieczeń przeciwpowodziowych.

Poważnym źródłem zagrożeń powiatu garwolińskiego są przewozy toksycznych środków przemysłowych transportem kolejowym. Wynika to z dużych ilości przewożonych jednorazowo chemikaliów oraz nie zawsze przestrzegania przepisów RID. Duże zagrożenie mieszkańcom i środowisku naturalnemu powiatu garwolińskiego stwarza też transport drogowy substancji niebezpiecznych.

Na terenie powiatu nie występują zakłady o dużym ryzyku – zgodnie z art. 248 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, natomiast zakład ERCA Poland Sp. z o.o. zlokalizowany przy ul. II Armii Wojska Polskiego w Garwolinie jest zakładałem stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Z uwagi na profil produkcji należy wnioskować, że źródłem zagrożeń dla środowiska mogą być dwa garwolińskie zakłady firmy „AVON”. Zakłady do produkcji używają wiele związków chemicznych, w tym łatwopalnych rozpuszczalników. Szczególnie w dużych ilościach do produkcji używany jest etanol. W przypadku nie zastosowania wymaganych zabezpieczeń istnieje możliwość wystąpienia zagrożenia pożarowego a więc i wystąpienia z tego tytułu nadzwyczajnych zagrożeń. Innego rodzaju zagrożenia mogą wystąpić w zakładach spożywczych posiadających chłodnie amoniakalne. Na skutek nieprzewidzianych sytuacji awaryjnych mogą wystąpić nieszczelności instalacji i związana z tym, uciążliwa dla środowiska emisja amoniaku. Niektóre zakłady przechodzą z chłodnictwa amoniakalnego na bardziej bezpieczne chłodnictwo, w którym czynnikiem chłodniczym jest freon. 5.5.2. Cele i kierunki działań dla pola: Poważne awarie i zagrożenia naturalne

Cel długoterminowy do roku 2019: Zapobieganie poważnym awariom przemysłowym i zagrożeniom naturalnym oraz eliminacja i minimalizacja skutków w razie ich wystąpienia

Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego:

1. Wzmożone kontrole pojazdów przewożących materiały niebezpieczne prowadzone przez WIOŚ, PSP, Policję. 2. Wdrożenie systemów ostrzegania i ochrony przeciwpowodziowej. 3. Zwiększanie retencyjności zlewni oraz poprawa stanu technicznego urządzeń zabezpieczenia przeciwpowodziowego, realizacja „Programu Małej Retencji Województwa Mazowieckiego”. 4. Zwiększenie liczby inwestycji związanych z budową i modernizacją obwałowań przeciwpowodziowych wzdłuż rzeki Wisły.

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Zapobieganie poważnym awariom 2. Ochrona ludności powiatu przed skutkami poważnej awarii lub klęsk żywiołowych 3. Minimalizacja skutków sytuacji awaryjnych

78

Poczucie bezpieczeństwa jest jedną z najbardziej pożądanych cech, jakie ludzie oczekują od miejsca swojego zamieszkania. Szczegółowe sposoby postępowania w przypadku wystąpienia poważnej awarii określa ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). Zgodnie z nią obowiązki związane z awariami przemysłowymi spoczywają głównie na prowadzącym zakład o zwiększonym ryzyku lub o dużym ryzyku wystąpienia awarii oraz na organach Państwowej Straży Pożarnej, a także Wojewodzie.

Pojazdy transportujące materiały niebezpieczne powinny być przystosowane do tego celu, co poświadczać należy systematycznymi kontrolami stwierdzającymi stosowanie się do odpowiednich przepisów, a trasy przewozu poprowadzone tak, aby omijały tereny gęstej zabudowy mieszkalnej oraz tereny cenne przyrodniczo. Zadania te leżą w gestii Starostwa Powiatowego, jako administratora dróg powiatowych oraz Zarządu Województwa Mazowieckiego i Zarządów Dróg Krajowych i Wojewódzkich.

Dla uniknięcia większych szkód powodowanych przez powódź należy ograniczyć budowę wszelkich budynków, zarówno mieszkalnych jak i przemysłowych na terenach narażonych na zalewy powodziowe. Należy dążyć do ochrony terenów zielonych położonych wzdłuż cieków wodnych. Trzeba dążyć do zwiększenia naturalnej retencji lasów i innych terenów zielonych.

Istotne jest również opracowanie programu edukacyjnego uświadamiającego mieszkańcom powiatu zagrożenia i propagujące wzorce zachowań w razie wystąpienia poważnej awarii.

Planowane kierunki działań:  Utrzymywanie w gotowości sprawnego systemu zapobiegawczo – interwencyjno – ratunkowego na wypadek wystąpienia poważnej awarii lub klęsk żywiołowych  Wdrażanie zasad i zaleceń zawartych w Wojewódzkim planie zarządzania ryzykiem i operacyjno – ratowniczym oraz Powiatowym Planie Reagowania Kryzysowego  Systematyczna aktualizacja listy obiektów mogących być przyczyną poważnej awarii (zakłady i instalacje o zwiększonym i dużym stopniu ryzyka) oraz wyegzekwowanie od nich sporządzenia: raportów bezpieczeństwa, zakładowych planów zarządzania ryzykiem oraz planów operacyjno-ratowniczych, prewencyjnych programów zapobiegania awariom  Monitoring potencjalnych sprawców poważnych awarii pod kątem spełniania przez nich wymogów bezpieczeństwa i prewencji  Przeprowadzanie szkoleń dla odpowiedzialnych służb oraz podmiotów stwarzających ryzyko dotyczących zapobiegania, minimalizacji ryzyka i postępowania w razie wystąpienia poważnej awarii  Uwzględnianie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ustaleń w zakresie poważnych awarii  Uwzględnianie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wymogów ochrony przeciwpowodziowej  Promowanie systemu ubezpieczeń ekologicznych dla obiektów i działań, które w sytuacji awaryjnej będą wymagać sfinansowania działań ratowniczych i naprawczych  Prowadzenie działań edukacyjno – informacyjnych dla mieszkańców powiatu o możliwości zapobiegania i postępowania w razie wystąpienia poważnej awarii lub klęsk żywiołowych.

79 5.6. Harmonogram krótkoterminowy dla sektora: poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego na lata 2012 - 2015

Tabela 22. Harmonogram działań dla sektora: Jakość Wód i Stosunki Wodne

Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty[tys.zł] 2012-2015 Budowa nowych i wójtowie, 6100 środki własne, modernizacja istniejących burmistrzowie fundusze ekologiczne 1 Stacji Uzdatniania Wody i rozbudowa sieci wodociągowej 2012-2015 Rozbudowa i wójtowie, 13 000 środki własne, 2 modernizacja oczyszczalni burmistrzowie fundusze ekologiczne ścieków 2012-2015 Budowa przydomowych wójtowie, 4 500 środki własne, 3 oczyszczalni ścieków burmistrzowie fundusze ekologiczne 2012-2015 Budowa sieci wójtowie, 46 000 środki własne, 4 kanalizacyjnej burmistrzowie fundusze ekologiczne 2012-2015 Renowacja i utrzymanie wójtowie, 22 000 środki własne, 5 urządzeń wodnych i burmistrzowie, fundusze ekologiczne rowów melioracyjnych WZMiUW

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 76 600 000 PLN

Tabela 23. Harmonogram działań dla sektora: Powietrze atmosferyczne

Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty [tys.zł] 2012-2015 Termomodernizacja wójtowie, 8 920 Środki własne, 1 budynków gminnych i burmistrzowie, fundusze ekologiczne powiatowych starosta 2012-2015 Promowanie wójtowie, 40 Środki własne, 2 odnawialnych źródeł burmistrzowie, fundusze ekologiczne energii starosta 2012-2015 Poprawa standardów zarządy dróg, 35 000 Środki własne, technicznych wójtowie, fundusze ekologiczne, 3 infrastruktury burmistrzowie fundusze unijne drogowej 2012-2015 Rozbudowa systemu wójtowie, 1000 środki własne komunikacji burmistrzowie, 4 zbiorowej prywatni przewoźnicy, PKP, PKS

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 4 960 000 PLN

Tabela 24. Harmonogram działań dla sektora: Hałas

L.p. Okres Opis zadania Jednostki Szacunkowe Źródła finansowania

80 realizacji wdrażające koszty [tys.zł] 2012-2015 Opracowanie map Mazowiecki 300 środki własne, akustycznych dla obszarów Zarząd Dróg fundusze ekologiczne położonych wzdłuż dróg, Wojewódzkich, 1 których eksploatacja może Powiatowy powodować negatywne Zarząd Dróg oddziaływanie na środowisko 2012-2015 Opracowanie programów Generalna 200 środki własne, ograniczania hałasu na Dyrekcja Dróg fundusze ekologiczne 2 obszarach, na których Krajowych i poziom hałasu przekracza Autostrad dopuszczalną wartość 2012-2015 Poprawa standardów zarządy dróg, 35 000 środki własne, 3 technicznych infrastruktury wójtowie, fundusze ekologiczne, drogowej burmistrzowie fundusze unijne 2012-2015 Budowa zabezpieczeń zarządy dróg 500 środki własne, 4 przed uciążliwościami fundusze ekologiczne, akustycznymi fundusze unijne 2012-2015 Rozbudowa systemu wójtowie, 1 000 środki własne komunikacji zbiorowej burmistrzowie, 5 prywatni przewoźnicy, PKP, PKS

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 37 000 000 PLN Tabela 25. Harmonogram działań dla sektora: Promieniowanie elektromagnetyczne

Okres Jednostki Szacunkowe Źródła L.p. Opis zadania realizacji wdrażające koszty[tys.zł] finansowania PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE Aktualizacja informacji o źródłach WIOŚ 10 środki własne 1 2012-2015 promieniowania elektromagnetycznego WIOŚ środki własne Pomiary poziomu pól Operatorzy stacji 2 2012-2015 bd WIOŚ elektromagnetycznych bazowych telefonii i operatorów komórkowej

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 10 000 PLN

Tabela 26. Harmonogram działań dla sektora: Poważne awarie i zagrożenia naturalne

Okres Jednostki Szacunkowe Źródła L.p. Opis zadania realizacji wdrażające koszty [tys.zł] finansowania POWAŻNE AWARIE I ZAGROŻENIA NATURALNE Aktualizacja listy zakładów stwarzających zagrożenie WIOŚ 1 2012-2015 10 środki własne wystąpienia poważnej awarii Straż Pożarna przemysłowej i ich bieżąca

81 kontrola środki własne, Uzupełnianie sprzętu fundusze 2 2012-2015 ratownictwa techniczo- Straż Pożarna 700 ekologiczne, chemiczno-ekologicznego środki gmin środki własne, Straż Pożarna, Zabezpieczenie fundusze 3 2012-2015 wójtowie, 36 000 przeciwpowodziowe ekologiczne, WZMiUW środki gmin

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 36 710 000PLN

6. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY

6.1. Ochrona przyrody i krajobrazu

6.1.1. Stan aktualny

Teren powiatu garwolińskiego wyróżnia bardzo malowniczy krajobraz, charakterystyczny dla Mazowsza. Atutem tych terenów jest bogata flora i fauna. Najbardziej atrakcyjne pod względem przyrodniczym są tereny leśne i tereny położone w dolinach Wisły i rzek: Wilgi, Pomnika i Okrzejki. Powiat garwoliński jest zróżnicowany biologicznie. Na system obszarów prawnie chronionych powiatu garwolińskiego składają się następujące kategorie terenów: obszary NATURA 2000, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne i pomniki przyrody.

6.1.1.1. Lasy i grunty leśne

Zajmują powierzchnię 39 296 ha, co stanowi 30,5% powierzchni powiatu. Lasy niepaństwowe powiatu garwolińskiego są nadzorowane przez Nadleśnictwo Garwolin (22 341 ha). Jedynie część lasów gminy Pilawa (m. Jaźwiny i Łucznica) oraz lasy w obrębie miejscowości Krystyna w gminie Garwolin są nadzorowane przez Nadleśnictwo Celestynów (326 ha). Największe kompleksy leśne występują wzdłuż nadwiślańskiego obszaru obejmując gminę: Wilga, Sobolew, Maciejowice,

82 Garwolin i Trojanów. Podstawowym gatunkiem drzew jest sosna, rzadziej spotykanymi gatunkami drzew są: dąb, brzoza, modrzew, olsza oraz osika, świerk, topola, grab, jesion, lipa, klon.

Na terenie Nadleśnictwa Garwolin występuje 14 typów siedliskowych lasu. Dominują siedliska borowe, które stanowią około 39% powierzchni leśnej (bór świeży 38%, bór wilgotny 0,7%, bór bagienny zaledwie 0,04%). Bory to siedliska bardzo ubogie o silnie kwaśnych glebach. Głównym gatunkiem lasotwórczym borów jest sosna, która występuje tu z domieszką brzozy. Bory mieszane zajmują blisko 22% powierzchni (w tym bór mieszany świeży – 19,7%, bór mieszany wilgotny – 2,6% i bór mieszany bagienny – 0,1%). Na borach mieszanych, siedliskach ubogich lub średnio żyznych, w drzewostanach obok sosny występuje modrzew oraz gatunki liściaste: dąb, brzoza, lipa. Około 16% powierzchni lasów stanowią lasy mieszane w tym: las mieszany świeży – 13,8%, las mieszany wilgotny – 2,2%, las mieszany bagienny – 0,2%. Lasy mieszane to siedliska średnio żyzne o glebach dość zasobnych i umiarkowanie kwaśnych. Drzewostany składają się głównie z takich gatunków jak: sosna, dąb bezszypułkowy, z domieszką modrzewia, grabu, brzozy. W wilgotniejszych wariantach lasu mieszanego (las mieszany wilgotny i las mieszany bagienny) w drzewostanie występują: dąb, olsza, brzoza, sosna, jesion i wiąz. Lasy to siedliska żyzne i bardzo żyzne o glebach słabo kwaśnych lub obojętnych, zajmują 19% powierzchni leśnej (17,2% to las świeży, a 2% las wilgotny). Głównymi gatunkami drzewostanów są: dąb, olsza i jesion oraz bardzo dużo gatunków domieszkowych. Powierzchnia zajmowana przez olsy i łęgi wynosi około 500 ha, co stanowi ponad 3% powierzchni leśnej powiatu (w tym: ols typowy – 1%, ols jesionowy – 2%, las łęgowy 0,3%). Olsy i łęgi to siedliska żyzne i bardzo żyzne, okresowo zalewane lub podtapiane. Głównymi gatunkami w drzewostanie są: olsza czarna i jesion z domieszką brzozy i wiązu.

W lasach Nadleśnictwa Garwolin i Celestynów przeważają drzewostany w średnim wieku (41-60 lat) i nieco starsze (61-80 lat), które łącznie zajmują 55% powierzchni leśnej. Najliczniej reprezentowane są drzewostany w wieku 41-60 lat, których udział w stosunku do powierzchni leśnej wynosi 31%. Powyższy układ wiekowy drzewostanów wynika m.in. z prowadzonych w okresie powojennym na znaczną skalę zalesień.

Lasy garwolińskie zamieszkiwane są przez liczną grupę zwierząt. Wymienić tu można szereg gatunków ptaków, płazów, gadów, a także ssaków (np. nietoperze), które w zdecydowanej większości podlegają ochronie gatunkowej. W garwolińskich lasach oraz na sąsiadujących z nimi obszarach nieleśnych licznie występuje zwierzyna łowna: sarny, jelenie, dziki, borsuki, lisy, kuny, tchórze, zające, piżmaki, grzywacze, bażanty, kuropatwy, dzikie kaczki. W lasach można też spotkać daniela i łosia, który choć jest zwierzyną łowną, objęty został całorocznym okresem ochronnym (tzw. moratorium), co oznacza, że na łosia się nie poluje. Gospodarka łowiecka na terenie powiatu prowadzona jest w obrębie 22 obwodów łowieckich. Siedemnaście z nich to obwody polno - leśne, gdzie obszar lasów nie przekracza 40% ogólnej powierzchni obwodu, a pięć to obwody leśne. Obwody dzierżawione są przez 17 kół łowieckich, których zadaniem jest prowadzenie gospodarki łowieckiej zgodnej z zatwierdzonym planem łowieckim.

Ponad 22 tys. ha lasów stanowią własność prywatną, natomiast powierzchnią ponad 16 tys. ha obszarów leśnych Skarbu Państwa zarządza przedsiębiorstwo Lasy Państwowe. Starostwo Powiatowe w Garwolinie, na mocy porozumienia, powierzyło nadzór nad prowadzoną gospodarką leśną w lasach niepaństwowych Nadleśnictwom Garwolin i Celestynów. Lasy te rozproszone są w licznych kompleksach leśnych. W lasach państwowych wyróżnić można lasy ochronne i lasy gospodarcze, natomiast lasy niepaństwowe są wyłącznie gospodarcze. Lasy gospodarcze zajmują

83 około 63% powierzchni leśnej Nadleśnictwa Garwolin, pozostałe 37% stanowią lasy ochronne, w skład których wchodzą lasy zieleni wysokiej, lasy masowego wypoczynku, lasy krajobrazowe oraz glebochronne.

Lasy Nadleśnictwa Garwolin z uwagi swoją różnorodność cechuje wysoka odporność na niekorzystne czynniki środowiskowe. Leśnicy dbają o utrzymanie i dodatkowe zwiększanie tej różnorodności m.in. poprzez szereg czynności poprawiających warunki bytowania pożytecznej fauny: wywieszanie i czyszczenie budek lęgowych dla ptaków i schronów dziennych dla nietoperzy, dokarmianie ptaków w okresie zimowym, tworzenie nowych i modernizację istniejących remiz, obsadzanie zbiorników małej retencji krzewami owocodajnymi. Równie ważna jest dbałość o higienę lasu poprzez systematyczne usuwanie posuszu będącego potencjalnym ogniskiem rozprzestrzeniania się szkodliwych owadów. Standardowo wykonywane są prace prognostyczne polegające na ocenie liczebności brudnicy mniszki, szkodników pierwotnych sosny, badanie zapędraczenia gleby na gruntach przeznaczonych do zalesień. W latach 2010-2011 nie stwierdzono zagrożenia ze strony szkodników pierwotnych. W 2011 wystąpiła zwiększona liczebność smolika znaczonego na uprawach sosnowych, szkodnik był zwalczany poprzez usuwanie porażonych drzewek z upraw leśnych. W roku 2012 szkody nie wystąpiły. Rok rocznie na terenie powiatu przybywa lasów, jest to związane po części z sukcesją naturalną, spowodowaną zaprzestaniem prowadzenia upraw rolnych jak również świadomymi zalesieniami gruntów porolnych. Do zalesienia przeznaczane są nieużytki, grunty rolne nieprzydatne do produkcji rolnej i grunty rolne nieużytkowane rolniczo, przeznaczone w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin pod zalesienie. Zalesienia dokonywane są przy udziale dotacji z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie (WFOŚiGW), w latach 2010-2012 kształtowały się następująco:

Tabela 27. Powierzchnia zalesień przy udziale dotacji z WFOŚiGW w powiecie garwolińskim w latach 2010-2012 (źródło: Starostwo Powiatowe w Garwolinie)

Rok Powierzchnia zalesień 2010 4,19 ha 2011 6,90 ha 2012 8,96 ha

Kontrole nowych upraw leśnych są prowadzone na bieżąco przez Starostwo Powiatowe w Garwolinie przy współudziale Nadleśnictwa Garwolin i Nadleśnictwa Celestynów. Na terenie powiatu dokonywane są również zalesienia w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, który realizowany jest przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Biuro Powiatowe w Miętnem. Zalesienia z ostatnich lat przedstawiają się następująco:

Tabela 28. Powierzchnia zalesień dofinansowana przez ARiMR w powiecie garwolińskim w latach 2009-2011(źródło: ARiMR w Warszawie) Rok Powierzchnia zalesień 2009 2,94 ha 2010 11,93 ha 2011 28,41 ha 2012 17,34 ha

Ponadto corocznie dokonywane są przez pracowników starostwa powiatowego i Nadleśnictwa

84 Garwolin kontrole zalesień wykonanych w latach 2002 i 2003 na podstawie ustawy z dnia 8 czerwca 2001r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. Nr 73, poz. 764), gdyż z tytułu prowadzania upraw leśnych właścicielom wypłacany jest przez Starostwo comiesięczny ekwiwalent.

6.1.1.2. Obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000

Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 ma na celu utrzymanie bioróżnorodności państw członkowskich UE poprzez ochronę najcenniejszych siedlisk oraz gatunków fauny i flory na ich terytorium. Podstawy prawne do jej tworzenia stanowią: Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory tzw. "Siedliskowa", stanowiąca podstawę do wydzielenia Specjalnego Obszaru Ochrony - SOO, Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa zwana dyrektywą ptasią.

6.1.1.3. Obszary ochrony ptaków

Na terenie powiatu garwolińskiego znajdują się 3 specjalne obszary ochrony siedlisk i 1 specjalny obszar ochrony ptaków. Obszar specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 ,,Dolina Środkowej Wisły’’ (kod obszaru PLB140004) - został wyznaczony, jako obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000. Długi, zachowujący naturalny charakter rzeki roztopowej, odcinek Wisły pomiędzy Dęblinem a Płockiem, z licznymi wyspami (od łach piaszczystych po dobrze uformowane wyspy porośnięte roślinnością zielną). Całkowita powierzchnia obszaru na terenie kraju wynosi: 30848,7 ha, położone w województwie mazowieckim: 27410,9 ha, w powiecie garwolińskim występuje wzdłuż rzeki Wisły na terenie dwóch gmin: Wilga 1554,0 ha i Maciejowice 1287,5 ha. Największe z wysp są pokryte zaroślami wierzbowymi i topolowymi. Brzegi rzeki wraz z terasą zalewową zajmują intensywnie eksploatowane zarośla wikliny, łąki i pastwiska, na których wypasane są duże stada bydła. Pozostały tu również fragmenty dawnych lasów łęgowych. Głównym celem powołania ostoi jest występująca tu cenna z europejskiego punktu widzenia awifauna. Występują co najmniej 22 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Bardzo ważna ostoja ptaków wodno-błotnych - gniazduje 40- 50 gatunków. Obszar ma bardzo duże znaczenie, jako szlak wędrówkowy dla ptaków migrujących. W okresie lęgowym zasiedla go, co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: brodziec piskliwy, krwawodziób, mewa czarnogłowa, mewa pospolita, ostrygojad, płaskonos, podgorzałka, podróżniczek, rybitwa białoczelna, rybitwa rzeczna, sieweczka obrożna, sieweczka rzeczna, śmieszka, zimorodek; w stosunkowo wysokim zagęszczeniu występuje bocian czarny, czajka i rycyk. W okresie zimy występuje co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego czapli siwej i krzyżówki; zimuje gągoł i bielaczek.

Obszar specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000 "Bagna Orońskie" (kod obszaru PLH14_02) - znajduje się w okolicach Maciejowic na pd - wsch. od Warszawy, po części w Dolinie Środkowej Wisły, po części na Wysoczyźnie Żelechowskiej. Obszar ten o pow. 921.4 ha w ponad połowie pokrywają lasy liściaste, w jednej piątej lasy mieszane, nieco mniej łąki i zarośla. Niecałe 7% powierzchni obszaru to lasy iglaste, a 2% siedliska rolnicze. Obejmuje silnie podtopione, rozległe skrzydło pradoliny Wisły, zakończone wysokimi partiami krawędziowymi terenów wysoczyznowych. Wysokość bezwzględna doliny waha się na poziomie 112-116 m n.p.m. Strome

85 krawędzie wysoczyznowe osiągają wysokość 128-135 m n.p.m. Cały ten obszar cechuje znaczne zabagnienie, co jest efektem zarówno konfiguracji terenu, jak i działalności wód stagnujących i przepływowych. Niedostępność terenu oraz silne podtopienie zwłaszcza w okresie wiosny sprawiają, że większość terenu ma charakter bardzo naturalny. Jest to jeden z największych i najlepiej zachowanych w prawostronnej pradolinie Wisły na terenie Mazowsza kompleks lasów związanych z siedliskami wilgotnymi. Występują tu: łęgi olszowo-jesionowe oraz olsy porzeczkowe i olsy torfowcowe. Do osobliwości florystycznych, wyróżniających obszar na tle regionu i kraju należy obecność: widłaka wrońca oraz 8 gatunków storczykowatych, w tym dwóch wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin - lipiennika Loesela i kukułki krwistej żółtawej. Na terenie ostoi gniazduje wiele rzadkich gatunków ptaków m.in.: orlik krzykliwy, bocian czarny, żuraw, derkacz, samotnik, słonka oraz 5 gatunków dzięciołów. Z występujących tu ssaków warto wymienić: rzęsorka rzeczka, badylarkę, bobra, wydrę oraz łosia.

Rysunek 3. ,,Bagna Orońskie’’ gm. Maciejowice (źródło: www.gdos.gov.pl)

Obszar specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000 "Podebłocie" (kod obszaru PLH140033) obszar o pow. 1275,8 ha w Dolinie Środkowej Wisły na pd-wsch. od Warszawy, na granicy powiatu garwolińskiego i powiatu ryckiego, w okolicy m. Podebłocie na terenie gminy Trojanów. "Podebłocie" jest obszarem pokrytym lasami (głównie liściastymi), łąkami, zaroślami i roślinnością torfowiskowo-bagienną, brzegową i młakami. Przyrodnicze "Podebłocie" obejmuje swoimi granicami silnie podtopioną, rozległą nieckę torfową pradoliny Wisły zakończoną wysokimi partiami krawędziowymi terenów wysoczyznowych. Główną sieć hydrologiczną tworzy rzeka Przerytka. W części zachodniej zlokalizowane są liczne doły potorfowe o różnym stopniu zarośnięcia. Jest tutaj jedno z mokradeł największych i najlepiej zachowanych w pradolinie Wisły na terenie Mazowsza. Konfiguracja terenu, podłoże, jak również znaczne oddziaływanie wód spływających z terenów wysoczyznowych sprzyjają powstawaniu rozległych wiosennych wylewisk i ogólnemu zabagnieniu. Obecnie Obszar ma charakter mozaiki roślinności: leśnej, zaroślowej, okrajkowej, szuwarowej, łąkowej oraz ziołoroślowej. Krajobraz urozmaicają niewielkie stawy paciorkowe i liczne torfniaki. Piaszczyste wyniesienia porastają bory sosnowe. Niedostępność terenu oraz silne podtopienie sprawiają, że większość terenu ma charakter "dziewiczy" Szczególnie cennym pod względem przyrodniczym jest zwarty kompleks dobrze zachowanych lasów związanych z siedliskami wilgotnymi i bagiennymi. Tworzą go olsy porzeczkowe i łęgi olszowo- jesionowe stanowiące tutaj jeden z głównych celów ochrony. Do szczególnie interesujących i dobrze zachowanych należą grądy porastające wierzchowiny i głębokie zbocza wąwozów w partiach krawędziowych wysoczyzny. Wiek niektórych drzew szacowany jest na 100 i więcej lat. Są one oprócz łęgów głównym przedmiotem ochrony Jednym z najważniejszych i największych pod względem zajmowanej powierzchni elementów szaty roślinnej są zbiorowiska trawiaste. Do częstych należą łąki wilgotne z kniecią błotną oraz łąki świeże rajgrasowe (z charakterystyczną rośliną - rajgrasem wyniosłym). Odzwierciedleniem urozmaiconych warunków wilgotnościowych podłoża oraz zasobności

86 gleby są zróżnicowane składy gatunkowe poszczególnych zbiorowisk. Całość tego swoistego krajobrazu dopełniają ziołorośla z wiązówką błotną i ziołorośla nadrzeczne. Należą do nich zbiorowiska budowane przez kielisznika zaroślowego, wierzbownicę kosmatą i sadźca konopiastego. Do osobliwości Obszaru należy przede wszystkim obecność żółwia błotnego oraz liczne populacje poczwarówek - zwężonej i jajowatej. Ponadto znajdują się tu stanowiska chronionych i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych, w tym: kukułki, goździka pysznego, kruszczyka błotnego, mieczyka dachówkowatego i nerecznicy grzebieniastej. Na terenie obszaru gniazdują m.in.: orlik, błotniaki - stawowy i łąkowy, derkacz, żuraw, samotnik, bekas krzyk, słonka i dudek.

Rysunek 4. ,,Podebłocie’’ gm. Trojanów (źródło: www.gdos.gov.pl

Obszar specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000 ,,Gołe Łąki’’ (kod obszaru PLH140027) Obszar obejmuje bezodpływową nieckę terenu otoczoną pasmami zwydmień. Cechuje ją silne podtopienie. Średnia miąższość torfu wynosi 90 cm. Obszar położony jest w znacznej odległości od zwartych siedzib ludzkich i bardzo rzadko penetrowany. Jeden z najlepiej zachowanych ekosystemów bagiennych w obrębie Niziny Południowopodlaskiej. Dominuje tu roślinność torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów Do najczęstszych należą zbiorowiska: turzycy dzióbkowatej i wełnianki wąskolistnej. Towarzyszą im znacznie rzadsze płaty turzycy nitkowatej, występujące w postaci płaskiego, dywanowego mszaru. Interesujące pod względem syntaksonomicznym i fitogeograficznym są zbiorowiska porastające wierzchowinę torfowiska. Pod względem składu gatunkowego i struktury przypominają torfowiska wysokie typu kontynentalnego. Obrzeża torfowisk porastają różne pod względem fazy rozwojowej płaty borów bagiennych. Bardzo licznie występuje tu bagno zwyczajne, wysokość krzewów dochodzi do ponad 1,5 m wysokości i ok. 2 m średnicy. Dużą wartość przyrodniczą tego terenu podkreśla masowe występowanie: żurawiny błotnej i modrzewnicy zwyczajnej.

Rysunek 5. ,,Gołe Łąki’’ gm. Parysów (źródło: www.gdos.gov.pl)

87

6.1.1.4. Mazowiecki Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy to 15710 ha obszaru chronionego ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. MPK utworzony został w latach 1986-1987 na pograniczu województwa siedleckiego i województwa stołecznego otrzymując imię Czesława Łaszka wieloletniego konserwatora przyrody. Na terenie powiatu garwolińskiego tylko część gminy Pilawa znajduje się w granicach otuliny parku, granica otuliny biegnie od granicy gminy Osieck z gminą Pilawa: zachodnią stroną drogi Augustówka - Jaźwiny, w kierunku południowym, południową stroną linii kolejowej, w kierunku zachodnim, od granicy z gminą Osieck.

6.1.1.5. Rezerwaty przyrody Obejmują one obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Na naszym terenie znajduje się 5 rezerwatów przyrody. Cztery powołane Rozporządzeniem Nr 274 Województwa Mazowieckiego z dnia 12 grudnia 2001 roku są to: „Czerwony Krzyż”, „Kopiec Kościuszki”, „Torfy Orońskie” i „Rogalec”. Piąty został utworzony Zarządzeniem Nr 22 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 31 października 2012r. w sprawie uznania rezerwatu przyrody ,,Polesie Rowskie’’. Łączna powierzchnia rezerwatów wynosi ok. 112 ha. „Czerwony Krzyż” - obszar lasu o powierzchni 56,33 ha w Leśnictwie Bączki Nadleśnictwa Garwolin, położony w gminie Maciejowice. Z gatunków objętych całkowitą ochroną gatunkową oprócz storczyka tajęży jednostronnej występują tu: widłak jałowcowaty, widłak goździsty, podkolan biały występujące w zbiorowiskach o charakterze borowym. Rośliny objęte ochroną częściową to: kruszyna pospolita, kalina koralowa, bagno zwyczajne, paprotka zwyczajna, turówka leśna i konwalia majowa. Zróżnicowana rzeźba terenu podkreśla walory krajobrazowe rezerwatu i determinuje jego szatę roślinną. Dominują tu bory i bory mieszane, niewielkie powierzchnie zajmują grądy. Wśród 142 stwierdzonych w rezerwacie gatunków roślin, 4 objęte są ochroną całkowitą, 6 gatunków ochroną częściową, a 9 można zaliczyć do rzadkich.

„Kopiec Kościuszki” - obszar lasu o powierzchni 6,07 ha w Leśnictwie Krępa Nadleśnictwa Garwolin, położony w gminie Sobolew. Na szczególną uwagę, oprócz bodziszka żałobnego zasługują: kozłek bzowy, turzyca drżączkowata, złoć mała, bniec czerwony, kokorycz pełna jako rzadkie gatunki roślin oraz dobrze zachowane fragmenty zbiorowisk leśnych: łęgu, grądu i boru mieszanego. Osią rezerwatu jest bezimienny strumień wpływający do rzeki Pytlochy. Na jego obrzeżach wykształciły się dwa zbiorowiska leśne: łęg przystrumykowy oraz niewielki płat grądu. Bodziszek żałobny występuje zarówno w grądzie w sąsiedztwie pomnika - kopca, jak i w płatach łęgu. Stanowisko w Krępie, na północ od zwartej granicy występowania tego gatunku jest najbogatszym z kilku znanych na niżu środkowopolskim. Centralnym punktem rezerwatu jest niewielki kopiec upamiętniający bitwę pod Maciejowicami między wojskami rosyjskimi a polskimi, którymi dowodził Tadeusz Kościuszko.

„Torfy Orońskie” - obszar lasu i bagna o łącznej powierzchni 12,61 ha położony w obrębie wsi Oronne w gminie Maciejowice. Rezerwat utworzony głównie w celu zachowania gatunków roślin występujących

88 w naturalnych zbiorowiskach torfowiskowych i leśnych. Rezerwat ma charakter florystyczny, a celem ochrony jest zachowanie stanowisk kilkunastu chronionych i rzadkich gatunków roślin. Jest wśród nich bardzo rzadki widłak wroniec, oraz 5 gatunków storczyków: lipiennik Loesela, kruszczyk błotny, listera jajowata, podkolan biały i storczyk krwisty. Największy walor przyrodniczy ma obecność ginącego w skali Polski lipiennika Loesela oraz bardzo liczne występowanie zagrożonego wyginięciem kruszczyka błotnego. Inne chronione gatunki roślin to: widłak jałowcowaty, kopytnik pospolity, konwalia majowa oraz 3 krzewy – porzeczka czarna, kalina koralowa i kruszyna pospolita. Występuje tu także chroniony gatunek grzyba – sromotnik bezwstydny. Grupę gatunków rzadkich reprezentują: narecznica grzebieniasta, olszewnik kminkolistny, bobrek trójlistkowy i czermień błotna. Obszar rezerwatu porośnięty jest w blisko 90% przez zwarte drzewostany z panującą olszą w wieku 40-55 lat. W części zachodniej niewielki fragment wyżej położony porasta sosna w wieku 80-90 lat. Pozostałą powierzchnię stanowi torfowisko przejściowe z roślinnością łąkową. Utworzyły się tutaj zbiorowiska łąk mszysto - turzycowych. Torfowisko jest otoczone przez zbiorowiska olszy czarnej z domieszką brzozy brodawkowatej i omszonej oraz osiki. Interesujące, godne wzmianki gatunki zwierząt stwierdzone w rezerwacie to:zaskroniec, padalec, jaszczurka zwinka, pająk bagnik przybrzeżny oraz ślimak pomrów czarniawy.

„Rogalec” – Rezerwat leśny o powierzchni 33,19 ha położony na terenie lasów państwowych uroczyska Rogalec, Nadleśnictwa Celestynów. Administracyjnie należy do gminy Pilawa. Utworzono go w celu ochrony bogatych florystycznie, wielogatunkowych podmokłych lasów liściastych. Z czterech zidentyfikowanych zespołów roślinnych największy areał zajmują: ols porzeczkowy oraz łęg olszowo - jesionowy. Miejscami, na terenach wyżej położonych, spotyka się niewielkie płaty grądów i borów mieszanych. W płatach łęgów występują 3 rzadkie gatunki roślin: paproć zachyłka oszczepowata, czartawa drobna i jaskier kaszubski. Stanowisko zachyłki w rezerwacie Rogalec należy do najbogatszych na niżu środkowo – wschodnim. Z gatunków objętych ochroną całkowitą występuje tu wawrzynek wilczełyko oraz bluszcz, natomiast gatunki chronione częściowo to: porzeczka czarna, kopytnik, kruszyna i konwalia. Tereny rezerwatu stanowią ostoję ptactwa błotnego zlatującego tu z sąsiednich bagien.

,,Polesie Rowskie’’ - to obszar wód i torfowisk o łącznej powierzchni 3,87 ha, położony na terenie gminy Łaskarzew w obrębie m. Izdebno Kolonia. Celem ochrony rezerwatu jest zachowanie ze względów naukowych kompleksu wodno-torfowiskowego, z przyległym pasem borów bagiennych oraz stanowiskami chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.

6.1.1.6. Obszar chronionego krajobrazu

Zgodnie z Rozporządzeniem Nr 68 Wojewody Mazowieckiego z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie Nadwiślańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu położonego na terenie powiatów garwolińskiego, mińskiego i otwockiego (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 164, poz. 5193). Obszar obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem, a także pełniących funkcję korytarzy ekologicznych. Obszar o całkowitej powierzchni 70070,0 ha (w tym na terenie powiatu garwolińskiego - 47 209 ha), administracyjnie należy do 11 gmin: Kołbiel, Siennica, Parysów, Pilawa, Osieck, Sobienie Jeziory, Garwolin, Wilga, Łaskarzew, Maciejowice i Sobolew.

6.1.1.7. Użytki ekologiczne Na terenie Powiatu Garwolińskiego znajdują się 23 użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 19 ha, wprowadzone Rozporządzeniem Nr 72 Wojewody Mazowieckiego z dnia 8 lipca 2005 r. w sprawie użytków ekologicznych oraz Rozporządzenie nr 35 Wojewody Mazowieckiego z dnia 13 lipca

89 2007r. zmieniające rozporządzenie w sprawie użytków ekologicznych. Są to głównie bagna, śródleśne łąki, halizny i płazowiny. Halizny są to obszary leśne nie porośnięte drzewostanem przez dłuższy czas, natomiast płazowiny są to powierzchnie leśne porośnięte z rzadka starymi drzewami, które nie tworzą zwarcia. Wszystkie użytki ekologiczne położone są w gminie Pilawa na terenie działania Nadleśnictwa Celestynów.

6.1.1.8. Pomniki przyrody

Pomniki przyrody to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającym je wśród innych tworów. Na naszym terenie znajduje się 88 pomników przyrody zatwierdzonych przez Wojewodę Mazowieckiego oraz 7 pomników przyrody uznanych przez Radę Gminy Garwolin, Parysów, Pilawa i Miasto Garwolin. Ogółem tą formą ochrony objęto 274 drzew, w tym: 67 pojedynczych drzew, 22 grupy drzew 1 stanowisko bluszczu owocującego na 9 drzewach olszy czarnej.

Do najcenniejszych obiektów należą: dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, jesiony i wiązy rosnące w parkach zabytkowych w Miętnem, Korytnicy, Trojanów, Łucznicy, Górznie, Żelechowie, Krępie i Miastkowie Kościelnym, a także skupiska dębów na terenie lasów państwowych w Hucie Garwolińskiej oraz aleja kasztanowa prowadząca do zabytkowego drewnianego spichlerza z pierwszej połowy XVIII wieku w Górznie.

Pomniki przyrody są to głównie okazałych rozmiarów drzewa i skupiska drzew. Celem ochrony jest zachowanie wartości przyrodniczych, krajobrazowych, naukowych i historycznych. Niektóre z nich związane są z przeszłością i uważane za świadków zdarzeń historycznych. Należy tu wymienić dąb generała Józefa Dwernickiego jednego z dowódców powstania listopadowego o obwodzie pnia ponad 600 cm rosnący przy Leśnictwie Cyganówka gm. Wilga.

6.1.2. Cele i kierunki działań dla pola: Ochrona przyrody i krajobrazu

Cel długoterminowy do roku 2019: Utrzymanie i rozwój walorów przyrodniczych powiatu

Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celów długoterminowych:

1. Racjonalne, zgodne z zasadami przyrody użytkowanie zasobów leśnych. 2. Współudział we wdrażaniu i opracowywaniu aktualizacji wojewódzkiego programu zwiększania lesistości. 3. Weryfikacja klasyfikacji gruntów i uporządkowanie ewidencji gruntów zalesionych. 4. Upowszechnianie funkcji edukacyjnych lasów. 5. Określenie potencjalnych dalszych obszarów predysponowanych do objęcia ochroną prawną. 6. Aktualizacja planów ochrony rezerwatów przyrody położonych na terenie powiatu garwolińskiego.

90 7. Motywowanie społeczności lokalnych do działań na rzecz utrzymania walorów przyrodniczych. 8. Stałe współdziałanie z Zarządem Województwa oraz Regionalnym Konserwatorem Przyrody na rzecz koordynacji tworzenia i funkcjonowania obszarów chronionych.

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Ochrona terenów chronionych i przyrodniczo cennych. 2. Ochrona i zwiększanie terenów zielonych na terenie miast i innych jednostek osadniczych. 3. Racjonalne wykorzystanie walorów przyrodniczych lasów.

Ochrona terenów chronionych i przyrodniczo cennych

Na terenie Powiatu obszary najcenniejsze pod względem przyrodniczym pokrywają się w zasadzie z obszarami najbardziej atrakcyjnymi rekreacyjnie. W związku z tym stwarza to niebezpieczeństwo wzrostu negatywnego oddziaływania na zasoby przyrodnicze, w tym tereny chronione. W tym celu proponuje się prowadzenie intensywnej edukacji społeczeństwa w celu zwiększenia świadomości celów i zasad ochrony przyrody. Główne przewidziane kierunki działań to: promowanie zachowań zgodnych z zasadami ochrony przyrody i krajobrazu, rozwój sieci szlaków turystycznych i przyrodniczych ścieżek dydaktycznych, selektywny dostęp do terenów cennych przyrodniczo oraz ochrona tych terenów przed niewłaściwym zainwestowaniem.

Planowane są także następujące ogólne kierunki działań: Zmniejszanie ekspansji terenów zurbanizowanych na obszarach przyrodniczo cennych poprzez stosowanie odpowiednich zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego, a także stymulowanie zmian w systemie planowania przestrzennego pod kątem ograniczenia nadmiernej koncentracji działalności usługowej, a szczególnie rekreacyjno - turystycznej i dostosowania jej do lokalnych warunków przyrodniczych. Dostosowanie sposobów użytkowania rekreacyjnego obszarów chronionych do zasad ich ochrony. Zadanie to obejmuje:

 analizę obecnego zagospodarowania rekreacyjnego obszarów chronionych,  konfrontację stanu istniejącego z zamierzeniami planów ochrony (przy ich braku – ze stwierdzonymi potrzebami),  opracowanie programów poprawy,  realizację programu.

Usprawnienie ochrony in situ i ex situ gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem oraz starych, tradycyjnych odmian roślin i ras zwierząt hodowlanych mających znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej, poprzez stworzenie i utrzymanie niezbędnych warunków technicznych do takiej ochrony (stosowne obiekty i ich wyposażenie). Stosowanie rozwiązań kompromisowych w stosunku do tendencji w zakresie wyboru kierunków rozwoju określonego obszaru o dużych walorach przyrodniczych, wynikających z istniejącego zainwestowania oraz stopnia przekształcenia środowiska przyrodniczego. Opracowanie i rozpropagowanie we współpracy z zarządami parków krajobrazowych i z właściwymi terenowo gminami oraz służbami ochrony przyrody informatora o walorach

91 przyrodniczych terenu i zasadach korzystania z nich. Sporządzenie we współpracy ze służbami ochrony przyrody, a w miarę możliwości – także z organizacjami proekologicznymi, inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej powiatu w celu zidentyfikowania dodatkowych obiektów i terenów, zasługujących na ochronę i niezależnie wytyczenia nowych ścieżek rowerowych.

Na terenie powiatu garwolińskiego aktualnie nie planowane jest utworzenie nowych rezerwatów i obszarów chronionych. Regionalny Konserwator Przyrody rozważa możliwość utworzenia na terenie powiatu garwolińskiego nowego rezerwatu przyrody o charakterze ornitologicznym „Wyspy Kobylnickie” o łącznej powierzchni 2525,24 ha (z czego 718,96 ha w gminie Kozienice). Rezerwat obejmowałby koryto Wisły z wyspami i łachami na odcinku 394,5÷419,5 km szlaku żeglownego. Dla skutecznej ochrony wartości przyrodniczych planuje się utworzenie wokół niego strefy ochronnej (otuliny) obejmującej tereny położone pomiędzy rzeką a wałami przeciwpowodziowymi lub naturalną wysoką skarpą. Celem utworzenia rezerwatu jest zachowanie naturalnego charakteru koryta Wisły, gdyż obszar ten jest miejscem lęgów, terenem żerowania lub odpoczynku w czasie sezonowych wędrówek wielu chronionych i zagrożonych wyginięciem gatunków ptaków typowych dla wielkich rzek. Wspomniany rezerwat znajdowałby się na terenie projektowanego Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego (od Góry Kalwarii do Puław).

W powiecie garwolińskim znajdują się również inne obszary o wysokich walorach przyrodniczych, które mogą być objęte prawną ochroną tj.: „Kalinowski Bór” i „Lisie Jamy” w gm. Żelechów, „Malamówka” i „Kraski” („Łęgi Maciejowickie”) w gm. Maciejowice, „Dąbrowa” i „Gąsowski Strumyk” w gm. Miastków Kościelny poeksploatacyjny zbiornik śródpolny położony na skraju osady Dudki; poeksploatacyjny zbiornik śródpolny w okolicach Woli Życkiej; murawa psammofilna rozciągająca się po obu stronach drogi Życzyn – Wola Życka; strome zbocze z cechami murawy kserotermicznej, w okolicach Woli Koryckiej Dolnej na terenie Gminy Trojanów.

Prawem chronione są pomniki przyrody. Wobec tego wszelka działalność mogąca im zagrozić musi być uzgadniana z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska. Obiekty przyrodnicze objęte ochroną prawną powinny być oznakowane. Strefa ochronna wokół tych obiektów wynosi 15 m. W celu ochrony obiektów cennych przyrodniczo (szczególnie starodrzewia i pomników przyrody) wprowadzone zostały następujące zakazy:

 niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru;  wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych;  uszkadzania i zanieczyszczania gleby;  dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej;  likwidowania, zasypywania i przekształcania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno - błotnych;  wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych gruntów rolnych;  zmiany sposobu użytkowania ziemi;  wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;

92  umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierzęcych oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;  umieszczania tablic reklamowych.

Podejmowane działania odnośnie obszaru NATURA 2000 są następujące:

Jeżeli w obszarze NATURA 2000 chronione ekosystemy i gatunki są we właściwym stanie ochrony i nic im nie zagraża, to NATURA 2000 nie zmienia nic w dotychczasowym funkcjonowaniu tego obszaru. Zalecane jest prowadzenie monitoringu w określonych odstępach czasu (3 – 6 lat) sprawdzający, czy nie zachodzi konieczność innych działań Jeżeli obecna gospodarka zagraża chronionym ekosystemom i gatunkom, lub wpływa na nie negatywnie, wtedy należy uruchomić mechanizmy ochronne, z preferencją dla form motywacji ekonomicznej. Zadaniem NATURY 2000 jest stymulacja takich działań, Jeżeli chronione gatunki lub ekosystemy potrzebują konkretnych zabiegów w celu ich ochrony, wtedy NATURA 2000 umożliwi ich wykonanie i sfinansowanie Jeżeli w przyszłości pojawią się zagrożenia dla chronionych gatunków lub ekosystemów, wtedy NATURA 2000 powinna im przeciwdziałać

Zakłada się, że ochrona przyrody w ramach sieci NATURA 2000 nie musi być sprzeczna z rozwojem gospodarczym. Dodatkowo, każdy obszar i związane z nim problemy jest traktowany indywidualnie. Jednakże, inwestycje o potencjalnym szkodliwym wpływie na obszary NATURA 2000 podlegają obowiązkowej ocenie oddziaływania na siedliska przyrodnicze i gatunki, dla ochrony których utworzono ten obszar. Jeżeli nie będzie alternatywnego rozwiązania lub gdy będzie tego wymagał szeroko pojęty interes społeczny lub bezpieczeństwo publiczne, inwestycja może być dopuszczona do realizacji, ale pod warunkiem zrekompensowania strat poprzez utworzenie innego obszaru o podobnych walorach przyrodniczych, aby utrzymać integralność sieci. Ochrona i zwiększanie terenów zielonych na terenie miast i innych jednostek osadniczych

Rady Miast i Gmin są obowiązane zapewnić mieszkańcom powiatu korzystanie z przyrody przede wszystkim przez tworzenie i utrzymywanie w należytym stanie terenów zieleni i zadrzewień, łączących się, w miarę możliwości, z terenami zalesionymi. Podstawowe kierunki działań są następujące:

1. Konserwacja i rewaloryzacja zieleni na terenach miast i innych jednostek osadniczych. 2. Konserwacja zieleni w pasach drogowych ulic krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych. 3. Opracowanie i wdrażanie programów ochrony zieleni w miastach i gminach. 4. Opracowanie w każdej z gmin standardów powierzchniowych i programowych, dotyczących publicznych terenów zieleni, jako norm obowiązujących przy opracowaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 5. Zwiększanie terenów zieleni osiedlowej na terenie miejscowości poprzez: ustalanie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i warunkach zabudowy terenów minimalnego wskaźnika powierzchni terenów zieleni w stosunku do powierzchni zabudowy wyższego, niż minimum określone przepisami szczegółowymi, zagospodarowanie zielenią terenów niewykorzystanych w obrębie istniejącej zabudowy, 6. Wprowadzanie stref zieleni izolacyjnej wokół obiektów uciążliwych środowiskowo i krajobrazowo. 7. Podniesienie standardów wyposażenia i jakości urządzenia istniejących publicznych

93 terenów zieleni, w tym zapewnienie bezpieczeństwa użytkowników (budowa ogrodzeń, ochrona wybranych obiektów). 8. Opracowanie kalendarzy stałych zadań dla dzieci i młodzieży z placówek oświatowych w zakresie pielęgnacji zieleni towarzyszącej tym placówkom. 9. Zapewnienie dostępu do terenów zieleni miejskiej dla osób niepełnosprawnych. 10. Opracowanie i przyjęcie lokalnych regulacji prawnych, które w sposób skuteczny chroniłyby zasoby zieleni w gminach i wymuszały pożądane zachowania ze strony mieszkańców. Przykładowo, ustalenia takie mogłyby dotyczyć: obowiązku wydawania przez Urzędy Miast i Gmin zgody na budowę uciążliwych dla środowiska obiektów tylko pod warunkiem równoległej realizacji zieleni izolacyjnej i egzekwowanie tych decyzji (o ile jest to zgodne z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego), wprowadzenie obowiązku jawności w zakresie stałych usług pielęgnacyjnych świadczonych przez firmy na rzecz terenów zieleni urządzonej (np. tablice informacyjne ustawione w parkach), obowiązku zakładania osłon na drzewa w pobliżu miejsc parkowania pojazdów oraz przepuszczalnych osłon na glebę wokół drzew, stymulowania budowy nowych ścieżek rowerowych w systemach zieleni urządzonej (doliny rzek) i ciągach ulicznych oraz podmiejskich drogach dojazdowych do obiektów rekreacji.

Działania poprawiające sytuację zieleni w pasach drogowych są następujące:

stosowanie mieszanek kamienno-glebowych jako podłoża pod ciągami pieszymi. Zapewniają one odpowiednią nośność chodników i przepuszczalność podłoża. Mieszanki te zawierają ziemię w ilości niezbędnej dla procesów fizjologicznych drzew i pokrywają ich zapotrzebowanie na wodę, zastosowanie przepuszczalnej nawierzchni terenu, gdzie rosną drzewa (np. z kostki kamiennej lub klinkierowej z przepuszczalnymi spoinami), zwiększenie podziemnej przestrzeni dla korzeni drzew, co umożliwia wprowadzanie dużych drzew do centrum miejscowości, stosowanie systemów nawadniających i odprowadzających wodę wzdłuż linii drzew ulicznych, stosowanie substratów do podłoża, zwiększających zdolność gleby do gromadzenia wody i składników pokarmowych.

Tereny zieleni, zwłaszcza na terenach zurbanizowanych, stają się coraz bardziej docenianym składnikiem układów urbanistycznych, zarówno istniejących jak i planowanych, w których istnieje możliwość stworzenia czy też przywrócenia zieleni. Tereny zieleni są ,,wspólnym ogrodem’’ przeważającej liczby mieszkańców aglomeracji miejskiej. Bardzo ważny jest, więc taki sposób jej zaprojektowania (a potem zrealizowania projektu w terenie), aby stała się miejscem odpoczynku biernego i czynnego, dawała poczucie ładu, harmonii i izolowała mieszkańców od uciążliwości związanych z zamieszkiwaniem w mieście. Musi ona więc uwzględniać: zieleń ochronno-izolacyjną usytuowaną na obrzeżach zabudowy, komponowaną w formie zwartych masywów o zróżnicowanej wysokości ( drzewa i krzewy). Do nasadzeń tych stosuje się materiał roślinny charakteryzujący się odpornością na zanieczyszczenia środowiska, gęstym i zwartym pokrojem (tłumienie kurzu i hałasu) lub nawet kolcami (dla stworzenia żywopłotu zaporowego przed ciągami komunikacyjnymi), zieleń o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym wewnątrz zabudowy, komponowaną w

94 formie kilku oddzielnych wnętrz (np. dla osób starszych kameralne wnętrza wypoczynkowe z małą architekturą, odizolowane zielenią wysoką od miejsc czynnego wypoczynku dla dzieci i młodzieży), dekoracyjną zieleń osiedlową, która powinna nawiązywać do kolorytu elewacji budynków oraz być dostosowaną do ich formy i wysokości. Oprócz walorów widokowych i ogólnej harmonii układu przestrzennego i kompozycyjnego takiej zieleni projekt powinien: składać się przede wszystkim z drzew i krzewów ozdobnych sadzonych w grupach (tworzą mikroklimat) oraz z pojedynczych drzew jako samotników ("soliterów"). Niewskazane jest projektowanie kwietników i rabat bylinowych bez możliwości zapewnienia im bieżącej pielęgnacji; przewidywać osłonę pnączami i zwartymi krzewami elementów nieciekawych, lecz niezbędnych przy zabudowie mieszkaniowej (place gospodarcze, śmietniki); zapewniać możliwość mechanicznego zakładania i pielęgnacji trawników.

Struktura przestrzenna Powiatu składa się z terenów otwartych, tworzących system przyrodniczy, układ ten budują zieleń, głównie leśna, a także zieleń urządzona. Do najcenniejszych terenów zieleni urządzonej na terenie naszego powiatu należą zabytkowe parki podworskie znajdujące się: przy zespole dworsko-pałacowym w Miętnem gm. Garwolin, w Borowiu, w Łucznicy gm. Pilawa, przy zespole dworskim w Górznie, zespole pałacowo – parkowym w Miastkowie Kościelnym, w Podzamczu gm. Maciejowice, Krępie gm. Sobolew oraz Żelechowie, Trojanowie i Korytnicy gm. Trojanów.

Należy dążyć, aby doliny cieków i obszary zieleni tworzyły system nawietrzania (doliny – naturalne rynny spływu powietrza) i regeneracji powietrza w Powiecie (zieleń leśna, nadwodna i osiedlowa). Postuluje się zachowanie ciągłości powiązań przyrodniczych poprzez doliny, istniejące obszary zieleni oraz nowo projektowane wewnątrz struktury osadniczej. W celu zachowania ciągłości systemu przyrodniczego należy chronić istniejące korytarze ekologiczne oraz zwiększać powierzchnie połączeń z terenami otwartymi.

Na terenach użytkowanych rolniczo z rozproszonym osadnictwem o bogatej strukturze krajobrazu (mozaika różnych typów użytkowania) – zakłada się zachowanie struktury krajobrazu, co oznacza: ochronę fragmentów naturalnej i seminaturalnej roślinności (lasów, zadrzewień i zakrzewień śródpolnych i śródłąkowych, podmokłości i oczek wodnych, starych parków i zadrzewionych cmentarzy, alei i szpalerów przydrożnych), ochronę roślinności drzewiastej i krzewiastej towarzyszącej zabudowie, propagowanie zabudowy wiejskiej i rekreacyjnej z zielenią, zachowanie wilgotnych zagłębień i okresowych zbiorników wodnych wraz z ich roślinnością – co wiąże się z ograniczeniem sztucznego odwadniania terenu, propagowanie rolnictwa ekologicznego, wskazane jest wzbogacanie struktury krajobrazu przez wprowadzanie kęp i pasm roślinności drzewiastej i krzewiastej, żywopłotów itp. wśród pól i łąk – na części terenu takie formy już występują, na obszarach o zubożonej strukturze krajobrazu, przede wszystkim w środkowej części powiatu, propagowanie wprowadzania elementów wzbogacających strukturę krajobrazu tj. budowy stawów, plantacji drzew i krzewów, zadrzewień śródpolnych, zieleni towarzyszącej zabudowie, żywopłotów; ochrona roślinności przed wypalaniem, niszczeniem chemicznym, lub całkowitą likwidacją.

W zakresie zwiększenia różnorodności krajobrazu i jego odporności biologicznej proponuje się:

95 wprowadzać (głównie na gruntach nie użytkowanych rolniczo) zadrzewienia i zakrzewienia, obsadzać pobocza dróg drzewami i krzewami, obsadzać naturalne cieki drzewami i krzewami, o ile nie ma przeciwwskazań do takich działań.

Racjonalne wykorzystanie walorów przyrodniczych lasów

Zadaniem współczesnego leśnictwa jest znalezienie kompromisu pomiędzy gospodarką leśną, zasadnym prawem ludzi do wypoczynku w lesie oraz ochroną jego ekosystemów. Podstawowe zasady gospodarowania na terenach leśnych, jakie powinny być stosowane zarówno na gruntach Lasów Państwowych jak i prywatnych, są zawarte w: zasadach hodowli lasu, instrukcji ochrony lasu, instrukcji ochrony przeciwpożarowej lasu.

Zagospodarowanie lasów powinno być prowadzone pod kątem ciągłego ich utrzymywania w stanie zapewniającym wypełnienie złożonych funkcji uwzględnionych w planach urządzania lasów, w szczególności: zachowania lasów i ich korzystnego wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę przyrodniczą, ochrony lasów, szczególnie cennych z punktu widzenia przyrodniczego i krajobrazowego, produkcji drewna oraz surowców i produktów ubocznych użytkowania lasu. Na terenach leśnych (w porozumieniu z Nadleśnictwem Garwolin i w odniesieniu do gminy Pilawa z Nadleśnictwem Celestynów oraz Dyrekcją Mazowieckiego Parku Krajobrazowego) zakłada się zachowanie obecnego stanu roślinności w obrębie najlepiej wykształconych zbiorowisk leśnych zgodnych z siedliskiem. Zakłada się też ochronę fragmentów starych drzewostanów i pojedynczych starych drzew, w obrębie kompleksów o sztucznie ujednoliconej strukturze. Przewiduje się tworzenie śródleśnych „ostoi przebudowy lasu” przez pozostawienie niewielkich poręb bez nasadzeń, dla naturalnych procesów sukcesyjnych odnowy lasu; w przypadku sosny – z zastosowaniem nasadzeń gatunków liściastych, w przypadku drzewostanów liściastych i mieszanych bez nasadzeń, także w obrębie kompleksów leśnych o ujednoliconej strukturze.

Ochrona zasobów leśnych, utrzymanie lub podniesienie ich wysokich walorów będzie realizowane w następujący sposób:

1. Uaktualnienie lub opracowanie dokumentacji urządzania lasów. 2. Dążenie do zróżnicowania struktury gatunkowej lasów i poprawy struktury wiekowej drzewostanów. 3. Ograniczanie stosowania środków chemicznych w hodowli i ochronie lasu. 4. Przy obiektach rekreacyjnych zlokalizowanych w lasach należy wyznaczyć obszar do zagospodarowania i użytkowania zgodnie z zasadami przewidzianymi dla lasów rekreacyjnych. 5. Dostosowanie lasów do pełnienia zróżnicowanych funkcji przyrodniczych i społecznych przez opracowanie programu udostępniania i zagospodarowania lasów do celów rozwoju turystyki i wypoczynku, regeneracji zdrowia, edukacji ekologicznej. 6. Złagodzenie ewentualnego deficytu wodnego w ekosystemach leśnych m.in. poprzez odtwarzanie lub budowę od podstaw śródleśnych zbiorników wodnych (tzw. mała retencja). 7. Zachowanie w naturalnych obniżeniach terenu olsów, lasów łęgowych i innych naturalnych lub seminaturalnych funkcji roślinnych, które zwiększają pojemność wodną środowiska.

96 8. Wprowadzanie podszyć gatunków liściastych, zmniejszających zagrożenie pożarowe w bezpośrednim sąsiedztwie terenów i obiektów turystycznych. 9. Należy przewidzieć budowę przepustów dla zwierząt, pod drogami przebiegającymi przez obszary leśne, w miejscach gdzie szczegółowe rozpoznanie przyrodnicze wykaże taką potrzebę. 10. Pozostawienie pasów ochronnych na obrzeżach dróg przebiegających przez lasy. 11. Wyeliminowanie przypadków wypalania traw, które są przyczyną większości pożarów w lasach. 12. Wspieranie działalności proekologicznej oraz wzmocnienie służb ochrony przyrody. 13. Zachowanie śródleśnych bagien, mszarów i torfowisk jako naturalnych rezerwuarów wody zwiększających odporność ekosystemów leśnych, zwłaszcza w okresach suszy. 14. Ochrona lasów przed ich zaśmiecaniem, wyrzucaniem odpadów i nieczystości. 15. Ochrona lasów przed wypasem bydła, grabieniem ściółki i kradzieżą drewna. 16. Przeciwdziałanie zagrożeniu pożarowemu, w tym monitoring stanu i zagrożeń.

Ponadto, na terenie Powiatu ochronie podlegają też grunty leśne, niezależnie od formy własności, na mocy ustawy ustawy o lasach oraz ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Ochrona gruntów leśnych realizowana jest poprzez przestrzeganie zakazów określonych w w.w. ustawach, a w szczególności na zakazie: przeznaczania gruntów leśnych na cele nieleśne (z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie), niszczenia lasów i gruntów leśnych, działań osłabiających biologiczną odporność drzewostanów. Dotychczasowa polityka Nadleśnictw Garwolin i Celestynów w odniesieniu do lasów państwowych i prywatnych powinna być kontynuowana. Kontynuowane powinno być też zalesianie nieużytków oraz gruntów o niskich walorach użytkowych. Grunty te powinny być przewidziane do zalesienia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Obszar zalesień powinien być szczególnie duży na glebach o niskich klasach użytkowych, w pierwszej kolejności w gminach o niskim zalesieniu. Właściciele gruntów nieprzydatnych w produkcji rolniczej najsłabszych klas VIz, VI i V wykazują duże zainteresowanie zalesieniem tych gruntów. Ze względu na wysokie koszty zalesienia właściciele gruntów ubiegają się o uzyskanie dotacji na ten cel. W ramach dotacji częściowej na pokrycie kosztów zakupu sadzonek ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.

Zalesianie gruntów rolnych oraz gruntów innych niż rolne wspierane jest także z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 realizowanego przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Działanie wdrażane jest w dwóch schematach:  Schemat I – Zalesianie gruntów rolnych - pomoc obejmie zakładanie upraw leśnych na gruntach użytkowanych rolniczo. Pomoc może uzyskać: rolnik, który został wpisany do ewidencji producentów (prowadzonej przez ARiMR), stanowiącej część krajowego systemu ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności lub co najmniej 3 rolników, których grunty sąsiadują ze sobą, a ich łączna powierzchnia jest nie mniejsza niż 2 ha. Pomoc finansowa będzie udzielana do gruntów użytkowanych, jako grunty orne oraz sady, które zostały przeznaczone do zalesienia w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W przypadku braku takiego planu, wykonanie zalesienia nie będzie mogło być sprzeczne z ustaleniami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Zalesianie będzie także możliwe na gruntach stanowiących własność wnioskodawcy, jego małżonka lub współwłasność wnioskodawcy oraz na gruntach o powierzchni większej niż 0,5 ha i szerokości większej niż 20 m, przy czym wymagań tych nie stosuje się, jeżeli grunty graniczą z lasem, a ich powierzchnia wynosi co najmniej 0,1 ha.

97 Zalesienie może zostać wykonane na gruntach znajdujących się poza: obszarami Natura 2000 lub obszarami znajdującymi się na liście, o której mowa w art. 27 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.), chyba że planowane zalesienie nie jest sprzeczne z planami ochrony albo planami zadań ochronnych tych obszarów, obszarami rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, parków narodowych lub obszarami ich otulin, chyba że planowane zalesienie nie jest sprzeczne z celami ochrony tych obszarów. Pomoc na zalesianie w ramach Programu może być przyznana jednemu rolnikowi do powierzchni nie większej niż 100 ha. Pomoc na zalesianie dzieli się na:  wsparcie na zalesienie – jednorazowy ryczałt za poniesione koszty zalesienia i ogrodzenia uprawy leśnej, wypłacany w pierwszym roku po wykonaniu zalesienia. Wysokość wsparcia zależy od: proporcji gatunków iglastych i liściastych w strukturze uprawy; zabezpieczenia przed zwierzyną (grodzenie 2-metrową siatką metalową); konfiguracji terenu; zastosowania sadzonek zwykłych lub sadzonek mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym. Maksymalną stawkę można uzyskać, jeżeli zalesiony grunt w całości będzie leżał na stoku o nachyleniu powyżej 12° do wykonania zalesienia użyto wyłącznie gatunków drzew iglastych z zakrytym systemem korzeniowym (mikoryzowane) i gdy uprawa została ogrodzona 2-metrową siatką metalową.  premię pielęgnacyjną - zryczałtowaną płatność do hektara zalesionych gruntów, wypłacaną, co roku przez 5 lat. Wysokość premii obejmie koszty prac pielęgnacyjnych wskazanych w planie zalesienia np.: czyszczenie wczesne, zastosowanie repelentów, zabezpieczenie trzema palikami, zabezpieczenie owczą wełną.  premię zalesieniową - zryczałtowaną płatność do hektara zalesionych gruntów, wynikającą z utraconych dochodów z tytułu przekształcenia gruntów rolnych na grunty leśne. Premia wypłacana będzie co roku, przez 15 lat od założenia uprawy leśnej. Wnioski o przyznanie pomocy na zalesianie należy składać w biurze powiatowym ARiMR właściwym ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę rolnika w terminie od 1 czerwca do 31 lipca danego roku.  Schemat II – zalesianie gruntów innych niż rolne - pomoc można uzyskać na zalesienie dwóch rodzajów gruntów odłogowanych:  z sukcesją naturalną drzew gatunków rodzimych, jeżeli grunty te spełniają wymagane warunki,  wymagających ochrony z uwagi na funkcje wodochronne albo glebochronne.

Szczegółowe warunki oraz tryb przyznawania pomocy w ramach tego schematu określa Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 marca 2009r. (Dz. u. Nr 48, poz. 390 z późn. zm.). Program PROW dotyczy przyznawania pomocy w latach 2007-2013. Odnośnie lat następnych w perspektywie budżetowej UE można się spodziewać utrzymania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, jednakże w programie będzie prawdopodobnie mniej działań. Zadrzewienia i zakrzewienia powinny być lokalizowane głównie na następujących obszarach:

pobocza szlaków komunikacyjnych i niektórych dróg polnych, obszary zabudowy różnych typów, nieużytki przemysłowe i rolnicze (pod warunkiem, że istniejące nieużytki rolnicze nie zasługują na ochronę ze względu na walory przyrodnicze), strefy ochronne wokół obiektów uciążliwych dla otoczenia, strefy ujęć wody.

98

6.2. Gleby

6.2.1. Stan aktualny

Gleby stanowią ważny element środowiska przyrodniczego, który współtworzy warunki siedliskowe do życia biologicznego na danym obszarze. Jako środek do produkcji rolnej, gleba podlega szczególnej ochronie.

Na terenie powiatu garwolińskiego przeważają gleby typu bielicowego i pseudobielicowego oraz gleby brunatne. W obniżeniach terenu, w dolinach rzek i cieków wodnych występują gleby torfowe, namuły torfowe i mady. Pod względem przydatności rolniczej wśród gruntów ornych przeważają gleby kompleksów: żytniego słabego, żytniego bardzo słabego i żytniego dobrego. Wśród użytków zielonych dominują użytki zielone słabe.

W zachodniej, północnej i centralnej części powiatu, tj. w gminach Wilga, Łaskarzew, Pilawa, Garwolin, Górzno - skałą macierzystą gleb są utwory lodowcowe i wodnolodowcowe (głównie piaski) oraz utwory współczesne (mady, torfy, mursze). Pod względem typologicznym gleby są mało zróżnicowane. Występują gleby pseudobielicowe, brunatne wyługowane i kwaśne, czarne ziemie zdegradowane, mady oraz gleby hydrogeniczne (bagienne). Na znacznych obszarach występują gleby pseudobielicowe zbudowane z piasków gliniastych lekkich lub piasków słabogliniastych należące do kompleksów: żytniego słabego oraz żytniego dobrego i żytniego bardzo słabego. Czarne ziemie zdegradowane wytworzone z piasków słabogliniastych występują głównie w dolinie Promnika. Gleby te zostały zaliczone do kompleksu zbożowo-pastewnego słabego oraz kompleksu użytków zielonych słabych. Na wschodzie i południowym wschodzie powiatu - w gminach Borowie, Miastków Kościelny, Żelechów, Trojanów - przeważają gleby bielicowe, pseudobielicowe, miejscami występują gleby brunatne wyługowane. W dolinach rzecznych i obniżeniach terenu występują gleby hydrogeniczne. Stanowią je głównie gleby bagienne torfowe, mułowo-torfowe i murszowe. Lokalnie występują mady i czarne ziemie. Gleby w tej części powiatu można zaliczyć do gleb żyznych, lecz słabo przewiewne, zimne i słabo czynne biologicznie, ciężkie w uprawie. Wzdłuż doliny Wisły występują namuły i mady o różnej przepuszczalności, co jest typowe dla tarasów akumulacyjnych.

Gleby powiatu garwolińskiego są bardzo zróżnicowane pod względem jakości. Wśród nich duże powierzchnie we wszystkich gminach zajmują użytki rolne V i VI klasy. Gleby te zaliczane do kompleksów: żytniego słabego, zbożowo-pastewnego słabego i żytniego bardzo słabego charakteryzują się niska zasobnością w składniki pokarmowe i bardzo niską opłacalnością upraw. Gleby średnio korzystne dla produkcji rolnej występują w podobnej wielkości, są to głównie użytki o IVa i IVb klasie bonitacji. Gleby te zaliczone do kompleksu żytniego dobrego przydatne są do uprawy roślin polowych o średnich wymaganiach siedliskowych (głównie żyta i kukurydzy) a także dla warzywnictwa i sadownictwa oraz warzyw o dużych wymaganiach wilgotnościowych.

Na terenie powiatu dominują gleby o odczynie kwaśnym, wymagające wapnowania. Kwasowość, która stanowi ważny wskaźnik degradacji gleb uprawnych, powodowana jest głównie przez naturalne czynniki klimatyczno - glebowe oraz przez niewłaściwe nawożenie mineralne. Bardzo istotne jest więc racjonalne stosowanie środków chemicznych i biologicznych, aby nie dopuścić do naruszenia równowagi przyrodniczej.

Według stanu na koniec 2011 r. powierzchnia gruntów rolnych zdegradowanych i zdewastowanych

99 objętych obowiązkiem decyzyjnym rekultywacji w powiecie wynosiła 1,27 ha. Grunty te położone są na terenie gminy Łaskarzew, a ich degradacja jest wynikiem działalności gospodarczej w zakresie wydobywania kopaliny. Obszar przemysłowej degradacji gleb występuje w miejscowości Pilawa na terenie Fabryki Farb i Lakierów - Akzo Nobel. Środowisko wodno-gruntowe zostało zanieczyszczone poprzez infiltrację rozpuszczalników (węglowodorów aromatycznych i alifatycznych) oraz substancji ropopochodnych. Kontrolę i nadzór nad prowadzoną rekultywacją przedmiotowego terenu sprawuje Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Warszawie.

Corocznie dokonuje się wyłączania gruntów z produkcji rolniczej użytków rolnych klas I - III. W 2011 roku wyłączono 1,34 ha, z tego najwięcej w gminie Garwolin, Pilawa i Miastków Kościelny. Powodem wyłączeń było budownictwo mieszkaniowe i przemysłowe.

Prowadzenie okresowych badań jakości gleby i ziemi ustawodawca (art. 109 ustawy Prawo ochrony środowiska) powierzył Staroście, a Ministrowi Środowiska udzielił delegacji (fakultatywnej), do wydania rozporządzenia określającego zakres i sposób prowadzenia badań, sposób wyboru punktów poboru próbek, częstotliwość pobierania próbek oraz sposoby prezentacji wyników badań. Do chwili obecnej rozporządzenie to nie zostało wydane. Oceny jakości gleby i ziemi oraz obserwacji zmian dokonuje się w ramach państwowego monitoringu środowiska, prowadzonego przez inspekcję ochrony środowiska. O każdym przypadku stwierdzenia naruszenia standardów jakości gleby lub ziemi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie Delegatura w Mińsku Mazowieckim informuje Starostę Garwolińskiego i przekazuje mu wyniki pomiarów. Standardy jakości gleb i ziemi określone zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Dz. U. 165, poz. 1359). Badania gleb w ramach monitoringu chemizmu gleb wykonuje Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Na terenie powiatu garwolińskiego próbki glebowe pobierane są w jednym profilu zlokalizowanym w miejscowości Gocław w gminie Pilawa (numer punktu 271). Zgodnie z harmonogramem badania prowadzone są co 5 lat. Pierwsze wykonano w 1995 zaś ostatnie przeprowadzono w roku 2010. Oznaczonych zostało ok. 40 parametrów fizykochemicznych . Wyniki badań będą dostępne na przełomie lat 2012/2013. W latach 2010 – 2012 zakres zadań podsystemu monitoringu gleb może ulec zmianom w związku z opracowaną przez Komisję Europejską Ramową Dyrektywą Glebową.

Jednym z czynników degradujących środowisko przyrodnicze jest erozja gleby. Prowadzi ona często do trwałych zmian warunków przyrodniczych (rzeźby terenu, stosunków wodnych, naturalnej roślinności) oraz warunków gospodarczo – organizacyjnych (deformowanie granic pól, rozczłonkowanie gruntów, pogłębienie dróg, niszczenie urządzeń technicznych). Główną przyczyną erozji gleb jest zniszczenie trwałej szaty roślinnej (lasów, łąk, pastwisk) tworzącej zwartą ochronę powierzchni ziemi. Charakter i nasilenie erozji zależy od rzeźby terenu, składu mechanicznego gleby, wielkości i rozkładu opadów atmosferycznych w czasie oraz od sposobu użytkowania terenu. Zależnie od głównego czynnika sprawczego rozróżnia się erozję: wietrzną, wodną, śniegową, uprawową oraz ruchy masowe.

Na terenie powiatu w dużym stopniu zachodzi przekształcanie mechaniczne gleb spowodowane zabudową terenu lub jej wymieszanie w np. gruzem, zdjęcie naturalnej pokrywy glebowej, formowanie wykopów, nasypów i wyrównań. Ogromny wpływ na zmianę struktury gleby ma rolnictwo i uprawa ziemi. Niewłaściwa działalność rolnicza powoduje, iż do gleb i ziemi przedostają się zanieczyszczenia pochodzące z użytych w nadmiarze nawozów mineralnych i organicznych, które zakwaszają gleby. Ponadto wielkie szkody w glebie wyrządzają: składowanie odpadów w miejscach do tego nie przeznaczonych (np. w lasach, zagłębieniach terenowych, przy drogach), wypalanie traw, palenie odpadów na powierzchni ziemi, odprowadzanie ścieków nieoczyszczonych do środowiska, nieszczelne szamba.

100 Duże zanieczyszczenia gleb występują w pobliżu dróg, zawierają zwiększone ilości niebezpiecznych związków ołowiu i azotu pochodzące ze spalin samochodowych, a także soli za skutek posypywania nią powierzchni dróg w okresie zimowym. Kolejnym czynnikiem wpływającym na stan gleb w powiecie jest działalność zakładów produkcyjno-usługowych. W wyniku tej działalności do gleb mogą przedostawać się substancje szkodliwe. Źródłem zanieczyszczenia gleb może by także w przypadku awarii transport drogowy substancji chemicznych i toksycznych.

6.2.2. Cele i kierunki działań dla sektora: Gleby

Cel długoterminowy do roku 2019: Racjonalne wykorzystanie gleb i gruntów wraz z ich ochroną i rekultywacją

Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego:

1. Wprowadzanie produkcji rolnej zgodnie z ustawą o rolnictwie ekologicznym (w szczególności na obszarach chronionych). 2. Zagospodarowanie gleb w sposób adekwatny do ich klasy bonitacyjnej i zanieczyszczenia. 3. Uwzględnianie w planowaniu przestrzennym konieczności ochrony gruntów wartościowych z punktu widzenia gospodarki rolnej. 4. Ochrona gleb przed erozją wietrzną i zakwaszeniem. 5. Podjęcie zadań zmniejszających poziom zakwaszenia gleb. 6. Podnoszenie poziomu wiedzy użytkowników gleb i gruntów. 7. Ograniczenie czynników wpływających na degradację gleby i gruntów (głównie emisji rolniczych, przemysłowych i komunikacyjnych). 8. Rekultywacja terenów po zamykanych składowiskach odpadów i gruntów zanieczyszczonych.

Cele krótkoterminowe do roku 2015 i kierunki działań: 1. Zagospodarowanie gleb w sposób adekwatny do ich klasy bonitacyjnej i zanieczyszczenia. 2. Zmniejszenie degradacji chemicznej i fizycznej gleb oraz gruntów. 3. Zmniejszenie areału terenów zdegradowanych i zanieczyszczonych. 4. Zwiększenie świadomości społecznej odnośnie ochrony powierzchni ziemi i gleb. 5. Ograniczenie przeznaczania gruntów na cele nierolnicze i nieleśne – ochrona ilościowa.

Gleby są jednym z podstawowych elementów środowiska przyrodniczego. Od ich jakości zależy w dużym stopniu stan roślin, świata zwierzęcego i zdrowie mieszkańców. Stąd mimo ciągłego konfliktu pomiędzy potrzebami rozwojowymi powiatu a wymaganiami ochronnymi środowiska przyrodniczego konieczne są działania na rzecz ochrony, a bardzo często poprawy stanu gleb. Kierunki działań są następujące: Wprowadzenie Zasad Wzajemnej Zgodności (cross-compliance). Upowszechnianie zasad Kodeksu dobrej praktyki rolniczej i Programu wdrażania rolnictwa ekologicznego.

101 Ograniczenie czynników wpływających na degradację gleby i gruntów (głównie emisji przemysłowych i komunikacyjnych). Likwidacja „dzikich” wysypisk odpadów. Rekultywacja gleb i gruntów zdegradowanych i zanieczyszczonych, przeznaczanie gleb zdegradowanych do zalesiania lub rekreacji. Prowadzenie działań edukacyjno – informacyjnych dla mieszkańców powiatu dotyczących stanu zanieczyszczenia gleb i ich prawidłowego wykorzystania, głównie stosowania odpowiednich upraw i racjonalnego użycia nawozów sztucznych i środków ochrony roślin na terenach rolnych, ogródków działkowych i leśnych. Prowadzenie działań zmierzających do zmniejszenia zakwaszenia gleb. Zapobieganie erozji gleb poprzez wprowadzanie trwałej pokrywy roślinnej na terenach o dużych spadkach Nie dopuszczanie do rozpraszania zabudowy na terenach rolnych i w pierwszej kolejności przeznaczanie pod zainwestowanie nierolnicze terenów rolnych, położonych w obszarze już istniejącego zainwestowania oraz terenów o najniższej wartości dla produkcji rolnej

Na cele nierolnicze i nieleśne można przeznaczać przede wszystkim grunty oznaczone w ewidencji gruntów jako nieużytki, a w razie ich braku – inne grunty o najniższej przydatności rolniczej. Przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne można dokonać jedynie w planach zagospodarowania przestrzennego. Szczegółowej ochronie podlegają użytki rolne o wysokiej bonitacji, tzn. klas I-III, wytworzone z gleb pochodzenia mineralnego oraz użytki rolne klas IV-VI – jeśli zostały wytworzone z gleb pochodzenia organicznego oraz lasy. W tych przypadkach zagospodarowanie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne łączy się z uzyskaniem zgody na wyłączenie ich z produkcji rolniczej i leśnej. Rolnictwo pełni bardzo dużą rolę w rozwoju powiatu, dlatego, w związku z koniecznością przystosowania rolnictwa do wymagań integracji europejskiej, powinny zostać wprowadzone Zasady Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych, zintegrowana produkcja i obowiązek atestacji sprzętu ochrony roślin oraz kontrola stosowanych nawozów i środków ochrony roślin. Szczególnie istotnym zadaniem do realizacji w zakresie ochrony gleb jest racjonalizacja ich nawożenia. Istotne jest prowadzenie działań edukacyjno - informacyjnych wśród mieszkańców prowadzących działalność rolniczą i właścicieli ogródków działkowych. Dotyczy do głównie poziomu zanieczyszczenia uprawianych gleb oraz konieczności stosowania odpowiednich nawozów, a także właściwych upraw. Ze względu na fakt, że niektóre gatunki roślin mają zdolność kumulowania metali ciężkich, nie zaleca się prowadzenia upraw dla celów konsumpcyjnych (szczególnie do spożycia na surowo) na glebach narażonych na zanieczyszczenie (szczególnie w pobliżu tras komunikacyjnych i zakładów przemysłowych). W przypadku ogródków działkowych należy, w głównej mierze propagować ich funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe. Ważnym zadaniem jest okresowy (np. co 5 lat) monitoring jakości gleb, zwłaszcza w rejonach zakładów uciążliwych dla środowiska, ruchliwych tras komunikacyjnych, aby wykluczyć zanieczyszczenie metalami ciężkimi i środkami ochrony roślin. Informacje o jakości gleb i stopniu zanieczyszczenia powinny znaleźć się na jednej mapie.

6.3. Zasoby kopalin

6.3.1. Zasoby surowcowe

Głównymi kopalinami występującymi na terenie powiatu garwolińskiego są czwartorzędowe utwory

102 okruchowe oraz trzeciorzędowe i czwartorzędowe surowce ilaste. Wystąpienia naturalnych surowców okruchowych związane są głównie z czwartorzędowymi formami działalności lodowców bądź akumulacyjnej działalności rzecznej i procesów eolicznych.

Tabela 29. Złoża surowców mineralnych o zatwierdzonych zasobach geologicznych bilansowych (źródło: PIG stan na 31.12.2011r.)

Zasoby geologiczne Wydobycie Lp. Nazwa złoża bilansowe w 2011 roku w tyś. Stan zagospodarowania złoża w tyś. Mg Mg 1 Antoniówka 60 - złoże o zasobach rozpoznanych 2 Antoniówka I 60 - złoże o zasobach rozpoznanych 3 Garwolin 11 - wydobycie zaniechane 4 Gąsów 3 829 - złoże eksploatowane 5 Gończyce 98 - złoże nie eksploatowane 6 Górki Kolonia 75 7 złoże eksploatowane 7 Górzno - - wydobycie zakończone 8 Grabina 182 - złoże o zasobach rozpoznanych 9 Kobyla Wola 132 - złoże eksploatowane 10 Kobyla Wola I 118 - złoże o zasobach rozpoznanych 11 Kobylnica 92 - złoże eksploatowane 12 Kobylnica I 195 - złoże eksploatowane 13 Kobylnica II 192 - złoże eksploatowane 14 Kobylnica III 202 - złoże eksploatowane 15 Kobylnica IV 202 - złoże eksploatowane 16 Kolonia Dąbrowa 243 - wydobycie zaniechane 17 Kozłów 70 8 złoże eksploatowane 18 Kozłów I 209 1 złoże eksploatowane 19 Kozłów II 273 30 złoże eksploatowane 20 Kozłów III 189 4 złoże eksploatowane 21 Krystyna 6 3 wydobycie zakończone 22 Krzywda - - wydobycie zakończone 23 Krzywda I 192 13 złoże eksploatowane 24 Oblin 49 10 złoże eksploatowane 25 Oblin I 108 - złoże o zasobach rozpoznanych 26 Rębków 10 583 - wydobycie zakończone 27 Sławiny - - wydobycie zakończone 28 Sławiny 2 5 - wydobycie zakończone 29 Sławiny III 66 - złoże eksploatowane 30 Stodzew 200 20 złoże eksploatowane 31 Unin 151 18 złoże eksploatowane Razem 17 792 114 -

Złoża kopalin pospolitych – kruszywa naturalnego, głównie piasku - występują na terenie powiatu dość powszechnie. Do końca 2011 roku Starosta Garwoliński, jako organ administracji geologicznej, udzielił przedsiębiorcom 21 koncesji na wydobywanie kopalin z nowo udokumentowanych złóż kopalin pospolitych.

103 W przypadku trzech złóż „GÓRZNO” gmina Górzno (piasek), ”KRZYWDA” gmina Łaskarzew (piasek) oraz „GOŃCZYCE” gmina Sobolew (piasek) Starosta Garwoliński wygasił koncesje na wydobywanie kopalin. Powodem wygaszenia tych koncesji było zakończenie prac wydobywczych na złożach i wyeksploatowanie zasobów.

Marszałek Województwa Mazowieckiego udzielił 2 koncesje na działalność gospodarczą polegającą na wydobywaniu kopalin pospolitych z następujących złóż zlokalizowanych na terenie powiatu garwolińskiego: ”RĘBKÓW” gmina Garwolin i ”GĄSÓW” gmina Górzno. Prace wydobywcze na złożu ”RĘBKÓW” zostały zakończone, teren zakładu został zrekultywowany i zagospodarowany. Zakład górniczy GĄSÓW charakteryzuje się tym, że jego powierzchnia przekracza 2 ha, a wydobycie kopaliny w skali jednego roku może być większa niż 20.000m3.

Występujące na terenie powiatu kopalnie mają znaczenie tylko lokalne. Pozyskiwane kruszywo naturalne wykorzystywane jest głównie do zaspokojenia potrzeb budownictwa indywidualnego i drogownictwa.

Minister Środowiska 30 października 2007 roku udzielił firmie PKN ORLEN S.A. koncesji Nr 24/2007 na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż ropy naftowej i gazu ziemnego w obszarze „Garwolin” położonym na terenie gmin: Borowie, Górzno, Kołbiel, Maciejowice, Osieck, Parysów, Sobolew, Trojanów, Miastków Kościelny, Garwolin , Łaskarzew, Wilga, miast i gmin: Żelechów, Pilawa, miast: Łaskarzew, Garwolin w województwie mazowieckim oraz gmin: Wola Mysłowska, Stężyca, Kłoczew w województwie lubelskim.

W 2012 roku firma ORLEN Upstream, należąca do koncernu PKN ORLEN rozpoczęła prace poszukiwawcze gazu z łupków na terenie powiatu garwolińskiego. Po fazie badań sejsmicznych określono miejsce wierceń i przygotowano wiertnię w miejscowości Goździk gmina Górzno. Prace poszukiwawczo – rozpoznawcze prowadzone będą w utworach permu, karbonu, dewonu, syluru, ordowiku i kambru, maksymalnie do głębokości 4600 m. Prace rozpoznawcze zostały zakończone, a wyniki będą opracowane w 2013r.

Eksploatacja kopalin powoduje nieodwracalne zmiany w naturalnym krajobrazie i dlatego wymaga stworzenia warunków racjonalnego ich zagospodarowania, zgodnie z maksymalną ochroną walorów krajobrazowych, a następnie rekultywacji terenów poeksploatacyjnych na cele rolne lub leśne. Starosta Garwoliński, realizując swoją politykę koncesyjną, jako organ administracji geologicznej, już na etapie wydawania koncesji na wydobywanie kopalin ze złóż informuje przedsiębiorców o czekających ich obowiązkach wynikających z ustawy z dnia 3 lutego 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późniejszymi zmianami) tj. rekultywacji i zagospodarowaniu terenu po działalności górniczej.

Dużym problemem jest ciągle nielegalna eksploatacja kopalin. Starosta Garwoliński jako organ administracji geologicznej prowadzi działania zmierzające do wyeliminowania nielegalnego wydobycia, gdyż działalność taka jest niezgodna z prawem i stanowi nieodpowiednią konkurencję dla przedsiębiorców, którzy ponieśli nakłady na udokumentowanie swoich złóż i na uzyskanie koncesji geologicznej.

6.3.2. Cele i kierunki działań dla sektora: Surowce mineralne

Cel długoterminowy do roku 2019: Ochrona zasobów złóż nieeksploatowanych, zahamowanie nielegalnego wydobycia kopalin oraz rekultywacja terenów poeksploatacyjnych.

104 Kierunki działań i zadania w zakresie realizacji celu długoterminowego: Eliminacja nielegalnej eksploatacji kopalin, szczególnie na terenach rolniczych o wysokiej bonitacji gleb, terenów chronionych, leśnych i terenów o wysokich walorach krajobrazowych (szczególnie wydm). Uwzględnienie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego bądź studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy terenów pod powierzchniową eksploatację kopalin .

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Ochrona złóż nie eksploatowanych i obszarów perspektywicznych poprzez uwzględnienie ich w planach zagospodarowania przestrzennego bądź studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. 2. Rekultywacja lub rewitalizacja terenów dawnych wyrobisk eksploatacyjnych i niedopuszczanie do ich dalszej degradacji (np. w postaci niekontrolowanego składowania odpadów).

Za kształtowanie polityki ochrony złóż i kopalin oraz gospodarowanie tymi zasobami odpowiedzialni są Minister Środowiska, Marszałek Województwa, Starosta Powiatu Garwolińskiego i urzędy górnicze. Obowiązki związane z eksploatacją złoża i późniejszą rekultywacją wyrobiska ciążą na użytkowniku złoża. Zasady korzystania z kopalin uregulowane są przepisami ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2011r. Nr 163, poz. 981 z późniejszymi zmianami). W działaniach Starosty Powiatu, jako organu administracji geologicznej, planuje się: . ochronę eksploatowanych złóż kopalin poprzez maksymalne wykorzystanie zasobów i uszlachetnianie kopaliny, . likwidację nielegalnej eksploatacji kopalin oraz jej eliminowanie.

W przypadku złóż nieeksploatowanych, jedynym sposobem zabezpieczenia zasobów jest ochrona obszarów, na którym występują, przed zainwestowaniem uniemożliwiającym późniejsze wykorzystanie złoża. Osiągnąć to można poprzez odpowiednie zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego bądź studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

6.4. Program operacyjny krótkoterminowy dla sektora: ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody na lata 2012 – 2015

Tabela 30. Harmonogram działań dla sektora: Ochrona przyrody i krajobrazu Okres Jednostki Szacunkowe Źródła L.p. Opis zadania realizacji wdrażające koszty[tys.zł] finansowania 1 2012-2015 Promocja walorów Starosta, 120 środki własne przyrodniczych Powiatu wójtowie, powiatu, gmin, burmistrzowie, fundusze Wojewoda ekologiczne 2 2012-2015 Ochrona obszarów i obiektów RDOŚ, 120 środki własne, cennych przyrodniczo wójtowie, fundusze burmistrzowie, ekologiczne starosta 3 2012-2015 Urządzanie, utrzymywanie i wójtowie, 250 środki własne ochrona terenów zieleni burmistrzowie, gmin i zarządów zarządy dróg dróg, fundusze

105 ekologiczne 4 2012-2015 Nasadzenia nowych drzew i wójtowie, 100 środki własne krzewów burmistrzowie, gmin i zarządów zarządy dróg dróg, fundusze ekologiczne 5 2012-2015 Zalesianie nadleśnictwa, 1 200 środki własne właściciele nadleśnictwa i prywatnych prywatnych gruntów właścicieli, fundusze ekologiczne 6 2012-2015 Prowadzenie nadzoru nad starosta 1 000 środki własne lasami prywatnymi (zadanie własne) 7 2012-2015 Utrzymywanie właściwego nadleśnictwa, 2 400 środki własne stanu zdrowotnego starosta, nadleśnictwa, drzewostanu i ciągłości prywatni powiatu i użytkowania gruntów leśnych właściciele prywatnych lasów właścicieli 8 2012-2015 Przywracanie składu nadleśnictwa, 1 400 środki własne gatunkowego drzewostanów, starosta, nadleśnictwa, zgodnego z potencjalnym prywatni powiatu i siedliskiem leśnym, usuwanie właściciele prywatnych gatunków obcych lasów właścicieli 9 2012-2015 Ochrona przeciwpożarowa nadleśnictwa, 2 160 środki własne Straż Pożarna nadleśnictwa, fundusze ekologiczne

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 8 750 000 PLN

Tabela 31. Harmonogram działań dla sektora: Gleby

Okres Szacunkowe L.p. Opis zadania Jednostki wdrażające Źródła finansowania realizacji koszty [tys.zł] 2012- Wprowadzenie Zasad Ośrodki Doradztwa - budżet państwa, fundusze unijne 1 2015 Wzajemnej Zgodności Rolniczego (cross-compliance) ARiMR 2012- Rekultywacja gleb Podmioty - środki własne podmiotów 2015 zanieczyszczonych odpowiedzialne za korzystających ze środowiska, 2 rekultywację, budżet państwa , fundusze Regionalna Dyrekcja ekologiczne np. WFOŚiGW Ochrony Środowiska

Tabela 32. Harmonogram działań dla sektora: Zasoby kopalin

Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty [tys.zł] 2012-2015 Eliminacja nielegalnej starosta 10 środki własne 1 eksploatacji kopalin

106 Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty [tys.zł]

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 10 000 PLN

7. ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII

7.1. Racjonalizacja użytkowania wody do celów konsumpcyjnych

Cel długoterminowy do roku 2019:Zmniejszenie zużycia wody w sektorze komunalnym

Cel ten wynika z przyjętych limitów krajowych. Największe znaczenie dla realizacji tego celu mają działania podejmowane przez poszczególne zakłady produkcyjne, a także jednostki funkcjonujące w sektorze komunalnym.

Ogólna polityka dotycząca zmniejszenia zużycia wody przez sektor produkcyjny i komunalny polegać będzie na skoncentrowaniu wysiłków na obniżeniu popytu na wodę, co jest przeciwieństwem do metody zaspokajania rosnącego zapotrzebowania na wodę poprzez zwiększanie jej podaży. Niezmiernie istotne będą tutaj działania edukacyjne, ukierunkowane na zmianę nawyków korzystania z wody wśród mieszkańców powiatu oraz wprowadzenie nowych przyzwyczajeń mających na celu zrównoważone korzystanie z zasobów wodnych.

W gospodarstwie domowym można zmniejszyć zużycie wody dzięki:

rozważnemu i świadomemu obchodzeniu się z wodą, zainstalowaniu wodooszczędnych urządzeń, przemyślanym zakupom nowych urządzeń.

Cele krótkoterminowe do roku 2015 i kierunki działań: 1. Zmniejszenie strat wody w systemach przesyłowych. 2. Wspieranie działań mających na celu zmniejszenie zużycia wody w gospodarstwach domowych (modernizacja urządzeń, instalacja liczników wody). 3. Prowadzenie działań edukacyjno – informacyjnych w zakresie konieczności i możliwości oszczędzania wody. 4. Wprowadzenie wskaźników wodochłonności produkcji do Programu ochrony środowiska, po ich ogłoszeniu.

107

7.2. Zmniejszenie zużycia energii

Cel długoterminowy do 2019 roku: Dążenie do relatywnego zmniejszenia zużycia energii elektrycznej i cieplnej

Cele krótkoterminowe do 2015 roku i kierunki działań: 1. Relatywne zmniejszenie zużycia energii poprzez wprowadzanie energooszczędnych technologii i urządzeń w gospodarce komunalnej. 2. Zmniejszenie strat energii, zwłaszcza cieplnej, w obiektach mieszkalnych i usługowych poprzez poprawę parametrów energetycznych budynków, szczególnie nowobudowanych (termomodernizacja). 3. Racjonalizacja zużycia i oszczędzanie energii przez społeczeństwo powiatu. 4. Zwiększenie świadomości społeczeństwa powiatu na temat możliwości i metod ograniczania zużycia energii.

Cele te wynikają bezpośrednio z założeń Polityki Ekologicznej Państwa. Osiągnięcie ich uwarunkowane jest dalszym urealnieniem cen energii, m.in. poprzez wliczenie w jej cenę jednostkową kosztów środowiskowych (opłaty produktowe od paliw, zróżnicowane w zależności od uciążliwości danego paliwa dla środowiska). Ograniczenie ogólnego zużycia energii elektrycznej i cieplnej (także zmniejszenie produkcji energii) przyniesie efekty w postaci zmniejszenia zużycia surowców energetycznych, a także zmniejszenia emisji zanieczyszczeń do środowiska. Zmniejszenie zużycia energii, zwłaszcza w sektorze komunalnym, związane będzie z nieuniknionym wzrostem cen tej energii i rozpowszechnieniem ekonomicznie wymuszonych postaw oszczędzania. W celu zmniejszenia poboru energii cieplnej proponuje się następujące działania: 1. Propagowanie wśród mieszkańców powiatu zachowań, które zmniejszą zapotrzebowanie na energię cieplną, np: obniżanie temperatury pomieszczeń w nocy, w pomieszczeniach nieużywanych i podczas nieobecności w domu. Obniżenie w tych okresach temperatury w pomieszczeniach do bezpiecznego poziomu, tzw. temperatury dyżurnej, wynoszącej zwykle około 10 - 12oC, pozwala znacząco obniżyć zużycie energii cieplnej, kontrola stanu technicznego urządzeń grzewczych. Wpływ na koszty ogrzewania ma również stan techniczny i poziom technologiczny znajdujących się tam instalacji grzewczych. Często stosuje się w nich wodę nieuzdatnioną, skutkiem czego, po latach eksploatacji, przekroje czynne są znacznie zmniejszone przez zarastający je kamień. Armatura jest nieszczelna i niesprawna. Instalacja grzewcza wymaga czyszczenia chemicznego, a nawet częściowej lub całkowitej wymiany. W takim przypadku należy, w miarę możliwości, stosować instalacje o małym zużyciu wody, z zamkniętym naczyniem zbiorczym, z odpowietrzaniem na każdym grzejniku, zaopatrzone w zawory termostatyczne. Należy także odpowietrzać kaloryfery, stosowanie zaworów termostatycznych co pozwala na indywidualne ustawienie temp. w każdym z pomieszczeń.

108

2. Propagowanie prac termomodernizacyjnych. Po dociepleniu ścian i stropów, oraz wymianie okien zapotrzebowanie na ciepło jest niższe. Dobre rezultaty daje również zasłanianie okien na noc. Warto zwrócić uwagę na możliwości, jakie stwarza ustawa z dnia 21 listopada 2008r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów. Pozwala ona bowiem na uzyskanie kredytu bankowego na sfinansowanie do 80% kosztów termomodernizacji przy spełnieniu określonych warunków energetycznych (wymagane pewne procentowe zmniejszenie zużycia energii) i finansowych. Zgodnie z wymaganiami ustawy, roczne oszczędności kosztów ogrzewania powinny wystarczyć na obsługę i spłatę rat kapitałowych kredytu. Premia termomodernizacyjna stanowiąca 25% kwoty kredyty pokryta zostanie przez fundusz termomodernizacyjny, zarządzany przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Warunkiem skorzystania z tej formy finansowania inwestycji jest wykonanie audytu energetycznego obiektu, ściśle według wymagań przepisów wykonawczych do w/w ustawy. W ramach termomodernizacji można np. docieplić ściany zewnętrzne, stropodachy i stropy nad piwnicami, wyremontować stolarkę okienną i drzwiową, wymienić okna na energooszczędne z szybami z powłoką niskoemisyjną, wymienić kotły lub zmodernizować węzeł cieplny, wymienić lub zmodernizować istniejącą instalację c.o. z uwzględnieniem montażu regulatorów podpionowych i zaworów termostatycznych, zamontować automatykę pogodową w węźle cieplnym. W wyniku opłacalnych działań termomodernizacyjnych w 70% obiektów można zmniejszyć zużycie energii pierwotnej co najmniej o 30% .

3. Stosowanie nowoczesnych kotłów gazowych i olejowych – zużywają one znacznie mniej energii przy tej samej mocy. 4. Dążenie do zmniejszenia energii zużywanej na podgrzanie ciepłej wody. Prawie jedna czwarta część energii zużywanej w gospodarstwach domowych przeznaczona jest na podgrzewanie wody. Zużycie energii można zmniejszyć przez: regulację temperatury wody do maksimum 45o, izolowanie rur i zbiorników wody, zatrzymanie cyrkulacji ciepłej wody, właściwą konserwację instalacji, likwidacja nieszczelności urządzeń, stosowania do podgrzewania wody alternatywnych źródeł energii, zmiana nawyków higienicznych – wybieranie prysznicu zamiast kąpieli, stosowanie urządzeń wodooszczędnych. W celu zmniejszenia poboru energii elektrycznej proponuje się następujące działania:

1. Stosowanie energooszczędnych źródeł światła, co pozwala zaoszczędzić do 80% energii zużywanej na oświetlenie. Opłaca się wymienienie tradycyjnych źródeł światła (żarówki, świetlówki) na energooszczędne (świetlówki kompaktowe, sodówki). Żarówki kompaktowe zużywają o 80% mniej energii niż tradycyjne, pracując przy tym 6-12 razy dłużej (od 6 do 12 tyś. godzin, zwykłe żarówki ok.1 tyś. godzin). Wystarczą średnio na sześć-osiem lat, a koszt ich zakupu zwraca się blisko po roku. W układach z tradycyjnymi świetlówkami rurowymi także istnieją możliwości osiągnięcia znaczących oszczędności energetycznych. Zastosowanie do ich zasilania układów wysokiej częstotliwości pozwala oszczędzić 20 - 30 % energii elektrycznej, powodując jednocześnie podwyższenie komfortu użytkowania oświetlenia poprzez eliminację problemu pulsacji strumienia świetlnego, który bywa często uciążliwy. Układy wysokiej częstotliwości są także mniej kłopotliwe w eksploatacji i ich zastosowanie powoduje wydłużenie trwałości świetlówek.

2. Promowanie wśród mieszkańców powiatu zachowań, które doprowadzą do zmniejszenia zużycia energii elektrycznej, np. prawidłowego użytkowania i ustawienia sprzętów

109 gospodarstwa domowego, na przykład: lodówki i zamrażarki nie powinny być ustawione w pobliżu pieców lub kaloryferów lub w miejscu bezpośredniego nasłonecznienia, tył urządzenia powinien być odsłonięty,redukcja temperatury prania, rozpoczynanie prania w przypadku napełnienia pralki, dopasowanie wielkości naczyń do średnicy palnika, gotowanie z przykrywką, używanie naczyń z płaskimi dnami, zwracanie uwagi przy zakupie nowych sprzętów elektrycznych na ich zapotrzebowanie na energię, gaszenie światła w pustych pomieszczeniach, rezygnacja z użycia funkcji stand-by w urządzeniach elektrycznych.

Do działań władz gminnych należeć będzie ponadto wprowadzanie energooszczędnego oświetlania ulic i budynków użyteczności publicznej. Istotne jest prowadzanie ciągłych działań edukacyjnych i informowanie o dostępnych możliwościach w zakresie ograniczania zużycia energii.

7.3. Wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych

Odnawialne źródła energii to zasoby naturalne. Wśród nich wyróżniamy: - promieniowanie słoneczne (energia słoneczna), - energię spadku wód (energia wodna), - energię wiatru (energia wiatrowa), - energię z biomasy, - energię geotermalną (energia gorących wód głębinowych), - energię ciepła Ziemi wykorzystywaną za pomocą pomp ciepła, - energię ze spalania biogazu.

W Polsce, zgodnie z zaciągniętymi zobowiązaniami, udział odnawialnych źródeł energii w ogólnej konsumpcji energii powinien wynieść w 2010 r. 7,5 %, a w roku 2020 - 15 %. Obecnie wskaźnik ten wynosi zaledwie 4,1 %. Wartości te obrazują skalę wyzwania. Na dzień dzisiejszy brak jest danych o ilości energii odnawialnej wytwarzanej w powiecie garwolińskim.

Cel długoterminowy do 2019 roku: Zwiększenie wykorzystania energii z regionalnych źródeł odnawialnych

Cele krótkoterminowe do roku 2015 i kierunki działań: 1. Zwiększenie zużycia energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym powiatu. 2. Rozpoznanie możliwości szerszego zastosowania oraz wprowadzenia nowych metod wykorzystania energii odnawialnej na terenie powiatu. 3. Intensyfikacja działań umożliwiających wykorzystanie w tym zakresie środków finansowych z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych na wykorzystanie energii odnawialnej. 4. Działalność edukacyjno – informacyjna z zakresie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych i energii niekonwencjonalnej, w tym rozwiązań technologicznych, administracyjnych i finansowych.

110 5. Wsparcie finansowo – logistyczne projektów w zakresie budowy urządzeń i instalacji z zakresu energii odnawialnej i niekonwencjonalnej.

7.3.1. Energia słoneczna

Powiat garwoliński nie posiada dobrych warunków do wykorzystania tej formy energii, także ze względu klimat charakteryzujący się częstymi zachmurzeniami i opadami atmosferycznymi. Największe promieniowanie słoneczne całkowite występuje od kwietnia do października (przez 7 miesięcy). Dotychczas zainstalowane kolektory słoneczne są wykorzystywane do podgrzewania wody użytkowej w obiektach publicznych oraz gospodarstwach domowych. Nie odnotowano wykorzystywania ich do celów rolniczych, np. suszenia plonów. Aktualnie na terenie powiatu energia cieplna pozyskiwana jest za pomocą kolektorów słonecznych zainstalowanych na obiektach użyteczności publicznej o łącznej pow. 87,6 m2.

Tabela 33. Kolektory słoneczne w powiecie garwolińskim (źródło: Starostwo Powiatowe w Garwolinie)

Lp. Gmina /Miejscowość Obiekt Pow. w m2

1. Garwolin/m. Garwolin SPZOZ ul. Staszica 18 79,20

2. Łaskarzew/Izdebno Pogotowie Opiekuńcze 8,40

W 2013r. Gmina Górzno planuje montaż instalacji solarnych na budynku urzędu gminy oraz na budynkach administrowanych przez Gminę szkół. Całkowity koszt zadania to ok. 553 tyś. zł.

7.3.2. Energia wodna

Powiat garwoliński nie posiada miejsca dla rozwoju energetyki wodnej. Potencjał energetyczny rzek jest niski, na co wpływ mają przepływ oraz możliwości piętrzenia wód. Doliny rzeczne są płaskie, co uniemożliwia uzyskanie korzystnych spadków. Zasoby hydroenergetyczne rzeki Promnik wynoszą 203 MWh, przy możliwości produkcji 43 kW/rok. Dla rzeki Wilga analogiczne parametry wynoszą: 991 MWh oraz 203 kW/rok. Na terenie powiatu garwolińskiego nie planuje się wykonania elektrowni wodnych na rzece Wiśle.

7.3.3. Energia z biomasy

Biomasa jest to substancja organiczna powstająca w wyniku procesu fotosyntezy. Do biomasy zalicza się następujące rodzaje surowców: drewno (uzyskiwane np. z plantacji topoli, wierzby energetycznej, z lasów gospodarczych, odpadów z przemysłu drzewnego), słomę (z produkcji zboża), papier i tekturę. Energia może również pochodzić z wykorzystania biogazu (fermentacja osadów ściekowych, gnojowicy).

Przyrost biomasy roślin zależy od intensywności nasłonecznienia, biologicznie zdrowej gleby i wody. Ogólnie z 1 ha użytków rolnych zbiera się rocznie 10 – 20 t biomasy, czyli równowartość 5 - 10 ton węgla. Ocenia się, że 1 m3 biogazu odpowiada energetycznie 1 kg węgla. Biomasę można wykorzystać na cele energetyczne: w procesach bezpośredniego spalania (np. drewno, słoma), poprzez przetwarzanie na paliwa ciekłe (np. estry oleju rzepakowego, alkohol) oraz poprzez przetwarzanie na paliwo gazowe (np. biogaz rolniczy, biogaz z oczyszczalni ścieków, biogaz wysypiskowy).

111 Rolnictwo i leśnictwo zbierają w Polsce biomasę równoważną pod względem kalorycznym 150 mln ton węgla. Wartości opałowe produktów biomasy na tle paliw konwencjonalnych wynoszą: słoma żółta 14,3 MJ/kg, słoma szara 15,2 MJ/kg (temperatura spalania 850 – 1100OC), drewno odpadowe 13 MJ/kg, etanol 25 MJ/kg, natomiast węgiel kamienny średnio około 25 MJ/kg, a gaz ziemny 48 MJ/kg. Szczególnie cenne energetycznie są słomy rzepakowa, bobikowa i słonecznikowa, zupełnie nieprzydatne w rolnictwie. Najpoważniejszym źródłem biomasy jako źródła energii odnawialnej w Polsce są obecnie słoma i odpady drzewne.

7.3.4. Energia wiatrowa

Powiat garwoliński posiada sprzyjające warunki do rozwoju małej energetyki wiatrowej. Potencjał małej energetyki wiatrowej w powiecie szacuje się na 19,3 GWh, przy potencjalnej zainstalowanej mocy 32,73 MW.

Rysunek 6. Warunki wiatrowe na potrzeby energetyki odnawialnej w Polsce (źródło: www.pig.gov.pl)

Objaśnienia: Kolor Warunki wiatrowe zielony wybitnie korzystne żółty korzystne pomarańczowy dość korzystne czerwony niekorzystne brązowy wybitnie niekorzystne czarny tereny wyłączone

W ostatnim czasie obserwuje się zwiększone zainteresowanie budową elektrowni wiatrowych. Starania o ich budowę podejmują zarówno przedsiębiorcy, jak i osoby fizyczne. Aktualnie najbardziej zaawansowane procedury prawno-administracyjne (pozwolenie na budowę) posiadają 3 elektrownie wiatrowe (Kaleń Drugi – Grabniak gm. Sobolew, Kownacica – Sobolew gm. Sobolew i Sokół – Kownacica gm. Sobolew) o łącznej mocy 8,05 MW.

7.3.5. Energia geotermalna

Energia geotermalna polega na wykorzystaniu energii cieplnej ziemi do produkcji energii cieplnej i elektrycznej. Uzyskiwana jest ona poprzez odwierty głębinowe do naturalnie gorących wód podziemnych. W obszarach stabilnych, takich jak Polska i Europa Środkowa, pozyskiwanie energii geotermalnej z naturalnych par wodnych jest jeszcze niekonkurencyjne w stosunku do kosztów pozyskania energii z tradycyjnych nośników energii. Z tego też powodu dotychczasowa oceny zasobów energii geotermalnej w Polsce dotyczyły głównie energii zawartej w wodach geotermalnych o temperaturze 20 – 100 OC.

W Polsce wody takie występują na głębokościach od 700 - 3000 m. Powiat garwoliński nie został wytypowany jako obszar preferencyjny dla pozyskiwania wód geotermalnych. Do chwili obecnej nie przeprowadzono prac badawczych dokumentujących zasoby wód termalnych z powodu znacznych kosztów wykonania tych prac.

7.3.6. Pompy ciepła

112

Pompy ciepła wykorzystują ogromne ilości energii cieplnej które utrzymują się w naturalnych pokładach. Konstrukcja pomp ciepła umożliwia pozyskanie energii cieplnej z różnych źródeł, np. ziemia, powietrze, woda. Źródła te z racji niskiej temperatury nie nadają się do bezpośredniego wykorzystania, ale właśnie dzięki pompie ciepła możliwe jest pozyskanie tej energii w sposób ekonomicznie opłacalny.

W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie społeczeństwa wykorzystaniem pomp ciepła w celu zaspokajania potrzeb cieplnych. Służą one głównie do ogrzewania oraz klimatyzacji. Na terenie powiatu garwolińskiego pojawiły się już pierwsze zwiastuny instalowania pomp ciepła. Przykładem jest planowane wykonanie pomp ciepła na potrzeby ogrzania domów mieszkalnych w miejscowości Wilga gm. Wilga i Porzecze Mariańskie gm. Wilga.

7.3.7. Biogaz

Biogaz to przede wszystkim mieszanina metanu i dwutlenku węgla, powstająca podczas fermentacji substancji organicznych, zwłaszcza celulozy, odpadów roślinnych, odchodów zwierzęcych i ścieków. Biogaz wykorzystywany do celów energetycznych powstaje w wyniku fermentacji: odpadów organicznych na wysypiskach śmieci, odpadów zwierzęcych w gospodarstwach rolnych, osadów ściekowych w oczyszczalniach ścieków. W powiecie garwolińskim biogaz nie jest pozyskiwany.

7.4. Harmonogram krótkoterminowy dla sektora: Zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii na lata 2012 - 2015

Tabela 34. Harmonogram działań dla sektora: Racjonalne Gospodarowanie Wodą Okres Szacunkowe L.p. Opis zadania Jednostki wdrażające Źródła finansowania realizacji koszty[tys.zł] Modernizacja i konserwacja urządzeń wodociągowych w przedsiębiorstwa 1 2012-2015 1 000 Środki własne celu ograniczania strat wody wodociągowe przy produkcji i przesyle pobierający wodę, Instalowanie liczników przedsiębiorstwa Środki własne 2 2012-2015 wody, egzekwowanie ich 500 wodociągowe, starosta, pobierających wodę instalowania WIOŚ

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 1 500 000 PLN

Tabela 35. Harmonogram działań dla Sektora: Wykorzystanie energii Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty [tys.zł]

WYKORZYSTANIE ENERGII

113 Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty [tys.zł]

właściciele budynków Prace Środki własne gmin, powiatu WFOŚiGW 1 2012-2015 wójtowie, 8 920 termomodernizacyjne – dotacja, pożyczka , PROW burmistrzowie starosta Promowanie wójtowie, 2 2012-2015 energooszczędnych burmistrzowie 40 Środki własne technologii i urządzeń starosta

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 8 960 000 PLN

Tabela 36. Harmonogram działań dla Sektora: Wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych L.p Okres Jednostki Szacunkowe Opis zadania Źródła finansowania . realizacji wdrażające koszty [tys.zł] właściciele budynków Promowanie wykorzystania 1 2012-2015 wójtowie, 40 Środki własne odnawialnych źródeł energii burmistrzowie, starosta Środki własne gmin, wójtowie, powiatu WFOŚiGW – 2 2012-2015 Kolektory słoneczne burmistrzowie 55 dotacja, pożyczka , starosta PROW

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 95 000 PLN

8. GOSPODARKA ODPADAMI

Jednym z najistotniejszych problemów z zakresu ochrony środowiska stała się w ostatnich latach gospodarka odpadami. Wynika to ze wzrastającej masy wytwarzanych odpadów, czego główną przyczyną jest systematyczny wzrost produkcji oraz konsumpcji, jak również zaostrzających się przepisów prawnych wytyczających prawidłowy sposób postępowania z odpadami. Podstawowym założeniem funkcjonowania gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce ma być system rozwiązań regionalnych, w których uwzględnione będą wszystkie niezbędne elementy tej gospodarki w danych warunkach lokalnych.

Tabela 37. Odpady wytworzone i nagromadzone z wyłączeniem odpadów komunalnych. Powiat garwoliński na tle woj. mazowieckiego i kraju lata 2010 i 2011 (źródło: GUS)

Powiat garwoliński Woj. mazowieckie Polska Wskaźniki 2010 2011 2010 2011 2010 2011 odpady wytworzone w ciągu roku ogółem ( tys.t) 30,7 28,5 5554,1 7560,6 113478,8 123524,1 poddane odzyskowi ( tys.t) 19,0 18,8 3287,4 4023,0 84287,3 88657,0 unieszkodliwione razem ( tys.t) 11,7 9,7 1899,6 3351,8 25970,8 31454,8 unieszkodliwione termicznie ( tys.t) 0,9 1,0 37,6 34,5 308,5 312,1 unieszkodliwione w inny sposób ( tys.t) 10,8 8,7 1349 2985,3 4794,8 4422,5 odpady wytworzone na 1 km2 ( t) 23,9 22,2 156,2 212,6 362,9 395,1

114 udział odpadów poddanych odzyskowi w ilości 61,9 66 59,2 53,2 74,3 71,8 odpadów wytworzonych w ciągu roku ( %)

Racjonalna gospodarka odpadami w powiecie garwolińskim wymaga aktualizacji i kontynuacji wdrażania zintegrowanego systemu gospodarki odpadami, którego nadrzędnym celem jest zminimalizowanie ilości odpadów deponowanych na składowiskach.

Założenia systemu gospodarki odpadami w powiecie garwolińskim przestawiono w pierwszym „Planie gospodarki odpadami dla powiatu garwolińskiego na lata 2004 - 2007”, który został przyjęty uchwałą Nr XXI/121/2004 Rady Powiatu Garwolińskiego z dnia 24 czerwca 2004 r. Plan ten został zaktualizowany w roku 2008 i sporządzono z niego sprawozdania za lata 2007-2008 oraz 2009-2010. Nowelizacja ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, która weszła w życie 1 stycznia 2012r. zniosła obowiązek wykonywania gminnych i powiatowych planów gospodarki odpadami pozostawiając jedynie krajowy (KPGO) i wojewódzki plan (WPGO). 22 października br. radni województwa mazowieckiego uchwalili Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami (WPGO 2012-2023). Określa on zasady gospodarowania odpadami, dzieląc Mazowsze na pięć regionów, na obszarze których wyznaczone zostały instalacje do przetwarzania śmieci.

WPGO wyznacza cele do osiągnięcia w gospodarce odpadami na Mazowszu, wynikające z krajowych i unijnych przepisów. Plan promuje rozwiązania, pozwalające zminimalizować wpływ odpadów na środowisko. Do najważniejszych należy zaliczyć: zapobieganie powstawaniu odpadów, selektywną zbiórkę, recykling i odzysk, w tym wykorzystanie energii z odpadów. Dokument ten stawia na nowoczesne systemy i innowacyjne rozwiązania. Jednym z jego elementów jest utworzenie Regionów Gospodarki Odpadami Komunalnymi (RGOK) o charakterze ponadgminnym. Takimi Regionami mogą być obszary zamieszkane przez co najmniej 150 tys. osób lub gmina licząca minimum 500 tys. mieszkańców. Na terenie Mazowsza przewiduje się powstanie pięciu RGOK-ów: warszawskiego, ciechanowskiego, ostrołęcko-siedleckiego, płockiego oraz radomskiego.

Ponadto WPGO wskazuje regionalne instalacje do przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK), do których powinny trafiać zmieszane odpady komunalne, odpady zielone, pozostałości z sortowania przeznaczone do składowania. W przypadku braku regionalnych instalacji, zostały wyznaczone instalacje zastępcze, mające tymczasowo (do czasu budowy RIPOK) zapewnić zagospodarowanie odpadów. Plan uwzględnia również instalacje, które nie spełniają wymagań ochrony środowiska oraz harmonogram ich zamykania. W przypadku Mazowsza są to wyłącznie składowiska odpadów.

W województwie mazowieckim funkcjonuje obecnie jedna spalarnia oraz 14 instalacji MBP (mechaniczno-biologicznego przetwarzania). Ponadto istnieje 26 sortowni odpadów zmieszanych, 15 kompostowni odpadów zielonych, 6 instalacji do wytwarzania RDF, czyli paliwa z odpadów komunalnych oraz 55 czynnych składowisk o łącznej pojemności ok. 8,2 mln Mg.

8.1. Odpady komunalne

W przeliczeniu na jednego mieszkańca w krajach Unii Europejskiej są wytwarzane średnio 524 kilogramy odpadów komunalnych w ciągu roku. W Polsce wskaźnik ten kształtuje się na znacznie niższym poziomie i wynosi 322 kg. Odebrane od właścicieli nieruchomości zmieszane odpady komunalne nie powinny trafiać bezpośrednio na składowiska, lecz powinny być termicznie przekształcane albo przetwarzane w instalacjach mechaniczno-biologicznego przetwarzania (MBP) w ramach RIPOK, a na składowisko mogą trafić ewentualne pozostałości z tego przetwarzania.

W regionie warszawskim funkcję RIPOK pełnią: jedna instalacja do termicznego przekształcania odpadów MPO w Warszawie, trzy zakłady do mechaniczno-biologicznego przetwarzania: „BYŚ" i MPO w Warszawie oraz LEKARO w Woli Duckiej gm. Wiązowna oraz dwa składowiska odpadów w Otwocku-Świerku oraz w Klaudynie. Rolę instalacji zastępczych do obsługi regionu pełnić będą natomiast: trzy zakłady do mechaniczno- biologicznego przetwarzania w Pruszkowie, Grodzisku Mazowieckim i Nadarzynie, 14 sortowni odpadów zmieszanych, w tym 8 sortowni w Warszawie oraz pozostałe zlokalizowane w Woli Duckiej, Okuniewie, Wólce Kosowskiej, Leśniakowiźnie, Dębem i Lipinach Starych, 5 kompostowni odpadów zielonych w Woli Duckiej, Lipinach Starych, Pruszkowie i dwie w Warszawie, 9 składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne w: Puznówce, Dębem, Pruszkowie-Gąsinie, Lipinach Starych, Kraśniczej Woli, Siennicy oraz 3 składowiska zlokalizowane poza regionem warszawskim. Zadaniem gmin jest stworzenie warunków do organizacji systemu gospodarki odpadami komunalnymi w gminie. W tym celu gmina musi opracować dostosowany do nowych przepisów i założeń WPGO regulamin utrzymania czystości i porządku. Gminy będą musiały także ustalić wysokość opłat za wywóz śmieci od mieszkańców oraz wybrać – w drodze przetargu – firmę, która będzie odbierała odpady i wywoziła je do konkretnej instalacji. Jednym z ich obowiązków będzie również zorganizowanie selektywnej zbiórki odpadów (m.in. papieru, metalu, tworzyw sztucznych, szkła i opakowań wielomateriałowych oraz odpadów komunalnych ulegających biodegradacji).

Lokalne władze muszą zapewnić odzysk, recykling oraz przygotować do ponownego użycia wybranych rodzajów odpadów komunalnych. Konieczne będzie również ograniczenie składowania odpadów ulegających biodegradacji. Działania takie maja prowadzić do ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania o 50% do 16 lipca 2013r. i 65% do 16 lipca 2020r. w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995r. Ponadto gminy wspólnie powinny podjąć działania zmierzające do budowy instalacji w obszarach deficytowych, które wskazuje plan. Wykres 2. Odpady komunalne zebranych w kg/1 mieszkańca w gminach (źródło: GUS, ankietyzacja gmin lata 2010 i 2011 )

kg

Z powyższego zestawienia widać, że głównym producentami odpadów komunalnych na terenie powiatu jest miasto Łaskarzew, Garwolin oraz gmina Sobolew i Wilga. Do średniej krajowej czy wojewódzkiej jeszcze im daleko, ale widać, że ilość zebranych odpadów komunalnych na 1 mieszkańca w roku 2011 zmalała w stosunku do roku 2010.

W roku 2010 na 1 mieszkańca Polski przypadało około 315 kg wytworzonych odpadów komunalnych, natomiast ilość zebranych odpadów komunalnych przypadająca na 1 mieszkańca kraju kształtowała się na poziomie ok. 255 kg. Wynika z tego, że zbieranych jest około 81 % wytworzonych odpadów. Pozostała ilość wytworzonych odpadów jest prawdopodobnie usuwana nielegalnie do środowiska (na tzw. „dzikie” wysypiska”) lub spalana w paleniskach domowych.

Zgodnie z art. 3 ust. 2 pkt 5 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach selektywne zbieranie odpadów komunalnych ustanawiają gminy, przez co należy rozumieć zorganizowanie przez gminę takiego selektywnego zbierania lub stworzenie niezbędnych do tego warunków i obejmuje ono co najmniej następujące frakcje odpadów: papier metale tworzywa sztuczne szkło opakowania wielomateriałowe odpady komunalne ulegające biodegradacji oraz odpady wytwarzane nieregularnie: odpady wielkogabarytowe, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, odpady remontowo - budowlane.

Tabela 38. Ilość odpadów komunalnych zebranych selektywnie w ciągu roku z podziałem na frakcje. Powiat garwoliński na tle woj. mazowieckiego i kraju lata 2010 i 2011 (źródło: GUS, *ankietyzacja gmin)

Odpady komunalne zebrane selektywnie w ciągu roku powiat garwoliński * woj. mazowieckie Polska frakcje odpadów 2010 2011 2010 2011 2010 2011 ogółem 2146 2709 139541 160925 859914 984162 papier i tektura 927 1151 40707 45488 169869 174558 szkło 860 958 24916 29470 215920 268694 tworzywa sztuczne 232 313 15109 19135 123959 157273 metale 8 1 2459 2650 17401 16920 tekstylia 5 0 5338 5080 35696 31021 niebezpieczne 7 0 222 59 849 791 zużyte urządzenia elektryczne i 89 272 4128 11512 11991 22024 elektroniczne wielkogabarytowe 0 0 20748 17674 102934 102837 biodegradowalne 18 14 25914 29858 181295 210045 Uwaga: * oznacza dane pochodzące z ankietyzacji gmin

Na terenie poszczególnych gmin powiatu garwolińskiego od 2003 roku prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów. Zorganizowaną zbiórką odpadów komunalnych objętych jest 100% mieszkańców. Oznacza to, że wszyscy mieszkańcy powiatu garwolińskiego mają możliwość legalnego pozbycia się wytwarzanych przez siebie odpadów. Nie wszyscy jednak z tej możliwości korzystają. Rosnąca liczba przypadków dzikiego składowania odpadów jest wciąż poważnym problemem gospodarki odpadami nie tylko w powiecie garwolińskim, ale w całej Polsce, jako że proceder ten jest powodem szkód powstających w środowisku naturalnym i wpływa niekorzystnie na estetykę otoczenia. Na koniec 2010 roku w Polsce istniało 3 875 dzikich wysypisk i było ich o 11% mniej niż w roku poprzednim. Wykres 3. Ilość (w Mg) odpadów zebranych selektywnie w poszczególnych gminach powiatu garwolińskiego w latach

88 Borowie 293 752 Garwolin m. 789 253 Garwolin gm. 264 50 Górzno 35 58 Łaskarzew m. 36 64 Łaskarzew gm. 37 114 Maciejowice 87 70 2011 Miastków kościelny 45 2010 48 Parysów 58 191 Pilawa 61 529 Sobolew 345 93 Trojanów 69 93 Wilga 68 276 Żelechów 257

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

2010 i 2011 (źródło GUS, ankietyzacja gmin

Wykres 4. Ilość (w kg) odpadów zebranych selektywnie w poszczególnych gminach powiatu garwolińskiego w latach 2010 i 2011 przypadająca na 1 mieszkańca (źródło GUS, ankietyzacja gmin)

Borow ie Garw olin m. Garw olin gm. Górzno Łaskarzew m. Łaskarzew gm. Maciejow ice Miastków Kościelny rok 2010 rok 2011 Parysów Pilaw a Sobolew Trojanów Wilga Żelechów kg 0 10 20 30 40 50 60 70

Wykres 5. Ilości odpadów zebranych selektywnie w powiecie garwolińskim w latach 2003 - 2011(źródło: GUS)

3000

2500

2000

1500 odpady w Mg

1000

500

0 2003 2004 2006 2010 2011

Ilość selektywnie zbieranych odpadów komunalnych na terenie powiatu garwolińskiego wzrasta z roku na rok. W powiecie garwolińskim, tak jak i w całym kraju, podstawową metodą postępowania z odpadami jest składowanie ich na składowiskach odpadów. Obecnie na terenie powiatu funkcjonują następujące składowiska odpadów, na których deponowane są odpady komunalne:  Gminne Składowisko Odpadów Komunalnych w m. Słup Pierwszy gm. Borowie - rok otwarcia 1999, złożono wniosek o wydanie zgody na zamknięcie w 2013r. - pozostała do wypełnienia pojemność - 1210 m3  Składowisko Odpadów Komunalnych dla Miasta i Gminy Łaskarzew - rok otwarcia 1998, planowane zamknięcie 2017 - pozostała do wypełnienia pojemność - 24 576 m3  Składowisko Odpadów Komunalnych w m. Puznówka gm. Pilawa - rok otwarcia 1995, planowane zamknięcie 2021r. - pozostała do wypełnienia pojemność - 93 650 m3. Ponadto, na terenie powiatu znajdują się trzy zamknięte obiekty tego typu, obecnie monitorowane. Są to:

 Składowisko Odpadów Komunalnych w m. Choiny gm. Parysów /nieczynne od 2002r./  Składowisko Odpadów Komunalnych w m. Kotłówka gm. Żelechów /nieczynne od 2001r./  Składowisko Odpadów Komunalnych w m. Krępa gmina Sobolew /nieczynne od 2008r./

Zgodnie z nowymi przepisami ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach władze gminy są zobowiązane organizować przetarg na odbieranie odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, bądź na odbieranie i zagospodarowanie tych odpadów. Gminy mają też tworzyć punkty selektywnego zbierania odpadów komunalnych w sposób zapewniający łatwy dostęp dla wszystkich mieszkańców gminy, jednak tylko gmina Pilawa posiada taki punkt zlokalizowany na terenie Zakładu Gospodarki Komunalnej.

We wszystkich gminach powiatu garwolińskiego organizowane są sezonowe zbiórki odpadów wytwarzanych nieregularnie, głównie sprzętu elektrycznego i elektronicznego, odpadów wielkogabarytowych czy opon, o których mieszkańcy są powiadamiani w sposób zwyczajowy dla danej gminy. W każdej gminie znajdują się również tzw. centra zbierania podstawowych frakcji odpadów (plastik, metal, szkło, papier) oraz specjalne pojemniki na tekstylia. Przeterminowane leki należy gromadzić w pojemnikach ustawionych w aptekach i gminnych ośrodkach opieki zdrowotnej. Potencjalna ilość odpadów tej grupy w gospodarstwach domowych jest znikoma, a wobec wysokich cen lekarstw oraz racjonalizacji zasad opieki medycznej będzie systematycznie maleć.

Wraz z uchwaleniem Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012- 2023, Sejmik podjął uchwałę w sprawie jego wykonania. Ta druga uchwała, ze względu na rangę aktu prawa miejscowego jest istotnym elementem budowy systemu gospodarki odpadami na Mazowszu. Określa ona, bowiem przynależność poszczególnych gmin do regionów gospodarki odpadami oraz wskazuje regionalne i zastępcze instalacje do ich obsługi. Mając wiedzę na temat przynależności do danego regionu i znając zlokalizowane na jego terenie instalacje, gmina może rozpocząć organizację systemu na administrowanym przez siebie terenie. W tym celu powinna podjąć szereg uchwał i ogłosić przetarg na odbiór odpadów. Ponadto, jeżeli w regionie występuje niedobór mocy przerobowych regionalnych instalacji, gminy powinny podjąć działania związane z budową nowych zakładów.

8.2. Odpady inne niż komunalne

W 2010 roku wytworzono na terenie powiatu garwolińskiego 30 700 Mg odpadów innych niż komunalne, z czego 62% poddano procesom odzysku tj. 19 003 Mg, unieszkodliwiono 38% czyli 11 700 Mg. W 2011 roku wytworzono mniej, bo 28 500 Mg odpadów innych niż komunalne, więcej z nich poddano procesom odzysku , bo 66% tj. 18800 Mg, a unieszkodliwianiu 34% czyli 9 700 Mg.

8.2.1. Odpady zawierające azbest

Szacuje się, że na terenie kraju nadal użytkowane jest ok. 14,5 mln ton wyrobów zawierających azbest. 14 maja 2002 r. Rada Ministrów przyjęła "Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski", którego cele utrzymuje "Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032". Te cele to: 1) usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest, 2) minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych obecnością azbestu na terytorium kraju, 3) likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko.

W latach 2012-2013 ma być dokonana rzetelna ocena realizacji celów i opracowana aktualizacja Programu do roku 2015. W latach 2012-2015 zostanie dokonane całościowe podsumowanie dotychczas przeprowadzonych działań oraz osiągniętych celów, także poprzez wskaźniki oceny realizacji Programu.

Na terenie powiatu garwolińskiego zinwentaryzowano 20 218 Mg wyrobów zawierających azbest, z czego aż 19 960 Mg u osób fizycznych - stan na 31.12.2011 roku.

Tabela 39. Ilości wyrobów zawierających azbest w poszczególnych gminach (źródło: Baza azbestowa, ankietyzacja gmin, lata 2010-2011) odpady zawierające azbest w Mg Lp. Gmina usunięte w latach 2010-2011 pozostałe do usunięcia wg ankietyzacji gmin ankietyzacja gmin baza azbestowa 1 Borowie 174 4208 0,5 2 Górzno 141 2425 2401 3 Garwolin miasto 110 780 780 4 Garwolin gmina 131 4573 1430 5 Łaskarzew miasto 46 284 bd 6 Łaskarzew gmina bd bd 0,8 7 Maciejowice 298 3618 3599 8 Miastków Kościelny 98 3580 3494 9 Parysów 374 54 1844 10 Pilawa 132 1615 1673 11 Sobolew 142 3483 34 12 Trojanów 96 9690 63 13 Wilga 78 1528 1214 14 Żelechów 205 2510 2510 Razem 2025 38348 19043

Jako jedyną metodę unieszkodliwiania odpadów azbestowych uznano ich składowanie. Aktualnie na terenie województwa mazowieckiego funkcjonuje jedno składowisko przyjmujące odpady zawierające azbest. Instalacja ta zlokalizowana jest w miejscowości Rachocin, w gminie Sierpc. Przyjmuje się, że gmina powinna zapewnić wywóz odpadów zawierających azbest na składowisko odpadów lub zapewnić ich dostarczenie do przewoźnego urządzenia do przetwarzania odpadów zawierających azbest. Koszt transportu i unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest powinien zostać pokryty ze środków własnych gminy, przy udziale środków właścicieli nieruchomości, dotacji i pożyczek funduszy ochrony środowiska lub innych źródeł dostępnych dla gminy.

8.2.2. Osady ściekowe

Według danych GUS w 2010 r. wytworzono w Polsce 526723 Mg s.m. osadów ściekowych, w województwie mazowieckim - 63149 Mg, a w powiecie garwolińskim - 288 Mg. W 2011r. w Polsce powstało 519190 Mg s.m. komunalnych osadów ściekowych, w województwie mazowieckim - 55777 Mg s.m., natomiast w powiecie garwolińskim - 327 Mg s.m.

Wykres 6. Ilości (w Mg) komunalnych osadów ściekowych wytworzonych na terenie poszczególnych gmin w 2011r. (żródło: GUS, ankietyzacja gmin)

Borow ie 11,4

Garw olin m. 207

Garw olin gm. 34

Górzno` 18

Łaskarzew m. 22

Łaskarzew gm. 13

Miastków Kościelny 30,3 osady w Mg

Parysów 2 Pilaw a 29,6

Sobolew 28,2 Wilga 2 Żelechów 70

0 50 100 150 200 250

Intensywny rozwój gospodarczy spowodował wzrost ilości ścieków przemysłowych i komunalnych. Zazwyczaj końcowym etapem oczyszczania było składowanie osadu ściekowego na składowisku odpadów, co jak dotąd nie zostało niestety szczególnie zmienione.

Wykorzystanie wartości nawozowej osadów ściekowych ma ogromne znaczenie w przypadku ochrony środowiska. Składniki pokarmowe, w które bogate są osady z oczyszczalni ścieków, mogą być cennymi substratami do nawożenia gleby.

Według GUS w 2011r. w Polsce tylko nieco ponad 22% wytworzonych osadów komunalnych zostało wykorzystanych w rolnictwie, a najbardziej popularny jest ich wywóz na składowiska komunalne. Na ten stan rzeczy ma wpływ nadmierna ilość metali ciężkich oraz trwałych, toksycznych związków organicznych w osadach, co ogranicza ich stosowanie w rolnictwie. Zasady gospodarowania osadami reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz wydanej do niej rozporządzenia.

Od stycznia 2013 r. miał obowiązywać zakaz deponowania ustabilizowanych osadów ściekowych na składowiskach odpadów. Miały być one kierowane do spalarni, jednak z powodu znikomej liczby spalarni w Polsce będą one mogły być składowane do roku 2016. Tak przewiduje projekt nowego rozporządzenia określającego kryteria dopuszczania odpadów do składowania.

8.2.3. Wyeksploatowane pojazdy

Demontaż pojazdów wycofanych z eksploatacji jest możliwy tylko w stacjach demontażu,a zbieranie tych pojazdów mogą prowadzić wyłącznie przedsiębiorcy prowadzący punkty zbierania pojazdów i przedsiębiorcy prowadzący stacje demontażu. Obowiązek doprowadzenia zużytego pojazdu do punktu zbierania lub stacji demontażu spoczywa bezpośrednio na ostatnim właścicielu pojazdu lub upoważnionej przez niego osobie. Reguluje to ustawa z 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz. U. 2005 r. Nr 25, poz. 202).

W rejestrze Marszałka Województwa na koniec 2010 r. znajdowało się na mazowszu 81 stacji demontażu pojazdów oraz 4 punkty zbierania pojazdów wycofanych z eksploatacji. Na terenie naszego powiatu brak jest punktów zbierania zużytych pojazdów, natomiast prowadzą działalność trzy stacje demontażu mające swoje siedziby w: Garwolinie przy ul. Kościuszki 116, Gończycach 129A

Rębkowie przy ul. Młyńskiej 36.

Na terenie powiatu w 2010 r. oddano do demontażu 749 nienadających się do użytkowania pojazdów, a w 2011 - 963, przy czym ogółem zarejestrowanych na dzień 31.12.2011r. było 83828 pojazdów.

Od 2007 roku Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej udziela dotacji oraz preferencyjnych pożyczek ze środków gromadzonych na podstawie ustawy o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji dla powstających stacji demontażu i punktów zbierania zużytych pojazdów. Podstawą przyznania dofinansowania dla przedsiębiorców prowadzących stację demontażu jest prawidłowo wypełniony wniosek wraz z wymaganymi załącznikami. Wnioski o dofinansowanie działań inwestycyjnych w zakresie recyklingu pojazdów przedsiębiorcy mogą składać w ciągu całego roku.

8.3. Cele i kierunki działań dla sektora: Gospodarka odpadami

Cel długoterminowy do 2019 roku: 1. Kontynuacja działań na rzecz zwiększenia świadomości ekologicznej mieszkańców powiatu garwolińskiego. 2. Doskonalenie systemu selektywnego zbierania w celu osiągnięcia odpowiednich poziomów odzysku i recyklingu. 3. Wspieranie rozwoju regionalnych systemów gospodarki odpadami komunalnymi. 4. Wspieranie działań zmierzających do składowania tylko odpadów przetworzonych 5. Utworzenie i prowadzenie gminnych punktów gromadzenia odpadów (PDGO) 6. Monitoring procesu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest 7. Monitoring zamkniętych składowisk odpadów 8. Wspieranie działań mających na celu rozbudowę oraz realizację nowych inwestycji zapewniających recykling, odzysk, w tym odzysk energii z odpadów z jednoczesnym odzyskiem ciepła i elektryczności.

Przeciwdziałanie i minimalizacja wytwarzania odpadów jest priorytetem w hierarchii polityki odpadowej, jako najbardziej pożądana opcja postępowania z odpadami. Zgodnie z art. 5 i 6 ustawy o odpadach powstawanie odpadów powinno być eliminowane lub ograniczone przez wytwarzających odpady niezależnie od stopnia uciążliwości bądź zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska, a także niezależnie od ich ilości lub miejsca powstawania.

Selektywną zbiórką objęte zostaną odpady, których wydzielenie ze strumienia odpadów komunalnych jest zasadne ze względów ochrony środowiska lub ekonomicznych z uwzględnieniem celów i zasad postępowania określonych przez obowiązujące prawo i dokumenty planistyczne, w tym KPGO i WPGO. Jednym ze stosowanych rozwiązań w selektywnym zbieraniu odpadów są punkty dobrowolnego gromadzenia odpadów (PDGO). PDGO będą zamkniętym dozorowanym obiektem, do którego

mieszkańcy mogą dowozić bezpłatnie określone odpady powstające w sposób nieregularny oraz w małych ilościach. Dotyczy to odpadów wielkogabarytowych, złomu i metali, odpadów budowlano- remontowych, niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych, zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, odpadów zielonych, zużytych opon, szkła, tworzyw, papieru. Poszczególne frakcje odpadów gromadzone są oddzielnie. PDGO stanowić będą również instrument edukacji ekologicznej społeczności lokalnych. Lokalizacja punktu powinna być zgodna z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego. Usytuowanie i organizacja punktu powinny zapewniać jak najmniejszą uciążliwość dla środowiska. PDGO powinien być zlokalizowany poza zasięgiem oddziaływania na siedliska ludzi i oddzielony od otoczenia pasem zieleni.

W ślad za rozwiązaniami wskazanymi w Wojewódzkim planie gospodarki odpadami dla Mazowsza konieczne jest włączenie powiatu garwolińskiego w system regionalny, w ramach którego zaspokojone zostaną podstawowe potrzeby związane z odzyskiem i unieszkodliwianiem odpadów wytwarzanych w powiecie. W WPGO powiat garwoliński przypisany został do Obszaru Siedleckiego. Obejmuje on, oprócz powiatu garwolińskiego jeszcze 5 powiatów: łosicki, siedlecki, sokołowski, węgrowski i grodzki Siedlce.

Biorąc po uwagę przeprowadzone analizy w zakresie zebranych i prognozowanych ilości odpadów niesegregowanych, jako niezbędną określono budowę sortowni odpadów zmieszanych i „suchych” oraz kompostownie odpadów zmieszanych i zielonych.

Wojewódzki plan gospodarki odpadami dla Mazowsza zakłada, że do po roku 2014 na terenie Województwa Mazowieckiego funkcjonować będzie jedynie 15 regionalnych składowisk odpadów.

Dla Siedleckiego Regionu Gospodarki Odpadami wyznaczono, jako obiekty regionalne, dwa składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne: w Woli Suchożeberskiej, ul. Brzeska 114, w Łosicach, ul. Ekologiczna 1.

Cele krótkoterminowe do roku 2015 i kierunki działań: 1. Wspieranie działań dla zwiększenia świadomości ekologicznej mieszkańców powiatu garwolińskiego w zakresie prawidłowego funkcjonowania gospodarki odpadami komunalnymi. 2. Doskonalenie systemu gospodarowania poszczególnymi rodzajami odpadów 3. Wspieranie działań w zakresie ograniczenia kierowania na składowiska odpadów niesegregowanych i nieprzetworzonych. 4. Skierowanie w roku 2015 na składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętnych nie więcej niż 44% (wagowo) całkowitej ilości odpadów komunalnych ulegających biodegradacji (w stosunku do roku 1995). 5. Wspieranie działań w zakresie zmniejszania masy składowanych odpadów komunalnych do maksymalnie 60% wytworzonych odpadów do końca 2014 r. 6. Wspieranie działań na rzecz eliminacji praktyk nielegalnego składowania odpadów.

Przyjęte kierunki działań:

1. czynny udział w działaniach informacyjno-edukacyjnych mających na celu zapobieganie powstawaniu odpadów oraz propagowanie odzysku i recyklingu odpadów, 2. pomoc powiatu przy działaniach mających na celu rozwój selektywnego zbierania odpadów poprzez wspieranie akcji związanych z edukacją ekologiczną dotyczącą selektywnego zbierania odpadów,

3. nadzór nad monitoringiem usuwania oraz prawidłowego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest , 4. pomoc w finansowania usuwania azbestu dla indywidualnych gospodarstw domowych, 5. dalsza rozbudowa systemu selektywnego zbierania odpadów, 6. współpraca z organizacjami odzysku oraz samorządami gminnymi, w celu wdrażania i rozwoju nowego systemu gospodarowania odpadami komunalnymi,

Tabela 40. Harmonogram krótkoterminowy dla sektora: Gospodarka odpadami na lata 20012 - 2015

Okres Jednostki Szacunkowe L.p. Opis zadania Źródła finansowania realizacji wdrażające koszty [tys.zł] Wspieranie aktywnych form wójtowie, 1 2012-2015 edukacji ekologicznej dzieci i burmistrzowie, 500 środki własne, młodzieży starosta fundusze ekologiczne Organizacja imprez masowych związanych z ochroną szkoły, środowiska: Dzień Ziemi, wójtowie, środki własne, 2 2012-2015 200 Dzień Ochrony Środowiska, burmistrzowie, fundusze ekologiczne Sprzątanie Świata , konkursy starosta np. "Odzyskana przyroda"itp. Informowanie o zagadnieniach wójtowie, środki własne, 3 2012-2015 dot. ochrony środowiska na burmistrzowie, 100 fundusze ekologiczne stronach internetowych starosta szkoły, Prowadzenie działań wójtowie, środki własne, 4 2012-2015 100 edukacyjno-informacyjnych burmistrzowie, fundusze ekologiczne starosta środki pochodzące z pobranych przez Wprowadzanie nowego gminę opłat od 6. od 1 lipca burmistrzowie, systemu gospodarowania 50 mieszkańców za 2013 wójtowie gmin odpadami komunalnymi gospodarowanie odpadami komunalnymi Rozwój istniejących systemów zbierania odpadów komunalnych tzw. 7. wójtowie, środki własne, 2012-2015 okazjonalnych typu: 500 burmistrzowie fundusze ekologiczne elektroodpady, opony, odpady wielkogabarytowe, odpady z remontów itp.

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 1 250 000 PLN

Tabela 41. Harmonogram realizacji zadań długoterminowych do 2019 roku w gospodarce odpadami komunalnymi dla powiatu garwolińskiego

Szacunkowe Lp. Zadanie Jednostka odpowiedzialna koszty [tys.zł] Tworzenie struktur ponadgminnych dla 3. realizacji regionalnych zakładów 1000 Rady gmin zagospodarowania odpadów Tworzenie regionalnych systemów gospodarki Burmistrzowie, odpadami komunalnymi, w tym budowa 4. Wójtowie regionalnych zakładów zagospodarowania Inwestorzy prywatni odpadów Zarządzający Zamykanie i rekultywacja pozostałych 5. 1000 i właściciele składowiskiem składowisk Gminy Edukacja ekologiczna w zakresie zwiększenia Starostwo, Burmistrzowie, 6. świadomości ekologicznej mieszkańców 500 Wójtowie, placówki oświatowe powiatu garwolińskiego 7. Utworzenie i prowadzenie gminnych 3100 Gminy, Przedsiębiorcy punktów gromadzenia odpadów (PDGO) Usuwaniu azbestu i wyrobów zawierających 8. azbest przez uprawnione podmioty 150 Gminy, właściciele obiektów

gospodarcze

Ogółem koszty w latach 2015-2019: 5 750 000 PLN

9. WŁĄCZANIE ASPEKTÓW EKOLOGICZNYCH DO POLITYK SEKTOROWYCH

9.1. Zagadnienia ochrony środowiska w ujęciu sektorowym

Rozwój cywilizacyjny i gospodarczy są przyczyną degradacji środowiska naturalnego – zanieczyszczania jego poszczególnych komponentów, wyczerpywania się zasobów surowcowych, zmiany gatunkowe flory i fauny, a także pogarszania się stanu zdrowia ludności. Przeciwdziałaniem dla niekontrolowanej ekspansji gospodarczej jest przyjęcie zasad zrównoważonego rozwoju, który polega na prowadzeniu szerokiej działalności człowieka, ciągłym rozwoju gospodarczym i społecznym przy niedopuszczeniu do dalszej degradacji środowiska naturalnego oraz na podejmowaniu działań zmierzających do restytucji zniszczonych elementów środowiska. Oznacza to, że w każdej dziedzinie działalności gospodarczej, która może oddziaływać na środowisko, należy przyjąć określone zasady i cele, które ograniczą lub wyeliminują ten negatywny wpływ. Wskazówki w tej sprawie przedstawione zostały w dokumencie Rady Ministrów „Wytycznych dotyczących zasad i zakresu uwzględniania zagadnień ochrony środowiska w programach sektorowych” oraz w Polityce Ekologicznej Państwa.

9.1.1. Rekreacja i turystyka

Powiat garwoliński jest dość urozmaicony pod względem krajobrazowym i przyrodniczym, co sprzyja wypoczynkowi i turystyce. W powiecie, oprócz atrakcji przyrodniczych, znajdują się także obiekty zabytkowe i miejsca pamięci narodowej, które przyciągają zwiedzających. Obecna infrastruktura turystyczna i kulturalna jest jednak wysoce niewystarczająca, podobnie jak baza hotelowa. Ruch rekreacyjny, szczególnie nasilony w sezonie letnim, oddziałuje także w sposób negatywny na środowisko. Nadmierny gwar i hałas komunikacyjny jest przyczyną zakłócania spokoju np. ptaków

będących w fazie lęgowej, natężenie ruchu samochodowego jest przyczyną zanieczyszczenia atmosfery i gleby w pobliżu dróg dojazdowych do obiektów. Nieprzestrzeganie zasad czystości i porządku przez turystów powoduje zaśmiecanie terenów rekreacyjnych

Planowane do uzyskania, docelowe cechy zrównoważenia sektora rekreacji i turystyki obejmują:  Optymalne wykorzystanie walorów przyrodniczych powiatu do celów rekreacji i turystyki.  Wzmocnienie infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej na terenie powiatu.  Wspieranie budowy ścieżek rowerowych.  Kontynuacja i wdrażanie programów wspierających rozwój rekreacji i sportu mieszkańców, organizacja turniejów i zawodów sportowych.  Ochrona dziedzictwa kulturowo – historycznego.  Określenie chłonności i pojemności terenów predysponowanych do rozwoju turystki i wypoczynku.

9.1.2. Transport

Jednym z atutów powiatu powinien być dobry układ komunikacyjny wraz z rozwiniętym systemem lokalnego transportu zbiorowego. Z uwagi na zwiększający się ruch pojazdów proponuje się następujące cele dla zrównoważenia sektora transportu dla powiatu garwolińskiego: Poprawa bezpieczeństwa ruchu drogowego: uzyskanie przez wszystkie eksploatowane środki transportu parametrów w zakresie walorów użytkowych oraz w zakresie oddziaływania na środowisko, jakie będą w tym czasie obowiązywały w Unii Europejskiej, kontynuacja budowy zatok w miejscach zatrzymywania się autobusów, doprowadzenie do ogólnej przepustowości szlaków i węzłów infrastruktury transportowej, a także jej rozmieszczeniu przestrzennemu, do stanu w pełni odpowiadającego rzeczywistym potrzebom przewozowym, wyprowadzenie (w miarę możliwości) tranzytowych przewozów samochodowych poza obszar zwartej zabudowy, poprawa stanu istniejących dróg i ulic (w zależności od konieczności - poprzez ich przebudowę, utwardzenie, modernizację, poszerzenie), usprawnienie i wzmocnienie połączeń komunikacyjnych powiatu, rozwój komunikacji zbiorowej oraz poprawa warunków podróżowania, zmniejszenie technicznych ograniczeń w zakresie rozwoju transportu rowerowego poprzez wybudowanie lub wyznaczenie, na wszystkich obszarach zabudowanych, ścieżek rowerowych oraz odpowiednio zagospodarowanych miejsc do parkowania rowerów, budowa parkingów typu: parkuj i jedź.

Szczegółowy zakres przekształceń i uzupełnień układu drogowego zostanie określony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

9.1.3. Gospodarka komunalna i budownictwo

Zamierzenia w zakresie uzyskania docelowych cech zrównoważenia gospodarki komunalnej i budownictwa obejmują: spełnienie wszystkich wymagań wynikających z przepisów prawa krajowego i regulacji Unii Europejskiej, a także określonych regułami racjonalności i dobrej praktyki gospodarowania, dotyczących stanu infrastruktury technicznej gospodarki komunalnej w zakresie: uzdatniania wody do picia, oczyszczania i odprowadzania ścieków,

zagospodarowania odpadów, ograniczania emisji ze spalania w lokalnych kotłowniach, opomiarowanie zużycia wody i ciepła, zmniejszenie strat przesyłowych wody i ciepła, tworzenie bądź utrzymanie ładu przestrzennego w powiecie, obejmującego zachowanie właściwych relacji pomiędzy terenami zabudowanymi i terenami otwartymi, zaplanowany, zharmonizowany z krajobrazem kształt architektoniczno – urbanistyczny pojedynczych budynków i ich zespołów, dbałość o czystość i porządek, całkowite wyeliminowanie samowoli budowlanej, szerokie wdrażanie tzw. dobrych praktyk w zakresie realizacji prac budowlanych (organizacja zaplecza i placu budowy, stosowane technologie, jakość, a zwłaszcza uciążliwość dla środowiska, maszyn i urządzeń oraz środków transportu, porządkowanie i rekultywacja zajętego terenu po zakończeniu inwestycji, itp.), skuteczne wspierane nadzorem inwestorskim i administracyjnym w pełni wykorzystującym zalecenia zawarte w wykonanych ocenach oddziaływania projektowanych inwestycji na środowisko.

9.1.4. Aktywizacja rynku do działań na rzecz środowiska

Cele krótkoterminowe do roku 2015 i kierunki działań: 1. Uwzględnianie w przetargach organizowanym przez administrację samorządową wymogów ekologicznych, o ile jest to ekonomicznie uzasadnione 2. Kształtowanie równoprawnych warunków konkurencji przez pełne stosowanie zasady „zanieczyszczający płaci”, wraz z uwzględnieniem kosztów zewnętrznych 3. Wspieranie powstawania i zachowania tzw. „zielonych” miejsc pracy, w szczególności w: ochronie przyrody, odnawialnych źródłach energii, działaniach na rzecz oszczędzania zasobów (zwłaszcza energii i wody) 4. Integracja aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym.

Ze względu na gęstnienie sieci infrastruktury w krajobrazie oraz potencjalny rozwój gospodarczy na terenie powiatu, należy zadbać o uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego oraz w aktualizacjach gminnych studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, wniosków wynikających z istniejącej lub planowanej lokalizacji terenów chronionych wraz z ich otulinami.

Zadania prowadzące do realizacji tego kierunku działania to:

 uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego selektywnego dostępu do terenów wyjątkowo cennych przyrodniczo,  wprowadzenie odpowiednich procedur lokalizacyjnych chroniących tereny cenne przyrodniczo przed przeinwestowaniem,  przeciwdziałanie rozwojowi budownictwa mieszkalnego i rekreacyjnego na terenach chronionych.

10. EDUKACJA EKOLOGICZNA

Priorytetem w zakresie edukacji ekologicznej jest wykształcenie świadomości ekologicznej u przeważającej części społeczeństwa powiatu garwolińskiego i przekonanie ludzi o konieczności myślenia i działania według zasad ekorozwoju. Jest to cel dalekosiężny, pewnie wykraczający poza horyzont 2019 roku, do którego można się zbliżać poprzez stopniowe podnoszenie świadomości ekologicznej coraz większej liczby ludzi na coraz wyższy poziom. Cel ten osiągnie się przez intensyfikację aktualnych działań w zakresie edukacji ekologicznej, eliminowanie działań mało efektywnych i poszerzenie sposobów edukowania o nowe formy, sprawdzone w warunkach krajowych.

Cel długoterminowy do 2019 roku: Zwiększenie świadomości ekologicznej społeczeństwa powiatu, kształtowanie postaw proekologicznych mieszkańców oraz poczucia odpowiedzialności za stan środowiska.

Cele krótkoterminowe do roku 2015 i kierunki działań: 1. Kontynuacja i rozszerzanie działań edukacyjnych w szkołach z zakresu ochrony środowiska - podniesienie poziomu świadomości ekologicznej dzieci i młodzieży 2. Podniesienie poziomu świadomości ekologicznej dorosłej społeczności powiatu 3. Kształtowanie prawidłowych wzorców zachowań poszczególnych grup społeczeństwa powiatu w odniesieniu do środowiska

Warunkiem niezbędnym dla osiągnięcia celów zawartych w Programie ochrony środowiska jest uczestnictwo w jego realizacji wszystkich mieszkańców powiatu. Na terenie powiatu garwolińskiego prowadzona jest od wielu lat akcja edukacji ekologicznej, głównie w placówkach oświatowych (skierowana do dzieci i młodzieży szkolnej).

Cele te będą realizowane poprzez: 1. kształtowanie prawidłowych wzorców zachowań oraz przekazywanie informacji o właściwych sposobach postępowania dla poszczególnych grup społeczeństwa powiatu, 2. upowszechnienie i zapewnienie każdemu mieszkańcowi dostępu do informacji na temat możliwości ochrony środowiska i wynikających z tego korzyści zdrowotnych, ekologicznych i ekonomicznych, 3. wprowadzenie lub kontynuacja edukacji na temat ochrony środowiska w szkolnictwie wszystkich szczebli, 4. włączenie tematyki ochrony środowiska do działań i projektów realizowanych przez różnego rodzaju grupy społeczne i podmioty gospodarcze, 5. włączenie tematyki ochrony środowiska do artykułów prasowych i różnego rodzaju publikowanych biuletynów, 6. integracja trwałych grup mieszkańców, współpracujących z samorządem lokalnym, podejmujących nowe wyzwania w zakresie edukacji ekologicznej.

Przy prowadzeniu edukacji ekologicznej należy przede wszystkim uwzględnić specyfikę danego regionu. Bez poparcia odpowiednich instytucji i organizacji nie uda się we właściwy i efektywny sposób dotrzeć do mieszkańców. Podnoszenie poziomu edukacji ekologicznej mieszkańców powiatu odbywa się między innymi poprzez:

a) Konkursy o tematyce ekologicznej, np. „Odzyskana przyroda”, organizowany cyklicznie od 2006r przez Starostwo Powiatowe w Garwolinie i firmę Centrum Usług Komunalnych Eko Lider. Celem konkursu jest propagowanie idei selektywnej zbiórki odpadów głównie wśród dzieci i młodzieży oraz pośrednio pedagogów i rodziców, motywowanie do konkretnych i efektywnych działań na rzecz ochrony środowiska. Konkurs odbywa się w czterech kategoriach: makulatura szkło plastik/aluminium baterie Z roku na rok rośnie ilość szkół biorących udział w konkursie, co świadczy o zachodzących zmianach w preferencjach dotyczących stylu życia nie tylko dzieci, ale i dorosłych mieszkańców terenu powiatu. Osiągnięty dzięki prowadzonej od 7 lat akcji efekt ekologiczny to zebrane: 354 tony makulatury, 45 ton plastiku, 270 ton szkła, 13,5 tony baterii oraz 44 tony zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Biorąc pod uwagę choćby makulaturę to szacując, iż każda tona zebranej i oddanej do przetworzenia makulatury odpowiada 17-tu wyciętym w celu przetworzenia na papier drzewom, zbiórka makulatury przy okazji wszystkich edycji konkursu pozwoliła uratować już 6018 drzew. Osiągnięte efekty to wynik poczucia moralnej i obywatelskiej troski o dobra przyrody. b) Bazę Edukacji Ekologicznej przy Zespole Szkół Rolniczych w Miętnem wraz ze ścieżką przyrodniczo – kulturową w parku zabytkowym w Miętnem. Baza powstała w 2004 roku na terenie Zespołu Szkół Rolniczych Centrum Kształcenia Praktycznego w Miętnem. Baza Edukacji Ekologicznej powstała, aby pokazać piękno i bogactwo parku podworskiego w Miętnem, jego florę i faunę co pozwoli na przybliżenie i poznanie zasad funkcjonowania przyrody oraz form jej ochrony nie tylko dzieciom i młodzieży szkolnej, ale również osobom dorosłym. Uświadamia ona konieczność troski i odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe narodu, kształtowanie estetycznej i emocjonalnej wrażliwości na istnienie przyrody, kształtuje człowieka świadomego swej jedności ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno- kulturowym. Służy też wzbogacaniu i ochronie bioróżnorodności, edukacji ekologicznej oraz stanowi doskonałą formę spędzania czasu wolnego dla wszystkich osób. c) Leśną Ścieżkę Przyrodniczo – Kulturową w Hucie Garwolińskiej, która powstała w 2001 r. Przystanki wraz z tablicami tematycznych pozwalają poznać specyfikę lasu oraz tematykę jego ochrony natomiast tabliczki gatunkowe umieszczone na całej trasie ścieżki umożliwiają poznanie różnorodności gatunków roślin wodnych i leśnych. Zakupione i wykonane materiały ułatwiają i ukierunkowują prowadzenie lekcji biologii w formie warsztatów, konkursów, badań i obserwacji. Wydany przewodnik informujący o położeniu i trasie ścieżki, opisujący jej walory przyrodnicze i rekreacyjne stanowi element szeroko pojętej edukacji przyrodniczo – leśnej. d) Akcje sprzątania świata - w ramach których Powiat zakupuje dla gmin i szkół powiatowych worki i rękawice niezbędne do prowadzenia akcji. e) Muzeum Ziemi Garwolińskiej - znajdujące się w sąsiedztwie Bazy Edukacji w Miętnem stanowi dodatkową atrakcję. Powstało w 2009r. początkowo jako Izba Regionalna z eksponatów będących częścią zbiorów prywatnych kolekcjonerów z terenu powiatu garwolińskiego, jak też zbiorów Zespołu Szkół Rolniczych zgromadzonych przez uczniów i nauczycieli tej szkoły. Z racji zmieniających się wystaw Muzeum Ziemi Garwolińskiej to skarbnica wiedzy o powiecie we wszystkich dziedzinach jego życia i doskonała forma edukacji nie tylko młodzieży. f) Działania edukacyjne prowadzone przez Nadleśnictwo Garwolin to: Izba Przyrodniczo - Leśna im. Jana Pawła II Nadleśnictwa Garwolin funkcjonuje od 2005r.

Obiekt znajduje się w oficynie po dawnej posiadłości Zamoyskich w zespole pałacowo-parkowym w Podzamczu.W izbie prezentowane są m.in.:  rodzime gatunki drzew i krzewów występujące w lasach garwolińskich,  narzędzia stosowane w leśnictwie,  grzyby powodujące rozkład drewna,  próbki drewna 30 gatunków drzew i krzewów,  ciekawostki budowy drewna,  zbiory i żerowiska owadów,  zagadnienia związane z ochroną lasu i małą retencją wodną. W obiekcie prowadzona jest hodowla owadów w insektariach. Przygotowana została również prezentacja ekosystemu wodnego (stawu) w akwarium. W aneksie łowieckim podziwiać można kolekcję trofeów łowieckich: oręża dzików, liry cietrzewi, poroża jeleni i danieli, a także kilkadziesiąt parostków sarny. Znaczna część kolekcji ma charakter historyczny, niektóre trofea pochodzą sprzed II wojny światowej. Ozdobą kolekcji są medaliony byków: łosia i jelenia. W aneksie prezentowane są także okazy ptaków (m.in.: bataliony, sowy, drozdy, ptaki drapieżne) i ssaków (kuna leśna, wiewiórka). Izba wyposażona została w sprzęt multimedialny oraz bibliotekę, dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Funduszu Leśnego. Sprzęt multimedialny umożliwia m.in. pokazy filmów przyrodniczych. Obok izby zagospodarowano miejsce na ognisko z ławostołami.

W Cyganówce gm. Wilga, na terenie leśniczówki usytuowanej przy drodze nr 803 z Garwolina do Wilgi, prowadzona jest hodowla dzikich zwierząt. Można tu zobaczyć jelenie, sarny, daniele oraz dziki. Chlubą ośrodka jest hodowla konika polskiego, rasy pochodzącej od tarpanów – dzikich koni leśnych. Atrakcją dla najmłodszych są świnki wietnamskie, lamy, kozy oraz osioł. Obok leśniczówki znajduje się dąb Dwernickiego – najgrubszy spośród pomników przyrody znajdujących się na terenie Nadleśnictwa Garwolin. Obwód jego pnia na wysokości 1,30 m wynosi 600 cm.

Wśród wielu podmiotów, na których spoczywa obowiązek prowadzenia edukacji ekologicznej, wyraźnie wyróżniono samorządy. W tym celu organy samorządowe powinny:

współdziałać przy opracowywaniu i realizacji lokalnych programów edukacji ekologicznej, wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej oraz lokalnej Agendy 21, z organizacjami, instytucjami, Kościołami i Związkami Wyznaniowymi, zakładami pracy, przedstawicielami społeczności lokalnych, utrzymywać ścisłą współpracę ze szkołami, zapewniając im warunki do prowadzenia edukacji ekologicznej, zapewniać społeczeństwu dostęp do niezbędnych informacji przydatnych w procesie podejmowania decyzji dotyczących zarządzania środowiskiem.

Organizacje pozarządowe wspierające aktywnie edukacje ekologiczną to min.:

Fundacja „Nasza Ziemia” – organizator min. akcji Sprzątania Świata w Polsce, Ośrodek „Eko-Oko” i skupione wokół niego organizacje ekologiczne, organizacje odzysku – których jednym z zadań jest wspieranie działań związanych z edukacją ekologiczną.

Polska Zielona Sieć zrzesza polskie organizacje ekologiczne. W ramach Polskiej Zielonej Sieci organizacje pozarządowe uczestniczą w budowaniu obywatelskiego poparcia dla zrównoważonego

rozwoju, tworzeniu mechanizmów społecznej kontroli wydatkowania publicznych funduszy, zwiększeniu wpływu konsumentów na jakość produktów oraz politykę globalnych korporacji.

Działające w Polsce organizacje odzysku mają do zaoferowania wiele programów ekologicznych poruszających przede wszystkim tematykę ochrony środowiska i gospodarki odpadami, które mogą być pomocne w prowadzeniu omawianych działań przez jednostki samorządowe. Dotyczy to zarówno organizacji odzysku prowadzących działalność w zakresie odpadów opakowaniowych, jak również tych, które prowadzą działalność w zakresie odpadów niebezpiecznych (np. baterii). W oparciu o ww. programy edukacyjne można stworzyć spójny program poruszający wszystkie zagadnienia związane z całością tematu ochrony środowiska. Jednym z podstawowych zadań niezbędnych do wykonania programów edukacji ekologicznej jest określenie grup celowych, do których chce się dotrzeć. Głównym adresatem programu promocji i edukacji w zakresie gospodarki odpadami jest społeczeństwo powiatu garwolińskiego. Kluczową grupą jest młodzież szkolna i dzieci, gdyż wykazują się oni największą percepcją na edukację ekologiczną, a ponadto stanowią ważną grupę konsumencką. Prowadzenie edukacji ekologicznej wśród dzieci i młodzieży to najważniejszy segment działań edukacyjnych. Dzięki wyrobieniu w nich nawyków właściwego postępowania w zakresie szeroko rozumianej ochrony środowiska, można się spodziewać, że wprowadzane inwestycje i zmiany będą znajdowały przychylniejsze przyzwolenie społeczeństwa.

Jak wynika z doświadczeń dzieci i młodzież mogą stać się swoistym przekaźnikiem treści ekologicznych w swoich rodzinach. Mogą one „upominać” i nakłaniać rodziców do właściwego postępowania z odpadami powstającymi w gospodarstwie domowym. W pewnym stopniu poprzez swą świadomość ekologiczną dzieci i młodzież będą kształtować także model konsumpcyjny w rodzinie. Edukacja ekologiczna dzieci i młodzieży w dużej mierze powinna opierać się na placówkach oświatowych wszystkich szczebli. Z uwagi na brak odrębnego przedmiotu obejmującego tylko zagadnienia edukacji ekologicznej treści te powinny być włączane w realizowane w ramach programów nauczania dla poszczególnych grup wiekowych. Poza przekazywaniem treści ekologicznych w czasie lekcji konieczne jest właśnie w stosunku do dzieci i młodzieży zastosowanie także innych form przekazu. Powinny to być różnego rodzaju konkursy np. rywalizacje między klasami czy szkołami, wycieczki np. na składowisko, sortowni, a jednocześnie na miejsca dzikich wysypisk śmieci.

Aby prowadzone działania edukacyjne wśród dzieci i młodzieży przyniosły oczekiwane efekty niezbędna jest ścisła współpraca z władzami samorządowymi. Przekazywane informacje powinny w dużej mierze odnosić się do najbliższego otoczenia (miejsca zamieszkania) czyli gminy, powiatu. Przykłady właściwe oraz wymagające zmiany powinny pochodzić z „własnego podwórka”. Przykładami wspierania ekologicznych działań szkół jest między innymi współfinansowanie, wspólna organizacja i pomoc merytoryczna w takich przedsięwzięciach jak:  organizacja Dnia Ziemi czy Światowego Dnia Ochrony Środowiska,  prowadzenie programów autorskich czy innowacji pedagogicznych w szkołach,  programy edukacyjne np. związane z ochrony środowiska i gospodarowaniem odpadami w gminie (powiecie) lub innym realizowanym przez gminę przedsięwzięciem na rzecz środowiska,  konkursy związane z tematyką ochrony środowiska i gospodarki odpadowej,  udział pracowników samorządowych w zajęciach terenowych klas bądź kół przyrodniczych, w charakterze specjalistów, w zakresie określonym tematem zajęć terenowych,  udostępnianie i popularyzacja informacji, w tym także materiałów drukowanych, na temat zagrożeń i prośrodowiskowych działań gminy (powiatu), celem wspólnej edukacji

mieszkańców tego terenu,  prenumerata czasopism przyrodniczych i ekologicznych,  wzbogacanie bibliotek szkolnych w materiały dydaktyczne przydatne w realizacji zagadnień związanych z gospodarka odpadową, ekologią i ochroną środowiska,  wspieranie programów i ekologicznych przedsięwzięć szkół w niezbędne pomoce naukowe wykorzystywane podczas realizacji tych działań.

Najlepszym i najefektywniejszym sposobem podniesienia świadomości ekologicznej dorosłych jest zaangażowanie mieszkańców w procesy decyzyjne. Wymaga to szerokiego informowania społeczeństwa o stanie środowiska, możliwościach prawnych uczestniczenia w podejmowaniu decyzji mających wpływ na obecny i przyszły stan.

Przewidziane przedsięwzięcia dotyczące dostępu do informacji, edukacji ekologicznej i udziału społeczeństwa w działaniach na racjonalnej gospodarki odpadami, obejmują także zadania w zakresie tworzenia, zgodnie z wymaganiami ustawy Prawo ochrony środowiska, publicznych rejestrów i elektronicznych baz danych o środowisku i gospodarce odpadami, ułatwiających dostęp obywateli do informacji gromadzonych i przechowywanych przez organa administracji

10.1. Harmonogram krótkoterminowy dla sektora: Edukacja ekologiczna na lata 2012 - 2015

Tabela 42. Harmonogram krótkoterminowy dla sektora: Edukacja ekologiczna na lata 2012 - 2015

Okres Jednostki Szacunkowe Źródła L.p. Opis zadania realizacji wdrażające koszty [tys.zł] finansowania Wspieranie aktywnych form wójtowie, środki własne,

1 2012-2015 edukacji ekologicznej dzieci i burmistrzowie, fundusze 500 młodzieży starosta ekologiczne Organizacja imprez masowych szkoły, związanych z ochroną środki własne, wójtowie, 2 2012-2015 środowiska: Dzień Ziemi, Dzień 100 fundusze burmistrzowie, Ochrony Środowiska, Sprzątanie ekologiczne starosta Świata , itp. Informowanie o zagadnieniach wójtowie, 3 2012-2015 dot. ochrony środowiska na burmistrzowie, - - stronach internetowych starosta szkoły, Prowadzenie działań wójtowie, 4 2012-2015 - - edukacyjno-informacyjnych burmistrzowie, starosta szkoły, środki własne, Promocja walorów wójtowie, 5 2012-2015 100 fundusze przyrodniczych powiatu burmistrzowie, ekologiczne starosta,

Ogółem koszty w latach 2012-2015: 700 000 PLN

11. ASPEKTY FINANSOWE REALIZACJI PROGRAMU

Realizacja zamierzeń z zakresu ochrony środowiska wymaga zapewnienia źródeł finansowania inwestycji i eksploatacji systemu. Nakłady przeznaczone w powiecie na inwestycje związane z ochroną środowiska w latach 2009 – 2011 przedstawiają poniższe tabele. Zgodnie danymi statystycznymi, wydatki budżetów gmin na ochronę środowiska i gospodarkę komunalną w powiecie garwolińskim wynosiły:

Tabela 43. Wydatki budżetów gmin powiatu garwolińskiego ogółem na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska w latach 2009 – 2011 (źródło: GUS)

2009r. 2010r. 2011r. Pozycja w zł. ogółem wydatki na gospodarkę komunalną i 33 537 987 18 645 394 30 595 884 ochronę środowiska wydatki bieżące jednostek budżetowych 7 939 617 9 215 984 9 125 138 ogółem wydatki majątkowe ogółem 25 586 395 9 429 410 21 470 746 utrzymanie zieleni w miastach i gminach 166 555 131 748 1 196 816 gospodarka ściekowa i ochrona wód 24 086 425 8 149 499 11 901 232 oczyszczanie miast i gmin 625 570 944 569 5 435 902 gospodarka odpadami 292 262 267 266 497 312

Warunkiem wdrożenia zapisów Programu jest pozyskanie środków finansowych na realizację poszczególnych zadań. Część środków pochodzić będzie z budżetu gmin i powiatu oraz z funduszy ekologicznych i innych funduszy celowych. Niektóre inwestycje będą pokrywane ze środków własnych różnych podmiotów gospodarczych i inwestorów prywatnych. Pożądanym kierunkiem jest zwiększenie dofinansowania na działania związane z ochroną środowiska ze źródeł pomocowych i strukturalnych Unii Europejskiej.

Część działań finansowana będzie przez powiat i gminy poprzez zaciągnięcie kredytów komercyjnych i w międzynarodowych instytucjach finansujących. Dobrym rozwiązaniem jest też zawiązywanie spółek partnerskich publiczno – prywatnych z zainteresowanymi inwestorami, co nie pozbawia władz samorządowych wpływu na decyzje związane z daną inwestycją.

Zestawienie najważniejszych źródeł finansowania działań i inwestycji związanych z ochroną środowiska i gospodarką odpadami podano poniżej oraz w załączniku nr 1.

11.1. Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Wnioskodawcami ubiegającymi się o środki finansowe z funduszy ochrony środowiska mogą być: jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa, instytucje i urzędy, szkoły wyższe i uczelnie, organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia), administracja państwowa, osoby fizyczne.

11.1.1. NFOŚiGW

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jest wspólnie z wojewódzkimi funduszami filarem polskiego systemu finansowania ochrony środowiska. Podstawą działania Narodowego Funduszu jest ustawa Prawo Ochrony Środowiska. Najważniejszym zadaniem Narodowego Funduszu w ostatnich latach jest efektywne i sprawne wykorzystanie środków z Unii Europejskiej przeznaczonych na rozbudowę i modernizację infrastruktury ochrony środowiska w naszym kraju. Wdrażanie projektów ekologicznych, które uzyskały lub uzyskają wsparcie

finansowe z Komisji Europejskiej oraz dofinansowanie tych przedsięwzięć ze środków Narodowego Funduszu będzie służyło osiągnięciu przez Polskę efektów ekologicznych wynikających z zobowiązań międzynarodowych.

Źródłem wpływów NFOŚiGW są opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska i kary za naruszanie prawa ekologicznego. Dzięki temu, że główną formą dofinansowania działań są pożyczki, Narodowy Fundusz stanowi „odnawialne źródło finansowania” ochrony środowiska. Pożyczki i dotacje, a także inne formy dofinansowania, stosowane przez Narodowy Fundusz, przeznaczone są na dofinansowanie w pierwszym rzędzie dużych inwestycji o znaczeniu ogólnopolskim i ponadregionalnym w zakresie likwidacji zanieczyszczeń wody, powietrza i ziemi. Finansowane są również zadania z dziedziny geologii i górnictwa, monitoringu środowiska, przeciwdziałania zagrożeniom środowiska, ochrony przyrody i leśnictwa, popularyzowania wiedzy ekologicznej, profilaktyki zdrowotnej dzieci a także prac naukowo-badawczych i ekspertyz. W ostatnim czasie szczególnym priorytetem objęte są inwestycje wykorzystujące odnawialne źródła energii.

Zadaniem NFOŚiGW jest min. efektywne wykorzystanie środków przekazanych Polsce w ramach priorytetów środowiskowych z Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

Fundusz pełni też rolę Instytucji Wdrażającej dla pięciu priorytetów Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. NFOŚiGW odpowiedzialny jest za absorpcję 5,035 mld euro w latach 2007-2013 głównie na zadania w gospodarce wodno-ściekowej, gospodarce wodnej, gospodarce odpadami, energetyce przyjaznej środowisku oraz zapewnienie współfinansowania dla projektów w ochronie przyrody i edukacji ekologicznej. Nowym zadaniem NFOŚiGW jest wsparcie finansowe dla projektów zgłaszanych do realizacji w ramach Instrumentu Finansowego LIFE+.

11.1.2. WFOŚiGW w Warszawie Celem funduszu jest finansowe wspieranie inwestycji związanych z szeroko rozumianą ochroną środowiska, realizowanych na obszarze Mazowsza. Fundusz udziela preferencyjnych pożyczek z opcją częściowego umorzenia oraz dotacje. Standardowa wysokość dofinansowania może sięgać 50%. Fundusz jest również zaangażowany w proces absorpcji funduszy unijnych na obszarze Województwa Mazowieckiego. W ofercie funduszu znajdują się rozwiązania skonstruowane specjalnie pod kątem pozyskiwania środków UE. Są to m.in.: pożyczki pomostowe czy pożyczki na opracowanie dokumentacji projektowej.

11.1.3. Finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej z budżetu Powiatu i Gmin

Wraz z wejściem w życie z dniem 1 stycznia 2010 r. ustawy o zmianie ustawy – Prawo Ochrony Środowiska oraz niektórych ustaw zostały zlikwidowane Powiatowe i Gminne Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Po ich likwidacji środkami dysponują odpowiednio starostowie i wójtowie (burmistrzowie lub prezydenci miast). Do zadań więc powiatów i gmin należy finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej w zakresie określonym w ustawie Prawo ochrony środowiska w art. 400a ust. 1 pkt 2, 5, 8, 9, 15, 16, 18, 21–25, 29, 31, 32 i 38–42. Wysokość finansowania zadań nie może być mniejsza niż kwota wpływów z tytułu opłat i kar środowiskowych, stanowiących dochody budżetów powiatów i gmin.

11.2. Fundusze Unii Europejskiej

11.2.1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ)

Jest to największy w historii Wspólnoty krajowy program operacyjny korzystający z budżetu Unii Europejskiej na lata 2007–2013. W ramach sektora Środowisko dotacje unijne, wspomagane środkami krajowymi, przyczynią się do realizacji zobowiązań traktatu akcesyjnego, w tym przede wszystkim do wykonania Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych oraz Krajowego Planu Gospodarki Odpadami. Środki unijne na na ten program pochodzą z dwóch źródeł finansowania – z Funduszu Spójności (21,5 mld euro) oraz z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (6,3 mld euro).

W zakresie ochrony środowiska przewidziano dofinansowanie dla dużych inwestycji komunalnych, inwestycji ekologicznych w przedsiębiorstwach, projektów ochrony przyrody i bezpieczeństwa ekologicznego, a także edukacji ekologicznej. Wsparcie z Programu otrzymują zarówno samorządy i przedsiębiorcy, jak również m.in. organizacje pozarządowe, parki narodowe i Lasy Państwowe. Środowiskowe priorytety określone w ramach programu to: 1. Gospodarka wodno-ściekowa (zredukowanie ilości zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami do wód i ziemi oraz zapewnienie odpowiedniej jakości wody pitnej). 2. Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi (zmniejszenie presji na powierzchnię ziemi - zmniejszenie udziału odpadów komunalnych składowanych i rekultywację terenów zdegradowanych). 3. Zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska (ograniczenie ryzyka zagrożeń ekologicznych poprzez inwestycje i system monitorowania). 4. Przedsięwzięcia dostosowujące przedsiębiorców do wymogów ochrony środowiska (ograniczanie negatywnego wpływu istniejącej działalności przemysłowej na środowisko i dostosowanie przedsiębiorstw do wymogów prawa wspólnotowego). 5. Ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych (ograniczenie degradacji środowiska naturalnego oraz strat zasobów różnorodności biologicznej, w tym działania z zakresu edukacji ekologicznej). 6. Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku (poprawa bezpieczeństwa energetycznego państwa w zakresie oddziaływania sektora energetycznego na środowisko; wsparcie będzie udzielane na podwyższenie sprawności wytwarzania, przesyłania, dystrybucji i użytkowania energii, w tym wzrost wykorzystania energii odnawialnej i biopaliw). Na inwestycje związane z ochroną środowiska będzie można otrzymać dofinansowanie z funduszy unijnych nie tylko z Programu Infrastruktura i Środowisko ale również z regionalnych programów operacyjnych.

11.2.2. Regionalne programy operacyjne

Umożliwiają one finansowanie inwestycji w różnych dziedzinach, w tym także działań związanych ze środowiskiem naturalnym. W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Mazowieckiego w ramach Priorytetu IV – Środowisko, zapobieganie zagrożeniom i energetyka ( którego celem głównym jest: „Poprawa stanu środowiska naturalnego województwa mazowieckiego”) przewidziane jest wsparcie finansowe dla licznych działań związanych z szeroko pojętą ochroną środowiska i inwestycjami przyjaznymi środowisku. Wspierane są m.in. następujące sektory: Energia odnawialna: wiatrowa Energia odnawialna: słoneczna Energia odnawialna: biomasa Energia odnawialna: hydroelektryczna, geotermiczna i pozostałe

Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi Gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną Oczyszczanie ścieków Jakość powietrza Zintegrowany system zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000) Zapobieganie zagrożeniom (w tym opracowanie i wdrażanie planów i instrumentów zapobiegania i zarządzania zagrożeniami naturalnym i technologicznym) Inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom

Cel główny Priorytetu zostanie osiągnięty dzięki działaniom inwestycyjnym w infrastrukturę. W zakresie wodociągów i kanalizacji wspierane są zadania dotyczące sieci wodnokanalizacyjnych, urządzeń i instalacji służących zaopatrzeniu w odpowiedniej jakości wodę oraz gromadzeniu i oczyszczaniu ścieków, jak również prowadzeniu procesów odzysku lub unieszkodliwiania osadów ściekowych oraz mające na celu wprowadzenie racjonalnego wykorzystania wody. Realizowane są inwestycje zmierzające do zmniejszenia ilości składowanych odpadów i ograniczenia ich negatywnego wpływu na środowisko, jak również rekultywacji zdegradowanych terenów, w tym przede wszystkim: likwidacji istniejących składowisk wraz z unieszkodliwianiem ich zawartości; tworzenie i rozwój systemów selektywnej zbiórki odpadów; budowa, rozbudowa, modernizacja instalacji do segregacji odpadów, do termicznego przekształcania odpadów dla wytwarzania energii i ciepła jako jednego z potencjalnych odnawialnych źródeł energii; recykling odpadów; budowa składowisk odpadów niebezpiecznych. Możliwe jest również wsparcie działań zmierzających do ochrony powietrza, poprzez modernizację systemów ciepłowniczych, źródeł wytwarzania ciepła i energii oraz termomodernizację budynków. Promowane są przede wszystkim: inwestycje w technologie wykorzystujące alternatywne źródła energii w szczególności ze źródeł odnawialnych; inwestycje w zakresie kogeneracji o wysokiej sprawności, w szczególności ze źródłami energii z OZE, w tym również gazu; służące ograniczeniu nadmiernego zużycia paliw i poprawie sprawności energetycznej; dotyczące rozbudowy i modernizacji infrastruktury elektroenergetycznej w celu zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego regionu; umożliwiające przyłączanie OZE do sieci elektroenergetycznej; służące rozbudowie sieci gazowych na obszarach wiejskich. Ponadto wspierane będą działania zmierzające do tworzenia spójnych, kompleksowych, regionalnych systemów monitoringu środowiska oraz prognozowania, ostrzegania, reagowania i likwidacji skutków zagrożeń, zarówno naturalnych, jak i technologicznych oraz inwestycje w tym zakresie. Priorytetem są projekty, które maja na celu zwolnienie szybkości odpływu wód opadowych oraz zwiększenie retencyjności zlewni. Realizowane będą również projekty wsparcia dla instytucji publicznych we wprowadzaniu przyjaznych środowisku technologii oraz usprawnienia zarządzania środowiskiem, a także projekty w zakresie zachowania i ochrony istniejących zasobów dziedzictwa naturalnego na terenach parków narodowych, obszarów Natura 2000 i leśnych kompleksów promocyjnych.

11.2.3. Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego

Są formą bezzwrotnej pomocy zagranicznej przyznanej przez Norwegię, Islandię i Liechtenstein Polsce i 14 państwom członkowskim Unii Europejskiej (UE). Głównymi celami funduszy norweskich i funduszy EOG są: przyczynianie się do zmniejszania różnic ekonomicznych i społecznych w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz wzmacnianie stosunków dwustronnych pomiędzy państwami-darczyńcami a państwem-beneficjentem. Na mocy umów międzynarodowych zawartych w 2010 r. pomiędzy Unią Europejską a ww.

państwami-darczyńcami oraz umów międzyrządowych zawartych w 2011 r. przez państwa- beneficjentów z Norwegią, Islandią i Liechtensteinem łączna kwota drugiej edycji tj. 2009-2014 funduszy norweskich i EOG wynosi 1,788 mld euro, z czego dla Polski przeznaczono blisko jedną trzecią ogólnej kwoty pomocy.

Generalnie, wnioskodawcami mogą być podmioty prywatne czy też publiczne, komercyjne bądź niekomercyjne, oraz organizacje pozarządowe ustanowione jako podmiot prawny w Polsce, jak również organizacje międzyrządowe działające w Polsce. Dla każdego z programów został ustalony katalog podmiotów, które będą mogły ubiegać się o dofinansowanie.

W każdym z państw-beneficjentów ustanowione zostały Krajowe Punkty Kontaktowe, odpowiedzialne za wdrażanie funduszy na poziomie krajowym. Ich zadaniem jest koordynacja i nadzór nad wdrażaniem programów. W Polsce funkcję Krajowego Punktu Kontaktowego pełni Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Współpracuje ono z operatorami programów, oraz z Instytucją Certyfikującą i Instytucją Audytu, których rolę sprawuje odpowiednio Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz Ministerstwo Finansów.

Generalnie beneficjenci mogą się ubiegać o dofinansowanie projektów w podstawowej wysokości do 85% całkowitych kosztów kwalifikowanych projektu (pozostałe środki zapewniają beneficjenci jako tzw. wkład własny do projektu).

W drugiej edycji funduszy norweskich i EOG strona darczyńców położyła duży nacisk na wzmocnienie współpracy dwustronnej pomiędzy państwami-darczyńcami i państwami- beneficjentami. Współpraca ta może być realizowana m.in. przez Fundusz Współpracy Dwustronnej na poziomie krajowym oraz Fundusz Współpracy Dwustronnej na poziomie programu. Mają one na celu usprawnienie tworzenia sieci, wymianę, dzielenie się i przekazywanie wiedzy, technologii, doświadczeń i dobrych praktyk między podmiotami publicznymi w państwach-darczyńcach i państwach-beneficjentach.

 Fundusz Współpracy Dwustronnej na poziomie krajowym stanowi źródło finansowania inicjatyw wzmacniających współpracę pomiędzy państwami-darczyńcami i państwem- beneficjentem. W jego ramach możliwe będzie finansowanie inicjatyw mających na celu ułatwienie nawiązywania współpracy oraz tworzenia sieci współpracy na poziomie krajowym. Kwota Funduszu Współpracy Dwustronnej na poziomie krajowym wynosi 0,5 proc. całkowitej alokacji dla Polski, tj. 2 890 500 euro.

 Fundusz Współpracy Dwustronnej na poziomie programu jest ustanowiony w ramach danego programu. Fundusz ma ułatwiać m.in. poszukiwanie partnerów z państw- darczyńców przed lub w trakcie przygotowywania wniosku aplikacyjnego, rozwój takich partnerstw, tworzenie sieci współpracy, wymiany, dzielenia się i przekazywania wiedzy, technologii, doświadczeń oraz najlepszych praktyk pomiędzy beneficjentami oraz podmiotami państw-darczyńców. Kwota funduszu wynosi około 1,5% wydatków kwalifikowalnych danego programu.

W zakresie ochrony środowiska w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego i EOG będą realizowane następujące programy:

Tabela 44. Programy realizowane w ramach NMF i EOG (źródło: strony internetowe "Fundusze Europejskie")

Alokacja z funduszy Nazwa programu Operator norweskich i EOG Ministerstwo Środowiska we współpracy z Ochrona różnorodności 20 000 000 euro Narodowym Funduszem Ochrony biologicznej i ekosystemów Środowiska i Gospodarki Wodnej Wzmocnienie monitoringu Ministerstwo Środowiska we współpracy z środowiska oraz działań 15 000 000 euro Narodowym Funduszem Ochrony kontrolnych Środowiska i Gospodarki Wodnej Oszczędzanie energii i Ministerstwo Środowiska we współpracy z promowanie odnawialnych źródeł 75 000 000 euro Narodowym Funduszem Ochrony energii Środowiska i Gospodarki Wodnej

11.2.4. Szwajcarsko-Polski Program Współpracy

Został podpisany w grudniu 2007, rozpisany na 10 lat, do 2017 rok. Preferowane są duże przedsięwzięcia, które nie dostały dotacji z innych zagranicznych źródeł. W ramach działania "Środowisko i infrastruktura" finansowaniu podlegają projekty odnoszące się do odbudowy, przebudowy i rozbudowy infrastruktury środowiskowej oraz poprawy stanu środowiska (m.in. zarządzanie odpadami stałymi, systemy energii odnawialnej, poprawa wydajności energetycznej), poprawy publicznych systemów transportowych, bioróżnorodności i ochrony ekosystemów oraz wsparcie transgranicznych inicjatyw środowiskowych. Na liście kwalifikowanych projektów wymieniono m.in.: rozwój i wdrażanie zintegrowanych koncepcji zarządzania zasobami naturalnymi, promowanie ekoturystyki, podnoszenie świadomości i wiedzy na temat wymogów ochrony środowiska.

11.2.5. LIFE+

W okresie 2007 – 2013 umożliwia finansowanie projektów dotyczących zagadnień ochrony przyrody i różnorodności biologicznej, zmian klimatu, ochrony powietrza, ochrony gleb i wód, przeciwdziałania hałasowi, ochrony zdrowia, a także działań mających na celu wzrost świadomości społecznej w dziedzinie środowiska. Instrument ten ma charakter uzupełniający w stosunku do innych wspólnotowych instrumentów finansowych. Zasobność programu to 2 143 000 000 euro (z budżetu ogólnego UE). Dla każdego kraju zostaje przyznana alokacja na dany rok. LIFE+ jest realizowany poprzez trzy komponenty tematyczne:

Komponent I - Przyroda i różnorodność biologiczna, wspiera proces wdrażania unijnej polityki i ustawodawstwa w zakresie ochrony przyrody i różnorodności biologicznej, poprzez wsparcie dla ochrony gatunków lub siedlisk priorytetowych sieci Natura 2000 oraz projektów przyczyniających się do powstrzymania procesu spadku różnorodności biologicznej. Komponent II – Polityka i zarządzanie w zakresie środowiska, ma na celu przyczynianie się do wdrażania, aktualizowania i rozwoju polityki i ustawodawstwa Wspólnoty Europejskiej w zakresie środowiska, w tym integrację polityki środowiskowej z elementami innych polityk, rozwoju i wdrażania nowych podejść, technologii, praktyk w zarządzaniu środowiskowym - przyczyniając się w ten sposób do zrównoważonego rozwoju. Komponent III – Informacja i komunikacja ma na celu finansowanie kampanii społecznych zwiększających świadomość w kwestiach związanych z ochroną środowiska, a także kampanii informacyjnych i szkoleń ws. zapobiegania pożarom lasów, zapewnienie regularnego i skutecznego przepływu informacji w celu stworzenia podstawy dla decyzji

politycznych dotyczących środowiska oraz zapewnienie obywatelom dostępu do informacji na temat stanu i tendencji w środowisku.

11.2.6. Inteligentne sieci energetyczne

Program ruszył w czerwcu 2012 r. jako nowy instrument finansowy Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, którego celem jest wdrożenie najnowocześniejszych rozwiązań sieciowych podnoszących efektywność energetyczną w skali kraju. Do 2020 r. we wszystkich państwach członkowskich UE dokonać się musi wymiana liczników z indukcyjnych na elektroniczne, stanowiące logiczny element inteligentnej sieci elektroenergetycznej. Elektroniczne liczniki ze zdalną transmisją danych w polskim systemie energetycznym umożliwią odbiorcom zaoszczędzenie nawet 10% obecnie wykorzystywanej energii. Dofinansowanie przeznaczone będzie na działania inwestycyjne oraz nieinwestycyjne (m.in. kampanie informacyjno-edukacyjne) związane z wdrażaniem elementów ISE w obszarach pilotażowych. Konkurs skierowany jest do: przedsiębiorców (dużych, średnich i małych),jednostek samorządu terytorialnego, uczelni, instytutów badawczych, Polskiej Akademii Nauk oraz tworzonych przez nią jednostek, którzy organizują w przestrzeniach pilotażowych przedsięwzięcia ISE. Formą dofinansowania będzie dotacja, której wysokość będzie uzależniona od rodzaju realizowanego działania oraz rodzaju beneficjenta. Dla działań przed i porealizacyjnych (tzw. „miękkich”) sięgać będzie 70% kosztów kwalifikowanych zaś dla działań inwestycyjnych, górny limit wyniesie odpowiednio od 30% dla dużych przedsiębiorstw do 50% dla małych i mikroprzedsiębiorstw, samorządów, uczelni i instytutów badawczych. Kwota środków przeznaczona na dofinansowanie przedsięwzięć w ramach tego konkursu wynosi 150 mln zł. Budżet całego programu jest zakładany na poziomie 340 mln złotych, pochodzących z tytułu opłat i kar zastępczych naliczanych przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Program NFOŚiGW wdrażany będzie w latach 2013-2018 i przewiduje realizację przedsięwzięć ISE w przestrzeniach pilotażowych, w których odbywać się będzie bilansowanie energii – zapotrzebowania na nią i jej dostaw.

11.2.7. Program wsparcia inwestycji w odnawialne źródła energii i obiekty wysokosprawnej kogeneracji

Program Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej opracowany na lata 2009-2012. Państwa Unii Europejskiej podjęły intensywne działania dla jak najdalej idącego uniezależnienia się od importowanych źródeł energii. Innym ważnym celem podjętych w zakresie energetyki kroków jest radykalna redukcja emisji gazów cieplarnianych. Z tego też powodu UE podjęła decyzję, że do roku 2020 aż 20% znajdującej się w obrocie energii pochodzić będzie ze źródeł odnawialnych. Wielkość ta nie jest taka sama dla wszystkich państw członkowskich, dla Polski wynosi 15%. NFOŚiGW opracował program wsparcia inwestycji w odnawialne źródła energii i obiekty wysoko sprawnej kogeneracji. Przewiduje on pomoc finansową ze środków krajowych na poziomie 1,5 mld zł w formie atrakcyjnych pożyczek z możliwością częściowego umorzenia po osiągnięciu planowanego efektu ekologicznego.

11.2.8. System zielonych inwestycji (GIS – Green Investment Scheme)

Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych ws zmian klimatu określa dla państw uprzemysłowionych – stron tego Protokołu zobowiązania dotyczące redukcji emisji gazów cieplarnianych (GHG). Zobowiązania określone dla państw uprzemysłowionych są rozliczane w tzw. jednostkach przyznanej emisji (ang. Assigned Amount Units, AAU). W celu ułatwienia realizacji zobowiązań, w Protokole ujęto mechanizmy umożliwiające wywiązanie się ze

zobowiązań redukcyjnych poprzez finansowanie działań ograniczających emisję w innych krajach. Tymi mechanizmami są:

mechanizm wspólnych wdrożeń (ang. Joint Implementaiton, JI) – państwo posiadające cel ograniczenia emisji może sfinansować w innym państwie z określonym celem przedsięwzięcie skutkujące ograniczeniem emisji GHG; mechanizm czystego rozwoju (ang. Clean Development Mechanism, CDM) – projekt dotyczący ograniczenia emisji GHG, finansowany przez państwo z określonym celem redukcyjnym, realizowany jest w państwie rozwijającym się będącym stroną Protokołu; handel uprawnieniami do emisji (ang. Emission Trading) – państwa emitujące mniej niż wyznaczony cel redukcji emisji (a więc posiadające niewykorzystywane jednostki AAU) mogą sprzedać „wolne” jednostki państwom emitującym więcej niż wyznaczony cel.

Idea i cel GIS sprowadzają się do stworzenia i wzmacniania proekologicznego efektu wynikającego ze zbywania nadwyżek jednostek AAU. W związku z koniecznością zagwarantowania odrębności środków finansowych pochodzących ze zbycia jednostek przyznanej emisji, są one gromadzone na Rachunku klimatycznym, stanowiącym wyodrębniony rachunek bankowy NFOŚiGW. Środki Rachunku klimatycznego są przeznaczane na dofinansowanie zadań związanych ze wspieraniem przedsięwzięć realizowanych w ramach programów i projektów objętych Krajowym systemem zielonych inwestycji.

11.2.9. JASPERS Oprócz funduszy europejskich istnieją również inicjatywy wspólnotowe. Jedną z nich jest JASPERS. Stanowi ona wsparcie udzielane potencjalnym beneficjentom projektów indywidualnych o charakterze infrastrukturalnym, które zostaną zgłoszone przez instytucję zarządzającą programem operacyjnym. Do wsparcia kwalifikują się projekty duże, czyli takie których całkowita szacunkowa wartość wynosi co najmniej 25 mln euro w sektorze środowiska. Przedmiotem wsparcia jest pomoc doradcza mająca na celu przygotowanie ww. projektów do realizacji, w tym m.in. weryfikacja przygotowanej dokumentacji oraz analiza wybranych problemów. Szczegółowe określenie zakresu pomocy doradczej następuje w toku negocjacji beneficjenta projektu z ekspertami JASPERS.

11.3. Finansowanie inwestycji ekologicznych

Inwestycje ekologiczne w Polsce są finansowane ze środków pochodzących z kilku źródeł. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zajmuje naczelne miejsce wśród dysponentów środków publicznych. System funduszy ekologicznych uzupełniają środki pochodzące z budżetu państwa, konwersji polskiego długu zagranicznego, pieniądze różnych fundacji ekologicznych, banków komercyjnych, funduszy inwestycyjnych, instytucji leasingowych, pomocy zagranicznej i środków własnych ludności.

Źródła publiczne (fundusze ekologiczne, fundacje, pomoc zagraniczna, budżet centralny i budżety jednostek samorządu terytorialnego) dominują na rynku ochrony środowiska i są wykorzystywane do wspierania realizacji polityki ekologicznej państwa oraz regionalnych i lokalnych programów ochrony środowiska. Sektor prywatny (fundusze inwestycyjne, banki, środki finansowe inwestorów) ulega wzmocnieniu poprzez postępujący proces prywatyzacji i przenoszeniu rynkowych zasad finansowania inwestycji w obszar inwestycji ekologicznych.

11.3.1. Fundusze ekologiczne

Powołane w celu zapewnienia niezależności źródeł finansowania przedsięwzięć proekologicznych od budżetu państwa. Działają na czterech szczeblach: krajowym (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej), regionalnym (wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej).

Fundusze inwestycyjne- finansowanie za pośrednictwem udziałów lub pożyczek oferowanych przez fundusze inwestycyjne stanowi nowy i potencjalnie ważny segment rynku finansowania ochrony środowiska.

Instytucje leasingowe- leasing jest jedna z najszybciej rozwijających się form finansowania inwestycji w Polsce, coraz częściej wykorzystywaną przy finansowaniu inwestycji proekologicznych. Leasing stanowi atrakcyjną formę finansowania przedsięwzięć dla podmiotów niekomercyjnych gdyż pozwala prowadzić inwestycje przy niskim udziale posiadanych środków oraz umożliwia realizację projektów niezależnie od otrzymywanych pożyczek i dotacji celowych

W listopadzie 2010 skończyła swoją działalność Fundacja EkoFundusz, która przez 18 lat zarządzała środkami pochodzącymi z redukcji części polskiego długu zagranicznego na inwestycje ochrony środowiska. W tym okresie Fundacja wydała prawie 2 mld złotych w ramach dotacji, wspierając ponad 1400 projektów w zakresie ochrony powietrza, klimatu, wody, przyrody oraz gospodarki odpadami.

11.3.2. Banki

Banki aktywnie wspomagające finansowanie ochrony środowiska:

Bank Ochrony Środowiska, którego misją jest świadczenie usług finansowych dla podmiotów realizujących przedsięwzięcia na rzecz ochrony środowiska a zwłaszcza w zakresie:  ochrony powierzchni ziemi, wody ,powietrza, lasów i zasobów naturalnych,  inwestycji z zakresu składowania i unieszkodliwiania odpadów oraz odzyskiwania surowców wtórnych,  rozwoju produkcji i usług wspomagających ochronę środowiska oraz działań podejmowanych na rzecz ochrony przyrody. W ramach współpracy z Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dofinansowuje wiele zadań realizowanych przez klientów indywidualnych. Są to głównie modernizacje systemów grzewczych, termomodernizacje budynków, przydomowe oczyszczalnie ścieków, usuwanie wyrobów zawierających azbest.

Bank Gospodarstwa Krajowego, który pozyskuje środki z Europejskiego Banku Inwestycyjnego w celu współfinansowania małych i średnich projektów w zakresie min. ochrony środowiska czy racjonalnego wykorzystania energii. Pozyskane środki służą finansowaniu potrzeb pożyczkowych Krajowego Funduszu Drogowego, jednostek samorządu terytorialnego oraz małych i średnich przedsiębiorstw.

NFOŚiGW podpisał z bankami umowę w sprawie dopłat ze środków Funduszu do kredytów udzielonych przez te banki. Z tego instrumentu finansowego na zakup i montaż kolektorów słonecznych do podgrzewania wody użytkowej korzystać mogą osoby fizyczne oraz wspólnoty mieszkaniowe.

11.4. Ocena dostępności źródeł finansowania dla zadań wymienionych w Programie

Ze źródeł publicznych wspierane powinny być głównie inwestycje o charakterze regionalnym. Zaleca się, aby ograniczać dotacje budżetowe na zadania, które są w stanie zapewnić finansowe wpływy ewentualnym inwestorom. Korzystne jest, jeżeli kapitał obcy (kredyty, udziały w spółkach, nabywcy obligacji) angażowany będzie w finansowanie inwestycji komunalnych w maksymalnym stopniu, w jakim możliwa jest jego spłata wraz z odsetkami.

W poniższej tabeli przedstawiono harmonogram zadań długoterminowych na lata 2012 – 2019 dla Powiatu Garwolińskiego.

Tabela 45. Harmonogram realizacyjny programu ochrony środowiska na lata 2012 – 2019

Jednostka Źródła Szacunkowe Cel długoterminowy Cel krótkoterminowy realizacyjna finansowania koszty w tys.zł. Poprawa stanu wód Zapewnienie wójtowie, środki własne powierzchniowych, mieszkańcom Powiatu burmistrzowie gmin i innych 50 000 ochrona jakości wód odpowiedniej jakości i starosta, właścicieli podziemnych i rozwój ilości wody pitnej przedsiębiorstwa terenu, infrastruktury z zakresu Rozwój i modernizacja wodociągowo – fundusze gospodarki wodno- infrastruktury wodno- kanalizacyjne, ekologiczne, ściekowej ściekowej właściciele terenu fundusze unijne

Spełnianie wymagań Spełnianie wymagań wójtowie, Środki własne, prawnych w zakresie prawnych w zakresie burmistrzowie, fundusze 5 000 jakości powietrza jakości powietrza starosta, zarządcy ekologiczne, Spełnianie standardów dróg fundusze unijne emisyjnych z instalacji, wymaganych przepisami prawa Zmniejszenie Zmniejszenie zagrożenia zarządcy dróg środki własne, zagrożenia mieszkańców powiatu wójtowie, fundusze 5 000 mieszkańców powiatu ponadnormatywnym burmistrzowie ekologiczne, ponadnormatywnym hałasem emitowanym fundusze unijne hałasem przez środki transportu Ograniczanie ponadnormatywnego hałasu pochodzenia przemysłowego Ochrona przed Ochrona przed WIOŚ nadmiernym nadmiernym środki własne operatorzy stacji oddziaływaniem pól oddziaływaniem pól WIOŚ i 50 bazowych telefonii elektromagnetycznych elektromagnetycznych operatorów komórkowej

Zapobieganie RZGW w poważnym awariom Zapobieganie poważnym Warszawie, przemysłowym i awariom przemysłowym i WZMiUW w środki własne, zagrożeniom zagrożeniom naturalnym Warszawie, fundusze

naturalnym oraz oraz eliminacja i wójtowie, ekologiczne, 1 000 eliminacja i minimalizacja skutków w burmistrzowie, środki gmin, minimalizacja skutków razie ich wystąpienia WIOŚ dotacje w razie ich wystąpienia Straż Pożarna

Utrzymanie i rozwój Ochrona terenów Starosta, wójtowie, środki własne walorów chronionych i burmistrzowie, powiatu, gmin, 12 000

Jednostka Źródła Szacunkowe Cel długoterminowy Cel krótkoterminowy realizacyjna finansowania koszty w tys.zł. przyrodniczych powiatu przyrodniczo cennych Wojewoda, zarządy prywatnych Ochrona zasobów Ochrona i zwiększanie dróg, nadleśnictwa, właścicieli i leśnych i terenów zieleni właściciele zarządów dróg, zrównoważona osiedlowej na terenie prywatnych fundusze gospodarka leśna miast i jednostek gruntów, Straż ekologiczne, osadniczych Pożarna, RDOŚ, inne dotacje Racjonalne wykorzystanie Marszałek walorów przyrodniczo - Województwa kulturowych powiatu Ochrona zbiorowisk leśnych i prowadzenie zrównoważonej gospodarki leśnej Utrzymanie obecnego poziomu lesistości lub jego powiększanie Starosta, Ośrodki Racjonalne Doradztwa Racjonalne wykorzystanie środki własne, wykorzystanie gleb i Rolniczego, gleb i gruntów wraz z ich fundusze 1500 gruntów wraz z ich podmioty ochroną i rekultywacją ekologiczne ochroną i rekultywacją odpowiedzialne za rekultywację Ochrona zasobów złóż Ochrona zasobów złóż nieeksploatowanych, nieeksploatowanych, starosta, wójt, zahamowanie zahamowanie środki własne burmistrz 15 nielegalnego wydobycia nielegalnego wydobycia kopalin kopalin pobierający wodę, Racjonalizacja Racjonalizacja Środki własne przedsiębiorstwa wykorzystania zasobów wykorzystania zasobów pobierających 500 wodociągowe, wodnych wodnych wodę starosta, WIOŚ Środki własne Zwiększenie właściciele i Zwiększenie gmin, powiatu, efektywności zarządzający efektywności innych bd energetycznej podmiotami energetycznej gospodarki właścicieli i gospodarki gospodarczymi zarządzających wójtowie, burmistrzowie, Zwiększenie Zwiększenie starosta środki własne, wykorzystania wykorzystania właściciele i fundusze 500 odnawialnych źródeł odnawialnych źródeł zarządzający ekologiczne energii energii podmiotami gospodarczymi Tworzenie regionalnych zaangażowanie w budowę systemów gospodarki regionalnych zakładów odpadami zagospodarowania burmistrzowie, środki własne, komunalnymi, w tym odpadów wójtowie, fundusze 300 budowa regionalnych ______inwestorzy ekologiczne, zakładów uruchomienie gminnych prywatni inne dotacje zagospodarowania punktów zbierania odpadów odpadów Zamykanie i Zamknięcie i Wójt Gminy środki własne, 300

Jednostka Źródła Szacunkowe Cel długoterminowy Cel krótkoterminowy realizacyjna finansowania koszty w tys.zł. rekultywacja rekultywacja składowiska Borowie fundusze pozostałych składowisk w Słupie Pierwszym gm. ekologiczne Borowie Edukacja ekologiczna w Edukacja ekologiczna w zakresie zwiększenia starostwo, zakresie zwiększenia środki własne, świadomości burmistrzowie, świadomości ekologicznej fundusze 1500 ekologicznej wójtowie, placówki mieszkańców powiatu ekologiczne mieszkańców powiatu oświatowe garwolińskiego garwolińskiego

W latach 2014-2020 rząd i samorządy poszczególnych województw będzie wiązać umowa tzw. Kontrakt Terytorialny, która pozwoli na lepszą koordynację działań obu tych szczebli oraz dopasowanie finansowania inwestycji do specyficznych potrzeb i mocnych stron każdego regionu. W części ogólnej Kontraktu znajdą się m.in.: zasady dotyczące koncentracji tematycznej (czyli na co będą kierowane fundusze); zasady dotyczące realizacji wymiaru terytorialnego, w tym wsparcia Obszarów Strategicznej Interwencji państwa (czyli szczególnie istotnych z punktu widzenia rozwoju kraju obszarów geograficznych, na które kierowane będą fundusze) i zastosowanie instrumentów rozwoju terytorialnego (np. zaproponowane przez Komisję Europejską w projektach rozporządzeń dla polityki spójności Zintegrowane Inwestycje Terytorialne i Rozwój kierowany przez społeczność lokalną); algorytm podziału Funduszy Europejskich pomiędzy województwa; zasady podziału Funduszy Europejskich pomiędzy poziom krajowy i regionalny; dziedziny, na które będą kierowane środki w ramach krajowych polityk publicznych. W części szczegółowej Kontraktu znajdą się m.in.: ogólna charakterystyka województwa, w tym analiza jego mocnych stron i barier rozwojowych oraz rekomendowane działania prorozwojowe w odniesieniu do całego obszaru; propozycje dziedzin, których wsparcie będzie priorytetem dla danego województwa; propozycje priorytetowych inwestycji oraz ich wstępna wycena. Równolegle do prac nad Kontraktem Terytorialnym, przygotowywane są Założenia Umowy Partnerstwa czyli dokumentu określającego cele i zasady wydatkowania funduszy unijnych w przyszłej perspektywie finansowej oraz Programy na lata 2014-2020. Ich ostateczny kształt zależeć będzie także od rozstrzygnięć na forum unijnym, tj. wyników negocjacji dotyczących budżetu oraz pakietu rozporządzeń dla polityki spójności.

12. ZARZĄDZANIE OCHRONĄ ŚRODOWISKA

W niniejszym rozdziale przedstawiono zasady i instrumenty zarządzania środowiskiem wynikające z uprawnień na szczeblu gminnym i powiatowym. Jako szczególny element wyróżniono Program ochrony środowiska dla Powiatu Garwolińskiego, który będzie instrumentem koordynującym poszczególne działania z zakresu ochrony środowiska na terenie powiatu. Instrumenty służące do zarządzania środowiskiem wynikają z wielu aktów prawnych, wśród których najważniejsze to: Prawo ochrony środowiska, ustawa o odpadach, Prawo wodne, ustawa o ochronie przyrody, Prawo geologiczne i górnicze, ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Prawo budowlane, ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska.

Do instrumentów zarządzania środowiskiem należą:  instrumenty prawne  instrumenty finansowe  instrumenty społeczne  instrumenty strukturalne

12.1. Ogólne zasady zarządzania środowiskiem

Zarządzanie środowiskiem odbywa się na kilku szczeblach. W odniesieniu do terenu powiatu zarządzanie środowiskiem jest realizowane przez samorząd powiatowy, samorządy gminne i administrację wojewódzką. Zarządzanie to może być realizowane przy wykorzystaniu różnego rodzaju instrumentów. Zadania z zakresu ochrony środowiska wykonują ponadto organy administracji niezespolonej m.in. regionalne zarządy gospodarki wodnej, nadleśnictwa. Dużą rolę w realizacji zadań na rzecz ochrony środowiska pełnią instytucje niepaństwowe: jednostki badawczo-rozwojowe, agencje, fundacje, organizacje gospodarcze i społeczne organizacje ekologiczne. Aktywność organizacji zwiększa niezbędne zaangażowanie szerokich kręgów społeczeństwa w sprawy ochrony środowiska oraz podnosi świadomość ekologiczną. Zarządzanie środowiskiem przez podmioty gospodarcze korzystające ze środowiska odbywa się m. in. poprzez: dotrzymywanie wymagań wynikających z przepisów prawa, modernizacje technologii w celu ograniczenia lub wyeliminowania uciążliwości dla środowiska, instalowanie urządzeń służących ochronie środowiska, stałą kontrolę emisji zanieczyszczeń (monitoring).

12.1.1. Zarządzanie programem ochrony środowiska

Główna odpowiedzialność za realizację programu ochrony środowiska spoczywa na Zarządzie Powiatu, który składa Radzie Powiatu raporty z wykonania programu. Realizacja programu jest jednak uzależniona od wykonywania zadań przez poszczególne jednostki. W związku z powyższym konieczne jest współdziałanie z organami administracji rządowej i samorządowej stopnia wojewódzkiego oraz samorządami gminnymi. Efektywna i niezakłócona realizacja Programu wymaga współdziałania w organizacji i zarządzaniu stron podejmujących działania wykonawcze. Dotyczy to przede wszystkim społeczności lokalnej i przedsiębiorców.

12.2. Sposób kontroli oraz dokumentowania realizacji programu

Zarząd Powiatu Garwolińskiego odpowiada za wdrożenie systemu opracowanego w Programie ochrony środowiska i jest zobowiązany do opracowania oraz wdrożenia systemu monitoringu. Monitorowanie realizacji planu umożliwi ocenę prawidłowości i efektywności działań oraz szybkie i elastyczne reagowanie na zmiany. Monitoring ochrony środowiska polegał będzie głównie na działaniach organizacyjno – kontrolnych. System monitoringu i oceny zadań oraz celów zawartych w Programie ochrony środowiska obejmuje: obligatoryjne terminy zawarte w aktach prawnych, system sprawozdawczości organów urzędowych i podmiotów gospodarczych. Kontrola realizacji Programu wymaga także oceny stopnia realizacji przyjętych w nim celów i działań, przewidzianych do wykonania w określonym terminie. Należy systematycznie oceniać też stopień rozbieżności między założeniami a realizacją programu oraz analizować przyczyny tych niespójności.

12.2.1. Opiniowanie projektu programu

Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska każda aktualizacja powiatowego programu ochrony środowiska powinna zostać uchwalona przez radę powiatu. Proces ten poprzedzony jest etapem opiniowania. Projekt Programu ochrony środowiska podlega zaopiniowaniu przez zarząd województwa. Organ ten udziela opinii w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia otrzymania projektu. Nie udzielenie opinii w tym terminie uznaje się za opinię pozytywną.

12.2.2. Raport z realizacji planu

Zarząd Powiatu ma obowiązek sporządzać co 2 lata raport z realizacji programu ochrony środowiska. Raport z realizacji Programu ochrony środowiska powinien obejmować:

ocenę stopnia realizacji określonych w Programie celów i kierunków działań, sprawozdanie z wykonanych zadań pozainwestycyjnych i inwestycyjnych, zgodność wykonanych zadań z harmonogramem prac, sprawozdanie z realizacji harmonogramu finansowania założonych przedsięwzięć. podsumowanie z wnioskami i ewentualną rekomendacją nowelizacji Programu.

Raport może zawierać także informacje dotyczące zaistniałych zmian w aktach prawnych, założeniach podstawowych, programach wyższego rzędu, itp., co będzie powodować konieczność weryfikacji planu i jego aktualizację.

12.2.3. Weryfikacja i aktualizacja Programu

Ustawa Prawo ochrony środowiska wymaga, aby programy ochrony środowiska aktualizowane były nie rzadziej niż raz na 4 lata. Oznacza to, że następny program ochrony środowiska powinien zostać zaktualizowany przed końcem 2015r. Jeżeli zmiany w dziedzinie ochrony środowiska będą znaczące, lub będzie wymagała tego sytuacja lokalna, program ochrony środowiska powinien być zaktualizowany przed tym terminem.

Proces aktualizacji poprzedza weryfikacja dokumentu w celu oceny, które części Programu ochrony środowiska wymagają aktualizacji i w jakim zakresie. Weryfikacji podlega cały Program, tj. aktualny stan, wytyczone cele i działania, program krótko i długoterminowy, określone zadania i harmonogram ich realizacji.

Przy aktualizacji Programu niezbędna będzie weryfikacja danych wyjściowych przyjętych przy opracowywaniu niniejszego dokumentu poprzez:

1. udoskonalenie lub wprowadzenie nowej metodyki szacowania, 2. ewentualnie: zamianę danych szacowanych przez dane pomierzone, 3. uzupełnienie o dane uprzednio niedostępne lub nieuwzględnione, w szczególności w oparciu o informacje pozyskane drogą monitoringu i kontroli.

12.2.4. Monitoring

Przebieg realizacji Programu ochrony środowiska musi być systematycznie kontrolowany

(monitorowany). Starosta odpowiada za wdrożenie systemu przedstawionego w Programie ochrony środowiska i jest zobowiązany do opracowania oraz wdrożenia systemu monitoringu. Monitoring ten ma istotne znaczenie informacyjne. Monitorowanie realizacji programu umożliwi ocenę prawidłowości i efektywności działań oraz szybkie i elastyczne reagowanie na zmiany. Dotyczy to zarówno działań bieżących, jak i okresowo dokonywanych ocen i aktualizacji celów i priorytetów.

System monitoringu realizacji Programu ochrony środowiska składa się z podstawowych elementów:

monitoring środowiska, monitoring wdrażania zapisów programu ochrony środowiska, a także jego przygotowania, oceny i aktualizacji, monitoring społeczny (odczucia i skutki), monitoring, inspekcje i egzekucje leżące w zakresie zadań WIOŚ i innych instytucji.

12.2.4.1. Wskaźniki monitorowania efektywności planu

Podstawą monitoringu realizacji programu jest sprawozdawczość oparta na wskaźnikach odzwierciedlających stan środowiska i presję na środowisko. W celu nadzoru nad realizacją opracowanego Programu, przyjęto wskaźniki, które będą pomocne w przedstawianiu stopnia realizacji założonych zadań. Analiza tych wskaźników będzie podstawą do korekty i weryfikacji przedsięwzięć planowanych w Programie ochrony środowiska.

Tabela 46. Wskaźniki efektywności programu (źródło: GUS)

Wskaźnik Jednostka Stan na 31.12.2011 długość sieci wodociągowej km 1 356,3 połączenia sieci wodociągowej prowadzące do budynków sztuk 22 666 mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania ludność korzystająca z sieci wodociągowej osoba 82 232 woda dostarczona gospodarstwom domowym dam3 3 157,9 długość sieci kanalizacyjnej km 276,4 stosunek długości sieci kanalizacyjnej do sieci wodociągowej - 0,2 połączenia sieci kanalizacyjnej prowadzące do budynków sztuk 7 640 mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania ścieki odprowadzone dam3 1 838 ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej osoba 35 473 zużycie wody na 1 mieszkańca m3/rok 29 zużycie wody w przemyśle dam3/rok 535 ścieki oczyszczone komunalne dam3 1 838 ścieki oczyszczone przemysłowe dam3 342 Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie osób 43 194 wielkość emisji zanieczyszczeń do powietrza (gazy) Mg/r 29374 wielkość emisji zanieczyszczeń do powietrza (pyły) Mg/r 66 wielkość emisji punktowej ze źródeł energetycznych Mg 64

zanieczyszczenia powietrza zatrzymane lub zneutralizowane Mg 356 długość sieci gazowej rozdzielczej km 493,7 czynne połączenia sieci gazowej do budynków mieszkalnych sztuk 7 127 odbiorcy gazu z sieci gosp. 11 261 domowe ludność korzystająca z sieci gazowej osoba 36 562 odbiorcy gazu ogrzewający mieszkania gazem gosp. 6 575 domowe zużycie gazu z sieci tys. m3 9 580,1 zużycie gazu z sieci na jednego mieszkańca m3 89,5 zużycie gazu na ogrzewanie mieszkań tys. m3 7 925,5 kubatura budynków ogrzewanych centralnie dam3 629,6 długość sieci cieplnej przesyłowej km 5,1 wskaźnik lesistości % 30,5 powierzchnia obszarów prawnie chronionych ha 4 7221,2 powierzchnia rezerwatów przyrody ha 108,3 pomniki przyrody szt. 98 Masa odpadów wytworzonych – ogółem Mg 28 500 masa zebranych odpadów komunalnych – ogółem Mg 5 313 masa odpadów komunalnych zebranych selektywnie Mg 2 709 masa wytworzonych komunalnych osadów ściekowych Mg s.m. 327 Liczba czynnych składowisk odpadów, na których składowane są szt. 3 odpady komunalne – ogółem

13. WYTYCZNE DO SPORZĄDZANIA GMINNYCH PROGRAMÓW OCHRONY ŚRODOWISKA

W celu zapewnienia ciągłości i spójności działań związanych z ochroną środowiska, samorządy sporządzają wojewódzkie, powiatowe i gminne programy ochrony środowiska, które następnie są przyjmowane do realizacji w drodze uchwały odpowiednio sejmiku województwa, rady powiatu lub gminy. Programy te, podobnie jak Politykę ekologiczną państwa, sporządza się co 4 lata, z tym że przewidziane w niej działania obejmują w perspektywie kolejne 4 lata. Z uwagi na ustawowe terminy wykonania programów obowiązuje zasada, zgodnie z którą programy wyższego rzędu zawierają wskazówki i wytyczne dla programów niższego rzędu. Przy sporządzaniu więc gminnych programów ochrony środowiska należy uwzględnić ustalenia zawarte w dokumentach wyższego szczebla tj. polityki ekologicznej państwa oraz wojewódzkiego i powiatowego programu ochrony środowiska. Cele i działania ujęte w tych dokumentach, powinny być wykorzystywane przy sporządzaniu gminnych programów ochrony środowiska w trojaki sposób: jako podstawa wyjściowa do konkretyzacji zadań w nawiązaniu do specyfiki i potrzeb danego regionu (np. do sporządzenia na szczeblu gminnym konkretnego wykazu planowanych do budowy lub modernizacji oczyszczalni ścieków komunalnych, oczyszczalni ścieków przemysłowych itd.),

jako analog do sformułowania regionalnych lub lokalnych wskaźników (celów), planowanych do uzyskania na danym terenie, jako inspiracja do wprowadzenia podobnego zadania na szczeblu lokalnym.

Programy gminne powinny się składać z dwóch części: zadań własnych, które powinny być w programie ujęte z pełnym zakresem informacji niezbędnej do kontroli ich realizacji (opis przedsięwzięcia, terminy realizacji, instytucja odpowiedzialna, koszty, źródła finansowania). zadań koordynowanych, które powinny być w programie ujęte z takim stopniem szczegółowości, jaki jest dostępny na terenie gminy.

Gminny program ochrony środowiska powinien być skoordynowany z: – lokalnym, miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, – lokalnymi planami rozwoju infrastruktury (jeśli są) np. mieszkalnictwa, transportu, zaopatrzenia w energię, itd., – obejmującym teren gminy programem ochrony powietrza, programem ochrony środowiska przed hałasem i programem ochrony wód, jeśli takie programy (dla obszarów obejmujących teren danej gminy) zostały lub zostaną opracowane w związku z wymaganiami wynikającymi z ustawy Prawo ochrony środowiska, – programami ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Niezwykle istotną kwestią przy sporządzaniu programów ochrony środowiska są konsultacje społeczne. Zagadnienie to reguluje ustawa z dnia 3 października 2008 r. (Dz. U. Nr 199. poz. 1227 z późn. zm.) o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. Właściwie przeprowadzone konsultacje pozwolą na uzyskanie informacji, które mogą okazać się pomocne m.in. przy formułowaniu kierunków, a także działań ujętych w programach. Celem strategicznej oceny oddziaływania na środowisko jest wykazanie skutków realizacji programu. Obejmuje ona: a) uzgodnienie stopnia szczegółowości informacji zawartych w prognozie oddziaływania na środowisko, b) sporządzenie prognozy oddziaływania na środowisko, c) uzyskanie wymaganych ustawą opinii, d) zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu.

Jest rzeczą niezbędną, aby do prac nad gminnym programem ochrony środowiska były włączone wszystkie właściwe ze względu na zasięg swojej działalności instytucje, związane ochroną środowiska i zagospodarowaniem przestrzennym oraz przedsiębiorstwa oddziałujące na środowisko oraz przedstawiciele społeczeństwa. W tym ostatnim przypadku rozumie się, że są to organy samorządu terytorialnego, samorządu gospodarczego (jeśli istnieją na terenie gminy) i ekologiczne organizacje pozarządowe obejmujące zakresem swej działalności daną gminę.

W gminnych programach ochrony środowiska istotne jest także, zwrócenie uwagi na konieczność uwzględniania tzw. działań naprawczych, określonych w aktach prawa miejscowego szczebla wojewódzkiego. Tak opracowane dokumenty będą mieć charakter konkretnych, głównie krótkookresowych, planów operacyjnych sporządzonych na okres czterech lat, a w perspektywie ukazujących kierunki działań na kolejne cztery lata. Z tego względu pomocne może okazać się wprowadzenie wskaźników środowiskowych, które umożliwią okresową weryfikację podejmowanych działań. Dodatkowo, wprowadzenie wartości bazowych wskaźników (jak to zostało uwzględnione w niniejszym Programie), będzie stanowiło podstawę do przeprowadzania

porównań czy też wskazania kierunku zmian zachodzących w środowisku, w raporcie z realizacji gminnego programu ochrony środowiska. Struktura gminnego programu ochrony środowiska powinna nawiązywać do struktury „Polityki ekologicznej państwa”, a więc powinna zawierać, co najmniej następujące rozdziały:

 Racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych (zmniejszanie materiałochłonności, energochłonności i wodochłonności gospodarki, ochrona gleb, racjonalna eksploatacja lasów),  Poprawa jakości środowiska (ochrona wód, ochrona powietrza, gospodarowanie odpadami, hałas, pola elektromagnetyczne, nadzwyczajne zagrożenia środowiska, ochrona przyrody i bioróżnorodności),  Narzędzia i instrumenty realizacji programu (ramy prawa – także w zakresie prawa lokalnego i decyzji organów samorządowych, planowanie przestrzenne, powiązania formalne i merytoryczne z analogicznymi programami niższego i wyższego szczebla administracyjnego, mechanizmy finansowania ochrony środowiska),  Nakłady na realizację programu (wielkość nakładów i źródła finansowania),  Kontrola realizacji programu (procedury kontroli, mierniki realizacji programu, procedury weryfikacji programu).

Gminne programy ochrony środowiska muszą ponad to spełniać warunki pozyskania wsparcia finansowego z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, które w głównej mierze udzielane będzie jednostkom samorządu terytorialnego na realizację inwestycji ekologicznych.

Wykaz skrótów

BAT- Best Available Techniques (Najlepsze Dostępne Techniki) b.d. - brak danych

BZT - Biochemiczne Zapotrzebowanie Tlenu ChZT - Chemiczne Zapotrzebowanie Tlenu CORINE -Europejski Program Koordynacji Informacji o Środowisku EFRR - Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ECCONET -koncepcja europejskiej sieci ekologicznej, opracowana w ramach europejskiego programu Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) GIOŚ - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska GUS - Główny Urząd Statystyczny GZNF - Gdańskie Zakłady Nawozów Fosforowych IMiGW -Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej IOŚ - Inspekcja Ochrony Środowiska IPPC - Dyrektywa Unii Europejskiej o zintegrowanej kontroli i przeciwdziałaniu zanieczyszczeniu środowiska KDPR -Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej MŚ - Ministerstwo Środowiska NFOŚiGW -Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej NZŚ - Nadzwyczajne zagrożenia środowiska OChK -Obszary Chronionego Krajobrazu ODR - Ośrodki Doradztwa Rolniczego ONO – obszary najwyższej ochrony wód podziemnych OOŚ - Ocena Oddziaływania na Środowisko OSO - Obszary Specjalnej Ochrony OWO – obszary wysokiej ochrony wód podziemnych OZO - obszary zwykłej ochrony wód podziemnych PHARE- Fundusz pomocowy Unii Europejskiej PEP - Polityka Ekologiczna Państwa PIG - Państwowy Instytut Geologiczny PM10 - PN - Park Narodowy POŚ - Prawo ochrony środowiska PWiK -Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji RLM - Równoważna Liczba Mieszkańców RZGW -Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej SAPARD - Fundusz pomocowy Unii Europejskiej dla rolników SNQ - średni niski przepływ z wielolecia SOO - Specjalne Obszary Ochrony SUW - Stacja Uzdatniania Wody UE - Unia Europejska UG - Urząd Gminy UM - Urząd Miasta /Marszałkowski US - Urząd Statystyczny UW - Urząd Wojewódzki WFOŚiGW - Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej WOS - Wydział Ochrony Środowiska WIOŚ - Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska WUS - Wojewódzki Urząd Statystyczny Spis tabel

Tabela 1. Ogólna charakterystyka gmin powiatu garwolińskiego...... str. 19 Tabela 2. Struktura użytkowania powierzchni w powiecie garwolińskim ...... str. 30

Tabela 3. Struktura wiekowa mieszkańców powiatu w latach 2009-2011 ...... str.31 Tabela 4. Stan sieci gazowej na terenie powiatu garwolińskiego ...... str. 39 Tabela 5. Zestawienie przekrojów pomiarowo-kontrolnych jakości wód płynących objętych monitoringiem w powiecie garwolińskim w latach 2008-2009 ...... str. 40 Tabela 6. Zestawienie ocen jakości wód płynących będących środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych w powiecie garwolińskim w 2008 roku ...... str.41 Tabela 7. Zestawienie ocen jakości wód płynących będących środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych w powiecie garwolińskim w 2009 roku ...... str. 41 Tabela 8. Charakterystyczne dane nt. GZWP nr 222 „Dolina Środkowej Wisły” ...... str. 42 Tabela 9. Oczyszczalnie przemysłowe ...... str. 45 Tabela 10. Ładunki zanieczyszczeń wprowadzane ze ściekami do wód powierzchniowych i do ziemi w 2011 r...... str. 45 Tabela 11. Wykaz jednostek powiatowych w których wybudowano oczyszczalnie ścieków w latach 2011- 2012 ...... str. 51 Tabela 12. Wykaz jednostek powiatowych w których przeprowadzono prace termomodernizacyjne w latach 2011-2012 ...... str. 55 Tabela 13. Emisja zanieczyszczeń do powietrza z energetycznego spalania paliw na terenie powiatu garwolińskiego w 2011r ...... str. 56 Tabela 14. Emisja zanieczyszczeń do powietrza z Kotłowni Rejonowej w Garwolinie węglowej ...... str. 56 Tabela 15. Podział stref w województwie mazowieckim ...... str. 57 Tabela 16. Poziomy dopuszczalne, docelowe, celu długoterminowego do klasyfikacji stref – ochrona zdrowia i ochrona roślin ...... str. 58 Tabela 17. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia według jednolitych kryteriów w skali kraju, zgodnych z kryteriami UE ...... str. 61 Tabela 18. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony roślin ...... str. 61 Tabela 19. Klasyfikacja stref z uwzgl. kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia dla ozonu ...... str. 61 Tabela 20. Klasyfikacja stref z uwzgl. kryteriów określonych w celu ochrony roślin dla ozonu ...... str. 62 Tabela 21. Wartości poziomów pól elektrycznych w miejscach dostępnych dla ludności ...... str. 74 Tabela 22. Harmonogram działań dla sektora: Jakość Wód i Stosunki Wodne ...... str. 79 Tabela 23. Harmonogram działań dla sektora: Powietrze atmosferyczne ...... str. 80 Tabela 24. Harmonogram działań dla sektora: Hałas ...... str. 80 Tabela 25. Harmonogram działań dla sektora: Promieniowanie elektromagnetyczne ...... str. 81 Tabela 26. Harmonogram działań dla sektora: Poważne awarie i zagrożenia naturalne ...... str. 81 Tabela 27. Powierzchnia zalesień przy udziale dotacji z WFOŚiGW w powiecie garwolińskim w latach 2010-2012 ...... str. 84 Tabela 28. Pow. zalesień realizowanych przez ARiMR w pow. garwolińskim w latach 2009-2011 ...... str. 84 Tabela 29. Złoża surowców mineralnych o zatwierdzonych zasobach geologicznych bilansowych ...str. 102 Tabela 30. Harmonogram działań dla sektora: Ochrona przyrody i krajobrazu ...... str. 105 Tabela 31. Harmonogram działań dla sektora: Gleby ...... str. 106 Tabela 32. Harmonogram działań dla sektora: Zasoby kopalin ...... str. 106 Tabela 33. Kolektory słoneczne w powiecie garwolińskim ...... str. 110 Tabela 34. Harmonogram działań dla sektora: Racjonalne Gospodarowanie Wodą ...... str. 113 Tabela 35. Harmonogram działań dla Sektora: Wykorzystanie energii ...... str. 113 Tabela 36. Harmonogram działań dla Sektora: Wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych ...... str. 113 Tabela 37. Odpady wytworzone i nagromadzone z wyłączeniem odpadów komunalnych. Powiat garwoliński na tle woj. mazowieckiego i kraju lata 2010 i 2011 ...... str. 114 Tabela 38. Ilość odpadów komunalnych zebranych selektywnie w ciągu roku z podziałem na frakcje. Powiat garwoliński na tle woj. mazowieckiego i kraju lata 2010 i 2011 ...... str. 117 Tabela 39. Ilości wyrobów zawierających azbest w poszczególnych gminach ...... str. 120 Tabela 40. Harmonogram krótkoterm. dla sektora: Gospodarka odpadami na lata 20012 - 2015 ...... str. 124 Tabela 41. Harmonogram realizacji zadań długoterminowych do 2019 roku w gospodarce odpadami komunalnymi dla powiatu garwolińskiego ...... str. 125 Tabela 42. Harmonogram krótkoterm. dla sektora: Edukacja ekologiczna na lata 2012 - 2015 ...... str. 132

Tabela 43. Wydatki budżetów gmin powiatu garwolińskiego ogółem na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska w latach 2009 – 2011 ...... str. 133 Tabela 44. Programy realizowane w ramach NMF i EOG ...... str. 138 Tabela 45.Harmonogram realizacyjny programu ochrony środowiska na lata 2012 – 2019 ...... str. 142 Tabela 46. Wskaźniki efektywności programu ...... str 148

Spis rysunków

Rysunek 1. Położenie powiatu garwolińskiego w województwie mazowieckim ...... str. 18 Rysunek 2. Podział powiatu garwolińskiego na gminy ...... str. 19 Rysunek 3. ,,Bagna Orońskie’’ gm. Maciejowice ...... str. 85 Rysunek 4. ,,Podebłocie’’ gm. Trojanów ...... str. 86 Rysunek 5. ,,Gołe Łąki’’ gm. Parysów ...... str. 87 Rysunek 6. Warunki wiatrowe na potrzeby energetyki odnawialnej w Polsce ...... str. 111

Wykaz wykresów

Wykres 1. Zmiany demograficzne na terenie powiatu w latach 2009-2011 ...... str. 31 Wykres 2. Odpady komunalne zebranych w kg/1 mieszkańca w gminach ...... str. 116 Wykres 3. Ilość (w Mg) odpadów zebranych selektywnie w poszczególnych gminach powiatu garwolińskiego w latach 2010 i 2011 ...... str. 117 Wykres 4. Ilość (w kg) odpadów zebranych selektywnie w poszczególnych gminach powiatu garwolińskiego w latach 2010 i 2011 przypadająca na 1 mieszkańca ...... 118 Wykres 5. Ilości odpadów zebranych selektywnie w powiecie garwolińskim w latach 2003 - 2011...... str. 118 Wykres 6. Ilości (w Mg) komunalnych osadów ściekowych wytworzonych na terenie poszczególnych gmin w 2011r...... str.120